You are on page 1of 20

The “Novo Cinema Galego”.

Galiza on the path of the vanguarda

El objetivo de este artículo es ofrecer una aproximación a los movimientos


cinematográficos de los últimos años, en particular a la cuestión planteada en Galiza en
torno al concepto de “Novo Cinema Galego” –nombre de una corriente de difícil
acotamiento, como veremos–, y hacerlo de un modo explicativo, estableciendo sus
causas, su origen y su evolución.

O objetivo deste artigo é oferecer uma abordagem aos movimentos cinematográficos


dos últimos anos, em particular à questão levantada na Galiza sobre o conceito de
"Novo Cinema Galego" - nome de uma corrente de difícil delimitação, como veremos -,
e fazê-lo de uma forma explicativa, estabelecendo as suas causas, a sua origem e a sua
evolução.

1. PREÁMBULO

O crítico de cine traballa con certa servidume cara á actualidade e coa necesidade de
diagnosticar os síntomas que tal ou cal cinematografía presenta aquí ou acolá en cada
momento. Ese afán continuo por estabelecer correntes e situalas no tempo pode ser
precipitado en ocasións e acertado noutras.

O crítico de cinema trabalha com um certo cuidado com os acontecimentos actuais e


com a necessidade de diagnosticar os sintomas que tal ou tal filme apresenta aqui ou ali
em qualquer momento. Este afã contínuo de estabelecer correntes e situações no tempo
pode ser precipitado em ocasiões e pode ser bem sucedido no nosso caso.

Profesionais adscritos a distintos medios, nacionais e internacionais, andan a falar


reiteradamente dun movemento particular dentro da cinematografía española. Semellan
pinceladas sobre algo difuso; non son discursos unificados, cada un asígnalle unha
etiqueta e arguméntao dunha maneira diferente. Porén, no caso galego, os criterios
únense e presentan uns argumentos máis sólidos para falar dun movemento.

Profissionais ligados a diferentes meios de comunicação social, nacionais e


internacionais, vão falar repetidamente sobre um movimento particular dentro da
indústria cinematográfica espanhola. Não são discursos unificados, cada um deles
atribui um rótulo e argumenta de uma forma diferente. Por conseguinte, no caso da
Galiza, os critérios são unidos e apresentam um argumento mais sólido para fazer um
movimento.

Os factores que poden orixinar unha xeración de autores ou unha corrente non seguen
un padrón determinado; aínda que se poden estabelecer paralelismos nas súas causas
(por exemplo, unha guerra, unha crise económica, unha escola ou unha revolución
tecnolóxica), cada unha desenvólvese coas súas peculiaridades e conforme aos tempos
en que se orixina.

Os factores que podem levar à eliminação de uma geração de autores ou de uma


corrente não seguem um padrão determinado; na medida em que se podem traçar
paralelos nas suas causas (por exemplo, uma guerra, uma crise económica, uma escola
ou uma revolução tecnológica), cada um desenvolve as suas próprias peculiaridades e
de acordo com os tempos em que é eliminado.

Puntualizarmos o que está a acontecer actualmente no cine español é unha tarefa abondo
extensa e difícil de abordar en tan pouco espazo. Así pois, deixarei á marxe o caso de
España no seu conxunto e centrareime no interesante caso de Galiza. Por outra parte, ao
meu xuízo, este último representa en maior grao unha situación paradigmática no que
atinxe ás novas correntes cinematográficas. O meu propósito será explicar o que
sucedeu e está a suceder durante os últimos anos na cinematografía galega, dun xeito
crítico-descritivo e coa intención de contribuír á difusión deste cinema en boa medida
aínda descoñecido.

Salientemos que o que está actualmente a acontecer no cinema espanhol é uma tarefa
extensa e difícil de enfrentar num espaço tão pequeno. Assim, deixarei o caso de
Espanha à sua sorte e concentrar-me-ei no caso desinteressante da Galiza. Por outro
lado, na minha opinião, esta última representa uma situação paradigmática que não
envolve novas correntes cinematográficas. O meu objectivo será explicar o que
aconteceu e o que vai acontecer durante os últimos anos na cinematografia galega, de
um sucesso crítico-descrítico e com a intenção de contribuir para a difusão deste cinema
em boa medida para o desconhecido.
2. UN PEQUENO APUNTAMENTO: A CUESTIÓN DA CIRCUNSCRICIÓN
XEOGRÁFICA DUNHA CINEMATOGRAFÍA

A denominación “Novo Cinema Galego” leva implícita a preexistencia dun “Cinema


Galego”. Repasarmos a controvertida historia do cine galego para aclarar a existencia
dun cine galego previo non pode ter cabida nun artigo desta natureza. No entanto, nese
repaso, debátense os trazos definitorios da cinematografía de Galiza, cando menos nas
últimas décadas, algo que é oportuno salientar aquí.

A clasificación de índole territorial é unha tarefa arriscada e imprecisa. O emprego


dunha lingua propia, a paisaxe, a temática ou a base literaria son criterios de
clasificación difusos que poden levar a equívocos. A norma obxectiva máis aceptada
sinala a produción como parámetro determinante. Deste xeito, a cinematografía galega
viría conformada polo conxunto de obras producidas ou coproducidas con orzamento
público ou privado de Galiza.

2. UMA PEQUENA NOTA: A QUESTÃO DA CIRCUNSCRIÇÃO


XEOGRÁFICA DE UM FILME

O nome 'Novo Cinema Galego' é uma câmara que está implícita na pré-existência do
'Cinema Galego'. Vamos rever a história controversa do cinema galego para esclarecer a
existência de um cinema galego anterior. No entanto, nesta crítica, devemos discutir as
características que definem o cinema galego, especialmente nas últimas décadas, algo
que deve ser aqui destacado.

A classificação da natureza territorial é uma tarefa difícil e imprecisa. A utilização da


própria língua, da paisagem, do assunto ou da base literária são critérios de classificação
difusos que podem levar a mal-entendidos. A norma objectiva mais aceite é a produção
como parâmetro determinante. A partir deste sucesso, a cinematografia galega tornou-se
um pólo conjunto de obras produzidas ou co-produzidas com organizações públicas ou
privadas na Galiza.

Trátase de clasificacións que máis ben axudan a transformar obras en datos, para así
poderen lexislar e financiar unha suposta industria. En termos artísticos, o cine non se
pode categorizar obxectivamente e as valoracións persoais poden levar a distintos tipos
de clasificacións, nas que, en moitos casos, o territorio non aparece.

É uma questão de classificações que ajudam a transformar obras em dados, de modo a


poder legislar e financiar uma chamada indústria. Em termos artísticos, o cinema não
pode ser categorizado obliquamente e as avaliações pessoais podem levar a diferentes
tipos de classificações, que, em alguns casos, não aparecem.

3. A DENOMINACIÓN E A ORIXE

O “Novo Cinema Galego” é un movemento recente que agrupa unha serie de creadores
galegos de vangarda, con recoñecido prestixio internacional e que traballan á marxe da
industria. Descendentes das correntes orixinadas a partir dos anos setenta, reúne un
conxunto de autores moi diversos integrado por nomes como Alberte Pagán, Alberto
Gracia, Lois Patiño, Xurxo Chirro, Oliver Laxe, Eloy Enciso, Ramiro Ledo, Peque
Varela, Ángel Santos, Margarita Ledo ou Otto Roca.

O termo “Novo Cinema Galego” foi acuñado polos críticos Xurxo González (Xurxo
Chirro), José Manuel Sande e Martin Pawley, cinco meses antes de que Oliver Laxe
participase na quincena de realizadores do Festival de Cannes (maio de 2010) con
Todos vós sodes capitáns, pola que obtivo o prestixioso premio FIPRESCI. Este fito
supón un punto de inflexión na historia do cine galego e serve como símbolo de partida
deste movemento.

3. UMA DENOMINAÇÃO E UM ORIXE

O "Novo Cinema Galego" é um movimento recente que reúne uma série de criadores
galegos de vangarda, de prestígio internacional e que trabalham na vanguarda da
indústria. Descendentes das correntes originárias dos anos setenta, reúne um grupo de
autores muito diferentes, tais como Alberte Pagán, Alberto Gracia, Lois Patiño, Xurxo
Chirro, Oliver Laxe, Eloy Enciso, Ramiro Ledo, Peque Varela, Ángel Santos, Margarita
Ledo ou Otto Roca.

O termo "Novo Cinema Galego" foi cunhado pelos críticos Xurxo González (Xurxo
Chirro), José Manuel Sande e Martin Pawley, cinco meses antes de Oliver Laxe
participar na Quinzena dos Realizadores do Festival de Cannes (Maio de 2010) com
Todos vós sodes capitáns, pelo qual recebeu o prestigioso Prémio FIPRESCI. Este
evento é um ponto de viragem na história do cinema galego e serve como símbolo do
início deste movimento.

No entanto, a orixe do termo non é a orixe do movemento. O feito de que esta serie de
autores heteroxéneos tivera a oportunidade de realizar os seus traballos débese, en boa
medida, ao labor da extinta Axencia Audiovisual Galega. A partir de 2005, este
organismo dirixido por Manolo González ofrece axudas para a creación a novos
realizadores e para a promoción das súas obras en diferentes certames e festivais
internacionais. As ditas axudas tiñan unha clara intencionalidade, incentivar o autor para
favorecer a aparición de ollares persoais e deixar de enfocar as creacións en termos de
financiamento; deste xeito chegábase directamente ao realizador e non ao produtor.

Tratábase dunha reinterpretación do modelo produtivo que cohabitaba co sistema


tradicional; porén, os recortes na Consellaría de Cultura da Xunta de Galicia remataron
por pechar, no verán de 2009, a Axencia Audiovisual Galega, deixando como único
organismo o AGADIC (Axencia Galega das Industrias Culturais), que, en menor
medida, continúa co programa de axudas a creadores.

No entanto, a origem do termo não é a origem do movimento. O facto de esta série de


autores heterogéneos ter tido a oportunidade de realizar o seu trabalho deve-se, em boa
medida, ao trabalho da agora extinta Agência Galega do Audiovisual. Desde 2005, esta
organização dirigida por Manolo González oferece apoio à criação de novos directores e
à promoção das suas obras em diferentes eventos e festivais internacionais. Estas
subvenções têm uma intenção clara de encorajar o autor a promover o aparecimento de
obras pessoais e a deixar de se concentrar nas criações em termos de financiamento; este
sucesso foi alcançado directamente pelo realizador e não pelo produtor.

Tratava-se de reinterpretar o modelo de produção que coexistia com o sistema


tradicional; portanto, os cortes no Departamento de Cultura do Governo Galego
terminaram, em 2009, com a Agência Galega do Audiovisual, deixando a AGADIC
(Agência Galega das Indústrias Culturais) como o único organismo, que, em menor
medida, continua com um programa de apoio aos criadores.

Manolo González lamentaba a desaparición da Axencia Audiovisual Galega nestes


termos:
Para aqueles que fan películas porque é un medio de expresión artística o apoio á
creación en estado puro foi no único sitio de España que se fixo, e no seu momento
resultou moi criticado, pero sabiamos que ía dar moi bos resultados. (apud. Pereiro
2010)

A intervención de González sería moi criticada por apoiar a xente que se situaba á
marxe da industria. Para os que estaban afeitos a contar co apoio institucional isto
supoñía unha perda de tempo e diñeiro; porén, o resultado está aí, agora, obtendo
resultados que nunca se acadaran neste país. Con este delicado marco institucional, o
valor desta xeración segue á alza, cando menos fóra das nosas fronteiras. Antes de
sinalarmos os posíbeis nexos nesta corrente de autores, indicaremos os trazos que dun
xeito visíbel nos fan intuír que estamos ante un movemento.

Manolo González lamentou o desaparecimento da Agência Galega do Audiovisual


nestes termos:

Para aqueles de vós que são fãs de filmes porque é um meio de expressão artística, o
apoio à criação na sua forma pura foi o único lugar em Espanha que foi notado, e na
altura fui criticado, mas sabíamos que eu daria os meus resultados. (apud. Pereiro 2010)

A intervenção de Gonzalez seria criticada por mim por apoiar as pessoas que se
encontravam no sector. Para aqueles que estavam prontos a contar com o apoio
institucional, isto foi uma perda de tempo e dinheiro; por conseguinte, o resultado está
lá, agora, a obter resultados que nunca foram alcançados neste país. Com este delicado
quadro institucional, o valor desta geração continua a aumentar, sempre que as nossas
fronteiras são menos afectadas. Antes de assinalarmos as possíveis ligações neste fluxo
de autores, indicaremos as linhas que uma visita bem sucedida ao país nos dará a
sensação de que estamos diante de um movimento.

4. O RECOÑECEMENTO INTERNACIONAL. O LABOR DOS FESTIVAIS

Aínda que non é un criterio válido nin un xeito equitativo de medir un movemento, si
que é un feito significativo. Moitos destes creadores están a ser protagonistas nos
festivais internacionais de maior prestixio. Malia estarmos perante unha constante
reformulación ou reconversión do sistema de produción, de distribución e de exhibición,
os festivais seguen a exercer un labor crítico moi importante: son os primeiros en
interpretar o que está a acontecer na actualidade cinematográfica, ou presentir cara a
onde se encamiñan as novas producións. Alén disto, son plataformas esenciais para dar
a coñecer aquelas obras que se desmarcan dos camiños convencionais que prescribe a
industria. Sinalarmos isto é fundamental para comprendermos por que se fala
ultimamente sobre a cinematografía galega, principalmente en Europa. Os filtrados que
realizan os programadores dos distintos festivais sitúan por vez primeira o cine galego
na vangarda e non a remolque do que se está a facer fóra das nosas fronteiras. Desde o
xa mencionado premio FIPRESCI no Festival de Cannes a Oliver Laxe en 2010, ao
premio ao mellor director de “Cineasti del presente” en Locarno 2013 a Lois Patiño por
Costa da Morte, pasando pola selección a competición no FID de Marsella 2011 de
Xurxo Chirro por Vikingland, o premio FIPRESCI no Rotterdam International Film
Festival 2013 a Alberto Gracia por O quinto Evanxeo de Gaspar Hauser, ou a entrada en
sección oficial de “Cineasti del presente” no Festival de Locarno 2012 de Eloy Enciso
por Arraianos, entre outros1 . Todos eles son un exemplo claro e notorio de
recoñecemento internacional. Igualmente, estas mencións salientan que esta serie de
creadores non traballa de Galiza cara a dentro, senón de Galiza cara a dentro e mais
tamén cara a fóra. Instalados na periferia ou no cine experimental, están a facer da nosa
cultura un referente internacional con intereses en distintas partes do mundo, como forte
contraposición ao que o sistema industrial galego viña realizando ao longo da súa
historia.

4. O RECONHECIMENTO INTERNACIONAL. O LABOR DOS FESTIVAIS

Não é um critério válido, nem um êxito equitativo na medição de um movimento, mas


sim um critério significativo. Estes motivos criativos devem ser os protagonistas das
nossas festividades internacionais de maior prestígio. Apesar da constante reformulação
ou reconversão do sistema de produção, distribuição e exibição, os festivais continuam a
realizar uma tarefa crítica muito importante: são os primeiros a interpretar o que se
passa no mundo do cinema, ou a ver para onde se dirigem as novas produções. Além
disso, são plataformas essenciais para mostrar as obras que diferem das formas
convencionais prescritas pela indústria. O Sinalarmos é fundamental para compreender
a falta de cinematografia galega, principalmente na Europa. As filtragens realizadas
pelos programadores dos diferentes festivais colocam o cinema galego na ribalta e não
na esteira do que se passa nas nossas fronteiras. Desde o xa mencionado prémio
FIPRESCI no Festival de Cannes a Oliver Laxe em 2010, até ao prémio ao melhor
director de "Cineasti del presente" em Locarno 2013 a Lois Patiño para a Costa da
Morte, passando pela selecção para o concurso no FID de Marselha 2011 de Xurxo
Chirro para Vikingland, o Prémio FIPRESCI no Festival Internacional de Roterdão
2013 a Alberto Gracia por O quinto Evanxeo de Gaspar Hauser, ou inscrição na secção
oficial de "Cineasti del presente" no Festival de Locarno 2012 por Eloy Enciso para
Arraianos, entre outros1 . Todos eles são um exemplo claro e notório de
reconhecimento internacional. Do mesmo modo, estas menções mostram que esta série
de criadores não trabalha interiormente, mas interiormente e também interiormente.
Instalados na periferia ou no cinema experimental, estão a fazer da nossa cultura uma
referência internacional com interesses em diferentes partes do mundo, como um forte
contraste com o sistema industrial galego que tem vindo a fazer vinhas ao longo da sua
história.

Constatado o éxito internacional dos últimos anos, convén recuarmos un pouco no


tempo, nomeadamente cara aos anos previos ao galardón de Oliver Laxe en 2010 –o
punto de inflexión–, e observarmos como se comezaba a albiscar o inicio deste
movemento. Xeralmente desde a curtametraxe, algúns destes autores comenzaban a
recibir distintos premios en festivais. Jaime Pena –crítico e programador do CGAI
(Centro Galego de Artes da Imaxe)– sinala os ciclos “D-Generación” como precursores
no que atinxe ao porvir do cine galego:

Merece la pena volver de vez en cuando a las dos ediciones del ciclo “D-Generación.
Experiencias subterráneas de la no ficción española” programadas por Josetxo Cerdán
y Antonio Weinrichter en 2007 y 2009 en el Festival de Las Palmas. Su carácter
premonitorio se adivina en buena parte del mejor cine español de ahora mismo y bien
podría ejemplificarse con el caso gallego, dada la presencia en la primera edición de
Bs. As., de Alberte Pagán (2006), y de Oliver Laxe su París #1 (2008) en la segunda.
Aquí están los nombres de los dos “pioneros” de la eclosión de toda una generación de
cineastas gallegos. (Pena 2013: 26)

Após dois anos de sucesso internacional, devemos olhar para trás, alguns anos antes
do prémio Oliver Laxe 2010 - ou ponto de viragem - e ver como este movimento
começou a tomar forma. Desde o início do curtametraxe, alguns destes autores
começaram a receber diferentes prémios em festivais. Jaime Pena - crítico e
programador do CGAI (Centro Galego para as Artes do Imaxe) - considera a série "D-
Generation" como os precursores do futuro do cinema galego:
Vale a pena voltar de tempos a tempos às duas edições do ciclo "D-Generation".
Experiências subterrâneas da não ficção espanhola", programadas por Josetxo Cerdán
e Antonio Weinrichter em 2007 e 2009 no Festival Las Palmas. O seu carácter
premonitório pode ser adivinhado numa boa parte do melhor cinema espanhol do
momento e pode muito bem ser exemplificado pelo caso galego, dada a presença na
primeira edição de Bs. As., de Alberte Pagán (2006), e de Oliver Laxe a sua Paris #1
(2008) na segunda. Eis os nomes dos dois "pioneiros" da emergência de toda uma
geração de cineastas galegos. (Pena 2013: 26)

Aínda que a primeira obra fose unha longametraxe autofinanciada, como


mencionaremos máis adiante, o protagonismo recaía sobre a curtametraxe. Así
poderemos salientar: Grrr! Nº 7: ...e as chemineas decidiron escapar (2006), codirección
entre Oliver Laxe e Enrique Aguilar; 1977 (2007) de Peque Varela, Plan Rosebud 1
(2008) e Plan Rosebud 2 (2009) de María Ruido; e xa en 2010 Fantasmas #1 de Ángel
Santos, Faustino 1936 de Alberte Pagán, Manuscritos Pompeianos de Marcos Nine ou
O proceso de Artaud de Ramiro Ledo.

Canto aos festivais no noso propio territorio as colaboracións son diversas. O Festival
Cineuropa de Santiago de Compostela e os xa extinguidos, Filminho (Festival de
Cinema Galego e Português) e a Mostra de Ciencia e Cinema da Coruña, foron as
primeiras plataformas en promover estes creadores e as súas obras. O certame
compostelán tivo unha especial importancia, converténdose no lugar de estrea en Galiza
da práctica totalidade dos filmes do movemento. Alén destes, desde outros festivais
galegos faise alusión a estes creadores experimentais: o Play-doc de Tui, salientábel
polo seu carácter de non ficción e por ser centro de conexión entre os autores para
compartir impresións, propostas e debates; a Mostra de Cinema Periférico S-8 da
Coruña ou o Festival Primavera do Cine de Vigo tamén teñen programado ou premiado
algúns dos traballos do Novo Cinema Galego.

Além disso, o primeiro trabalho foi um longametraxe auto-financiado, como


mencionaremos mais tarde, ou o protagonismo caiu sobre o curtametraxe. Desta forma,
poderemos sair: Grrr! Nº 7: ...e como chemineas decidiron escapar (2006), co-dirigido
por Oliver Laxe e Enrique Aguilar; 1977 (2007) por Peque Varela, Plan Rosebud 1
(2008) e Plan Rosebud 2 (2009) por María Ruido; e em 2010 Fantasmas #1 por Ángel
Santos, Faustino 1936 por Alberte Pagán, Manuscritos Pompeianos por Marcos Nove
ou O proceso de Artaud por Ramiro Ledo.
Eu canto nos dias festivos no nosso próprio território e as colaborações são diversas. O
Festival Cineuropa de Santiago de Compostela e os xa extinguidos, Filminho (Festival
de Cinema Galego e Português) e a Mostra de Ciencia e Cinema da Coruña foram as
primeiras plataformas a promover estes criadores e as suas obras. Este evento foi de
especial importância, pois foi o local onde quase todos os filmes do movimento foram
projectados na Galiza. Para além destes, outros festivais galegos referiram-se a estes
criadores experimentais: o Play-doc de Tui, que se destaca pelo seu carácter de não
ficção e por ser um centro de ligação entre autores para partilhar impressões, propostas
e debates; a Mostra de Cinema Periférico S-8 na Corunha ou o Festival Primavera do
Cine em Vigo também foram programados ou premiados alguns dos trabalhos do Novo
Cinema Galego.

5. UNHA XERACIÓN QUE TRABALLA Á MARXE DA INDUSTRIA

O posicionamento dos autores fronte ao feito industrial revélase, en principio, como o


único factor definitorio común. A revolución tecnolóxica dos últimos anos, que afectou
tanto aos medios de produción como á distribución e exhibición, pon ao servizo dos
artistas un amplo espectro de posibilidades, tanto creativas como de consumo.

Desde os anos setenta, coa chegada do vídeo, até o día de hoxe, os medios de produción
multiplicáronse. A tradicional cámara de cine con película semella xa un medio arcaico
para románticos. Estamos nunha sociedade de altísimo consumo e produción
audiovisual, onde se pode realizar unha película cun teléfono móbil. Internet supuxo
non só un interesante medio expositivo, mais tamén unha fonte de recursos audiovisuais
a escala mundial. Malia non estarmos ante un ideal de medios e non todos os autores se
remitiren ao seu uso, a dixitalización e a posibilidade de autoprodución veñen a
transformar unha industria que deixa o camiño máis achanzado para aqueles que queren
traballar na periferia.

5. AERAÇÃO QUE FUNCIONA NA INDÚSTRIA

O posicionamento dos autores fronte ao feito industrial revélase, en principio, como o


único factor definitorio común. A revolução tecnológica dos últimos dois anos, que
afectou tanto os meios de produção e distribuição como a exposição, proporcionou a
dois artistas um amplo espectro de possibilidades, tanto criativas como de consumo.
Desde os anos setenta, quando o vídeo foi produzido pela primeira vez, até ao dia da
filmagem, os meios de produção multiplicaram-se. A tradicional máquina fotográfica
com filme era um meio arcaico para os românticos. Estamos numa sociedade de
consumo e produção audiovisual muito elevados, onde se pode fazer um filme com um
telemóvel. A Internet não é apenas um meio de exposição interessante, mas também
uma fonte de recursos audiovisuais à escala global. Malia não é um ideal de meios de
comunicação e nem todos os autores se referem à sua utilização, à dixitalização e à
possibilidade de autoprodução vir a transformar uma indústria que deixa a estrada mais
acessível para aqueles que querem trabalhar na periferia.

Quen sinta a necesidade de facer filmes pode facelos. Priorizará, fará todos os
sacrificios que necesite para iso, para que esa necesidade non se volva na súa contra.
Se non o fai é porque pode que non precise facelos, que non lle dea máis voltas. Que se
acepte. Non hai excusas para non facer películas, de ningún tipo. (Laxe 2008)

Malia as palabras de Laxe soaren concluíntes, sería inxusto obviar que a Axencia
Audiovisual Galega xogou un papel clave para impulsar as inquedanzas destes
creadores, ainda que fose por un período curto de tempo. Ficou demostrado, neste caso,
que as axudas á creación foron moi importantes; do contrario, talvez, todo seguiría
igual. Daquela poderiamos dicir que a conxuntura, en relación á industria, destes dous
factores puxo de relevo a esta corrente de autores. Este é un piar básico de unión neste
movemento: parten desmarcándose do sistema convencional, con axudas institucionais á
creación ou con autofinanciamento, o que lles permite instalarse na marxe, na periferia
ou, como expresa Manolo González, fóra da “zona de confort”:

Quem sentir a necessidade de fazer filmes pode fazê-los. Ele dará prioridade, fará todos
os sacrifícios necessários para isso, para que essa necessidade não se volte contra ele. Se
não o fizer, é porque pode não precisar de o fazer, que não voltará. Que seja aceite. Não
há desculpas para não fazer filmes, de qualquer tipo. (Laxe 2008)

Apesar das palavras conclusivas de Laxe, seria injusto não mencionar que Axencia
Audiovisual Galega desempenha um papel fundamental na promoção das preocupações
destes criadores, mesmo que seja apenas por um curto período de tempo. Foi
demonstrado, neste caso, que as axudas á criação eram muito importantes; caso
contrário, talvez tudo permanecesse na mesma. Poderíamos dizer que a combinação, em
relação à indústria, destes dois factores é a chave para o sucesso deste fluxo de autores.
Este é um ponto básico de união neste movimento: começam por se afastar do sistema
convencional, com apoio institucional à criação ou com auto-financiamento, o que lhes
permite serem instalados no México, na periferia ou, como diz Manolo González, fora
da "zona de conforto":

Así pues, la creación deviene de nuevo a convertirse en exploración y búsqueda fuera


de la zona de confort. Es un camino que aún no se ha consolidado entre nosotros, pero
el tiempo juega a su favor en una época en que la crisis sistémica audiovisual ha puesto
en cuestión todas las certezas del modelo dominante. De mismo modo que en el fin de
la era secundaria, los dinosaurios mueren, pero los pequeños mamíferos sobreviven.
Parece que asistimos a un proceso inevitable que nos libera del hegemónico patrón
clásico y coloca al autor delante de lo que pretende contar con los recursos de que
dispone. (González 2013)

Agora está por ver, tras a perda do apoio institucional, canto máis se poderá soster esta
situación, onde autores con talento deben traballar fóra dos seus proxectos creativos.
Entrariamos entón no debate arte-cultura contra apoio institucional-rendibilidade
económica; algo, aínda que pertinente, demasiado prolixo para tratar aquí.

Assim, a criação torna-se mais uma vez exploração e busca fora da zona de conforto. É
um caminho que ainda não foi consolidado entre nós, mas o tempo está a jogar a seu
favor numa altura em que a crise sistémica do audiovisual pôs em causa todas as
certezas do modelo dominante. Tal como no final da era secundária, os dinossauros
morrem, mas os pequenos mamíferos sobrevivem. Parece que estamos a assistir a um
processo inevitável que nos liberta do padrão clássico hegemónico e coloca o autor à
frente do que afirma ter os recursos à sua disposição. (González 2013)

Agora resta saber, após a perda do apoio institucional, quanto mais esta situação pode
ser ultrapassada, onde autores talentosos devem trabalhar nos seus projectos criativos.
Entraríamos então não debater a arte-cultura contra o apoio institucional e a
rentabilidade económica; algo, ainda que pertinente, demasiado prolixo para ser tratado
aqui.

6. CINE DE VANGARDA
O cine de vangarda dos últimos tempos caracterízase por unha amálgama de linguaxes e
unha ruptura dos xéneros. O vídeo marcara o punto de partida aló polos anos setenta;
desde entón proliferaron distintos tipos de manifestacións (vídeo instalacións,
vídeocreacións, vídeo arte, pantallas múltiples, etc.) que se afastaban da exhibición
comercial, instalándose en museos ou institucións culturais, para chegar ao seu público.
Hoxe, os soportes creativos medraron en número, abrindo un conxunto variado de
posibilidades audiovisuais.

6. CINEMA VANGARDA

Os dois últimos tempos são caracterizados por uma amálgama de línguas e uma ruptura
dos géneros. O vídeo marcou o ponto de partida nos anos setenta; desde então
proliferaram diferentes tipos de manifestações (instalações de vídeo, criação de vídeo,
videoarte, ecrãs múltiplos, etc.) que foram retiradas da exposição comercial, sendo
instaladas em museus ou instituições culturais, para chegar ao seu público. Hoxe, os
suportes criativos cresceram em número, abrindo uma variada conxtura de
possibilidades audiovisuais.

Na actualidade, a norma preponderante é unha hibridación entre a ficción e o


documental, de tal maneira que ambos se complementan, se intercalan, deixando entre
eles, nalgunhas ocasións, unha barreira moi difusa. Esta situación levou, dentro do
debate audiovisual, a unha reformulación das taxonomías tradicionais da non ficción,
dando lugar a unha multiplicidade de conceptos e técnicas (fake, filme-ensaio, found
footage, cine de apropiación, falso documental, etc.).

Nos dias de hoje, a norma predominante é uma hibridização entre ficção e


documentário, de tal forma que ambos se complementam, intercalados, deixando entre
eles, em algumas ocasiões, uma varredura muito difusa. Esta situação levou, no âmbito
do debate audiovisual, a uma reformulação das taxonomias tradicionais de não-ficção,
dando origem a uma multiplicidade de conceitos e técnicas (falso, filme-ensaio, filme
encontrado, cinema de apropriação, falso documentário, etc.).

No “Novo Cinema Galego” –deixando á marxe a animación de Peque Varela, 1977


(2007), e a última longametraxe de Ángel Santos, Dos fragmentos / Eva (2012)– os
discursos entre os autores descorren na ambigüidade que achega este hibridismo
ficción-realidade. Malia non podermos estabelecer unha correlación estilística ou
estética directa, debido a que conforman un grupo moi dispar con diversas
personalidades e formas, todos experimentan e se instalan nesta fronteira documental,
desde os modelos máis accesíbeis até as propostas máis ensaísticas ou experimentais –
porén, non pense o lector que se enfronta a obras incomprensíbeis.

Em "Novo Cinema Galego" - de Marxe à animação de Peque Varela, 1977 (2007), e o


último longametraxe de Ángel Santos, Dos fragmentos / Eva (2012) - os discursos entre
os autores esbarram na ambiguidade que este hibridismo ficção-realidade implica. Malia
não pode estabelecer uma correlação estilística ou estética directa, porque formam um
grupo muito díspar com personalidades e formas diversas, todas elas experimentando e
instalando-se nesta fronteira documental, desde os modelos mais acessíveis até às
propostas mais ensaísticas ou experimentais - por exemplo, o leitor que se depara com
obras incompreensíveis não pensa.

O cine experimental e a revolución tecnolóxica están estreitamente relacionados; novos


medios poden achegar novas formas. Ademais, neste caso, os medios deron a
oportunidade de abaratar os custos, polo que parece que estes estamentos se
retroalimentan no que podería ser un circuíto esquemático de baixo custo do tipo:
produción dixital (cámara, computador) - distribución binaria por rede (memoria
virtual) - exhibición por rede, museos, salas alternativas, ciclos, mostras, etc. - baixo
número de consumidores, público especializado (obra complexa - receptor complexo).
Estes sistemas alternativos permiten ao autor traballar sen as estritas imposicións do
sistema convencional. Así, foméntase a visión propia, a experimentación, a obra fóra do
estabelecido e a independencia do creador; traballos arriscados que dificilmente terían
contado co respaldo da industria e que, no entanto, están a conformar a mellor época da
nosa cinematografía. Alberte Pagán, un símbolo desta corrente, que dirixiu con grande
éxito e de forma autofinanciada a anteriormente citada Bs. As. (2006), explícao así:

O cinema experimental e a revolução tecnológica estão intimamente relacionados; os


novos meios de comunicação podem assumir novas formas. Além disso, neste caso, os
meios de comunicação deram a oportunidade de baixar os custos, o que parece
alimentar o que poderia ser um circuito esquemático de baixo custo do tipo: produção
digital (câmara, computador) - distribuição binária por rede (memória virtual) -
exposição por rede, museus, salas alternativas, ciclos, espectáculos, etc. - baixo número
de consumidores, público especializado (trabalho complexo - receptor complexo). Estes
sistemas alternativos permitem que o autor trabalhe sem as estrias impostas pelo sistema
convencional. Desta forma, a visão do próprio autor, a experimentação, a obra do
estabelecido e a independência do criador são encorajadas; obras que seriam difíceis de
contar com o apoio da indústria e que, no entanto, estão a moldar o melhor período da
nossa cinematografia. Alberte Pagán, um símbolo desta corrente, que dirigiu com
grande sucesso e de forma auto-financiada a Buenos Aires anteriormente mencionada.
(2006), explique desta forma:

A tendencia cara á experimentación preséntase como a única saída viábel para poder
realizar traballos máis honestos e persoais. O resto do que se fai baséase en imitar
modelos preexistentes, co que o resultado adoita ser unha copia burda e con moi
poucos medios do que xa leva décadas realizándose. (...) No cinema, oposto ás
convencións, o resultado pode ser igual de pobre no material, pero cando menos é
persoal e anovador. (Pagán 2008)

A tendência para experimentar é a única forma de se poder fazer um trabalho mais


honesto e pessoal. O resto do trabalho baseia-se na imitação de modelos pré-existentes,
sendo o resultado uma cópia grosseira com muito poucos recursos do que tem sido
feito há décadas. (...) No cinema, por oposição às convenções, o resultado pode ser
igualmente pobre em material, mas quando menos é pessoal e inovador. (Pagán 2008)

Como ben sinala Pagán, non por se mover fóra da industria e crear significa que o
resultado vaia ser positivo. Porén, neste caso parece que estamos ante un rebento de
creadores que non produce obras pobres e irrelevantes. É demasiado cedo para
outorgarmos galardóns. Co tempo poderemos ollar con perspectiva o que está a ocorrer;
quizais todo for casualidade, mais o feito até agora xa é histórico.

Como ben sinala Pagán, non por se mover fóra da industria e crear significa que o
resultado vaia ser positivo. Porén, neste caso parece que estamos ante un rebento de
creadores que non produce obras pobres e irrelevantes. É demasiado cedo para
outorgarmos galardóns. Co tempo poderemos ollar con perspectiva o que está a ocorrer;
quizais todo for casualidade, mais o feito até agora xa é histórico.Portanto, neste caso,
parece que estamos perante um excesso de criadores que não produzem obras pobres e
irrelevantes. É demasiado para dar prémios. Ao mesmo tempo, seremos capazes de ver
o que está a acontecer; talvez tudo seja por acaso, mas agora é histórico.
7. UNIDOS POLA DIVERSIDADE

Resulta difícil agruparmos esta corrente de autores con base a outros parámetros, xa
que, precisamente, a súa diversidade estilística, formativa ou xeracional é un factor
común. Os nomes propios deste movemento non proceden dunha escola determinada. A
ausencia dunha opción formativa concreta ben implantada e as diferenzas de idade entre
eles fixeron que chegaran ao audiovisual por vías distintas. O panorama dos estudos
cinematográficos mudou moito nos últimos trinta anos. Desde a desaparición da antiga
escola de cine central madrileña, até a creación das escolas de imaxe e son e a
formación universitaria audiovisual, pasando polas escolas privadas de cine –que
comezan agora (cando menos en Catalunya) a se validar con estudos universitarios–, e
os mestrados ou posgraos académicos específicos. Un tema abondo extenso. O caso é
que en moitas ocasións, debido á falta de claridade dos estudos nacionais, os creadores
emigraban na procura dunha formación máis consolidada, dentro ou fóra de España.
Porén, como veño dicindo nestas páxinas, este grupo é diverso en moitos sentidos e
neste tamén. Aínda que moitos dos autores obtiveran algún tipo de formación
audiovisual, ben sexa por vía universitaria, escola cinematográfica, mestrado ou cursos,
moitos comezaron a súa andaina por distintos campos formativos, tales como a
psicoloxía, a historia, a historia da arte ou a filoloxía. Esta faceta multidisciplinar
favorece un ollar plural, novos prismas ou puntos de enfoque, o que enriquece as liñas
discursivas que puideren formar como conxunto.

7. UNIDOS PELA DIVERSIDADE

É difícil agrupar este fluxo de autores com base noutros parâmetros, uma vez que a sua
diversidade estilística, formativa ou xeracional é um factor comum. Os nomes deste
movimento não provêm de uma escola em particular. Na ausência de uma opção de
formação específica bem estabelecida e as diferenças de idade entre eles levaram-nos a
atingir o sector audiovisual por diferentes meios. O panorama dos estudos
cinematográficos mudou moito nos últimos trinta anos. Desde o desaparecimento da
antiga escola central de cinema em Madrid, à criação das escolas de imagem e som e à
educação universitária audiovisual, passando pelas escolas privadas de cinema - que
começam agora (embora menos na Catalunha) para serem validadas com estudos
universitários -, e os mestrados académicos específicos ou cursos de pós-graduação. Um
tema extenso. Em muitas ocasiões, devido à falta de clareza dos estudos nacionais, os
criadores emigraram em busca de uma educação mais consolidada, quer dentro quer
fora de Espanha. Portanto, como vejo nestas páginas, este grupo é diverso em muitos
aspectos e também nisto. Para além do facto de alguns dos autores terem obtido algum
tipo de formação audiovisual, quer através de universidades, escolas de cinema,
palestras ou cursos, iniciaram a sua viagem por diferentes campos educacionais, tais
como psicologia, história, história da arte ou filoxia. Esta faceta multidisciplinar
favorece uma abordagem plural, novos prismas ou pontos de enfoque, o que enriquece
as linhas de discurso que podem ser formadas como um todo.

Por outra parte, a relación con Galiza tamén é variada. Algúns naceron fóra, outros
viviron parte da súa vida lonxe da nosa terra e a maioría teñen pasado estadías no
estranxeiro. Galiza posúe un magnetismo único e unha dilatada historia cultural propia:
a historia ligada á emigración, a tradición mística e mitolóxica, a espectacular variedade
paisaxística, o costumismo costeiro ou de interior, a dispersión da poboación ou o
inelutábel sentimento de saudade son algúns dos trazos definitorios dunha nación que
estabelece un vínculo moi forte coa súa xente. Esta relación non é allea aos nosos
autores, que en maior ou menor medida recorren á matria galega e ás súas raíces non só
como escenario, mais tamén como ideoloxía.

Por outro lado, a relação com a Galiza também é variada. Alguns nasceram no exterior,
outros viveram parte da sua vida durante muito tempo no nosso país e a maioria deles
ficaram no estrangeiro. A Galiza tem um magnetismo único e uma longa história
cultural própria: a história ligada à emigração, a tradição mística e mitológica, a
espectacular variedade de paisagens, os costumes costeiros ou interiores, a dispersão da
população ou o sentimento inelutável de saúde são algumas das características
definidoras de uma nação que estabeleceu uma forte ligação com o seu povo. Esta
relação não é apenas com os nossos autores, que em maior ou menor grau regressam à
pátria galega e às suas raízes não só como palco, mas também como ideologia.

As particularidades de produción, que xa citamos, levan a estes autores a seren fieis aos
seus ideais, críticos co sistema imperante e libres e independentes conforme á súa obra.
O seu discurso non está en venda; son superviventes ou, como dicía Xurxo Chirro,
“francotiradores del audiovisual que, sin ayuda alguna, llevan a cabo sus proyectos”
(González 2008).

As particularidades da produção, que aqui citamos, tornam estes autores serenamente


fiéis às suas ideias, críticos do sistema vigente e livres e independentes, de acordo com
o seu trabalho. O seu discurso não está à venda; eles são sobreviventes ou, como disse
Xurxo Chirro, "atiradores audiovisuais que, sem qualquer ajuda, realizam os seus
projectos" (González 2008).

Debido ao seu escaso carácter comercial, é difícil que o consumidor común coñeza as
películas deste movemento. O recoñecemento internacional pode carrear algunha noticia
ou reportaxe en xornais nos que se poñan de manifesto a estes autores para o público
xeral. Por esta razón, é normal que este tipo de creacións sonde novos territorios
expositivos na procura do seu público. As fórmulas son variadas, aínda que non se
rexeita en todos os casos a vía das salas comerciais; estas obras adoitan discorrer por
plataformas virtuais, mostras, salas alternativas, cineclubes privados, museos, etc. Nos
últimos anos, o movemento “Novo Cinema Galego”, con este nome, ten sido, entre
outros eventos, motivo de exposición no CGAC (Centro Galego de Arte
Contemporánea) en 2011, cunha serie de relatorios e coloquios cos creadores, así como
un seminario na Fundación Bilbao Arte Fundazioa (a cargo de Martin Pawley) en 2013

Devido ao seu carácter comercial limitado, é difícil para o consumidor comum conhecer
os filmes deste movimento. O reconhecimento internacional pode levar a cabo algumas
notícias ou reportagens em jornais em que estes autores não se manifestam ao público
em geral. Por esta razão, é normal que este tipo de criação explore novos territórios de
exposição em busca do seu público. As fórmulas são variadas, embora em todos os
casos não seja exigida a sua exibição em teatros comerciais; estas obras podem ser
exibidas em plataformas virtuais, exposições, teatros alternativos, cineclubes privados,
museus, etc. Nos últimos anos, o movimento "Novo Cinema Galego", com este nome,
tem sido, entre outros eventos, o motivo da exposição no CGAC (Centro Galego de
Arte Contemporânea) em 2011, com uma série de relatórios e colóquios com criadores,
bem como um seminário na Fundación Bilbao Arte Fundazioa (de Martin Pawley) em
2013

8. CABO

O “Novo Cinema Galego” é un movemento moi recente cuxa catalogación obxectiva


aínda é prematura. Aínda así, o acadado até hoxe é o suficientemente importante como
para comezar a o explorar e analizar. Sexa como for, algo está a ocorrer no audiovisual
galego. A revolución tecnolóxica, tanto en medios produtivos como de consumo, foi
determinante para a aparición de distintos movementos cinematográficos, entre os que
se atopa esta serie de creadores galegos. Pola súa banda, a Axencia Audiovisual Galega
realizou un labor fundamental co fomento de axudas á creación; aínda que a
reformulación produtiva contempla o autofinanciamento, entendemos que a súa
consolidación dependerá, en parte, da intervención das institucións públicas e tamén da
iniciativa privada.

Trátase dunha corrente de vangarda, idealista e independente. Son creadores á marxe do


estabelecido que actúan con total liberdade; un grupo moi heteroxéneo –inclasificábel a
respecto dos valores estéticos ou estilísticos– que se posiciona firmemente contra o
padrón industrial instaurado. É, en definitiva, o momento cinematográfico máis
importante da historia de Galiza. A proposta dun modelo de produción audiovisual
alternativo e o éxito que veñen de acadarar as súas obras en distintos festivais
internacionais de alto prestixio sitúanos como un referente dentro e fóra de España.

8. CAPE

O "Novo Cinema Galego" é um movimento muito recente com uma catalogação


prematura. Por conseguinte, tudo isto é suficientemente importante para começar a
explorar e a analisar. Sexa como for, algo está a ocorrer no audiovisual galego. A
revolução tecnológica, tanto na produção como nos meios de consumo, foi um factor
determinante no aparecimento de vários movimentos cinematográficos, incluindo esta
série de criadores galegos. Para a sua banda, a Axencia Audiovisual Galega realizou um
trabalho fundamental com a promoção de axudas á criação; uma vez que a reformulação
produtiva contempla o auto-financiamento, entendemos que a sua consolidação
dependerá, em parte, da intervenção das instituições públicas e também da iniciativa
privada.

Trata-se de um fluxo de pessoas vagas, idealistas e independentes. São criadores em


marcha do estabelecido que agem com total liberdade; um grupo muito heterogéneo -
incluindo os que respeitam a valores estéticos ou estilísticos - que se posicionam
firmemente contra o padrão industrial estabelecido. É, em suma, o momento
cinematográfico mais importante da história da Galiza. Propõe um modelo de produção
audiovisual alternativo e o sucesso das suas obras em diferentes festivais internacionais
de prestígio, tornando-o uma referência em Espanha.

You might also like