2011 | PDF | 332 Pages

buihuuhanh@gmail.com
 TRƯỜNG ĐẠI HỌC KIẾN TRÚC HÀ NỘI
NGỈYỄN VẢN LIÊN - ĐINH TRỌNG BANG - NGUYỄN PHƯƠNG THÀNH
CHỦ BIÊN : PGS. TSKH. NGUYỄN VĂN LIÊN

SỨC BỀN VẬT LIỆU ■ ■

(Giáo trình dùng cho sinh viên Ngành Xây dựng)

( ỉn bổ sung)

NHÀ XUẤT BẢN XÂY DựNG

HÀ NỘI - 2 0 1 1
 L Ờ I N Ó I ĐẦU

Sức bẽn vật liệu là một phan của cơ học vật rắn biến dạng, cho cơ sò nhìn nhờn và
đá n h g iá đú n g dấn sự làm việc của các bộ phận công trinh khi sủ dụng (khi chịu
Đó là nhừng kiến thức không thề thiếu dược cùa người thiết kế.
N ghiên cứu quá trình biến dọng và p h ả hoại của vật. thề củng như các dặc trưng co
học cùa vặt Liệu, sức ben vật liệu đã d'ê ra dược các phương pháp tính d ề xác định kích
thước hợp li, tiết kiệm của bộ phận công trinh mả vẫn có khả năng làm việc lảu dai, bên
vững, không có biến dạng lớn và không bị thay dổi trạng thải cán bằng ban đàu -.heo
chức năng của nó mà người thiết kế quy dịnh.
Sức ben vật liệu cho cơ sở tính toán tá t cả các bộ phận công trinh, vì vậy với ngành
xây d ự n g nó có m ột vai trò và ý nghiữ to lớn.
D ể d á p ứng yêu cầu ve tài liệu cho sinh viên hiện nay , chúng tôi biên soạn cuốn qios,
trinh này làm tài liệu học tập và giảng dạy cho ngànỉi kiến trúc và xảy dựn.% ỏ trường
Đại học Kiến trúc Hà Nội. Trong giảo trinh này chúng tỏi không d'ê cập hết tất cá các
d ạ n g chịu lực của các bộ phận công trinh trong ki thuật xây dự n g mà chi xót những hình
thức chịu lực cơ bản hay gặp nhằm giúp cho sinh viên và các nhà thiết k ế co dược giải
p h á p kết cáu hiện thực , trong sảng.
Chúng tòi phản công viết như sau :
PTS. Nguyễn Văn Liên : Chương mở dầu Ị chương 3 ; 4 ỉ 9 ; 10 ; 11 ; 13.
KS. Dinh Trọng Bằng : Chương 5 ; 6 ; 7 ỉ 8 ; 12,
KS. Nguyên Phương Thành : Chương 1 ỉ 2.
Chủng tôi sử dụng hệ thống dơn vị Quốc tể và ỏ cuối mỗi chương dầu cỏ ví dụ giâ-i
m ẫu m ột số bài tập và các bài tập cho sinh viên tự làm.
Chúng tôi vô cũng cảm ơn PGS. PTS. Vũ Đinh Lại d ã có những góp ý rất bổ ích cho
giá o trinh này.
Sách không tránh khỏi sai sót , rất mong sự góp ý của bạn dọc .

CHỦ B IÊ N

PTS. N G U Y Ễ N V Ă N L IÊ N

3
 ĐƠ N V Ị ĐO LƯ Ò NG QUỐC TẾ VÈ CÁC DẠ I LƯ Ợ NG c o HỌC.

Tên
T ê n đ ạ i lư ợ n g K Í h iệ u Q uan hệ các đơn vị
đơn vị

Lực N iu tơ n IN = 0 ,1 K G

^
L ự c p h â n bổ lN ./m = 0, lK G /m = 1 0 “ ăK G / c m

3
2= 4T / m 2

2
Pascal lP a = 0, lK G /m l(T

^
Ư ng suất

Í
1 Pascal = 10 "4T / m

^
M ô đ u n đ à n hổ

í
Pascal = 1 0 K G /c m 2= 1 0 0 T /m 2

Đỉ
C ư ờ ng độ tả i trọ n g
P h â n bố bề m ặ t lK P a = 0 ,1 T / m 2

3
M ô m e n lự c lN m = 0 ,lK G .m = lO K G .c m

Q
s Ờ
K h ố i lư ợ n g
M ậ t đ ộ ( k h ố i lư ợ n g r i ê n g )
T r ọ n g lư ợ n g r i ê n g J
r

5
 CHƯƠNG MỞ DẦU

§ 1. NHIÊM v ụ VÀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN cứu CỦA MÔN HỌC

1.1. Nhiệm vụ và vị trí cúa môn học :

Từ n ử a đ ầ u c ủ a t h ế k ỉ X V I I t r ở v é tr ư ớ c . c á c c ô n g t r ì n h k h ác n h a u được x â y d ự n g

trê n cơ sở t r u y ề n b á k in h n g h iệ m từ t h ế h ệ n à y q u a t h ế h ệ k h á c , h o à n t o à n k h ô n g có

cơ sở k h o a h ọ c . C á c bộ p h ậ n c ấ u t h à n h cô n g tr ìn h c ũ n g được x â y d ự n g n h ư vậy. Cái

n à o t ổ n t ạ i đ ư ợ c t h ì lấ y là m m ẫ u c h o n h ữ n g c á i tư ơ n g tự . L à m n h ư v ậ y r ấ t n g u y h iể m ,

vi ngư ờ i ta k h ô n g bảo đ ả m tr ư ớ c đ ư ợ c r à n g c ô n g t r i n h s ắ p x â y d ự n g c d t ố n tạ i không,

h a y các bộ p h ậ n c ủ a c h ú n g có b ể n v ữ n g k h ô n g , t a e ĩin g t h á y k h ô n g ít c á c c ô n g tr ìn h

b ị p h á h o ạ i n g a y c ả t r o n g th ờ i g ia n x à v d ư n g . C u n g n h ư tr ư ớ c đ â y , k h i c o n n g ư ờ i l ẩ n

đ ấ u tiê n c h ỗ ' t ạ o c á c d ụ n g cụ la o đ ộ n g v à v ũ k h í đ ể SỪ d ụ n g đ ố u d ự a t r ê n k in h n g h iệ m

c ủ a n h ữ n g t h ấ t b ạ i m à c ó . M a i đ ố n g iữ a Lhỗ k ị X V I I , d o n h u c á u p h á t tr iổ n của ngành

hàng hải cẩn p h ả i có n h ữ n g c o n tà u 1.0 h ơ n , đ i ciư ííc x a h ơ n v v . .. N ó đ ò i h ỏ i p h ả i là m

từ vật liệ u khác v à có k íc h t;hước c á n I.h iế t đ ố có t h ể p h ụ c vụ đư ợ c lâ u d à i. Lúc đó

n g ư ờ i t a m ớ i c h ú ý n g h i ê n c ứ u k h ả n ă n g c h ịu lự c c ủ a v ậ t !iộ u đ ể d ù n g l à m cá c bộ p h â n

cô n g tr ìn h v à đ ể r a c á c p h ư ơ n g p h á p tín b sao cho t ìm được c á c k íc h t h ư ớ c h ợ p ỉi c ủ a

chúng đ ể k h ô n g b ị p h á h o ạ i k h i sử d ụ n g . G a l ii ô (.1.564 - 1 6 4 2 ; -là nhà Bác học ngươi

I t a l i a l ẩ n đ ẩ u t i ê n n ê u lờ i g iả i l í t h u y ế t d ể đ á n h ìậá đ ộ b ền c ủ a c á c t h a n h c h ịu tá c đ ụ n p

c ủ a n g o ạ i lự c . M ặ c d ù có n h ữ n g s a i lấ m v ề k ế t lu ậ n đ ố i v ớ i b à i t o á n r ấ t p h ứ c t ạ p t h ờ i

k ì đ ó ( c h ú n g t ô i sẽ n ê u ở p h ấ n lịc h sử m ô n h ọ c ), s o n g Q a i ii í ; ỉ à íig ư ờ i đ ẩ u t i ê n đ ặ t l i ế n

m ó n g c h o m ô n h ọ c n à y , t u y r ằ n g 2 0 0 n á m s a u c u ỵ ố n s á c h c ẩ u t i ê n v ề s ứ c b ổ n v ậ o ĨÍỌ U

m ớ i đư ợ c N a v iê cho x u ấ t b àn (1 8 2 6 .) d ư ớ i đ á i i u íi "c ác u - : r ; iả n g v ê cơ h ọ c x â v đ ũ n g ”.

Q uyển sách ra đời ch ấm d ứ t con đườ ng nhức tạp tìm tò i ic;I g i ả i b à i ủoán uón uám .

T ro n g 200 năm đ ó có r ấ t n h i ể u đ ó n g góp q u a n tr ọ n g cử a các k h à khoa h ọ c lớ n iì:1

Húc, B e r n u l i , O le ... g ó p p h á n h ìn h th à n h m ôn học. T ừ đó đ ố n n a y , do nhu cẩu [Ì.M..
tr iế n c ủ a th ự c t ế sả n x u ấ t v à x â y d ự n g m à các n h à kh o a học p h ả i t h a m g ia g iả i q u ấ i,

d ã cd r á t n h iề u n h ữ n g p h á t m i n h , s á n g c h ế v ề m ặ t lí t h u y ế t c ủ n g n h ư t h ự c n g h i ệ m ■

p h ấ n là m cho m ô n k h o a h ọ c n à y p h á t t r i ể n p h o n g p h ú , đ a d ạ n g , c h ặ t c h ẽ v à tư ơ n g đò:

đ ầ y đ ủ n h ư h iệ n n a y . N h i ộ m v ụ c ủ a m ô n h ọ c c ũ n g đư ợ c h ì n h t h ả n h v à p h á t t r i ể n cùng

vớ i sự p h á t t r i ể n c ủ a m ô n học n à y . M ỗ i m ộ t bộ p h ậ n cô n g t r ìn h h ay chi tiế t m á y m u ố n

tổ n t ạ i đ ư ợ c l â u d à i k h i sử d ụ n g tứ c là p h ả i b ế n v ữ n g d ư ớ i t á c d u n g c ủ a n g o ạ i lự c t h ì

c h ú n g p h ả i được là m từ v ậ t liệ u t h íc h h ợ p v à có k íc h th ư ớ c đ ủ lớ n c ầ n t h i ế t . M u ố n v ậ y

p h à i có đư ợ c p h ư ơ n g p h ứ p tỉn h vồ li t h u y ế t c ủ n g n h ư th ự c h à n h để đ ư a b à i to á n lí

7
t h u y ế t s á t g ẩ n v ớ i t h ự c t ế s a o c h o c đ t h ể c h ọ n đ ư ợ c k í c h th ư ớ c c ủ a b ộ p h ậ n c ô n g t r ì n h

h o ặ c c h i t iế t m á y đ ể n đ là m v iệ c đ ư ợ c lâ u d à i m à k h ô n g b ị p h á h o ạ i tứ c là đ ể 110 đ ư ợ c
b ề n v ữ n g . Đ ó là n h i ệ m vụ th ứ n h ấ t c ủ a m ô n học.

Vậy n h iệ m vụ th ứ n h ấ t c ủ a m ô n h ọ c là t h iế t lậ p c á c p h ư ơ n g p h á p t í n h bộ p h ậ n

cô n g tr ìn h h a y ch i tiế t m á y về độ bển. Đ ộ bền ở đ ây ta h iể u là khà n ă n g c h ố n g lạ i

p h á h o ạ i d ư ớ i t á c d ụ n g c ủ a n g o ạ i lự c . M u ố n v ậ y bộ p h ậ n công tr ìn h h ay c h i tiế t m á y

p h à i đ ư ợ c c h ế t ạ o từ v ậ t liệ u t h íc h h ợ p v à p h ả i c ó k í c h th ư ớ c c ầ n t h i ế t . Đ ó là y ê u c ấ u

vể độ bển.

N g o à i r a t r o n g r ấ t n h i ề u t r ư ờ n g h ợ p t a p h ả i x á c đ ị n h sự t h a y đ ổ i h ỉ n h d á n g v à k íc h

th ư ớ c tứ c là b iế n d ạ n g c ủ a bộ p h ậ n cô n g tr ìn h k h i c h ịu lự c . B i ế n d ạ n g n à y t u y c ó t h ể

nhò kh ô ng gây ản h hưởng đ án g k ể đ ế n c á c đ ịn h lu ậ t c â n b ằ n g c ủ a v ậ t th ể . S o n g nếu

không n g h iê n c ứ u c á c b iế n d ạ n g đđ th ì k h ô n g th ể g iả i q u y ế t đ ư ợ c b à i t o á n rấ t quan

t r ọ n g c ủ a th ự c t ế k ĩ t h u ậ t là ở đ iề u k iệ n n à o t h ì bộ p h ậ n c ô n g t r ì n h có t h ể b ị p h á h o ạ i

v à n g ư ợ c lạ i ở đ iể u k iệ n nào t h ì có t h ể là m v iệ c a n t o à n . M ặ t k h á c b iế n d ạ n g tu y là

n h ò so v ớ i k íc h th ư ớ c c ủ a b ả n th â n bộ p h ậ n công tr ìn h s o n g c ũ n g p h ả i b i ế t x á c đ in h

đ ể h ạ n c h ế n ó v ỉ t r o n g n h i ể u t r ư ờ n g h ợ p n ó co' t h ể g â y c ả n t r ở s ự sử d ụ n g b ì n h t h ư ờ n g

c ủ a k ế t c ấ u tứ c l à ả n h h ư ở n g đ ế n c ô n g n g h ệ sử d ụ n g .

K h ả n â n g bộ p h ậ n công tr ìn h h a y c h i t i ế t m á y c h ố n g l ạ i b iế n d ạ n g g ọ i l à đ ộ c ứ n g .

Từ đó n h iệ m vụ th ứ h a i c ủ a m ô n h ọ c là t h iế t lậ p c á c p h ư ơ n g p h á p t ín h bô p h â n

cô n g tr ìn h h a y ch i tiế t m á y v ể đ ộ cứng. Độ c ứ n g đ ư ợ c c o i là b ả o đ ả m nếu n h ư b iế n

d ạ n g k h ô n g v ư ợ t q u á g iớ i h ạ n c h o t r ư ớ c . N h ư v ậ y b ộ p h ậ n c ô n g t r ì n h p h ả i c ó k í c h th ư ớ c

được tín h t o á n c ẩ n t h i ế t s a o c h o n đ k h ô n g c ó b iế n d ạ n g lớ n . Đ ó l à y ê u c ẩ u v ổ đ ộ c ứ n g .

T ro n g n h iề u t r ư ờ n g h ợ p t ả i t r ọ n g t á c d ụ n g lê n bộ p h ậ n cô n g tr in h th o ả m ãn e.ác y ê u

cấ u về độ b ề n n h ư n g k h ô n g th o à m ã n y ê u cẩu vể độ cứ ng.

N h iệ m v ụ t i ế p t h e o c ủ a m ô n h ọ c s ứ c b ể n v ậ t l i ệ u l i ê n q u a n đ ế n v iệ c n g h i ê n c ứ u ỉn
đ ịn h c á c d ạ n g c â n b ằ n g c ủ a v ậ t r á n b iế n d ạ n g (v ậ t rắ n có th ự c ).

T a h i ể u đ ộ ổ n đ ị n h l à k h ả n ă n g c ủ a c ô n g t r ì n h h a y k ế t c ấ u g iữ đ ư ợ c d ạ n g c â n b à n g

k h i c h ế t ạ o t r o n g s u ố t t h ờ i g i a n sử d ụ n g .

N g ư ợ c l ạ i sự c â n b ằ n g l à k h ô n g ổ n đ ị n h n ế u sự t ă n g có h ạ n c h ế c ủ a t ả i t r ọ n g té o
th e o sự t ă n g không hạn c h ế c ủ a b iế n d ạ n g . D ấ u h iệ u c ủ a m ấ t ổ n đ ịn h là sự t h a y c ổ i
b ấ t ngờ d ạ n g câ n b ằ n g n à y b ằ n g d ạ n g câ n b ằ n g kh á c . T a n ó i m ộ t c ộ t c h ịu nén đ ú ig
tâ m là ổn đ ịn h nếu nó không bị cong đi mà lu ô n lu ô n th ả n g tro n g s u ố t t h ờ i g ia n
c h ịu lự c .

M ấ t ổn đ ịn h có th ể xảy ra vớ i tả i trọ n g h o à n to à n k h ô n g n g u y h iể m đ ố i v ớ i đ iê u

k iệ n b ề n v à đ iề u k iệ n cứ ng.

N h ư vậ y n h iệ m vụ th ứ b a c ủ a m ô n h ọ c là t h i ế t l ậ p c á c p h ư ơ n g p h á p t í n h bộ p h i n

cô n g tr ìn h h ay ch i tiế t m á y vẽ ổ n đ ịn h . B ộ p h ậ n cô n g tr in h h a y c h i t iế t m á y p h ả i đ u Ịc

tín h to á n chọn k í c h th ư ớ c s a o c h o n đ g iữ đ ư ợ c d ạ n g c â n b ằ n g b a n đ ầ u d ư ớ i t á c ( l ụ i g

c ủ a n g o ạ i lự c . Đ đ l à y ê u c ầ u v ề ổ n đ ị n h .

8
 N g o à i b a n h iệ m vụ n ê u t r ê n , t r o n g sứ c b ề n v ậ t liệ u c ò n g iả i q u y ế t b à i t o á n ngược

tứ c là k iể m tra bộ phận c ô n g tr ìn h v ớ i k íc h th ư ớ c đ ả c h o v ề đ ộ b ề n , đ ộ c ứ n g v à độ

ổ n đ ịn h .

Cho đến n a y c ổ r ấ t n h i ề u m ô n h ọ c n g h i ê n c ứ u g iả i q u y ế t c á c n h i ệ m v ụ trê n và gọi

c h u n g l à cơ h ọ c v ậ t r á n b iế n d ạ n g m à sứ c b ề n v ậ t l iệ u c h ỉ l à m ộ t p h ẩ n t r o n g đ đ . T r o n g

những m ôn học đố, đ ấ u tiê n p h à i k ể đ ế n l í t h u y ế t đ à n h ổ i. C á c v ấ n đ ể đ ư ợ c x é t ở sứ c

b ó n v ậ t liệ u c ủ n g đ ư ợ c x é t ở lí th u y ế t đ à n h ổ i n h ư n g ở k h ía c ạ n h khác.

Các phương pháp c ủ a lí th u v ế t đ à n h ổ i d ẫ n d á t c h ú n g ta đ i từ cái chung đến cái

riê n g . T ro n g m ôn h ọ c n à y m ọ i v ấ n đ ể đ ề u được c h ứ n g m in h b ằ n g to á n học c h ặ t chẽ

dự a trê n cơ sờ p h â n tíc h s â u s ắ c v à c h í n h x á c . S o n g c ũ n g d o sự p h ứ c t ạ p c ủ a b ộ m á y

to á n h ọ c ở lí th u y ế t đ à n hổi m à k h ả n ă n g á p d ụ n g v à o th ự c t ế c á c p h ư ơ n g p h á p của

n ó c ũ n g b ị h ạ n chế.

ở sứ c b ề n v ậ t liệ u m ọi vấn đ ề đ ư ợ c g iả i q u y ế t t h e o n g u y ê n tắ c ngư ợ c lạ i - từ cái

r iê n g đ ế n cái chung. D o m ôn h ọ c cổ h ư ớ n g ứ n g d ụ n g c ụ t h ể , c á c b à i t o á n đ ư ợ c g iả i ở

sứ c b ố n v ậ t liệ u r ộ n g h ơ n ở l í t h u y ế t đ à n h ổ i. N h ữ n g b à i t o á n n h ư v ậ y r ấ t n h i ể u , đ i ề u

chủ yếu là ở sứ c b ể n v ậ t l i ệ u c h ú n g t a p h ả i t r ả lờ i c â u h ò i t r u y ề n th ố n g k h ô n g tr á n h

k h ỏ i là k ế t c ấ u c đ c h ịu đ ự n g được kh ô ng , b ền vữ ng hay kh ô ng b ền vừ ng, m ứ c độ an

to à n r a s a o ... ở lí t h u y ế t đ à n h ố i n h ữ n g câu hòi n h ư vậy k h ô n g đư ợ c x é t đ ế n .

Các k ết luận ở sức bổn vật liệu được §ử dụng rộng rãi tron g nhiổu chuyên
ngành k ĩ th u ậ t k h á c n h a u . N ếu không nắm được v à k h ỏ n g v ậ n d ụ n g đư ợ c k ế t lu ậ n

này th ì không th ể th iế t k ế v à x â y d ự n g b ấ t. cứ c ô n g t r ì n h nào th o ả m ãn các yê u

cấu h iệ n tạ i. Từ đó ta h iể u ý n g h ỉa quan trọ n g c ủ a sứ c b ề n vật liệ u đổi vớ i các

chuyên ngành kĩ th u ậ t khác, tro n g đó tín h to á n th ự c h à n h đểu dựa trê n các kết

lu ậ n của sứ c b ền vật liệ u .

T ấ t c ả n h ữ n g đ iề u n ó i t r ê n th u ộ c v é p h ầ n lí t h u y ế t c ủ a m ô n h ọ c . P h ầ n th ự c n g h iệ m

c ủ n g k h ô n g k é m v à có q u a n h ệ c h ặ t ch ẻ vớ i n h a u . C á c k ế t q u à n g h iê n c ứ u th ự c n g h iệ m

d ù n g đ ể so i s á n g có t ín h c h ấ t k iể m n g h iệ m c á c k ế t q u ả n g h iỗ n c ứ u .

Nếu các kết quả n g h iê n cứ ủ lí t h u y ế t k h ô n g đ ư ợ c c á c kết quả th ự c n g h iệ m xác

nhận th ỉ lí th u y ế t đ ó k h ô n g á p d ụ n g đư ợ c v à o th ự c tế . M ặ t k h á c , t r o n g sứ c b ề n vật

liệ u sử dụng n h iẽ u c á c g iả th iế t, v ì v ậ y p h à i tiế n hành th í n g h iệ m để k iể m tra sự

đứng đắn c ủ a c á c g i ả t h i ế t ấ y . C ũ n g c ổ n h i ề u b à i t o á n k ĩ t h u ậ t k h ô n g c ó lờ i g i ả i n ế u

như không có n g h iê n cứ u th ự c n g h iệ m . Như vậy phấn th ự c n g h iệ m của m ôn học

củng rấ t quan trọ n g , nó cho phép ta n g h iê n cứ u các tín h c h ấ t cơ h ọ c c ủ a vật liệ u

đ ể đ é r a c á c tiê u c h u ẩ n đ á n h g iá độ b ể n . N ổ g ó p p h ấ n q u a n t r ọ n g t r o n g v iệ c n g h iê n

c ứ u c á c p h ư ơ n g p h á p th ự c h à n h đ ể g iả i c á c b à i to á n p h ứ c tạ p h o ặ c k h ô n g c ó lờ i g i ả i

vê m ặ t lí th u y ế t.

Tóm lạ i lí t h u y ế t v à th ự c n g h iệ m là h a i p h ầ n kh ô ng th ể tá c h rờ i n h a u đư ợ c. N ó

bổ sung, th ú c đẩy nhau là m cho m ồn học từ k h i ra đời cho đ ế n nay không ngừng

p h á t tr iể n .

9
 Q u a n h iệ m v ụ c ủ a m ô n h ọ c t a t h ấ y n o c à n g đ i đ ế n m ộ t c á i c h u n g n h ấ t là c h ọ n k íc h

th ư ớ c c ủ a b ộ p h ậ n c ô n g t r ì n h h a y c h i t i ế t m á y . M ộ t đ iể u d ễ h i ể u là c ù n g m ộ t h ộ p h ậ n

cô n g tr ìn h n ế u được là m từ n h ữ n g v ậ t liệ u khác nhau t h ì n đ p h ả i cổ k íc h th ư ớ c k h á c

n hau. N ố i chung nếu k íc h th ư ớ c c à n g lớ n t h ỉ y ê u c ẩ u v ể đ ộ b ể n , đ ộ c ứ n g , đ ộ ổ n đ ị n h

c à n g đ ư ợ c b ả o đ ả m . S o n g n ế u t ă n g k í c h th ư ớ c m ộ t c á c h t u ỳ t i ệ n t h ì t r o n g n h i ể u t r ư ờ n g

h ợ p sẽ g â y n g u y h i ể m c h o b ộ p h ậ n c ô n g t r ì n h d o t ă n g t r ọ n g lư ợ n g b ả n t h â n c ủ a c h ú n g ,

m ặ t k h á c n ổ lạ i tố n kém , k h ô n g k in h tế .

Bộ phận cô ng tr ìn h p h ả i cđ k íc h th ư ớ c s a o c h o v ừ a p h ả i đ ả m bảo bền vữ ng, vừ a

phải đảm b ả o t iế t k iệ m . H a i y ê u c ầ u n à y lu ô n m âu th u ẫ n với n h au v à là đ ộ n g lự c đ ể

cho m ô n học p h á t tr iể n v ì n đ đ ò i h ỏ i p h ả i cố các p h ư ơ n g p h á p tín h phù hợp n h ấ t, sao

ch o bộ p h ậ n công tr ìn h h a y c h i t i ế t m á y có h ìn h d án g và k íc h th ư ớ c h ợ p l í n h ấ t . Y ê u

c ầ u v ề k in h t ế k h ô n g p h ả i là n h iệ m v ụ th ứ tư c ủ a m ô n h ọ c s o n g n ó k h ô n g t h ể tá c h rờ i

đượ c c á c n h iệ m vụ trê n v ì v ậ y n gư ờ i t h iế t k ế p h ả i c h ú ý đ ế n k h i tín h to á n bộ p h ậ n cò n g

tr ìn h h a y c h i t i ế t m á y v ề đ ộ b ể n , đ ộ c ứ n g v à đ ộ ổ n đ ịn h .

1.2. Đối tượng nghiên cứu.

a. Vật th ể : V ậ t t h ể đ ư ợ c n g h i ê n c ứ u ở s ứ c b ổ n v ậ t l iệ u l à v ậ t r á n có th ự c . S o s á n h

v ớ i cơ l í t h u y ế t t a th ấ y cơ l í t h u y ế t x é t sự c â n b ằ n g tĩn h h ọ c v à sự c h u y ể n động của

v ậ t t h ể co i là r á n t u y ệ t đ ố i, n g h ĩ a l à k h ô n g x é t đ ế n b iế n d ạ n g c ủ a v ậ t t h ể . S o n g m ọ i

bộ p h ậ n cô n g tr in h h a y c h i t iế t m á y đ ếu . đư ợ c là m từ n h ữ n g v ậ t r ắ n c ó t h ự c n h ư t h ó p ,

g a n g , đ ổ n g , n h ô m , g ỗ , b ê t ô n g , g ạ c h , đ á v . v . . . v ì v ậ y đ ố i t ư ợ n g n g h i ê n c ứ u c ủ a sứ c b ồ n

v ậ t liệ u là n h ữ n g v ậ t r ắ n t h ự c , n g h ĩ a l à p h ả i x é t đ ế n b iế n d ạ n g c ủ a v ậ t t h ể t r o n g q u á

tr ìn h c h ịu tá c d ụ n g c ủ a n g o ạ i lự c . C h í n h vỉ vậy m à ngư ờ i ta còn g ọi là v ậ t rắ n b iố n

d ạ n g . M ọ i v ậ t th ể khi c h ịu lự c í t , n h i ể u đều b ị b iế n d ạ n g . M ộ t th a n h c h ịu kéo bị d ài

ra , th a n h c h ịu nén bị c o lạ i, th a n h bị uốn t h i c o n g đ i v .v ... không phụ th u ộ c v à o v ậ t

liệ u là m th a n h v à k íc h t h ư ớ c c ủ a c h ú n g . B i ế n d ạ n g t u y r ấ t n h ỏ so v ớ i k í c h th ư ớ c c ủ a

chúng, tro n g n h iể u trư ờ n g hợp ta phải dùng những d ụ n g cụ đ ặ c b iệ t mới phát h ió n

đ ư ợ c, s o n g có t h ể là n g u y h iể m đ ố i vớ i bộ p h ậ n c ô n g t r ì n h n h ấ t là đ ố i v ớ i bộ p h ầ n c ô n g

tr ìn h đư ợ c là m từ v ậ t l iệ u d ò n n h ư b ê tô n g , g ạ c h , đ á , g a n g v .v ... c h ú n g b ị p h á h o ạ i k h i

b iế n d ạ n g c ò n r ấ t b é .

2P ĩ
777^77' 2
////'
Á r
p
K eo Nén

H ìn h 1 Hình 2

10
 D o v ậ t th ể b ị b iế n d ạ n g k h i c h ị u lự c , k h i n g h iê n c ứ u v ể b iế n d ạ n g k h ô n g c h o p h é p

d ờ i lự c t h e o p h ư ơ n g tá c dụng của nó c ũ n g n h ư kh ô n g cho p h é p th a y t h ế c á c lự c t á c

dụng bằng h ợ p lự c c ủ a c h ú n g tứ c l à h ệ lự c tư ơ n g đ ư ơ n g v i n ế u là m như v ậ y sẽ là m

th a y đ ổ i tín h c h ấ t v à g iá t r ị c ủ a b iế n d ạ n g .

V í d ụ h a i v ậ t t h ể A v à B ở h ì n h v ẽ 1, ở cơ l í t h u y ế t t h ỉ h a i v ậ t t h ể n à y ở t r ạ n g t h á i

cân b ằ n g tĩn h học như n h a u , n h ư n g ở s ứ c b ể n v ậ t liệ u th ì đó là h a i tr ư ờ n g h ợ p c h ịu

lự c k h á c n h a u . V ậ t A c h ịu k é o b ị d à i r a , v ậ t B c h ịu n é n b ị co l ạ i . C h o n ê n n ế u t a d ờ i

lự c t h e o p h ư ơ n g t á c d ụ n g c ủ a n đ t h i h ì n h t h ứ c c h iu lư c sế t h a y đ ổ i. C ò n ở h ì n h 2 n ế u

t a t h a y h ệ lự c ở h ỉ n h 2a b ả n g h ợ p lự c c ủ a n ổ n h ư ở h ìn h 2b t h ỉ n ó sẽ g á y r a b iế n d ạ n g

h o à n to à n n g ư ợ c lạ i.

T r o n g s ứ c b ề n v ậ t l i ệ u c h ỉ c h o p h é p t h a y t h ế lự c t á c d ụ n g b ằ n g h ợ p lự c c ủ a c h ú n g

k h i x á c đ ịn h các p h ả n lự c g ố i t ự a đ ố i v ớ i c á c d ấ m tĩn h đ ịn h (đ ố i vớ i n h ữ n g d ẩ m mà

c h ỉ b ằ n g các p hư ơ ng tr ìn h cân tĩn h h ọ c c ũ n g đ ủ đ ể x á c đ ịn h p h ả n lự c ). P h ả n lự c c á c

g ố i tự a t r o n g h a i trư ờ n g h ợ p n ê u ở h ìn h 2a và 2b là n h ư n h a u .

b) Hình dá n g của vật th ề :

C á c bộ p h ậ n c ô n g t r ìn h c ó t h ể c ố n h ữ n g h ìn h d á n g k h á c n h a u , ở đ â y c h ú n g t a c h ỉ

x ó t n h ữ n g h ìn h d á n g cơ b ả n l à đ ố i t ư ợ n g t í n h to á n v ề đ ộ b ổ n , đ ộ c ứ n g v à đ ộ ổ n đ ị n h .

Tuỳ th e o k í c h th ư ớ c c ủ a v ậ t t h ể t h e o 3 p h ư ơ n g t a co t h ể c h ia t h à n h 3 lo ạ i s a u :

1) Khối : Là những v ậ t th ể có kích thước theo 3 phương cùng tương đối lớn
(hình 3). V í dụ như móng máy, móng cột điện ...

Hình 3

2) Tấm và vỏ : Là những v ậ t th ể có k íc h th ư ớ c th e o hai phương rấ t lớ n so vớ i

p h ư ơ n g th ứ 3 (h ìn h 4 ). V í dụ như tấ m lá t đườ ng, lá t s â n b a y , t ấ m sàn, tấ m m óng ...

v ò m á i n h à c ó c ấ u t r ú c h ì n h v ò m , c á c t h ù n g c h ứ c c h ấ t r á n , c h ấ t l ỏ n g , c h ấ t k h í ...

Hình 4

11
 3) Thanh : Là những vật th ể có k íc h th ư ớ c t h e o m ộ t p h ư ơ n g (c h iề u d à i) lớ n hơn

r ấ t n h iề u h a i p h ư ơ n g k ia ( h ìn h 5 ).

T h a n h đ ư ợ c n g h i ê n c ứ u c h ủ y ế u ở s ứ c b ề n v ậ t l i ệ u . N g ư ờ i t a t h ư ờ n g b iể u d iễ n t h a n h

b ằ n g trụ c cù a n ó . T rụ c th a n h là đ ư ờ n g n ố i t r ọ n g t â m các m ặ t c á t n g a n g . V

H ìn h 5

Thanh cổ t h ể có m ặ t c ắ t n g a n g k h ô n g đ ổ i ( h ìn h 5 a ,b ) v à c ũ n g có t h ể c ó m ặ t. c ắ t

n g a n g t h a y đ ổ i ( h ìn h 5 c ). K h i tín h t o á n n g ư ờ i t a t h ư ờ n g d ù n g t r ụ c t h a n h đ ổ b iế u d i ễ n

t h a n h . T u ỳ th e o h ìn h d ạ n g c ủ a đ ư ờ n g tr ụ c , th a n h đ ư ợ c c h ia t h à n h c á c lo ạ i s a u :

- Thanh thẳng : Thanh có t r ụ c l à m ộ t đ ư ờ n g t h ẳ n g .

- Thanh cong : Thanh cđ trục là một đường cong.

M ặ t cắt vuông góc vớ i trụ c th a n h g ọ i l à m ặ t c ắ t n g a n g h a y t i ế t d iệ n v u ô n g g ó c v ớ i

trụ c th a n h g ọ i là t i ế t d iệ n ngang.

§2 . NHỮNG GIÁ THIẾT cơ BẢN DÙNG TRONG sức BỂN VẬT LIỆU.

M ọ i v ậ t t h ể đ ư ợ c n g h i ê n c ứ u ở s ứ c b ề n v ậ t l i ệ u đ ề u có n h ữ n g t í n h c h ấ t cơ lí k h á c

n h a u . N ế u k ể h ế t t ấ t c ả c á c t ín h c h ấ t c ủ a v ậ t liệ u v à c á c đ ặ c đ iể m củ a v ậ t th ề k h i g iả i

các b à i to á n sứ c b ể n v ậ t liệ u t h ì sẽ d ẫ n đ ế n các p h ư ơ n g p h á p p hứ c tạ p và k h ô n g th ế

x â y d ự n g đ ư ợ c m ộ t l í t h u y ế t t h ố n g n h ấ t c h o t ấ t c ả c á c l o ạ i v ậ t liệ u x â y d ự n g cơ bản.

V ỉ vậy k h i g iả i c á c b à i t o á n sứ c b ề n v ậ t liệ u ngư ờ i ta đ ã đ ư a r a c á c g iả t h i ế t v ề v á t

liệ u nhằm lư ợ c b ỏ n h ữ n g t í n h c h ấ t k h ô n g cơ b ả n c ủ a c h ú n g . N h ữ n g g iả t h i ế t n à y l à m

đ ơ n g iả n sự t í n h to á n như ng vẫn đảm b ả o đ ộ c h ín h x á c c ầ n th iế t p h ù hợ p vớ i n h ữ n g

tín h c h ấ t cơ b ả n c ủ a v ậ t l i ệ u .

12
 C á c k ế t q u ả th ự c n g h iệ m k iể m t r a c á c t í n h t o á n t r ê n cơ sở n h ữ n g g i ả t h i ế t n à y c h o

t h á y s a i số d o n h ữ n g g i à t h i ế t n à y đ ư a đ ế n r ấ t k h ô n g đ á n g k ể v à h o à n t o à n c đ t h ể b ỏ

q u a đư ợ c.

G iả t h i ế t t h ứ n h ấ t. Vật liệ u cổ t í n h c h ấ t l iê n t ụ c đ ồ n g n h ấ t v à đ ẳ n g h ư ớ n g . Giả

t h i ế t n à y đ ư ợ c g iả i t h íc h như sau : V ậ t l i ệ u c ủ a v ậ t t h ể có c ấ u t r ú c liê n tụ c k h ô n g b ị

g iá n đoạn b ở i c á c lỗ r ỗ n g . T r ê n t h ự c t ế m ộ t số v ậ t liệ u x â y d ự n g n h ư b ê tô n g , g ạ c h ,

g ỗ ... k h ô n g h o à n t o à n c đ c ấ u t r ú c n h ư v ậ y , s o n g k h i t í n h t o á n t a v ẫ n có t h ể c o i là liê n

tụ c và kết quả vẫn phù hợ p vớ i th ự c tế . Làm n h ư t h ế cho p h é p ta sử d ụ n g c á c h à m

liê n tụ c c ủ a b ộ m á y to á n h ọ c k h i n g h iê n c ứ u các p h ư ơ n g p h á p t ín h b ộ p h ậ n c ô n g t r ìn h .

Theo quan đ iể m c ủ a v ậ t lí th ì tín h c h ấ t cơ lí ở t ừ n g đ iể m tro n g v ậ t th ể khác nhau,

n h ư n g sự k h á c n h a u ấ y k h ô n g đáng k ể v à c ó t h ể c o i t í n h c h ấ t cơ l í ở t ấ t c ả c á c đ i ể m

c ủ a v ậ t t h ể là n h ư n h a u , tứ c là v ậ t t h ể đ ổ n g n h ấ t. N g a y cả b ê tô n g , t u y k é m đ ổ n g n h ấ t

hơn do cổ c h ấ t độn k íc h th ư ớ c k h ô n g lớ n như đ á , sỏi tín h chất của chúng khác hẳn

tín h c h ấ t c ủ a x i m ă n g song vẫn có t h ể c o i là đ ổ n g n h ấ t. Đ iề u đđ có n g h ĩa rằ n g tín h

c h ấ t c ủ a v ậ t liệ u ở th ể tíc h vô c ù n g b é th u ộ c đ iể m bất kì kh ô ng phụ th u ộ c v à o v ị t r í

c ủ a đ iể m đ ó , v ỉ no' n h ư nhau ở m ọ i n ơ i. V ậ t l iệ u l à đ ẳ n g h ư ớ n g t ứ c l à t í n h c h ấ t cơ l í

th e o m ọ i p h ư ơ n g là n h ư n h a u , ở n h ữ n g v ậ t l iệ u có c ấ u t r ú c h ạ t n h ỏ , n h ờ c ó s ổ lư ợ n g

lớ n c á c t i n h t h ể p h â n b ố lộ n x ộ n , n ê n c đ t h ể c o i n h ữ n g v ậ t l i ệ u đ ò l à đ ẳ n g h ư ớ n g . M ộ t

sô v ậ t liệ u n h ư g ỗ , t r e , c h ấ t d ẻ o ... t í n h c h ấ t cơ l í th e o c á c p h ư ơ n g r ấ t k h á c n h a u , n ê n

những vật liệu này không thể coi là đẳng hướng được và khi tỉnh toán ta phải chú ý.
V ậ t liệ u mà tín h c h ấ t cơ l í t h e o c á c p h ư ơ n g k h á c n h a u g ọ i l à v ậ t liệu d ị hướng.

G iả th iế t đổng n h ấ t và đ ẳ n g h ư ớ n g cho p h é p t.a n g h iê n cứ u tín h c h ấ t cơ h ọ c c ủ a

v ậ t th ể q u a m ộ t p h â n t ó n h ỏ t ư ở n g t ư ợ n g t á c h r a k h ỏ i v ậ t t h ể r ố i từ đ ó s u y r ộ n g c h o

v ạ t th ể đố.

G iả th iế t th ứ h a i . B i ế n d ạ n g c ủ a v ậ t t h ể l à b iế n d ạ n g đ à n hổi và đàn h ổ i tu y ệ t

đ ỏ i. Hay n ó i m ộ t cách k h á c , v ậ t liệ u là m v iệ c t r o n g g i a i đ o ạ n đàn h ồ i v à tín h đàn

h ồ i c ủ a v ậ t liệ u được x e m là t u y ệ t đ ố i. N h ư đ ã n ó i ở t r ê n , b iế n d ạ n g là sự t h a y đổi

h ìn h dạng và k íc h th ư ớ c c ủ a vật th ể d ư ớ i tá c dụng của n g o ạ i lự c dù ngoại lự c đ ổ

n h ỏ . B iế n d ạ n g lớ n h a y n h ỏ t u ỳ t h e o lự c t á c d ụ n g , h ì n h d á n g k í c h th ư ớ c v ậ t t h ể v à

vẠ t liệ u là m vật th ể đ ó . T h í n g h iệ m chứng m in h rằ n g k h i lự c tá c dụng chư a vư ợ t

quá m ộ t g iớ i h ạ n x á c đ ịn h , k h i b ò lự c đ i v ậ t t h ể l ạ i t r ờ về h ìn h d á n g v à k íc h th ư ớ c

ban đ ầ u , b iế n d ạ n g m ấ t đ i, t a n ố i b iế n d ạ n g của v ậ t th ể là b iế n dạng đàn h ổ i, h a y

v ậ t th ể c h ỉ b ị b iế n d ạ n g đ à n h ổ i. T í n h c h ấ t đổ được g ọ i là t í n h đàn h ổ i, v ậ t t h ể n à o

có t í n h ch ất như vậy g ọ i là v ậ t th ể đàn h ổ i. N ế u k h i th ô i tá c d ụ n g lự c , v ậ t t h ể chỉ

phục hổi được m ột phần h ìn h dáng và k íc h th ư ớ c b a n đầu, m ột phần còn dư lạ i ở

vật th ể th ì phần b iế n d ạ n g còn lạ i đổ g ọ i là b iế n d ạ n g d ư h a y b i ế n dạng dẻo. N ế u

như v ậ t th ể c h ỉ c ổ b i ế n d ạ n g đ à n h ồ i ( b i ế n d ạ n g d ư b ằ n g k h ô n g ) k h i c h ị u lự c , t a n ó i

vật th ể đàn h ổ i t u y ệ t đ ố i. T r ê n th ự c t ế có th ể có b iế n d ạ n g d ẻ o , s o n g t a không xét

và coi rằ n g vật liệ u c h ỉ c ó b iế n dạng đàn h ổ i tứ c là v ậ t l i ệ u có t ín h đàn h ổ i tu y ệ t

đối và ta n ó i v ậ t liệ u là m v iệ c t r o n g m iề n đàn h ổ i.

13
 G iả t h i ế t n à y n ê u lê n p h ạ m v i n g h iê n cứ u c ủ a m ô n h ọ c . C á c p h ư ơ n g p h á p t ín h to á n

bộ p h ậ n cô n g tr ìn h h a y c h i t iế t m á y được th à n h lậ p ở sứ c b ề n v ậ t liệ u d ự a t r ê n cơ sở

v ậ t liệ u là m v iệ c t r o n g m iề n đàn h ổ i tứ c l à đ ã g iớ i h ạ n p h ạ m v i b iế n d ạ n g c ủ a c h ú n g .

T r o n g m iề n đ à n h ổ i b i ế n d ạ n g t ỉ lệ b ậ c n h ấ t v ớ i lự c t á c d ụ n g .

G iả th iế t th ứ ba. B iế n dạng củ a v ậ t th ể do ngoại lự c g â y ra là n h ò so v ớ i k í c h

th ư ớ c c ủ a c h ú n g .

Từ g iả t h i ế t n à y k h i v ậ t t h ể c h ị u lự c t a có th ể xe m đ iể m đ ặ t c ủ a lự c k h ô n g đ ố i k h i

v ậ t t h ể b ị b iế n d ạ n g , v à c ũ n g l à m đ ơ n g i ả n sự t í n h to á n r ấ t n h iề u .

G iả th iế t th ứ tư . Hay nguyên lí đ ộ c lậ p tá c d ụ n g . K ế t q u ả t á c d ụ n g lê n v ậ t t h ể

m ộ t h ệ lự c b à n g t ổ n g k ế t q u ả d o t á c d ụ n g r i ê n g c ủ a t ừ n g lự c lê n v ậ t t h ể t h e o m ộ t. t h ứ

tự b ấ t k ì . G i ả t h i ế t n à y x u ấ t p h á t từ h a i g i ả t h i ế t t r ê n tứ c l à n ó c h ỉ d ù n g đ ư ợ c k h i v ậ t

liệ u là m v iệ c tro n g m iề n đàn hổi và b iế n dạng của vật th ể là b é so vớ i k íc h th ư ớ c

của chúng.

V í dụ : D ố i vớ i th a n h ở h ìn h 6a p, p

đ ộ v õ n g ở đ iể m K do lự c P i và P2 a ) V K y
g â y r a b ằ n g t ổ n g đ ộ v õ n g ở K d o lự c

P]_ ( h ì n h 6.b ) và P 2 (h ỉn h 6. c ) gây

ra m ộ t cách r iê n g b iệ t.

Hay : f = f{ + f 2 b) r K

G iả th iế t này còn đư ợ c sử d ụ n g

rộ n g r ã i, đôi khi còn được gọi là

nguyên lí c ộ n g tá c d ụ n g . p 2
c) K V
Đ ố i vớ i trư ờ n g hợp k h i bộ p h ậ n

c ô n g t r ì n h c ó b iế n d ạ n g lớ n g iả t h i ế t

này k h ô n g áp d ụ n g được v à ta p h ả i

tìm lờ i g i ả i r i ê n g c h o t r ư ờ n g h ợ p c ụ
Hình 6
th ể đó.
T rê n đ â y l à n h ữ n g g iả t h i ế t cơ b ả n v ề v ậ t l i ệ u có tín h c h ấ t c h u n g c h o cà m ó n hcc.

S a u n à y tr o n g n h ữ n g b à i to á n cụ th ể ta còn đư a th ê m n h ữ n g g iả t h i ế t k h á c cho từ n g

b à i to á n cụ th ể đó.

§3. CÁC LOẠI BIÊN DẠNG c ơ BÁN

Dưới tá c dụng của n g o ạ i lự c h o ặ c sự th a y đổi n h iệ t độ, v ậ t th ề b ị b iế n d ạ n *.

B iế n dạng có n h iề u lo ạ i song sứ c bền vật liệ u chủ yếu n g h iê n cứ u các lo ạ i b iô n

dạng sau :

14
 H ìn h 7

«‘ỉ . l B iế n dạng kéo v à n é n . K h i t h a n h c h ịu t á c d ụ n g b ở i c á c lự c h a y h ợ p lự c h ư ớ n g

d ọ c t h e o t r ụ c t h a n h t h ì t h a n h s ẽ b ị g iã n r a h o ặ c co l ạ i, t a n ó i t h a n h c h ị u k é o h o ặ c n é n ,

b iế n d ạn g của th a n h k h i đ ó l à b iế n d ạ n g d à i. K h i kéo th a n h bị d à i ra (h ìn h 7 .a ) khi

nen th a n h b ị co lạ i ( h ỉn h 7 .b ). C á c b iế n d ạ n g n à y có ở c á c t h a n h d à n , c ộ t, c ộ t c h ó n g ,

cán p ít tô n g , d â y c á p ... k h i là m v iệ c .

3 .2 B iế n dạng t r ư ợ t ( c á t ) . L à b iế n d ạ n g t r o n g đ ó c á c m ặ t c á t n g a n g c ó x u h ư ớ n g

tr ư ợ t lê n n h a u d ư ớ i t á c d ụ n g c ủ a n g o ạ i lự c ( h ì n h 7 . c ) . v í d ụ b iế n d ạ n g c ủ a c á c b u lô n g ,

đ in h t á n , c á c liê n k ế t h à n ...

3 .3 B iế n dạng x o á n . L à b iế n d a n g x u ấ t h iệ n k h i t r ê n th a n h tá c d ụ n g n h ữ n g n g ẫ u

lự c n ằ m t r o n g n h ữ n g m ặ t p h ả n g v u ô n g g ó c v ớ i t r ụ c t h a n h . S a u b iế n d ạ n g n h ữ n g đ ư ờ n g

x o á n ỏ c t ạ o t h à n h t r ê n b é m ặ t c ủ a t h a n h ( h ì n h 7 . d ) . K h i b iế n d ạ n g t r ụ c t h a n h v ẫ n t h ả n g ,

c ấ t m ặ t n g a n g x o a y đ i m ộ t g ó c . B iế n d ạ n g n à y có ờ trụ c tru y ề n c h u y ể n đ ộ n g tr o n g các

đ ộ n g cơ v à ở m ộ t s ố k ế t c ấ u x â y d ự n g n h ư d ầ m , b a n c ô n g , m ộ t s ố d ấ m củ a sà n bê tô n g

c ố t t h é p có s ư ờ n , d á m c ầ u c h ạ v v . v .. .

3 .4 ’ B iế n dạng uốn. Là b iế n d ạ n g x ẩ y ra k h i lự c t á c d ụ n g c ó p hư ơ ng v u ô n g góc

với trụ c th a n h và n ằm tro n g m ậ t p h ả n g chứ a trụ c th a n h . T r ụ c th a n h b ị c o n g đ i (h in h

7 . e ) t a n ó i t h a n h c h ị u u ố n . Đ ả v là lo ạ i b iế n d ạ n g h a y g ậ p n h ấ t t r o n g k ĩ t h u ậ t n h ư b iế n

d ạn g của nhữ ng dầm ở g iữ a c á c t ầ n g n h à , d ấ m c á u , trụ c các to a x e V.V..

B iế n dạng này củng xẩy ra k h i lự c t á c d ụ n g t ạ o n ê n c á c n g ẫ u lự c n ằ m tro n g m ật

p h ả n g chứ a trụ c th a n h .
 N g o à i n h ữ n g t r ư ờ n g h ợ p b iế n d ạ n g đ ơ n g iả n k ể t r ê n , t r ê n t h ự c t ế c ó n h ữ n g t r ư ủ n g

h ợ p b iế n dạng phứ c tạ p n h ư trê n th a n h v ừ a có b iế n d ạ n g u ố n v ừ a c ổ b iế n dạng xoán

h a y v ừ a u ố n v ừ a k é o h o ặ c n é n V. V. .

ở sứ c b ể n vật liệu c ò n n g h iê n cứu m ộ t lo ạ i biến d ạ n g q u a n trọ n g là u ố n dọc. D â y

l à b iế n dạng uốn c ủ a m ộ t th a n h d à i m ả n h c h ịu nén b ở i m ộ t lự c c d p h ư ơ n g t r ù n g vớ i

trụ c th a n h ( h ì n h 7 . 0 . N g h ĩ a là t h a n h b ị u ó n b ở i lự c n ế n đ ú n g t â m , k h i lự c n é n c ò n n h ò

th a n h vẫn g iữ th ẳ n g và c h ỉ c h ịu nén k h i lự c n é n đ ạ t tớ i m ộ t g iá trị nào đố th a n h

có t h ể không g iữ đ ư ợ c d ạ n g t h ả n g b a n đ ầ u (d ạ n g c â n b à n g b a n đ ấ u ) m à bị cong về

m ộ t p h ía .

§4. S ơ LƯỢC LỊCH s ử MÔN HỌC

L ịc h sử p h á t tr iể n m ồn học sứ c b ể n v ậ t liệ u là m ộ t s ự k ế t h ợ p g iữ a l í t h u y ế t và

th ự c n g h iệ m , ở th ờ i k ỉ x a x ư a ch ư a có m ộ t lí t h u y ế t n à o đ ể tín h to á n bộ p h ậ n công

tr ìn h vé độ bền các c ô n g tr in h được x â y d ự n g th e o c á c n g u y ê n tá c th ự c n g h iệ m , t r ô n

cơ sở kinh nghiệm đã được tỉch luỹ trong thực tế xây dựng nhà và công trình mà duợc
c o i là m ẫ u v ề đ ộ b ề n . Các c ô n g tr ìn h n hư v ậ y r ấ t c ổ n g k ề n h , x â y d ự n g lâu h à n g t h ế
k ỉ, tố n kém và k h ô n g ít c ô n g t r ìn h b ị p h á h o ạ i n g a y c ả t r o n g q u á t r ì n h xây dựng m ặc

d ù c ũ n g cổ n h ữ n g cô n g tr ìn h tổ n t ạ i m ã i c h o đ ế n n a y . v ỉ v ậ y , c o n n g ư ờ i đ ã n h ậ n t h ấ y

c ầ n th iế t p h ả i có sự h iể u b iố t v ẻ đ ộ b ồ n c ủ a v ậ t l iệ u v à c á c p h ư ơ n g p h á p x á c đ ị n h c á c

k íc h th ư ớ c t i n c ậ y n h ấ t c ủ a c á c bộ p h ậ n c ô n g t r ì n h .

T h ự c r a c á c n g h iê n cứ u v ề lí t h u y ế t c ủ n g n h ư th ự c h à n h v ề độ b ễ n c ủ a v ậ t liệ u đ ã

cd ở t h ế k ỉ th ứ X V I do n h à kh o a học người It a lia L e o n a rd o d e V in c h i (1 4 5 2 - 1519)

th ự c h iệ n . S o n g các c ô n g tr ìn h n g h iệ n cứu củ a ô n g v ể d â y ch ão , th a n h và dấm được

lư u t r o n g c á c sổ t a y v à k h ô n g được c ô n g bố k ịp th ờ i n ê n k h ô n g g â y đ ư ợ c ả n h h ư ở n g g ỉ

đ ến k h o a học về độ bẽn.

Sự ra đời v à p h á t tr iể n sứ c b ề n v ậ t l iệ u n h ư m ộ t k h o a h ọ c đ ư ợ c g h i n h ậ n v à o n ă m

1 6 3 8 g ắ n liề n v ớ i t ê n tu ổ i G a lilê (1 5 6 4 - 1 6 4 2 ) . G a l i l ê l à m ộ t g iá o s ư t o á n h ọ c ở P a đ u c ,

ông sống vào th ờ i kì phong k iế n suy tà n , đ ã p h á t t r iể n buôn bán tư b ả n , g ia o t h ô n g

q u ố c t ế đ ư ờ n g b i ể n , c ô n g n g h iệ p k h a i k h o á n g v à l u y ệ n k im .

Nền k in h t ế lú c b ấ y g iờ đ ặ t r a n h i ệ m vụ g iả i q u y ế t m ộ t l o ạ t c á c v ấ n để k ĩ th u ậ t

m ớ i, đ ể đ á p ứ n g đ ư ợ c y ê u c ấ u b u ô n b á n q u ố c t ế đ a n g d ấ y lê n , cá c c o n t à u p h ả i có t r ọ n g

t ả i lớ n h ơ n , đ i đ ư ợ c x a h ơ n , đ ể cổ c o n t à u n h ư v ậ y t h ì p h à i t h a y đ ổ i k ế t c ấ u c ủ a c h ú n g .

C á c b à i to á n k ỉ th u ậ t k h ô n g t h ể g iả i q u y ế t b ằ n g c á c h s a o c h é p đ ơ n g i ả n k ế t cấu các

co n tà u v à cô n g tr ìn h đ ã có trư ớ c đ ổ m à c ấ n p h ả i n g h i ê n c ứ u c á c h t í n h to á n , đ á n h g iá

đ ộ b ề n c á c b ộ p h ậ n k ế t c ấ u p h ụ th u ộ c v à o k íc h th ư ớ c , g iá t r ị t ả i t r ọ n g t á c d ụ n g . G a l i l ê
là n g ư ờ i đ á u t iê n đ ặ t n ề n m ó n g v ề lí t h u y ế t c ủ a m ô n k h o a h ọ c n à y c ũ n g n h ư t h í n g h iệ m

k iể m tra các k ế t q u ả cù a chúng.

N ăm 1 6 3 8 ở t h à n h p h ố L e i d e n e H à L a n đ ã x u ấ t b ả n c u ố n s á c h c ủ a G a l i l ê !’B à n l u ậ n

và các c h ứ n g m in h to á n h ọ c liê n q u a n đến h ai n g à n h k h o a h ọ c m ớ i" c h ứ a đ ự n g cơ sở

"h ai n g àn h k h o a h ọ c m ớ i" : " Đ ộ n g h ọ c v à l í t h u y ế t v ề đ ộ b ề n " , ở đ â y G a l i l ê đ ã đ ư a r a

vấn đ é độ b ề n củ a v ậ t th ể v à lấ n đầu t i ê n t r o n g l ịc h sử lo à i n g ư ờ i đ ã g i ả i q u y ế t v ấ n

đề này trê n cơ sở k h o a h ọ c . G a l i l ê ỉà n g ư ờ i n ó i t i ế n g n ó i đ ấ u t i ê n v é b à i t o á n u ố n d ẩ m .

Ô n g đã xác đ ịn h m ộ t cách đúng đán rằ n g đối vớ i d ầ m m ặ t cắt ngang h ìn h chừ nhật

m ỏ n i e n c h ố n g u ố n t ỉ lệ b ậ c n h ấ t v ớ i c h i ề u r ộ n g v à t ỉ lệ b ậ c h a i v ó i c h i ề u c a o t i ế t d i ệ n .

S o n g h ệ số t i lệ G a l il ê x á c đ ịn h k h ô n g đ ú n g d o g iả t h i ế t s a i l ầ m về lu ậ t p h â n bố ứ ng

s u ấ t trê n m ặt cát ngang của dầm m ộ t đấu ngàm m ộ t đẩu tự d o c h ịu lự c tậ p tru n g

vuông góc ở đ ẩ u tự d o. S a i lầ m n à y k h ô n g là m g iả m th à n h q u à lờ i g i ả i l í t h u y ế t c ủ a

n h à B á c h ọ c đ ố i v ớ i b à i t o á n p h ứ c t ạ p th ờ i đ ó . G a l i l ê c h ỉ r õ r à n g c á c k ế t q u ả ô n g n h ậ n

đ ư ợ c có t h ể " m a n g l ạ i m ộ t n g u ồ n lợ i lớ n t r o n g v iệ c đ ó n g c á c c o n t à u lớ n , đ ặ c b i ệ t k h i

g ia cố b o o n g t à u v à s à n tà u , t ạ i v ỉ tr o n g các c ô n g t r ìn h lo ạ i n à y t r ọ n g lư ợ n g n h ẹ c ó ý

n g h ĩ a r ấ t lớ n " .

Vấn để độ b ển củ a th a n h c h ịu lự c d ọ c ở th ờ i G a l i l ê c h á c đ ã đượ c g iả i q u y ế t x o n g

v à độ b ền củ a th a n h đ ư ợ c x á c đ ịn h đ ú n g đ á n l à t i lệ v ớ i d iộ n t í c h m ặ t c ắ t n g a n g .

Vào n ử a cu ố i th ế k ỉ X V I I n h à b ác học ngư ời A n h R .H u c ( 1 6 3 5 - 1 7 0 3 ) là n g ư ờ i đ ã

có c lđ n g g ó p quan trọ n g cho v iệ c p h á t tr iể n m òn học. Bằng th ự c n g h iệ m năm 1660

R .H ú c đã khám phá ra m ố i liê n h ệ b ậ c n h ấ t g iữ a b iế n d ạ n g d à i v à lự c t á c d ụ n g , ô n g

g ọ i " b iế n dạng d ài như t h ế n à o t h ỉ lự c n h ư t h ế " V é s a u n ó t r ở t h à n h đ ịn h lu ậ t. Tuy

phát h iệ n ra sớ m song m ãi đến năm 1 6 7 6 đ ịn h lu ậ t này m ới được c ô n g bố và được

m a n g tê n tá c g iả (đ ịn h lu ậ t H ú c ).

V à o t h ế k ỉ X V I I I c ổ sự đ đ n g g ó p t o lớ n v à o v iệ c p h á t t r i ể n c á c p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n

c ứ u c á c b à i t o á n sứ c b ề n v ậ t liệ u c ủ a D B e r n u li ( 1 7 0 0 - 1 7 8 2 ) v à L .ơ le ( 1 7 0 7 -1 7 8 3 ).

Đ ặ c b i ệ t đ ổ n g g ó p q u a n t r ọ n g c ủ a O le . N h à t o á n h ọ c v i ệ n s ĩ h à n l â m k h o a h ọ c P ê t é c b u a .

Năm 1744 O le là n g ư ờ i đ ầ u tiê n đ ư a r a lờ i g i ả i b à i t o á n ổ n đ ịn h c ủ a thanh c h ịu nén

vã gẩn 200 năm s a u đ đ no' m ớ i đ ư ợ c b ổ s u n g đ ấ y đ ủ (d o h ạ n c h ế v ề p h ạ m v i sử d ụ n g

c ó n g th ứ c c ủ a O le ). H iệ n n a y c h ú n g t a v ẫ n sử d ụ n g n ó .

B à i to á n uốn d ẩm v ẽ s a u c ò n t h u h ú t r ấ t n h i ễ u sự c h ú ý c ủ a c á c n h à k h o a h ọ c lớ r.

như M a r io t, L e ib n e is , V a r ie n h o n , C u lô n g v .v ..., đ ế n năm 1 8 2 6 do ra đờ i các b ồ i g i ng

về cơ h ọ c x â y d ự n g c ủ a N a v ie mới chấm d ứ t con đ ư ờ n g tìm tò i p h ứ c tạ p lờ i g i ả i I M

to á n n à y . N a v ie đ ã đ ư a r a lờ i g i ả i đ ú n g đ ắ n b à i t o á n u ố n d ầ m v à lấ n đ á u t i ê n ô n g đ ư a

r a k h á i n iệ m v ề ứ n g s u ấ t , ô n g đ â t h ự c h iệ n đ ư ợ c m ộ t b ư ớ c t i ế n q u a n t r ọ n g t h e o h ư ớ n g

là m đ ơ n g iả n v iệ c t h a n h lậ p c á c p h ư ơ n g t r ìn h c â n b à n g , ô n g n h ậ n x é t r ằ n g b iế n d ạ n g

là b é , cổ th ể xét các phư ơ ng tr ìn h cân h àn g ở trạ n g t h á i k h ô n g b iế n dạng ban đẩu.

D iề u n à y đ ư ợ c sử d ụ n g r ộ n g r ã i v à đ ô i k h i c ò n g ọ i là n g u y ê n l í c á c k í c h th ư ớ c b a n đẩu

k h ô n g đ ổ i . T r o n g l ị c h sử p h á t t r i ể n cơ h ọ c v ậ t r á n b iế n d ạ n g c ò n p h ả i k ể đ ế n v a i t r ò

17
quan trọ n g của các nhà khoa học lớ n như K o s i, L a g ră n g , P o á t-x ô n g , Senvenan,

P o á t-x ô n g (1 7 8 1 -1 8 5 0 ) m ộ t n h à to á n h ọ c n g ư ờ i P h á p đ ã có c ô n g t ỉm ra m ố i q u a n hệ

g iừ a b i ế n d ạ n g d ọ c v à b iế n d ạ n g n g a n g t r ê n cơ sở l í t h u y ế t p h â n tử c ủ a v ậ t c h ấ t . M ố i

quan h ệ n à y đ ư ợ c b iể u t h ị b ằ n g m ộ t h ệ số m a n g tê n t á c g i ả - H ệ số P o á t - xông.

Đ ế n th ế kỉ X IX b ắ t đ ẩ u c ổ s ự đ ó n g g ó p t o lớ n c ủ a c á c n h à k h o a h ọ c L i ê n X ô c ũ s a u

Ole như G iu r a v s k i (1821 - 1891), G o lo r in (1844 - 1904) Ia s in s k in (1856 - 1899) v.v ...
Do th a m g ia vào v iệ c t h iế t kế, xây dựng các cầu trê n tu y ế n đường sắt M á ts c ơ v a -

P ê té c b u a , D . G iu r a v s k i đ ã g iả i q u y ế t c á c v ấ n đ ề q u a n t r ọ n g liê n q u a n đ ến độ b ể n của

dám kh i uốn. K H G o l o v i n l ẩ n đ ấ u t i ê n đ ư a r a lờ i g i ả i đ ú n g đ ắ n b à i t o á n v ề đ ộ b ể n c ủ a

th a n h cong. F. L a s in s k i đ ã g iả i q u y ế t th à n h cô n g các v ấ n để vé ổn đ ịn h của cá c bộ

phận k ế t cấu (từ th ự c t ế n g h iê n c ứ u n g u y ê n nhân p h á h o ạ i c ủ a m ộ t số c ầ u ), Ia s in s k i

đ ã đ ó n g g d p m ở rộ n g b à i to á n O le b ằ n g n g h iê n cứ u th ự c n g h iệ m đ ã được th ừ a nhận

trê n t h ế g iớ i.

V à o đ ấu th ế kỉ X X v a i t r ò c á c n h à k h o a h ọ c N g a đ ã d ả n đ ầ u t r o n g l ĩ n h v ự c sức* b ể n

v ậ t l i ệ u . G i á o s ư U . B u b n o v l à n g ư ờ i đ ặ t cơ sở c h o k h o a h ọ c h i ệ n đ ạ i v ề đ ộ b ề n c ủ a t à u

th u ỷ . V iệ n sĩ A .K r ư lo v tiế p tụ c p h á t t r iể n cá c b à i v ề tín h to á n tà u th u ỷ và n ổ i tiế n g

b ằ n g c á c c ô n g t h ứ c n g h i ê n c ứ u t r o n g l ĩ n h v ự c t í n h t o á n đ ộ n g lự c h ọ c . G iá o sư P u d ư r o v .s k i

đ ã th à n h lậ p được p h ư ơ n g p h á p tín h to á n mới dấm trê n nền đàn h ổ i. C á c c ồ n g t r ì n h

n g h iê n cứ u của T im o s e n k o cũng liê n quan đến n h iể u vấn để về độ bồn. O ng là

người la o động không m ệ t m ỏ i, cđ n h iề u đổng góp vào v iệ c p h á t tr iể n và tru y ề n bá

m ô n học này.

N g o à i r a c ò n c ó c á c c ô n g t r ì n h c ủ a v i ệ n s ĩ N . d a v i d e n k o v v ể l í t h u y ế t v ề đ ộ b ể n , v iệ n

s ĩ S .S e r e n s e n v ề đ ộ b ể n c ủ a c h i t i ế t m á y k h i t ả i t r ọ n g t h a y đ ổ i, V iệ n s ỉ A . D i n n i k v ề ổn

đ ịn h v .v ...

Đ ặ c b iệ t p h ả i k ể đ ế n c á c c ô n g t r ì n h n ổ i t i ế n g c ủ a g iá o sư V . V l a s o v v ề t í n h to á n vò
v à các th a n h th à n h m ỏ n g đ ã đ ư ợ c sử d ụ n g rộ n g rã i tro n g k i t h u ậ t h iệ n đ ạ i. G iá o 3ư
N .D a v id e n k o cò n có c ô n g tr ìn h t o lớ n v ễ đ ộ n g h ọ c v à s ự p h á h o ạ i k h i v a c h ạ m . K h i đ i

sâu n g h iê n cứ u về m ô n kh o a học n ày ta sẽ g ặ p các cô n g tr ỉn h của m ộ t lo ạ t các n .ià

k h o a h ọ c lớ n k h á c n h ư R a b o t ĩ i o v , Ư l i u s i n , B o l o t i n , S m i r n o v , B e d u k n o v , R g i a n i s ư n . . .

Nhờ c ó sự n g h i ê n c ứ u c ủ a c á c n h à k h o a h ọ c lỗ i lạ c m à m ô n h ọ c "s ứ c b ề n v ậ t liệ u "

ra đời v à k h ô n g n g ừ n g p h á t tr iể n . C á c p h ư ơ n g p h á p c ủ a sứ c b ể n v ậ t l iệ u k h ô n g ]à zố
đ ị n h . N ó lu ô n l u ô n t h a y đ ổ i c ù n g v ớ i s ự x u ấ t h i ệ n c á c b à i t o á n n ìớ i v à c á c y ê u c á u n ới

của th ự c tế . K h i v ậ n dụng các p hư ơ ng pháp của sứ c b ề n v ậ t liệ u tro n g tín h to á n kĩ

t h u ậ t c ầ n v ạ n d ụ n g s á n g tạ o v à n h ớ r ằ n g t h à n h c ô n g c ủ a t ín h to á n th ự c t ế k h ô n g p h ả i

ở c h ỗ sử d ụ n g c á c b ộ m á y to á n học p h ứ c tạ p mà p h ả i b iế t v ậ n d ụ n g và tìm đ ư ợ c các

g i ả t h i ế t h ữ u h i ệ u đ ơ n g i à n đ ư a sự t í n h to á n đến k ế t q u ả b ằ n g sô c u ố i c ù n g .

18
 CHƯƠNG 1

LI THUYẼT NGOẠI Lưc VA NOI Lưc

Như t a đ ã b iế t, sứ c b ế n v ậ t liệ u i à m ộ t m ô n cơ h ọ c ; n g h ĩ a l à n ó đ ộ n g đ ế n c á c v ấ n

đ ổ lự c v à c á c v á n đề về chuyển động.

C h ư ơ n g n à y tr ìn h b à y c á c k h á i n iệ m cơ b ả n v ề lự c c ổ l i ê n q u a n đ ế n v iệ c n g h i ê n c ứ u
các v ậ t rắ n th ự c - v ậ t rá n c ó b iế n d ạ n g .

L ự c l à đ ạ i lư ợ n g đ o t á c d ụ n g cơ h ọ c t ư ơ n g h ỗ g iữ a c á c v ậ t t h ể . Đ ó l à m ộ t đ ạ i lư ợ n g

V ííc lơ . V i t h ố m ộ t lự c đ ư ợ c x á c đ ị n h bởi b a yế u tố : p h ư ơ n g , c h i ề u v à t r ị số .

Sức bổn v ậ t liệ u phân b i ệ t h a i l o ạ i lự c đ đ l à n g o ạ i ỉự c v à n ộ i lự c .

A. NGOẠI LỰC
N ^oại lự c là tá c d u n g của m ôi trư ờ n g b ô n ngoài hay từ v ậ t th ể k h á c lỏ n vật th ể

đ a n g x é t. N g o ạ i lự c l ạ i đ ư ợ c p h â n th à n h tả i trọ n g và p h ản lự c .

§1. TÁI TRỌNG

T ả i trọ n g là lo ạ i n g o ạ i lự c t á c dụng lê n v ậ t th ể mà vị tr í, tin h chát v à v.rị s ố đ ã

đ ư ợ c c h o trư ớ c .

T ả i trọ n g bao g ố m tả i trọ n g tậ p tr u n g v à tả i trọ n g p h â n bố.

1. Tái trọng tập trung.

Đ ó là t ả i t r ọ n g t á c d ụ n g lê n v ậ t t h ể th e o m ộ t d iệ n tíc h r á t n h ỏ , c o i n h ư m ộ t đ i ('ù n .

Vi dụ : T ả i trọ n g p tá c d ụ n g lê n th a n h AB như ( h ìn h 1 .1 ) l à t ả i t r ọ n g t ậ p t r u n g .

A B

H ì n h 1.1

Theo hệ t h ố n g đ o lư ờ n g q u ố c t ế ( C I ) , t ả i t r ọ n g tậ p t r u n g có đ ơ n v ị là N iu t ơ n (N ),

K ilô N iu tơ n (K N ) ...

19
2. Tái trọng phân bố.
T ả i t r ọ n g tá c d ụ n g lê n m ộ t v ậ t t h ể th e o m ộ t d iệ n tíc h khá lớ n (c ổ h a i k í c h th iíớ c

tư ơ n g đ ư ơ n g ) g ọ i l à t ả i t r ọ n g p h â n b ố .

T ả i t r ọ n g p h â n b ố có t h ể là th e o d i ệ n tíc h h o ặ c th e o c h iể u d à i.

1) Tải trọng p h ă n bố theo diện tích.

T a h ã y n h ậ n x é t v í dụ vẽ trê n ( h ỉn h 1 .2 a ), ở đ â y t ả i t r ọ n g p h â n b ố b iế n t h iê n th e o

c à h a i p h ư ơ n g X v à z c ủ a b ể m ậ t tá c d ụ n g .

Ta g ọi cư ờ ng độ p c ủ a t à i tr ọ n g p h â n bố th e o d iê n tíc h là số đo c ủ a t ả i t r ọ n g t r ê n

m ộ t đ ơ n v ị d iệ n t í c h , đ ơ n v ị l à N / m 2 , k N / m 2 , P a , M P a , . . .

2) Tải trọng p h ả n bố theo chiêu dài.

S ứ c b ề n v ậ t l i ệ u c o i b ề r ộ n g b c ủ a m ặ t c á t n g a n g l à n h ỏ so v ớ i c h i ề u d à i l của th a n h ,

t a cđ t h ể c o i p l à h ằ n g s ố đ ố i v ớ i b iế n X . T à i trọ n g phân bổ t h e o d iệ n tíc h đư ợ c b iể u

d iễ n th ô n g q u a tả i trọ n g phân bố th e o c h iề u d à i ( h ìn h 1 .2b ) .

C ư ờ n g độ q c ủ a t ả i t r ọ n g n à y là số đ o c ủ a n ó t r ê n m ộ t đ ơ n v ị c h iể u d à i ; đ ơ n v ị là

N /m , k N /m ...

R õ rà n g : q = p .b

T rê n đ o ạ n th a n h c h iễ u d à i a , h ợ p lự c T của tả i trọ n g p h â n b ố th e o c h iể u d à i đ ư ợ c

đ ặ t tạ i trọ n g tâ m c c ủ a p h á n b iể u đổ q t r ê n đ o ạ n t h a n h đ ó v à c ó t r ị số b à n g d iệ n t í c h

c ủ a p h ầ n b iể u đ ố n à y ( x e m h ìn h 1.2b ) .

20
 §2. PHẢN LỰC

Phản lự c c ủ n g l à n g o ạ i lự c n h ư t ả i t r ọ n g n h ư n g là c á c lự c c h ư a b i ế t , x u ấ t h i ệ n t ạ i

các liê n k ế t g iữ a v ậ t t h ể đ a n g x é t vớ i v ậ t t h ể k h á c .

1. C ác loại liên kết và phản lực liên kết.

Chúng tô i tr ìn h bày ở đ â y các liê n kết và phàn lự c l iê n k ế t tro n g trư ờ n g hợ p v ậ t

th ế l à m ộ t t h a n h , c h ị u lự c n h ư m ộ t b à i t o á n p h Ă ĩìg . ( V ì r ằ n g sứ c b ê n v ậ t l i ê u c h ủ y ể u

n g h iê n cứu cá c th a n h và vì rằ n g ta có t h ể suy từ b à i to á n phảng ra b à i to á n không

g ia n s a u n à y ).

1) Gối di độn g (khớp di cỉộng)

T rê n h ìn h 1 .3 là ba

c á c h b iể u d iễ n c ủ a c ù n g

m ộ t gối di động A.

G ố i di đ ộ n g cho p h ép

th a n h được phép xoay

xung quanh khớ p và

được di động th e o m ột
Hình 1.3
phương nào đó ; còn
th e o phương vuông góc v ớ i p h ư ơ n g d i đ ó n g t h ì sự d ịc h c h u y ể n củ a th a n h K li gã;'; c ả n

và t h e o p h ư ơ n g n à y x u ấ t h iệ n m ộ t t h à n h phấn phản lực.

Nếu th a n h bị ngăn cản d ịc h chuyển th e o p h ư ơ n g đ ứ n g th i th à n h phán p h ím htc
tư ơ n g ứ n g là V a ; nếu t h e o p h ư ơ n g n g a n g t h ì t h à n h p h ẩ n đ ó là H a -

2) Gối cổ đ ịn h (khớp cố định)

T rô n h ìn h 1 .4 là gối vi.ố

H n t— - --V
đ ịn h B. Thanh được phép

r ắ tn B xoay quanh khớp nhưng

77Ỵ , ///['/ ?///
không đ ư ợ c p h é p d ịc h c h u y ể n

Vb th e o b ấ t k ì p h ư ơ n g n à o . T ạ i
Vb
Rb
/R b liê n k ế t x u ấ t h iệ n m ộ t p h ả n

lự c R ị* c ổ p h ư ơ n g n à o đ ổ ( t ù y

th u ộ c phương c ủ a t ả i
vào

Hình ỉ 4 t r ọ n g tác dụng lên thanh;.

Phản lự c n à y cđ t h ể p h â n th à n h các th à n h p hần vuông góc l à V b ( p h ư ơ n g thẳng đ ứ n g )

và H b (p h ư ơ n g n ằ m n g a n g ).

3) N g ầ m

L iê n kết ngàm không cho phép th a n h xoay cũng nhu d ịc h chuyển th e o bất kì

p h ư ơ n g nào

21
 T ạ i đ â y x u ấ t h i ệ n m ộ t p h ả n lự c R c v à m ộ t p h à n lự c m ô

m en ục.
R c cổ 2 th à n h phẩn V c và H c

Hình 1.5
§3. XÁC ĐINH PHẢN L ự c LIÊN KẾT

M uốn xác đ ịn h các th à n h phần phản lự c liê n k ế t, ta tư ở n g tư ợ n g lo ạ i bỏ các

liê n kết và th a y vào đó các th à n h phấn phản lự c tư ơ n g ứng như đã nêu tro n g

m ục 1 ở trê n .

B i ế t r ằ n g t h a n h h o ặ c h ệ t h a n h ở t r ạ n g t h á i c â n b ằ n g , t a có t h ể sử d ụ n g c á c p h ư ơ n g

tr ìn h c â n b ằ n g h ỉn h c h iế u h a y p h ư ơ n g t r ì n h c â n b ằ n g m ô m e n đ ể r ú t r a ẩ n số l à t h à n h

phần phản lự c c á n t ì m .

N ế u t h à n h p h ầ n p h à n lự c t ì m đ ư ợ c m a n g g iá t r ị d ư ơ n g t h ỉ c h iề u b a n đ ấ u c ủ a t h à n h

p h á n đ ó l à c h i ề u t h ự c t ế . C ò n n ế u n ó m a n g g iá t r ị â m t h ỉ c h i é u th ự c t ế n g ư ợ c v ớ i c h i ể u

quy ước b a n đ ẩ u .

Cấn chú ý rằ n g , k h i đ ã tỉm được p h à n lự c r ổ i t h i n ó c đ v a i t r ò k h ô n g k h á c g ì tả i

t r ọ n g t á c d ụ n g lê n th a n h .

B. NỘI LỰC

§4. KHÁI NIỆM NỘI Lực VÀ ỨNG SUÃT. CÁC THÀNH PHẢN NỘI Lực

1. Khái niệm nội lực.

M ộ t v ậ t t h ể đ ể t ự n h i ê n , g iữ a c á c p h ẩ n t ừ c ủ a n ó có c á c lự c l i ê n k ế t đ ể g iừ c h o v ậ t

t h ể có h ìn h d á n g n h ấ t đ ịn h .

K h i c ó n g o ạ i lự c t á c d ụ n g , c á c lự c l i ê n k ế t đ ó t ă n g lê n đ ể c h ố n g lạ i b iế n d ạ n g do

n g o ạ i lự c g â y r a . Đ ộ t ă n g c ủ a lự c l i ê n k ế t n h ư t h ế g ọ i l à n ộ i lự c .

2. Khái niệm ứng suất.

X é t v ậ t t h ể đ à n h ồ i , c â n b ằ n g d ư ớ i t á c d ụ n g c ủ a c á c n g o ạ i lư c P l , P 2 . . . P n . Đ ể đ ư a

r a k h á i n iệ m v ề ứ n g s u ấ t t ạ i m ộ t đ iể m A n à o đ ó b ê n t r o n g v ậ t t h ể , t a sử d ụ n g phương
p h á p m ặ t cát như sau :

22
 Ta tư ở n g tư ợ n g có m ột m ặt

phẳng 71 đi qua đ iể m A, c h ia vật

th ể ra là m h ai p h ẩn (I) và (II). T a

xét phần (I) chẳng hạn (I). I được

câ n b ằ n g tro n g to à n bộ v ậ t th ể là

d o c ó h ệ n ộ i lự c c ủ a p h ầ n (II) tá c

dụng lê n (I). Hệ n ộ i lự c n à y p h â n

b ổ t r ê n t o à n b ộ d iệ n t í c h m ặ t c ắ t F .

Bây g iờ ta bao quanh đ iể m A

b à n g m ộ t d iệ n t íc h k h á b é A F . H ợ p

c ủ a c á c n ộ i lự c t á c d ụ n g lê n phần

(I) tro n g p h ạ m v i A F là À P .

* 7 * AP z
Ta g ọ i t ỉ số : — = P t b là ứ n g

s u ấ t t r u n g b ì n h t ạ i A F , v à g iớ i h ạ n

» „ ->
của t i số này : lim - 77; = P tb là
ai ‘ - oA F
ứ n g s u ấ t t ạ i đ iể m A tro n g v ậ t th ể

đàn h ồ i.

p c ò n g ọ i là ứ n g s u ấ t to à n p h ầ n

tạ i A vì nổ được phân th à n h hai

th à n h phấn :

- Thành phấn ổ v u ô n g góc vớ i

m ặt cắt JI g ọ i là ứ n g s u ấ t p h á p .

- Thành phần ĩ nằm n g a y t r o n g m ặ t c ắ t g ọ i l à ứ n g s u ấ t t iế p .

R õ r à n g t a có p = + ĩz ( 1. 1)

Đơn v ị c ủ a ứ n g s u ấ t v à c á c t h à n h p h ẩ n ứ n g s u ấ t l à N / c m 2, k N / c m 2, ...

3. C á c thành phân nội lực.

X é t v ậ t t h ể đ à n h ổ i có d ạ n g t h a n h , c h ịu lự c P l , P 2 , P i, P n n h ư h in h v ẽ . T h ự c

h iệ n m ặt cát ngang K (v u ô n g góc vớ i tr ụ c th a n h ), c h ia th a n h th à n h hai phần trá i

v à p h ả i.

Nếu t a x é t r iê n g p h á n t r á i c ủ a th a n h , th ì tr ê n d iệ n tíc h F c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g x u ấ t

h iệ n hệ n ộ i lự c đ ặ c t r ư n g c h o t á c d ụ n g c ủ a p h ấ n p h ả i đ ố i vớ i p h ầ n t r á i .

Thu g ọ n h ệ n ộ i lự c n à y v ề t r ọ n g t â m 0 c ủ a F , t a đư ợ c m ộ t lự c R và m ột mô m en

M . Đến lư ợ t c h ú n g , lự c R v à m ô m e n M l ạ i đ ư ợ c p h â n tíc h n h ư s a u :

Qx "L ự c c ắ t " t h e o p h ư ơ n g X

R Qy "L ự c c á t th e o p h ư ơ n g y

N / "L ự c d ọ c ” th e o p h ư ơ n g z

23
 Hình 1.7

Mx "M ô m e n uốn" q u a y x u n g q u a n h trụ c X

M My "M ô m e n uốn" q u a y x u n g q u a n h trụ c y

M / "M ô m e n x o ắ n ” q u a y q u a n h trụ c z

( B ạ n đ ọ c n h ớ l ạ i r ằ n g m ộ t m ô m e n b ấ t k ì t r o n g k h ô n g g ia n l u ô n có t h ể đ ư ợ c p h â n

tíc h t h à n h c á c m ô m e n t h à n h p h á n t á c d ụ n g t r o n g 3 m ặ t p h ả n g tư ơ n g ứ n g v u ô n g g ó c ).

C á c đ ạ i lư ợ n g Qx, Q y, N z ; Mx, My, M z g ọ i c h u n g l à c á c t h à n h p h ẩ n n ộ i lự c c ủ a t h a n h

tạ i m ặ t c á t n g a n g 71 đ a n g x é t.

Để x á c đ ịn h các th à n h phấn n ộ i lự c t ạ i m ộ t m ặ t c ắ t n g a n g n à o đ d t a g iữ lạ i m ộ t

tro n g hai phần của v ậ t th ể (ở b ê n trá i h ay bên phải m ặ t cát đó) v à v iế t c á c p h ư ơ n g

tr ìn h c â n b ằ n g tư ơ n g ứ n g .

2 x = Qx + I Pix = 0
i= 1
iM x = M x + z m x (P i)

= Qy + 1 Piy = 0 ỵ ũ y = My + I My (P,)
i= 1

Z z = P 1Z + ỵ p iz = 0 Zmz = Mỵ +z Mz (P,)

T ro n g đó p 1, P 2, •••, P m l à c á c n g o ạ i lự c t á c d ụ n g lê n p h ầ n v ậ t t h ể đ ư ợ c g iữ l ạ i .

Chú ý : T r o n g trư ờ n g hợ p bài toán p h ả n g , k h i c á c n g o ạ i lự c t á c d ụ n g lê n t h a n h đ ồ u

nằm tr o n g c ù n g m ộ t m ặ t p h ả n g vớ i tr ụ c th a n h , ta có :

Z p ,x = 0 z mx p, = 0 z ĩĩĩy (Pi) = 0

Hay Qx = Qy = M/. = 0 tạ i b ấ t k ỉ m ặ t c á t n g a n g n ào củ a th a n h

24
 Vậy, tro n g bài to á n phảng, các th à n h phấn n ộ i lự c trê n m ọi m ặ t cắt ngang của

th a n h c h i c ò n N z, Q y v à M x .

N g ư ờ i ta q u y ước d ấ u cho c h ú n g n h ư sau :

Nz > 0 khi h ư ớ n g r a n g o à i m ặ t c ắ t.

Qy > 0 khi có x u h ư ớ n g l à m q u a y p h ầ n v ậ t th ể đ a n g x é t th u ậ n c h ié u k im đ ổ n g hổ.

Mx > 0 k h i là m c ă n g c á c th ớ v ề p h ía d ư ớ i c ủ a th a n h .

Hình 1.8

V Í dụ 1 : X á c đ ịn h g iá t r ị c á c t h à n h p h ầ n n ộ i lự c N Z) Q y, M x t ạ i m ặ t c ắ t n g a n g c
c ủ a th a n h AB.

Cho :

a = lm

qi = 2 k N /m

q 2= 4 k N /m

p = 4kN

Mo = 4kNm

1. Xác d in h p h ả n lực :

V iế t p h ư ơ n g tr ìn h cân b ằ n g m ô

m e n c ủ a c á c lự c t á c d ụ n g l ê n t h a n h Hình ỉ.v

25
AB lẩ n lư ợ t đ ố i v ớ i đ i ể m B v à đ ố i vớ i đ iể m A t a có :

___ 3cì ã.
ma = V A . 2a + Mo - q i .a . — - p .a - q 2. a . - = 0

1 a 2 _a 2
Suy ra : VA = 2 ( - Mo + 3qi .Y + p •a + q 2. 2 ) =

1 22 22
4 ( - 4 + 3 . 2 . 1 + 4 2 + 4 .1 6k N

V I __ 3. 3h
z mA = Vb . 2a - Mo - qi . a . - - p a - q 2. a —

1 22
a a
Suy ra : Vb = 2 ( Mo + qi . 2 + p .a + 3q 2Y ) =

22 22
4 + 2 .2 . y + 4 . 2 + 3 . 4 . Ỹ ) lO k N
- ĩ (
2. Tính g iá trị nội lực tại m ặt cắt n gang c
T h ự c h iệ n m ặ t cắt m -m đi q u a c và xét cân b ằn g

p h ẩ n th a n h b ê n t r á i đ iể m c chẳng hạn.

Đ ặ t v à o trọ n g tâ m 0 của m ặ t cắ t c các th à n h p h ấ n

n ộ i lự c t h e o c h i ể u d ư ơ n g n h ư h ìn h vẽ.

Từ các p h ư ơ n g tr ìn h c â n b ằ n g tĩn h học :

2z = Nĩ = 0
2 y = - Va + qi . I = 0

H ì n h 1 .1 0
2 n ic — Mx Mo Va •2 Vli ' 2 4
ta su y ra :

N Ỉr = 0

Qy = V A - qi . I = 6 - 2 I = 4kN

a a 2 22
MS = M „ + V A . | - q i . Ỹ = 4+ 6- 2 2-8 = 9kNm

2G
 §5. BIẾU ĐỔ NỒI LỰC : (TRƯỜNG HỢP BÀI TOÁN PHÀNG)

K h i tín h to á n m ộ t t h a n h t a p h ả i b iế t b i ể u th ứ c n ộ i lự c đ ố i v ớ i h i ế n z c ủ a c á c t h à n h

phấn n ộ i lự c :

N z (z ) ; Q y (z ) và M x ( z ) h o ặ c đ ỗ t h ị c ủ a c á c b iể u th ứ c đ ó - các b iể u đ ổ n ộ i lự c ( K í

hiệu là Nz, Qy và Mx).

T rư ớ c - k h i x e m x é t c á c v í d ụ v ể c á c h v ẽ b i ể u đ ổ n ộ i lự c , t a t h ố n g n h á t m ộ t s ố q u y

ước n h ư s a u :

- Đ ư ờ n g c h u ẩ n c ủ a b iể u đ ồ l à đ ư ờ n g đ ổ n g d ạ n g v ớ i t r ụ c t h a n h

- Các tu n g độ dư ơ ng của N z v à Q yđ ư ợ c vẽ về m ộ t p h ía n à o đ ò c ủ a đ ư ờ n g chuẩn.

- Các tu n g đ ộ c ủ a M xđược v ẽ v ề p h í a c á c t h ớ b ịc ă n g c ủ a th a n h v à k h ô n g m a n g d ấ u .

Ví d ụ 2.
V ẽ c á c b i ể u đ ố n ộ i lự c c h o t h a n h

AB n h ư tro n g v í d ụ 1.

q\ = 2 k N /m

q 2 = 4 k N /m

p = 4 kN

Mo = 4 kNm
a = 2m
Giải :
1) Xác d in h p h ả n lực :

Từ v í d ụ t r ê n , t a có :
H ìn h ỉ . 11
V a = 6k N , Vb = lO k N

2) Chia doạn và viết biểu thức cho từng đoạn

a. C h i a đ o ạ n : sa o c h o m ỗ i đ o ạ n k h ô n g c đ sự

th a y đổi đột ngột về ngoại lự c và về phương

c ủ a t r ụ c th a n h , ở đ â y th a n h c h ia t h à n h h a i đ o ạ n

AD và D B .

b. V i ế t b iể u th ứ c n ộ i lự c c h o t ừ n g đ o ạ n :

- Đ oạn A D :

Thực h iệ n m ặt cát 1 -1 tọ a độ z bất kỉ

(0 ^ z ^ a ). G iữ lạ i phấn th a n h bên trá i m ặt

cát 1-1 v à đ ặ t vào trọ n g tâ m O i củ a m ặ t c á t đđ

các th à n h phấn n ộ i lự c

Hình 1.12 1
N z ( ) (z ) iQ Ị 0 (z ) v à 1
M Ỉ }(z ).

27
 V i ế t đ iễ u k iệ n c â n b ằ n g đ ố i v ớ i p h ấ n th a n h đ ư ợ c g iữ l ạ i :

2z = 1
N Ỉ ) (z ) = 0

2 y 1
- Q ị }(z ) - V A + q i.z = 0

2 moi = MỈ1-)(z) - Mo - V a .z + qi-Z-2 = 0

S u y ra M l1)(z) = 0
Q Ị1}( z ) = V a - q i . z
z2
1
M x ( J( z ) = Mo + V A .Z - qi

- Đoạn DB :

T h ự c h iện m ặ t c á t 2 - 2 hoành độ z
(0 ^ z ^ 2 a ) . G iữ lạ i p h ầ n t h a n h b ê n
phải và tiế n hành tư ơ n g tự như đ ố i vớ i

đoạn A D , ta có :

2 z = n z(2)(z) =0
2 y = 2
Q y( )(z ) +Vb - q (2 2a - z)

Z m o2 = Mx(2)(7.ì - Vn(2a - 7.1 +

+ (2a_z)2 n

S u y r a c á c b i ể u t h ứ c c h o n ộ i lự c D B :

H ì n h 1 .1 3 N z(2)( z ) = 0
2
Q y( )(z ) = - V B + q 2 (2 a - z)

n\ ( 2 a —z ) 2
2
M x( ) ( z ) = V B( 2 a - z) - q 2. - 2 '

Ph ản tích các biểu thức nội lực và vẽ biểu dò :

- T ron g đoạn A D ta n h ậ n th ấ y :

Nz k h ô n g t ổ n t ạ i t r o n g t o à n đ o ạ n .

Qy là đư ờ n g b ậc n h ấ t.

Tại A (z = 0 ) t a cổ :

Qy = 1
Q ị }(0 ) = V A = 6k N
Tại D (z = a)

Qy = Q ^ (a ) = Va - qi.a = 6 - 2.2 = 2kN

M x là đ ư ờ n g c o n g b ậ c h a i.

28
 Tại A : Mx = M^CO) = Mo = 4kNm
“>

T ại D : Mx = M^Va) = Mo + VA-a - q . 77-

= 4 + 6 2 - 2 = 12kN m
Lj

T a x é t cự c t r ị c ủ a đ ư ờ n g cong

d M * 1) ( z ) V a
= V a - qj.z = 0 khi z = — = 3m.
d7. qi
V ậ y đ iể m c ự c t r ị n ế u có k h ô n g th u ộ c đ o ạ n A D

d2MÍl1)(Z)
= -q i < 0
dỉ
D o đ ó M x q u a y b ế lõ m v ề p h ía â m (p h ía tr è n của đường c h u ẩn )

T ro n g đ oạn DB :

N /. k h ô n g t ổ n tạ i.

Qv v ẫ n là đ ư ờ n g b ạ c n h ấ t

T a i D (z = a) : Q y = Q ị 2) f a ) = - V|J + q , . í i = - 1 0 + 4 .2 = -2 k N

Tai B (z = 2a) : Q y = 2
Q ị )(a ) - -V ,J = -]0 k N

M x l à đ ư ờ n g b ậ c h a ị.

a2
Tại D : M x = M ( 2) ( a ) = v ,ị . a - q 2■ 0 = 10 . 2 - 4 .— = 12kN m
2 "~2
Tai B : Mx = M (2) ( 2 a ) = Vịị.o - q 2 .0 = 0

T a l ạ i x é t c ự c t r ị c ủ a b i ể u đ ồ t r o n g đ o ạ n đ a n g x é t.

d M ị 2) ( z )
= - V B 4- q ( 2 a - 2 z) = 0

Vo
khi z = 2a = l,5 m

V ậ y t r o n g đ o ạ n D B k h ô n g có đ iể m cực t r ị.

d2M<t2) (z)
-------- — -------- = - q 2< 0; vì th ế Mx vẫn
dz

q u a y b ể lõ m v ề p h ía tr ô n đường chuẩn.

V ớ i v iệ c phân tíc h cá c b iể u th ứ c n ội

lự c v ừ a n ê u , t a t i ế n hành v ẽ c á c b iể u đ ó

n ộ i lư c .

29
 §6. LIÊN HỆ VI PHÂN GIỮA CÁC THÀNH PHẤN NỘI Lực
VÀ TẢI TRỌNG PHÂN Bố

G iả sử t h a n h AB c h ịu tả i trọ n g phân bố q (z ) b ấ t k ì. Ta q ư y ư ớc q ( z ) > 0 khi có

c h iễ u h ư ớ n g lê n t r ê n .

Hình L ì 6

Tách ra k h ỏ i th a n h m ộ t đoạn v ô c ù n g b é c h iể u dài dz g iớ i h a n bởi h a i m ật cát

1-1 và 2- 2.
T ạ i m ậ t c á t 1 - 1 , h o à n h đ ộ z, c á c t h à n h phẩn n ộ i lự c l à Q y v à M x ; t ạ i m ặ t c á t 2 - 2

các th à n h phấn đ ó t ă n g l ê n n h ữ n g lư ợ n g v i p h â n t ư ơ n g ứ n g .

V ì d z r ấ t b é , t a c o i n h ư t ả i t r ọ n g q ( z ) p h â n b ố đ ề u t r ê n đ ó . T ừ đ iề u k iệ n cân b ằn g

của đoạn th a n h dz :

2 Y = Qy - q (z ).d z - (Q y + d Q y ) - 0 ( 1 .2)
^ dz 2
z mo 2= M x - (M x + dM x) + Qy . d z - q (z )
2

B ỏ q u a lư ợ n g v ô c ù n g b é b ậ c h a i d z t a có :

dQy dM x
q(z); Qy (1.3)
dz ' 1V'V ’ dz

N ếu k ế t h ợ p h a i h ệ th ứ c n à y t a c ũ n g có :

2
d M x
= q (z ) ( I .4)
dz 2
(1 .3 ) v à ( 1 .4 ) có th ể v iế t g ọ n t h à n h :

2
d M x dQv
— - q (z ) 1.5
dz 2 dz

( 1 .5 ) l à liê n hệ vi phân k é p g iữ a c á c t h à n h p h á n n ộ i lự c Q y , M x v à t.âi t r ọ n g p h â n

bố q (z ).

30
 Từ (1 .5 ) ta có m ộ t s ố n h ậ n x é t c h o v iệ c v ẽ n h a n h c á c b iể u đ ổ n ộ i lự c :

1. N ế u trê n m ột đoạn t h a n h , b iể u th ứ c t ả i t r ọ n g p h â n bố q ( z ) c o b ậ c n th ỉ Qy cổ

bậc n + 1 v à M x có b ậc n + 2.

2 . T ù y th e o q (z ) d ư ơ n g h a y â m t r ê n m ộ t đ o ạ n n à o đ ó m à Q y t r o n g đ o ạ n tư ơ n g ứ n g

là đ ổ n g b iế n h a y n g h ị c h b i ế n v à d o đ ó M x q u a y b ề lỏ m v é p h ía d ư ơ n g h a y v ề p h ía â m

(v ổ p h ía d ư ớ i h a y v ể p h ía t r ê n đ ư ờ n g c h u ẩ n ).

3. T ù y th e o Qy dư ơ ng h ay âm trê n m ột đoạn nào đó m à M x đ ổ n g b iế n h a y n g h ịc h

b iế n t r o n g đ o ạ n tư ơ n g ứ n g .

4. Tùy t h e o q ( z ) đ ố n g b iế n h a y n g h ịc h b iế n t r ê n m ột đoạn n ào đó m à Qy q u a y bề

lõ m v ề p h ía d ư ơ n g h a y v é p h ía â m ( p h ía tr ê n h a y p h ía dướ i đ ư ờ n g c h u ẩ n ) .

5. N ế u t ạ i m ộ t đ iể m n à o đó tà i trọ n g p h â n bô q = 0 th i tạ i đ ố Q y đ ạ tcự c t r ị . N ế u

tạ i m ộ t đ iể m n à o đ ổ lự c c á t Q y = 0 th ì tạ i đó M x đ ạ t cự c t r ị.

Vỉ d ụ 3 :
V ẽ c á c b iể u đ ổ n ộ i lự c c h o t h a n h A B :

Cho a = 2m ; b = 3m .

qi = 1 0 k N /m ; q 2= 2 0 k N /m ;

p = 10 k N .

M = 60 kNm.
G iải :
1) Xác dịn h p h ả n lực :
Ta v iế t các phương tr ìn h cân b ằ n g ch o

th a n h AB :

2 mn = V a (a + b ) - qi . a ^ b + £ p .b + Mo
2 3

b 2b
2 mA = V r (a + b ) - qi . a - - p .a + Mo ~ 92 2 ( a -f ^ =0

Hay : VA.5 - 1 0 .2 .4 - 1 0 .3 + 6 0 - 2 0 .^ . 1 = 0

H ay : V ịị .5 1 0 .2 .1 - 1 0 .2 + 6 0 - 2 0 .^ 4 0

R ú t ra : Va = 16kN

Vu = 44kN

2) Chia doạn và viết bỉ'íu thức nội lực cho Ì 71 Ỏ L đoạn :

a. C h ia đ o ạ n : Thanh c h ia th à n h h a i đoạn A C và CB

31
 b. C á c b iể u t h ứ c n ộ i lự c :

- Đoạn AC : D ù n g m ậ t c á t 1 - 1 , h o à n h độ z (0 ^ z ^ a ) , tư ở n g t ư ợ n g c h i a t h a n h là m

h a i p h ẩ n . G iữ p h ấ n t r á i c h ẳ n g h ạ n v à v iế t cá c p h ư ơ n g tr ìn h cân b ằn g cho p h ẩ n này :

2 z = N^^(z) = 0
2 y = q ị l\z ) - V a + q i.z =0

2 m oi = M Ị^ (z ) - V a . z + qi .

S uy ra :

Nz = 0

1
Q ị )(z ) = V a + q i.z ( 1 .6 )
z2
1
M ^ ->( z ) = V a . z + q i . 7T

- Đ oạn CB : T ư ở n g tư ợ n g d ù n g m ặ t c á t 2 - 2 , h o à n h độ
H ì n h 1 .1 8 z (a ^ z ^ a + b ), c h i a t h a n h là m hai phán.

B â y g iờ đ ể c h o đ ơ n g i ả n t a n ê n g iữ l ạ i p h ấ n t h a n h b ê n p h ả i m ặ t c ắ t 2 - 2 . C á c p h ư ơ n g

tr ìn h c â n b ằ n g v iế t ch o p h ầ n này :

= 2
n £ > (z ) = 0
V ỉq(z)l +(Ì2 N ^ z)
2 y = 2
Q ( )(z ) - V B ----------- - ị -------- - ( a + b - z) = 0
^ ———
n
,m 02 M<2) ( z ) - V B (a + b - z) +
M ịfẾ ) 12 *
. ( a + b —z )2 ( a + b —z )2 VB
+ I q (z )| . ;0 0 + q 2 - „ .2 = 0 2
2 . 3 2 . 3
Q
- ^ — 1
<Ỉ2
T ro n g đó : I q (z )| = - ^ ( z - a ) .
H ì n h 1 .1 9

(ở đ â y t ả i tr ọ n g p h â n bổ h ìn h th a n g được p h â n th à n h h a i h ìn h ta m g iá c đ ể t h u ậ n

tiệ n tìm h ợ p lự c v à x á c đ ị n h c á n h t a y đ ò n tư ơ n g ứ n g ).

C u ố i c ù n g ta có :

N, = 0

r q2 (a + b — z)
q (2)(z) = _ V B Ị- (z _ a) + q 2 1 .7 )

^2 ( z - a) (a + b — z ) ;
M (2) ( z) = V B . (a + b - z) - + q:
b 2
3) D ựa vào các biểu thức nội lực trong từng đoạn, vê các biểu đ ò nội lực cho thanh :

- Đ oạn AC : T ừ c á c b iể u th ứ c ( 1 .6 ) , t a n h ậ n th ấ y :

32
 N z k h ố n g tồ n t ạ i tr o n g to à n đ o ạ n .

Q y là đ ư ờ n g b ậ c n h ấ t .

Tại A (z = 0) :

Qy = Q ^ )(0 ) = V a = 16kN

Tại c (z = a) :
Qy = 1
Q ị }(a ) = VA - q i.a = 16 - 10.2 = -4 k N

/ Ị \ VA 16
Qy \ z ) — 0 t ạ i Zo = - Ỵq - 1,6 111 ( đ i ể m D)

M x là đ ư ờ n g b ậ c h a i.

Tại A :
Mx = M$ 1}( 0) = 0

Tại c :
a 2 22
Mx = 1
M Ĩ }(a ) = Va .a - q i ■y = 16.2 - 10 . — = 12k N m

Vì q 1< 0 trê n to à n đ o ạ n A C n ô n b i ể u đ ổ M x , l u ô n q u a y b ể lõ m v ề p h ía t r ê n ;

T ạ i đ iể m D , M x đ ạ t cự c đ ạ i :

M m ax = = 12,H k N t n
- Đ oạn CB : Từ c á c b iể u th ứ c (1 .7 ) t a có :
N / k h ô n g tổ n tạ i.

Q y là đ ư ờ n g b ậ c h a i.

Tại c (z = a) :

Qy = Q P ( a ) = - V B + = - 4 4 + 2 0 .1 = -12kN m

T ạ i đ â y Qy đ ạ t cự c t r ị v ì t ạ i đò q = 0

Tại D (z = a + b) :

Qy = Qị2)(a + b) = - Vu = -4 4 k N

Vì q 2 lu ô n n g h ịc h b iế n t r o n g đ o ạ n C B n ê n b iể u đ ổ Q y q u a y b ề lõ m v ề p h ía d ư ớ i v à

cự c t r ị c ủ a Qy tạ i c c h ín h là cự c t iể u .

M x là đ ư ờ n g b ậ c b a .

Tại c :
b3 g3
Mx = M^ )(a ) 2 = V |ỉ . b - q 2• 3 = -4 4 . 3 - 20 . Y = 72kN m

Tại B :

Mx = MÍt2)(a +b) = 0
 p
,./q'

/ II,' U dTĨI 1 ’

H ìn h ỉ .2 0

V ì t r o n g đ o ạ n đ a n g x é t , lự c c ắ t Qỵ l u ô n k h á c 0 n ê n b iể u đ ổ Mx k h ô n g c ó c ự c t r ị .

M ặ t k h á c , t ả i t r ọ n g p h â n bố t r o n g đ o ạ n n à y lu ô n â m n ê n đ ư ờ n g b i ể u d iễ n M x q u a y

b ề lõ m v ề p h ía t r ê n .

C á c b i ể u đ ố n ô i lư c n h ư h ì n h vẽ.

§7. Ví DU VẼ BIỂU ĐỐ NỘI Lực CHO KHUNG VÀ CHO THANHCONG

V Í dụ 4 : V ẽ c á c b i ể u đ ồ n ộ i lự c c h o k h u n g ( t h a n h g ă y k h ú c ) v ẽ t r ê n h ỉn h (1 .2 1 )

G iải :

1) X á c đ ịn h phản lự c : từ đ i ề u k iệ n c â n b ằ n g c ủ a k h u n g :

2 X = H a - ql + q .- = 0

^ l2 % ỉ M
2 mA = q . 2 + p . I - Mo - J - Vu . 21 = 0

2 Y = V A - p + VB = 0

34
 l
H a =
q -2
l
V q =
q 6
l
V a = 5q.ị

M^te) •N^1)(z)
cỹ(z
10 ,
./
H;
ỉ
V,

Hình 1.22

2. Chia đoạn và viết biểu thức nội lực cho từng đoạn
a. C h ia đ o ạ n : C h ia k h u n g là m 5 đoạn.

b. V i ế t b iể u th ứ c cho từ n g đ o ạ n :

- Đ oạn AC : T h ự c h iệ n m ặ t c á t 1 .1 tọ a độ Z 1 nPJ(z 2)
(0 ^ Z 1 ^ 11) . B ạ n đ ọ c lư u ý t í n h c h ấ t đ ị a p h ư ơ n g

c ủ a h ệ t r ụ c tọ a đ ộ v ẽ tr ê n h ìn h ( 1 .22).
1
Qy (Zz) _ T
C á c p h ư ơ n g tr ìn h cân b ằn g : í

Z z = NÍ,')(Z|) + VA = 0
2 y = Q ị‘)(z ,) + H a + q. z , = 0
Ạn

Ha
£ m 01 = 1
M ị ) ( z 1) + H a . Zj + qj = 0
Va

S u y ra : N ^ (Z [) = — V .ql (1 -8) Hình 1.23

35
 Qị1)(z]) = H a - q . Z j

Z1
M ^ , ) = H A - Z1 + qi ■ 2

Đoạn CD : T h ự c h iệ n m ặt cắt 2 -2 tọ a đ ộ Z2 ( 0 ^ Z2 ^ 2
/ )

2z = n (2 > (z 2) + V A = 0

2y = 2
q Ị ) ( z 2) + h a + q . I = 0

Z m 02 = 2
M ( ) ( z 2) + q . I ( - +z 2) - V A . (Z + z .2 ) - 0

S u y ra
N ỉ 2>( * 2) = -V A = - f .q /

qZ
Q | 2) ( z 2 ) = H A - q . Z = y - q.Z = Sỉ (1 .9 )
2
z
ụ
M p ( z 2) V A . + z 2) - q ỉ(
ị +z:
Đ oạn DG : T h ự c h iệ n m ặt cát 3 -3 tọ a độ Z 3 (0 ^ Z3 ^ Z)

C á c p hư ơ ng tr ìn h cân b ằn g :

2 z = 3
N<ị > (z 3) + H a + q . I= 0

2 y = Q (3 )(z ,) + VA = 0

2 m o:, = 3
M ^ > (z3) + q l .y - H a 2/ - VA . z 3= 0

36
 S uy ra : 3
N<Ị ) ( z 3) = - H A -q / = q . | - q Z = - q |

3
Q ị- ) ( z 3) = VA = f q* (1.10)

M Í 3 ) ( z 3) + H a .2l - | q l2 + V A .Z 3

- Đoạn G H : T h ự c h iệ n m ặ t c ắ t 4 - 4 tọ a độ Z 4
C á c p h ư ơ n g tr ìn h cân b ằn g :

2 z = NW(z4) + q0 . 1 = 0

2 y = QW(z4) + V,J = 0 ;

2 s 04 = m W ( z 4) - mh + q 0. 1 . J - v ,ị . z 4= 0

l
S u y ra n^4)(z4) = - q • 2

Qị4)(z4) = v„ =

/■»
M W ( z 4) = M () - qo + V B . z 4

- Đ oạn HB : T h ự c h iệ n m ặ t cát 5 -5

C ác phương cân b ằn g :
zA
2z = / v’z5) + v ii “ 0

| q ( z 5) | +q„ 5
M (x )(2 5ì 1
2 y = Q (5 ) z 5 ------------- ^ ---------- z 5= 0

2 m 05 = 5
M ị ) ( z 5) + q C) .I . z 5-

z5 z5
- q (z5) ■ 2 ■ z5 • 3 = 0

t r o n g đ ó : | q ( z 5)| = — ụ - z 5)
L //ù z /i 1.26

(ỏ đ â y t ả i t r ọ n g p h â n b ố h ìn h t h a n g c ũ n g đ ư ợ c p h â n t h à n h h a i t a m g iá c n h ư t r o n g

ví dụ trư ớ c ).

T ừ c á c p h ư ơ n g th ứ c c â n b à n g ta có :

N'ỉ5)(‘5) = - v„ = - q ị

37
 Qị5)(z5) = \ I-f (l - z$) + %l ■•%\ z5

M (5)( z 5) = y . zị + ^ ụ - z5) . z 5

3. N h ậ n xét v'ê biểu dò nội lục trong từng đ oạn , vẽ các biểu đò nội lực cho khung :
Bạn đ ọ c tự phân tíc h c á c b iể u th ứ c n ộ i lự c c ó s ử d ụ n g c á c n h ậ n xét nêu tro n g

§5 để k iể m n h ậ n c á c b i ể u đ ổ n ộ i lự c v ẽ đ ư ợ c d ư ớ i đ â y :

4 . K iềm tra cân bằng nút cho khung.

N ú t là đ iể m g ã y c ủ a k h u n g . Đ iề u k iệ n c ấ n đ ể k h u n g c â n b ằ n g là m ỗ i n ú t p h ả i c â n

b ằ n g d ư ớ i t á c d ụ n g c ủ a n g o ạ i lự c v à n ộ i lự c đ ặ t v à o n ú t . T a lợ i d ụ n g đ i ề u n à y đ ể k i ể m

tra c á c b i ể u đ ổ n ộ i lự c . T a x é t c â n b ằ n g c ủ a m ỗ i n ú t s a u k h i đ ặ t v à o đ ó c á c n g o ạ i lự c

v à các th à n h phần n ộ i lự c t h e o c h i ề u t h ự c t ế , v ớ i t r ị s ố đ ọ c đ ư ợ c t r ô n b i ể u đ ồ . K h u n g

đ a n g x é t có h a i n ú t D và H :

38
 q6 q6

Hình 1.29

v l l V l 1
2x = q - q .i = 0 Zx = q .ị - q .ị = 0

V 5 5 l
Z Y = £ . q/ - ■- ql = 0
‘>■6 = °
_ /2 /2
V .7[2
2m ,3 = q . ^ - q . ^ = 0 Z M ị ) = q + q.^=0
q ' 6 + q -3
V ậ y các n ú t D và H cân bằng.

V i dụ 5 . V ẽ c á c b iể u đ ổ n ộ i lự c c h o t h a n h c o n g v ẽ t r ê n h ìn h (1 .3 0 ),

1111 1 t

Hình ỉ . 30

39
 Giải :
1. Xác đ ịn h p h ản lực :
T ừ các p hư ơ ng tr ìn h :

2 za = h a = 0
2 m A = q .2 R 2 - V j}2 R = 0

2 y = VA + VB - q.2R = 0
rú t ra :

H a = 0
V a = Vu = q .R

2. Chia đoạn ưà viết biểu thức nội lực

Thanh cóm ộ t đoạn.D ù n g m ặt cắt 1 -1 b ất kì đi qua tâ m o củ a th a n h co n g. G iữ

lạ i p h ẩ n th a n h b ê n t r á i c h ẳ n g h ạ n . G ọ i u là tr ụ c p h á p tu y ế n c ủ a m ặ t c á t 1 -1 và V là

trụ c vu ô n g góc với trụ c u. Đ ặ t vào trọ n g tâ m O i của 1 -1 c á c t h à n h p h ấ n n ô i lự c N (y > ),

Q (y > ) v à M (<p) n h ư b iể u th ứ c đ ổ i v ớ i góc <p. T ro n g th a n h c o n g , m ô m e n u ố n đư ợ c c o i là

d ư ơ n g k h i có x u h ư ớ n g là m ch o th a n h c o n g th ê m .

X é t cân b ằn g p hần th a n h đ ư ợ c g iữ l ạ i :

2 Ư = N(^>) + V a - c o s (p - q .z c o s (Ọ — 0

2 V = Q (y>) - Va siĩ\(p + q.z.sin<£> = 0

__ z
z m oi = M((p) + Va •z - q . z . 2 = 0

Đ ể ý rằ n g z = R (1 - cos<p)

cuối cù n g ta rú t ra :

N (y ? ) = [- V a + q .R (l - co s^ > )]co s^

Q(y>) = [ V a - q . z ( l - cosy?)siny?

M(<p) = [- V a —qR2 d “ c o s ^ )]R (l - cos<p)

T a lậ p b ả n g g iá t r ị c ủ a c á c th à n h p h ẩ n n ộ i lự c tạ im ộ t số m ặ t c ắ t :
CO

<p 0 ° 45°
o

qR
N -q R 0
~ 2
R
Q 0 0
q -2
fv|

M 0 R 2
cr

1
1

~ q ■ 4
11

40
 Từ c á c g iá t r ị đ ặ c b iệ t c ủ a N , Q , M tro n g

b ả n g t a v ẽ đ ư ợ c b iể u đ ổ n ộ i lự c c h o m ộ t n ử a

th a n h cong ; nừa còn lạ i ta suy ra từ nhận

x é t sau :

N ế u k ế t c ẵ u đ ố i x ứ n g c h ịu t ả i t r ọ n g đ ố i x ứ n g '

th ì N và M đối xứ ng, còn Q phản đối xứ ng

(h ìn h 1 .3 0 )

V Í dụ 6 : V ẽ c á c b i ể u đ ổ n ộ i lự c c h o t h a n h

c o n g c h ịu t ả i t r ọ n g p h â n bố đ ể u d ọ c th e o t h a n h

và vuông góc vớ i trụ c th a n h .

H ì n h ỉ.3 1 a

Giải :

B à i to á n n à y sẽ đ ư ợ c g iả i k h á n h a n h c h ó n g

nếu b ạ n đ ọc th ừ a n h ậ n đ ịn h lí s a u đ â y : nH ợ p

c ủ a tả i tr ọ n g p h â n bố đ ều q d ọc th e o m ộ t c u n g

cong A B v à v u ô n g gđc vớ i c u n g đố là m ộ t lự c

đ i q u a đ iể m g iữ a c c ủ a d â y t r ư ơ n g c u n g v à có

g iá t r ị l à :

T = q . Ấ B ".

Bây g iờ ta th ự c h iệ n m ậ t cát m -m cố tọ a

clộ g ó c l à <p (ỡ ^ (p ^ 9 0 ° ) . G iữ l ạ i p h ầ n t h a n h

c o n g b ê n p h ả i m - m . T h e o đ ịn h lí v ừ a n ê u , hợ p

c ủ a t ả i t r ọ n g t á c d ụ n g ỉê n đ o ạ n t h a n h đ a n g x é t

là T (<p) = 2 q R .s in ^ ; t r o n g đ ó 2 R s i n ^ l à c h iề u

d à i d â y trư ơ n g c u n g O B .

Các phư cng tr ìn h ân bàng v iế t cho đoạn

Hình I.31b
th c n h cong O B là :

41
 2 u = N ( p ) + T (y > ).s in | = 0

2 v = Q (ip) - T (y ? ).c o s ^ = 0

2 m c> = M (<p) + T (^ ).R .s in | = 0

S u y ra

N (^ > ) = - T ( y ? ) .s in ^

Q (y?) = T (^ ).c o s ^

M (y > ) = T ty ).R .s in |

Hay

N ( y j) = -2 q R .s in 2^ = q R (c o s y ) - 1)

Q {(p) = q R .s in ỹ ?

M (y ? ) = 2
q R : .s in 2 f^ = ~-2(1
qR - cosy?)
Át

C h o b iế n t h i ê n (p t a s ẽ đ ư ợ c b i ể u đ ố n ộ i lự c .

PH Ầ N BÀI TẬP

1 . H ã y v ẽ c á c b i ể u đ ổ n ộ i lự c c h o t h a n h c h ị u lự c n h ư h ì n h v e :

a\ ) 01

q = 2k N / m
p = 2kN

Mo = 2kN m

b)

qi = 2 k N /m

q 2= 4 k N /m

p = 4kN

Mo = 2kN m

c)

q 0= 3 k N /m

p = 4kN

Mo = 4kN m

42
 p

d)
qi = 4 k N /m

q 2 = 8k N / m
p = 8k N

Mo = 4kN m

e)

qQ = 2 k N /m

p = 4kN

Mo = 2k N m
0
q = 2 k N /m T n f
r í

ị/
p = 4 kN
1m
v2I / tM °
Osl
E

Mo = 4 kN m n

2. C ô n g x o n c h ị u t ả i t r ọ n g p h â n b ố t h e o l u ậ t p a r a b o l b ậ c h a i (c ó cự c t r ị t ạ i m ặ t

c á t n g â m ) . H ã y v ẽ c á c b iể u đ ổ n ộ i lự c c h o c ô n g x o n .

b)

3. T rê n h ì n h v õ là t h a n h đ ặ t t r ê n h a i g ố i tự a A v à B . C h o b i ể u đ ổ m ô m e n u ố n .

H ã y x á c đ ị n h b i ể u đ ổ lự c c ắ t v à t à i t r ọ n g t á c d ụ n g lê n t h a n h .

( C á c đ ư ờ n g c o n g t r ê n b iể u đ ố m ô m e n đ ể u là c á c p a r a b o l b ậ c 2 )

43
 8 Fbrabol bậc 2
_ 2m

4 . V ẽ c á c b i ể u đ ổ n ộ i lự c c h o k h u n g p h ằ n g c h ịu lự c n h ư h ìn h v ẽ

a)

qo = 4kN/m
p = 4kN
Mo = 2kN m

b)

qo = 4kN/m
p = 4kN
Mo = 2kN m

44
c)

q 1= 2 k N /m

q 2= 3 k N /m

p = 4kN

Mo = 4kN m

5. V ẽ b iể u đ ổ n ộ i lự c c h o t h a n h c o n g c h ịu lự c n h ư h ì n h vẽ

45
 CHƯƠNG II

KÉO NÉN ĐÚNG TÂM

§1. ĐỊNH NGHĨA

M ộ t t h a n h g ọ i là c h ịu k é o h o ặ c n é n đ ú n g t â m k h i trê n m ọ i m ặ t c ấ t n g a n g củ a th a n h

c h ỉ tổ n tạ i m ộ t th à n h phẩn n ộ i lự c l à lự c d ọ c N z tá c d ụ n g .

N ế u lự c d ọ c đ i r a n g o à i m ặ t c ắ t t a n ó i t h a n h c h ịu kéo. N ế u lự c d ọ c đ i v à o m ặ t c á t

ta n ổ i th a n h c h ịu n é n .

H ìn h vẽ trê n là m ộ t r ò n g rọ c k é o m ộ t v ậ t n ặ n g Q . C á c d â y c ủ a r ò n g rọ c c h ịu kéo

( h ìn h 2.2).
C ộ t g ạ c h ( h ì n h 2 . 3 ) c ũ n g l à m ộ t t h a n h c h ị u n é n d ư ớ i t á c d ụ n g c ủ a t r ọ n g lư ợ n g b ả n

th â n .

H ì n h 2.4

77777777777777,

H ì n h 2 .3

46
 T a còn gặp các ví dụ về th a n h chịu kéo - nén đ ún g tâ m : cẩn piston của xi lan h
động cơ đ ốt trong, các th a n h tro n g dàn (hình 2.4 và 2.5)

2P
—

2P

H ìn h 2.5 H ình 2.6

B ạ n đọc hăy kiểm nghiệm biểu đổ lực dọc vẽ cho th a n h chịu kéo - nén đ ú n g tâ m
(hình 2 .6 )

§2. ỨNG SUẤT TRÊN MẬT CÁT NGANG

CÚA THANH CHIU KÉO NÉN ĐÚNG TÂM

X ét th a n h chiều dài z, m ặ t cắt n g an g cổ kích thước b X h.

H ình 2.7

T r ê n m ặ t ngoài của th a n h ta kẻ n h ữ n g đường song song và vuô ng góc với trụ c

th a n h , tư ợ n g tr ư n g cho các thớ dọc và các m ặ t cắt n g ang bên tro n g th a n h .

47
 D ưới t á c d ụ n g c ủ a c ác lực kéo p dọc th e o t r ụ c t h a n h , c h iề u d à i l c ủ a t h a n h
t ă n g lê n m ộ t lư ợ n g AZ. Đ ổ n g t h ờ i m ặ t c á t n g a n g c ủ a t h a n h c ũ n g cđ k íc h t h ư ớ c
m ớ i l à (b + A b) X (h + A h ).

Al gọi là biến d ạ n g dọc tu y ệ t đối của th a n h .

Àb v à Ah là các biến d ạ n g n g a n g tu y ệ t đối của th a n h .

Dễ d à n g th ấ y là Ab và Ah luôn ngược dấu với Al. T a cũ n g đ ư a ra k h ái niệm :

Àb Ah
£x = và £y = — là các biến d ạn g n g a n g tỉ đối của th a n h ;

M
còn : £z = — là biến d ạ n g dọc tỉ đối của th a n h .

Q u an s á t các đư ờn g kẻ t a n h ậ n th ấ y :

- N h ữ n g đư ờng son g son g với tr ụ c th a n h sau biến d ạ n g v ẫn th ả n g và so n g s o n g với

trụ c th a n h .

- N h ữ n g đường vuôn g góc với tr ụ c th a n h tuy có th ay đổi k h o ản g cách sau biến d ạ n g

n h ư n g v ẫn vuông góc với trụ c th a n h .

C h o r ằ n g b i ế n d ạ n g b ê n t r o n g t h a n h c ũ n g n h ư b ê n n g o à i , t a đi đ ế n t h ừ a n h ậ n c á c
giả th u y ế t sau :

1. Giả thuyết về c á c thớ d ọ c :

T ro n g qu á trìn h biến d ạ n g các thớ dọc không ép lên nhau, cũ n g k h ô n g tá ch xa n hau.

N h ư vậy ta cho r ằ n g : th à n h p h ầ n ứ ng s u ấ t pháp (trên m ặ t cát dọc) theo p hư ơ ng

trụ c y khôn g tỗ n tại (ơz = 0 ).

2. Giả thuyết về mặt cắt ngang phắng (giả thuyết Becnuli) :

T ro n g q u á tr ỉn h biến dạng, các m ặ t cắt n g an g tuy cố th a y đổi vị trí n h ư n g vẫn
p h ẳ n g và vuông góc với tr ụ c th a n h .

T ừ đ â y t a r ú t r a k ế t l u ậ n là t r ê n m ặ t c ắ t n g a n g c ó t ổ n t ạ i t h à n h p h ấ n ứ n g s u ấ t
ph áp ơz, còn th à n h p h ầ n ứ n g s u ấ t tiếp không cổ. T a đi tìm giá tr ị của ứ n g s u ấ t p h á p
ơz này.
Theo giả th u y ế t về tín h đ à n hổi của v ật liệu (chương mở đầu), ứ ng s u ấ t ph áp theo
phư ơn g tr ụ c th a n h tỉ lệ với biến d ạ n g dọc tỉ đối theo phương đổ :

ơ 7 = E£z (2.1)

(2.1) là công th ứ c đ ịn h lu ậ t H ú c khi kéo - nén, tro n g đó E là m ôđ un đ à n hổi cùa

v ậ t liệu, xác định b ằ n g th í nghiệm v à có cùng đơn vị với ứng su ất. Vì các m ặ t cát n g a n g
luôn vuông góc với tr ụ c th a n h nên £-/ = const trê n mỗi m ặ t c ắ t ngang.

K ết hợp với (2.1) ta có :

48
 ơ/ = con st ( 2 .2 )
tr ê n mỗi m ặ t c á t ngang.

Vì lực dọc N z là th à n h ph ẩn theo phương

t r ụ c t h a n h của hợp các nội lực trê n m ặ t cắt
n g a n g sau khi th u gọn vể trọ n g tâ m o của m ặt
c á t n ên t a cđ :

Nz = Ị ơz dF (2.3)

T h eo (2.2) t a cố th ể đư a ơz ra ngoài dấu

tích p h â n và (2.3) được v iết th à n h :

Nz = ƠZ.F

Suy ra :

N;
°, = T UA)

(2.4) là c ô n g th ứ c x ác định ứ n g s u ấ t pháp trên m ậ t c á t n g a n g củ a t h a n h chịu

kéo - n é n đ ú n g tâ m .
(F là diện tích m ặ t c ắ t n g a n g đ a n g xét).

§3. BIẾN DẠNG CỦA THANH

1. Biến dạng d ọ c :
X ét đoạn t h a n h chiều dài r ấ t nhỏ dz, giới hạn bởi 2 m ặ t c ắ t 1 -1 và 2 -2 . Trên. 2
m ặ t c ắ t n à y có lực dọc N z tá c dụng.
Sau biến d ạ n g chiêu dài dz trở th à n h dz + A d z , Adz gọi là biến d ạ n g dọc tu y ệ t đối
c ủ a đ o ạ n t h a n h dz.

T a củ n g có khái niệm biến d ạ n g dọc tỉ đối của

i Nz dz là :
A dz
£•/ = -T—
dz

Suy ra : Àdz = ^ỵdz.

T a tính biến dạng dọc tuy ệt đối của to à n th a n h
A ỉ n h ư tổ n g vô h ạ n các b iế n dạn g dọc t u y ệ t đối Adz :
l ì
A l = J Adz = J Zz . dz
Hình 2.9 0 0

49
 Nhưng theo (2.1) :

ơ*
z?- = í '

'c ơz r N
AZ = J ^ d z = J ^ dz (2.5)

(2.5) là công thức xác định biến dạng dọc tuyệt đối của thanh chịu kéo - nén đúng tâm.

T ro n g này Nz là b iể u th ứ c lực dọc dọc theo chiều dài ỉ của th a n h ; E v à F lá n lượt

là m ô đu n đ àn hổi của v ậ t liệu và diện tích m ặ t c ắ t n g a n g của th a n h .
Nz
N ếu = co nst tr o n g từ n g đoạn th a n h thỉ
Er

n N to .ỉ

T ro n g đó (EF)i
Al=Ĩ M

là lực dọc và độ cứ ng của đoạn th a n h th ứ i chiểu dài l\.

<2W
Nz
N ếu z— = co n st tr ê n s u ố t chiểu dài l củ a th a n h thỉ :
EF

Nz . I
M = ^ (2.7)

Lúc này EF gọi là độ c ứ n g của thanh.

2. Biến dạng ngang.

Q ua thí nghiệm người t a r ú t ra liên hệ giữa các biến d ạ n g dọc và biến d ạ n g n g a n g
tỉ đối :

£x = £y = -ịiz7 (2.8)
T ro n g đó ịi phụ th u ộ c vào v ật liệu và được gọi là hệ số biến d ạn g n g a n g (H ệ số
P o á t-x ô n g )

0 < Ị.I < 0,5

ỊẦ c à n g lớn khi tín h đ à n hổi của v ậ t liệu càn g cao.

H Ệ SỐ POÁT XÔNG

V ậ t liệ u t* V ậ t liệ u

Thép 0,25 - 0,3

Đá 0,2 - 0,34
Gang 0 ,2 3 -0 ,2 7
Bê tông 0,16 - 0,18
Đổng 0 ,3 1 - 0 , 3 4
C ao s u 0,47
Nhôm 0,32 - 0,36
Đất sét 0 , 2 0 - 0 ,4 0
T h ủ y t in h 0,25

50
 §4. VÍ DỤ

Vẽ b iểu đổ lực dọc, biểu đổ ứng su ấ t dọc theo trục than h và biểu đồ c h u y ể n vị của
các m ặ t cắt n g a n g cho th a n h vẽ trên hỉnh (2.10). Từ đó xác định trị số ứ ng s u ấ t ph áp
lớn n h ấ t và độ d ã n dài củ a toàn thanh.

Cho a = lm ; F = 5cm 2 ; p = lOkN ; E = 2.10 4 kN/cm 2 = 2 .1 0 11 P a

E
2P ặN3
o 3 1 3 2F
CN

N
p
<dM 2
2P AN,
2P 2P 2P
oJ
1 1 1
(N

"P

Hình 2.10

G iải :

L án lư ợt thự c hiện các m ặ t cát bất kỉ 1-1, 2.2, 3-3, 4 -4 trong các đ o ạn th a n h . Giữ
lại p h á n th a n h phía dưới và từ các phương trìn h c â n bằng :

Ni - p = 0

N2 + 2P - p = 0

N3 - P + 2 P - P = 0

N4 - 2P - p + 2P - p = 0

Ta r ú t r a :

Ni = p = lOkN

N2 = - p = - lOkN

N3 = 0

N4 = 2P = 20 kN

Biểu đố lực dọc cho th a n h (hình 2.1 la)

 Hình 2.11

Vì diện tích m ặ t c á t n g a n g k h ô n g đổi tr ê n suố t chiéu dài t h a n h n ê n biểu đổ ứ n g

s u ấ t p h á p dọc theo tr ụ c th a n h đổ ng d ạn g với biểu đổ lực dọc, với các giá tr ị :

Ni 10
ơ\ = 2 k N /cm 2 = 2 .1 0 11 P a
F “ 5
N2 -10
Õ2 = T = - o = - 2 k N /c m 2 = - 2 . 1 0 ' 1 Pa

Ơ3 = 0

20
04 = - — = 4kN /cm = 4 Pa
5
Biểu đổ ứ ng s u ấ t p h á p (hình 2.11b)
X ét p h ầ n th a n h chiểu dài z (0 ^ z ^ a) n ằ m ở p hía
tr ê n m ặ t c ắ t 4 - 4 thuộc đoạn GD. (Xem h ìn h 2.12).

//í/////* // Biến d ạ n g dọc tu y ệ t đối củ a p h ẩ n th a n h này là :

-L z
'N T Nz
Az = Ẽ F Z
Vì m ặ t c ắ t G không dịch ch u y ển nên Az c ũ n g là độ
dời chỗ của m ặ t c ắ t 4 -4 , hay n h ư người ta th ư ờ n g gọi,
Hình 2.12
ch u y ển vị của m ặ t cắt 4 - 4
T ại z = 0, Az = 0 = õc
N 4 .a 2 0 .1 0 0
tại z = a, Àz = = 2.10-2 cm D
EF 2 . 104 . 5
Đ o ạn DC k h ô n g chịu lực n ê n to à n đ o ạ n này dịch c h u y ể n x u ố n g dưới c ù n g với
đ iể m D :

Ơ I)C - ÕD 2 . 1 (T2cm

52
 T a lại x ét p h ấ n th a n h nằm trên m ặt cắt 2 - 2 hoành
độ 2 (3a ^ z ^ 5a) thuộc đoạn CB (xem hình 2.13)

N2 G
Az = ƠD + (z - 3a) D
ĩỉ
-1 0 2P o
= 2 . 1(T2 + (z - 300] N

2.10.5 c
''P
T ại c (z = 3a), Az = 2.10 2 cm = ỡc
2P [
, -1 0 .1 0 0
Tại B(z = 5a), Az = 2.Ì0 + -------;----- = 0 = ỡ|i ỷn2
2.10.5
H ìn h 2.13
D iểm B không dịch chuyển
X ét tư ơ n g tự đối với p h ẩ n than h nằm trôn m ặ t cát 1-1, hoành độ z (5a ^ z ^ 7a)
th u ộ c đ o ạ n BA (hình 2.14).

N>
Az = + Ẽ F (z ~ 5a)

= 0 + ----- 10
—7 — (z - 500)
2 . 1o4 . 5
Tại B (z = 5a), Á z = 0 — ỡịị
'///< ư/.
G 1 0 . 2 . 100
D
o
Tại A (z = 7a), Az = 0 f - - - —-■— = 2.10 2cm =ƠA
2 . 104 . 5
<2p
'
ơ
CN
Điểm A dịch chuyển xuống dưới m ộ t đoạn
c n |
DA = 2.10 2cm.
i' ị
i'p o
CM Nối các giá trị chuyền vị ỔA, 6li, &D và ơ(i, ta được
2Pi b iể u đ ố G ( h ìn h 2.1 l c ) .
B
1 .
Nhin vào biểu đổ ơ/, ta thấy r ằ n g ứ n g s u ấ t pháp lớn
'N.
n h ấ t đ ạ t đ ư ợ c tại m ặ t cắt ngang củ a đoạn DG :
2.14
ơmax = 4 kN/ciìì2.

Độ d ã n dài của to àn th a n h chính là chuyển vị của điểm A :

Aỉ — ố íX = 2.10 zcm.

§5. ỨNG SUẤT TRÊN MẬT CẮT NGHIÊNG

T a đ ã biết giá trị ứng s u ấ t pháp trốn m ặ t cát ngang 1-1 của th a n h chịu kéo - n én
ciúng tâ m . Bâv giờ ta xét ứng suất trẽn m ặ t c ắ t nghiêng 2-2, làm với 1-1 m ộ t góc a.
M uốn t h ế t a xét đoạn th a n h giới hạn bởi 1 - 1 và 2 -2 .

53
 1l \2
T ron g khi trên 1 -1 chỉ có ứng
s u ấ t p h á p õz t á c d ụ n g t h ì t r ê n 2 - 2 ,
n g o à i ứ n g s u ấ t p h á p õu c ò n c ó c ả

1| \2 ứng suất tiếp ruv (u là phương pháp

t u y ế n của mặt cắt nghiêng ; V cđ
phương vuông gốc với phương của
u và nằm ngay trên m ặt cắt
n g h iên g ). T a coi các ứ n g s u ấ t đ ều
phân bố đều trên m ặ t c ắ t n g h iên g .
Gọi a là gđc cđ hướng kể từ chiêu
d ư ơ n g của trụ c z đến ch iề u d ư ơ n g
của ph áp tu y ế n u. Viết các p h ư ơ n g
trình cân bằng cho phấn thanh
đ a n g xét, ta có :

õz . F. co sa = 0
cosa

F
— ơ z . F. c o s a = 0
cosa

Suy r a : õ u = ơzcos,ca

Tuv = 2 sin 2 ữ
(2.9)

(2.9) là công thứ c tín h ứ n g s u ấ t tr ê n m ặ t cắt ngh iêng ơu và r Uv th ỗ n g q u a ứ n g s u ấ t

t r ê n m ặ t c ắ t n g a n g ơz.
- Khi a = 0, m ặ t c ắ t n g h iê n g trở th à n h m ặ t c ắ t n g a n g :

5 7. ~ I ơ l max

Xuv = 0

- Khi a = ± 45°

ơl
r uv = ÍTKÌX

- Khi a - ± 90°, m ặ t c ắ t n g h iê n g tr à th à n h m ặ t c ắ t dọc :

r uv = 0

54
 §6. CÁC ĐẶC TRƯNG c ơ HỌC CỦA VẬT LIỆU

Các đặc t r ư n g cơ học là các th ông số chỉ ra khả năn g chịu lực và biến d ạ n g của v ậ t
liệu tr o n g từ n g tr ư ờ n g hợp chịu lực cụ thể. T iết này, ta đễ cập đ ến n h ữ n g th í nghiệm
x á c địn h các đặc t r ư n g đđ khi th a n h chịu kéo - nén đúng tâm.
T rư ớc h ế t t a p h â n biệt hai loại vật liệu :
- V ật ỉiệu dòn : là loại vật liệu bị phá hỏng ngay khi biến d ạ n g còn r ấ t bé (gang,
đá, gạch, bê tông...)
- V ật liệu dẻo : là loại vật liệu chi bị phá hòng với biến dạng k h á lớn (thép, nhôm ,
đồng...)

1. Thí nghiệm kéo.

- M ẫu th í n g h iệ m : cổ dạn g hình trụ (hình 2.16). Chiều dài th í ng h iệm l là đo ạn
t h a n h có đư ờ n g kính d không đổi.
- C ách thí n g h iệ m : tiến h à n h trên máy có sơ đổ nguvên lí như sau :

Thiết bị
oảp mau

H ìn h 2.16 H ình 2.17

T rư ớ c h ế t t a cặp m ẫ u vào máy. T ăng dần lực kéo từ giá trị 0 đến giá trị p n ào đđ.
Việc tărỉg và g iả m lực d ầ n d ẩn là hết sức q u an trọng, nố đảm bảo cho lực tá c d ụ n g là
tĩn h , k h ô n g gây r a lực quán tính.

ứ n g với mỗi giá trị của p ta đọc được trê n bộ ghi biến d ạng m ộ t giá tr ị tư ơ n g ứ n g
c ủ a biến d ạ n g dọc tu y ệ t đối Aỉ.

N h ư vậy ta vẽ được biểu đổ P - A í biểu diễn quan hệ giữa lực và biến d ạ n g tr o n g

q u á t r ì n h m ẫ u chịu lực, tùy theo loại vật liệu m à ta cổ các kết q u ả k hác nhau.

55
 1/ Nếu m ẫu làm b ằn g v ật liệu dẻo :
Sự làm việc của m ẫ u chia làm 3 giai đ oạn
(hình 2.18).
a / G iai doạ n ti lệ (giai đoạn đ à n hổi) :
c
biểu diễn b ằ n g đoạn th ẳ n g OA. T ro n g
giai đ o ạn này lực ti lệ với biến dạng.
Lực lớn n h ấ t tro n g giai đ oạn n ày là
Pt/ (đọc là p tỉ lệ)

( 2 . 10 )
0 A[

T ro n g đó F() là diện tích m ặ t c á t

H ìn h 2.1 X
n g a n g của m ẫu lúc ban đầu.
b/ G iai cỉoạn chảy :
Sau giai đoạn tỉ lệ, biểu đổ chuy ển s a n g m ộ t đoạn cong n g án gần n h ư n ằ m n g a n g
(đoạn AB). Lúc này, lực k h ô ng tă n g n h ư n g biến d ạ n g vẫn tăng, vỉ t h ế ta gọi tê n là giai
đoạn chảy và đoạn n ằ m n g a n g gọi là th ề m chày. Lực lớn n h ấ t tro n g giai đoạn này là
Pch (đọc là p chảy), ứ n g với Pch có giới h ạn chảy :

c/ G iai đ o ạ n củ n g cố r~
S au giai đoạn chảy, v ậ t liệu b át đ ầ u đối phố với lực : lực cố tă n g t
t h ì b i ế n d ạ n g m ớ i t ả n g , n h ư n g q u a n h ệ p - AZ b i ể u d i ễ n b ằ n g m ộ t
đư ờng cong (BC).

ứ n g với đ iể m c, tạ i m ộ t m ặ t cắt nào đd, m ẫ u bị th ấ t lại (hình

2.19).. Lực lớn n h ấ t tr o n g giai đoạn này là Pb (đọc là p bền), ứ n g với
Ph ta cđ giới h ạ n b ề n : r—J

( 2 . 12 )
H ình 2.19

S au đó lực kéo p giảm d ẩ n tro n g khi biến d ạ n g vẫn tăng. Tới đ iểm K thì m ẫ u bị
đ ứ t hẳn tại m ặ t cắt bị t h á t lại.

Các trị số ơt/, ơch và ơb là các đặc tr ư n g cho tín h bển của v ật liệu.

Ngoài ra người t a còn đ ư a ra khái niệm các đặc tr ư n g cho tín h dẻo c ủ a v ậ t liệu :

- Biến d ạn g dọc tỉ đối tín h theo p h ần tr ă m :

L -l
G = . 100% (2.13)
l

56
 T ro n g đđ l\ là chiều dài đoạn th a n h thí nghiệm lúc m ẫu bị đứ t

- Độ t h ắ t tỉ đối tín h theo ph ấn tr ă m :

-F ,
xp = 100% (2.14)

T ro n g đó F i là diện tích m ặ t cắt n g ang tại chỗ bị th ắ t lại khi m ẫ u bị đứt. Các đặc
tr ư n g cho tín h b ề n và các đặc trư n g cho tính dẻo gọi chung là các đặc tr ư n g cơ học
c ả a v ậ t liệu.
D ự a vào biểu đồ p - Al nêu trên ta suy ra được biểu đỗ õ - £ diễn tả q u a n hệ giữa
ứ n g s u ấ t pháp v à biến d ạ n g dọc tỉ lệ đối với các than h dầm chịu kéo - nén đ ú n g tâ m .
N ếu cho r ằ n g diện tích m ặ t c ắ t n g an g F và chiều dài l của m ẫ u khôn g th a y đổi
t r o n g su ố t q u á tr ìn h chịu lực thỉ biểu đổ ơ - £ có dạng tương tự với biểu đổ p - AZ
(hình 2.20). T r ê n biểu đổ t a thấy có các giới hạn õ{Ịì ơch và ơb.

T V” 1

pti ốch

ỉ _ Y
0 Al
Hình 2.20

S o n g tr o n g th ự c t ế diện tích m ặ t c ắ t ngang của mẫu bị giảm đi nên ta cổ biểu đổ

ứ n g s u ấ t th ự c (đường đứ t n é t trên hình 2.20). Hệ số góc của đoạn OA chính là m ô đ u n
đàn hổi E của vật liệu :

tg a = f = E

2/ M ẫu làm b ằ n g v ậ t liệu dòn (ơ ^ 5%)

T a chỉ nêu b iểu đổ ỡ - £ khi kéo v ật liệu dòn (hỉnh 2.21). Đó là 1 đường cong với
độ co ng t ă n g d ầ n theo giá trị của ứng su ất õ. Biểu đỗ không cò giới h ạ n chảy ơch m à
chỉ cổ giới h ạ n bền ơb (hình 2 .2 1 ).

T u y n h iê n tro n g điếu kiện làm việc thỏng thường, người ta quy ước m ộ t giá tr ị ứ n g
s u ấ t nào đó và coi đổ là ỡ ah (giới hạn đàn hổi). Theo quan niệm này, nếu õ < ỡgh thì
q u a n hệ ơ - £ là bậc n h ấ t (đoạn OA trên biểu đổ quv ước ỉà m ột đ oạn thẳn g).

57
2. Thí nghiệm nén :

- M ẫu th í nghiệm : cd d ạ n g t r ụ tr ò n (khi m ẫ u b ằn g gang, thép...) h ay khối v u ông

(khi m ẫ u b ằn g bêtông).

Đ ể để p h ò ng hiện tư ợ n g m ấ t ổn định người ta quy đ ịn h m ẫ u tr ụ tr ò n cđ đư ờng kính

d không bé hơn n ử a chiều cao h của mẫu.
- Cách thí ng hiệm : t a tiế n h à n h th í n ghiệm theo sơ đổ nguyên lí (hình 2.23)

Hình 2.23
II Mảu làm bàng vật liệu dèo :

B iểu đổ ố - £ tr ê n (hình 2.24) cũn g cố 3 giai đoạn : tỉ lệ, chảy và c ủ n g cố. Các giới
h ạ n tỉ lệ v à chảy được x ác định tư ơ n g tự như tr o n g th í nghiệm kéo, còn giới h ạ n bền
ta k h ô ng xác định được vì cđ sự p hình n g a n g củ a m ẫ u n ên m ẫ u cứ tiếp tục chịu lực
m ãi m à k hông bị p h á h ỏ n g (h ìn h 2.25).

2 / M ă u là m bằng v ậ t liệu d ò n :

B iểu đổ ố - £ có d ạ n g giống n h ư th í n gh iệm kéo, đó là m ộ t đường cong với giới hạn

tỉ lệ k h ôn g rõ, kh ông cổ giới h ạ n chảy v à chỉ có giới h ạ n bén (hình 2.26)

0'

Hình 2.24 Hình 2.25 Hình 2.26

58
 Do tá c d ụ n g của ứ n g suất tiếp lớn n h ấ t I x\ max> mẫu thí ng h iệm n é n các v ậ t liệu
dòn bị p h á h ỏ n g bởi các vết n ứ t xiên góc 45° so với trục nén m ẫ u (hình 2.27a). N ếu
m ẫ u b ằ n g b ê tô n g thì d ạn g phá hỏng như trê n hình (2.27b). N ếu t a bôi trơ n các m ặ t
nén b ằ n g p a ra fín c h ả n g hạn, m ẫu bị n ứ t theo phương lực nén (hình 2.28).

H ình 2.27(1 Hình 2.27b Hình 2.28

3. Hiện tượng biến cứng nguội :

T a q u a y lại b iể u đồ kéo v ật liệu dẻo. Khi
p < P t/, nếu t a giảm lực kéo p thì A/ cũng
giảm theo, biổu đồ ứng với đoạn AO như cũ.
Khi lực kéo b ằ n g 0, m ẫu trở lại các kích
thư ớc b an đẩu. N ếu lúc này t a tă n g lực p,
b iểu đổ lặp lại n h ư tro n g lấn kéo đẩu tiên
(đư ờng OABCK). Khi p $5 P t/, chẳng hạn khi
đ ạ t tới đ iể m D, n ếu t a giảm lực thỉ biểu đỗ
p - Á l là đư ờ n g Đ O ịl/A O . Điều này có nghĩa
là biến d ạ n g 0 'D 1 chỉ được khôi phục m ột
p h ầ n O ỉD 1 gọi là biến dạng đàn hổi, còn
phần 0 0 1 t a gọi là biến dạng dẻo hay biến
d ạ n g còn dư.
N ếu từ giá tr ị 0 ta lại tă n g lực thỉ biểu
đổ p - Al bây giờ là đường OịDCK.
Hình 2.29
N h ư vậy tr o n g lần kéo th ứ hai này, thự c
t ế giới h ạ n tỉ lệ đ ã tă n g lên (từ OA’ tới O D ’) và biến dạn g dẻo giảm đi (lượng OOi).
H iệ n tư ợ n g là m tă n g giới hạn tỉ lệ và giảm biến dạng dẻo như t h ế gọi là hiện tư ợ n g
biến cứ n g nguội. Người ta lợi dụng hiện tượng này để chế tạo bê tô n g ứ n g lực trước.

59
 §7. KHÁI NIỆM VẼ HIỆN TƯỢNG TẬP TRUNG ỨNG SUẤT

T a x é t ví dụ m ộ t tấ m th é p có lỗ khoét chịu lực như hình vẽ.

Hình 2.30
Lí th u y ế t và thự c nghiệm cho thấy r ằ n g : ở m ặ t c á t n g an g có lỗ k h o ét và các m ậ t
cắ t n g a n g gần lỗ khoét, ứ ng s u ấ t vừa phân bố không đêu vừa tă n g vọt len so với các
m ặ t c ắ t n g a n g ò x a lỗ. H iện tư ợ ng tă n g ứ ng s u ấ t tro n g một p h ạ m vi hẹp ở nơi cổ sự
th a y đổi độ t n g ộ t vể h ình d á n g và kích thước m ặ t cá t n g a n g gọi là hiện tư ợ n g tậ p t r u n g
ứng suất. Giá trị ứng suất lớn nhất trong vùng tập trung ứng ổuẫt gọi là ứng suẵt cục
bộ ơcb.

ứ n g s u ấ t tr o n g trư ờ n g hợp bình thư ờn g gọi là ơ<>.

Đ ể đ á n h g iá m ứ c độ t ă n g ứ n g s u ấ t nòi t r ê n người t a đ ư a r a h ệ số t ậ p t r u n g
ứng suất :

o
H ệ số a phụ thuộc vào v ậ t liệu và được xác định b ằn g thự c nghiệm .

§8. MỘT SỐ YẾU TỐ ẢNH HƯỜNG ĐẾN

CÁC ĐẶC TRƯNG Cơ HỌC CÙA VẬT LIỆU

1. TỐC độ biến dạng :

Khi tă n g tốc độ đ ặ t tải th ì tốc độ biến d ạ n g của m ẫu thí nghiệm cũ n g tă n g len. Nói
ch u n g tốc độ biến d ạ n g c à n g lớn th ì các đặc tr ư n g cho tín h bển của v ậ t liệu c à n g cao.
T rê n h ỉn h (2.31) là các đư ờng cong của biểu đổ G - £ khi đ ặt tải n h a n h và khi đ ặ t tải
m ộ t cách tĩnh.

60
 Hình 2.31 Hình 2.32
2. Nhiệt độ : í1CfKCỳW)
N h iệ t độ có ả n h hư ởn g đến t ấ t cả các đặc tr ư n g cơ học của
v ậ t liệu Các đổ thị (hỉnh 2.32) cho thấy các giới h ạ n chảy ơch, 2,0
■>
giới h ạ n b ẽn ơb v à của độ d ãn ti đối ỗ vào n h iệ t độ đối với thép \
1.6
các bon T r o n g k h o ả n g 150 - 250°, ơb đ ạ t giá tr ị lớn n h ấ t tro n g \
khi <5 g ià m xuống. H ìn h (2.33) cho th ấ y ở n h iệ t độ cao m ôđun 0.2
0 200 400 *c
đ à n hổi E g iả m xu ố n g n h ư t h ế nào.
Hình 2.33

§9. ĐIẾU KIỆN BỂN - CÁC BÀI TOÁN c ơ BẢN

Bộ p h ậ n cô ng tr ìn h được coi là an to àn vê bền khi ứng s u ấ t tr o n g nó kh ông vượt

q u á m ộ t trị số [ơ] (đọc là ứng s u ấ t cho phép) nào đó :

ơ ^ [õ] (2.16)

ứ n g s u ấ t cho phép được tín h b ằ n g công thứ c :

[ơ]= —
n
(2.17)

T r o n g đđ :

ƠQ - ứ n g s u ấ t nguy hiểm của v ậ t liệu, được lấy b ằ n g ơch đối với v ậ t liệu dẻo và b ằ n g
ơb đối với vật liệu dòn. n - hế số an toàn, là hệ số đễ phòng trường hợp tải tr ọ n g vượt
q u á trị só già đ ịn h lúc th iế t kế, trư ờ n g hợp v ậ t liệu có c h ấ t lượng không đ ảm bảo và

61
tr ư ờ n g hợp điều kiện làm việc củ a công trìn h kh ông được như t a m o n g m uốn. Hệ số
a n toàn n ày do quy p h ạm n h à nước quy định.

N hư vậy, trong bài toán kéo - nén đúng tâm, điều kiện an toàn về bền của th a n h là :

( 2 . 18 )

T r o n g các bài to á n sứ c b é n v ậ t liệu, người t a th ư ờ n g cho tr ư ớ c giá tr ị [ơ] c ủ a

v ậ t liệu.

Từ điểu kiện b ển (2.18) ta cổ 3 d ạ n g bài to á n cơ b ản đối với t h a n h chịu kéo - nén

đ ú n g tâ m :

- Bài toán kiểm t r a bển : Cho biết tả i trọ n g tá c d ụ n g lên th a n h , biết kích thư ớc
m ặ t c ắ t ngang. T a phải k iểm t r a xem điéu kiện bền (2.18) cổ th ỏ a m ã n hay kh ô n g .

- Bài to á n xác định kích thư ớc m ậ t c ắ t n g a n g vừa đủ đ ể th a n h được a n to à n theo

điều kiện bền (2.18). T ro n g bài to á n n ày người ta cho biết tải tr ọ n g tá c d ụ n g lên t h a n h
c ũ n g n h ư ứ n g s u ấ t cho phép c ủ a v ật liệu.

- Bài to á n tìm tả i tr ọ n g lớn n h ấ t cho phép tác d ụ n g lên th a n h khi đã biết kích
thư ớc m ặ t cắt n g a n g và ứ n g s u ấ t cho phép của v ật liệu. Bài to á n c ũ n g được giải tr ê n
cơ sở điều kiện bền (2.18).

§10. CÁC Ví DỤ

VÍ d ụ 1 : K iểm t r a bền cho các th a n h AC và AB của hệ cho t r ê n hình (2.34). AC

b ằ n g thép, m ặ t cắt n g a n g h ìn h trò n đư ờn g kính d = 2cm. AB là th é p góc đều cạnh số
hiệu 24.

Cho [Ơ]AB = 16.107P a

[Ơ]AC = 12.107P a
G iải :

Ẹ
00

Am Ỷp

Hình 2.34

62
 T ác h m ắ t A r a khỏi hệ và viết các phương trình cân bằng cho m ắ t :

2 x = NACcos<2 + Nab = 0
2 y = N ACsina - p = 0

Giài hệ phư ơng tr ìn h t a cđ :

p 30
N ac = — = 50kN
sin a 0,6

N = - N ACcosa = -50.0,8 = -40kN

N AC 50 . 4
G AB
F ac 3 ,1 4 . 2 2

N ab 4000
AC
^ - l,15.107Pa
F ab 3 ,4 8

(diện tích m ặ t c ắ t n g a n g thép góc đều cạnh tr a được trong b ản g ở cuối sách)

< = 16.107Pa

AC
< [Ơ]AC = 12.107Pa
Vậy các th a n h AC và AB an toàn

Vỉ d ụ 2 : Cho hệ thanh chịu lực như hình

vẽ. Xác địn h diện tích các m ặ t cát ngang cho
th a n h 1 b à n g th é p và th a n h 2 bằng đổng.
B iết : y P-5T
í^ th é p - 16.107Pa Hình 2.35
Mdồng = 10.107P a
Với các diện tích tìm được hãy tim chuyển vị của điểm đ ặ t lực p , biết :

E„,íp = 2 1 0 SP a
E„»„g = 1 . 1 0 sP a
G iải :

T ách m ặ t c á t c và viết các phương trìn h cân bằng cho m á t cắt :

2x = - N jC 0s45° + N 2cos 6 0 ° = 0

yf 2y = N jC os45° + N iC o s3 0 ° - p = 0

Từ đây ta có :

2P 2 .5 0 0 0
36700N
(1 + Í3 ) = ' 2 , 7 3

Hình 2.36 N2cos60° 3 6 7 0 0 .2

N 26000N
cos45° = 2 í'2
63
 Áp d ụ n g điéu kiện bển (2.18) t a lấy :

N. 26000
Fi = ~ l,6 2 .1 0 _4m 2 = l,6 2 c m 2
ỉữ ì thép 16 . 1 0 7

N 2 _ 36700
F2 = * 3,64.10_4m 2 = 3,64cm 2
M«tóng ~ 1 0 . 1 0 7

Độ d ã n dài củ a các th a n h 1 v à 2 là :

N,*1 thép 16. 1 0 7

.100. V2
Aỉ' E,F
lx 1 E.
-“ íhép 2.10-’

= 8 . V2 . icr4m = 8 . V2 . l < r 2cm

n 2l2 tơ] đổng 10. 107 100. 2
l2
2 ■ e 2f 2 Eđổng -

1 . 105 w

20 20
. 1 0 2cm
- s • 10 )[3
Đ ể xác đ ịn h c h u y ể n vị điểm c ta p h â n tích sơ đổ biến
d ạ n g củ a hệ :

Thanh 1 dân ra một đoạn Al Ị còn đáu mút c của nó

dịch chuyển đến Cp mặt khác Cj cò thể di chuyển trên
cung trò n tâ m A (khớp cố định) bán k ín h ACj. Vỉ biến d ạ n g
bé, ta có th ể coi cu n g tr ò n n ày như đư ờ n g C ịN j _L CCj.
Tư ơng tự, th a n h 2 d ăn r a m ộ t đoạn A l2 và đấu m ú t c của
nò dịch chuyển đến C2 Đến lượt minh C2 lại có thể di
c h u y ể n tr ê n đư ờng C 2 n 2 -L CC2. Giao điểm C ’ của ĩij và n 2
là vị trí mới của điểm c . T a đi tìm c h u y ển vị ỏ = C C ’ của
điểm c thông qua các hình chiếu <5X và (5y của nó.

Theo hình vẽ

M
II

c o s c t ị + (5,
“O

M
lf

c o s a 2 — <5,

2 p 2
H ay À/ = ồ rr + ỗ -r
> '2 x 2

3 1
M = ổ rr - -
y 2 x 2

Giải t a đươc

ỗy = 1 4 ,3 1 .1 0 '2cm

<5„ = 1,71.10 2cm

G4
 ° = v<52 + ổị = \Í(Ĩ^712TĨ3^3Ĩ2)—Ũ r2

— 14,41.10"2cm

§11. THANH CÓ ĐỘ BỂN ĐẼU

G iả sử eđ m ộ t th a n h độ bền đểu chịu lực kéo p dọc trụ c th a n h và chịu tr o n g lượng

bản th â n , n g h ĩa là th a n h với hình dáng sao cho ứng s u ấ t p h áp ~ại mọi m ặ t c á t n g a n g
đểu b ằ n g ứ n g s u ấ t cho phép của vật liệu :

N(z)+dN(z)

dz V
tXF(z)dz
e 7-
P+Q(z)¥

Hình 2.38
N 7( z )
6 = - = [ff] (2.20)
'• F(z)
N h ư vậy diện tích m ặ t cắt ngang ở đấu m út tự do là :

p
F = —-
0 [ơ ]

Từ điểu kiện câ n b ằ n g của đoạn th a n h chiều dài z nằm phía dưới m ặ t cắ t m - m và

theo ( 2 .2 0 ) :

N(z) = p + Q(z) = [ơ].F(z) (2.21)

Từ điểu kiện cân b ằn g của đoạn thanh chiểu dài r á t nhỏ dz giới h ạ n bởi các m ặt
cắt m -m và n -n và cũng theo (2.20) :
N(z) + dN(z) = p + Q(z) + '/F(z)dz = [ff][F(z) + dFz] (2.22)
T ro n g n ày Y là tr ọ n g lượng riêng của vật liệu. Trừ từng v ế thứ 2v à th ứ 3 củ a (2.22)
và ( 2 .2 1 ) :

'/F(z)dz = [ơ].dFz
 Hay : d F « l „ J L dz (2.23)
F(z) [ơ]
Tích p h â n 2 vế của (2.23)

lnF(z) + lnC = 7^ 7 z
[ơì

Do đó : C.F(z) = e (2.24)
H ằ n g số tích p h ân c xác định nhờ điều kiện biên :

F(o) = F 0
1
T hay vào (2.24) ta có c = -=j-
Fo

Vậy ngh iệm của p h ư ơ n g trìn h vi p h â n (2.24) là : z

F(z) = F n.e (2.25)

§12. BÀI TOÁN SIÊU TỈNH

1l 2I Xét th a n h m ặ t c ắ t n g a n g F chịu lực p dọc

tr ụ c như hỉn h vẽ.
p
© (D Từ điều kiện cân b ằ n g p h ẩ n th a n h bên
phải của m ặ t c ắ t 1 - 1 và m ặ t c á t 2 - 2 th u ộ c
2I
các đoạn th a n h 1 và 2 , lần lư ợt ta cđ :

N. p = 0 => N 1 = p (1)

n 2 = 0 (2)

Rõ r à n g ở đây chỉ cẩn sử d ụ n g các ph ư ơ n g

tr ìn h cân b ằng tỉn h học ( 1 ) v à ( 2 ), t a tìm
được các nội lực ẩ n số và N 2.
2Ỉ
Bài to án nh ư t h ế gọi là tỉn h đ ịn h : xác
định được b ằn g con đường tĩn h học.
N
Bây giờ ta th a y đổi bài to á n b ằ n g cách
th ê m m ột liên k ết n g à m n ữ a ở đầu m ú t bên
Hình 2.39
phải của th a n h .

66
 N ế u x é t đoạn th a n h giới hạn bởi các m ặ t cắt
1 - 1 và 2 - 2 , ta chỉ viết được một phương trìn h
cân b ằ n g :
Nj - p - N2 = 0 (I)
P h ư ơ n g tr ìn h này không đủ để giải ra 2 ẩn
số N j v à N 2. 2|

T a gọi. đâv là bài toán siêu tinh : không xác

đ ịnh được ĩìếv chỉ dừng các phương trìn h cân a b
~
b ằ n g tĩ n h học.
1| 2
T heo tin h th ẩ n đố, người ta giải bài toán siêu
tĩn h b ằ n g cách viết thêm các phương trìn h bổ ■<— p
s u n g p h ả n á n h tín h chất biến d ạng của hệ siêu
Ni n2

tĩn h . Số phư ơng trìn h biến dạng bổ sung phải 1l 2|

b ằ n g h iệu giữa số ẩn số cẩn tìm và số phương
t r ìn h t ĩ n h học độc lập m à ta cố th ể viết được. H ình 2.40
C h ẩ n g h ạ n tro n g bài toán đang xét, phương trìn h biến d a n g viết th ê m là dự a vào
tín h c h ấ t sau đâý của hệ : chiểu dài của than h không thay đổi trư ớ c và sau biến d ạ n g :
N ja N2b
Aỉ A/ị 4- A l- = 0 (II)
RF + w
T r o n g này E - môđun đàn hổi của v ật liệu
K ế t hợp (I) và (II) ta giải được :

p
N
a +b

p
N.
a 4* b

Thủ th u ậ t để viết đỉổu kiện biến dạng, bạn đọc sẽ là m q uen

khi giải m ột số bài tập cụ thể.

PH Ầ N BÀI T Ậ P

1. Cho th a n h th ẳ n g m ặt cắt n g a n g F k h ô n g đổi, chịu lực nh ư

hình vẽ. Vẽ biểu đổ lực dọc, biểu đổ ứ ng s u ấ t dọc th eo tr ụ c th a n h
và biểu đổ chuyển vị của các m ặ t cắt ngang.

p = lOkN

F = 2cm 2

E = 2.10u Pa

a = lm

67
 2. Vẽ biểu đổ lực dọc, biểu đồ ứ n g s u ấ t
dọc theo tr ụ c t h a n h và biểu đổ c h u y ể n vị
c ủ a các m ặ t c ắ t n g a n g cho th a n h m ặ t c á t
th a y đổi theo lu ậ t bậc th a n g
a = lm
p = 20kN
F = 4cm 2
E = 2.10n Pa

3. Cho th a n h bề dày t khô ng đổi, bề rộ n g b th ay đổi theo lu ậ t bậc n h ấ t. Vẽ biểu đổ

ứ n g s u ấ t dọc theo tr ụ c th a n h và biểu đố ch u y ển vị củ a các m ặ t cắt ngang.

b = 2 cm

p = lOkN

E = 2.10n Pa

'/ / / / / / /
ur

2F

irp

68
 4. Cho hệ th a n h chịu lực như hinh vẽ. Xác định diện tích m ặ t c ắ t ng an g của các
th a n h 1, 2 và 3. Với diện tích tim được của các m ặ t cắt ngang, hãy xác định chu yển
vị cùa đ iể m c.
Cho :

q = lOOkN/m
p = lOOkN
E = 2.10u Pa
M0 = 5kNm
[ơ] = 16.107 Pa.
Khi tín h ch u y ển vị, bỏ q u a chiều dày của
các t h a n h n ằ m n g a n g cứ ng tu y ệ t đối.

5. D ầm AC tu y ệ t đối cứng, có trọng lượng

tr ê n m ộ t m é t dài là q và chịu lực p như hình
võ. Xác địn h vị trí của khớp B sao cho trọng
lượng c ủ a th a n h treo BD là nhò nhất.

6 . Xác định đường kính của các th an h 1,

2 sao cho ứ ng s u ấ t tr o n g các th a n h đó không
vượt q u á 16.107P a và chuyển vị th ẳ n g cùa
điểm A k h ông vượt quá lm m . B iết rằng 1 và
2 có cù n g diện tích. Cho E = 2 .1 0 n Pa.

I
a !

69
 7. T í n h c h u y ể n vị c ủ a k h ớ p A.
Cho m ô đ u n đ à n hồi c ủ a c ác t h a n h là
E = 2 . 1 0 n P a . Các t h a n h n g a n g tu y ệ t
đối cứng.

8 . T ín h c h u y ển vị của điểm A tr o n g hệ sau

9. Xác định kích thước m ặ t c á t n g a n g cho t h a n h cđ đ á n h số tr ê n hình vẽ. Đ5i với

th a n h chịu kéo [ơ]k = 16.10"7P a, đối với th a n h chịu n é n [ơ]n = 10.10 7 Pa.

70
 =20kfyn

10. Vẽ biểu đồ lực dọc, biểu đổ ứng suất dọc theo trục th a n h và b iểu đổ ch u y ển vị
củ a các m ặ t cắt n g an g cho các th an h siêu tĩn h trê n hỉnh vè.

22
E '2 E F
CNJ ^2EF
F=1cm2

K "20kN
'íp
\ E
.AOkN

K N EP

CNJ EF
'P.
- 30kN E
I - CM /s /A V77Z

b) c)

11. Cột bê tôn g cốt thép m ặ t cắt ngang hỉnh vuông 25 X 25cm , cao h = lOm, cđ
cốt dọc gổm 4 th a n h thép trò n đường kính d = 25mm. Tính ứ n g s u ấ t p háp tr ê n m ặ t
c ắ t n g a n g của bê tông và của cốt thép d, trọn g lượng của bản th â n cột, biết trọ n g lượng
riê n g của bê tô n g y = 25kN /m 3 và tỉ sổ giữa các môđun đàn hồi của th é p và của bê
tô n g là 15.

71
 yy//ỵyỵ/ỵỵỵyỵy
12. Cột bê tô n g cốt th é p chịu n g àm 2 đẩu, chịu tải
tr ọ n g p ở giữa cột. Xác đ ịn h diện tích m ặ t c ắ t n g a n g 2
th a n h g iằ n g b ằ n g th é p sao cho ứ n g s u ấ t kéo tro n g p h ấn Thép^ -Thép
tr ê n c ủ a cột bê tô n g k hông v ư ợ t quá 50.104Pa.
S au đó tín h ứ ng s u ấ t tr o n g các th a n h giằ n g và tro n g
p h ầ n dưới của cột. Pr170kN
B iết r ằ n g cột h ìn h v u ô ng kích thước 30 X 30cm.

777777777:

13. Xác định tả i trọ n g

cho phép [P] theo điểu kiện
bền củ a các th a n h treo.
D ám AB tu y ệ t đối cứng, các
th a n h tre o b ằ n g th é p cổ :
[ơ] = 16.107P a
h = 2 m

r 3 “ 4cmẮ
6 cm 2

<p 20 °

72
 CHƯƠNG I I I

TRẠNG THÁI ỨNG SUẤT TẠI MỘT ĐIẾM

§1. KHÁI NIỆM VẼ TRẠNG THÁI ỨNG SUẤT TẠI MỘT ĐIỂM

ở c h ư ơ n g kéo và nén đú n g tâm , ta đã xác định được rằn g đối với th a n h chịu kéo
hoặc n é n đ ú n g tâ m , ứ n g s u ấ t trê n những m ặ t cát khác nhau đi q u a m ột đ iể m cđ giá
tr ị k h á c n h au . Nđ là h à m số của góc hợp bởi phương pháp tuyến củ a m ặ t cát với tr ụ c
th a n h , được xác định theo công thức :

= ơ zc o s 2a

ơ* . . .
ra = ysin 2a

Đổ là công thứ c xác đ ịn h ứng s u ấ t trỏn m ặ t cắt nghiêng với tr ụ c th a n h m ộ t gđc a.

Từ côn g th ứ c th ấ y r ằ n g khi th a y đổi góc n ghiêng của m ậ t cắt đi q u a m ột đ iểm n ào đổ
thì ứ n g s u ấ t p háp Ga và ứ ng s u ấ t tiếp ĩ ĩ củng thay đổi theo. T rên m ặ t cắt n g a n g ứ n g
s u ấ t p h á p có giá trị lớn n h ấ t (ứng với a = 0), còn trê n m ặ t cát n g h iê n g gốc 45° với
tr ụ c t h a n h , ứ ng s u ấ t tiếp có giá trị lớn nhất.

Hình 3.1
T r o n g n h ữ n g trư ờ n g hợp chịu lực phức tạp, vấn để xác định ứ n g s u ấ t lớn n h ấ t và
vị tr í c ủ a m ặ t c ắ t tr ê n dó có ứng su ất lớn n h ấ t tác dụng r ấ t phức tạp. Đ ể giải q uyết

73
v ấn đễ đó phải nghiên cứu lu ậ t th a y đổi ứ n g s u ấ t khi th a y đổi góc n g h iê n g c ủ a m ặ t
c ắ t đi q u a m ộ t đ iể m nào đđ. N h ư vậy n ấ y sin h vấn đề ng h iê n cứu t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t
ở m ột đ iể m th uộ c v ậ t th ể đ àn hổi biến dạng. T h a n h chịu kéo hoặc n é n đ ú n g t â m là
t r ư ờ n g hợ p b iế n d ạ n g đ ơ n g iả n n h ấ t c ủ a v ậ t th ể . T r o n g t r ư ờ n g h ợ p c h u n g n h ấ t
( h ỉn h 3 . l a ) ứ n g s u ấ t ở n h ữ n g đ iể m k hác n h a u của v ậ t t h ể cổ giá trị k h ác n h au. N g ay
tạ i m ộ t đ iể m ứ n g s u ấ t tr ê n các m ặ t b ấ t kì đi q u a đ iể m đó khác n h a u và tr ê n m ặ t b ấ t
kỉ m - n của v ật t h ể đđ ứ n g s u ấ t p h â n bổ k h ô n g đêu. Giả sử v ật t h ể được c â n b ằ n g dưới
tá c d ụ n g củ a ngoại lực, x é t đ iể m K tr o n g v ậ t th ể c â n b ằ n g này. T rê n n h ữ n g m ặ t đi
q u a K nđi c h u n g cố cả ứ n g s u ấ t p h á p và ứ n g s u ấ t tiếp. N h ữ n g ứ n g s u ấ t n à y có g iá trị
k h ác n h a u tu ỳ th eo p hư ơng củ a m ặ t cắt. T a gọi tậ p hợp t ấ t cả n h ữ n g ứ n g su ấ t tr ê n
t ấ t cả các m ặ t có t h ể đi q u a đ iể m K là t r ạ n g th ái ứ n g s u ấ t tại đ iể m đổ.
Đối với t h a n h chịu kéo hoặc n é n đ ú n g tâ m , t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t của t ấ t cả các đ iể m
củ a th a n h n h ư n h au , tứ c là t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t đổng n h ấ t.
N h ư vậy, đ ể xác định t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t tạ i m ộ t đ iể m nào đđ phải xác đ ịn h ứ n g
s u ấ t t r ê n t ấ t cả các m ặ t cổ t h ể đi q u a đ iể m đó. M uốn vậy, phải xác địn h được ứ n g s u ấ t
tr ê n m ặ t n g h iên g b ẵ t kỉ. N ếu xác đ ịn h được ứ n g s u ấ t t r ê n m ặ t n g hiêng b ấ t kì th ỉ xác
đ ịnh được ứ n g s u ấ t tr ê n t ấ t cả các m ặ t vì góc n g h iê n g a b ấ t kì. Sau n ày t a sẽ c h ứ n g
m in h được r ằ n g nếu đ ã biết các th à n h p h ấ n ứ n g s u ấ t t r ê n ba m ặ t c á t vuô ng góc với
n h a u ở đ iể m đ a n g xét tro n g v ậ t th ể đ à n hồi thì ho àn to à n cđ t h ể xác đ ịn h được các
ứ n g s u ấ t tr ê n m ặ t c ắ t b ấ t kì đi q u a đ iể m đổ. N hư vậy t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t ở đ iể m đ a n g
x é t ho àn to à n được x ác định và cổ th ể được đ ặc tr ư n g bởi các th à n h p h ầ n ứ n g s u ấ t
tr ê n b a m ặ t c ắ t vuông gốc với n h a u ở đ iể m đố.
Đ ể n g h iê n cứu t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t ở đ iể m K ta tư ở n g tư ợ n g tá ch x u n g q u a n h đ iể m
đổ m ộ t p h â n tố h ìn h hộp với các c ạn h dx, dy, dz (hình 3.1b) vô cù ng bé. Do p h â n tố
vô c ù n g bé, n ê n cổ t h ể coi r ằ n g t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t ở t ấ t cả các đ iểm củ a p h â n tố là
n h ư n h a u và tr ù n g với t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t ở đ iể m K. Vì vậy ứ n g s u ấ t tr ê n bể m ặ t c ủ a

Hình 3.2

74
p h â n tố c ũ n g n h ư tr ê n các m ặt b ất kì được coi là phân bố đều. ứ n g s u ấ t tr ê n các bể
m ặ t của p h â n tố coi nh ư cho trước, còn ứng su ất trên các m ặ t n g h iê n g được xác đ ịn h
b à n g phương p h á p mẶt cắt.

P h ân ứ n g s u ấ t tá c d ụ n g trên các bề m ặ t của phân tố th à n h n h ữ n g ứ n g s u ấ t p h á p

v à ứng s u ấ t tiếp song song với các cạnh của phân tố. Kihiệu các hệ tr ụ c tọa độ là X,
Y, z t a cđ các th à n h p h ầ n ứng su ấ t như hình 3.2a. ứ n g su ấ t p h á p cđ m ộ t chỉ số, chỉ
p h ư ơ n g ph áp tu y ế n c ủ a m ặ t cắt.

Ví dụ ơx là ứ n g s u ấ t pháp tác dụng trô n m ặt cắt cổ p h áp tu y ế n X. ứ n g s u ấ t tiếp

có hai chỉ số. Chỉ số th ứ n h ấ t chỉ phương pháp tuyến của m ặ t cát, chỉ số th ứ hai chỉ
p h ư ơ n g s o n g son g với phương tác dụng của ứng su ấ t tiếp. Ví dụ là ứ n g s u ấ t tiếp
tá c d ụ n g t r ê n m ặ t c ắ t cđ pháp tuyến X và phương tác d ụ n g củ a ứ n g s u ấ t tiếp song
s o n g với p h ư ơ n g Y.

Theo đ ịn h lu ậ t đối ứ n g của ứng suất tiếp ta cđ :

^xy ~ ^yx > r xz ~ ^zx > ^yz “ ^zy

N h ư vậy, tr ê n các bễ m ặ t của phân tố hình hộp vuông góc chỉ cổ 6 th à n h p h ầ n ứ n g

s u ấ t độc lập với nhau.

ở lí th u y ế t đ à n hổi đã chứng minh được rằng ở một điểm bâít kỉ tr o n g v ậ t th ể đ à n

hổi ta luôn luôn cố t h ể tách r a một phâlì tố sao cho trệ n các. rn ặ t của nổ chỉ cđ ứ n g
s u ấ t pháp m à khô ng có ứng su ất tiếp tác d ụn g (hình 3.2b). P h â n tố đố gọi là p h â n tố
chính. N h ữ n g m ặ t c ủ a p h â n tố chính là nhữ n g m ặ t c h í n h . N h ữ n g ph ư ơng vuô ng góc
với m ặ t c h ín h là n h ữ n g p h ư ơ n g c h í n h , ứ n g s u ấ t ph áp tác d ụ n g t r ê n m ặ t c h ín h là
ứ n g s u ấ t chính. N h ữ n g ứng su ất chính là nhữ ng ứng s u ấ t cực tr ị c ủ a m ộ t t r ạ n g th á i
ứ n g suất.

Các ứ n g s u ấ t chín h được kí hiệu là ơp ơ 2 và Ơ3 và quy ước ơị > õ2 > Ơ3 .

Ví dụ tạ i m ộ t đ iể m của vật th ể chịu lực ta tìm được 3 ứ n g s u ấ t ch ính là + 50M Pa,
- 30M Pa v à - 20M Pa, thì thứ tự các ứng su ẩ t chính sẽ là :
ƠJ = 50MPa, ố2 = - 20MPa, ơ3 - “ 30MPa
'Trên th ự c t ế tùy th eo lực tác dụng và d ạng vật th ể m à tr ê n p h â n tố chính cổ t h ể
có đủ cả 3 hoặc 2 hoặc 1 ứng su ất chính, dựa vào đò mà ta có t h ể p h â n biệt các t r ạ n g
thái ứ n g s u ấ t chính n h ư sau :
a. T rạ n g th á i ứ n g su ấ t khối.
N ếu cả b a ứ n g s u ấ t chính của một tr ạ n g thái ứng su ấ t đều k h á c khôn g ta gọi t r ạ n g
th ái ứ n g s u ấ t ấy là t r ạ n g thái ứng suất k h ố i hay không gian (ở n h ữ n g đ iể m thuộc v ù n g
tiếp xúc g iữ a h ai v ậ t t h ể đàn hổi).
b. T rạ n g th á i ứ n g s u ấ t phảng.

N ếu m ộ t t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t có hai ứng suất chính khác k h ô n g và m ộ t ứ n g s u ấ t

ch ín h b ằ n g không ta gọi tr ạ n g thái ứng su ấ t ấy là tr ạ n g thái ứ n g s u ấ t p h ả n g (trư ờ n g
hợp th a n h chịu uốn).

75
 1$

.5,

c. T rạ n g th á i ứ n g s u ấ t dơn.

N ếu m ộ t t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t cd hai ứ ng s u ấ t chính b ằ n g không, m ộ t ứ n g s u ấ t

chính k hác không, t a gọi t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t ấy là t r ạ n g thái ứ n g s u ấ t đơn (trư ờ n g hợp
kéo n én đ ú n g tâ m hay uốn th u ầ n túy phảng...)

T r ạ n g th á i ứ ng s u ấ t khối và t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t p h ả n g còn gọi là t r ạ n g th á i ứ n g

s u ấ t phức tạp. T rạ n g th á i s u ấ t p h ả n g là t r ạ n g th á i ứng s u ấ t th ư ờ n g gặp.

§2. TRẠNG THÁI ỨNG SUẨT PHÂNG

Giả sử t r ạ n g th ái ứ n g s u ấ t tạ i m ộ t đ iể m K nào đố tro n g v ậ t th ể đ à n hổi chịu lực

là t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t phẳng. Tách x u n g q u a n h điểm K m ộ t p h â n tố h ìn h hộp vuông
góc (hình 3.4a) với các c ạ n h là dx, dy, dz.

Hình 3.4

76
 N h ữ n g m ặ t vuôn g góc với trụ c z là những m ặ t chính. Trên n h ữ n g m ặ t đđ ứ n g s u ấ t
c h ín h b ằ n g không. T rê n n h ữ n g m ặ t còn lại (không phài là m ặ t chính) vì các m ặ t n ày
là b ấ t kì n ê n cổ cả ứng s u ấ t pháp và ứng suất tiếp tác dụng. Đ ể cho đơn g iản t a b iểu
th ị p h â n tố b ằ n g h ỉnh chiếu của nó lên m ặt p h ẳn g vuông góc với tr ụ c z (hình 3.4b).

ứ n g s u ấ t p h áp quy ước là dương khi nđ hướng ra ngoài m ặ t c ắ t (theo p h ư ơ n g đó

p h â n tố chịu kéo) và âm khi hướng vào m ặ t cắt (theo phương đđ p h â n tố chịu n én với
g iá trị c ủ a ứ n g s u ấ t đã cho).

ứ n g s u ấ t tiếp quy ước là dương khi quay pháp t.uvến ngoài c ủ a m ặ t c ắ t theo chiều
kim đ ổ n g hổ m ột góc 90°, th ì nó trù n g với chiều tác dụng của ứ n g s u ấ t tiếp.

ứ n g s u ấ t tiếp được coi là âm khi quay pháp tuyến ngoài theo chiều kim đ ồng hồ
m ộ t góc 90°, nó k h ô n g tr ù n g với chiều tác dụn g của ứng suất tiếp (ngược chiều với
c h iề u tá c d ụ n g củ a ứ n g s u ấ t tiếp).

2.1. Định luật đối ứng của ứng suất tiếp.

Vì v ậ t t h ể là cân b ằ n g dưới tác dụng của ngoại lực cho nên p h â n tố tá c h r a từ v ậ t
t h ể (h ỉn h 3.4a) củ n g phải ở tr ạ n g thái cân bằn g dưới tác dụng c.ác lực tá c d ụ n g lên bề
m ặ t c ủ a p h â n tố. Các lực này n h ậ n được bằng cách nhân ứng s u ấ t tư ơ n g ứng với diện
bề m ặ t m à tr ê n đđ ứ n g s u ấ t tác dụng, các lực pháp tuyến tự cân b ằ n g với nhau.

Từ đ iéu kiện cân b ằ n g của p hân tố, lặp phiiớng trỉn h mftlììêĩì đối với tr ụ c z củ a các
lực tá c d ụ n g t a được :

2 m. 'yx.dx.dz.dy
Từ đố suy ra X
xy
= X
yx
Đđ ]à định lu ậ t đối ứ n g c ủ a ứ n g
su ất tiếp m à t a đ ã nói ờ ch ư ơ n g 2 .

yx b) Y
%yx Như vậy ở t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t
77777, p h ản g chỉ có t h ể có h ai t r ư ờ n g
hợp tác d ụ n g c ủ a ứ n g s u ấ t tiế p
ĩ,xy (hình 3.5a, b)
x y <0
v °
•yx yx

Hình 3.5

2.2. ứng suất trên mặt nghiêng bất kì.

Vì đ ã biết m ột m ặ t chính (m ặ t vuông gốc với trục Z) và m ộ t ứ n g s u ấ t chính b à n g

kh ôn g ( tr ê n m ặ t chính vuông góc với trụ c z không cố ứng su ấ t tá c d ụ n g h ìn h 3.4) ta
chỉ còn p h ả i xác định hai m ặ t chính và hai ứng su ấ t chính còn lại. Đ iều đó cho phép
ta chỉ x é t m ộ t họ n h ừ n g m ặ t nghiên g đđ là nhữ ng m ặt vuông góc với m ặ t chính đã biết

77
tứ c là n h ữ n g m ặ t so n g so n g với tr ụ c z vì hai m ặ t chính còn lại vuông góc với m ặ t ch ín h
đ ã cho.

T ư ở ng tư ợ n g c ắ t p h â n tố (hình 3.4a) b ằ n g m ặ t c ắ t xiên (hình 3.6a) và tá c h r a m ộ t

p h ầ n đ ể xét. P h ấ n được xét, p h ẩ n A là m ộ t lă n g tr ụ ta m giác (hình 3.6.b.c)

M ặt cá t song song với tr ụ c z có p h á p tu y ế n

u tạo m ột góc a với trụ c X. a được x á c đ ịn h
từ trụ c X và q uay ngược chiểu kim đ ồ n g hồ
n ếu a là dương (a > 0 ) v à n g ư ợ c lại là â m
(a < 0 ) n ế u q u a y t h u ậ n c h iề u kim đ ồ n g hổ.
Gọi ứ n g s u ấ t p h áp trê n m ặ t n g h iê n g ơư (u
là ph ư ơng p háp tu y ến của m ặ t nghiêng) v à ứ n g
s u ấ t tiếp là r uv.
D ựa vào điều kiện câ n b ằn g của p h ẩ n A
(lống t r ụ ta m giác) ta có t h ể xác định được ơu
Hình 3.6 và r uv. Từ h ìn h 3.6b, ta có :

Diện tích m ặ t n gh iê n g : d F u = ds.dz

Diện tích m ặ t bên : dF x = dz.dy = dz.ds.cos a

Diện tích m ặ t đáy : dFy = dz.dx= dz.ds.sina

Vì các m ặ t của p h â n tố bé n ê n cđ th ể coi ứ n g s u ấ t tr ê n các m ặ t đố p h â n bố đễu.

Vậy tá c d ụ n g lên các m ặ t của p h ân tố A sẽ là :

Lực pháp tuyến Lực tiếp tuyến

T rên m ặ t ng hiêng ơu.dz.ds Xuv.dz.ds

T rên m ặ t bên ơx.dz.ds.cosa r xy .dz.ds.cosa

T rên m ặ t đáy ơy.dy.ds.sina

78
 P h ư ơ n g tr ìn h h ìn h chiếu các lực lên phương Ư cđ dạng :
2 u = ơ u.dz.ds - (ơx.dz.ds.cosa).cosa - (ơy.dz.ds.sina).sina +
+ (rvT
xy/.dz.ds.cosa)sina + (r\ y .dz.ds.sina' .cosa = 0

N ếu kể đ ến đ ịn h l u ậ t đối ứ n g của ứng s u ất tiếp ta cđ :

ơu = ơx.cos2a + ơy.sin2a - 2 .ĩXy.sina.cosa

7 1 + cos 2 a 9 1 - cos 2 a
N h ư n g cosza = ------ —----- và sinz« = ----- ------

2 .sina.cosa = sin 2 a
ơx + ổ y ơx ~ ơv
Nên : ơu = — - — + — 2— cos2a - . sin2a (3.1)

P h ư ơ n g tr ìn h h ìn h chiếu các lực lên phương V cố dạng :

2 v = r uv.dz.ds - (ơx.dz.ds.cosa).sinớ: - r xy.dz.ds.cosa).cosa +
+ (ổy.dy.ds.sina)cosa + (ryx.dz.ds.sina).sinỡ: = 0

S au khi r ú t gọn và biến đổi n hư trên ta được :

r uv = — - — ,sin2a +1 ^ cos2a (3.2)

T a n h ậ n th ấ y r ằ n g khi a = 0 hoặc 90° thỉ

ơ u v à r uv c ổ ể iá t r ỉ b ằ n ể ơ x> r xy v à tfy> V
H ai công th ứ c (3.1) và (3.2) cho phép ta
xác địn h ứ n g s u ấ t p h á p và ứ n g s u ấ t tiếp trên
m ặ t n g h iê n g b ấ t kì song song với trục z
C h ú n g b iể u th ị lu ậ t tk a y đổi ứ n g suất pháp
v à ứ n g s u ấ t tiếp ph ụ th u ộ c vào góc nghiêng
a củ a m ặ t cắt.
T rê n h ìn h 3.7 b iể u diễn phân tố nhỏ tách
r a q u a n h đ iể m đ a n g x é t có m ộ t m ặ t có pháp
tu y ến u hợp với tr ụ c X m ột góc a là m ặt vừa
k h ảo sát. T rê n m ặ t n à y có ứ n g s u ấ t pháp ơu
và ứ n g s u ấ t tiếp Tuv xác định theo (3.1) và
(3.2). Một m ặ t là m ặ t chiếu cổ pháp tuyến z. M ặt nghiêng còn lại v u ôn g góc với m ặ t
C(5 p h áp tu y ế n u . P h ư ơ n g pháp tuyến của m ặt này ta kí hiệu là V hợp với trụ c X m ột
gốc /3. ứ n g s u ấ t p h á p V tá c d ụ n g trên m ặt này xác định theo công th ứ c (3.1).
ơ x + ổ y
ơv = — — + 2 - .COS2/3 - . Sin2p

N h ư n g : /5 = a + ^

ơx + ổ y a*-ơ y n
N ên : õ.t = — - — - — - — .cos2a + T . sin2a
V 2 2

79
 Dễ dàng nhận được ơu + ơv = ơx + ơ (3.3)

T a cđ kết luận sau : T ổng các ứng s u ấ t pháp trê n hai m ặ t cắt vuông gốc với n h a u đi
qua m ột điểm là m ột h ằ n g số. T a gọi tổ n g n ày bất biến th ứ n h ấ t của tr ạ n g thái ứ n g suíĩt.

2.3. ứng suất chính và phương chính.

T a đã cđ m ộ t m ặ t ch ính là m ặ t cđ p h á p tuyến z. T a phải xác địn h hai m ặ t c h ín h
còn lại. H ai m ặ t c h ín h n ày vuô ng góc với n h a u và vuôn g gốc với m ặ t chính đ ã cho. Vì
vậy c h ú n g n ằ m tr o n g tậ p hợp các m ặ t n g h iê n g song so n g với trụ c z, tứ c là n ằ m trong
họ các m ặ t n g hiêng m à ta vừ a khảo sát. Theo đ ịnh n g h ĩa m ặ t c h ín h là m ặ t trên đđ
kh ô n g cđ ứ n g s u ấ t tiếp tá c dụng, v ì vậy để xác định m ặ t chính t a cho ứ n g s u ấ t tiổp
r uv (xác định theo công thứ c (3.2) b ằ n g không, t ừ đ ó sẽ xác định được góc n g h iê n g củ a
m ặ t ch ính với m ặ t tọa độ. Đđ là góc giữa p h ư ơ ng ch ính và tr ụ c X. Gọi a Q là gốc n g h iê n g
của phương chính với trục X (hình 3.8) ta cđ :

,sin2 a 0 + . cos 2 a 0 = 0

2r,xy
Từ đổ suy r a : tg 2 a Q = (3.4)
ơx - * y
2 rxy
Đặt tg/3 = tđ được tg2 a = tgS
ơx - * y
H ay 2 a Q /3 + k .l8 0 ° hay a Q = £ /2 k 9 0 °
k - số nguyên b ấ t kì.
Từ công th ứ c (3.4) ta th ấ y r à n g aa có hai
ng h iệm là v à a 2 ch ênh n h a u 90°. N h ư vậy
ta luôn có hai m ặ t chính song song với t r ụ c
z và vu ông góc vói n h a u (hay cổ hai p h ư ơ n g
ch ín h vuông góc với n hau). L ần lượt th a y a x
v à a 2 vào (3.1) ta sẽ được các ứ ng s u ấ t chín h
c ầ n tìm. Tùy theo chiều c ủ a ứ n g s u ấ t tiếp
và giá tr ị và chiều của ơx và ơy m à ơ ị có th ể
dương, có thể âm.
N h ữ n g ứ n g s u ấ t chính còn là những ứng
suất pháp cực trị. N ghĩa là tro n g t ấ t cả n h ữ n g
m ặ t n g h iê n g cđ t h ể đi q u a một đ iế m cổ hai
m ặ t chính vuông góc với n h au , trên m ặ t th ứ
n h ấ t (cổ ph áp tuyến hợp với trục X m ộ t góc
ctỵ) ứ n g s u ấ t ph áp cổ giá t r ị cực đại, t r ê n m ặ t
thứ hai (cổ pháp tuyến hợp với tr ụ c X một góc
Hình 3.8

80
a 2 2=1 a \ + 90°) tfn ế s u ấ t ph áp có giá trị cực tiểu trong tấ t cả các ứ n g s u ấ t p h áp tr ê n
c ác m ặ t đi qua đ iể m đđ.

T h ậ t vậy, nếu lấy đạo hàm bậc n h ấ t của ơu theo a ta được :

dơ. ơx " ơv
2 — “— . sin 2 a r cos 2 « = - 2 r (a)
da 2
Đạo h à m bậc n h ấ t này bằng 0 khi ứng su ấ t tiếp Tuv = 0, tức là khi m ặ t n g h iê n g là
m ặ t c h ín h hay khi góc ngh iêng a bằng a I và a 2- Do đó trên các m ặ t chính giá trị củ a
ứ n g s u ấ t p h áp đ ạ t cực trị.
T ro n g t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t phảng ta kí hiệu các ứng s u ấ t c h ín h là ơ m,lx vã ỡ'mjn

T a cd các trư ờ n g hợp sau :

Ỡ1= ỡ max

ơ min > 0 ỡ2 = ơm,n

<?3 = 0

õ max > 0 ^max

ơm m < 0

ơ max < 0 ơ, = 0

ơ mm < 0 ơ2 - ơmax

T ro n g lượng giác ta có công thức sau

tg 2 a
sin 2 a và cos2 a = ± 7 r
VT + tg^ 2 a va “ \TĨ + tg r2a
C ỏng th ứ c (3.1) cd th ể viết lại dưới dạng sau :

ỡx + ổ y ỡx - ơv
= (b)
2 2 V1 + t g ^ ã ĩ"x>' VTT tĩ^2ũ
N h ư đã nói ở tr ê n ứ n g s u ấ t pháp trên m ặ t nghiêng cổ giá trị cực trị khi m ặ t n g h iê n g
là m ặ t ch ín h tứ c là khi góc nghiêng a bằng a Q (góc hợp bỏi p h ư ơ n g chính với tr ụ c X -
h ình 3.8). Vậy đ ể xác định ứng suất pháp trê n m ặ t chính hav là ứ n g s u ấ t chính (ứng
s u ấ t cực trị) ta chỉ việc th ay (3.4) vào (b) V i từ (a) ta cũng suy ra (3 -4 )) :

N g h ỉa là :
2 r,XV

ỡx + ổ y ffx " ơv ffx " ơv

max ± r.xy

Y
4 Tt
min
1+ 1 4-
(ơ x " ơ y):

81
 Sau k h i b iế n đ ổ i ta được :

ỡx +ỡy 1 ._____________
ỡmax = 2~ ± 2 v (ơx “ ơy) + 4 ĩ *y (3 ' 5 >
min

ơ max tư ơ n g ứ ng với dấu cộng (tro n g công thứ c 3.5), ơ min tư ơng ứ n g với d ấu trừ .
T a th ấ y r ằ n g với b ấ t cứ giá trị ban đầu nào của ơx, ơy v à ở đ iể m cho tr ư ớ c luôn
luôn tổn tại m ột p h ân tố m à tr ê n bề m ặ t của nổ chi cđ ứ ng s u ất p h áp tá c d ụ n g . H ay
nđi m ộ t cách khác là b ằ n g cách xoay các tr ụ c tọ a độ, tr ạ n g thái ứ n g s u ấ t p h ả n g ở đ iể m
cho trư ớ c luôn luôn có th ể được biểu thị n hư kéo hoặc n én theo hai ph ư ơ n g v u ô n g góc
với n h a u b ằng các ứ ng s u ấ t chính ơ mT< và ổ'mịn.
H ư ớ n g của ơ luôn đi qua hai góc p h ần tư của các trụ c tọa độ, tr o n g đó các ứ n g
s u ấ t tiếp và r hội tụ với n h a u tức là cùn g đi vào cạn h ch ung (hình 3.9).
Từ (3.5) ta n h ậ n th ấ y :

ơmax + ơmin = ơx + ơy = const

T ổ n g n h ữ n g ứ n g s u ấ t pháp tr ê n hai m ặ t vuông góc với n h an và so n g so n g với tr ụ c
z là m ộ t h ằ n g số

Hình 3.9
Khi xác định ph ư ơ n g chính theo công th ứ c (3.4) t a được hai nghiệm a Ỵ và a 2 là các
góc giữa các ph ư ơ n g chính và trụ c X. Một điểu cấn lưu ý là không p h ả i a J = ỊH2 luôn
luôn là góc giữa phư ơn g của ơ m,iX với trụ c X. Ví dụ nếu r > 0 m à ơx > ơy thì là
góc giữa phư ơng củ a ơ mix với trụ c X (ơị < 0) n h ư n g nếu ơx < ơy th ì là góc giữ a
ph ư ơng củ a ơ min với tr ụ c X (hình 3.9a) tư ơ n g tự như vậy ta cổ th ể khảo s á t tr ư ờ n g
hợp < 0 (h ìn h 3.9b). N ếu ơx > ơy th ì a j là góc giừ a ph ư ơ n g củ a ơ m;ix với tr ụ c X
( a 1 > 0) n h ư n g n ếu ơx < ơy th ì a J xác định phư ơng của ơmin với tr ụ c X (p hư ơ ng của
ơ min g ấn với trụ c X hơn). Tóm lại n ếu ơx > G thì phương của ơmax g án với tr ụ c X hơn
là phư ơng của ơ |n và nếu ơx < ơ thỉ phương của ơmịn gần với trụ c X hơn.

82
 T a n h ắ c lại k ế t lu ậ n trên , không phụ thuộc vào trị số và chiểu của các ứ n g s u ấ t
p h á p ổ'x, 6 . P h ư ơ n g c ủ a ơmax lu ° n luôn đi vào góc có ứ ng s u ấ t tiếp hội tụ.

2.4. ứng suẫt tiếp cự c trị và phương của nó.

ở tr ê n ta đã xác đ ịn h được m ặ t chính là m ặ t có ứng s u ấ t ph áp cực trị, bây giờ ta

xác đ ịnh m ặ t nào t r o n g t ấ t cả các m ặ t song song với tr ụ c z có ứ n g s u ấ t tiếp cực trị.

M uốn xác đ ịn h m ặ t co' ứ n g s u ấ t tiếp cực trị ta cho đạo h àm bậc n h ấ t của c h ú n g
4 r uv
b ằ n g kh ô n g tứ c là —----- = 0. Từ đố dê d à n g xác định đươc góc a hợp bởi p hư ơng ph áp

tu y ế n củ a m ặ t n g h iê n g với trụ c X.

Theo (3.2) :

d r uv ơx ~ ỡy
—7— = 2 — —— cos 2 a - 2 r . sin2a — 0
da 2

ơ x “ ơy
Suy r a tg 2 a = — ----- So sá n h với (3.4) ta được
xy

tg2“ = ~ ĩ k , = " ctg2“ °

Giải r a ta cđ :

a = a Q + k.45°

T a cd kết luận :
N h ữ n g m ặ t có ứ n g s u ấ t tiếp cực tr ị tạo với n h ữ n g m ậ t chính m ột góc 45°. T a viết
lại (3.2) dưới d ạ n g s a u :

ơx - ơy tg 2 ạ 1

^uv ” 2 ’ V1 + tg^a ~ ^ V 1 + tg^2a

T h a y (c) vào (d) t a sẽ tìm được giá trị của ứng s u ấ t tiếp cực trị :

r max = ± 2 V(^x - ^ y) Z + 4 r ị
min

T ro n g tr ư ờ n g hợp ch un g n h ấ t tr ê n m ặ t cổ ứ n g s u ấ t tiếp lớn n h ấ t tác dụng, ứ n g

s u ấ t ph áp khô ng b ằ n g không, ứ ng s u ấ t này có th ể xác định dễ d à n g theo (3.1).

T a x ét tr ư ờ n g hợp khi các m ặ t tọ a độ là các m ặ t chính. Để cho n g á n gọn t a kí hiệu

õ , = ƠỊ và ơ 1 = õ y M ặt cổ ứ ng s u ấ t tiếp lớn n h ấ t tá c d ụ n g n g h iên g với m ặ t chính
m ộ t góc 4 5° (h ình 3 -1 0 a ). Để xác địn h giá trị r max, ta chỉ việc thay 1 ^ = 0 vào công
th ứ c (3.6).
 ứ n g s u ấ t tiếp lớn n h ấ t ở m ột đ iểm b ằ n g nử a hiệu các ứ n g s u ấ t chín h và tác d ụ n g
tr ê n các m ặ t n g h iê n g với các m ặ t chính m ộ t gđc 45°. T rê n các m ặ t này ứng s u ấ t p h áp
không b ằ n g không và có t h ể dễ d àn g xác định theo (3.1).

ơl+ ơ 3 ơx + ơ v
± 45° = (3.8)

T rư ờng hợp đặc biệt khi trê n các m ặ t bên tác dụng các ứng su ất chính ƠJ = - ơ 3 = ỡ
(hình 3.10b) ứ ng s u ẫ t tiếp lớn n h ấ t có tr ị số b ằn g các ứ ng s u ấ t chính, th a y vào (3.7) :

ĩ max = 6
T ro n g trư ờ n g hợp này, tr ê n các m ặ t có ứng s u ấ t tiếp lớn n h ấ t tá c d ụ n g (n ghiêng
góc 45° với các m ặ t chính) ứ n g su ất pháp b à n g không (thay ơị = - ơ 3 = ơ vào (3.8).
T rư ờ n g hợp đặc biệt n ày củ a t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t p h ẳn g gọi là trư ợ t t h u ẩ n túy, còn các
m ật, tr ê n đó chỉ cd ứ n g s u ấ t tiếp tác d ụ n g gọi là m ặ t trư ợ t th u ầ n túy. D ạ n g đặc biệt
này của t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t ch ú n g t a sẽ x ét chi tiết hơn ở p h ẩ n sau.

2.5. N ghiên cứu trạ n g thái ứng suất phẳng bằng đổ th ị. Vòng trò n M o ứng suất

Việc xác định sự th a y đổi ứ n g s u ấ t p h áp ơu và ứ n g s u ấ t tiếp r uv tr ê n m ặ t nghiông

đi q u a m ộ t điểm khi gốc n g h iê n g a th a y đổi có th ể th ự c hiện b ằ n g cách xây d ự n g đổ
thị đơn giản th a y th ế cách xác địn h b ằ n g giải tích m à t a đã nghiên cứu ở p h ấ n 3.2.4.
Đồ thị n ày là m ột vòng trò n với hệ tọa độ là các ứ ng s u ấ t pháp và tiếp.

Từ hai công th ứ c (3.1) và (3.2) ta th ấ y ơu và r uv đều là h àm số củ a a, giữa ch ú n g

phải có m ộ t mối liên hệ n h ấ t định.

T h ậ t vậy

Theo (3.1) ta có :

84
 ơx + ữy ơ x - ffy
õu = — —— 4- — - — cos2« ĩ ^ , . sin2a

T h eo (3 .2 ) ta cđ

ơ* ~ ơy • n r XV ...cos2 a
Tuv = 2-----

ơx + ơy Gx ~ Gy
H ay : - cos2 « - rw . sin 2 a
2 2 '*y
B ình p h ư ơ n g cả hai vế hai công thức trên ta được

ơx + ổ y x2 ơ* " ơy
cos2 a ^Sin2a )
( ỡu ) - (
ơx ~ ữy
2 sin2a 4- cos2oộ

C ộng hai đ ẳ n g th ứ c tr ê n vế với vế ta cổ :

ơ +ơv 7
<*x-ỡy
(a)
2 + ^ - + Tị

D ặt a = ■+- T:xy
r: - ( ^ s ):
Đ ả n g th ứ c (a) có th ể viết th à n h :

(ơu - a)2 + Ĩ 2W = R2
T a n h ậ n th ấ y đây là phương trìn h của một vòng tròn cđ bán kín h R và tâ m n ằ m
tr ê n tr ụ c h o à n h cách gốc tọa độ m ột đoạn bằng a xác định theo (b). T h ậ t vậy từ to á n
học giải tích t a cổ p h ư ơ n g trìn h chính tắc của m ột vòng tròn bán kính R có d ạ n g :

(x - a )2 + (y - b)2 = R 2
T r o n g đó a, b là tọ a độ tâ m vòng tròn bán kính R.
N ếu t a chọn hệ tr ụ c to ạ độ cđ trụ c nằm ngang là ơ và trụ c th ẳ n g đ ứ n g là r thì tọ a
độ b iểu diễn mối q u a n hệ giữa ứ n g s u ấ t pháp
và ứ ng s u ấ t tiếp sẽ là m ột vòng trò n cđ tâm
n à m t r ê n t r ụ c n ằ m n g a n g (trục hoành ) tức là
có b = 0 (hình 3.11).

T ọ a độ tâ m vòng tr ò n sẽ là c (a, b)

ơ* + ơ y
(d)

Hình 3.11
bán kính R + Tí
i ¥ i '

85
 v ì n đ b iể u th ị t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t của p h â n tố, n g h ĩa là t ấ t cả n h ữ n g giá tr ị c ủ a
ứ n g s u ấ t p h á p và ứ n g s u ấ t tiếp t r ê n các m ặ t song song với tr ụ c z c ủ a p h â n tố đ ều b iể u
th ị b ằ n g tọ a độ n h ữ n g đ iể m t r ê n vòng trò n, vì t h ế vòng tr ò n n ày còn gọi là vòng tr ò n
ứ n g s u ấ t. P h ư ơ n g p h á p xây d ự n g đổ th ị n hư vậy đ ể n g h iê n cứu t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t
p h ẳ n g được kĩ sư người Đ ức O tto Morh lần đ ẩu tiên đ ư a r a vào n ă m 1882, cho n ê n
v ò n g tr ò n ứ n g s u ấ t t r ê n còn gọi là vòng trò n Mo ứ ng suất.
B ây giờ t a n g h iê n cứu cách d ự n g :

Hình 3.12

G iả sử có p h â n tố ở t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t p h ả n g (hình 3.12a). P h ư ơ n g OZ là phư ơn g

ch ính , h ai p h ư ơ n g còn lại là b ặ t kì. Biết các ứ ng s u ấ t ơx, ơy và T^y = với giả th i ế t
ơx > ơy > 0 và > 0

T a d ự n g vòn g tr ò n Mo th e o th ứ tự sau :

- L ậ p hệ tr ụ c : T rụ c n ằ m n g a n g là ứ ng s u ấ t pháp, tr ụ c th ẳ n g đ ứ n g là ứng s u ấ t
tiếp.

- X ác đ ịn h tâ m vò ng tr ò n Mo : T rê n tr ụ c n ằ m n g a n g (trụ c h oành) ; Đ ặt các đ o ạn

OA = y, OB -• X theo m ột tỉ lệ n h ấ t định. Điểm c ở đoạn giữa AB là tâ m vòng tròn vì :

AB OA + OA + AB OA + OB õx + ơ y
o c = OA + AC = OA + — = -------- — -------- = ------Ỷ ----- = 2 ^ = a

- X ác đ ịn h b á n kính : T ừ B và A kẻ các đoạn th ẳ n g v uông góc với tr ụ c hoành. Đ ặ t

BMo = Txy th e o m ộ t tỉ lệ n h ấ t đ ịn h và MA ’ 0 = Tyx- v ì > 0 nên BMo n ằ m vể p h ía
d ư ơ n g c ủ a t r ụ c th ẳ n g đ ứ n g ( tr ụ c tu n g r). v ì v à r yx cố giá tr ị b ằ n g n h au (chỉ ngược
chiều n h a u ) n ê n BMo = A M o \ (Đ iểm Mo’ n ằ m vẽ phía âm của tr ụ c t u n g vì thec l u ậ t
đối x ứ n g > 0 th ì < 0 ).

86
 Đường th ả n g nổi MoMo’ sẽ đi qu a c và MoMo’ sẽ là đ ư ờ n g k ín h vòn g tr ò n Mo. CMo
l à b án kính

Với tâ m c, b á n kính CMo t a sẽ vẽ được vòng tr ò n Mo (hình 3.12b)

Bây giờ d ù n g vòng trò n Mo đ ể giải bài to á n đã được nêu ở tr ê n , tứ c là với các ứ n g
s u ấ t ơx, ơy, ĩỵy đ ã cho (hinh 3.12a), xác định ứ ng s u ấ t p h áp r u và ứ n g s u ấ t tiếp r uv tá c
d ụ n g lên m ặ t có p h á p tu y ế n ư hợp với trụ c X m ộ t góc a (hình 3.13a), x ác đ ịn h p h ư ơ n g
v à trị số ứ n g s u ấ t chính, ứng s u ấ t tiếp cực tr ị và p h ư ơ n g c ủ a nổ.

Hình 3.13
Đ ể tiện t a d ù n g h ìn h chiếu củ a p h ân tó m ặ t tọ a độ XOY (hìn h 3.13a). S au kh i vẽ
được vòng tr ò n Mo n h ư đã nêu ở trê n , từ điểm Mo kẻ đư ờ n g t h ẳ n g s o n g so n g với t r ụ c
n ằ m ngang. Đ ư ờ n g th ẳ n g này c ắ t vòng trò n tại đ iể m p có tọ a độ P(ơy, T ) (h ìn h 3.13b).
N ếu từ đ iể m p t a kẻ đ ư ờng th ẳ n g song song với p h ư ơ n g p h áp tu y ế n u củ a m ặ t c á t
nghiêng, th ì ‘đ ư ờ n g này sẽ hợp vớp PMo m ột góc a và c á t vòng tr ò n tạ i đ iể m M, tọ a
độ củ a đ iể m M là các ứ ng s u ấ t ỡu, z*uv cẩn tìm.
Tốm lại m u ố n xác định ứ ng s u ấ t trê n m ặ t nghiêng này, t a chỉ việc kẻ từ p m ộ t đ ư ờ n g .
th ẳ n g song song với pháp tuyến của m ặ t nghiêng đổ. Giao đ iể m của đường th ẳ n g n à y với
vòng trò n cđ tọ a độ là ứ ng s u ấ t p háp và ứ ng s u ấ t tiếp tá c d ụ n g tr ê n m ặ t ng hiên g.

87
 B ằn g ph ư ơng pháp này t a xác đ ịn h dễ d à n g phương, tr ị số v à chiểu củ a các ứ n g
s u ấ t trê n .

Bây giờ t a phải ch ứ n g m in h tọ a độ củ a đ iể m M là các ứ n g s u ấ t pháp và ứ n g s u ấ t

tiếp c ẩ n tỉm. Tức là t a phải ch ứ n g m in h OG = ơu, MG = r uv.

Từ (hình 3.13b) ta co' :

<5x +ỡy
OG = o c + CG = — - — + R. cos(2aj + 2a)

ơx + ơ y
H ay OG = — - ------h R .co s2 a1. cos2tt - R .sin 2 a 1 .sin2a

ơx ~ ơy
N h ư n g : R .co s2 a 1 = CB = — - — và R .s i n 2 a 1 =

ơx + ổ y ơx “ ơy
N ên : OG = — - — 4------ — .cos 2 < 2 - sin2 a = ơu

T ư ơn g tự t a có :

MG = R .sin (2 a 1 + 2 a) = R .co s2 a 1 s in 2 a + R .sin 2 a 1 .cos2a

ơ x " ơy
H ay : MG = — - — .sin2a + r^y. cos2a = r u

Đ iểm p gọi là điểm cực cđ tọ a độ ơy và Tyy.

T rê n (hình 3.13b) chỉ rõ phương, tr ị số và chiễu củ a ứ n g suất p h áp ơu và ứ n g s u ã t

tiếp r uv vừa xác định. Vì đ iể m M n ằ m ở gđc p h ầ n tư th ứ n h ấ t (tro n g ví dụ này) n ên
tọ a độ của nổ là ốu > 0 và r uv > 0 từ đđ suy r a ơu và r uv cđ chiéu dư ơng theo quy ước
và t a dễ d à n g vẽ được chiễu củ a các ứ n g s u ấ t n ày trê n m ặ t n g h iê n g (hỉnh 3.13a). Khi
a th a y đổi th ì đ iểm M cũ ng th a y đổi vị tr í t r ê n vòng tròn . N ếu điểm M n ằm ở ph ía
dưới tr ụ c n ằ m n g a n g (trục h o ành ) thì Tuv v à chiều của ứ n g s u ấ t tiếp tr ê n m ặ t cát
n g h iê n g tư ơ n g ứng sẽ cđ chiều âm n h ư quy ước.

Xác đ ịnh n h ữ n g p hư ơng chính và ứ n g s u ấ t chính : T rê n vòng tr ò n Mo tại E và F

ứ n g s u ấ t pháp cđ giá trị lớn n h ấ t và nhỏ n h ấ t (các giao đ iểm cùa vòng trò n Mo với
trụ c h oành ), tại đđ ứ n g s u ấ t tiếp b ằ n g k h ô n g vì E và F n à m t r ê n tr ụ c hoành.

T a cổ :

— ^max -

0E = ®min = ơ 2
Nối P E và PF, P F là p hư ơng tá c d ụ n g củ a 1 hay phương chính th ứ n h ất. P E là
p h ư ơ n g tá c d ụ n g củ a 2 hay p h ư ơ n g chính th ứ hai. Đó là các p h ư ơ ng chính cần tìm.
N h ữ n g m ặ t vuông gốc với P F và P E là n h ữ n g m ặ t chính của p h ân tố.

88
 N h ữ n g đ iể m I và J tr ê n vòng tròn là những điểm cố tu n g độ lớn n h ấ t v à nhỏ n h ấ t
(với giá tr ị tu y ệ t đối b ằ n g bán kính R). Nghĩa là tại đố ứng s u ấ t tiế p cđ giá trị lớn n h ấ t
v à n h ỏ n h ấ t tư ơ n g ứ n g với r max và r mịn. Cho nên từ p kẻ PI và P J t a sẽ xác định được
những m ặ t tr ê n đđ cổ ứ n g s u ấ t tiếp cực đại và cực tiểu tác dụng. N h ữ n g m ặ t n ày tạo
với m ậ t chín h m ộ t gốc 45°. Nếu gọi a x và « 2 là. góc của phương chính th ứ n h ấ t và th ứ
h a i với tr ụ c X t a có t h ể tín h được a ì và

PA PA rxy
l g a < = A Ĩ = Õ Ã -Õ P ■ (g0'c “ ■ •= ®

PA PA rxy
tga2 - EA - O A - O E - sy -<?min

§3. TRẠNG THÁI TRƯỢT THUÁN TÚY

3.1. Khái niệm.

. T ro n g m ục n ày t a x ét m ột trư ờ n g hợp đặc biệt rấ t qu an tr ọ n g của t r ạ n g th á i ứ n g
s u ấ t p h ả n g đó là t r ạ n g thái trư ợ t thuần túy.

T r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t tạ i m ột điểm nào đrí tro n g vật thể đàn hổi là t r ạ n g th á i tr ư ợ t

t h u ầ n tú y n ếu tạ i m ộ t điểm nào đổ ta có thể tách ra được m ộ t p h â n tố m à tr ê n các
m ặ t c ủ a nđ chỉ cđ ứ n g s u ấ t tiếp tác dung (hình 3.14a). C ốc m ặ t đò gọi là m ặ t tr ư ợ t
t h u ấ n túy.

Hình 3.14

89
 N h ậ n các m ặ t n à y là m ặ t b a n đẩu, t r ù n g với các m ặ t tọ a độ, t a h o àn to àn cđ th ể
xác định được ứ ng s u ấ t tr ê n m ặ t ng h iê n g b ấ t kì đi qua đ iể m cho trư ớc. Thay vào công
th ứ c (3.1) và (3.2) ơv = ơv = 0
* y
ta được :

ơu = - ^ . s in ỉa (3.9)

r uv = V co s2 a (3 1 0 )
Từ công th ứ c (3.9) t a th ấ y r ằ n g ứ n g s u ấ t p h áp ơu chỉ b ằ n g k h ô n g khi m ặ t n g h iê n g

t r ù n g với m ặ t tr ư ợ t t h u ẩ n tú y (khi a = 0 h ay n —). T rên t ấ t cả các m ặ t n g h iê n g khác

ứ n g s u ấ t p háp không b ằ n g k h ô n g (hình 3.14b),

T a cđ m ộ t n h ậ n x é t lí t h ú s a u về đ ặ c đ i ể m c ủ a các ứ n g s u ấ t p h á p k h i t r ư ợ t
th u ầ n tu ý :

T rê n các m ặ t b ấ t kì v u ô n g góc với n h au , ứ ng s u ấ t p háp cđ giá t r ị b ằ n g n h a u n h ư n g

ngược d ấ u n h au , tứ c là ơu = - ơ v (hay ỡa + 90° = -Ga> tr o n g đó õa là ứng s u ấ t pháp
tr ê n m ặ t ng h iê n g có p h áp tu y ế n hợp với tr ụ c X m ộ t gdc a). Đ iều đđ cđ th ể th ấ y rõ từ
công th ứ c (3.9), s in 2 (a + 90°) = - s in 2 a. N h ư vậy khi tr ư ợ t th u ầ n tú y ta cổ đ ịn h lu ậ t
đặc tr ư n g "Định lu ậ t đối ứ n g của ứ n g s u ấ t pháp". Vể d ạn g th ỉ nó tư ơ n g tự n h ư định
lu ậ t đối ứ n g của ứ ng s u ấ t tiếp. T ừ đây t a cổ k ết lu ậ n riên g cho t r ạ n g th á i tr ư ợ t th u ầ n
tú y về các ứ ng s u ấ t chính n g h ĩa là khi tr ư ợ t t h u ầ n túy các ứ n g s u ấ t chín h cũn g th ỏ a
m ã n điêu kiện õị = - 6 y

3.2. Phân tích trạng thái ứng suất ở trượt thuần túy.
B ằ n g vòng trò n Mo ứ n g s u ấ t t a cđ t h ể dễ d à n g xác đ ịn h được phương, tr ị số và
chiều các ứ n g s u ấ t chính c ũ n g n h ư các m ặ t ch ín h cũ ng như các m ặ t chính tư ơ n g ứ ng
ở đ iể m đ ã cho. V òng Mo ứ n g s u ấ t cò d ạ n g n h ư (hình 3.15a). Đối với tr ư ờ n g hợp này
vòng tr ò n Mo có tâ m ở gốc tọ a độ o vì ơx - ổy = 0, cực p cò tọ a độ (0, xy) n ằ m trê n

90
 D ựa vào vòng tr ò n Mo t a cổ :

^1 “ ỡ max = ^xy ’ ^2 “ ® ^3 “ ^m in — ^xy

N hư vậy ở t r ạ n g th á i trượt thuẩn túy hai ứng suất chính ƠJ và ơ3 b ằ n g n h a u nhưng
ngược chiều n h a u ƠỊ = - ơ 3 = Ị “T Ị - Các phương chính xiên góc 4 5 ° và 135° với p hư ơng
củ a ứng s u ấ t tiếp.
K ết lu ậ n n à y cũ n g cổ th ể rú t ra được từ các công thức lí th uy ết. Từ (3-10 ) t a th ấ y
với góc a = 4 5 ° và 135° thì r uv = 0 (cos2a = 0) nghĩa là các m ặ t n g h iê n g gốc 45° và
135° với m ặ t tr ư ợ t th u ầ n túy là các m ặ t chính. Các giá trị cực trị của ứ n g s u ấ t chính
dễ d à n g xác đ ịn h được từ (3.9). Thay a = 45° và 135° vào (3.9/ t a sẽ được các ứ n g
s u ấ t ch ín h c ầ n tìm (sin2a = 1). Với trường hợp như (hình 3.15b) th ì tr ê n m ặ t n g h iê n g
góc 45° với m ặ t t r ư ợ t th u ẩ n túy ta cđ ứng s u ấ t pháp nhò nh ất ơrnin = - r tá c dụng,
còn tr ê n m ặ t n g h iê n g góc 135° với m ặ t trư ợ t cđ ứng suất pháp lớn n h ấ t ơmax = T^ tá c
dụng.
T rê n m ặ t t r ư ợ t th u ấ n túy ứng s u ấ t tiếp có giá trị lớn nhát. T h a y a = 0 vào (3.10)
t a được cos 2 a = 1 và
r m a x — rxy
H o ặc CỔ t h ể xác định từ (3.7)

ơ ,-ơ 3 rx y - ( - V •
^mnx ““ 2 2 = lxy

• 63=60
a)
'
y

6 X 61=ố0
0

ị
Ị

Hình 3.16

T r ạ n g th á i tr ư ợ t th u ầ n túy là trường hợp đặc biệt duy n h ất củ a t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t

phảng. T rê n (hình 3.16a) là phân tố ở trạ n g th á i ứng ?uát p h ả n g đặc biệt với các ứ n g
s u ấ t chính b ằ n g n h a u về trị số nhưng ngược dấu nhau (một ứ ng s u ấ t ch ính kéo và m ộ t
ứng s u ấ t ch ín h nén), ngh ỉa là ƠỊ = - Ớ3 = Ịơn| .

N h ư giải th íc h ở tr ê n ứ ng suất tiếp lớn n h ấ t tác dụng trên m ặ t n g h iê n g gốc 45° với
m ặ t ch ính và x á c định theo (3.7)

91
 rTm ax

ứ n g s u ấ t tiếp này được biểu th ị trê n (hình 3.16b). T r ê n các m ặ t cố ứ n g s u ấ t tiếp

lớn n h ấ t tá c dụng, k h ô n g cđ ứ n g s u ấ t p h áp . T h a y vào (3.1) ơx = ÕQJ ơy = - ỡ0 và
Tyy = 0, a = 45° t a được ơu = 0 (với a = 135° th ì ơv = 0)
N h ư vậy tr ê n bễ m ặ t của p h â n tố chỉ cò ứ ng s u ấ t tiếp tá c dụng, tứ c là p h â n tố ở
tr ạ n g th á i tr ư ợ t t h u ầ n túy. Vậy t r ạ n g thái ứ n g s u ấ t p h ẳ n g đặc biệt cho tr ê n (hình 3.16a)
tư ơ n g đư ơng với t r ạ n g th á i tr ư ợ t t h u ầ n tú y b iể u thị tr ê n (hỉnh 3.16b).
T a cổ kết lu ậ n :
N ếu n h ư t r ê n các m ặ t củ a p h â n tố ở t r ạ n g th á i ứ ng s u ấ t p h ẳ n g tá c d ụ n g m ộ t ứng
s u ấ t p h á p kéo v à m ộ t ứ n g s u ấ t p h áp nén, hai ứ n g s u ấ t n ày cđ trị số b ằ n g n h a u thì
tr ạ n g th á i ứ n g s u ấ t p h ẳ n g c ủ a p h â n tố tư ơ n g đư ơn g với t r ạ n g th á i trư ợ t t h u ầ n túy.

§4. TRẠNG THÁỈ ỨNG SUẤT KHỐI

N h ư đ ã p h â n loại ở trê n , tr ạ n g th á i ứ n g s u ấ t khối là t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t m à trê n

cả ba m ặ t củ a p h ân tố chính đều có ứng s u ấ t tá c dụng.
Bây giờ ta x ét n h ữ n g trư ờ n g hợp cụ th ể củ a t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t này.

4.1. ứng suất trên mặt cắt nghiêng bất kì.

Giả sử tại m ộ t đ iểm M tr o n g v ật th ể t a tá c h ra được m ộ t p h â n tố chính (hình 3.17a).
N ếu đã biết các ứ ng s u ấ t ch ính ố ị, ơ2 và Ơ3 thì t a cđ th ể h o à n to à n xác đ ịnh được ứng
s u ấ t t r ê n m ặ t nghiên g b ấ t kỉ đi q u a điểm đ a n g xét.
T h ậ t vậy tư ở n g tư ợ n g c á t p h â n tố bởi m ộ t m ặ t c ắ t n g h iê n g b ấ t kì ab c có p h áp

'y
Hình 3.17

92
 Gọi l — cosa, m = cos/j, n = cosy.
T ro n g đó a , /3, 7 là góc giữa pháp tuyến u lẩn lượt với các t r ụ c X, Y, z (L2 + m 2 +
n 2 = 1)
Vì abc là m ặ t b ất kì nên trên đó có cả ứng s u ấ t pháp ơu v à ứ n g s u ấ t tiếp r u tá c
dụng, ứ n g s u ấ t toàn ph ẩn trên m ật nghiêng này là P u-
T a h o àn toàn cđ th ể xác định được ứng su ất toàn phấn P u d ự a vào các ứ n g s u ấ t
c h ín h ƠJ, ổ 2, v à ơ3 v à các góc a , /3, y.

Gọi x^, Yu, và Zu là hỉnh chiếu của P u xuòng cảc t r ụ c X, Y, z ta có :

Ĩ>
2U = X2 + Y2 + Z2
N h ư vậy chỉ cẩn tính Xu, Yu và Zu là có th ể xác định được P u .

N ếu gọi diện tích m ặt nghiêng abc là dF thì :

Diện tích m ặt bên Mbc là : dF.cosa = dF/

Diện tích m ặt bên Mca là : dF.cosịi = dFm

Diện tích m ặt bên Mab là : dK.cosy = dFn

Vi m ặ t ngh iêng là nhỏ nôn có thể coi ứng s u ấ t phân bổ đéu tr ê n m ặ t nghiêng. Từ
điêu kiện cân bằng cùa phân tố, ta lạp phương trìn h cân b ằn g hình chiếu của các lực
lán lượt lên cár trục X, Ỵ, 7. ta có :
2 x = XudF - ơ ^ ĩ l = 0 Suy ra Xu = fSxl

2 y = YudF - ơ2ciFm = 0 Suy ra Yu= ơ2m

2 z = ZudF - ơ-^dFn = 0 Suy ra Zu = ơ^n

Vậy = õ ị i 2’ + õ ị m 2 + õ ị n 2 h ay = ổ'^cos2a + ơ^cos7? + Ơ3COS2y (3 .1 1 )

Đ ể tín h ứng s u ấ t pháp ơu ta chiếu P u xuống phương u. H ỉn h chiếu củ a P u xu ố n g

p h ư ơ n g u chính b ằn g tổng hình chiếu của các th à n h phẩn của ntí (Xu, Yu, Zu) xu ố n g
p h ư ơ n g đó.
ơu = X^.cosa + Y u.cos(j + z .cosy
H ay ơ u = ơjZ2 4- ơ-^m2 + = ơjCOs2a + ơ 2c o s ^Ịi + C032 y3 (3 -12)

Từ đó : r = V p 2 _ õ2
u u u

4.2. ứng suất trên mặt cắt nghiêng song song với một ứng suất chính.

Vừa rồi ta xét ứng suất trên m ặt cắt nghiêng bất kì, bây giờ ta xét ứng suất trên m ặ t cắt
nghiêng song song với một ứng suất chính tức là song song với một phương chính.

1. M ặ t c ấ t s o n g s o n g với p h ư ơ n g c h i n h t h ứ b a

T r ê n hỉnh 3.18a, chi rõ m ặt nghiêng song song với phương chín h th ứ ba (p h ần diện
tích gạch chéo).

93
 Hình 3.18

T a th ấ y r ằ n g ứ n g s u ấ t chính th ứ ba kh ông ả n h hưởng gì đ ến ứ n g s u ấ t p h áp v à tiếp

tr ê n m ặ t cắ t n ày vì p h áp tu yến u củ a m ặ t c ắ t này vuông góc với phư ơng z (phư ơ n g
củ a ứ n g s u ấ t chính) n ên cosỵ = 0 và t a vẫn cđ th ể tín h õu v à r u theo (3.12) và (3.13).

N h ư vậy ứ ng s u ấ t tr ê n m ậ t n ày chỉ phụ thu ộc vào ƠJ và ơ2■ D ựa vào ỡ { và ố 2 t a co

th ể vẽ được vòng Mo ứ n g s u ấ t n h ư tr o n g tr ư ờ n g hợp tr ạ n g th á i ứ n g s u ấ t p h ả n g (hình
ơị + ơ2 , Ơ1 ~ ơ2
3.18b) vòng trò n Mo cố tâ m C3 ^ — - — , 0 j và bán kính R = — - — .

2. M ặ t cất so n g song vói p h ư ơ n g c h ín h th ứ h a i (h ìn h 3.19a)

Hình 3.19

94
 Pháp tuyến của m ặ t cát này vuông góc với phương chính thứ hai /3 = 90° và cos/3 = 0
cho n ên các ứ n g s u ấ t t r ê n m ặ t c ắ t ngày chỉ phụ thuộc vào ơị và Gy
Ổ”Ị "t" Ổ3
T a cđ v òn g tr ò n Mo ứng s u ấ t tâm c2 = ^ — 2 — ’ 0 ) k á n k ín h R = - —-

( h ìn h 3 . 19b).
T ọ a độ n h ữ n g đ iể m tr ê n vòng tròn ứng suất, biểu thị ứng s u ấ t p h á p và tiếp tr ê n
m ặ t có p h á p tu yến u vuông góc với phương chính thứ hai.
3. M ặ t cốt song so n g vói phĩCơng ch in h th ứ n h ắ t :
T ư ơ n g tự tro n g trư ờ n g hợp này ta có góc hợp bởi phương p h áp tu y ế n của các m ặ t
n g h iê n g này với p hư ơng chính th ứ nh ất bằng 90° (a = 90°). Do đđ cosa = 0 và ứ n g

Hình 3.20

s u ấ t p h á p và tiếp tr ê n m ặ t cắt này chi phụ thuộc vào hai ứng s u ấ t chính ỏ 2 và Ơ3 và
xác định n h ư tr ê n theo (3.12) và (3.13). T a cũng có vòng Mo ứ ng s u ấ t tâ m
ơ2 - Ổ3
Cị ^ —-— , 0j v à bán kính R Tọa độ những điểm t r ê n vòng trò n này, biểu

diễn ứ n g s u ấ t tr ê n các m ặ t cắt song song với phương chính th ứ n h ất.

N h ư vậy ứng s u ấ t tr ê n m ặ t c ắ t song song với một ứng s u ấ t chính nào đđ vừ a cố

t h ể b i ể u d i ễ n b ằ n g c á c b i ể u t h ứ c giải tích, v ừ a có t h ể b iể u d iễ n b ằ n g đồ th ị. Đó là t ọ a
độ đ iể m t r ê n vòng trò n Mo ứng s u ấ t tạo nẽn bởi hai ứng su ất chính kh ô n g song so ng
với m ặ t c á t đó.

N ếu b iểu diễn tr ê n cù ng m ộ t hệ trục tọa độ thỉ ta có ba vòng tr ò n ứ n g s u ấ t n h ư

hình vẽ dưới đây (hình 3.21b).

0 lí th u y ế t đàn hổi n g ư ờ i t a c h ứ n g minh được ràng g iả trị c ủ a ứ n g s u ấ t ph áp v à

ứ n g s u ấ t t i ế p t r ê n m ặ t cắt bất. k ỉ c ủ a m ộ t p h â n tô ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t khối cổ t h ể

95
 Ố

H ình 3.21
biểu th ị b ằ n g tọ a độ của m ộ t đ iể m n ằ m tro n g m iền gạch chéo giới h ạ n bởi b a vòng trò n
ứ n g s u ấ t (hình 3.21b). v ì vậy cđ th ể nổi rằ n g ba vòng trò n ứ n g s u ấ t vẽ t r ê n biểu th ị
m ộ t t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t khối.
Từ h ìn h vẽ t a th ấy r ằ n g ơị, ơ2 và ơ 3 là ứ ng s u ấ t ph áp cực trị của m ộ t t r ạ n g th á i
ứ n g s u ấ t khối.

A
a)

61. ứ///ỵ __

Hình 3.22

N h ữ n g ứ n g s u ấ t tiếp cực trị b à n g bán kính các vòng trò n Mo, cụ th ể là :

ƠJ ơ2
t 12
ỡ2 ơ3
(3.14)
■23 - 2
ơ, - ơ 3
r i3 -
96
 ứ n g s u ấ t tiếp r Ị2 tá c d ụ n g tr ê n m ặ t song song với p h ư ơ n g chính th ứ b a (vòng tr ò n
có tâ m C 3 ) và xiên góc 45 ° với hai m ặ t chính th ứ n h ấ t và th ứ hai (hình 3.22b).

ứ n g s u ấ t tiếp r 1 3 tá c d ụ n g tr ê n m ặ t song so ng với ph ư ơng chính th ứ h ai (vòng trò n

cđ tâ m C2) và xiên góc 45° với hai m ặ t chính th ứ n h ấ t và th ứ ba (hình 3.22c).

T ro n g b a ứ n g s u ấ t tiếp cực trị này, ứng s u ấ t tiếp Ĩ ị 2> giá tr ị lớn n h ấ t và được
b iể u thị b ằ n g b á n k ín h của vòng trò n lớn n h ấ t

-ơ h
r max = r !3 = — <3-15)

N hư vậy t r o n g trư ờ n g hợp ch u ng n h ất, ứ n g s u ấ t tiếp lớn n h ấ t ở m ộ t đ iể m tá c d ụ n g

t r ê n m ặ t n g h iê n g góc 45° với hai phương chính cổ ứ n g s u ấ t chính lớn n h ấ t và n hỏ n h ấ t
( tr o n g ba ứ n g s u ấ t chính đã cho) và cố số trị b ằ n g m ột n ử a hiệu của chúng.
Độ bển của v ậ t liệu n hiễu khi có liên q u a n đến giá trị ứ n g s u ấ t tiếp lớn n h ấ t ^max,
vì vậy c ù n g với ứ n g s u ấ t chính nò là đặc tr ư n g quan trọ n g của t r ạ n g th á i ứ n g suất.
T r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t p h ẳ n g là trư ờ n g hợp riên g cùa t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t khối, khi
cổ m ộ t tr o n g b a ứ n g s u ấ t chính b ằ n g 0. Nổ cũng có th ể được biểu th ị b à n g ba vòng
t r ò n Mo. T a xét ví dụ nêu ở h ìn h (3.23).

Hình 3.23
P h â n tố tr o n g t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t phẳng, cố các ứ n g s u ấ t chính đều là ứng s u ấ t
n é n ơ 3 = - 80M Pa, ơ 2 = 30M Pa, õ x = 0 (theo quy ước ơ l > ố 2 > õ3). ứ n g s u ấ t tiếp
lớn n h ấ t sẽ là :

Ơ 1 _ Ơ 3 0 —( —80) J/Vim
rmax = % = ~ 2 = ----- 2----- = 40MPa

ứ n g s u ấ t n à y tá c d ụ n g tr ê n m ặ t ngh iêng góc 45° với hai m ặ t chính th ứ n h ấ t (không

cổ ứ n g s u ấ t) v à m ặ t chính th ứ b a và song song với phương chính th ứ hai.

97
 V òng tr ò n Mo đi q u a gốc tọ a độ vì ơị = 0 (hình 3.23).
N h ư vậy tr o n g trư ờ n g hợp ch u n g n h ấ t, b ấ t kỉ t r ạ n g thái ứ n g s u ấ t nào c ẩ n dược
b iể u th ị b ằ n g b a vòng trò n Mo và chỉ cổ hai ứng s u ấ t chính t r ù n g n h a u th ì b a \ò n g
tr ò n này sẽ chỉ còn một. T ro n g trư ờ n g hợp đặc biệt khi m à ƠJ = ơ 2 = ơ 3 = ơ thì cả b a
vòng tr ò n n ày biến th à n h m ộ t điểm . T ro n g trư ờ n g hợp này, tr ê n t ấ t cả các m ặ t không
cổ ứ n g s u ấ t tiếp tá c dụn g m à chỉ cđ ứ n g s u ấ t pháp b ằn g ơ. B ất cứ m ặ t n ào đi q u a điểm
cho trư ớ c cũ n g là m ặ t chính. T a gặp trư ờ n g hợp này tro n g tr ư ờ n g hợp v ậ t t h ể chịu áp
lực n é n th ủ y tĩnh.

§5. LIÊN HỆ GIỮA ỨNG SUẤT VÀ BIẾN DẠNG

ở m ục n ày t a th iế t lập mối liên hệ giữa ứng s u ấ t và biến d ạ n g đ àn hồi c ủ a v ậ t th ể

đ ả n g hướng.

5.1. Định luật Húc tống quát.

ở ch ư ơng 2 tr o n g kéo, n én đ ú n g tâ m t a có công th ứ c liên hệ giử a biến d ạ n g và ứng

s u ấ t củ a định lu ậ t Húc.

T ro n g đố £ là biến d ạn g dài tư ơ n g đối theo

ph ư ơ n g tác d ụ n g củ a ứ n g s u ấ t pháp ơ.
N ếu theo phư ơn g của ứ n g s u ấ t có biến d ạn g dài
tư ơ n g đối £ thì theo p hư ơng v u ông góc vôi nđ
(phương ngang) có biến dạn g dài tư ơ n g đối £* ngược
dấu với £ (hình 3.24)
__I ơ
£’ = -ịiZ
E
£’ là biến d ạ n g tư ơ n g đối theo ph ư ơ n g ng an g do
Hình 3.24 ứ n g s u ấ t pháp theo phương dọc gây ra.

Q uan hệ tr ê n giữa ứ ng s u ấ t và biến d ạ n g tro n g trư ờ n g hợp t r ạ n g th á i ứ n g su ất đơn,

cđ th ể mở rộ n g cho trư ờ n g hợp t r ạ n g thái ứ n g s u ấ t khối (hình 3.25a).

Các m ặ t củ a p h ân tố ở h ìn h 3.25a là b ấ t kì, n ên tr o n g tr ư ờ n g hợp c h u n g n h ấ t có

cả ứ ng s u ấ t pháp và ứ ng s u ấ t tiếp tác dụng. Song ở đây t a chỉ x é t biến d ạ n g dài của
p h â n tố cho n ên tr ê n bề m ặ t của nó chỉ biểu thị các ứ ng s u ấ t p h á p m à k h ô n g biểu thị
các ứ n g s u ấ t tiếp tại vì khi biến d ạ n g nhỏ, ứ ng s u ấ t tiếp chỉ gây n ê n biến d ạ n g góc chứ
k hông gây nên biến d ạn g dài, tức là kh ông làm thay đổi chiểu d ài của các c ạ n h phân

98
tố. v ì vậy khi tín h biến d ạ n g dài t a không để ý đến ứ ng s u ấ t tiếp. Biến d ạ n g tr ư ợ t do
ứ n g s u ấ t tiếp gây ra ta sẽ xét riêng ở phần sau.

b) c)

Hình 3.25

T a tìm các biến d ạ n g theo phương X (£x) theo phương Y (£y) và theo phư ơng z (£z)
do các ứ n g s u ấ t ơx, ỡ và ố y gây ra. Áp dụng nguyên lí độc lập tá c d ụ n g đ ể tính. Tức
là biốn d ạ n g do nh iều y ếu tố đồng thời gây r a bằng tổ n g biến d ạ n g do từ n g yếu tố gây
r a m ộ t cách riê n g biệt.

Như vậy biến d ạ n g tư ơ n g đối £x sẽ bằng tổ n g biến d ạ n g tư ơ n g đối theo phư ơng X
clo từ n g ứ n g s u ấ t pháp ơx, ơy và õ 7 gây ra m ột cách độc lập vối nhau.

£x = £xx + £xy ■+■£xz

T ro n g đò : £xx biến d ạng theo phương X chỉ do õx gây ra (biến d ạng dọc)

£xy biến dạng theo phương X do ơy gây ra (biến d ạn g ngang)

£xz biến d ạn g theo phương X do õy gây ra (biến d ạn g ngang)

H ìn h 3 - 2 5 b , c biểu th ị hai th à n h phần biến dạng £xx và £xy. Biến d ạn g tư ơ n g đối

có hai chỉ số, chỉ số th ứ n h ấ t chỉ phương biến dạng, chỉ số th ứ hai chỉ nguyên n h â n
gây ra b iến d ạ n g đó.

ứ n g s u ấ t p háp ơy k h ông n h ữ n g gây ra biến dạng theo p hư ơn g tá c d ụ n g của ơy là £yy

m à còn gây r a biến d ạ n g theo phương vuông gốc với nố, phương X là £xy = ”/< £yy phư ơng
z là £yy = -ỊẦ.tyy. T ư ơn g tự ơz gây ra biến d ạng theo phương X là £xz = - /*£zz và theo
p h ư ơ n g y là £ = Theo định luật Húc trong trạng thái ứng suất đơn thì :

= - = 5: _ G±
g » £yy ~ E v a Z TL ” g

Cho nên :
ơx ơy ? ơz
E* = E ~ ụ E ~' UẼ
Lí lu ậ n tư ơ n g tự n h ư vậy với £y và £z ta được công thứ c định lu ậ t Húc tr o n g tr ạ n g
th á i ứ n g s u ấ t khối.

99
 1 r , 1
ơx - ụ (ơy + ơz) J
= Ề
1 (3.16)
ơy - ụ (ơz + ơx)]
Ey “ E
1 r , “1
ơz + ơy) ]

Trong các công thức này ứng suất kéo m ang dấu dương, ứ ng suất nén m a n g dấu âm.

Công th ứ c (3.16) biểu thị định lu ậ t H úc tổ n g q u á t củ a biến d ạ n g dài. Tức là biểu

thị mối q u a n hệ giữa ứng s u ấ t v à biến d ạn g th e o b a p h ư ơ n g vuông góc với n h au.

Khi các m ặ t của ph ân tố là m ặ t chính các ứ n g s u ấ t pháp ơx, ơy và ơz sẽ là các ứng

s u ấ t chính ơị, ơ2 và ơ3, biến d ạn g theo các p hư ơ ng chính sẽ là :

I [ Ơ1 - 2+ Ơ3) ]

(3.17)
= E [ ơ2 ~ ụ (ơ3 + ơ ì>]

e3 = E [ Ơ3 ~ ụ ( ơ l + ơ2} ]
T ro n g trư ờ n g hợp tr ạ n g thái ứ n g s u ấ t p h ả n g định lu ậ t H ú c sẽ đơn g iả n hơn vì có
m ộ t ứ n g s u ấ t p h áp b ằn g không. Giả sử ơ = 0 từ (3.16) t a cổ :

ex E [ ơx // ơ y ]
(3.18)
€y = Ẽ [ ơy ~ t* ơx]

C ần chú ý rà n g õ bằn g không, không co n gh ĩa là E cũ n g b ằ n g không. Thực vậy

khi ơz = 0 ta có :

£z = E ^ + Gy )
(3.19)

Ví dụ khi m ột tấ m chịu kéo th ì theo (3.19) cò t h ể xác đ ịnh được sự g iả m chiều dày
của tấ m do kéo gây nên.

Khi các ứng suất ơx, ơy là các ứng suất chính, giả sử là ơl và ơ2 thì biến d ạ n g theo
các p hư ơ ng tr ìn h chính sẽ là (ơ3 = 0 ).

£1 - E ( Ơ1 ^ Gi )

(3.20)
E2 = Ẽ ( ỡ2 ~ V- ơ l)

=» - f ( ơ l + ơ 2
(Tùy th eo giá trị của ơx, ơy m à t a xác định ơị, ơ2, Ơ3 theo quy ước)

K hi b iế t các ứ n g s u ấ t ơx, ơy t a cđ t h ể x á c đ ịn h đ ư ợ c các b iế n d ạ n g £x, £y dễ

d à n g th e o (3.18). T ro n g m ộ t số tr ư ờ n g hợp t a p h ả i giải bài to á n ngược, n g h ĩa là xác

100
địn h ơx> khi biết £x v à £y. N h â n h à n g th ứ hai của (3-18) với ỊẤ cộng với h à n g th ứ
n h ấ t ta được :

và ta cổ :

(3-21)
Gy =

E
H ệ số gọi là m ôđ un đ à n hổi tín h tr o n g t r ạ n g th á i phảng.
1 —/-í2

5.2. Đ ịn h lu ậ t H úc k h ố i.
Giả sử p h â n tố h ỉn h hộp cố c ạ n h là dx, dy và dz và các m ặ t bên là các m ặ t chính
(h inh 3 - 2 6 a ) .

Hình 3,26

T h ể tích b an đ áu củ a phân tố VQ = dx.dy.dz Dưới tá c d ụ n g của các ứ ng s u ấ t chính

õ 2 và J p hân tố bị biến dang. Chiểu dài của các cạnh sau biến d ạ n g sẽ là :

dx + Adx.. đv + A dy, v à đ z + A đz

T h ể tích sau biến d ạn g sẽ là :

Vj = V 0 + AV = (d x + A d x ) .( d y + A d y ).(d z + À d z ) =

, Adx V , A dy V Ị A dz V
= d x d , d z . ( l + ^ ) . ( l + ^ ) . ( l + ^ )

101
 Adx A dy Àdz
Nhưng : ~ = £, ; = e2 ; ^ = £3

£j, £ 2 và £3 là biến d ạ n g dài tư ơ n g đối th e o các p h ư ơ n g củ a các ứ n g s u ấ t c h ín h

ơ 2 v à Ơ3 tư ơ n g ứng.
T a có :
V 1 = v 0 (1 + S 1).(1 + £ 2).(1 + £ 3)
hay : = VQ (1 + + £ 2 + £3 + £ị £ 2 ^2 ^ 3 ^ 1^2 %)

Vì biến d ạ n g bé n ê n có t h ể bỏ q u a các đại lượng vô cùn g bé bậc 2 trở lên. Cuối cù n g

t a được :
Vị = V Q . ( 1 + £y + £2 + £3) (a)
Gọi 6 là biến d ạn g t h ể tích tư ơ n g đối c ủ a p h â n tố, t a cố :

o
Thay (a) vào (b) ta cổ : 6 = £j 4* £ 2 + £3 (3-22)
N h ư vậy biến d ạ n g th ể tích tư ơ n g đối b ằ n g tổ n g các biến d ạ n g dài tư ơ n g đối th eo
ba p hư ơng vuông góc với nhau.

N ếu thay £j, £2> £ 3 » b ằn g các b iể u thức ở (3 -1 7 ) t a được :

1-
ớ = — - — (ơì 4- ổ2 + ơ3) (3-23)

Đ ặ t H = ƠJ + ỡ2 + < ?3 thì công thứ c (3 -2 3 ) cđ th ể viết th à n h :

H = — 0 (3-24)
1—Zạ
Công th ứ c (3-24) biểu thị liên hệ bậc n h ấ t giữ a biến d ạ n g th ể tích tư ơ n g đổi 0 và
tổ n g các ứ n g s u ấ t pháp H được gọi là định lu ậ t H ú c khối.
T a x é t trư ờ n g hợp n én th ủ y tĩn h tứ c là khi m à t r ê n các m ặ t chính của p h â n tố chịu
c á c ứ n g s u ấ t n é n ỡỵ = ơ 2 = Ơ3 = - ỡ ( n é n đ ề u t h e o m ọ i p h ư ơ n g ) . T h e o ( 3 - 2 3 ) t a c ổ :

e =-3(1- 2/0£jị (c)

Từ (c) t a th ấ y r ằ n g hệ số P o á t xông ự, k h ô n g t h ể lớn hơn 0,5 vì nếu lớn hơn thì th ể
tích củ a v ậ t th ể lại tă n g lên chứ kh ôn g giảm đi khi chịu n é n đều theo mọi phương, điều
này đ ã được thí ng hiệm k h ẳn g định. T ro ng th iên n h iê n c ũ n g chư a tìm thấy loại vật liệu
nào m à cổ hệ số P o á t xông lớn hơn 0,5.

Đối với m ộ t số v ậ t liệu (cao su, p arap h in ) hệ số n = 0,5 khi chịu nén đều theo mọi
ph ư ơng thỉ không bị th a y đổi th ể tích. N hư vậy các v ậ t liệu đổ về tín h c h ấ t đàn hổi
g ấn giống với c h ấ t lỏng không chịu nén.

102
 Đối với th é p m é m ở t r ạ n g th á i chảy dẻo hệ số
P o á t x ô n g c ũ n g g ầ n b ằ n g 0,5, do đđ th ể tích của m ẫ u
t r o n g thời gian ch ảy khôn g th a y đổi.
I ’tb

T ừ công th ứ c (3 -2 4 ) sự biến đổi t h ể tích 6 của

-tL
p h â n tố kh ô n g ph ụ th u ộ c vào từ n g ứ n g s u ấ t pháp >
r iê n g b iệ t m à phụ th u ộ c vào tổ n g H c ủ a chúng. N hư
n ế u vậy t a thay các ứ n g s u ấ t ch ính c ũ n g t r ê n p h ân
tố ấ y b ằ n g ứng s u ấ t tr u n g bỉnh ơ lb có g iá tr ị b ằn g y ,

t r u n g b ìn h cộng củ a các ứng s u ấ t c h ín h (hìn h 3.27) k b

Hình 3.27
H ơl + õ2 +ỡ3
ơ‘b-“3" 3 (3-25)

Thì biến d ạ n g t h ể tích củ a p h â n tố k h ô n g th a y đổi.

T h ậ t vậy t a cổ b iến d ạn g t h ể tích :

1 —2ạ _ _ ì —2fÁ
e = — E 1 + ơ2 + ơ 3) = — E H

N ếu tín h theo (3 -2 5 ) thì :

1 -2 ụ 1 -2 ụ
Q= (ơ|b + ỡ(b + ơ(b) = _ _ f L . H

K ết q u ả này cđ ý n g h ĩa n h ư sau : N ếu n h ư trê n ph ân tố h ỉnh lập phương cđ b a ứ ng

s u ẩ t c h ín h ƠI, Õ2 và Ơ3 tác dụng, th ì do b a ứ n g s u ấ t chính đổ khác n h a u nên p h â n tố
v ừ a bị biến đổi về t h ể tích vừa bị b iến đổi về h ìn h dáng. P h â n tố trở th à n h hình hộp
v u ò n g góc. N h ư n g n ếu ta th a y các ứ n g s u ấ t chính b ằ n g ứ ng s u ấ t tr u n g b ình ơtb thỉ sự
b iê n đổi t h ể tích của p h â n tố h o à n to à n n h ư củ n h ư n g ph ân tố kh ông bị biền đổi h ìn h
d á n g m à v ẫn giữ n g u y ê n hình d á n g cũ là h ìn h lập phương.

5.3. Định luật Húc về trượt.

X ét biến d ạ n g c ủ a ph ân tố ở t r ạ n g th á i tr ư ợ t th u ầ n túy. M ặt bên củ a p h ân tố chỉ
có ứ n g s u ấ t tiếp ĩ. Dưới tá c d ụ n g củ a ứ n g s u ấ t này p h â n tố bị biến đổi hình d á n g và
t r ở th à n h h ìn h bình h à n h (hình 3.28a).

ỗ - Gọi là độ tr ư ợ t tu y ệ t đối, còn tỉ số — — y gọi là độ trư ợ t tư ơ n g đối hay góc trư ợ t.

â
Khi biến d ạ n g n h ỏ giữa T v à y cổ mối liên hệ bậc n h ấ t sau :
X = G.y (3-26)

T r o n g đổ G - h ệ số tỉ lệ giữ a ứ n g s u ấ t tiếp và gđc trư ợ t được gọi là m ô đ u n đ àn hổi

k h i tr ư ợ t hay là m ô đ u n đ àn hổi loại hai, đ ể p h â n biệt với m ô đ u n đ à n hổi E khi kéo nén
g ọ i là m ô đ u n đ à n h ổ i lo ạ i m ộ t . Y l à đ ạ i l ư ợ n g k h ô n g c ổ t h ứ n g u y ê n n ê n G cd t h ứ n g u y ê n
c ủ a ứ n g s u ấ t (M Pa), đó là m ộ t h ằ n g số v ậ t lỉ được xác định từ th í nghiệm.

103
 Hình 3.28

Mối liên hệ (3-26 ) được gọi là định lu ậ t H úc khi trư ợ t th u ầ n túy hay định lu ậ t
vé trượt.
Biểu đồ T - y của biến d ạ n g tr ư ợ t đối với thép được biểu thị ở (hình 3.29b). Biểu
đổ này n h ậ n được từ thí nghiệm xoán Biểu đổ có d ạn g giống biểu đồ ơ - £ khi kéo.

ứ n g s u ấ t Tu : giới hạn tỉ lệ khi trư ợ t, là giới h ạn sử dung công thức (3-2(5) Đ iểm
T — r Ch là giới hạn chảy khi trư ợt.

5.4. Lỉên hệ giữa E, G và Ị.I

G iữa các m ôđu n đ à n hổi khi kéo E và khi trư ợ t G có mối liên hệ với nhau. Đ ường
chéo AC (hình 3.28a) cd chiểu dài ban đấu :
X
ỉ = — -—
cos45°

Độ d ã n dài tu yệt đối của đư òn g chéo là À/ = c5cos45°

Dộ d ã n dài tư ơ n g đối của đư ờng chểo sẽ là :

M <5cos45° ỗ ỗ
e = —— — = - cos24 5 ° =
a a 2 a
cos45°
ố y
Vi y nhỏ nôn y = tgy = — cho nên £ = jr (a!
tl /L
D ựa vào sự phân tích tr ạ n g th á i ứng s u ấ t của phân tó khi trư ợ t th u ầ n túy n 3.2 t a
thấy theo phương của đư ờng chéo AC phân tố bị kéo bởi ứ n g s u ấ t ƠI = r và theo phương
vuông góc AC ph ân tố bị n é n bởi ứ n g s u ấ t Ơ3 = - r (hình 3.29). Do đó áp d un g công
thức định lu ậ t H úc tổ ng q u á t đối với tr ạ n g thái ứ n g s u ấ t ph ản g với ƠỊ = ĩ, Ơ2 = 0 và
Ơ3 = - r.
T a có :

(b)

104
 So s á n h với (a) suy r a : ĩ - —— -—- . y
z (1 ~rụ)
theo (3-26) X = G.y

Vây G = ĩ ĩ ^ ) (3- 27)

Từ (3 -2 7 ) ta th ấ y b a hằng số E, G và u đặc trư n g cho tính đ à n hổi của v ậ t liệu

đ ẳ n g h ư ớ n g cổ liên hệ với nhau. Mcđun đàn hổi khỉ trượt G tính theo (3 -2 7 ) hoàn to à n
phù hợp với kết q u ả thí nghiộm.

§6. THÊ NĂNG BIỂN DẠNG ĐÀN HỔI

Bây giờ ta đi tìm t h ế năng riêng biến dạng đàn hổi u, tức là n ả n g lượng tích lũy do
biến d ạ n g đàn hồi cù a m ột đơn vị th ể tích v ật liệu ở trạ n g thái ứ n g s u ấ t khối. Muốn
vậy t a x é t m ộ t p h â n tổ hỉnh lập phương có cạnh bằng 1 , chịu tá c d ụ n g củ a các ứ ng
s u ấ t ch ín h ƠJ, ơo và ơ 3 (hình 3.30a). Trong kéo, nén đúng tâ m ta coi công thứ c tín h
t h ế n ă n g biến d ạ n g đ àn hổi là :

Tức là với p h â n tố ở trạ n g thái ứng su ất đơn.

T ro n g tr ạ n g th á i ứ n g su ất khối thì u = ƯJ + U 2 + Ư 3

ơị£ị 62^2 ^3^3

T ro n g đó U1 = 2 ; U2 = 2 : U3 = 2

Ơ1£1 <¥3
Do đó u = ^ +~ y + ^

T hay £j, £ 2 £3 theo (3—17) ta có :

1 í - ì
ư = 2 2 ịGỵ + ơ 3)] + ổ2[ơ2 -/<(ơ3 + ơj)] + ơ3[ơ3 + ỡ 2)]

hay u = ịõ 2\ + + ổị ~ 2«(ƠJƠ2 + Ơ2Ơ3 + ơ3ơ j)" (3-28)

Vi v ậ t th ể vừa bị thay đổi th ể tích vừa bị thay đổi hinh dáng, n ên t h ế n ă n g biến
d ạ n g đ àn hồi này gồm hai th à n h phấn, th ế năng biến đổi th ể tích, u tt và t h ế n ă n g biến
đổi hình d á n g u htj.

Nghĩa là : ư = u tt + u hd (3-29)
T a đi tín h từ n g th à n h p hán một.

105
 N h ư đ ã nói ở 5.2 nếu như tr ê n các m ặ t củ a p h â n tố ch ính chịu tá c d ụ n g củ a các
ứ n g s u ấ t tr u n g b ìn h th ì p h ân tố không bị biến đổi h ìn h d á n g m à chỉ bị biến đổi t h ề
tích. Vì vậy để tín h U tt t a th a y các ứ n g s u ấ t chín h b ằ n g ứ n g s u ấ t tr u n g b ìn h cộ n g của
các ứ n g s u ấ t chính.

®Lổtb

Hình 3.30

^ ơị + ơ 2 + ơ3
ơtb = 3

N h ư biến d ạ n g của ph ân tố cổ hai q u á trìn h . Q u á t r ì n h biến đổi t h ể tích với các

ứ n g s u ấ t tr u n g bình ơ lb và q u á trìn h biến đổi h ì n h d á n g với c á c ứ n g s u ấ t ơị “ ơ tb,
õ 2 ~ ^tb ^ 3 ” ^tb (hĩnh 3.30c). T r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t cho trư ớ c tư ơn g đư ơ n g với tổ n g
hai t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t (hình 3.30). ỏ t r ạ n g th á i th ứ n h ấ t với các ứ n g s u ấ t tr u n g bình
ơ tb p h â n tố chỉ bị biến đổi th ể tích, ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t th ứ h a i với c á c ứ n g s u ấ t
G\ ~ ơtb> ơ2 ” ơtb> ~ p h ân tố chỉ bị biến đổi h ìn h dáng.

T h ay õị = ơ 2 = Ơ3 = ơtb vào (3-2 8) ta được

1 -2 ụ 0
u *‘ = 3 2E

ơ\ + ổ2 + ơ 3 1 — 2 ịX
Vì ơtb = — —ị Nên u tt = —~ - . (ƠJ + õ2 + Ỡ3)2 (3-30)

Từ (3 -2 9 ) ta có th ế n ă n g biến đổi hỉnh d á n g :

u hd = u - u tt
Từ (3 -2 8 ) và (3-30) suy ra :

u hd = ^ + s ị + ỡ l ~ ƠJƠ2 - Ơ2 Ơ3 - ff3 ơj) (3-31)

106
 §7. V í DỤ VÀ BÀI TẬP

Ví dụ 1.
Cho p h â n tố ở t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t
p h ả n g với các ứ n g s u ấ t n h ư h ìn h vẽ. M ột
m ặ t ch ính k h ô n g có ứ n g s u ấ t t r ù n g với
m ặ t p h ẳ n g h ìn h vẽ. Xác đ ịn h ứ n g s u ấ t
tr ê n m ặ t p h ẳ n g n g h iê n g có p h á p tu y ế n u
hợp với m ặ t b ên có pháp tu y ế n X m ộ t góc
30 ° (hình 3.31). Xác định phương, tr ị số
các ứ n g s u ấ t chính.
Bài giải :
Áp d ụ n g các công th ứ c (3 -1 ) và (3 -2 )
đ ể xác đ ịn h ứ n g s u ấ t t r ê n m ặ t n g hiêng , t r o n g đó ơy là ứ ng s u ấ t nén cổ trị số b ằ n g
4 0 M P a vậy t a phải th a y vào các công th ứ c tr ê n ơy = - 40 M Pa, tư ơ n g tự Tyy có chiểu
Am theo qu y ước vậy p h ải th a y = - 25 M Pa.

Ta cđ :

ơx + ơ y o
ơu = ------ ------ + ----- 2-----C O s 2 a ~ r xy s i n 2 a

60 - 4 0 60-(-4 0 )
= --------- +-------- 2------ cos60° + 25sin60°

= 10 + 50.0,5 + 2 5.0 ,86 6 = + 56,65M P a

õ x ~ Gy
r uv = ------ 2 ----- s ì n 2 a + r xy C O s2ữ

60 - ( - 4 0 )
= -------ị ------- . sin60° - 25cos60° = 50.0,866 - 25.0,5 = + 30,8M Pa

Các ứ n g s u ấ t ơu, Tuv đ ểu lớn hơn 0 n ê n cd chiều dương như h ìn h vẽ. Các ứ n g s u ấ t
chính xác đ ịn h theo công th ứ c (3 -5 ).

õx + õv 1 _______________
ơ max = --------------
2
± — 4 (õ —õ Ỹ + 4 r 2
2 x y xy
m in

60-40 1 r-----------------=------------ T
= ---- ----- ± ị V[60 —(-40)]2 + 4(-25)2 = 10 ± 55,9

Suy ra : ƠJ = ơmax = 65,9 M P a

ơ 3 = ffm in = - 4 5 >9 M P a

Đ ể xác đ ịn h phư ơn g ch ín h t a áp d ụ n g công th ứ c (3-4)

107
 2r.xy -2 5
tg2a0 = - - 2
6 0 -(-4 0 ) 2
* * - ơy

2aQ = 2 6 °4 0 ’

S u y r a p h ư ơ n g c h ín h th ứ n h ấ t h ợ p v ớ i t r ụ c X m ột góc a x = 1 3 ° 2 0 \ P h ư ơ n g c h ín h

th ứ b a v u ô n g g ó c vớ i p h ư ơ n g c h ín h th ứ n h ấ t v à h ợ p vớ i t r ụ c X m ộ t góc a2 = 1 0 3 °2 0 \

C á c k ế t q u ả t h u đư ợ c b à n g g iả i t íc h ở t r ê n cố t h ể n h ậ n đ ư ợ c b ằ n g đ ổ t h ị ( h ìn h 3 - 3 2 ) .

Hình 3.33

Hình 3.32

Ví dụ 2.

Đ ố i v ớ i t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t c h o ở h ỉ n h 3 . 3 3 x á c đ ịn h p h ư ơ n g v à t r ị số c á c ứ n g s u ấ t,

c h í n h v à ứ n g s u ấ t t i ế p lớ n n h ấ t .

Bài g iả i :

T rê n m ặ t có ứ n g s u ấ t p h á p õz t á c d ụ n g k h ô n g có ứ n g s u ấ t tiế p , v ì v ậ y ơ z là m ộ t
ứ n g s u ấ t c h ín h . T a p h ả i t ìm h a i ứ n g s u ấ t c h ín h c ò n lạ i. H a i ứng su ất n ày nằm tro n g

h ọ c á c m ặ t s o n g s o n g v ớ i ơ z v à đ ư ợ c x á c đ ị n h t h e o c ô n g th ứ c :

ơx + ơ .

^max

v ì t r o n g t ậ p h ợ p c á c m ặ t s o n g s o n g vớ i m ộ t p h ư ơ n g c h ín h (ỡỵ) t h ỉ m ặ t c h ỉn h là m ặ t
cổ ứ n g s u ấ t p h á p cự c t r ị.

T h a y c á c g iá t r ị ở (h ìn h 3 . 3 3 ) v à c h ú ý là ĩ x ỵ < 0 ta được :

6 0 + 8 0
Gmax ± tJ ( 6 0 — 8 0 ) 2 + 4 ( - 5 0 ) 2 = 70 ± 51
min
108
 S u y r a ỡ max = 1 2 1 M P a , ơ min = 19M Pa

So s á n h c á c g iá t r ị c ủ a b a ứ n g s u ấ t c h ín h t a đư ợ c

150M Pa õ2 = 121M Pa, ơ 3= 19M Pa.

Á p d ụ n g c ô n g th ứ c ( 3 - 4 ) t a cố t h ể x á c đ ịn h đư ợ c

v ị t r í c á c m ặ t c h ín h m à t r ê n đó cố ơ2 và ơ 3 tá c dụng

2£ xy 2 (-5 0 )
tg 2«0 = 6 0 -8 0
= - 5

Suy ra = -3 9 °2 1 ’ ; a 2= -5 0 °2 1 ’

Các m ặ t c h ín h b iể u t h ị ở ( h ìn h 3 .3 4 ) v ì ơx ,

nền ơ 3 gẩn trụ c X h ơ n là ơ 2 tứ c là ơ 3 hợp vớ i trụ c X

m ộ t g đ c n h ỏ h ơ n là góc g iữ a ố2 v à t r ụ c X . D o đo' g đ c H ì n h 3 .3 4
(Xị tư ơ n g ứ n g v ớ i Ơ 3 và vì âm cho n ê n đ ặ t th e o c h iể u k im đồng h ổ . a 2 = cCị + 90° =

5 0 ° 2 1 ’ d ư ơ n g n ê n đ ặ t n g ư ợ c c h iề u k i m đ ồ n g h ồ (p h ư ơ n g c ủ a Ổ3 v à ỡ2 v u ô n g g ố c v ớ i n h a u ).

ứ n g s u ấ t t i ế p lớ n n h ấ t :

ơl - * 3 1 5 0 -1 9
= 6 5 ,5 M P a
2 2

M ặ t c ổ r max t á c d ụ n g k h ô n g t h ể b i ể u t h ị t r ê n (h ìn h 3 .3 4 ) v ì n đ k h ồ n g th u ộ c h ọ cá c

m ặ t s o n g s o n g v ớ i t r ụ c ơz .

Đ ố i v ớ i h ọ c á c m ặ t s o n g s o n g v ớ i ƠI = ơz ứ n g s u ấ t lớ n n h ấ t s ẽ l à :

121 - 19
r 23 " 51M Pa

M ặ t cố r 23 t á c d ụ n ^ b iể u t h ị t r ê n

( h ìn h 3 .3 4 ).

Ví dụ 3.
25ớm

M ột phân tố tá c h ra từ m ột chi tiế t

b ằ n g th é p cđ các ứ n g s u ấ t ơ = 3 0 M P a và

X = 1 5 M P a t á c d ụ n g . X á c đ ị n h sự t h a y đ ổ i

g ó c n g h iê n g v à c h iề u d à i đ ư ờ n g c h é o ( h ìn h

3 .3 5 a ) E = 2 . 1 0 5M P a ; n = 0 ,3 .

B à i g iả i :

Tách m ột phân tố trê n đường chéo

( h ìn h 3 .3 5 b ) g ọ i c h iề u d à i đ ư ờ n g c h é o là l,
ta cò ứng suất pháp th e o phương của

đư ờ ng chéo L sẽ là (p h ư ơ n g U )

Hình 3.35

109
 =
ỡx + ỡ y
+ ơx ~ ơy cos2a 2
r „ , s in a
Ay

30 30
= — + — . cos60° — ( —1 5 ) s i n 6 0 °

= 15 + 1 5 .0 ,5 + 1 5 .0 ,8 6 6 = 35M Pa.

— ®y
ứ n g s u ấ t tiế p . s iĩứ a + r ^xyc o s & a

30
— s in 6 0 ° + (-1 5 )c o s 6 0 ° = 6M P a
( T r o n g cá c c ô n g th ứ c t r ê n t h e o đ ẩ u b à i ơy = 0 ; Txy = -1 5 M P a ). T a lạ i cố :

ơx + ơy = ơu -
Suy ra 30 = 3 5 + ỡv

vậy : ơv = -5 M P a

T h e o đ ịn h l u ậ t H ú c ( 3 - 1 8 )

1 1
£u = ãE ‘K’ u - / <ơv] = [3 5 - 0 ,3 (-5 )] = 1 8 2 .1 0 '
r " VJ 2 . 105
S ự t h a y đ ổ i c h i ế u d à i đ ư ờ n g c h é o sẽ l à :

2 ,5
A l = £,,.z, t r o n g đ ó / = ------= 5 c m
u s in 3 0 °

Suy ra M = 1 8 2 .1 0 " " .5 = 0 , 9 1 . 1 0 “ 3c m

S ự t h a y đ ổ i g đ c n g h iê n g c ủ a đ ư ờ n g c h é o sẽ là :

' 2(Ị + mK v _ 2 (1 + 0 ,3 ) 6
E E 2 . 105
2(1 + ụ )

= 0 ,7 8 .10-4 (r ấ t bé)

Ví dụ 4.

M ột k h ố i h ộ p cổ k íc h th ư ớ c 5 X 5 X lO c m được đ ặ t
k h ít v à o m ộ t k h ố i c ứ n g v à c h ịu n é n p = 25T.

X á c đ ị n h á p lự c t r u y ề n t ừ k h ố i h ộ p l ê n t h à n h k h ố i c ứ n g .
Cho = 0 ,3 .

Bài giải :

Do kh ố i cứ ng n ên b iế n dạng th e o phương Y (p h ư ơ n g
v u ô n g g đc vớ i th à n h k h ố i c ứ n g ) b ằ n g k h ô n g t a cổ :

5cm £y = 0
M ặ t k h á c th e o đ ịn h lu ậ t H ú c

1
H ình 3.36 = £ [-<5y + ựCy)
ey E *-ơy

110
 (V ì õy v à ơz đ ể u là ứ n g s u ấ t n é n )

S u y ra :

p 25000 9
ơv =
y rụ ố z = rLL Y
= 0 ,3 — 77“:—
25
= 3 0 0 k G ./c m 2 = 30M Pa

T ro n g đổ F - d iệ n tíc h m ặ t t r ê n k h ố i hộp F = 5 X 5 = 25cm 2

L ự c tru y ề n lê n t h à n h k h ổ i c ứ n g sẽ là :

N = ơy .F BD = 3 0 0 .5 0 = 15000kG = 150K N .

T ro n g đó ià d iệ n t íc h th à n h Khối cứ ng

F bd = 10 X 5 = 50cm2.

PH Ầ N BÀI TẬP
3 .1 . C h o c á c p h â n tố vớ i c á c ứ n g s u ấ t t ín h b ằ n g M P a

B ằ n g g iả i tíc h v à đổ t h ị x á c đ ịn h :

- ứ n g su ất trê n c á c m ặ t n g h iê n g .

- P h ư ơ n g v à t r ị số c á c ứ n g s u ấ t c h ín h ,
Ậ 20

ị _ 2Q
o 20
60(

------------

100
/

50°
Ắ
— ^

3 .2 . T ạ i m ộ t đ iể m K trê n m ặ t m ộ t v ậ t th ể

c h ịu lự c n g ư ờ i t a đ o đư ợ c b iế n d ạ n g tư ơ n g đ ố i

th e o c á c p h ư ơ n g K X , K Y và K U như sau :

£ = 2 .8 1 .1 0 " 4

£y = -2 ,8 1 .1 0 -

£u = 1,625.10

111
 X á c đ ịn h p h ư ơ n g v à t r ị số ứ n g s u ấ t c h ín h t ạ i đ iể m

—- đ ã cho. B iế t ự, = 0 ,3 ; E = 2 . 1 0 3M P a

T 3 .3 . B iế n dạng tư ơ n g đối của phân tó phảng

tá c h ra từ m ộ t chi t iế t b ằ n g th é p £x = 5 ,3 2 .1 0 “ 4 v à
1 £y = - 1 , 8 2 . 1C T4 ;
1 -
1 y = 1,19.10-3
1
1 X á c đ ịn h p h ư ơ n g v à t r ị số ứ n g s u ấ t c h ín h .
a I
B iế t : fi = 0 ,3 ; E = 5
2 .1 0 M P a .

3 .4 X á c đ ịn h p h ư ơ n g v à t r ị số c á c ứ n g s u ấ t c h ín h , ứ n g s u ấ t

t i ế p lớ n n h ấ t đ ó i v ớ i t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t c h o ở h ìn h v ẽ b ê n . C á c

ứ n g s u ấ t đ ã ch o cđ th ứ nguyên M P a.

40

60

iiZ

3 -5 . M ộ t Ổ ng t r ụ là m từ v ậ t liệ u m ề m cđ E n h ỏ , đ ư ợ c

đ ặt vào Ố ng t r ụ c ứ n g c h ịu nén b ở i lự c p h â n bố đéu ở

h a i đ á u ab v à cd.

Xác đ ịn h áp lự c l ê n th à n h ống nếu tro n g ố n g ứ n g

su ất nén dọc ốz = -1 5 0 M P a ; ụ = 0 ,2 5 .

Hi 'A

3 .6 K h ố i hộp A B C D c ổ k í c h th ư ớ c

6 X 6 X 6c m c h ịu nén nhờ cơ c ấ u đ ặ c b i ệ t vp

n h ư h ìn h vẽ.

Xác đ ịn h sự th a y đ ổi th ể tíc h tư ơ n g đ ổ i

của kh ố i hộp nếu :

E = 5
2 .1 0 M P a , ỊJL = 0 ,3 , p = 60KN

112
 3 .7 . M ộ t k h ố i h ộ p co c á c c ạ n h a = 7 c m , b = 5cm ,

c = 6c m , đư ợ c là m từ v ậ t liệ u c<5 E = 8 .1 0 3M P a ,
fẦ = 0 ,3 6 đ ặ t k h ít v à o r ã n h c ủ a m ộ t k h ố i c ứ n g . K h ố i

h ộ p c h ịu á p lự c p h â n b ố đ ẽ u ở m ặ t t r ê n p = lO M P a .

X a c đ ịn h c á c ứ n g s u ấ t c h ín h ơ ị , ơ2 v à ơ 3 và các

b iế n d ạ n g t u y ệ t đ ố i À a , À b

3 .8 . M ộ t tấ m th é p k íc h th ư ớ c a X b X c đặt

g iữ a h a i tấ m tu y ệ t đ ố i cứ n g. H a i tấ m này được

n ố i vớ i n h a u b ằ n g b ố n th a n h .

K h i tấ m t h é p c h ị u á p lự c q p h â n bố đ éu trê n

hai m ậ t bên th ì ứ n g s u ấ t kéo tro n g th a n h là b a o

n h iê u ? T ín h các ứ n g s u ấ t c h ín h tro n g tấ m th é p .

C h o E iám = E thanh-

/ / / / / / / / / / / /
3 .9 . M ộ t th a n h b ằ n g th é p , m ặ t c ắ t n g a n g h ìn h

vuông, n g à m hai đầu như h ìn h vẽ. T rê n đoạn dài

b = 6c m c h ịu áp lự c phân bổ đểu p = 150M Pa.

Xác đ ịn h chuyển d ịc h m ặt cắt ngang 1 -1 , b iế t

E = 2 . 105M P a , n = 0 ,3

7 7 /7 7 7 7 7 7 7 7 7 .

\ ị
p
0 —

113
 CH Ư Ơ NG IV

CÁC LÝ THUYẾT VỀ ĐỘ BỀN

§1. CÁC KHÁI NIỆM C ơ BÁN

T r o n g th ự c t ế k ĩ t h u ậ t , r ấ t n h iề u các bộ p h ậ n công tr in h và ch i tiế t m á y là m v iệ c

ở đ iề u k iệ n trạ n g th á i ứ ng s u ấ t p h ứ c tạ p .

N h ư đ ã n ố i ở c h ư ơ n g 3, t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t ở m ộ t đ iể m n ào đó h o à n to à n được x á c

đ ịn h b ằ n g c á c ứ n g s u ấ t c h ín h tá c d ụ n g trê n các m ặ t c ủ a p h â n tố tá c h ra ở đ iể m đó.

K h i t ả i t r ọ n g t ă n g l ê n t h ì c á c ứ n g s u ấ t c h í n h c ũ n g sẽ t ư ơ n g ứ n g t ă n g l ê n . Đ ế n m ộ t lú c

n à o đ đ p h â n tố ở t r ạ n g t h á i n g u y h iể m h ay trạ n g t h á i ứ n g s u ấ t g iớ i h ạ n . Đ ố i v ớ i m ỗ i

lo ạ i v ậ t liệ u khác nhau, g iá trị c á c ứ n g s u ấ t c h ín h ở trạ n g t h á i g iớ i h ạ n cũng khác

n h a u . N ổ i m ộ t c á c h k h á c g iá t r ị ứ n g s u ấ t n g u y h iể m c ủ a m ỗ i lo ạ i v ậ t liệ u khác nhau

là k h á c n h a u .

Đ ố i v ớ i v ậ t liệ u d ẻ o t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t c ủ a v ậ t liệ u ở m ộ t đ iể m nào đó là tr ạ n g

t h á i ứ n g s u ấ t g iớ i h ạ n khi ở đ iể m đổ b ắ t đầu cổ b iế n d ạ n g d ẻ o . Đ ố i vớ i v ậ t liệ u dòn

t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t g iớ i h ạ n x ẩ y r a k h i b ắ t đ ẩ u b ị p h á h o ạ i (c ổ v ế t n ứ t ) .

Như v ậ y đ ể đ á n h g iá đ ộ b ể n c ủ a m ộ t t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t v à x á c đ ị n h h ệ s ố a n t o à n

c ủ a n ố t a p h ả i so s á n h t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ã c h o v ớ i t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t g iớ i h ạ n c ủ a n ó .

T rạ n g t h á i ứ n g s u ấ t g iớ i h ạ n c ủ a t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n , d ễ d à n g x á c đ ịn h đư ợ c

b ằ n g th ự c n g h iệ m .

V ì như đã nổi ở trê n trạ n g th á i ứ n g s u ấ t đ ơ n sẽ đ ạ t đ ế n trạ n g t h á i g iớ i h ạ n khi

ứ n g s u ấ t p h á p có g iá t r ị b ằ n g ứ n g s u ấ t n g u y h iể m ỠQ ( h ì n h 4 .1 ). N h ư v ậ y đ ể đ á n h g iá

độ b ền của trạ n g th á i ứ n g s u ấ t đơn ta c h ỉ v i ệ c so s á n h ứng suất pháp với ứ n g s u ấ t

n g u y h iể m ƠQ. T ừ đổ ta cổ t h ể b iế t đư ợ c n g u y ê n nhân

v ậ t l i ệ u b ị p h á h o ạ i, t ứ c l à k h i ứ n g s u ấ t lớ n n h ấ t t r o n g

th a n h v ư ợ t q u á ứ n g s u ấ t n g u y h iể m ỠQ. S o n g t r ê n th ự c

tế người ta k h ô n g t ín h v ớ i ứ n g s u ấ t n g u y h iể m , m à đ ể

a n to à n hơ n n g ư ờ i ta tín h vớ i ứ ng s u ấ t cho p h é p n h ậ n

đ ư ợ c b ằ n g c á c h c h ia ứ n g s u ấ t n g u y h iể m c h o h ệ số a n

to à n n (đ ã n ố i ở c h ư ơ n g 2).
ứ n g s u ấ t n g u y h iể m ÕQ l à g iớ i h ạ n c h ả y c ủ a v ậ t l iệ u

d ẻ o , l à g iớ i h a n bển c ủ a v â t liê u dòn. v ì th ế ứ ng su ất

Hình 4.1

114
l ớ n n h ấ t k h ô n g đ ư ợ c v ư ợ t q u á ứ n g s u ấ t c h o p h é p v à t a có c ô n g t h ứ c k iể m tra bền ở

t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t đ ơ n là :

ỡ max = * Mk

<5min = <*3 «
N h ư v ậ y ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n c â u h ỏ i v ể n g u y ê n n h â n p h á h o ạ i v ậ t liệ u k h ô n g

c ổ ý n g h ĩ a t h ự c h à n h v ì ứ n g s u ấ t n g u y h i ể m , v à từ đ ó l à ứ n g s u ấ t c h o p h é p l u ô n l u ô n

c đ t h ể x á c đ ịn h được b ằ n g k ế t q u ả th í n g h iệ m v ậ t liệ u .

C ò n ở t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t p hứ c tạ p ( p h ả n g v à k h ố i.) v iệ c x á c đ ị n h trạ n g t h á i g iớ i

h ạ n c ủ a n ổ r ấ t k h ó k h ă n . N g h ĩ a l à p h ả i x á c đ ị n h đ ư ợ c v ớ i g iá t r ị n à o c ủ a c á c ứ n g s u ấ t

c h ín h th ị trạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ứ c t ạ p đ ã c h o s ẽ ở t r ạ n g t h á i g iớ i h ạ n . B à i t o á n đặt

r a r ấ t p h ứ c t ạ p . C h ỉ c ố m ộ t p h ư ơ n g p h á p h ừ u h iệ u h ơ n c ả là t h í n g h i ệ m m ột m ẫu vớ i

quan h ệ c h o t r ư ớ c c ủ a c á c ứ n g s u ấ t c h ín h , đ ế n k h i m ẫ u b ị p h á h o ạ i, từ đ ố x á c đ ịn h

đ ư ợ c g iá trị ứng su ất n g u y h iể m v à sau đó là c á c g iá t r ị c h o p h é p c ủ a c á c ứ n g s u ấ t

c h í n h . S o n g c o n đ ư ờ n g n à y c ũ n g k h ô n g h iệ n t h ự c v ì q u a n h ệ c ủ a c á c ứ n g s u ấ t c h ỉ n h ,

rấ t khác n hau. Vớ i m ỗi m ộ t quan h ệ c ủ a c á c ứ n g s u ấ t c h ín h ta p h ả i là m m ộ t lấ n th í

n g h iệ m và như t h ế đ ò i h ỏ i p h ả i tiế n h à n h r ấ t n h iề u lẩ n th í n g h iệ m vớ i các q u a n hệ

khác nhau c ủ a ứ n g s u ấ t c h ín h . M ậ t k h á c c ũ n g c ò n r ấ t n h iễ u k h đ khăn đ ể th ự c h iệ n

t h í n g h iệ m v ì p h ả i eđ m á y v à t h iế t b ị p h ứ c tạ p . T ó m lạ i k h ô n g t h ể x á c đ ị n h được các

g iá t r ị c h o p h é p c ủ a c á c ứ n g s u ấ t c h ín h (tư ơ n g ứ n g vớ i t r ạ n g t h á i c h o p h é p ) b ằ n g th ự c

n g h iệ m đổi vớ i trạ n g th á i ứ n g s u â t phức tạ p . C h o n ền t r ạ n g t h á i g iớ i h ạ n của trạ n g

th á i ứ ng s u ấ t p hứ c tạ p c ũ n g k h ô n g x á c đ ịn h đ ư ợ c v à v iệ c đ á n h g iá đ ộ b ề n c ủ a t r ạ n g

ứ n g s u ấ t p hứ c tạ p v ì t h ế c ũ n g tr ở nên khđ k h à n do k h ô n g có t r ạ n g t h á i g iớ i h ạ n c ủ a

n ó đ ể so s á n h .

D o n h ữ n g lí d o n ê u tr ê n đ ể k iể m t r a độ b ể n cho trạ n g th á i ứ n g s u ấ t p h ứ c tạ p , n g ư ờ i

ta p h ả i sử d ụ n g k ế t q u ả t h í n g h iệ m ở trạ n g th á i ứng s u ấ t đơn c ủ a p h â n tố đ ể đ ư a r a

c á c g i ả t h i ế t v ề n g u y ê n n h â n p h á h o ạ i v ậ t l i ệ u , t r ê n cơ sở đ ó c h o p h é p t a đ á n h g i á đ ư ợ c

độ bền của chúng, c á c g iả th iế t đó được g ọ i là các lí th u y ế t vể độ bẽn hay cá c lí

th u y ế t b ề n .

T r ạ n g t h á i A n g u y h iể m n h ư trạ n g th á i B
Hình 4.2

115
 D o p h ả i d ự a v à o k ế t q u ả t h í n g h iệ m ở trạ n g th á i ứ ng s u ấ t đơ n, ngư ờ i ta đ ư a trạ n g

th á i ứ n g s u ấ t p hứ c tạ p đ a n g x é t v ể trạ n g th á i ứ n g s u ấ t đ ơ n tư ơ n g đ ư ơ n g ( h ìn h 4 .2 ).

N g h ĩa là trạ n g t h á i ứ n g s u ấ t g iớ i h ạ n (n g u y h iể m ) c ù a t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ứ c tạ p

c ũ n g c h í n h l à t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t g iớ i h ạ n c ủ a t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n t ư ơ n g đ ư ơ n g .

T rê n (h ìn h 4 .2 ) là t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n tư ơ n g đ ư ơ n g v ớ i t r ạ n g th á i ứ ng s u ấ t phứ c

tạ p đ ã ch o . Đ ộ b ề n c ủ a p h â n tố ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ứ c tạ p c ũ n g b ằn g độ b ề n của

phân t ố ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n tư ơ n g đ ư ơ n g . D o v ậ y v iệ c k i ể m tra bền p hân tố ở

t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ứ c t ạ p sẽ c h u y ể n t h à n h v i ệ c k i ể m t r a b ể n p h â n tố ở t r ạ n g th á i

ứ n g s u ấ t đ ơ n tư ơ n g đ ư ơ n g v à sẽ đ ơ n g iả n đ i r ấ t n h iề u , ứ n g s u ấ t c h ín h c ủ a t r ạ n g t h á i

ứ n g s u ấ t đ ơ n tư ơ n g đ ư ơ n g g ọ i là ứ n g s u ấ t tư ơ n g đ ư ơ n g k í h iệ u l à ơ tđ . V ấ n đề đ ặ t ra

p h ả i tìm đ ư ợ c m ố i q u a n h ệ g iữ a ứ n g s u ấ t t ư ơ n g đ ư ơ n g v à c á c ứ n g s u ấ t c h í n h . C h í n h

c á c t h u y ế t b ề n c h o p h é p t a x á c lậ p m ố i q u a n h ệ đ đ d ự a t r ê n g iả t h i ế t v ề n g u y ê n n h â n

v ậ t l i ệ u b ị p h á h o ạ i. V ớ i n h â n t ố ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n t a c o đ i ề u k iệ n b é n :

ơ lứ < [ổ i (4 -1 )

Từ q u a n h ệ g iữ a ơ tđ v à c á c ứ n g s u ấ t c h í n h t a sẽ s u y r a đư ợ c g iá t r ị c h o p h é p c ủ a

c á c ứ n g s u ấ t c h ỉn h q u a ứ n g s u ấ t c h o p h é p t h ô n g q u a ( 4 - 1 ) . V ậ y từ đ iể u k iệ n bển của

t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n tư ơ n g đ ư ơ n g t a s u y r a đ ư ợ c đ iể u k iệ n b ễ n c ủ a t r ạ n g th á i ứ ng

s u ấ t p h ứ c tạ p th ô n g q u a các th u y ế t b ề n .

Tdm lạ i t h u y ế t b ề n là n h ữ n g g iả t h u y ế t v ề n g u y ê n n h â n p h á h o ạ i v ậ t l i ệ u , t r ê n cơ

sở đ ó c h o p h é p t a đ á n h g i á đ ư ợ c đ ộ b ẽ n c ủ a v ậ t l i ệ u ở m ọ i t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t k h i c h ỉ

b iế t đ ộ b ể n c ủ a v ậ t liệ u đ ó ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n .

C á c th u y ế t b ề n được x â y d ự n g d ự a trê n cơ sở c ủ a g iả t h i ế t là h a i trạ n g th á i ứng

su ất nào đổ đư ợ c c o i là cổ đ ộ b ể n v à độ n g u y h iể m như nhau n ếu cù n g tă n g t ỉ lệ c á c

ứ n g s u ấ t c h í n h l ê n c ù n g m ộ t s ố l ẩ n t h ì c h ú n g đ ổ n g t h ờ i đ ạ t đ ế n t r ạ n g t h á i g iớ i h ạ n .

T ừ đ ố t a h iể u ứ n g s u ấ t tư ơ n g đ ư ơ n g là ứ n g s u ấ t p h ả i tạ o r a ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t

đ ơ n (ở m ẫ u c h ị u k é o ) s a o c h o t r ạ n g t h á i c ủ a n d c ũ n g n g u y h i ể m như trạ n g th á i phức

tạ p đ ã cho.

N g à y n a y v ớ i m ụ c đ íc h g ắ n c h ặ t h ơ n n ộ i d u n g c á c t h u y ế t v ớ i b à i t o á n đ ặ t r a , n g ư ờ i

t a í t g ọ i là th u y ế t b ề n m à th ư ờ n g g ọ i là lí th u y ế t v ề c á c t r ạ n g t h á i g iớ i h ạ n , ở c h ừ d n g

n à y ta v ẫ n g ọ i là t h u y ế t b ề n , t u y cđ t ín h c h ấ t tư ơ n g đ ư ơ n g s o n g l à t ê n g ọ i d o l ịc h sử

đ ể lạ i.

H i ệ n n a y có n h iể u t h u y ế t b ể n , m õ i th u y ế t đư ợc x â y d ự n g t r ê n n h ữ n g g iả t h iế t k h á c

n h a u v ể n g u y ê n n h â n p h á h o ạ i v ậ t l i ệ u . C h ú n g t a c h ỉ n g h i ê n c ứ u n h ữ n g t h u y ế t cơ b ả n

n h ấ t v à p h ổ b iế n n h ấ t .

116
 §2. CÁC THUYẾT BẼN

1. Thuyết bền ứng suất pháp lớn nhất (thuyết bển thứ nhất).
T h u y ế t n à y do G a lilê đ ư a r a n ă m 1 6 3 8 . T h u y ế t n à y d ự a t r ê n cơ sở c h o r ằ n g n g u y ê n

n h â n v ậ t l i ệ u b ị p h á h o ạ i l à d o ứ n g s u ấ t p h á p lớ n n h ấ t g â y r a . T h e o t h u y ế t n à y t h ì h a i

t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ứ c t ạ p v à đ ơ n s ẽ c ố đ ộ b ề n t ư ơ n g đ ư ơ n g n ế u ứ n g s u ấ t p h á p lớ n

n h ẫ t c ù a c h ú n g b ằ n g n h a u . N h ư v ậ y k h i t ă n g c á c ứ n g s u ấ t c h í n h l ê n c ù n g m ộ t số l ầ n ,

nếu ứng suất pháp lớ n r h ấ t cử a p h â n tố ở tr ạ n g th á i ứ ng s u ấ t phứ c tạ p (h ìn h 4 .3 a )

đ ạ t g iá t r ị n g u y h i ể m c ủ a p h â n t ố ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n t ư ơ n g đ ư ơ n g (ơ Q) t h ì p h â n

tố ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ứ c t ạ p s ẽ ở t r ạ n g t h á i g iớ i h ạ n , v ì v ớ i g i á t r ị ứ n g s u ấ t đ đ

p h â n t ố ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n t ư ơ n g đ ư ơ n g đ ạ t đ ế n t r ạ n g t h á i g iớ i h ạ n .

Hình 4.3

H a i p h â n tố A v à B c ù n g ở t r ạ n g t h á i g iớ i h ạ n .

P h â n tố B ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n cố đ ộ b ể n tư ơ n g đ ư ơ n g v ớ i p h â n tố A ở t r ạ n g
th á i ứ n g s u ấ t phứ c tạ p (d o đ ổ t a g ọ i t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t c ủ a p h â n tố B là t r ạ n g th á i
ứ n g s u ấ t đ ơ n t ư ơ n g đ ư ơ n g ) v ì v ậ y t h e o t h u y ế t n à y k h i ơtd = [ơ] t h ì ơmax = ơị = [ơ ].

P h â n tố B b ị p h á h o ạ i n ế u ố iđ > [ơ] t h ì p h â n t ố A c ũ n g sẽ b ị p h á h o ạ i n ế u ứ n g s u ấ t

lớ n n h ấ t ơ ì > [ờ].

D o đđ ta có đ iề u k iệ n là :

V ớ i v ậ t liệ u d ẻ o :

td = Ơ 1 ^ [ới nếu lơ ^ > |ơ 3 |

hay (4 -2 )
ơ td = l ơ3Ỉ ^ M nếu l ơ lỉ <

V ớ i v ậ t liệ u d ò n :

td
vã (4-3)
*td =

117
 T h u y ế t n à y h iệ n n a y í t d ù n g (ở p h ư ơ n g T â y c ò n d ù n g , ở L iê n Xô (c ũ ) t h ì từ năm
1 9 6 2 đ ế n n a y k h ô n g d ù n g n ữ a ). N h ư ợ c đ iể m c ủ a n ổ là k h ô n g k ể đ ế n h a i ứ n g s u ấ t c h ín h
c ò n l ạ i m à th ự c t ế c h ú n g cđ ả n h h ư ở n g đ á n g k ể đ ế n đ ộ b ể n c ủ a v ậ t liệ u , v í d ụ k h i n é n
m ộ t k h ố i x i m ă n g h ì n h l ậ p p h ư ơ n g , b ằ n g m ộ t á p lự c đ ề u n h a u t h e o m ọ i p h ư ơ n g ( á p lự c
th ủ y tĩn h ) t a t h ấ y k h ố i x i m ă n g đ đ v ẫ n k h ô n g b ị p h á h o ạ i m ặ c d ù á p lự c n é n r ấ t l ớ n ,
lớ n h ơ n g iớ i h ạ n b ề n n h i ề u l ẩ n . T h u y ế t n à y c h ỉ c h o m ộ t k ế t q u ả p h ù h ợ p v ớ i t h í n g h i ệ m
k é o v ậ t liệ u dòn (s ự p h á h o ạ i x ả y r a khi phần n ọ tá c h khỏi phần k ia , c á c b iế n dạng
dẻo k h ô n g p h á t tr iể n rõ rệ t).

2. Thuyết bền biến dạng dài tương đối lớn nhất (thuyết bền thứ hai).
T h u y ế t n à y do M o r io t đ ư a r a n ă m 1 6 8 2 s a u đ ổ đư ợ c X e n v e n a n tiế p tụ c p h á t t r iể n .
Theo th u y ế t n à y th ì n g u y ê n nhân v ậ t l i ệ u b ị p h á h o ạ i l à d o b iế n d ạ n g d à i tư ơ n g đ ố i
lớ n n h ấ t c ủ a p h â n tố ở trạ n g th á i ứ n g s u ấ t p h ứ c tạ p đ ạ t đ ế n b iế n d ạ n g tư ơ n g đ ố i ở
trạ n g t h á i n g u y h iể m c ủ a p h â n tố ở t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t đ ơ n.

N g h ĩa là ở tr ạ n g th á i ứ n g s u ấ t p h ứ c tạ p v ậ t l i ệ u s ẽ b ị p h á h o ạ i n ế u b iế n dạng dài
t ư ơ n g đ ố i lớ n n h ấ t c ủ a p h â n t ố t h e o m ộ t h ư ớ n g n à o đ ổ đ ạ t đ ế n m ộ t g iá t r ị m à v ớ i g i á
t r ị đ ố ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n v ậ t liệ u b ị p h á h o ạ i.

B i ế n d ạ n g d à i t ư ơ n g đ ố i lớ n n h ấ t c ủ a p h â n t ố ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ứ c t ạ p (p h â n
tố A h ìn h 4 .3 a ) sẽ là :

1
£ì = Ỷ [Ơ1 ~ ơ2 + Ơ3) ]

V ớ i p h â n tố B ( h ìn h 4 .3 b ) ở t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t đ ơ n :

£ td - E

Đ iề u k iệ n b ề n c ủ a p h â n tổ B là :

Theo th u y ế t n à y đ ể k h ô n g b ị p h á h o ạ i t h ì b iế n d ạ n g d à i t ư ơ n g đ ố i c ủ a p h â n tố ở
trạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n t ư ơ n g đ ư ơ n g (£ tđ ) p h ả i n h ỏ h ơ n b iế n d ạ n g d à i t ư ơ n g đ ố i c h o

phép [£ ], , £o b i ế n d ạ n g d à i tư ơ n g đ ố i ở t r ạ n g th á i n g u y

h iể m ( g iớ i h ạ n ) c ủ a p h â n tố , ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n , (x á c đ ịn h từ t h í n g h iệ m ) v ỉi
b iế n d ạ n g d à i t ư ơ n g đ ố i lớ n n h ấ t c ủ a p h â n t ố ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ứ c t ạ p c ũ n g p h ả i

n h ò h ơ n g iá t r ị đ ổ .

T a c đ đ iề u k i ệ n b ề n : £tđ = £i ^ [£ ]

Ịơ Ị
Hay (4 -4 )
E

C u ố i c ù n g t a c ổ q u a n h ệ g iữ a ứ n g s u ấ t t ư ơ n g đ ư ơ n g (ơtđ) v à c á c ứ n g s u ấ t c h ín h
( ơ i, Ơ 2 và 3
Ơ ) t h e o đ iề u k i ệ n (4 -4 ) là :
 V ớ i v ậ t liệ u d ẻ o :

Đ iề u k iệ n n à y đ ư ợ c sử d ụ n g c h o c á c t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t cổ Ơ I > |ơ 3| . C ò n tro n g
trư ờ n g h ợ p cđ ứ n g s u ấ t n é n m à Ơ 3 có g iá t r ị t u y ệ t đ ố i lớ n n h ấ t t h ì đ i ề u k iệ n b ẽ n là :

ỡ tú = \ơ3 - ụ.{6x + õ 2)\ sỉ[ỡ ] (4 -6 )

V ớ i v ậ t liệ u d ò n :

K h ả n ã n g c h ịu k é o v à n é n k h á c n h a u n ê n t a cđ h a i đ iề u k i ệ n b ề n l à :

ơ [đ = | f f 1 - u .(ơ 2 + ơ 3) I « [Ỡ ]y (4 -7 )

ơtđ = |ơ 3 -,«.(ơ2 + f f l)l 55M n (4_8)

Xenvennan đ ã p h á t tr iể n th u y ế t b ề n n à y th e o p h â n tố b ấ t k ì, k h ô n g p h ả i là p h â n
t ố c h í n h đ ố i v ớ i t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ả n g . N g h ĩ a là p h ả i t í n h c á c ứ n g s u ấ t c h í n h q u a
c á c ứ n g s u ấ t p h á p v à t iế p tá c d ụ n g t r ê n b ể m ặ t c ủ a p h â n tố , s a u đ đ t iế p tụ c k iể m tra
th e o c á c c ô n g th ứ c tr ê n .

T h u y ế t b ề n n à y cổ ư u đ iể m là k ể đ ế n c ả b a ứ n g s u ấ t c h ín h ơ\, 02 và Ơ 3 song th e o
k ế t q u ả t h í n g h iệ m t h ì t h u y ế t n à y k h ô n g p h ù h ợ p vớ i v ậ t liệ u d ẻ o c ò n v ớ i v ậ t liệ u d ò n
t h ì k h ô n g p h ả i l ú c n à o c ũ n g p h ù h ợ p . T h u y ế t n à y t r ư ớ c đ â y đ ư ợ c sử d ụ n g r ộ n g r ã i , h i ệ n
n a y h ẩ u n h ư k h ô n g đ ư ợ c sử d ụ n g n ữ a .

3. Thuyết bền ứng suất tiếp lớn nhất (thuyết bền thứ ba).
T h u y ế t b ề n n à y d o C u -lô n g đưa r a n ă m 1 7 7 3 . T h e o tliu y ế l n à y th ì n g u y ê n n h â n v ậ t
liệ u b ị p h á h o ạ i l à d o ứ n g s u ấ t t i ế p lớ n n h ấ t ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ứ c t ạ p đ ạt đến
ứ n g s u ấ t tiế p n g u y h iể m ở tr ạ n g th á i ứ n g s u ấ t đơ n. N ổ i m ộ t cá ch k h á c là độ b ề n c ủ a
v ậ t liệ u ở trạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ứ c t ạ p sẽ đ ư ợ c b ả o đ ả m n ế u ứ n g s u ấ t tiế p lớ n n h ấ t
c h ư a v ư ợ t q u á g iá t r ị ch o p h é p c ủ a ứ n g s u ấ t tiế p ở t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t đ ơ n .

V ớ i p h â n t ố ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n ( h ì n h 4 . 3 b ) ứ n g s u ấ t t i ế p lớ n n h ấ t sẽ l à ( x e m

chư ơng 2).

V ớ i p h â n t ố ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ứ c t ạ p ( p h â n t ố A h ìn h 4 . 3 a ) ứ n g s u ấ t t i ế p lớ n
n h ấ t sẽ là (x e m chư ơ ng 3) :

T a c đ đ iể u k i ệ n là :

max max
<c [ -]
LJ
7

ơl _ ổ 3 ơ tđ „ [ơ]
Hay = Y * [T] = 2 (4 ~ 9)

Từ đ â y ta c đ q u a n h ệ g iữ a ứ n g s u ấ t t ư ơ n g đ ư ơ n g ơ tđ v à c á c ứ n g s u ấ t c h í n h th e o

đ iề u k iệ n b ề n (4 -9 ) là :

ơ tđ = ơì “ ơ3 ^ (4 -1 0 )

119
 C ô n g th ứ c ( 4 - 1 0 ) l à đ iê u k iệ n b ể n c ủ a p h â n t ố ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ứ c t ạ p th e o

th u y e t b ền ứ n g s u ấ t tie p lớ n n h ấ t , s u y r a t ừ đ iễ u k iệ n bền của p h ân tố ở tr ạ n g th á i

ứ n g s u ấ t đ ơ n tư ơ n g đ ư ơ n g .

Ta t h iế t lậ p công th ứ c

b) t í n h ơtđ c h o t r ư ờ n g h ợ p t r ạ n g
t h á i ứ n g s u ấ t p h ẳ n g đ ậ c b iệ t,
6 1 ố td đ ố là trư ờ n g h ợ p th ư ờ n g g ặ p
V - - L t r o n g c á c b à i t o á n sứ c b ể n v ậ t
- U -

1
ỉ
k
/ -------
2 + 4 . T2"

-
\
liệ u , ơtd = Vỡ ở

\
c h ư ơ n g 3 t a có c ô n g th ứ c x á c
đ ịn h các ứ n g s u ấ t c h ín h khi

Hình 4.4 : Phân tố B tương dương phần tố A k iế t ứng suất tá c dụng trê n
b a m ặ t b ấ t k ì v u ô n g góc với

n h a u c ủ a p h â n tó ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ẳ n g (c ô n g th ứ c 3 .5 ). ở đây, ỡy = 0, ta có :

(a )
V ( f )2+i2

õz = 0 v à ff 3 + z* (b )
-ỉ-íĩí)
T h a y (a ) v à (b ) v à o ( 4 - 1 0 ) ta được :

ỡ td = Ơ1 ■ ơ3 = líơ 2+ 4T 2
V à đ iể u k i ệ n b ề n c ủ a t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ả n g đ ặ c b i ệ t n à y sẽ là

ơtđ = ]lỡ2 + 4 t 2 sỉ [ơ] (4 -1 1 )

T h í n g h iệ m c h ứ n g tỏ r ằ n g t h u y ế t b ể n ứ n g s u ấ t tiế p lớ n n h ấ t r ấ t p h ù hợ p với v ậ t
liệ u d ẻ o , c ò n v ớ i v ậ t liệ u d ò n t h ì k h ô n g p h ù h ợ p lắ m .

N h ư ợ c đ iể m c ủ a t h u y ế t n à y là k h ồ n g k ể đ ế n ứ n g s u ấ t c h ín h 02 n ià th ự c t ế c h o t h ấ y

n đ c ó ả n h h ư ở n g đ ế n đ ộ b ề n v ậ t l iệ u .

T h u y ế t n à y g iả i th íc h đượ c t ạ i sao k h i n é n đ ề u c á c p h ư ơ n g (á p lự c t h ủ y t ĩ n h ) v ậ t
liệ u có th ề c h ịu đ ư ợ c á p lự c r ấ t lớ n (th e o l í t h u y ế t n à y t h ì á p s u ấ t đ ò c đ t h ể lớ n vô
c ù n g ) v ì tro n g trư ờ n g hợp n à y ƠI = Ơ 3 cho n ê n ơtđ l u ô n l u ô n b ằ n g k h ô n g d ù ƠI v à Ơ3
có lớ n đ ế n đ â u .

T h u y ế t n à y đ ư ợ c sử d ụ n g r ộ n g r ã i v ớ i v ậ t l iệ u d ẻ o .

4. Thuyết bền thế năng biến đổi hình dáng (thuyết bền thứ tư).

Thuyết này do Huybe đưa ra năm 1904. Theo th u y ế t n à y th ì nguyên nhân vật
liệ u b ị p h á h o ạ i l à d o t h ế n ã n g b iế n đ ổ i h ìn h d á n g c ủ a p h â n tố ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t
p hứ c tạ p đ ạ t đ ế n t h ế n ă n g b iế n đ ổ i h ìn h d á n g ở t r ạ n g t h á i n g u y h iể m của phân tố
ở trạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n . Đ ộ b ề n c ủ a v ậ t liệ u ở trạ n g th á i ứ n g s u ấ t p h ứ c tạ p sẽ

120
được b ảo đ ả m n ế u t h ế n ă n g b iế n đ ổ i h ìn h d á n g c h ư a v ư ợ t q u á t h ế n à n g b iế n đ ổ i h ìn h

d á n g cho p h ép của trạ n g th á i ứ ng s u ấ t đơn.

Với phân tố B ở t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n ( h ìn h 4 .3 .b ) t h ế n ấ n g b iế n đ ổ i h ìn h dáng

u £ d sẽ là :

UBd = ~ g jịp ® f d (x e m ch ư ơ n g 2)
Với phân tố A ở trạ n g th á i ứ n g s u ấ t phứ c tạ p ( h ìn h 4 . 3 .a ) t h ế n ă n g b iế n đ ổ i h ìn h

d á n g sẽ là (x e m chư ơ ng 3)

1 +JU 2 _ õịơ2
uộd (ơị + ơị + G2ơ 3 G3G ì )
3E

Như v ậ y đ iể u k i ệ n b ề n sẽ l à :

U íd = u ?d« [U hdi= M 2

1 +ụ
Hay (ơỊ + á ị + Ớị - 002 - Ơ Ơ 23- 3
ff flr1) M '
3E 3E

S a u k h i r ú t gọn ta được :

Ư tđ -
V (ơj =
V VƯ 1 -
ơị +
'
á 3ị - ƠJƠ
1 2
2 - ơnổv (4 -1 2 )

v ớ i t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ẳ n g đ ặ c b i ệ t t a c đ (ơ 2 = 0) :

ơtd = 'ịơ\ 4- ơị - ơ3õ l = )|ơ2 4- 3r2 ^ [ờ] (4 -1 3 )

Thuyết này được đ ư a r a sau k h i t h u y ế t b ê n v ễ t h ế n ă n g b iế n d ạ n g to à n phần và

th u y ế t bển về th ế năng b iế n đổi th ể tíc h không sử dụng được do không được th ự c

n g h iệ m xác nhận.

T h u y ế t n à y v ớ i v ậ t liệ u d ò n k h ô n g p h ù h ợ p s o n g n d t h íc h h ợ p v ớ i v ậ t liệ u d ẻ o v à

v ì t h ế đ ư ợ c sử d ụ n g r ộ n g r ã i.

5. Thuyết bển MO (thuyết bền thứ 5).

Thuyết này do M o đ ư a r a lẩ n đẩu

tiê n vào n ăm 1882 v à p h á t tr iể n m ột

cách c h i tiế t vào n ă m 1900. N ộ i dung

của th u y ế t này cđ th ể tò m tắ t như

sau : ở chư ơng 3 khi n g h iê n cứ u về

t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t k h ố i t a cđ b a v ò n g

trò n ứ n g s u ấ t. B a v ò n g trò n n à y b iể u

th ị m ột trạ n g th á i ứng suất k h ố i.

V ò n g trò n n g o à i c ủ n g vớ i các ứ n g s u ấ t

c h ín h là ỡì và ơ 3 b iể u t h ị sự t h a y đ ổ i

ùng s u ấ t trê n các m ặ t so n g so n g vớ i

p h ư ơ n g c h ín h th ứ h a i, là v ò n g t r ò n cố

b á n k í n h lớ n n h ấ t g ọ i l à v ò n g t r ò n g iớ i T * [ _* ,
& o Vòng tròn giới hạn

121
hạn (h ìn h 4 .5 ). V ớ i m ỗ i m ộ t q u a n h ệ c ủ a ứ n g s u ấ t c h ín h ta v ẽ được m ộ t v ò n g trò n

g iớ i h ạ n .

Nếu là m n h iề u lầ n th í n g h iệ m v ớ i ứ n g s u ấ t c h ín h k h á c n h a u t a sẽ cđ m ộ t t ậ p hợp

n h ữ n g v ò n g t r ò n g iớ i h ạ n . K ế t q ủ a t h í n g h i ệ m c h ứ n g tỏ r ằ n g đ ố i v ớ i m ỗ i lo ạ i v ậ t liệ u

n h ấ t đ ị n h c á c v ò n g t r ò n g iớ i h ạ n b i ế n đ ổ i g ấ n n h ư t h e o m ộ t q u y l u ậ t s a o c h o c đ đ ư ờ n g

bao q u a n h A B C ( h ì n h 4 . 6 ) . Đ ư ờ n g n à y g ọ i l à đ ư ờ n g c o n g g iớ i h ạ n . Đ ư ờ n g c o n g g iớ i h ạ n

c h ia m ặ t p h ẳ n g t o ạ đ ộ t h à n h h a i m iễ n , m i ề n t r o n g v à m iễ n n g o à i. M i ề n t r o n g c h ứ a gốc

to ạ độ. N ế u m ộ t trạ n g th á i ứ ng s u ấ t n ào đó có vò n g trò n g iớ i h ạ n nàm hoàn to à n ở

m i ễ n t r o n g t h ì n đ k h ô n g n g u y h i ể m , c ò n n ế u t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t n à o cò v ò n g t r ò n g iớ i

h ạ n t i ế p x ú c v ớ i đ ư ờ n g c o n g g iớ i h ạ n t h ì t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t ấ y l à n g u y h i ể m .

Hình 4.6
T rê n th ự c t ế n ế u dự a vào

t h í n g h iệ m đ ể x á c đ ịn h n h ữ n g

vò n g trò n g iớ i h ạ n sa u đđ vè

đường cong g iớ i h ạ n th ì rấ t

khố k h ăn , vì vậy ngư ờ i ta cãn

c ứ v à o h a i v ò n g t r ò n g iớ i h ạ n

— aẽ kéo và nén dọc trụ c và coi

đ ư ờ n g c o n g g iớ i h ạ n l à đ ư ờ n g

tiế p x ú c vớ i h a i v ò n g t r ò n đổ

(h ìn h 4 .7 ).

Vế p h ía b ê n tr á i củ a trụ c

T, đường cong g iớ i hạn xem

n hư c ắ t trụ c õ ở v ô c ù n g v ì từ
Hình 4.7 th í n g h iệ m t a th ấ y r ằ n g tro n g

trư ờ n g h ợ p n é n đ ề u th e o b a p h ư ơ n g ,v ậ t l i ệ u c ó th ể c h ịu đ ự n g đ ư ợ c ứ n g s u ấ t r ấ t lớ n .

V ễ p h ía b ê n p h ả i, h a i đ ư ờ n g th ẳ n g tiế p xúc n à y g ặ p n h a u t ạ i B t r ê n t r ụ c ơ.

Đ iề u k iệ n b ề n th e o t h u y ế t n à y là :

ơ ld = ơl - Kơ 3 < [õ] (4 - 14)

122
 ỡo , A. ^
C ô n g th ứ c n à y cổ t h ể c h ứ n g m i n h từ đ ổ t h i , t r o n g đ đ K = --------- t i s ố g iữ a ứ n g s u ấ t
ơn

n g u y h iể m k h i kéo và nén.

T h ậ t v ậ y h a iđ ư ờ n g th ẳ n g t i ế p x ú c n à y l à r a n h g iớ i c ủ a v ù n g c ổ c á c t r ạ n g t h á i ứ n g

suất an to à n và lậ p nên m ối quan hệ tu y ế n tín h g iữ a c á c ứ n g s u ấ t ỡị và Ơ 3 của m ọi

trạ n g th á i ứ n g s u ấ t. V ò n g trò n g iớ i h ạ n c ủ a m ộ t t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t t i ế p x ú c v ớ i h a i

đ ư ờ n g th ả n g n à y :

õx = a + Kơ 3 (4-1 5)

B i ể u t h ứ c ( 4 - 1 5 ) n h ậ n đ ư ợ c t r ê n cơ sở c á c q u a n h ệ h ỉn h h ọ c đ ơ n g i ả n x u ấ t p h á t t ừ

sự đ ổ n g d ạ n g c ủ a h a i ta m g iá c A C C 3 3 2 và A jC C 1 2 (h ìn h 4 .7 ).

Ta cđ th ể v iế t :

A3 C3 A 1c,
(a )
c ,c 2

T ro n g đố :

G\ +
A 3c 3 ■2 ^ 2 2 2

ơl - \fí3\
t
C 2C 3 ƠG
3 2 2
(b )
ỉ^ l «
1 W1 2 ^2 2 2
■fc0 |<N

ơo
c ,c 2
II

+ 2

T h a y (b ) v à o ( a ) v à s a u k h i b iế n đ ổ i t a đư ợ c ( 4 - 1 5 ) v ì ( 4 - 1 5 ) đ ú n g c ả c h o c á c t r ư ờ n g

h ợ p k é o v à n é n , c h o n ê n c ổ t h ể x á c đ ị n h c á c h ệ số a v à K đ ố i v ớ i c á c q u a n h ệ b ấ t k ỳ

của ốịVầố^

Ví dụ khi kéo Ơ 3 = 0, còn ơị = Thay c á c g iá t r ị ứ n g s u ấ t n à y v à o (4 -1 5 ) ta

được a =

K h i nén ơ ị = 0 và Ơ 3 = —

Như v ậ y ta cổ :

- Kữ-n = 0

S u y ra K =

Như v ậ y b iể u th ứ c ( 4 - 1 5 ) cd d ạ n g :

123
 (c )

H a y là : (d )

Để cho a n to à n t a tín h vớ i ứ n g s u ấ t c h o p h é p v à đ iề u k iệ n b ề n sẽ l à : (4 -1 4 ) vì

(d ) ở t r ạ n g t h á i n g u y h iể m

Vậy ơtđ = ơl - Kơ 3 ^ [tíi

Hệ số K c h o p h é p k ể đ ế n k h ả n ă n g c h ịu kéo và nén k h á c n h a u c ủ a v ậ t liệ u . N ế u

khả n ă n g c h ịu kéo và n én là n h ư n h a u ( v ậ t liệ u d ẻ o ) t h ì K =1 c á c đ ư ờ n g t h ẳ n g tiế p

tu y ế n v ớ i c á c v ò n g t r ò n g iớ i h ạ n s ẽ s o n g s o n g v ớ i t r ụ c h o à n h õ. Đ ié u k iệ n b ễ n (4 -1 4 )

l ú c n à y s ẽ t r ù n g v ớ i đ i ê u k i ệ n b ể n t h e o t h u y ế t b ề n ứ n g s u ấ t t i ế p lớ n n h ấ t .

N h ư ợ c đ iể m c ủ a th u y ế t n à y là k h ô n g k ể đ ến ả n h h ư ở ng c ủ a ơ 2và đ ơ n g iả n đ ư ờ n g

c o n g g iớ i h ạ n t h à n h đ ư ờ n g t h ẳ n g , s o n g n ổ v ẫ n ư u v i ệ t h ơ n c á c t h u y ế t t r ê n l à t h í c h h ợ p

v ớ i c ả h a i lo ạ i v ậ t liệ u d ẻo v à d ò n . N g o à i r a n đ c ũ n g k h ô n g d ự a v à o g iả t h i ế t n à o m à

c ă n c ứ v à o t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t k h ố i n g u y h i ể m b i ể u t h ị b à n g v ò n g t r ò n g iớ i h ạ n . T h u y ế t

n à y cho kết quả k h á c h ín h x á c k h i v ò n g .tr ò n g iớ i h ạ n c ủ a t r ạ n g th á i ứ ng s u ấ t đ a n g

xét nằm tro n g k h o ả n g h a i v ò n g trò n g iớ i h ạ n kéo v à nén .

C h ú n g t a d ễ d à n g n h ậ n th ấ y r ằ n g đ iể m B ( g ia o đ i ể m c ủ a đ ư ờ n g c o n g g iớ i h ạ n vớ i

trụ c nằm ngang õ) tư ơ n g ứ n g v ớ i trư ờ n g h ợ p kéo đ ề u th e o m ọ i p h ư ơ n g v ớ i ứ n g s u ấ t

b ằ n g ứ n g s u ấ t g iớ i h ạ n (n g u y h iể m ) x á c đ ịn h b ằ n g to ạ đ ộ c ủ a đ iể m B. V ậy M O tro n g

trư ờ n g h ợ p n à y sẽ là m ộ t đ iể m v ì c á c ứ n g s u ấ t ƠJ ơ 2 ơ3 b ằ n g nhau.

§3. KỂT LUẬN

K h i t ín h to á n v iệ c c h ợ n t h u y ế t n à y h a y t h u y ế t k h á c đ ể k iể m t r a p h ụ th u ộ c v à o v ậ t

liệ u đ ư ợ c sử d ụ n g v à t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t c ủ a đ iể m k iể m t r a . V iệ c c h ọ n t h u y ế t b ề n th íc h

h ợ p cổ ý n g h ĩa th ự c t iễ n r ấ t lớ n .

V ớ i v ậ t liệ u dẻo t a c h ỉ n ê n d ù n g th u y ế t b ề n ứ n g s u ấ t tiế p lớ n n h ấ t v à t h u y ế t b ề n

t h ế n ă n g b iế n đ ổ i h ì n h d á n g lớ n n h ấ t . T h ự c t ế c h o t h ấ y h a i k ế t q u ả n à y g ầ n g iố n g n h a u ,

V ớ i v ậ t liệ u d ò n p h ả i d ù n g th u y ế t b ề n M O .

N h ữ n g th u y ế t m à c h ú n g ta x é t ở trê n l à n h ữ n g t h u y ế t r ấ t cơ b ả n v ề đ ộ b ề n .

C h ú n g d ư ợ c đ ư a r a t r o n g k h o ả n g t h ờ i g i a n d à i , b ắ t đ ầ u từ g i ữ a t h ế k ỉ X V I I đ ế n đ ầ u

th ế k ỉ X X .

N g o à i n h ữ n g th u y ế t n ê u trê n c ò n có r ấ t n h i ễ u các th u y ế t k h á c mà c h ư a được á p

d ụ n g rộ n g r ã i.

124
 1 9 3 0 H .d a v id e n k o v v à s a u đ đ là P r iđ m a n đưa ra th u y ế t b ể n h ỗ n hợp. T h u y ế t n à y

phân b iệ t h a i d ạ n g p h á h o ạ i v ậ t liệ u , p h á h o ạ i d ò n ( v ậ t liệ u tá c h khỏi nhau) và phá

h o ạ i n h ớ t (d o t r ư ợ t ) . P h á h o ạ i d ò n d o ứ n g s u ấ t p h á p g â y r a , p h á h o ạ i t r ư ợ t d o ứ n g s u ấ t

tiế p . T h u y ế t n ày d ự a trê n cơ sở t h í n g h i ệ m c ủ a g i ả t h i ế t v ì sự p h á h o ạ i v ậ t l i ệ u vừ a

tá c h khỏi nhau v ừ a t r ư ợ t t u ỳ th e o đ iễ u k iệ n l à m v iệ c v à t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t. T r ê n cơ

sở đ đ đ ã k ế t h ợ p t h u y ế t b ề n t h ứ h a i v à t h ứ b a . ứ n g s u ấ t p h á p lớ n n h ấ t x á c đ ị n h t h e o

th u y ế t b ề n th ứ h a i c ò n ứ n g s u ấ t t i ế p lớ n n h ấ t x á c đ ị n h t h e o t h u y ế t b ể n t h ứ b a .

T h u y ế t n à y tu y có tín h ch ất gần đ ú n g s o n g n ổ đ ơ n g iả n v à c ổ ý n g h ĩ a t h ự c t ế , sơ

đ ổ h o á đ ư ợ c h iệ n tư ợ n g p h ứ c tạ p v à sự p h á h o ạ i v ậ t l i ệ u .

G ần đ â y x u ấ t h iệ n n h iề u t h u y ế t m ớ i, c h ủ y ế u liê n quan đ ế n c á c lo ạ i v ậ t liệ u xây

d ự n g m ớ i n h ư c h ấ t d ẻ o , s ợ i t h u ỷ t i n h , c h ấ t d ẻ o n h i ề u lớ p v . v . . . C á c n g h i ê n c ứ u l í t h u y ế t

v à th ự c n g h iệ t n g ầ n đ â y c h o t h ấ y r ằ n g c ấ u t r ú c t i n h t h ể c ủ a v ậ t r ắ n b iế n d ạ n g cđ ả n h

h ư ở n g lớ n đ ế n b iế n d ạ n g v à p h á h o ại các v ậ t th ể đổ. N ế u bỏ q u a ả n h hư ở ng n à y th ỉ

k ế t q u ả t í n h t o á n t h e o t h u y ế t b ễ n n à y h a y t h u y ế t b ễ n k h á c sẽ b ị s a i lệ c h . S o n g n ế u k ể

ảnh hư ở ng đó th ì b à i to á n trở nên vô c ù n g p h ứ c tạ p . Đ ế n n ay người ta m ớ i đ i được

n h ữ n g bước đi q u a n tr ọ n g s o n g v ẫ n c h ỉ là bước đ ầ u v é v ấ n đ ể n à y .

N h ư ợ c đ iể m c h u n g c ủ a c á c t h u y ế t b ề n h iệ n n a y là c h ư a k ể đư ợ c ả n h h ư ở n g c ủ a c á c

y ế u tố n h ư n h i ệ t đ ộ , th ờ i g ia n , c ũ n g n h ư k íc h th ư ớ c k ế t c ấ u . N h ữ n g n h ư ợ c đ iể m đổ đã

hạn chế p hạm v i sử d ụ n g c ủ a c h ú n g v à t r o n g t ấ t c ả cá c trư ờ n g h ợ p c h ú n g t a p h ả i n h ậ n

c á c k ế t q u ả m ộ t c á c h g ầ n đ ú n g m à đư ợ c th ự c n g h iệ m xác nhận.

V iệ c h o à n th iệ n c ũ n g n h ư t ìm tò i, x â y d ự n g c á c t h u y ế t b ề n m ớ i là n h iệ m vụ rấ t cẩn

t h iế t h iệ n n a y .

125
 CHƯƠNG V

ĐẶC TRƯNG HÌNH HỌC CỦA MẶT CẮT NGANG

§1. KHÁI NIỆM

K h i n g h iê n cứ u m ộ t th a n h c h ịu kéo (n é n ) đ ú n g tâ m ta th ấ y rằ n g ứ n g s u ấ t tro n g

t h a n h c h ỉ p h ụ th u ộ c v à o m ộ t đ ặ c t r ư n g h ìn h h ọ c c ủ a m ặ t c ấ t n g a n g l à d iệ n t íc h F c ủ a

n ó . N h ư n g đ ố i v ớ i t h a n h c h ị u lự c k h á c n h a u n h ư u ố n , x o ắ n . . . t h ì ứ n g s u ấ t t r o n g t h a n h

k h ô n g n h ữ n g ch ỉ p h ụ th u ộ c v à o d iệ n tíc h m ặ t cắt ngang F m à c ò n p h ụ th u ộ c v à o h ìn h

d á n g c ủ a m ặ t c ắ t, v ị t r í t á c d ụ n g c ủ a n g o ạ i lự c đ ố i v ớ i m ặ t c á t ( t a s ẽ t h ấ y r õ s a u n à y )

V í d ụ c h o t h a n h c h ịu u ố n t r o n g h a i

trư ờ n g h ợ p (h ìn h 5 . 1 ) . B ằ n g t r ự c g iá c

ta dễ th ấ y rằ n g th a n h tro n g trư ờ n g

hợp (a ) có k h ả n ă n g c h ịu lự c lớ n h ơ n

tro n g trư ờ n g hợp (b ). M ậc dù ở đây

m ật cắt ngang của th a n h như nhau

n h ư n g p h ư ơ n g t á c d ụ n g c ủ a n g o ạ i lự c

đ ối vớ i m ặ t c ắ t n g a n g th a y đ ổ i đ ã ả n h

hưởng đến khả năng c h ịu lự c của

th a n h (tứ c là ảnh hưởng đến ứng

s u ấ t t r o n g t h a n h ) D ư ớ i đ â y t a sẽ x é t

th ê m m ộ t số đ ặ c t r ư n g k h á c c ủ a m ặ t

Hình 5.1 cát ngang'

§2 MÔ MEN TĨNH VÀ CÁC MÔ MEN QUÁN TÍNH

G iả sử có m ặ t c á t n g a n g ( F ) t r o n g m ặ t p h ẳ n g (o x y ). L ấ y đ iể m b ấ t k ì A ( x ,y ) th u ộ c

( F ) v à x u n g q u a n h A l ấ y m ộ t p h â n t ố d iê n t í c h d F ( h ìn h 5 .2 )

1. Mô men tĩnh :

a. Đ ịnh nghỉa 1 :

M ô m e n c ủ a d i ệ n t í c h ( F ) đ ố i v ớ i c á c t r ụ c X v à y l à n h ữ n g lư ợ n g đ ạ i s ố S x, Sy đ ư ợ c

x á c đ ịn h n h ư s a u :

126
 sx = JydF (5.1)
(F )

s = JxdF
(F )
Từ (5 .1 ) ta th ấ v rằ n g : Đ ơ n v i c ủ a S x , Sy

là c m 3, m 3 . . . v à S x, S y c ố t h ể nhận g iá t r ị lớ n

hơn không, bằng không hay nhỏ hơn không

( >0 ; =0 ; hay < 0) t u ỳ th u ộ c v à o v ị t r í c ủ a

h ệ trụ c (O x y )

b. Đ ịn h n ghỉa 2 :
Nếu m ô m en tĩn h c ủ a d iệ n t í c h ( F ) đ ố i v ớ i

các trụ c x 0, y 0 n à o đổ b ằ n g 0 th ỉ các tr ụ c n à y

g ọ i là t r ụ c t r u n g t â m . G ia o đ iể m của h a i trụ c

tru n g tâ m g ọ i là t r ọ n g t â m c ủ a m ặ t c ắ t. N g h ĩa Hình 5.2

là : nếu SxQ = S y 0= 0 t h ì XQ , y Q l à c á c t r ụ c t r u n g t â m và c = (x 0, y Q) l à t r ọ n g t â m

c ủ a m ặ t c á t (F )

c. Công thức xác đ ịn h trọng tâm của m ặ t cắt :

G iả sử x 0. y 0là cá c t r ụ c tr u n g tâ m . G ọ i to ạ độ c ủ a trọ n g tâ m c tro n g hệ trụ c (O x y )

là ( x c, y c ) , c ò n t o ạ đ ộ c ủ a đ iể m bất kì A th u ộ c ( F ) tro n g hệ tr ụ c ( O x y ) là A ( x .y ) , tro n g

h ệ trụ c x C y 0 0 là A C x ^ ) . T ừ h ìn h v ẽ ( 5 . 2 ) t a có :

X = xc + x0

y = yc + y0
Từ đ ịn h n g h ĩa 1 v à h ệ th ứ c ( 5 . 1 ) t a cđ

Sy = J xdF = J (x c + XQJ d F = xc J dF *f J XQ d F =
<h ớ) (F) (F)
= X CF + SyQ = X CF (v ì Sy 0= 0)

S u y r a là :

Từ c ô n g t h ứ c ( 5 . 2 ) t a có n h ậ n x é t :

a ) B ấ t k ì tr ụ c n à o đ i q u a trọ n g tâ m c ủ a m ặ t c ắ t c ũ n g là t r ụ c t r u n g t â m .

C h ứ n g m in h : N ế u g ọ i u là t r ụ c đ i q u a t r ọ n g t â m c củ a (F ) t h ì t a p h ả i c h ứ n g m in h

rằ n g Su = 0. Q u à v ậ y n ế u l ấ y t r ụ c V _L u t h ì t a c đ v c = 0. T h e o c ô n g th ứ c ( 5 .2 ) th ì

su = V C.F =0 . Suy ra u là trụ c tr u n g tâ m .

b ) G iả sử ( F ) c h ia r a n p h ầ n (Fj) v ớ i d iệ n t í c h p h ầ n i đ ã b iế t l à F , t o ạ đ ộ t r ọ n g t â m

của phần i l à C ịC x ^ Y ị) i = 1 -r n . K h i đó t h e o ( 5 . 2 ) t a có :

127
 s„ = ỉ s® = ĩ y ,. F|

sy = B ẹ> = s , . F,

c ỉ xi. Fị
S u y r a là : V _ _z _ 'ĩ l
c F n
Z F ,
i= l

(5-3)
ẳyị •Fi

ỉ> i
i= l

V í d ụ : H ã y x á c đ ịn h t r ọ n g t â m của m ặ t cát

cho trê n (h ìn h 5 .3 )

G iả i : T a c h ia m ặ t c ắ t th à n h 3 h ln h :

H ìn h ( 1 ) l à h ìn h c h ữ n h ậ t 1 2 X 2 0 c m

H ìn h (2 ) là h ìn h c h ữ n h ậ t k h u y ế t 6 X 8 cm
H ìn h (3 ) là h ìn h t a m g iá c k h u y ế t .

T a x á c đ ịn h to ạ đ ộ t r ọ n g t â m c của m ặ t cát

đ ố i với hệ trụ c (0 1 X ịY ^ .Y ị s Y là trụ c đối

xứ ng của m ặ t cắt nên c G y nghĩa là : c G 0 ;

n g h ỉa là : C (0 , Y lc ).

T a cđ Fj = 12 X 20 = 240 cm2 ;

F2 = 6 X 8 = 48 cm2 ;

F3 = 1/2 X 6 X 6 = 18 cm2 ;

F = F1 - F2 - F 3 = 240 - 48 - 18 = 174 cm2

Theo (5 .3 ) T a cổ ;

2 Yj Fị O.F - (-4).48 - 6.18 42

0 ,4 8 c m
2Fi 174 "87

Suy ra : c (0 ; 0 ,4 8 )

2. Mô men quán tính đố! với một ỉrục

Đ ịnh nghỉa : M ô m e n q u á n t í n h c ủ a d i ệ n t í c h ( F ) đ ố i v ớ i c á c t r ụ c x , y l à n h ữ n g lư ợ n g

đ ạ i số J x , J y đ ư ợ c x á c đ ị n h n h ư s a u :

128
 J* = JVdF (5.4)
(F )

Jy = Ị ý á ĩ
(F )

Từ ( 5 . 4 ) t a s u y r a l à : Đ ơ n v ị c ủ a J x, J y là c m 4; m 4 ... v à J x, J y l u ô n l u ô n n h ậ n g i á

t r ị dương.

3. Mô men quán tính đối với một ỉâm :

Đ ị n h n g h ĩa : M ô m e n q u á n t í n h c ủ a d iệ n t íc h ( F ) đ ố i v ớ i t â m 0 (c ò n g ọ i l à m ô m e n

quán tín h độc cự c) l à lư ợ n g đ ạ i s ố J p đ ư ợ c x á c đ ị n h n hư sau :

Jp = J>2dF (5 .5 )

T ro n g đđ :

s = OA = { X2 + y 2 (1)
Từ ( 5 ..55 ) t a ssuuyy rr aa :: ĐĐơơnn vvị ị ccủủaa JJ p l àl à ccmm4 , ,m 4 vvàà JJ p >> 00 . T ừ (5 .4 ) v à (5 .5 ) t a có :

J p = Ịj& d F = J
(x 2 + y 2) d F = X2 d F + y2 dF J J
(F) (F) (F) (F)

H a y là Jp = Jx + Jy (5 .6 )

V í dụ : T ín h m ô m en q u á n tín h c ủ a h ìn h t a m g iá c đ ố i v ớ i t r ụ c X ( h ì n h 5 .4 )

Giải : T a c h ọ n d F là d ả i I I X có c h iể u c a o d y . V ì d y b é n ê n s u y r a :

dF = bydy = h ^ . bdy

Từ (5 .4 ) ta cố

h - y bh 3
Jx = J y 2 dF = Ị y . . bdy = —

T ư ơ n g tự ta tín h được

2/3h
bh3

J” ' 36
-h/ /3
.

T ro n g đố : XQ s o n g song X và đi qua trọ n g

tâ m c

4. Mô men quán tính li tâm :

Đ ịn h n g h ĩa 1 : Mô m e n q u á n tín h li tâ m c ủ a d iệ n t íc h (F ) đối vớ i h ệ trụ c ( O x y ) là

lư ợ n g đ ạ i s ố J Xy đ ư ợ c x á c đ ị n h n h ư s a u :

Jxy = J xydF (5 .7 )
(F)

129
 Từ (5 .7 ) ta su y r a : Đơn vị của J là c m 4, m 3 . . . v à
J xy có t h ể n h ậ n g iá t r ị >0; = 0 hay < 0 tu ỳ th u ộ c v ị

t r í củ a h ệ (O x y ).

Đ ịn h n g h ĩa 2 : N ế u m ô m e n q u á n t ín h li tâ m của

d iệ n tíc h (F ) đối với hệ trụ c (x 0, y 0 ) nào đố bằng 0

th ì hệ trụ c n à y g ọ i là hệ trụ c quán tín h c h ín h . Hệ

trụ c quán tín h c h ín h cổ g ố c ở trọ n g tâ m c của (F )

g ọ i là h ệ t r ụ c q u á n t ín h c h ín h tru n g tâ m .

N g ư ờ i ta đ ã c h ứ n g m in h đư ợ c r ằ n g t ạ i 1 đ iể m b ấ t

Hình 5 5 kì của d iệ n tíc h (F ) bao g iờ cũng cđ th ể xác đ ịn h

được 1 h ệ trụ c q u á n tín h c h ín h . D o v ậ y đ ố i v ớ i m ộ t m ặ t c ắ t t a lu ô n tìm được ít n h ấ t

1 h ệ tr ụ c q u á n tín h c h ín h tru n g tâ m .

Chú ý : N ế u m ặ t c ắ t ( F ) có t r ụ c đ ố i x ứ n g là y t h ì b ấ t k ì tr ụ c nào vuông góc vớ i y

c ũ n g lậ p v ớ i y c ũ n g lậ p v ớ i Ĩ Ổ th à n h 1 m ộ t trụ c q u á n tín h c h ín h .

Q u ả v ậ y , g iả sử m ặ t c ắ t ( F ) c ố t r ụ c đ ố i x ứ n g y như ( h ìn h 5 .5 ). L ấ y tr ụ c X b ấ t k ì

vuông góc v ớ i y . K h i đ đ 2 đ iể m A v à A * đ ố i x ứ n g vớ i n h a u q u a t r ụ c y sẽ có t o ạ đ ộ là :

A (x ,y ) ; A ’ ( - X ,y ) .

Do vậy : ỏxy = JxydF = 2 ìxydF + ( —x ) y d F ] = 0

Dể ý là n ế u tr ụ c y là tr ụ c đ ố i x ứ n g th ì t r ọ n g tâ m c c ủ a ( p ) sẽ n ằ m trê n y. K h i đó

từ c ta kẻ trụ c C x 1 y t a sẽ c ó h ệ t r ụ c q u á n tin h c h ín h tru n g tâ m (C x y )

V í dụ 1 : Hãy tín h các m ô m en quán tín h c h ín h tru n g tâ m của m ặ t c ắ t h ìn h chữ

n h ậ t ( h ìn h 5 .6 )

G iả i : H ì n h ch ừ n h ậ t có h a i tr ụ c đ ố i x ứ n g X v à y ( h ìn h 5 .6 ) n ê n c á c t r ụ c n à y là t r ụ c

q u á n t ín h c h ín h t r u n g t â m .

Ta lấ y d F l à d ả i c h ữ n h ậ t s o n g s o n g v ớ i t r ụ c X.

T a có : d F = b .d y
y
s u y r a từ (5 .4 ) ;
h /2 ị
bh 3
. dF
-ỉ k dy ' 12
íh dF
(F ) —h / 2 2 : • ,d y

h .b 3 ! ■y
T ư ơ n g tự ta tìm được J y = —
1 X

h
V í d ụ 2 : H ã y x á c đ ịn h c á c m ô m e n q u á n t ín h c h ín h
Ị
2
tru n g tâ m c ủ a h ìn h trò n đ ư ờ n g k ín h D ( h ìn h 5 .7 )

G iả i : V ì h ìn h trò n cố t â m đ ối n ên m ọ i trụ c đi qưa 1 ...

0 đều là t r ụ c q u á n t ín h c h ín h tru n g tâ m . T a có :

1
Jp
Hình 5.6

130
 T ín h J p :L ấ y d iệ n tíc h p h â n tố d F n h ư h ỉn h vẽ,

ta có : dF = pảpàcp
S u y ra :

R 2Tí
Jp = J p1dF = J ị p 2 . p . áp . d</;
(F) o «
jrR 4 ;r D 4 .
= ^ 0 ,1 D 4

1 .
D o vậy Jx = Jy = — Jp = — 0 ,0 5 D 4

Đ ố i v ớ i m ặ t c ắ t h ìn h v à n h k h ă n n h ư (h ìn h 5 . 8 ) t a cổ Hình 5.7

jr D 4 7Td 4
Jx = Jy = ( 1 —?z4) ~ 12
0 , 0 5 D 4 ( 1 — 4)
64 64 64

T ro n g đđ : ĩị = d / D

Ví dụ 3 : H ã y tín h m ô m e n q u á n t í n h l i t â m c ủ a h ỉ n h t a m g iá c O A B đ ố i v ớ i h ệ t r ụ c

(o x v ) như (h ìn h 5 .9 )

Hình 5.8 Hình 5.9

G iả i : T rư ớ c h ế t ta v iế t p h ư ơ n g tr in h đư ờ ng th ả n g q u a A và B tr o n g h ệ (O X Y )

y - yA x “ XA
1
( )
y« _ y,\ XB ~ XA
Thay XA = 0 ; yA = h ; XB = b ; yB = 0 v à o (1 ) ta được :

h
V = - - X + h
b

Lấy d iệ n tíc h phân tố n h ư h ìn h v ẽ , th e o đ ịn h n g h ĩ a t a có :

131
 §3. CÔNG THỨC CHUYẾN TRỤC SONG SONG CỦA C Á C MÔ MEN QUÁN TÍNH

G iả sử c h o d iệ n tíc h (F ) th u ộ c m ặt phẳng

(o x y ) đồng th ờ i b iế t Sx, Sy, J x , Jy, Jxy. Hãy

tín h các m ô m e n q u á n tín h củ a (F ) đối vớ i hệ

t r ụ c ( U O V ) cổ : u // X ; V // y ( h ỉn h 5 .1 0 )

G ọ i to ạ độ gốc 0 c ủ a h ệ (o x y )tro n g (O X Y )

là (a ,b ). L ấ y đ iể m A b ấ t k ì của (F ) ta có :

A (x ,y ) tro n g hệ (o x y )

A (U V ) tro n g hệ (U O V )

Từ h ìn h vẽ ta su y r a : X = u + a

y = V + b

T h e o đ ị n h n g h ĩ a v à h ệ t h ứ c ( 1 ) t a cổ

Ju = J v 2 dF = J ( y —b )2d F =
(F) (h
Hình 5,10
= J y 2d F - 2b = J ydF + b 2{ dF
(F) (F) (F)

S u y r a là : Ju = Jx - 2bSx + b 2F
T ư ơ n g tự : Jv = Jy + 2aSy + a 2F
J uv = Jxy + aSx + bSy + (5 .8 ) abF

Nếu (o x y ) là h ệ t r ụ c t r u n g t â m ( o = C ) t h ì t a cđ : S x = Sy = 0. D o đó công th ứ c

(5 .8 ) cđ dạng :

Ju = Jx + b 2F
Jv = Jy + a 2F
J„v = Jxy + abF (5 .9 )

V í dụ 1 : H ã y x á c đ ịn h các m o m e n quán tín h c h ín h tru n g tâ m c ủ a m ặ t c ắ i n .h ư

(h ìn h 5 .1 1 )

Giải :
1. Xác d ịn h hệ trục quản tín h chính trung tăm :
T a c h ia m ă t c á t t h à n h 2 h ỉn h :

132
 H ìn h < 1 ) là h ìn h ch ữ n h ậ t 12 X 2 0 c m

H ìn h (2) là h ìn h c h ữ n h ậ t k h u y ế t 6 x 8 cm
Các h ệ trụ c quán tín h c h ín h tru n g tâ m c ủ a các

h ỉn h ( 1) và ( 2) là
cvJj z
( 0 J X 2y j ) và ( 02 x 2 y2) r—

T ro n g đó Yỵ s y 2= y là t r ụ c đ ố i x ứ n g
Ẹ
ọ
02 ...
x2
oo

Ta xác đ ịn h trọ n g tâ m c củ a m ặ t c ắ t tro n g hệ 0,

(°1 *1 y L) ; T a có c ( O y ịC )

Xi1 l 1y’F'
i—
O.Fj - ( - 4 ) . 6.8
lc m
y ic Y F 1 2 .2 0 -6 .8

Ta lậ p được hệ trụ c q u án tín h c h ín h tr u n g tâ m w y ,y 2

(C „ )
xy như (h ìn h 5 .1 1 ) v à tr o n g h ê t r u c n à y t a có : Hình 5.11
Xj = 0
0
y, = - 1
x{ = 0
0
y = - 5

2. T ín h Jx Jy :

T a có: Jx = J0) - J(2) = (J(Ị) + y2 Fj) - (j(2) + y2 F2 )

b , h? b 7h ỉ
= ( 1
129 + y? F 1 ) “ ( ^ 9 + y ị f 2)

1 2 .3 Ơ
- + (-1 )2 . 1 2 . 20) - + (-Õ )2 . 6 . 8) = 6784cm 4
12

J ( l) _ J (2 ) =
hi bi
--------- +
2 2
---- ----- =
20. 123 8 . 63
2736cm4
ỳ ỳ 12 12 12 12
Ví dụ 2 : T ín h các mô m en

q u á n tín h c h ín h t r u n g tâ m của m ặ t

c ắ t n ử a h ìn h trò n n h ư ( h ìn h 5 .1 2 )

G iả i :

1. X á c đ ị n h t r o n g t â m C ( x c, y c)

tro n g hệ t r ụ c (o x y ). ở đ â y y là tr ụ c

đối xứ ng n ê n X = 0

( 1)
yc F

T in h Sx J ,.d F ( 2)
(F)
133
 T a lấ y d iệ n tíc h p h â n tố d F là d ả i I I X, t a cổ :

y = R . s i rxp\ dy = R .c o s p

by = 2R.COS (p ; dF = b y .d y = 2R 2c o s 2ip .d(p

Từ (2 ) suy ra :

D 3
Sx = í y .đ F = í R .siĩty? . 2 R 2 . c o s 2(Ọ .dcp = — = ——
/CA
(F) o. ỏ 12
Suy ra :

Sx 2 R 3/3 _ 4R _ 2D

y° _ F 7TR2/2 ~ 3n ~ 3n
2. T ín h Jx,Jy :
71/2
7 ĩR 4 ^D 4
Jx = Ị y 2 ,d F = J (R .s in ự ))2 . 2R 2 .cos 2(p .d <p =
8 128
(F) o
J ĩR 4 ? rD 4
T ư ơ n g tự t a tìm được J y
( 128

3. T ín h Jxơ :

Á p d ụ n g c ô n g t h ứ c ( 5 . 9 ) t a cố

7 rR 4 4R 71R 2
Jx = Jx 0 + yị F => J x o = Jx - yị F =
3 ji

^R4 r 6 4 -, jr D 4r 6 4 1
T L 1” ^ ] “ 128 [ 1_ 97r2-

§4. CÔNG THỨC XOAY TRỤC CỦA CÁC MÔ MEN QUÁN TÍNH

G iả sử c h o d iệ n t íc h ( F ) th u ộ c m ặ t p h ẳ n g

(o x y ) và b iế t Jx , Jy , Jxy. Ta lậ p hệ trụ c

(o u v ) b ằ n g c á c h x o a y hệ tr ụ c o x y tro n g m ặ t

phảng (o x y ) q u a n h đ iể m o m ộ t góc q u a y a
(Q u y ước là a > 0 nếu quay từ trụ c X

đến u là ngược c h iề u k im đổng hổ) như

(h ỉn h 5 .1 3 ) Hãy tín h J u , J v , J u v .

1. Công thức xoay trục của các mô men

quán tính :

L ấ y đ iể m A b ấ t k ỉ trê n ( F ) t a cd :

A (x ,y ) tr o n g h ệ (O x y )

Hình 5,13 A (u ,v ) tr o n g h ệ (O u v )

134
 Từ (hình 5.13) t a su y ra :

u = X cos a + y s in a
(a )
V = y cos a — Xs in a
T h e o đ ịn h n g h ĩa v à h ệ th ứ c (a ) t a có :

Ju = J V 2,d F = J ( y .c o s a — x .s in a )2d F
(F) (F)

= ị y 2 d F . co s 2a + J X 2d F .s in 2a — 2 s i n a cosa . J xydF.
(F) (F) (F)

S u y r a là : Ju = J x cos 2a 4- J y s i n 2 a — J x y s in 2 a

T ư ơ n g tự t a cố :

Jv = J x s in 2 a + Jycos2 a 4- J x y s i n 2 a

9 9
Juv = — -— s in 2 a + J x y (c o s z a — s in z a ) (b )

D ù n g c á c c ô n g t h ứ c l ư ợ n g g iá c :

9 1
+ cos a 2 0 1
—cos2a 97
cosz a = -------------------; s in z a = -------------; c o s z a — s in z a = co s 2a

T a cổ t h ể đ ư a c ô n g th ứ c (b ) v ề d ạ n g :

Jx + J x - Jy
Ju = — —— + — —— cos2ớr — J x y . sin2ớr
2 2 J
Jx + Jy Jx
Jv = — -— --------- -- — cos2a + J x y . s in 2 a (5 .1 0 )
z z

Jx - Jy .
Juv = — -— s in 2 a 4- J x y c o s 2 a

C ô n g th ứ c ( 5 .1 0 ) g ọ i là c ô n g th ứ c x o a y t r ụ c c ủ a các m ô m e n q u á n tín h

2. Hệ trục quán tính chính và các mô men quán tính chính.

G iả sử g ọ i h ệ t r ụ c ( 0 u o V Q) l à hệ trụ c quán tín h c h ín h đư ợ c x á c đ ịn h bởi a = a0
th e o đ ịn h n g h ĩa t a có :

Jx - Jy .
J u v i « = « = s in 2 a ° + J x y c o s 2 ữ o = 0
' o

S u y r a là :

2 J xy
tg 2a 0 = - Y - z r (5 -n )
d x ” d y

Từ (5 .1 1 ) ta tìm được : và a2 = CC\ + 90°

Đ ể x á c đ ịn h c á c m ô m e n q u á n t ín h c h ín h t a đ e m th a y aQ tìm được ở (5 .1 1 )v à o J u,

J v ở (5.10) ta được :
 JL + Jv 1
max ----------- - ±
2 —V ( J
2 - J )2 +
y
2
4 J xy (5.12)
min

ỏ đ â y các m ô m e n q u á n tín h cđ g iá t r ị cự c t r ị v ì r ằ n g :

dJu Jx - J y
d— — = - 2 — 2— S in 2 a ơ + J xycos2a 0= 0

Nhận xét :
a ) T ừ ( 5 . 1 0 ) t a t h ấ y r ằ n g sự t ư ơ n g q u a n g iữ a J u> J uv v à J x, J y , J xy, a g iố n g v ớ i tư ơ n g

q u a n g iữ a ơu v à r uv v à ơx ơy r uv a m à t a đ ã t h iế t lậ p ở c h ư ơ n g 3 . B ở i v ậ y t a c ũ n g có
t h ể b iể u th ị q uan h ệ ấ y b ằ n g v ò n g trò n quan h ệ g iữ a J u , J uv t r o n g hệ trụ c ( J u , J uv).

V ò n g tr ò n n à y g ọ i là v ò n g tr ò n Mo

q u á n tín h . C á c h vẽ v ò n g tr ò n Mo

q u á n tín h n hư s a u :

T r o n g h ệ t r ụ c ( J u , J uv) t a l ấ y c á c

đ i ể m E ( J X, 0 ) ; F (Jy,0) v à đ iể m cự c

D ( J y, J xy). S a u đ đ v ẽ v ò n g t r ò n t â m

c là tru n g đ iể m của E F , bán k ín h

CD ta được vòng trò n tâ m c \h

tru n g đ iể m của E F , bán k ín h CD

ta được vòng trò n M 0 quán tín h

( h ìn h 5 .1 4 )

T ừ đ iể m cự c D kẻ tia so n g song

vớ i phương n (tứ c là là m vớ i

phương ngang 1 góc a) cắt vòng

Hình S.14 trò n t ạ i đ iể m M ( J U,J UV)

C á c m ô m e n q u á n t ín h c h ín h là : J max = O A ; J min = OB

P h ư ơ n g c ủ a c á c t r ụ c q u á n t í n h c h ín h đ ư ợ c x á c đ ịn h b ở i t i a D A ,D B . N ế u g ọ i a ì a2 là

c á c g ố c h ợ p bở i n h ữ n g t i a n à y v ớ i p h ư ơ n g J u t h ỉ từ (h ìn h 5 .1 4 ) ta s u y r a :

xy J *y
t ga. ; tg a2 = y (5 .1 4 )
^max y — I

VÍ dụ : H ã y x á c đ ịn h c á c m ô m e n q u á n t í n h c h ín h t r u n g t â m củ a m ậ t c ắ t cho trê n

(h ìn h 5 .lõ a )

Giải :

1. X á c đ ịn h t r o n g t â m c của m ặ t cắt :

Ta chia m ặt cắt thành 2 hình ; H ình (1) là [N ° 20a

136
 Hình 5 ./5

H ìn h (2 ) là L : 10 0 X 6 3 X 10. T r a b ả n g các m ặ t c ắ t n à y ta cđ :

Thép [ N ° 20a : T h é p góc kh ô ng đếu cạnh 100 X 6 3 X 10 :

hj - 2 0 cm Fj = 25 cm 2 B 2= 10 cm XG = 1 , 5 8 c m Jx 2 = 154 cm 4
bj = 8 cm Jxj = 1660 cm 4 b 2= 6 ,3 cm y 0= 3 ,4 c m Jy 2 = 4 7 ,1 cm 4
ZQ = 2 ,2 7 c m J y j = 137 m 4 d 2= 1 cm F 2 — 1 5 ,5 cm 2 Ju 2 = 2 8 ,3 c m 4

137
 C h ọ n h ệ trụ c b an đ ầ u trù n g vớ i h ệ trụ c Q T C T T c ủ a h ỉn h 1 là X j O ị Ỵị
T a x á c đ ịn h t r ọ n g t â m c tro n g hệ (O j Xị y j) => c ( x lc , y lc ).

x
s.„
Jỵi
s.l+s.2
S ^ + S y2 Ị
X: F ,
xi F l
+
+ x 2F2
X . Fn O .F j + (2 ,2 7 + 1 ,5 8 ).1 5 ,5
= l,4 c m
A ic F F, +Fo
F i+ F 2 2 5 + 1 5 ,5

xl SỈ 1+ Sxl yi F1 + y2f 2 o .f 1- ( 1 0 -3 ,4 ).1 5 ,5

Yic = T = —2 , 5 2 c m
F i+ F 2 F 1 + F2 2 5 + 1 5 ,5

L ậ p h ệ trụ c tru n g tâ m (C x y ) n h ư ( h ìn h 5 . l õ a ) t h ì to ạ đ ộ t r ọ n g t â m O j, 0 2của các

h ìn h ( 1) và ( 2) t r o n g h ệ tr ụ c n à y là :

I X1 = —l , 4 c m 2=x 1 ,5 8 + 2 ,2 7 - 1 ,4 = 2 ,4 5 c m
o
M yl = 2 ,5 2 c m y2 = -(1 0 -3 ,4 -2 ,5 2 ) = -4 ,0 8 c m

2 . T ín h Jx, Jy Jxy :

= iị'> + 42) - (4!> +y? Fi) + (4? +y IF2>

= ( 1 6 6 0 + ( 2 , 5 2 ) 2 . 2 5 ) + ( l , 5 4 + ( - t , 0 8 ) 2 . 1 5 ,5 ) - 2 2 3 0 , 8 c m ‘l

Jy = j0 ) + J (2 ) = (J ị 1 + x ? . F 1) + ( J g + x Ì . F 2) =

= ( 1 3 7 + ( - 1 , 4 2 ) 2 . 2 5 ) + ( 4 7 , 1 + (2 ,4 5 )2 . 1 5 , 5 ) = 3 2 6 , le m 4

Jxy = jg > + J g } = (J ® l + * i y i F l) + (J x2y(2) + ^ y 2 F 2).

= (0 + ( —1,4).2,52.25) + (Jx2ytp + 2,45 . (-4,08) . 15,5)

- Jxy = Jx $ 2 -2 4 3 ,1 (a >

T a tín h J x2ị ậ từ c ồ n g th ứ c :

Jx 2 + J ,y 2
^ m in ^u 2 2 (J x2 J y2)2 + 4 J x2y2

S u y r a là J x2y2 = ± V (J x2 - J u2) ( J y2 - J u2) (5 .1 5 >

D ấ u t r o n g c ô n g t h ứ c ( 5 . 1 5 ) đ ư ợ c x á c đ ịn h t ừ v ò n g t r ò n M o q u á n t í n h đ ố i v ớ i t h é p L

C h ẳ n g h ạ n t r o n g tr ư ờ n g h ợ p đ a n g x é t t a cổ

v ò n g trò n Mo quán tín h c ủ a th é p chừ L như

( h ìn h 5 .1 6 )

T ừ đ iể m B cố J U2 = J min t a k ẻ t i a s o n g s o n g

với u 2 cắt vòng trò n t ạ i đ iể m 2 X2 y->)

D ( J ,J . Rõ

rà n g J x2 y2 < 0

Á p d ụ n g ( 5 . 1 5 ) t a cd :

J (2)x2y2 = -V (Jg >

= - ( 1 5 4 - 2 8 ,3 )(4 7 ,1 - 2 8 ,3 ) = -4 8, 6c m 4
Hình 5.16

138
 T h a y v à o (a ) ta có : J Xy = - 4 8 ,6 - 2 4 3 ,1 = - 2 9 1 ,7 c m 4
3. X á c đ ịn h h ệ t r ụ c q u á n t ín h c h ín h t r u n g t â m ( C uv) v à t í n h c á c m ô m e n q u á n t í n h

c h ín h tru n g tâ m

T a có :

2J.xy 2 (-2 9 1 ,7 )

J x -J y 2 2 3 0 ,8 -3 2 6 ,1

S uy ra a. — 8° 30’ a 2 = a, + 90° = 98° 3 0 ’

G iá t r ị cá c m ô m e n q u á n tín h c h ín h t r u n g t â m là :

Jx + Jy 1
m in 2 ± 2 ^ (J x _ J y)2 + 4 J Ỉx y
max

2 2 3 0 .8 + 3 2 6 .1 1
V 7 2 2 3 0 ,8 - 3 2 6 , l ) 2 + 4 ( - 2 9 1 / 7 ) ^
2 2

S u y r a là :

J max = 2 2 7 4 , G cm 4 = Ju

J min = 2 8 2 ,3cm 4 = Jv

PHẦN BÀI TẬP

5 . 1 . H ã y t ín h c á c m ô m e n q u á n tín h c h ín h t r u n g tâ m c ủ a m ặ t c ắ t c h o t r ê n h ìn h v ẽ

3, 6c m 3

/W M '
W//M
139
 7)
N = 2ữ a 8) VZ^SẠ 125x80x10

45x45x5

5 .2 . T ín h mô m en quán tín h li tâ m của m ặt c ắ t cho trê n h ìn h vẽ đối vớ i hệ

trụ c (O x y ) :

2)
< z z z ^ 7
100x63x10

NỀ 20
ì
I
0

3)

-C
ịx

140
 CHƯƠ NG V I

XOẮN THUẦN TUÝ THANH THẲNG

§1. KHÁI NIỆM

Đ ịn h nghỉa : M ộ t t h a n h c h ịu x o á n t h u ẩ n tu ý là t h a n h m à t r ê n m ọ i m ặ t c ắ t .n g a n g

th a n h c h ỉ c d m ộ t t h à n h p h ẩ n n ộ i lự c l à m ô m e n x o ắ n M z .

T a q u y ước M z > 0 nếu kh i

n h ìn vào m ặ t cắt th ì M x quay

th u ậ n c h iể u k im đ ổ n g hồ.

V Í dụ : Cho th a n h ABCD

c h ịu lự c n h ư ( h ìn h 6. l a ) . Nếu

xét m ột m ặt cắt ngang b ất kì

c ủ a th a n h th ì ta th ấ y trê n m ặ t

c ắ t n g a n g đ d c h ỉ cổ m ộ t t h à n h

phần n ộ i lự c l à mô m en xoắn

M ỵ. D o v ậ y th a n h đ ã ch o c h ịu

xoắn th u ầ n tu ý . Đ ể tía h to á n

b ể n c ứ n g c h o t h a n h t a c ẩ n b iế t

I M z | M ax M u ố n v ậ y t a p h ả i t i ế n

hành vẽ được b iể u đồ M z.

B ằ n g p h ư ơ n g p h á p m ậ t c ắ t ta

có th ể v ẽ đ ư ợ c b iể u đ ổ M z đ ố i

vớ i th a n h đ ã c h o n h ư h ìn h ( 6. 1b ) .
T ro n g th ự c t ế t a gặp n h iề u ch i tiế t m á y , bộ p h ậ n cô n g tr ìn h c h ịu x o ắ n như trụ c

tru y ề n đ ộ n g , trụ c c á c tu ố c b in củ a n h à m á y th u ỷ đ iệ n , m ũ i k h o a n V. v . . . D ư ớ i đ â y ta

x é t h a i trư ờ n g hợp th a n h c h ịu x o ắ n t h u ầ n t u ý ;

- Thanh m ặ t c ắ t n g a n g trò n .

- Thanh m ặ t c á t n g a n g k h ô n g trò n .

141
 §2. XOÂN THUẨN TUÝ THANH MẶT CÂT NGANG TRÒN

1. ứng suất trên mặt cắt ngang :

G iả sử cđ t h a n h m ặt cắt ngang trò n (đ ư ờ n g k ín h là D) c h ịu xoắn th u ầ n tu ý như
h ìn h v ẽ ( 6 .2 a ) . T rư ớ c h ế t t a q u a n s á t t h í

n g h iệ m sau đ ây :

T rư ớ c k h i th a n h c h ịu lự c t a v ạ c h l ê n

m ặ t n g o à i th a n h n h ữ n g đ ư ờ n g th ả n g song

so n g vớ i tr ụ c th a n h v à n h ữ n g đ ư ờ n g trò n

vuông gốc với trụ c th a n h . Những đường

n à y tạ o n ê n c á c ô v u ô n g n h ư (h ìn h 6.2a )
Sau k h i th a n h c h ị u lự c t a nhận th ấ y

rằ n g : Các đường th ẳ n g song song với

trụ c th a n h trở th à n h nhữ ng đường xoắn

ốc, cò n những đường trò n vẫn trò n và

vuông góc vớ i trụ c th a n h . Đổng th ờ i

khoảng cách g iử a các đường trò n này

k h ô n g t h a y đ ổ i (h ìn h 6 .2 b ) T ừ t h í n g h iệ m

n à y t a đ ư a r a h a i g iả th u y ế t s a u đ â y ; w h 62

a. Giả thuyết vầ m ặt cất ngang :

M ặ t c ắ t n g a n g th a n h trư ớ c v à s a u k h i c h ịu lự c l u ô n p hẳng và v u ô n g góc vớ i trụ c

t h a n h , đ ổ n g t h ờ i k h o ả n g c á c h g iữ a c h ú n g k h ô n g đ ổ i.

b. Giả thuyết vầ các bản kín h của m ặt cất ngang :

T ro n g q u á tr ìn h b iế n d ạ n g các b án k ín h c ủ a m ặ t c á t n g a n g lu ô n th ẳ n g v à độ d ài

không đổi

N g o à i h a i g ià t h u y ế t t r ê n ta còn x e m rằ n g v ậ t l iệ u th a n h vẫn là m v iệ c t r o n g g ia i

đ o ạ n đ à n h ổ i.

B â y g iờ x é t ứ n g s u ấ t t ạ i đ i ể m A

trê n m ặt cắt ngang bất kì của

th a n h cđ bán k ín h p. Ta tá c h ra

k h ỏ i t h a n h t ạ i A m ộ t p h â n tố b ằ n g

các m ặ t sau :

- H a i m ặ t c ắ t n g a n g 1 -1 v à 2 - 2

cách n h a u khoảng dz

- H ai m ặt trụ đổng trụ c z cố

b á n k ín h là p và p + dp

- H a i m ặ t p h ả n g q u a trụ c z là m

vớ i n h a u m ộ t góc là d a Hình 6.3

142
 P h â n tố n à y được biểu diễn trên (hỉnh 6.3) là ABCDEFGH

Theo th u y ế t (a ) ta cố :

AE = BF = CG = DH = dZ = c o n s t.

S uy ra phân tố không có b iế n d ạ n g d ọ c t h e o t r ụ c z.

D o v ậ y trê n m ặ t c ắ t A B C D í h a v E F G H ) k h ô n g có ứ n g suất p h á p ,n g h ĩa là t r ê n m ặ t

cắt ngang th a n h c h ỉ cố ứ n g s u ấ t tiế p ĩ Phân ứng suất tiế p X th à n h 2th à n h p h ấ n :

tp vuông góc b á n k ín h và Trị h ư ớ n g th e o b á n k ín h ( h ìn h 6 .3 ). Nhưng th e o g iả th u y ế t

íb ) t h ỉ t a s u y r a ĨR = 0. Đ o vậy ĩ = Tp

B â y g iờ t a x é t b iế n d ạ n g c ủ a p h â n tố . G i ả sử d o t á c d ụ n g c ủ a m ô m e n x o ắ n IVL t h ì

phân tố b ị b iế n d ạ n g . T h e o g iả t h u y ế t (b ) t h ì A ở vị trí m ới A ’ cổ

OA5 = OA = p\ OD’ = OD = p + dp.

T a x é t các góc sau :

d (p — ( O A , O A ) g ọ i l à g ó c x o á n tư ơ n g đ ố i g iữ a c á c m ặ t c á t 1-1 và 2 -2

yf = ( A E , A ’Ẹ ) g ọ i l à g ó c t r ư ợ t d o Tp gây ra .

Từ (h ìn h 6 . 3 ) v à d o b iế n d ạ n g n h ỏ ta s u y r a :

AA’ pdự)
tẽ/P ■* yp = = r- ị ị (a)
Theo đ ịn h l u ậ t H ú c v ề tr ư ợ t ta có Xọ = G yp (b )

Từ ( a ) v à (b ) ta s u y r a :

rp = Gyf> = G . (~)P (c )

Theo đ ịn h n g h ĩa th a n h c h ịu xoắn th u ẩ n tu ý nên m ô m e n xoắn M z trê n m ặt cắt

n g a n g sẽ là :

Mz = \ ĩ r p dF (d)
(F)
Thay (c ) v à o (d ) ta được :

M
M '' "
= II G
(F)
G■*Iu z >f * d"F =* O 6ỈZI ]ja z// 0 0V
G - dF ■ o - ề * (e)
ở đ â y Jp = ịp 2 ,d F 1à m ô m e n q u á n tín h đ ộ c cự c c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g t h a n h .
(H )
Từ (c ) ta s u y ra :

ỏ(p Mz
0 = td ;z = rG T
-ỏp (6-1}
Người ta gọi 0 là góc x o á n t i đ ố i n g h ĩa , là g óc x ò ắ n tư ơ n g đ ố i g iữ a c á c m ặ t c ắ t

n g a n g cách nhau m ộ t kh o ả n g bằng 1 đơn v ị.

T ro n g đó G.tĩp g ọ i là đ ộ c ứ n g c ủ a t h a n h kh i xoán

Dem th a y (6 .1 ) v à o (c ) t a đư ợ c :

143
 ú.

Hình 6.4
G .d .(Ọ.p M z.p
(6.2)
dZ = ~ ứ

T ừ c ô n g th ứ c ( 6 .2 ) t a có m ấ y n h ậ n x é t sau đây :

- L u ậ t p h â n bố ứ n g s u ấ t tiế p r s là b ậ c n h ấ t đ ố i v ộ i p

Khi p = 0 th ỉ Xp = 0

D
Khi p = “ = R t h ì Tp đ ạ t g iá t r ị lớ n n h ấ t l à : R

M z D Mz
(6 .3 )
Jp 2
tro n g đđ w = — = (6 .4 )
p IV 2 R

g ọ i là m ô m e n c h ố n g x o ắ n c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g .

C ô n g th ứ c t ín h W p là :

+ Đ ố i v ớ i m ặ t c ắ t n g a n g h ìn h t r ò n

jĩR a ĩtB4
T a có
Jp 2 ~32
jr D 3
suy ra : w . i
p D /2 lẽ ”
+ Đ ố i vớ i m ặ t c ắ t n g a n g h ỉn h v à n h khăn :

jtB \l - n 4)
T a cđ : 0 ,1 D 4( 1 - n 4)
32

í^J p 7 rD 3( l - n 4^ ,
3 (1
d
Suy ra : w p
n = D /2 16 ^ « 0 ,2 D V- — -n 4)/ ;» n
- = ^D

- B iể u đổ ứ n g s u ấ t tiế p Tp đ ố i v ớ i m ặ t c ắ t n g a n g t r ò n v à m ặ t c ắ t n g a n g h ìn h vành

khăn đư ợ c v ẽ ch o b á n k ín h O B b iể u d iễ n tr ê n h ìn h v ẽ (6 .4 )

144
2. Biến dạng của thanh tròn khi xoắn.
G i ả sử c h o t h a n h m ặ t c ắ t n g a n g tr ò n , c h iề u d à i là z, c h ịu x o ắ n t h u ẩ n tu ý . N g ư ờ i t a

g ọ i g óc x o ắ n to à n p h ẩ n củ a th a n h (n g h ĩa là góc x o ắ n t ư ơ n g đ ố i g iữ a h a i đ ầ u t h a n h ) l à

(p . Đ ể tín h <p ta x é t đ o ạ n th a n h d z cđ góc x o ắ n t ư ơ n g đ ố i g iữ a h a i m ặ t c ắ t đ ầ u đoạn

n à y d (f t h e o ( 6. 1) là :

M z .d z
d (p = 6. d z =

M z . dz
S u y r a là : <p - ựo G .
(6 .5 )

T a x é t v à i t r ư ờ n g h ợ p đ ặ c b iệ t :

M L.
Nếu = c o n s t tro n g to à n th a n h th ì :
G .J .

M z . I
tp = ( 6 .6 )
Õ T T

Nếu th a n h đ ư ợ c c h ia r a n p h ẩ n ở đ o ạ n th ứ i có c h iể u d à i /j và :

M ( ') z
= c o n s t (i) = l,n th ỉ :
G i . Jfj>

n M ịO .Ỉ
<p =
- ỉ^ < p i ẳ * ' ( 6 .7 )
i= l 1
— Gi . 4 »

Đơn vị tín h của (p là (r a d )

VÍ dụ : cho th a n h trò n có D =10cm c h ịu xoắn như h ìn h vẽ (6 .5 a ) Hãy tín h ứng

s u ấ t ỉớ n n h ấ t t r o n g t h a n h và góc x o ắ n to à n p h ẩ n củ a th a n h nếu G = 8 .1 0 3 k N /e m 2 .
G iả i : 1. V ẽ b iể u đổ M z :

C h ia th a n h t h à n h 2 đ o ạ n 1 v à 2 t a cđ :

Ở đoạn 1 : 0 ^ Zị ^ a (h ìn h 6. 6)
T a cổ : M ZJ = m .Z 1 (1 )
ở đoạn 2:0 ^ Z 2 ^ a ( h ìn h 6. 6b )
Ta cd : M z2 = M a + M = 2kNm (2 )

Từ (1 ) và (2 ) ta vẽ đư ợ c b iể u đổ M .

như (h ìn h 6 .5 b )

Từ b iể u đổ n à y s u y r a :

M n ia x = 2kNm = 2 .1 0 2kN cm
Hình 6.5

145
 2) T ín h đ ặ c tr ư n g h ìn h học củ a m ặ t cắt

ngang.

KD4
~ 0,1.104 = lOOOcm4
Jp 32
w p » 0 ,2 D 3 = 0 ,2 .1 0 3 = 200cm 3
3 ) T ín h r max :

M zm a x 2 .1 0 2
r = = lk N /c m 2
m ax
\v 200
= lOMPa
4 ) T ín h <p :
H ì n h 6 .6
T a cổ :

ạ M z ,d z (M a + M ) . a
<p = <pì + <p2 = Ị G .
o
1 r ma 2 -| r 3M a
[ + M
Õ J p [ 2 + ( M a + M >a ] = G .J P L 2

102 o 1 Iỏ 2
r + 1.102] = 0 ,3125 .1CT2 (rad)
s .iơ ^ .io o o L 2 J

3. Kiểm tra cho thanh tròn khi xoắn.

Đ ố i vớ i th a n h c h ịu x o ắ n t h u ầ n tu ý ta p h ả i k iể m tra h a i đ iê u k iệ n : Đ iể u k iệ n b ể n

v à đ iể u k iệ n cứ ng.

a) Điều kiện bền :

M z| m ax lA íỤ m .a x |M jm a x ro
r = ----------- -------------- ss ----------- ---------------- ^ [xỉ = — (6 .8)
max
j t D 3 ( 1 — n 4) 3
0 , 2 D (1 - n 4) XI
16
ở đ â y r o là ứ n g s u ấ t tiế p n g u y h iể m đ ố i v ớ i v ậ t liệ u đ ư ợ c x á c đ ịn h từ th ự c n g h iệ m

n > 1 là h ệ số a n to à n .

M ặ t khác [r ] c ũ n g cđ t h ể đ ư ợ c x á c đ ịn h q u a [õ ] th e o các th u y ế t b ề n .

T h e o t h u y ế t b ê n ứ n g s u ấ t t i ế p lớ n n h ấ t t a cổ :

2 ĩ max = (Ớ1 - ơ3) * M

^ ta m
S uy ra : T max ^ 2

S o s á n h v ớ i đ iễ u k iệ n b ề n ( 6.8) t a t h ấ y : t h e o lí t h u y ế t b ề n ứ n g s u ấ t t i ế p lớ n n h ấ t t h ì :

r 1 _ M
- 2
Theo t h u y ế t b ẽ n t h ế n ă n g b iế n đ ổ i h ìn h d ạ n g t a có :

ơỉ = Vơ? + - a x . ơ3 = j 3 r 2max [ớ]

146
 [ơ]
Suy r a Tmax «

So s á n h v ớ i đ iể u k iệ n b ể n ( 6.8) t a t h ấ y r ằ n g th e o l ý t h u y ế t b ề n t h ế n ã n g b iế n đổi

h ìn h d á n g t h ỉ :

lới
t < ( 6 . 10)

Từ đ iể u k iệ n b ề n ( 6. 8) t a c đ 3 b à i t o á n cơ b ả n v ề b ề n c h o t h a n h k h i x o ắ n ì à : K i ể m

t r a b ê n , c h ọ n k í c h th ư ớ c m ặ t c ắ t n g a n g v à x á c đ ị n h g i á t r ị c ủ a t ả i t r ọ n g c h o p h é p . G i ả

sử c ầ n x á c đ ịn h đ ư ờ n g k ín h n g o à i c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g t h e o đ iê u k i ệ n b ề n t h ì t ừ ( 6. 8) ta

suy ra :

31 I M J m ax

D b
b
> V —
V
----------- T
0, 2[—r ] í-(1 - n 4)
<6 - n >

T rư ờ n g hợp th a n h trò n đ ặ c t h ì t r o n g ( 6. 8) h a y (6 .1 1 ) t a ch ỉ c ầ n cho n = 0.

b. Đ iều kiện cứng :

Đ ố i v ớ i t h a n h t r ò n c h ịu x o ắ n n g ư ờ i t a th ư ờ n g q u y đ ịn h góc xo ắn tỉ đối 6 k h ô n g được

v ư ợ t q u á g iớ i h ạ n c h o p h é p n à o đ ổ : [ớ] ( r a d / m ) . D o v ậ y đ i é u k iệ n c ứ n g sẽ là :

1 M j m ax I M j m ax I M j m ax

ớmax = G .J ttD 4 ” 0 ,1 G D 4( 1 — n 4) ^ [ớ] (6 1 2 )

Nếu [ớ] đ ư ợ c c h o v ớ i đ ơ n v ị l à ( ° / m ) t h ỉ t a đ ổ i r a đ ơ n v ị ( r a d / m ) n h ư s a u :

[ỡ ] (racKm) = m^ (° /m )

Từ ( 6 . 1 2 ) t a c ũ n g c ổ b a b à i t o á n cơ b ả n v ề c ứ n g l à k i ể m t r a c ứ n g , c h ọ n k íc h th ư ớ c

m ặ t c ắ t n g a n g v à x á c đ ị n h g iá t r ị c ủ a t ả i t r ọ n g c h o p h é p . N ế u c ầ n x á c đ ị n h đ ư ờ n g k í n h

m ặ t c ắ t n g a n g củ a th a n h t r ò n c h ịu x o á n th e o đ iể u k iệ n c ứ n g t h ì t ừ đ iề u k iệ n ( 6. 12) ta

suy ra :

41 I M J m ax
D ^ y -------- — =— ---- r (6.13)
c V 0,1 . G . [ỡ](l —n4)
Đ ố i vớ i th a n h trò n đ ặc th ì tro n g (6 .1 2 ) h a y (6 .1 3 ) t a c h o 11 = 0.

C h ú ý rằ n g m u ố n th a n h c h ịu x o ắ n đ ả m b ả o b é n v à c ứ n g t h ì c á c đ iể u k iệ n ( 6. 8) và

( 6. 12) đ ồ n g th ờ i p h ả i th ỏ a m ã n .

Ví dụ :
H ã y x á c đ ịn h đ ư ờ n g k ín h m ặ t c ắ t n g a n g c ủ a t h a n h t r ò n c h ịu x o ắ n n h ư h ìn h v ẽ n ế u

b iế t [ r ] = 5 k N /c m 2= 5 0 M P a , [ớ] = 0 ,2 5 r a d /m , G = 8 .1 0 3 k N /c m 2.(h ìn h 6 .7 a )

G iả i :

1. V ẽ b iể u đ ồ M z

D ù n g phư ơ ng p h áp m ặ t c ắ t ta vẽ được M z cho th a n h như h ìn h vẽ (6 .7 b ). Từ b iể u

đổ ta suy r a :

147
 |M 0>| m a x lk N m

10 2kN cm M=1kNm

| M ( 2) | m a x = 2kN m

= 2 .1 0 2 kN cm
2. Xác đ ịn h đường k ín h m ặt

c ắ t n g a n g th a n h D :

T a n h ậ n th ấ y th a n h cổ 2 đ o ạ n

1 và 2 có k íc h th ư ớ c m ặt cát

ngang khác nhau (D ị = 1 /2 D 2)

nhưng I M ị 1)] m a x < I M p )| m ax

n ên ta p h ả i x é t từ n g đ o ạ n .

a) Đ o ạn 1 :

T h e o đ iề u k iệ n b ề n t a s u y r a : Ninh 6.7

3Ị 102
ỉí 0,2[r]
MO)z m ax
4 ,6 c m
V 0,2.ỉ
T h e o đ iề u k iệ n c ứ n g t a c ố :

41 [Mjmãx _ 4Ị ỵỵỹ
DO) 2 ,7 c m
M 0 ,1 . G . .[ ớ[ỡ]] _ V 0 ,1 . 8 ,1 0 3 . 0, 2 5 .10"2

S u y r a là : Dị = m a x ( D b l D c ỉ) = 4 ,6 c m (a )

b) Đ oạn 2 :

- T h e o đ iể u k iệ n b ề n t a có :

M m ax 1 3 | 2.1C 102
2 D (,2) 5= suy ra u ỵ)
D í? 2 ,9 c m
0,2.[r] 2 "V 0,2. 5

T h e o đ iề u k i ệ n c ứ n g t a c đ :

m ax 2. 102
2 D ( 2) b suy ra D ( 2) c ^ = 1, 6c m
V 0,1 G [0 ] 2 8 . l ớ 5. 0 , 2 5 . l( r 2
D o v ậ y t a có : D 2 = m a x ( D ( 2) b , D ( 2) c = 2 ,9 c m (b )

Từ (a ) v à (b ) t a su y r a đ ư ờ n g k ín h D c ủ a th a n h là :

D = m a x (D ^ ) = 4 ,6 c m

148
 §3. XOÂN THUẮN TUÝ THANH MẶT CẲT NGANG KHÔNG TRÒN

G iả sử lấ y m ộ t th a n h m ặ t c ắ t n g a n g h ìn h ch ữ n h ậ t. T rư ớ c

khi th a n h c h ịu xoắn ta vạch lê n m ặt cắt n g o ài th a n h những

đ ư ờ n g t h ẳ n g s o n g s o n g v à v u ô n g g ó c v ớ i t r ụ c t h a n h t ạ o n ê n lư ớ i

ồ vuông.

C ác đường vuông góc v ớ i t r ụ c t h a n h đ ư ợ c x e m là v ế t c ủ a m ặ t

c ắ t n g a n g trê n m ặ t n g o à i c ủ a th a n h . S au k h i th a n h c h ịu x o ầ n

ta th ấ y trụ c th a n h vẫn th ẳ n g n h ư n g các đường kẻ đều bị co n g

đ i. C á c ô v u ô n g n đ i c h u n g b ị m é o đ i ( h ìn h 6.8). Đ iề u đđ c h ứ n g

tỏ rằ n g sau k h i c h ịu x o ắ n th ì m ặ t c ắ t n g a n g c ủ a th a n h bị v ê n h

đ i. T r o n g lí th u y ế t đ à n h ồ i n g ư ờ i t a đ ã n g h iê n cứ u được th a n h H ì n h 6 .8
x o ắ n có m ặ t c ắ t n g a n g b ấ t k ỉ. D o v ậ y d ư ớ i

đây ta công nhận m ộ t số kết quả cùa lí

th u y ế t đàn hổi cho m ột vài trư ờ n g hợp

t h a n h m ặ t c ắ t n g a n g k h ô n g t r ò n c h ịu x o á n .

1. Thanh mặt cắt ngang hình chữ nhật.

G iả sử cổ t h a n h m ặ t c á t n g a n g h ìn h

c h ữ n h ậ t c h ịu x o ắ n t h u ấ n tu ý .

K ết quả n g h iê n cứ u cho th ấ y lu ậ t

phân bố ứ n g s u ấ t tiế p trê n m ặ t cắt như

( h ìn h 6 . 9 ) . T ạ i c á c đ iể m g ó c ứ n g s u ấ t tiế p

bằng không. Dọc th e o các trụ c đối xứ n g

ứ n g s u ấ t t iế p p h â n tố th e o q u y lu ậ t đư ờ n g

cong có đ iể m uốn tạ i tâ m 0 . D ọ c th e o c á c

cạnh ứ n g s u ấ t tiế p phân bố th e o đ ư ờ n g Hình 6.9

c o n g v à c ổ g iá t r ị lớ n n h ấ t t ạ i c á c đ iể m g iữ a c ạ n h d à i ( A v à A ’ ) đ ư ợ c t í n h t h e o c ô n g t h ứ c :

ML

r max = w T "
xoan
ỉ W *oắn = «-b2 -h (6 ' 14>

T ạ i c á c đ iể m g iữ a c ạ n h ngán (B v à B ’ ) ứ n g s u ấ t t i ế p xxcó g i á t r ị c ũ n g k h á lớ n v à

tín h như sau :

rl = yrmax (6.15)
G ố c x o ắ n t ỉ số đ ố i 0 và góc x o á n to à n p h ầ n ip được tín h b ằ n g :

M 1 M dz
0 = — ; - (p = ------- Jxoắn = p .b 3. h (6 .1 6 )
^•^xoắn o ■ xoắn
T r o n g c á c c ô n g t h ứ c từ (6 .1 4 ) đ ến ( 6 . 1 6 ) t h ì c á c h ệ số a , /3, y phụ th u ộ c v à o t ỉ số

h /b v à đ ư ợ c t í n h th e o b ả n g s a u :

149
 h
1,0 1 ,5 2,0 3 ,0 4 ,0 5 ,0 8 10 00
b

a 0 ,1 4 1 0 ,1 9 6 0 ,2 2 9 0 ,2 6 3 0 ,2 8 1 0 ,2 9 1 0 ,3 0 7 0 ,3 1 3 0 ,3 3 3

p 0 ,2 0 8 0 ,2 3 1 0 ,2 4 6 0 ,2 6 7 0 ,2 8 2 0 ,2 9 1 0 ,3 0 7 0 ,3 1 3 0 ,3 3 3

y 1 0 ,8 5 9 0 ,7 9 5 0 ,7 5 3 0 ,7 4 5 0 ,7 4 3 0 ,7 4 2 0 ,7 4 2 0 ,7 4 2

Hình 6.10
Ví dụ : H ã y x á c đ ị n h ứ n g s u ấ t lớ n n h ấ t t r o n g t h a n h c h ị u x o ắ n n h ư ( h ì n h 6 . 1 0 a ) V ỉ\

tín h gđc xoắn to à n phần (p nếu G = 8 .1 Ó * k N /cm 2

G iải :

1. V ẽ b iể u đổ M z

Dùng phương pháp m ậ t c ắ t t a v ẽ đ ư ợ c b iể u đ ổ M z c h o t h a n h ( h ìn h 6 .1 0 b ). T a có :

M ^ 1) z = 2kNm = 2 .1 0 2 k N c m

N M P ) z = lk N m = 1 .1 0 2k N c m
2. T í n h ứ n g s u ấ t tiế p lớ n n h ấ t t r o n g t h a n h .

Đoạn 1 : Thanh cổ m ặ t c ắ t ch ữ n h ậ t v ớ i b = 12 cm , h = 2 0 cm ,

n ê n h /b = 2 0 /1 2 = 1 ,6 7 .

T r a b ả n g h ệ số a ,/3 , y t a có :

( 0 , 2 4 6 - 0 , 2 3 1 ) . 0 ,1 7
/3 = 0 ,2 3 1 + — ------------- - = 0 ,2 3 6
U,D
 (0 ,2 2 9 -0 ,1 9 6 ). 0,17 A of\n
a = 0 ,1 9 6 + --------------- --------------------- = 0 ,2 0

w
v xoan
= a
9
b 2 .h = 0 ,2 0 7 . l á 2 . 2 0 = 5 9 6 ,2cm 3
J„ *
"x o a n
=
rổ b 3. h = 0 ,2 3 6 .1 2 ? .2 0 = 8 1 5 6 ,2 c m 4

S u y r a là T<!) m a x = = 1 ^ 2 = °’34 kN/cm2 (1 )

™xoăn *

M (» Z _ Ạ B _ _ 2 jO M Ọ L - . 3 . l ( r 4 (ra (1 )
y G .J .„ S „ 8. l ó 5 . 8 1 5 6 , 2
Đ oạn 2 : Thanh có m ặ t c ấ t t r ò n có D = 10 cm

Suy ra : W p = 0 ,2 D 3 = 0 ,2 .ló 5= 200cm 3

J = 0,1D4 = 0,1 .lơ 1 = lOOOcm4

ĩ< 2) m a x = M^ — = lo o = 0 ,5 k N /c m 2 = 5M Pa (2 )

MỊv Ặ c = 12, 5. 10~4 ( r a d )

“ G.Jp 8 . lơ 3 . 1000
Từ (1 ) và (2 ) suy r a :

BC = M ( 2 ) Z - Bc- = 102 • 1 Q 2 - = 1 2 ,5 .10 -4 ( r a d )

^ BC “ G . J P 8 . 1 0 3 .1 0 0 0

r max = m a x (T<max) = 0 ,5 k N /c m 2= 5M Pa

Ta r <p = Pab + ?BC - 3 10~4 + 12.5 10-4 ■ 15,5.10-* (rad)

2. Thanh có thành móng :

Hình 6.11
G i ả s ử c ó t h a n h c h ị u x o ắ n v ớ i m ặ t c ắ t n g a n g c ó b ề d à y (5 l à b é so v ớ i c á c k í n h t h ư ớ c

k h á c c ủ a m ặ t c á t th ì ta g ọi th a n h có t h à n h m ỏ n g , v í d ụ như ố n g trò n m ỏng, m ặt cát

h ìn h chữ n h ậ t, I, [, L c ủ a th é p d á t ( h in h 6. 11 )
 T a g ọ i đ ư ờ n g c h ia đ ô i c h iề u d à y ỗ c ủ a m ặ t c á t là đ ư ờ n g

tru n g b ỉn h . N ế u đ ư ờ n g t r u n g b ỉn h là đ ư ờ n g k h é p k ín th ì

th a n h g ọ i l à cổ th à n h m ỏ n g k ín (h ìn h 6 .1 1 a ,b ). N ế u đ ư ờ n g
M-
t r u n g b ìn h là đ ư ờ n g k h ô n g k é p k ín t h ì t a có th a n h th à n h

m ỏ n g hở (h ìn h 6. 11c ,d )
a) Thanh có thành mỏng kín :
G iả sử có t h a n h c h ịu x o ắ n v ớ i t h à n h m ỏ n g k ín , m ặ t c ắ t

ngang như (h ỉn h 6. 12). v ì ỗ bé nên ta x e m ứ n g s u ấ t tiế p

r p h â n b ố đ ễ u th e o ó
X é t t ạ i đ iể m A b ấ t k ì t r ê n m ặ t c á t n g a n g t h ì t a c<5 :

M*
(6 .1 7 )
ĨA 2 F „o . '(5 A
T r o n g đ ổ : F ơ l à d i ệ n t í c h g iớ i h ạ n b ở i đ ư ờ n g t r u n g b ì n h ỖA là b ể d à y c ủ a m ặ t c á t

q u a đ iể m A

M z
T ừ 6 .1 7 s u y r a là : r max = — — — 7 (6 .1 8 )
2 0
F . c5min

G đc xo ắn tỉ đối 0 được tín h như sau :

M z c ds
6 = — ------------- f -X - (6 .1 9 )
4G - ĩị ( V

T ro n g đổ là tíc h p h â n lấ y th e o đ ư ờ n g k h é p k ín c ủ a đ ư ờ n g t r u n g b ỉn h .
á)
/• d s s
Nếu ỗ — co n st th ì ta có J ; s l à đ ộ d à i đ ư ờ n g t r u n g b ìn h

(»)
Mz .s
S u y ra : (6 .1 9 )
4G . .ỗ
Nếu m ặ t c ắ t là h ỉn h vành khản cổ b ề d à y ỗ = c o n s t, đ ư ờ n g k ín h t r u n g b ìn h là D

và 5$ 0,1 t h ì t a cổ :

TlDị
F
0
— --------
4G
; s = xĐ0
4M, M-
K h i đó : ớ = ( 6 .20 )
G . n . Dì.ỗ
b) Thanh cô thành mồng hồ.
Giả sử t h a n h cd t h à n h m ỏ n g hở c h ịu x o ắ n vớ i

m ặ t cát n gang như ( h ỉn h 6 .1 3 ) , G iả sử m ậ t c á t

c h ia r a n h ìn h c h ữ n h ậ t cổ c h iê u rộ n g ỖỴ c h i ể u
dài hj (i = 1, n) (hình 6.13)

Hình 6.13

152
 ứ n g s u ấ t t i ế p t r ê n m ặ t c ắ t n g a n g t h a n h do M z g â y r a p h â n b ố n h ư t r ê n h ì n h v ẽ ( 6 . 1 3 )

v à tín h

M 2
ĩ® = ( 6 .21 )
xoăn

—M > ỏA. a x- ( 6 . 22 )
max /. T------ -m
1
xoan

1n
T ro n g đ ó : J xoắn = 3I V ố? (6 .2 3 )
a i= i

T h ự c t ế c h o t h ấ y r ằ n g J xoắn t í n h t h e o c ô n g t h ứ c ( 6 . 2 3 ) t h ư ờ n g b é h ơ n . D o v ậ y n g ư ờ i

ta h ay tín h xo ắn như sau ;

(6 .2 4 )

T r o n g đ ổ h ệ số n p h ụ t h u ộ c v à o h ìn h d ạ n g c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g đ ư ợ c x á c đ ị n h b ằ n g

t h ự c n g h i ệ m . D ố i v ớ i m ộ t số m ặ t c ắ t h a y g ặ p t h ì g iá t r ị c ủ a n l ấ y n h ư s a u :

Loại m ặ t cắt L [ T I

n 1.10 1,12 1 ,1 5 1,20

G ọi góc xo án tỉ đối 0 t í n h t h e o c ô n g th ứ o

M 7
e = (6 .2 5 )

§4. THÊ NĂNG BIẾN DẠNG ĐÀN HỐI KHI XOẮN

Nếu tá c h ra k h ỏ i th a n h c h ịu x o ắ n t h u ầ n t u ý m ộ t p h â n tổ t h ỉ p h â n tố n à y ở t r ạ n g

th á i ứ ng s u ấ t trư ợ t th u ầ n t u ý . K h i đ ổ t h ế n ă n g r i ê n g b iế n dạng đàn h ồ i đ ố i v ớ it r ạ n g

th á i ứ ng s u ấ t n à y c h ỉ là t h ế n ă n g b iế n đ ổ i h ì n h d á n g (v ì t h ế n ă n g r i ê n g b iế n đ ổ i th ể

tíc h b ằ n g 0) , n g h ĩa là :

Ư = u hd = (0? + ^ 2 + ơ 3 ơ2 ~ Ơ2Ơ3 ~ ỡ3 Ơ1 ) (a )

T h a y c á c g iá t r ị ứ n g s u ấ t c h ín h Ơ = 1 —ơ 3 = ĩ ;ơ 2= 0 v à o (a ) t a được

1 + /< 0 r 2 ^ E

u “ 3E 2G ’ G = 2 (1 +fi) ( 6 '2 6 )

T h ế n ă n g b iế n d ạ n g đ à n h ổ i t í c h lu ỹ t r o n g đ o ạ n t h a n h d z sẽ l à :

153
 du . J u .d v _ J u A . dF = . dF . n J Ị ./* ,dF
(v) (F ) (F ) (F ) p

. dz

= 2G .Jp

S u y r a t h ế n ă n g b iế n d ạ n g đ à n h ổ i t íc h lu ỹ t r o n g c ắ t t h a n h d à i l là :

(6.27)

Nếu t a cđ : = c o n s t tro n g to à n th a n h th ỉ :
G . J.

M z2 -Z
(6 .2 8 )
2 G . Jp

M z i
N ế u t h a n h c h ia r a n đ o ạ n v à t r ê n m ỗ i đ o ạ n d à i lị t a c ó ---------- — = const i = l.n
G i •Jp

\n , yi?ị .• dđz
M
thì ta có : u = 2Ui = z 7^ — r (2 .2 9 )
i= l i= i2 G Jp

§5. BÀI TOÁN SIÊU

TĨNH KHI XOẮN

Cũng như th a n h c h ịu

kéo (n é n ) đúng tâ m , đối

v ớ i t h a n h c h ịu x o á n t h u ầ n

t u ý n ế u có s ố ẩ n s ố lớ n h ơ n

số p h ư ơ n g t r ìn h cân bằng

t ĩ n h t h ì t a c đ b à i t o á n s iê u

tỉn h . T a gọi :

N = Số ấ n - số p h ư ơ n g

tr ìn h cân bằng tĩn h là số

b ậ c s iê u t ĩ n h c ủ a k ế t c ấ u .

C á c h g i ả i b à i t o á n s iê u

tĩn h như sau : Ngoài các Hình 6.14

154
p h ư ơ n g t r ì n h c â n b ằ n g t ĩ n h h ọ c t a lậ p t h ê m N p hư ơ ng tr ìn h bổ s u n g b ằ n g c á c h x é t đ ế n

b iế n d ạ n g c ủ a k ế t c ấ u . Đ ể m in h h o ạ t a x é t v í d ụ s a u :

VÍ dụ : H ã y k iể m t r a b ề n c h o t h a n h c h ịu x o ắ n ( h ìn h 6 . 1 4 a ) n ế u b i ế t [ĩ] = 5 k N /c m 2
= 50 M Pa.

G iải : 1. V ẽ b iể u đ ổ M 7
X é t cân b ằn g th a n h A B ( h ìn h 6 .1 4 b ) t a cổ :

S v lz = - + M b + M = 0

Suy ra M A —M B - M (1 )

ở đ â y c h ỉ c ổ 1 p h ư ơ n g t r ì n h l à M A , v à M B n ê n b à i t o á n đ ã c h o l à b à i t o á n s iê u t ĩ n h

vớ i n = 1.
T a lậ p th ê m 1 p h ư ơ n g tr ìn h bổ sung.

C h ia th a n h ra 2 đoạn 1 v à 2 ta có ( h ìn h 6 . 1 4 c )

M « = M a ; M (2 ) = M r (2 )

V ì th a n h n g à m cứ n g ở h a i đ ẩ u A và B nên góc x o ắ n to à n p h ầ n <pAtì c ủ a th a n h b ằ n g

0, n g h ỉa là :

ịM ® . lị Ị
<PA B = = 3^ - 7 - ( 2MU) + M p ) = 0 (3)

Thay MW ở ( 2 ) v à (3 ) t a được 2M A + M B = 0 ( 3 ’)

G iả i h ệ p h ư ơ n g tr ỉn h (1 ) v à ( 3 ’) ta được :

M
M a — 2 = 2kN m , M n = 4kN m

T h a y M A , M B, tìm đượ c vào (2 ) ta su y r a :

M ^ ) max = 2kN m ; = -4 k N m (4 )

Từ h ệ th ứ c ( 4 ) t a v ẽ đ ư ợ c b iể u đ ổ M ? n h ư (h ỉn h 6 .1 4 d ) v à t a cố

I M z| m a x = 4kN m = 4 .1 0 2kN cm .
2. T í n h w p;

JID 3 3 ,1 4 .1 0 ?
WP = 16 = 16 = 1 9 6 -2 5 c m
3. K iể m tra bền :

I M ^l m a x 4 102
T a cổ : r max = — % ------- = 19525 ~ 2 , 0 4 k N / c m 2 < [tì = 5 k N / c m 2

« 2 0 ,4 M P a < [T] = 50M Pa

Su y ra thanh đảm bảo bển.

 PHẦN BÀI TẬP

6. 1 . H ã y k i ể m t r a b ê n v à k iể m tra cứ ng cho th a n h c h ịu xoắn như h ìn h vẽ nếu

[r] = 8k N / c m 2 ; e = 0 , 2 r a d / m ; G = S . lO ^ k N / c m 2 .

6 .2 . H ã y x á c đ ịn h đ ư ờ n g k ín h D c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g t h a n h t r ò n c h ịu x o ắ n n h ư h ìn h

vẽ nếu [r] = 8k N / c m 2 ; 0 = 0 ,2 5 r a d /m ; G = S .lO ^ k N /c m 2

156
 CHƯƠNG VII

UỐN NGANG PHẢNG NHỮNG THANH THẲNG

§1. KHÁI N!ỆM

Đ ịn h n g h ía : M ột th a n h

c h ịu u ố n là t h a n h có trụ c bị uốn

c o n g đ i dư ớ i tá c d ụ n g c ủ a n g o ại

lự c . Những th a n h c h ịu uốn

t h ư ờ n g g ọ i là d ầ m .

N h ữ n g n g o ạ i lự c g â y r a uốn

có th ể là lự c t ậ p tru n g h a y lự c
Hình 7.1
p h â n bố vớ i đ ư ờ n g tá c d ụ n g củ a

chúng vuông gốc vớ i tr ụ c dầm ,

h o ặ c là các mô m en nằm tro n g

m ặ t p h ả n g ch ứ a trụ c d ầ m . V í dụ

như m ột dầm c ầ u c h ín h c h ịu t ả i

như (h ìn h 7 .1 ).

Nếu ngoại lự c tá c dụng ỉê n

dấm nằm tro n g m ặ t p h ẳ n g chứ a

trụ c d ẩ m (z )’ th ì m ặ t p h ẳ n g n ày

đ ư ợ c g ọ i là m ặ t p h ẳ n g t ả i trọ n g

vớ i m ặt cát ngang dầm gọi là

đ ư ò n g tả i trọ n g . Hinh 72
Nếu m ột dầm s a u k h i c h ị u u ố n c ó t r ụ c là đ ư ờ n g c o n g p h ẳ n g n ằ m tro n g m ặ t p h ẳ n g

quán tín h c h ín h tru n g tâ m (m ặ t p h ẳ n g chứ a trụ c d ầ m v à trụ c q u á n tín h c h ín h t r u n g

tâ m của m ặ t c ắ t n g a n g ) t h ì ta g ọ i d ầ m c h ịu u ố n p h ẳ n g . T r o n g t h ự c t ế t h ư ờ n g n h ữ n g

dầm c h ịu u ố n c ò m ặ t c ắ t n g a n g l à h ìn h c ố 1 tru c đ ố i x ứ n g . B ở i v ậ y ở đ â y ta c ũ n g c h ỉ

xét những dầm c h ịu u ố n có t ín h c h ấ t đ ó . Đ ổ n g th ờ i t a c ò n g ià t h i ế t r ằ n g n g o ạ i lự c t á c

d ụ n g lê n dầm nằm tr o n g m ặ t p h ả n g đối x ứ n g của d ấ m (c h ỉn h là m ặ t p h ẳ n g q u á n t í n h

c h ín h tru n g tâ m ) (h ỉn h 7 .2 ). k h i đố ta th ấ y r ằ n g m ặ t p h ả n g t ả i tr ọ n g trù n g vớ i m ặ t

phẳng quán tín h c h ín h tru n g tâ m của dấm (y o z ) v à đ ư ờ n g t ả i t r ọ n g t r ù n g v ớ i t r ụ c đ ố i

xứ ng của m ặ t cắt n gang dấm (y ). D ư ớ i đ â y t a x é t 2 trư ờ n g h ợ p d ẩ m c h ịu u ố n p h ả n g

là uốn th u ẩ n tu ý p h ả n g v à uốn n g a n g phảng.

157
 §2. UỐN THUẤN TUÝ PHÂNG

1. Đ ịn h n g h ía : M ộ t dầm c h ịu uốn

th u ẩ n tu ý p h ả n g là d ẩ m m à t r ê n m ọ i m ặ t

cát ngang dẩm chỉ có m ột th à n h phần

n ộ i lự c là mô m en uốn nàm tro n g m ặt

p h ẳ n g q u á n tín h c h ín h t r u n g t â m .

V í dụ : Cho d ầm c h ịu lự c n h ư (h ỉn h

vẽ 7 .3 a ). T ro n g đd M o nằm tro n g m ặt

p h ầ n g q u á n tín h c h ín h tru n g tâ m (y o z ).

Ta vẽ đ ư ợ c c á c b iể u đ ổ n ộ i lự c Q y, M x

cho d ầ m trê n ( h ìn h 7 .3 b ). Ta th ấ y rằ n g

trê n m ặ t cá t ngang b ấ t kì của dầm chỉ

cổ m ột th à n h phần nội lự c là mô m en

u ố n M x n ê n th e o đ ịn h n g h ĩa d ầ m đ ã cho

c h ịu u ố n t h u ầ n tu ý p h ả n g .

2. ứng suất trên mặt cắt ngang.

G i ả i sử cổ d ấ m m ặt cắt n g a n g h ìn h
Hình 7.3
chữ nhật (b X h) chịu uốn thuẩn tuý như
(h ìn h 7 .3 a ) . T a t iế n h à n h t h í n g h iệ m sau :

T rư ớ c k h i d ẩ m c h ị u lự c t a v ạ c h l ê n m ặ t n g o à i d ẩ m n h ữ n g đư ờ ng th ẳ n g so n g so n g

và vuông góc với tr ụ c d ầ m tạ o lê n n h ữ n g ô v u ô n g ( h ìn h 7 .3 a ). S a u k h i d ầ m b iế n d ạ n g

(h ỉn h 7 .3 c ) t a th ấ y r ằ n g n h ữ n g đ ư ờ n g th ẳ n g s o n g s o n g v ớ i t r ụ c d ầ m trở th à n h n h ữ n g

đư ờ ng co n g, n h ữ n g đư ờ ng th ẳ n g vuông góc với trụ c d ầ m v ẫ n th ẳ n g v à v u ồ n g goc với

trụ c d ầ m . T ừ đ ố n g ư ờ i t a đ ư a r a 2 g iả t h iế t s a u đ â y :

a. G iả th iết uầ m ặ t cắt ngang (giả thiết Becnuỉi) :

M ặ t cát ngang dầm ban đ ầ u p h ả n g v à v u ô n g g ố c v ớ i t r ụ c d ẩ m , s a u b iế n d ạ n g v ẫ n

phẳng và vuông góc vớ i trụ c d ẩ m .

b. G iải thiết uè cấc thớ dọc :

T ro n g q u á tr ìn h b iế n d ạ n g c á c th ớ d ọ c c ù a d ầ m k h ô n g ép lê n nhau và kh ô n g đẩy

xa nhau.

N g o à i r a t a c ò n g iả t h i ế t t h ê m r ằ n g v ậ t liệ u d ấ m là m v iệ c t r o n g g iớ i h ạ n đ à n h ồ i,

n g h ỉ a l à q u a n h ệ g iữ a ố v à £ t u â n t h ủ t h e o đ ị n h l u ậ t H ú c .

Từ (h ìn h 7 .3 c) t a lạ i n h ậ n t h ấ y r à n g : khi dấm b ị u ố n t h ỉ c á c th ớ t r ê n co lạ i, các

t h ớ d ư ớ i g i ã n r a . D o v ậ y k h i c h u y ể n t ừ t h ớ co s a n g t h ớ g i ã n sẽ c đ t h ớ k h ô n g c o , k h ô n g

g iã n . Thớ này g ọi là th ớ tru n g h o à. T ậ p h ợ p cá c th ớ t r u n g h o à g ọ i l à lớ p t r u n g hoà,

g ia o c ủ a lớ p t r u n g h o à v ớ i m ặ t c á t n g a n g g ọ i l à đ ư ờ n g t r u n g h o à . N ế u t a x é t m ộ t m ặ t

158
c ắ t n g a n g n ào đd củ a d ầ m th ì sau k h i b ị u ốn nổ

sỗ c h o h ì n h d ạ n g n h ư ( h ì n h 7 . 4 ) . Đ ư ờ n g t r u n g h o à

c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g là m ộ t đư ờ ng cong, v ì c h u y ể n

v ị c ủ a c á c đ iể m trê n m ậ t cắt n g a n g d ẩ m ( t h e o g ià

th iế t th ứ 3 ở chư ơng mở đ ẩ u ), nên ta coi r ằ n g

h ỉn h d á n g m ặ t c ắ t n g a n g d ầ m k h ô n g th a y đ ổ i s a u

k h i b iế n d ạ n g . K h i đó đườ ng tru n g h o à c ủ a ỉn ặ t
Đưòng trung hoà
cắt ngang là đư ờ ng th ả n g và g iả sử l ấ y t r ụ c ox

tr ù n g vớ i đư ờ ng tru n g hoà.
Hình 7.4
B â y g iờ t a x é t b i ế n d ạ n g c ủ a đ o ạ n d ầ m d z đ ư ợ c

cắt ra khỏi dầm bằng hai m ặt cắt 1-1 và 2- 2.

Sau b iế n d ạ n g h a i m ặ t c ắ t n à y là m vớ i

nhau m ộ t góc dtp và th ớ tru n g h o à cđ b á n

k ín h c o n g l à p (h ìn h 7 .5 ). T h e o t ín h c h ấ t c ủ a

th ớ t r u n g h o à t a c ổ : d z = pd( p. (a ).

Ta xét b iế n dạng của th ớ ab cách th ớ

tru n g hoà m ột khoảng là y, ta có :

abt = dz = fá(p \ abs = (p+y) d(p (b ).

Từ (b ) t a s u y r a :

abs abt (p +y ) ỏ <p - p á (p y 7,5

ỊB , - fd<p - ? Ic '

B â y g iờ t a x é t ứ n g s u ấ t t ạ i đ i ể m b ấ t k ì A ( x , y ) t r ê n m ặ t c ắ t n g a n g n à o dó của d ẩm

(h ìn h 7 .6 a ). T r o n g đ đ tr ụ c oy là trụ c đối x ứ n g củ a m ặ t c ắ t n g a n g , t r ụ c o x t r ù n g vớ i

đư ờ ng tru n g hoà của m ặ t cắt ngang.

T a t á c h r a t ạ i A m ộ t p h â n tố h ìn h h ộ p b ằ n g

cá c m ặ t s o n g s o n g vớ i các m ặ t to ạ đ ộ (h ìn h 7. 6 b )
K h i đ ó t a c ổ : T h e o g iả t h i ế t ( a ) t h ì g ố c c ủ a

phân tổ s a u b iế n dạng k h ô n g đ ổ i, n ê n ta suy

r a t r ê n c á c m ặ t c ủ a p h â n t ố k h ô n g có ứ n g s u ấ t

tiế p . M ặt khác th e o g iả t h iế t (b ) th ì tr ê n các

m ậ t c ủ a p h â n tố s o n g s o n g vớ i trụ c z k h ô n g có

ứ n g s u ấ t p h á p , n g h ĩa l à ơx = ơy = 0. D o v ậ y

t r ê n c á c m ặ t c ủ a p h â n t ố c h ỉ cố ứ n g s u ấ t p h á p

ổ'z v à t h e o đ ị n h l u ậ t H ú c t a c ó :

= Esz = E ^ <d>

Theo đ ịn h n g h ĩa dấm c h ịu uốn th u ầ n tu ý

n ê n ta cđ : Hình 7.6

159
 N z = [ c z .dĩ = 0 (e ) ; = J < v y . dF (g )
(b (F)

T h a y (d ) v à o (e ) t a đ ư ợ c :

N, = Ị E^dF = 1 Jy .dF = fs„ = 0

( F) ( F) ,

S u y r a là Sx = 0 n g h ĩa là o x là tr ụ c q u á n t ín h t r u n g tâ m . v ì y là tr ụ c đ ố i x ứ n g n ô n

su y r a o x y là h ệ tr ụ c q u á n tín h tr u n g tâ m c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g . T h a y (d ) v à o (g ) ta đư ợ c :

M * = Ịữz.y. dF = jE ^ d F = J Ị y2 . d F = J J,
(F) (F) (F)

1 Mx
Suy ra : p = (7 -1 )
EJX

T r o n g đ ổ : E J X g ọ i là đ ộ c ứ n g c ủ a d ầ m khi uốn. T h a y (7 .1 ) v à o (d ) ta đư ợ c :

M*
= J y (7.2)
T ừ c ô n g th ứ c ( 7 .2 ) t a cổ m ấ y n h ậ n x é t :

- L u ậ t phân bố c ủ a õy trê n m ặ t c ắ tn g a n g dầm là b ậ c n h ấ t đối vớ i y.

- N h ữ n g đ iể m trê n m ặt c ắ t n g a n g cổ c ù n g t u n g độ y (n g h ĩa là n h ữ n g đ iể m nằm

trê n đ ư ờ n g th ẳ n g so n g so n g vớ i đ ư ờ n g tr u n g h o à x ) sẽ có t r ị số bằng nhau và nó t ỉ lệ

v ớ i k h o ả n g c á c h từ c á c đ iể m đ đ tớ i đ ư ờ n g t r u n g h o à .

- N h ữ n g đ iể m nằm trê n đư ờ ng tru n g h oà (y = 0 ) cố t r ị sổ ơz = 0 . N h ữ n g đ i ể m xa

đường tru n g hoà nhất sẽ cố trị số ứng suất lớ n nhất và bé n h ấ t. C ô n g th ứ c tín h

^max, min '

Nếu o x là t r ụ c đ ố i x ứ n g (h ìn h 7 .7 a ) t a có :

IM xI h |M J
^max, min — J 2 —“ w '

Jx
T ro n g đổ : W x = -ậ- gọi là m ô m e n c h ố n g u ố n c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g (7 -4 )

Nếu t r ụ c o x k h ô n g đ ố i x ứ n g (h ìn h 7 . 7 b ) t a có :

ổ”m
maax
x
= ----------
JT
VỈL
J m ax

(7.5)
IM x l
min = -----------
T VL J max
X

T r o n g đ d y km oX v à y nmax l à k h o ả n g c á c h từ c á c đ i ể m c h ịu k é o v à c h ịu n é n x a n h ấ t
max J max
tớ i đ ư ờ n g t r u n g h o à .

160
 Từ các n h ậ n x é t trên ta vẽ được biểu đổ ứng suất cho m ặ t cắt n g a n g dầm như
(hình 7.7).

Hình 7 .7

3. Điều kiện bẽn :

a. N ế u d ầ m là m b ằ n g v ậ t liệ u d ẻo t h ì t a có : [ỡ]k = [ơ ]n = [ơ] s u y r a đ iễ u k i ệ n b ề n

cho d ấ m là :

max |ơ| ^ [ơ] (7.6)

b. N ế u dầm là m b ằ n g v ậ t l iệ u d ò n t h ỉ : [ơ]k & [ơ ]n, n ê n s u y r a đ iể u k iệ n b ể n cho

dầm là

I M x[ m a x

ơ m ax = ---------J ---------------- y ! u *

lilmax (7-7)
l ° m j = I ---------- ym ax < W n
X

Từ c á c đ iê u k iế n (7 .6 ) h a y ( 7 . 7 ) t a co 3 b à i t o á n cơ b ả n vể b ền cho dẩm c h ịu u ố n

t h u ẩ n tu ý là : k i ể m t r a b ề n , c h ọ n k íc h th ư ớ c m ặ t c ắ t n g a n g v à x á c đ ị n h g i á t r ị c ủ a t ả i

trọ n g cho p hép.

D ư ớ i đ â y ta x é t vài v í dụ.

VÍ dụ 1 : C h o d ấ m c h ịu lự c n h ư ( h ì n h v ẽ 7 . 8 a ) . H ã y k i ể m t r a b ề n cho d ẩ m n ế u b iế t

[ơ] = 1 6 k N /c m 2= 160 M P a

G iải :
1 . V ẽ b i ể u đ ồ n ộ i lự c :

Ta cố d ẩ m c h ịu u ố n t h u ầ n t u ý p h ẳ n g vớ i b iể u đ ổ ^ M ^ n h ư h ìn h v ẽ ( h ìn h 7 .8 b ). T ừ

b iể u đ ồ t a s u y r a :

I M x| m ax = 24 kN m = 2400 kN cm .
2. T ín h đ ặ c t r ư n g h ìn h h ọ c c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g :

X á c đ ịn h t r ọ n g t â m 0 tro n g hệ trụ c ( o ịX ịy ) :

161
 ỉỹ , F,
O .F j + 1 1 .1 2 .4
i= l
T a cổ : = 4 ,4 c m
F 4 . 1 8 + 1 2 .4

Jx = + J x ( 2) = ( Jx^) + yỉ •F i) + ( J x £ 2) 4- ýị .F2 )

= (
4 .1 8 3
+ (-4 ,4 )2 . 4 . 1 8 ) + (
12 43 , + ( 6, 6)2 . 1 2 .4 )
12 12
= 5 4 9 2 ,8 c m 4
3. K iể m tr a bền

Ta có : yv max
L == 8 6c m ,■ J
V1max
? = 10,^111
13 4om

S u y r a là :

M x| m ax 2400 -
m ax |ỡ | = | ơ m i, — ý - yỊyiax = 1 3 ,4 = 5 ,8 k N /c m 2= 58M Pa < [ơl

V ậy dầm đảm bảo b ền .

Ví dụ 2 : G i ả sử c h o d ầ m c h ị u lự c n h ư ( h ì n h 7 .8 a ) . H ã y c h ọ n k íc h th ư ớ c m ặ t c ắ t

ngang dầm n h ư (h ìn h 7 . 9 ) n ế u b i ế t r ằ n g : [ơ ] = 1 6 k N /c m 2 = 160M Pa

Giải :
1. T h e o v í d ụ 1 ở trê n cổ :

I M x| m ax = 2400kNcm .

2. T ín h đ ặ c tr ư n g h ìn h h ọ c :
Xp
'Á. ■^oo
T m T n\ 6b (1 2 b )3 3 b (8 b )3
Jx = JxO ) - Jx< 2> = ------ ------------------------- = 7 3 6 b 4

736b4
Wx = ~
ÌY2
—
6b
= 122, 7 b 3 WZZ2ZÀ TDCN
X á c đ ịn h b : ly

M x| m ax
Hình 7.9
2400
T a có : m a x I ơ\ < [ơ] = 16
w. 1 2 2 ,7 b 3
S u y r a là :

162
 240 0
b 55 l,08cm
1 2 2 ,7 . 16
Lấy b = 1 ,1 c m .

4. H ìn h d á n g hợp lí củ a m ặ t c á t n g a n g :

M ặt cát ngang dấm c h ịu u ố n t h u ẩ n t u ý p h ẩ n g đ ư ợ c g ọ i là h ợ p l í n h ấ t n ế u n ổ t h o ả

m ã n h a i đ iề u k iệ n : K h ả n ă n g c h ị u lự c c ủ a d ầ m l à lớ n n h ấ t v à v ậ t l i ệ u t i ế t k i ệ m n h ấ t.

a. Y êu cầu d ầm c ó k h ả n ă n g c h ị u lự c lớ n n h ấ t l à ứ n g s u ấ t lớ n n h ấ t t r o n g d ầ m đạt

tớ i ứ n g s u ấ t ch o p h é p .

G iả sử d ầ m là m b ằ n g v ậ t liệ u d ò n t h ì t a có :

M x|
rk —
ơ.max max = [ơị (a ) 12
K
M x| max
Gr max = [<51 (b )

h
Từ (a ) v à (b ) t a s u y r a là : max
7ZZZĂ
yk
J max [ơị Ỷy
(7 .8 )
min' JYn
max Hình 7.10

Như vậy dầm là m b ằ n g v ậ t liệ u d ò n t h ì m ặ t c ắ t n g a n g h ợ p lí c ủ a d ẩ m th e o y ê u c ẩ u

b ề n ]à t r u c X c h i a c á t c h i ề u c a o c ủ a m ă t c ắ t t h e o t ỉ số y k /y ^ a
**IĨ1Ỉ1A v th o ả m ã n
IIioA (7 .8 ).

Đ ố i vớ i d ầ m là m b ằ n g v ậ t liệ u d ẻo th ì ta có : [ơ ]k = [ơ ]n= [ơ] n ê n từ (7 .8 ) ta suy

r a ypiax = yỉĩiax’ n g h ĩ a l à t r ụ c X l à t r ụ c c h i a đ ô i c h i ể u c a o c ủ a m ặ t c ắ t ngang.

b Yêu c ầ u t iế t k iệ m v ậ t liệ u n h ấ t :

T ừ c á c b iể u đ ổ ứ n g s u ấ t ơz trê n (h ìn h 7 .7 ) ta n h ậ n th ấ y rằ n g ứ ngs u ấ t củ a n h ữ n g

đ iể m c à n g x a đ ư ờ n g t r u n g h o à c à n g lớ n , ứ n g s u ấ t c á c đ i ể m càng g ẩn đường tru n g h oà

c à n g b é, n g h ĩa là v ậ t liệ u ở v ù n g g ẩ n đ ư ờ n g t r u n g h o à là m v iệ c í t h ơ n v ù n g x a đ ư ờ n g

tru n g hoà. Do v ậ y đ ể tiế t k iệ m v ậ t liệ u n g ư ờ i ta th ư ờ n g bố t r í c ấ u tạ o v ậ t liệ u trê n

m ặ t c ắ t p h ấ n b ố ờ v ù n g x a đ ư ờ n g t r u n g h o à . K ế t h ợ p h a i đ iể u k i ệ n t r ê n t a s u y r a h ì n h

d á n g hợ p lí củ a m ặ t c ắ t n g a n g d ẩ m c h ịu u ố n t h u ầ n t u ý n h ư s a u :

I I

Hình 7.1 ỉ

163
 Đ ối với d ẩm làm b à n g vậ t liệu dòn thường dùn g m ặ t cắt dạng chữ T (hỉnh 7.10).

Đối vớ i d ầm là m bằng vật liệ u dẻo th ư ờ n g dùng m ặt c ắ t chữ I, chữ [..., như

( h ỉn h 7 .1 1 )

§3. UỐN NGANG PHÂNG

1. Định nghĩa :
M ộ t dầm c h ịu u ố n n g a n g p h ẳ n g là d ầ m m à cá c m ặ t c ắ t n g a n g c ủ a n đ cổ cá c t h à n h

p h ẩ n n ộ i lự c l à lự c c á t Q y v à m ô m e n u ố n M x n ằ m tro n g m ặ t p h ẳ n g q u á n tín h c h ín h

tru n g tâ m của d ẩm .

Ví dụ : C h o d ấ m c đ m ặ t c ắ t n g a n g h ì n h c h ữ n h ậ t (b X h ) c h ị u lự c n h ư ( h ì n h 7 . 1 2 a ) .

Dựa vào c á c b iể u đ ổ n ộ i lự c c ủ a d ầ m (h ìn h 7 .1 2 b ) ta th ấ y rằ n g trê n m ặt cắt ngang

dầm co 2 t h à n h p h ấ n n ộ i lự c là Q y v à M x . D o v ậ y th e o đ ịn h n g h ĩa t h ì d ầ m đ ã c h o c h ịu

uốn n g an g phẳng.

2. ứng suất trên mặt cắỉ ngang.

X ét dẩm c h ịu uốn n gang p h ản g như

trê n ( h ĩn h 7 .1 2 a ). Ta quan sát th í

n g h iệ m sau :

T rư ớ c khi dầm c h ịu lự c t a vạch lê n

m ặ t ngoài d ầm n h ữ n g đư ờ ng th ẳ n g song

son g v à v u ô n g gổc vớ i d ầ m . S a u k h i d ầ m

b iế n dạng ta th ấ y rà n g những đường

th ẳ n g s o n g so n g vớ i tr ụ c d ấ m trở th à n h

những đường cong n h ư n g v ẫ n còn song

song với trụ c dẩm . N hữ ng đ ư ờ ng th ẳ n g

v u ô n g gốc vớ i trụ c d ầ m k h ô n g cò n th ẳ n g

và vuông góc vớ i trụ c dầm nữa (h ìn h

7 .1 2 c ) đ iể u đo chứ ng tỏ rà n g m ặt cắt

n g a n g d ầ m s a u b iế n d ạ n g b ị v ê n h đ i. N ế u

t ạ i đ iể m A b ấ t k ì c ủ a d ẩ m t a tá c h r a m ộ t

phân tố b à n g cá c m ặ t s o n g s o n g vớ i các

m ặ t t o ạ đ ộ t h ì s a u k h i b iế n d ạ n g c á c g ố c

v u ô n g c ủ a p h â n tố k h ồ n g cò n v u ô n g n ữ a ,

n g h ĩa là phân tố có b iế n dạng gốc. S u y

ra trê n các m ặt phân tố sẽ cđ ứng

suất tiế p .

Hình 7.12

164
 Trong l í thuyết đàn hổi người ta đã
chứng m inh được rằng trên các m ặt c ủ a
phân tố cđ các ứng suất sau
ơ y , ơz , , ĩ . Nhưng thực tế cho thấy rằng

ứng suăt pháp ơ rất bé so với các thành phần

õ
khác nên ta bỏ qua, nghĩa là khi dầm chịu —
uốn n gan g phảng thỉ trên m ặt cắt ngang
dầm có 2 thành phẩn ứng suất là : ứng suất
pháp ơz và ứng suất tiếp (hình 7.13).
^zy
a. ứ n g su ấ t p h á p ơz :
T ro n g m ục § 7 .2 nhờ g iả t h u y ế t B e c n u li

v ể m ặ t c á t n g a n g p h ẳ n g t a đ ã đ ư a tớ i c ô n g

th ứ c tín h ứng suất pháp ơz t r ê n m ặt cắt H ìn h 7.13

n gang dầm là :

(7 .9 )

T ro n g trư ờ n g h ợ p d ầ m b ị u ố n n g a n g p h ẳ n g t h i s a u b iế n d ạ n g m ặ t c á t n g a n g d ầ m

bị vênh đ i, n g h ỉa là k h ô n g c ò n p h ẳ n g n ữ a . D o v ậ y m ọ i lậ p l u ậ n đ ể đ ư a tớ i c ô n g t h ứ c

(7 .9 ) đ ể tín h ứ n g s u ấ t p h á p ơz k h ô n g p h ủ h ợ p n ữ a . T u y n h i ê n t r o n g l í t h u y ế t đ à n h ồ i

người ta đ ã c h ứ n g m in h đư ợ c r ằ n g đ ố i vớ i d ấ m c h ịu u ô n n g an g p h ằ n g ta vẫn cò t h ể

d ù n g c ô n g th ứ c (7 .9 ) đ ể tín h ứng su ất pháp ơ7 m à s a i số k h ô n g lớ n l ắ m .

b. ứ n g su ất tiếp trên m ặt cất ngang dầm chịu uốn ngang phảng (công thức Durápski) :
G iả sử cò d ấ m m ặ t c ắ t n g a n g l à h ì n h c h ừ n h ậ t h ẹ p (b < h ) c h ịu u ố n n g a n g p h ẳ n g

(h ìn h 7 .1 2 .a ).

B â y g iờ t a x é t ứ n g s u ấ t t i ế p t ạ i đ i ể m b ấ t k ỉ A ( x ,y ) t r ê n m ặ t c ắ t n g a n g 1 -1 n ào đổ

của dầm . Q u a đ iể m A ta k ẻ đ ư ờ n g t h ả n g s o n g s o n g vớ i t r ụ c o x c ắ t b iê n c ủ a m ặ t c ắ t

tạ i B và c, c ắ t trụ c o y tạ i D . T rư ớ c h ế t ta x é t ứ ng

s u â t tiế p tạ i B,c và D.

ứ ng s u ấ t tiế p tạ i c là r c. G i ả sử c d p h ư ơ n g b ấ t

k ì tro n g 1- 1 .
Phân rc ra hai th à n h phẩn : tịx v à ĩ£ Nhưng

th e o đ ịn h lu ậ t đ ố i ứ n g c ủ a ứ n g s u ấ t tiế p th ì ta có :

= 0vì m ặ t bên d ầm t h e o g iả t h i ế t k h ô n g có

tà i t r ọ n g tá c d ụ n g ) (h ìn h 7 .1 4 ).

Do vây Trc = z Ịv cđ p h ư ơ n g s o n g s o n g vớ i oy.

/.y

Do tín h chất đối xứ ng ta suy ra

rB = ĩ Pz y = T °z y . Hình 7.14

165
 Cũng do tính chất đối xứng và giả th iết hình chữ nhật hẹp nên
tnD = tP
yz = ĩ yz
6 = yz
Do g iả t h i ế t h ìn h c h ữ n h ậ t h ẹ p n ê n C D = b /2 c à n g n h ỏ m à ứ n g s u ấ t tiế p tạ i c và

D chỉ cđ phương y. Do vậy ta suy ra là ứng suất tiế p tạ i A chỉ có phương y :

'A - Ty r Đ ổ n ể th ờ i

4- tP
rA 2
yz =
ỹ g = = rD
2 yz yz
Như v ậ y ứ n g s u ấ t tiế p c ủ a c á c đ iể m trê n đ ư ờ n g th ẳ n g B C q u a A c h ỉ có p h ư ơ n g y

v à t r ị số b ằ n g n h a u . N g h ĩa là ứ n g s u ấ t tiế p trê n B C p h â n bố đ ều vớ i cư ờ ng độ là X
Đ ể tín h t ta cắt
zy
m ột đoạn dầm dz

bằng h ai m ặ t cắt 1-1

và 2 -2 ( h ìn h 7 .lõ a ).

Sau đó cắt đoạn d ẩm

dz bằng m ặt phẳng

qua đ iể m A song

song vớ i trụ c z. M ặ t

p h ẳ n g n à y c h ia đ o ạ n

dầm đz ra là m hai

phẩn, N ếu gọi B C =

bc ; d t (B C E F ) = Fc

th ỉ từ đ iề u k iệ n cân

bằng của phẩn dưới

đ o ạ n đ z (h ỉn h 7 .1 5 b )

ta suy ra :

Z z = I J 4 1) d F J õị2) d F + r y2 . b c . dz = 0 (a )
(Fc) (Fc)
M ặ t k h á c t a lạ i có :

Mx + d M x
o (» = — — y • 0 <2) = (b )
* Jx y ; dz

T h a y (b ) v à o (a ) t a đư ợ c :

M , + d M x
J?y.dF
ry z = T zy

1
=
bc

dM ,
dz [ L
y.d F
Fc

f y •dF
J x - bc d z (dE^
dM,
T a cd Qy ; Ị y . dF = S£ (d;
(Fc)
s cx : G ọ i l à Ĩ 11Ô m e n tĩn h c ủ a p h ầ n d iệ n tíc h F c đ ố i vớ i tr ụ c X. T h a y (d ) v à o (c ) ta
suy ra :

166
 Qy.s
r
yz = r
zy = (7.10)
Jx .bc

T r o n g đ ổ : b c g ọi là b ể rộ n g c ủ a m ặ t c ắ tn g a n g q u a đ iể m c ầ n tín h ứ n g s u ấ t A.

C ô n g th ứ c (7 1 0 ) g ọi là c ô n g th ứ c D u r a p s k i.T ừ c ô n g th ứ c n à y v à th e o đ iề u k iệ n

cân b ằn g của p hần th a n h ở trê n ta su y ra là X c ù n g c h iề u v ớ i t r ụ c z , r zyc ù n g c h i ề u

v ớ i Q y . N Ế h ĩa là d ấ u c ủ a X và Q y như n h a u . D o vậy ở đ ây ta c h ỉ c ầ n tín h t r ị số của

r 2y t h e o ( 7 . 1 0 ) c ò n d ấ u c ủ a nó đ ư ợ c x á c đ ịn h t ừ b iể u đ ổ lự c cắt (Qy).

c. L u ật phân bó của ứng suất tiếp lzy đối vói một số m ặ t cắt :

c - 1 ) M ặ t c ắ t h ìn h ch ữ n h ậ t :

G iả sử m ặt cắt ngang dầm c h ịu

uốn n g a n g p h ả n g là h ìn h chữ n h ậ t bề rộ n g

b , c h iề u n g a n g h . T a đ i t ì m lu ậ t p h â n bố c ủ a

ứ n g s u ấ t t i ế p t zy đ ố i v ớ i m ặ t c á t n ế u lự c c á t

t ạ i m ặ t c ắ t n à y là Q y.

T a x é t đ iể m b ấ y k ỉ A (x ,y ) trê n m ặ t c ắ t.

Ta cố : b c = BC = b.

h 1 h
<2 - y ) ' b y + 2 <2 ~ y ) .

Suy ra :
H ìn h 7.16
« b h2 7
Q y.sc Q y ị ( Ỵ - r )
Qy
y ) (7 .1 1 )
J x . bc - ■ Jx . b 2JX ( 4

T ừ (7 .1 1 ) t a n h ậ n th ấ y r ằ n g : L u ậ t p h â n bố r tr ê n m ặ t c ắ t là P a r a b o l b ậ c h a i đ ố i

vớ i y. V ớ i y = 0 (N h ữ n g đ iể m nằm trê n đư ờ ng tru n g h o à o x ) th ì :

Qy • H 2 3 .Q y
(7 .1 2 )
r zy ( ° ) = r m;,x = 8 . J. 2 .F

Khi y = ± -ị t h ì r zy = 0

T ừ đ ó t a c đ t h ể v ẽ đ ư ợ c b iể u đ ổ Tzy c h o m ặ t c ắ t n h ư ( h ỉ n h 7 .1 6 .Ồ ).

c - 2 ) M ặ t c ắ t h ìn h c h ữ I :

X ét dầm c h ịu u ố n n g a n g p h ẳ n g có m ặ t c ắ t n g a n g h ìn h c h ữ I ( h ìn h 7 .1 7 a ). Đ ể đ ơ n

g i ả n h o á t a cd t h ể c o i m ặ t c ắ t b a o g ồ m 3 h ỉ n h c h ử n h ậ t g h é p l ạ i : H ì n h c h ữ n h ậ t l ò n g

r ộ n g d , c a o ( h - 2 t ) v à 2 h ìn h chữ n h ậ t đ ế rộ n g b cao t (h ìn h 7 .1 7 b ). T h ự c t ế ch o th ấ y

167
ứng su ất tiếp do Qy gây ra ở b)
phấn đ ế rất bé so với phẩn lòng.
Do vậy ở đây ta chỉ xét sự phân
bố ứng su ất tiếp ở phẩn lòng
max
m ặt cắt chữ I m à thôi.
Lấy điểm bất kì A(x,y) thuộc
/ A / 'A
lò n g t a cổ :

bc = d ; sc = s - ịd y 2

Suy ra là : Hình 7.17

Q y .s c Qy . [Sx - dy2/2]
rzy = (7.13)
.b .c Jx .d

Từ (7.13) ta thấy luât phân bố ĨL,

Ly của phấn lòng m ăt cắt chữ I là parobol bâc 2 đối
với y.

Qy
rz y (7.14)

Đối với điểm c tiếp giáp giữa lòng và đế của chữ I, nhưng thuộc phán lòng thì ta có

yc = 2 ~ t n ên suy ra •’

Q ,[ S x - ỉ d ( | - t ) 2 ]
Tc = r i r zy ( 2 t )
(7.15)
■*
B iểu đồ rịy của phẩn lòng mặt cát chữ I được vẽ trên (hỉnh 7.17,c).

c - 3 ) . M ặ t c á t h ìn h trò n :

Giả sử dẩm chịu uốn ngang với m ặt cắt ngang tròn bán kính R và lực cắt trên m ặt
cắt này là Qy.
T a x é t ứ n g s u ấ t tiế p t r ê n đường B C // ox v à cách o x m ộ t k h o ả n g b ầ n g y . T a th ấ y

r ằ n g tại c á c điểm biên B,c ứng suất tiếp r tiếp tuyến với chu vi hỉnh tròn và do đối

xứng thì ứng suất tiếp tại D có phương y. Ta thừa nhận rằng ứng suất tiếp tại các
điểm khác trên BC có phương qua điểm K đổng thời thành phần // oy của chúng là
b ằ n g n h a u , n g h ỉa là th à n h p h ầ n r zy p h â n b ố đ ể u t r ê n BC (h in h 7 . 1 8 . a ) . T a đ i tỉm lu ậ t

p h â n b ố c ủ a r_v.
Ly
T a có :

bc = 2 R . cos a.
R 71/2

scx = J ./^.dP =J p .b . áp = J Rsin<p . 2R c o s p . d (R s in y > )

(Fc) y «
Ji/2 ji/2 2
= 2 .R 3 J cos2(p . sin^? .d(p = - 2 R 3 J cos2<p .d (cos-p) = — R 3cos3a.
a a

168
 Suy r a :
2
Qy 3 R 3 ■ c°s*a Qy . R 2 . cos^a Qy . R 2 (1 - sin 2 a)
T*y = Jx . 2 R . coscr = 3J^ = H

% , o.
H ay rzy = ^ ( R 2 - y 2 ) (7.16)

B iểu đồ được vẽ tr ê n (hình 7.18b).

Qy R 2 4Qy 4Qy
T ro n g đó : rmax = rzy(0) = 3 J^ = 3 ^ 2 = ~3F '

3. K iể m t r a b ền cho d ấ m chịu uốn n g an g phảng.

Già sử cổ d ầ m chịu uốn n g a n g p h ẳn g m ặ t c ắ t ngang là h ỉn h chữ n h ậ t (b X h). X ét
đo ạn d ẩ m b ấ t ki t a n h ậ n th ấ y rằ n g : Nếu tách ra tạ i các đ iể m t r ê n d ẩ m n h ữ n g p h â n
tố thì tương ứng có ba loại trạng thái ứng suất (hình7.19) như sau dựa vào biểu đồ
(ơ z ) và (X7^ củam ặ t cắt ngang :

P h â n tố A, A ’cđ ồ = ơmin ;r = 0 là phân tố ở tr ạ n g th á i ứ n g s u ấ t đơn.

max

P h â n tố B cđ õ = 0 ; r = rm ax là ph ân tố ở tr ạ n g thái ứ n g s u ấ t tr ư ợ t t h u ầ n tuý.

P h â n tố c bất kì khác A, A’, B cđ 6 * 0 ; X ^ 0 là phân tổ ở trạ n g thái ứng su ất phảng.

Vì tạ i các đ iể m tr o n g d ấm có 3 loại trạ n g th á i ứ ng s u ấ t kh ác n h a u nh ư p h â n tích

ở tr ê n n ê n việc k iể m t r a bền cho dẩm phải tiến hàn h kiểm t r a đổng thời cả 3 loại t r ạ n g
th á i ứ n g s u ấ t trê n . C ụ th ể là :

169
 a. K iểm t r a p h ân tố ở t r ạ n g th á i ứ ng s u ấ t đơn.

M ặ t cắ t kiểm tr a cổ I M j lớn n hất.

Đ iều kiện :

- Nếu d ầ m làm b ằ n g v ật liệu dẻo : max[ơ] < [ơ] (7.17)

- N ếu d ầ m làm b ằ n g v ậ t liệu dòn :

(7.18)
lơ.m in' ' '*~Jn

b. K iểm t r a cho p h â n tố ở t r ạ n g th á i tr ư ợ t t h u ầ n tuý : M ặt c ắ t kiểm t r a có I Qyl

lớn n h ất.

Đ iéu kiện :
Tmax < [r]
LJ
(7.19)
N ếu [r] không cho, ta cổ th ể tính [TÌ qua [ỡ ị theo thuyết bển như sau :
- Theo th u y ế t bên ứng s u ấ t tiếp lớn n h ấ t : [tị = [ỡ] / 2
- Theo th u y ế t b ề n th ế n ă n g biến đổi hình d án g lớn n h ấ t :

[T] = [ới / \[3

c. K iểm t r a cho p h â n tố ở t r ạ n g th á i ứng s u ấ t p h ẳ n g đặc biệt :

M ặt cắ t chọn k iểm t r a có I Qyl v à I M j cù ng lớn.

Chọn đ iểm đặc biệt k iể m t r a (D) có ƠD và r D cù n g lớn . (Ví dụ : đối với m ặ t cắt
th é p h ình chữ I th ì t a chọn đ iểm tiếp giáp giữa lòng và đ ế chữ I n h ư n g th u ộ c p h ầ n
lòng chữ I)
Vỉ p h â n tổ tạ i D là p h â n tố p h ẳ n g n ê n ta phải d ù n g các th u y ế t b ền :

Theo th u y ế t b ền ứ n g s u ấ t tiếp lớn n h ấ t ta có :

Ơ1 = Vơd + 4Tq < [ơ] (7.20)
Theo th u y ế t b ể n th ế n ă n g biến đổi hình d ạ n g lớn n h ấ t t a có :
ơt = yỉỡị + 3r£> sS [ơ] (7.20’)

17G
 mrong đó :
T ƠD = -|M*
y ^L
yD ; lQy| S 3* -D
rD = —
Jx Jx •
Ngoài bài to á n k iể m t r a bển cho d ấm (kiểm t r a cho đổng thời 3 loại p h â n tố n êu
trê n ) ta còn cổ 2 bài to á n cơ bản khác là : Chọn kích thước m ặ t c ắ t n g a n g F cho d ầ m
v à xác đ ịn h giá trị củ a tải trọ ng cho phép [P] tác dụ n g trê n dấm. Đ ể đơn giản việc giải
qu y ết hai bài to á n n à y ta làm như sau :
Trước h ế t t a xác định sơ bộ kích thước m ặ t cắt n gang (Fs) hay giá trị sơ bộ củ a tả i
tr ọ n g cho phép ([P]s) theo
điều kiện b ề n củ a p h â n tố ở
tr ạ n g th á i ứ n g s u ấ t đơn (điều
kiện (7.17) hay (7.18). Sau đổ
t a k iểm t r a lại điều kiện bển
cho 2 p h â n tố còn lại (kiểm
t r a điều kiện (7.19) và (7.20)
hoặc là điều kiện (7.19) và
(7.2 0’)) với giá trị của F s hay
[P]s tỉm được. N ếu các điẽu
kiện tr ê n đểu th o ả m ả n thỉ
khi đổ t a chọn F = F s(hay [P]
- [P]s).
N ếu điễu kiện nào đó
không th o ả m ả n (chẳng hạn
cíiéu kiện (7.20)) th! ta chi
c ầ n xác đ ịn h F h ay [PJ theo
điêu kiện n ày là đủ.
. Dưới đây t a x ét vài ví dụ :
Ví dụ 1 : H ãy kiểm tr a bển cho d ấm chịu lực như (hỉnh 7.20a). N ếu biết
[ỠỊ = 1 6 k N /cm 2 = 160MPa
G iải :

1. Vẽ các biểu đồ nội lực ;'Q \ ,^MX)

Các biểu đổ Ị và i MXJ được biểu diễn trê n (hỉnh 7.20b) ta có :

iQ y lm a x = 44kN

iMxlmax = 56kNxn = 56.1tì2kNcm.

2. T ính đặc tr ư n g hình học của m ặt cắ t n g an g : J x, Wx, Sx. T a chia m ặ t c ắ t th à n h

3 h ìn h chữ nhật nhận trụ c o x là trụ c quán tín h c h ín h tru n g tâ m : (1 ) 12 X 2 0 cm ; (2 )

6 X 16cm (k h u y ế t) (3 ) 6 X 8cm .

K hi đđ ta cố :

171
 s x = 5.12.10 - 6.6.4 = 456cm3

3. K iể m t r a bền :

a) K iểm t r a cho p h ân tố ở t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t đơn :

la g m ax 5 6 - 1 0 jZ
m a x \ơ \] = ỡmax = — — ------ = » 9kN/cm 2

= 90M Pa < tơ] = 16 k N /c m 2 = 160MPa

b) K iể m t r a cho p h ân tố ở t r ạ n g th á i trư ợ t th u ầ n tuý :

T ín h [r] q u a [ơ] theo th u y ế t b én ứ n g s u ấ t tiếp lớn n h ấ t t a có :

[t] = = 8 k N /c m 2 = 8 0 M P a
z z
I Qyl max.sx 44.456
m ax = jjb — “ ” ° ' 2 6 k N /c m ’ 2 '6M Pa * m =

= 8 k N /c m 3 = 80 M Pa

c) K iể m t r a cho phân tố p h ản g đặc biệt :

T a chọn m ặ t cắt kiểm tr a tại c cố I Qc| = 28 k N ;

IMc| = 56.102 kNcm

Chọn đ iể m k iểm t r a là điểm D (hình 7.20) t a cò :
yD = 8 c m ; bCD = 6 cm ; S ^ D = 9.12.2 = 216cm3

|M C| 56 .l ó 2
ƠD = J yD = -§ 2 ^ r 8 = 7 ,2 k N /c m = 7 2 MPa

IQSd I 28.216 ,
r° “ = 62^6 = ° . 1 6 k N / “ " 2 = ‘ .6 M P a
Theo th u y ế t bền ứng s u ấ t tiếp lớn n h ấ t t a cđ :

ơt = Võ^" + 4 r£ = V(7,2)z + 4.(0,16)^ « 7,3kN/cm 2

~ 73MPa < [ờì = 16 k N /c m 2 = 160 M Pa

Suy r a d ầm đ ã cho bảo đảm bền.

Ví dụ 2 : H ãy chọn m ặ t cắt n g a n g chữ Icho dấm chịu lực n h ư (hình 7 .2 la ) nếu biết
[ơ] = 16kN/cm2 = 160MPa.
 G iải : a)
1) Vẽ các biểu đổ nội lực (Q^) và (M^)
T a vẽ được các biểu đổ và
cho d ầ m n h ư tr ê n (hình 7.2ìb)
Suy r a :
l % l m„ = 50kN
I H . I ™ = 80k N m = 8.10* kNcxn
2) X ác đ ịn h sơ bộ kích thước m ặ t cắt
ngang :
I M j m ax
T a cổ : ơm ax =

Suy r a là :

| M J m ax 8 .ló*
wTx ^ = 500cm3
[ơ] 16
T ra bảng th é p chữ I ta chọn
I N ° 3 0 a cd Wx = 518cm3, Hình 7.21

b = 30 cm, d = 0,65 cm; t = 1,07 cm; J x = 7780 cm 4 ; Sx = 292 cm 3

3) K iể m t r a điều kiện b ền cho 2 phân tố còn lại :

a. K iể m t r a cho p h ân tố ở tr ạ n g thái trư ợ t th u ầ n tuỹ :

T a lấy : [ĩ] = ự i 9 ,2 5 k N /c m 2 = 92 ,5M P a (theo th u y ế t bển t h ế n ă n g biến đổi

hỉn h d á n g lớn n h ấ t)

' Q yỉ m ax -Sx 50.292

T a có : ĩm a x = 2,9 kN /cm
J x .d 7780.0,65

= 29M Pa < [r] = 9,25 k N /c m 2 = 92,5 M Pa

b. K iểm t r a cho p hân tố phảng đặc biệt :

T a chọn m ậ t cắ t kiểm tr a là m ặt cắt Bcó :

I Q q I = 50kN ; |M b | = 80kNm = S.lớ^kNcm
C h ọ n đ iể m đặc biệt là điểm D tiếp giáp giữa lòng và đ ế n h ư n g thuộ c p h ẩ n lòng củ a
th é p c h ữ I Ta có :
h 30
Yd = 2
CD

|M b | 8 . 103
ơD = Yd = 7780 X 13,93 ~ 14,4 k N /c m 2 = 144 M Pa
Jx
173
 0,65
Q b I ■[ 50. 292 - ^ 2 (1 5 -1 ,0 7 )2]
rD -
Jx .d 7780. 0,65

= 2,2 k N /c m 2 = 22 MPa
T heo th u y ế t b ễn t h ế n ă n g biến đổi hình d á n g lớn n h ấ t ta có :

ơt = V<j2 + 3zf) = V(14,4)2 + 3(2,2 ) 2 « 14,8kN/cm2

* 148MPa < [0 ] = 16kN/cm2 = 160MPa

Do vậy t a chọn m ặ t cắ t chữ IN ° 30a.
VÍ d ụ 3 : H ã y xác định giá tr ị của tải tr ọ n g cho phép tác d ụ n g lên d ẩ m ch ịu lực
(hình 7.22a). N ếu [ổ] = 16kN/cm2 = 160M Pa

3I 6

CN
p=2 q a X 2 )D
Q 1 1 x2
cE 00
a) A 0 2
1 1 Xt \
aQ u t -i—Ụ B
T a= 2 m
ĩ
o
1 1

i/ỉnA 7.22

G iải :

1) Vẽ b iểu đổ nội lực (^Qy)>

D ự a vào sơ đồ tải trọ n g t a vẽ được các biểu đổ nội lực ( QyN) và í MxNj cho dấm. (hình
7.22b) Ta cđ :

Qylmax = 3qa(kN)

] 74
 I M j max = 2,5qa2 kNm = 250qa2 (kNcm)

2) T ín h đặc t r ư n g h ình học :

C h i a m ặ t c ắ t t h à n h 2 h ìn h c h ữ n h ậ t (1 ) 12 X 2 0 c m ; (2 ) 6 X 8 c m ( h ì n h k h u y ế t ) .
T rọ n g tâ m 0 của m ặ t cắt tro n g hệ trụ c ((>! , Xj y^) là :
2
Ỳỹ.Y-
1 O.F 1 - ( - 4 ) . 6 .8

y° = F " 12 2 0 - 6 .8 = lc m
T ín h J x, sx
Jx = 4 1} - 4 2) = ( 4 ° + y ? • F 1) - (J ể + Á • F2)

= (— + ( _ 1 ) 2 • 12'20) “ [ ^ ầ ~ + ( _ 5 ) 2 - 6 '8)] = 6 7 4 8 c m 4

s x = 4,5.9.12 = 486cm3.

3) Xác địn h sơ bộ giá tr ị sơ bộ của tải trọ n g cho phép :[q]s (kN/m) T a có :

|M *|m ax 250.qa2
m ax [ỡ] = [ff]m in = — ^ ---------- y m ax « g ^ 8J ■ 11 * [ơ ] = 16

16.6784
Suy r a : [q]s = ——— —— — 1 0 k N /m
2 5 0 . ị 1 . 11
4) K iểm t r a điều kiện bễn cho 2 ph ân tố còn lại :
a. K iể m t r a p h â n tố trư ợ t th u ầ n tuý :

T a .lấy [r] = [ơ ]/2 = 16/2 = 8 kN/cm 2 = 80MPa

I Q yl m a x . S x 3 . 1 0 .2 . 4 8 6
r max = -----J— r ----- = ~ GHQA to ~ 0,36kN/cm2 = 3,6MPa < [r] = 8 kN/cm 2 = 80MPa
X ' c / o 4 . I Z

b. K iể m t r a cho p h â n tố p h ẳ n g đặc biệt :

T a chọn m ặ t c ắ t kiểm tr a là c có ;
I Qc| = 2qa = 2.10.2 = 40kN

|M C| = 250qa2 = 250.10.2? = 10.000 kNcm

L ấy đ iể m đ ặ c b iệ t tại D (hình 7.22) ta có :

y D = 9cm ; bc = 6 cm ; S£D = 10.12.2 = 240cm3

l Mci 10.000
ffD = — r - y n = VHOA 9 ~ 13,3 k N /c m 2 = 133 M Pa .
o / o 4

Q cl - SxD 40.240
Jx- .bg
JD = ~ T È í T -“ 6784.6 ” ° ' 2 4 /m ỉ - 2'4MPa
T heo th u y ế t b ề n ứ n g s u ấ t tiếp lớn n h ấ t t a có :

175
 ơt = v ơ2, +4z£ = V(13,3)2 +4.(0,24)2
* 13,31kN/cm2 = 133,lM Pa < [ơ] = 16kN /cm 2 = 160MPa
Vậy suy r a giá tr ị của tả i trọ n g cho phép, tá c dụng trê n dầm là :[q]= [q]s = 1 0 kN/m

§4. QUỸ ĐẠO ỨNG SUẤT CHÍNH CỦA DÁM KHI UỐN

X é t m ộ t đ o ạ n d ẩ m chịu uốn n g a n g phảng. T a xác định ph ư ơng các ứ n g s u ấ t chính

c ủ a n h ữ n g p h â n tó tạ i các điểm khác n h a u tr o n g d ẩ m (hình 7.23)
Đối với các p h â n tố tạ i a và E t a cđ các p h ư ơ ng chính song son g và vu ô n g góc với
t r ụ c d ầ m (vì p h â n tố n ày ở t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t đơn)
P h â n tố tạ i c E Ox ở t r ạ n g th á i tr ư ợ t t h u ầ n tu ý n ê n các phương ch ín h làm với
t r ụ c d ầ m 1 góc b ằ n g 45°. Đối với các
phâi) tố tạ i B, D ở tr ạ n g thái ứ n g suất
phẳng nên ta cđ th ể x á c đ ịn h các
p h ư ơ n g c h ín h n h ờ vò ng t r ò n M ứ n g s u ấ t
0

( h ỉn h 7.23).
N h ư vậy t a cđ th ể x ác định được
phương chính tại m ọi điểm trong dám.
N ế u t a vẽ các đ ư ờ n g cong tiếp tu y ế n tại
đ iể m b ấ t kỉ t r ù n g với phư ơng ch ính tại
đ iể m ấy th ì n h ữ n g đư ờ n g cong n ày gọi là
q u ỹ đ ạo c ủ a ứ n g s u ấ t chính. Các đường
co n g n à y lập t h à n h h ai họ đường cong
t r ự c giao với n h a u : M ột họ là quỹ đạo ứ ng s u ấ t chính kéo, m ộ t họ là quỹ đạo ứn* s u ẩ t
• c h ín h n é n . T r ế n (h ìn h 7.24a) t a b iểu diễn 2 họ đường cong là quỹ đạo ứ n g s u ấ t chính
cho d ầ m t ự a t r ê n các gối A và B, chịu tả i tr ọ n g ph ân bố đểu tr ê n to à n dầm . Người ta
th ư ờ n g x á c đ in h q u ỹ đạo các ứ n g s u ấ t chính b à n g phư ơng p h á p th ự c n g h iệ m : Quang
đ à n hồi, d ù n g sơn giòn...

Hình 7.24

176
 ứ n g d ụ n g : N ếu biết được quỹ đạo ứ n g s u ấ t chính thì cho phép t a b iế t cách bố t r í
v ậ t liệu là m t ă n g khả n ă n g chịu lực của dẩm . Ví dụ đối với d ầ m chịu tả i n h ư (h ìn h vẽ
7.24a) làm b ằ n g bê tô ng cốt th ép thì người t a th ư ờ n g đ ặt cốt th é p th e o p h ư ơ n g quỹ
đạo ứ n g s u ấ t chính chịu kéo đ ể làm tă n g khả n ă n g chịu uốn của d ẩ m (h ìn h 7.24b).

§ 5. THÊ NĂNG BIẾN DẠNG ĐÀN HỔI

Đối với d ầ m chịu uốn n g an g p hảng thì tr ạ n g thái ứng s u ấ t c ủ a p h â n tố tạ i đ iể m

nào đó c ủ a d ầ m nói c h u n g là t r ạ n g thái ứ n g s u ấ t phẳng. Do vậy t h ế n ă n g riê n g biến
d ạ n g đ à n hổi có d ạ n g :

u = 2 E (Ơ 1 + ơ3 - 2 1 MƠ] ớ3) (a)

G 1
N h ư n g ta cổ : ơ x = ơmax = 2 + 2 ^ 62 + 4 r2

õ
ổ ' .
min
= —
2
- * -
2
V ơ 2 4- 4 1 *2
f (b)

T h ay (b) vào (a) t a được :

II = — 72 g2 r2 (c)
2E 2 ' E 2E 2G

Qy sxc
M ặt khác : ơ (d)
í ■bc

T h a y (d) vào (c) t a được :

Mị Q?(SỈ>
u (e)
2.E .JịJ 2G.JỈ.b2

T h ế n ă n g biến d ạ n g đàn hổi của đoạn th a n h dz là :

dU = J u . dv = J u . dz . dF = dz . ị u . đF (g)
((V)
m\ (P) rĩn
(F)

T h a y (e) vào (g) :

d u = đz . r1 —^ ^ f y ,2 . dF + ----Qy r f —
(Sx)2 dF (h)
L 2EJ2 j j 2G . J2 J bị
177
 F r (Sx)2 _ r
ta đ ặ t : n = dF và chú ý là: J y2dF = J x
X V*) c (F)

th ì hệ th ứ c (h) trở th à n h :

Mỉ <3*
dU = 2 E Ỷ X á z + l 2 G l ÌZ

G iả sử d ẩ m có chiểu dài l và F = con st th ì ta cố :

1 MĨ 1 Q2 dz
2 G .F

Đối với mỗi d ạ n g m ặ t c ắ t n g a n g d ầ m ta cò hệ số Tị khác n h a u . H ệ sổ n ày được gọi

là hệ số điều chỉnh sự p h â n bố khô ng đều của ứ n g s u ấ t tiếp. Đối với m ộ t số d ạ n g m ặ t
c ắ t t a lấy hệ số TỊ như sau :

M ặ t c á t chữ n h ậ t : Tị = 1,2

M ặ t c ắ t trò n : lị = 10/9 = 1,11.

F
M ă t c ắ t chữ I : 77 = —
1 F 1

T ro n g đó : F là diện tích I
Fj là diện tích p h ầ n lòng chữ I : Fj — ( h - 2 t) d

P H À N BÀI T Ậ P

7.1. H ãy kiểm tra bển cho dầm chịu lực như hỉnh vẽ nếu biết
[õ] = 16kN/cm2 = 160M P a

1) P=20kN
M=20kNm

V 2 m

178
 7.2. H ã y xác đ ịn h kích thước m ặ t c ắ t ng an g d ầm chịu lực n h ư h ìn h vẽ n ếu biết
[<ơ] = 16kN/cm2 = 160M Pa

biAb ,bi
1) 2)
P=30kN n q 2= 1 6 k N /m
q=12kN / M =12kN m M .=12kN m
-O Qr 8 kN/m
CO

>4 ][N 2
a .
y m m m
2 m 2 m 2 m 2 2 2
-Q W l

7 .3. H ãy xác đ ịn h giá trị của tải tr ọ n g cho phép tác d ụ n g tr ê n d ầ m n h ư h ìn h vẽ,
nếu I\ố\ = 16kN/cm2 = 160M Pa

4 . 4 , 4
1)

p=2 tp
M ,= 1 £ q a 2 q A

M g ĩỊ a=2 m _ 0 ___ 1
B

p= q a
2) q M =qa2
1. . A “
/ ...................... 'r ,
' ì
J n ?30

2 q a= 1 m

179
 CHƯƠNG VIII

CHUYỂN VỊ C Ủ A D Ầ M CHỊU UỐN

§1. KHÁI NIỆM

G iả sử x ét m ột d ầ m chịu uốn p h ẳn g
(hình 8.1). Sau khi bị uốn tr ụ c d ầ m sẽ là
đư ờng cong p h ả n g tro n g m ặ t p h ẳ n g (yoz).
Người t a gọi đư ờng cong trụ c d ầ m sau khi
uốn là đư ờ n g đ à n hổi. P h ư ơ n g trìn h đường
đ àn hồi tro n g hệ (oyz) là : y = y(z)
X ét điểm K tr ê n trụ c d ẩ m trư ớc khi
uốn. S au biến d ạ n g điểm K ở vị tr í K \
Đoạn th ẳ n g K K ’ gọi là ch u y ển vị th ẳ n g
của đ iể m K. T a p h â n K K ’ th à n h hai th à n h
phần u và V theo phương các trục y và z
(hình 8.1). T h à n h p h ầ n u gọi là ch uyến vị
n ểa n ể của điểm K. T h à n h p h ẩ n V gọi là
ch u y ể n vị th ẳ n g đ ứ n g của đ iể m K. Thực t ế cho th ấ y r ằ n g ch u y ển vị n g a n g u bé hơn
r ấ t nh iê u so với ch uyển vị đ ứ n g V (u < < v ) . Do vậy với giả th iế t c h u y ể n vị bé ta cđ th ế
bỏ q u a ch u y ể n vị n g a n g u. Khi đó K K ’ = V ngh ĩa là vị trí điểm K s a u khi d ầ m biến
d ạ n g n ằ m tr ê n đường th ẳ n g đứ ng q u a điểm K. C huyển vị V còn được gọi là độ võng
củ a d ầ m ở điể m K và v = v(z). Khi đó phương tr ìn h của đường đ à n hồi sẽ là :

y = y (z) = v(z) (8 . 1 )

N ếu tại K 5 t a kẻ tiếp tu y ế n với đư ờng đ àn hổi thi ta th ấ y rằ n g góc (p giữa tiếp tuyến
với phư ơn g n g a n g sẽ b àng góc giữa các m ặ t cắt n g a n g d ầ m tại K trư ớ c và sau khi biến
dạng. Góc <p được gọi là góc xoay củ a m ặ t cắt ngang. Với giả th iế t biến dạng bé ta C.Ó :

<p ~ t@p = y ’(z) ( 8 .2 )

T ro n g th ự c t ế tín h toán d ầm chịu uốn thì ngoài việc k iể m t r a điểu kiện bền cho
d ẩ m (c h ư ơ n g ĩ) người t a còn kiểm t r a th êm điều kiện cứng cho d ầm , nghĩa là cho độ
võn g lớn n h ấ t c ủ a d ầ m k h ô n g vư ợt q u á giới h ạ n cho phép n ào đố ; Đ iểu kiện cúnịr
cổ d ạ n g :

180
 ^max f 1 1
< 7 = (8.3)
l l 1 0 0 0 1 0 0 0 0

T ro n g đđ : l là chiều dài nhịp d ẩm

f là mũi tê n độ võng

§2. PHƯƠNG TRÌNH VI PHÂN CỦA ĐƯỜNG ĐÀN HỒ!

T r o n g chương 7 t a đã th iế t lập được công thúc (7.1) biều th ị mối q u an hệ giữ a bán
kính cong p của t r ụ c dầm và m ôm en uốn Mx là :
1 M,
(1 )
p Eel
M ặ t k h á c vì đ ư ờng đàn hồi là đường cong hình học nên theo h ìn h học vi p h â n ta
có t h ể tín h độ cong của đư ờng đ àn hổi theo công th ứ c :
1 y (2)
p - ± (1 + y ’2 )tt
Từ (1) và (2) t a suy r a ;
Mx
= ± (3)
(1 +y 2\V
’
)l FJ„
Vị chỉ có duy n h ấ t m ộ t đường đ àn hổi nên tro n g hệ th ứ c (3) ta phải chọn dấu sao
cho p h ù hợp. Ta th ấ y r ằ n g các m ẫ u số tro n g (3) phụ thuộc vào d ấu y ” và Mx
T a x é t m ộ t đ oạn d ầm chịu uốn tro n g hai trư ờ n g hợp n hư (hình 8.2).
T a th ấ y rằ n g ở cả hai trư ờ n g hợp
th ì y ” và Mx luôn luôn trá i d ấ u nhau.
I)o vậy tr o n g hệ th ứ c (3) t a phài lấy
d ấu (-) n g h ĩa là p hư ơng tr ìn h vi p hân
đư ờng đ à n hổi của d ầ m cố d ạn g :

y
(1 +y’Y 2 EJX ỉy -4i

ở đây : E J X gọi là độ cứng của d ầm

khi uốn.
Hình 8.2
M ặ t k h ác với giả th iế t chuyển vị của d ầ m là bé n ên (p — y ’(z) cũng bé. Do vậy y ’ '
r ấ t bé so với l n ên tro n g phư ơng tr ìn h (8.4) ta bò qua đại lượng y ’ 2 so với l và t a co
p h ư ơ n g tr ì n h vi p h â n gần đ ú n g của đường đàn hổi là :

Mx
y ” = - EJ„ (8.5)

181
 §3. CÁC PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH ĐƯỜNG ĐÀN HỒI

1. Phương pháp tích phân không định hạn :

T a th ấ y r ằ n g = M (z) n ên suy ra rry- là h à m của 2 . Do vậy ph ư ơn g tr ì n h (8.3)

là ph ư ơng tr ì n h vi p h â n th ư ờ n g với biến số p h ân li. T a có :

dy*(z) M, Mx(z)
/■ « = ; s«y r a : dy (!) =

Tích phân lên ta được :

r Mx
y,(z) = “ J ẽ j dz + c

Tích p h â n tiếp t a cđ :

_ 1
y(z) = Jr r r Mx
dz + c j dz + D ( 8 .6 )

T ro n g đó :c và D là các h ằ n g biến tích p h â n được xác định từ điểu kiện biên và

điều kiện liên tục củ a dầm . N ếu d ầ m đâ chia r a làm n đoạn thì tư ơ n g ứ ng ta sẽ có n
biểu th ứ c
MO)
(i = l,n)
E; . J(0
và do đố theo công th ứ c ( 8 .6 ) t a sẽ cđ 2n biểu thứ c độ võng, góc xoay yj(z), y ị,(z). Khi
đó ta cđ 2n h ằ n g số tích p h ân Cị, Dị ( i = l , n). Từ các điều kiện biên và điễu kiện liên
tụ c của dám , ta sẽ th iế t lập được hệ 2 n phương tr ìn h đại số tu y ế n tín h để xác định 2 n
ẩ n số là Cj, Dị (i= l,n ).

2. Phương pháp đồ to á n (phương pháp dầm giả tạo).

T ro n g chư ơng 1 ta đã th iế t lập được q u an hệ giữa Qy, Mx và tải trọ n g p h â n bố q(z)
tr ê n d ẩ m n h ư s a u :
dQ đM* d2^
te = q<z) ; d7 ' Qy ■ ’ q(z) <a)

d 2 y(z) M,
M ăt khác theo (8.5) ta có : y (z) = — = —TTT (b)
dzz

T a tư ở n g tư ợ n g có m ột d ám giả tạo nào đó chịu tác dụ n g của tải trọ n g p h ân bố giả

tạo với cường độ q gl là :

qs> E JX ( '7)
 K hi đố n ếu gọi lực cát và mô men uốn tr ê n dẩm giả tạo là Q gt và Mgt th ì t a có từ
(a),(b) và (8.7) :

d2 Mgt _ ___ _ d2 y(z)

dx2 - V - EJX " dz2
Từ hệ th ứ c (c) ta suy r a là nếu chọn liên k ết của dẩm giả tạo tư ơ n g ứ n g với sự làm
việc c ủ a d ầ m thỉ ta sẽ có :
dM (z)
y(z) = Mg, (z) ; y’(z) = — g - - = Qgt (z) ( 8 .8 ).

n g h ĩa là t a khôn g cần tích p h â n phương trìn h vi phân đường đ à n hổi (8.5) để tìm y ’(z)
v à y(z) m à đưa về bài to á n tính các th à n h p h ấ n nội lực Qgt (z), Mgt(z) đối với d ầ m giả
tạ o tạ i m ặ t c ắ t tư ơ n g ứng. Việc chọn liên kết của d ầm giả tạo p hải th o ả m ã n điều kiện
là : N ếu nơi nào tr ê n d ấm th ự c có y = 0, y ’ = 0 thì liên k ế t củ a d ầ m giả tạ o phải chọn
sao cho ở đđ tr ê n d ầ m giả tạo có Mgt = 0, Qgt = 0. Nếu nơi n ào tr ê n d ầ m th ự c có
y ỹ£ 0 ; y’ 5 * 0 thì tư ơ n g ứng trên d ấ m giả tạo phải có Mgt ^ 0, Qgt * 0. Chú ý
r à n g d ấ m giả tạ o chỉ chịu tác d ụ n g của tả i trọ n g ph ân bố giả tạ o q gt tín h theo (8.7).
T r o n g m ộ t số trư ờ n g hợp hay gặp ta có th ể chọn d ẩ m giả tạo tư ơ n g ứ n g th o ả m ã n
các đ iều kiện tr ê n nh ư sau

D ầm thực D ầm giả tạo

Ắ X
A X
y = 0 ,y ’ 0 y = 0 , y’ * 0 Mgt = 0, Qgt * 0 Mgt =0, Q gt * 0

Ỵ'
ị
y = y’ = 0 y * 0 , y’ * 0 Mgt = Qgt = 0 Mgt * 0 Q gt 5* 0

o Ỷ
à Ẳ y ^ 0
Ấ *
M g t* 0 M g t= 0 M g t* 0
y = 0 , y’ * 0 y = 0 , y’ * 0 , y’ * 0 Q g t* 0 Q g t* 0 Q g t* 0

t:
3 : Ẵ Ẳ *
M g t= 0 Mqt*0 Mg t=0 Mgt*0
y = 0, y’ * 0 y * 0
Qgt = 0 Qgt*0 Qgt*0 Qgt*0
y = y’ = 0 y = 0 , y ’ ĩt 0 y’ * 0

Chú ý :

1. Từ công thức (8.7) ta suy ra là :

183
 |M J
T r ị số c ủ a q gt là I qgt| = — .

N ế u t r ê n đ o ạn d ẩ m nào đđ có E J x = const th ì từ công thứ c tr ê n suy r a d ạ n g của

tả i t r ọ n g p h â n bố giả tạo tr ê n đoạn d ầ m già tạo tư ơ ng ứng giống d ạ n g b iể u đồ Mx tr ê n
đo ạn d ẩ m ấy. Đ ổ n g thờ i từ (8.7) ta th ấ y rằ n g qgl(z) bao giờ cũng ngược d ấ u với m ô m e n
Mx ,n g h ĩa là : N ếu Mx > 0 th ì qgt < 0 ng hĩa là qgt cố chiều đi xuống, n ếu Mx < 0 th ì
q gt > 0 n g h ĩa là q gt có chiều đi lên.

2. K hi giải bài to á n tín h y, y ’ theo phương pháp đổ to á n ta phải tìm hợp lực và đ iể m
đ ặ t c ủ a hợp lực tả i tr ọ n g p h â n bố giả tạ o qgt(z) tr ê n m ộ t đoạn n ào đo n g h ĩa là t a phí\i
tì m d iện tích (Q) v à hoành độ tr ọ n g tâ m diện tích Q (zc) của n h ữ n g h ìn h p h ả n g giới
h ạ n bởi đ ư ờ n g b iể u diễn qgt với các tr ụ c z và trụ c // y. Dưới đây là b ả n g tín h sẵn Q và
zc cho m ộ t số tr ư ờ n g hợp q gt là đường cong bậc 2,3,...,n có tiếp tu y ế n tại đ ầu m ú t so n g
so n g với tr ụ c z

V í d ụ 1 : Cho d ầ m cđ độ cứ ng E J = const chịu lực n h ư hình vẽ (8.3a). B ằ n g phư ơng

p h á p tích p h â n k h ô n g định h ạ n và phư ơng pháp đổ to á n h ãy xác định độ võng và gốc
xoay tạ i m ặ t c ắ t A củ a dẩm .

G iả i :
1. P h ư ơ n g p h áp tích p h â n kh ông định h ạn :
a) X ác đ ịn h p h â n lực liên kết và p h â n đoạn d ẩ m n h ư (hình 8.3a).
b) L ậ p p h ư ơ n g tr ì n h vi p h â n đư ờng đ àn hồi.
Đ oạn 1 : D ù n g m ặ t c ắ t 1-1 b ấ t kì tro n g đoạn (1) t a cđ :

MO)
M xt1) = 0 suy ra y ” , (z) = = 0

Tích phân ta được :

184
 y ’i (zi) = C 1
(i) (0 «: Zj $ a)
y, (z1) = Cj z l + D 1
Đ oạn2 : D ù n g m ặ t cắt 2 - 2 £ (2) ta cổ

MP) PZ2
M<2> = - P Z 2 - y ” 2 (z2)
EJ, EJ

Suy r a :

p?ị
y ,2 {7- ỉ> = i u ; + c 2
(2) ( 0 í Z 2 í a)
P z 2

y2 = 6 ẼJ~ + c 2 z 2 + D 2

c) Xác định các h ằn g số tích phân : Cj, Dj

Điều kiện biên : Tại B khi z 2 = a t a có :
y 2 (a ^ = 0 (3)
y 2 (a) = 0
Đ iều kiện liên tụ c : Tại c khi Zj = a, z 2
= 0 t a có :

y ’j(a) = y ’2 (a)
(4)
y,(a) = y 2 ( 0 )
T hay (1) v à (2) vào (3) và (4) ta được :
Pa2
2EĨX +c 2 = 0 c, = c 2
(5)
Pa3
+ c2 a + D 2 = 0 Cja + Dj D-

Giải hệ p h ư ơ n g tr ìn h (5) đối với Ci, Di ta tìm được

Pa2 _ 5P a 3 Pa
c J _ w 2 -
2EJ. 1 6 EJ. D2 “ 3EJ.
d. X ác định y ’A , yA :
Pa2
T a có : y ’A = y \ (0) = Cj
2EJ.

5Pa 3
yA = yi (°) D
6 EJ..

2. P h ư ơ n g ph áp đồ to á n :
a) Vẽ b iểu đổ mô m en uốn Mx cho d ầm th ự c (hình 8.3b)
b) Chọn d ầ m giả tạo và đ ặ t tà i trọ n g giả tạo như tr ê n (hình 8.3c)
c) Xác đ ịn h y ’A, y A :
D ù n g m ậ t cắt qu a A v à xét cân bằng p h ẩn d ầm giả tạ o bên p h ả i (hình 8 .3 d ) t a có

185
 1 Pa Pa2
F = - - —a = — —
2 EJ.. 2EJ„

Pa2
y ’A = QglA = - F = -
2EJ.

2a 5P a 3
yA " MelA - F ( a + 3 ) - 6EJ

V í d ụ 2 : B ằn g p hư ơng pháp đổ to á n v à phương pháp tích p h â n k h ô ng định hạn,

hãy xác đ ịn h độ võng và góc xoay tại m ặ t
cắt c củ a d ẩm chịu lực n hư (hình 8.4a)
n ếu E J = const.
G iải :
1. P h ư ơ n g p h á p tích p h â n k h ông
đ ịn h h ạ n :
a) Xác định p h ản lực liên kết và p hân
đoạn d ầ m : Từ điều kiện cân b ằn g của
d ấ m AB t a tìm được :
qa 3qa
V
A 2 ; B 2
Ta chia dấm thành 2 đoạn như
( h ìn h 8 .4 a)
b) L ập phương tr ìn h vi p h ân đường
đ à n hổi :
Đ oạn 1 : 0 < Zị < 2a
qa
MxW = - V A ^ - f z 1

M(!)
Suy ra : y ỉ' \ z ỉ) = - ^ J - _ 3 i_
2 E JX z >
qazỊ

qazỊ
+ Cj Zj + D j ( 1)
yi (z i) 12EJ
Đ oạn 2 : 0 ^ z2 ^ a

^ = - VA (2a + z2) + M + VB z2 -----— = - I (z 2 - a);

T a cđ :

M x ( 2) q (z 2 - a ) 2

y (z2) = EJ. 2 EJ.

186
 q(z 2 - a ) 3
Suy ra : y’2 (z2) = — + C 2 (2)

q(z 2 - a ) 4
y2 (Z2) = 24EJ“ ' + C2Z 2 + D 2

c) X ác đ ịn h các h ằ n g số tích p h â n Ci, Di (1 = 1,2)

Đ iều kiện biên :
Khi Z1 - 0 - * y 1( 0 ) = 0

Khi z l - 2a —>yj(2a) = 0 (3)

z2 = 0 - » y 2 (0 ) = 0

Đ iễu kiện liênt tụ c :

Khi Z jj
Z = 2a, z 2 = 0 th ì y’(2a) = y ’(0) (4)
T h a y (1), (2) vào (3) và (4) ta được
Dj = 0

2qa 4
+ 2Cj a + D ị = 0
3E JX
qa< <6>
ềk + D 2 = 0

qa 3 ^ qa ^
+ c, = -~~r
G E J,
+ c. 3

x ~
G iải hệ phư ơng trìn h (5) ta được
qa 3 „ 5qa 3 _ qa 4
p _ __ ___ . n — n • r _ __ . n — —-—
1 “ 3EJX ’ 1 “ ; 2 6EJX ’ 2 24EJ>
d) X ác định y ’c, yc :

Ta có : / t = y ' 2 (a) . ^ < > 3 + C2 = H Ệ .

5qa 4 qa 4 19qa4
yc = y z (a ) = c 2 a + D2 = + ( - 24E J- ) = 24E Jx

2. P h ư ơ n g pháp đổ toán :

a) Vẽ biểu đồ Mx cho d ầ m thự c như (hình 8.4b).

b) Chọn d ấm giả tạo và đ ặt tải tr ọ n g p h ân bó giả tạo như (hình 8.4c).

c) Xác định y ’c, y c :
X ét cân bằn g p h ẩ n dẩm giả tạo AB (hình 8.4d) ta có .
_ "I A0
a = VBgt2a - 2 D ; 2a Í = 0 suy ra V” gt = Ỉ Ể X■
D ù n g m ặ t c á t qu a c và xét cân bằng p h ầ n d ẩm giả tạo BC ta có :

• _ n - V* + - q a 2 _ 2 q a 3 4 - _ 5q& 3
yc wt.g, Rgi 3 2 EJx a 3 EJX 6 E JX 6EJX

187
 qa 3 3a 2qa 3 qa 4 19qa4
\7 — M — Q - ị- ------------- ------- — ------------- o - ị- ------------- — ----------------
yc iVicgt Bgta 6EJ X 4 3EJx a 8EJX 24 E Jx

Q ua 2 ví dụ tr ê n ta cổ n h ậ n xét là :P h ư ơ n g pháp tích p h ân không đ ịnh h ạ n tuy

đơn g iả n n h ư n g k h á cổng k ền h (n h ấ t là với d ẩm có số đoạn n càn g lớn), vì t h ế người
t a ít dùng. P h ư ơ n g p háp đổ to á n đơn giản, n h a n h chóng tr o n g trư ờ n g hợp b iể u đổ Mx
đơn giản. N ếu biểu đổ Mx cho d ấ m th ự c phức tạ p th ì p hư ơng pháp này cũ n g g ặp n hiều
khổ k h ăn . Khi đđ người t a sẽ d ù n g phương p háp khác. Dưới đây t a xét p h ư ơ ng pháp
th ô n g số b an đầu.

3. Phương pháp th ô n g số ban đẩu.

G iả sử d ầ m được chia ra m
đoạn. T a x ét hai đoạn kề n h au là n
v à n + 1. Gọi độ võng, gđc xoay, mô
m e n uốn, lực cắt, tả i trọ n g p h â n bố
và đạo h à m của tả i trọ n g p h ân bố
tư ơ n g ứ n g ở 2 đoạn này là :
Đ oạn th ứ n : yn(z), y ’n(z).
Mn(z), Qn(z). qn(z), q ’n(z).
Đ oạn th ứ n+1 : yn+1 (z), y ’n+i(z),
Mn+1(z), Qn+,(z), qn+1(z), q’m i(z)-
T a x ét tạ i m ặ t cá t z > a b ấ t kỉ trê n
đoạn n + 1 th ì độ võng tại đây là
y n+1 (z). N ếu giả sử đường đ àn hổi
ở đoạn th ứ n được kéo dài san g
đoạn th ứ n 4- 1 t a cđ (hỉnh 8.4)

y n+i(z) = yn(z) + Ay(z) (1)

K hai t r i ể n Taylor của hàm Hình 8.5
Ay(z) tạ i m ặ t c ắ t z = a (Mặt cắ t tiếp giáp giữa đoạn n và n+1) là :
Ay” (a) 9 Ay” ’(a) , -
Ay(z) = Ay(a) +. Ay’ (a) ( z - a ) + 21 ( z - a ) 2 + -— (z-a)3 +

Ay(IV) (a ) Ay(v ) ( a ) 3
----- Ịị— (z -a )4 + ----- 51----(z -a y + (2)

các hệ số Ay(a), Ay’(a) ... là các giá trị của h àm tạ i m ặ t c ắt z = a. Ta xác đ ịn h các hệ
số này n h ư sau : Giả sử độ cứ ng củ a d ầm ở đoạn n và n+1 tư ơn g ứ ng là E n . J n, E n+ỉJ n+ 1 '
Tại m ặ t cắt z = a giả sử độ võng có bước nh ẩy Àya, góc xoay có bước nh ẩy Ay’a cổ lực
tậ p tr u n g P a = AQa, mô m en tập tr u n g Àma . Đ ổng thời ta giả th i ế t tài trọ n g p hân bố
ở 2 đoạn n và n+1 cđ d ạ n g bậc 1 và tại z + 0 cổ bước nh ẩy là ACỊa , đạo h àm củ a ch úng
có bước n h ảy là À qa.

Từ (1) ta cổ :

188
 Ay(a) = y n + 1 (a) - yn (a) = Aya
Ay’(a) = y ’ n + 1 (a) - y ’n (a) = Ay’a
M n + 1 (a) Mn (a)
A y ” (a) = y ” n + 1 (a ) - y ” n (a ) = - ( - - ị -■---------- —
v n+ 1 + n+ 1 n n 1
/ Qn+l (a) Qn(a ) V
w = - (w ~ r ~ ~ i ~ r ) (3)
'n+l J n+ 1 EnV
%+ỉ» % (a)
En+1 Jn + 1 EnJ n
q’n+ 1 (a) q ’n(a)
Ay(V) (a) = - (
E n + lJ n+l En J n

Lấy E J là độ cứ n g quy ước củ a dầm (độ cứng ở đoạn d ầ m nào đđ) và đ ặ t :

Ej E
F T ’ kn+l p 7
n n n+ 1 n+ 1

thì hệ th ứ c (3) viết th à n h :

Ay(a) = Ay(a)
Ay’(a) = Ay’(a)

Ay” (a) = (kn+1 Mn+1 (a) - kn Mn (a))

Ay” ’(a) = (kn+1 qn+1 (a) - kn Qn (a)) (3’)

Ay(IV>(a) = (kn+1 qn+1 (a) - kn qn (a))

Ay(v )( a ) = - “ (kn+l q ’n+I (a) - kn q’n (a))

T hay (3 ’) vào (2) sau đó th a y vào (1) t a cố phương tr ìn h độ võng ở đoạn (n-fl) biểu
diễn q u a độ võng đoạn (n) là :

yn+l (z) = yn O) + Aya + Ay’a (z~a ) - &J (kn+l Mn+1 (a ) - kn Mn (a ) ) ^ p -

- ^ f ( kn + i q n+ l ( a ) - knQn(a )) (z “ a )3

(8.9)
~ 4 !E J(k"+iqn+l(a) - kn^ (a)) (z -a )4

5!EJ (kn+l q’n+1 (a) - kn q ’r>(a)) (z_a)5 + • • •

Công th ứ c (8.9) là công thứ c tru y hổi. Nếu biết được yj(z) ta tìm được y2(z), y3(z),...,
ym(z) th e o (8.9). Bây giờ ta đi tìm phương tr ìn h độ võng ở đoạn 1. Giả sử cố đoạn th ứ
0 ở bên tr á i đoạn 1 v à yơ(z) = 0, qQ(z) = 0. Đổng thời gọi độ võng, góc xoay, mô m e n

189
uốn, lực cát, tả i trọ n g p h ân bố và đạo h àm của tải trọ n g p h â n bố tạ i m ặ t c á t đ ẩ u n ú t
tr á i d ầ m (z = 0) tư ơn g ứ ng là : yQ, y ’Q, MQ, Qơ, qG, q ’Q. Sáu đại lượng này gọi là các
th ô n g số b a n đầu.
T h ay vào hệ thứ c (8.9) : n = 0, q = 0. Với chú ý rằ n g :

yG(z) = 0, yo'(0) = Mo(0) = Qo(0) = qo( 0 ) = q’o(0) = 0

T a suy ra :

y I<z) = yD+ y’oz - ( 8 . 10 )

2!EJ M° 7,2 3!EJ z3 4!EJ q° z 4 5!EJ q ’o z 5 +
Từ (8.9) và (8.10) t a có t h ể viết được phương trìn h độ võng ở t ấ t cả các đoạn d ẩ m
nếu b iết các th ố n g số ban đầu. Còn các bước nhẩy về độ võng và góc xoay được xác
định từ điều kiện biên.
N ếu d ầm cố độ cứng không đổi suố t chiễu dài củ a nổ, n g h ĩa là :
E 1 J 1 = E 2 J 2 = ••••= E n J n = ...= Em J m = E J
th ì ta cố : kj = k 2 = . . . = k n = ... km = 1

Am,
Do đđ : Ay” (a) = (Mn+ 1 (a) - Mm(a)) = -
EJ
AQ(a) Aq(a) Aq’(a)
Tương tự : Ay’” (a) = - ; Ay(lv) (a) = - ; Ay(v ) (a) = -
EJ ’ EJ EJ

Khi các phương trìn h (8.9) và (8.10) sẽ cổ d ạn g :

M~ .2
Qn -
,3 _
% „ q’o
yi(z>= y0 + y’o(z) “ 2!EJ _
z4 - z5 + . (8.11)
3!EJ 4!EJ 5!EJ
Am
yn+i(z) = yn(z)+Aya + Ay’a(z_a) - 2!EJ 3!EJ 4!EJ
Àq’a
( 8 . 12 )
5!EJ
C hú ý :
- N ếu đoạn n và đoạn n+1 nổi cứng với n h au thì Àya = Ay’a = 0
- N ếu c h ú n g nối khớp với n h a u (hình 8 .6 a) thỉ : Ay’a ^ 0 , Aya = 0
- N ếu ch ún g nối với n h au b ằ n g liên k ết trư ợ t a)
(hình 8 .6 b) thỉ : Àya ^ 0 , Ay’a = 0

VÍ dụ : Cho d ấ m cđ độ cứng EJ = const và chịu

lực n h ư (hình 8.7). H ãy xác định độ võng và góc xoay
tạ i m ặ t c ắ t c của dầm .

G iải :
1) X ác định phản lực liên kết và phân đoạn
d ấ m : Từ điều kiện cân b ằ n g d ẩ m AB ta tìm được
VA = 3 qa, VB = 4 qa. T a chia d ấm ra làm 2 đoạn :

190
 1 = AC, 2 = CB (hỉnh 8.7)
2) L ậ p b ả n g th ô n g số như b ản g ở dưới.
N

z = a
II
o
2

yo = 0 Ay = 0
y ’o * 0 Ay = 0
Mo = 0 AM = 2qa 2
Qo = 3qa AQ — —2qa
qc = - q Aq = q

q ’o = 0 \ ’ 2q
A<>° = 3ầ

Lưu ý rằ n g : T ại z = 2a ta cđ :
Aq = qf - qz = 0 - ( - q ) = q
2q _ _ 2q
\ = q’f - q’z 3a 3a
3) Viết p h ư ơ n g tr ỉn h độ võng và góc xoay ở các đoạn d ầ m :
Đ oạn 1 : 0 < z ^ 2a

y í z) = y ’o ( z) - 2EJ. 24EJ
3qa 2 q 3

y’i (z) = y,; —— z + --- -—

2E J 6 EJ.
(1)

Đ oạn 2 : 2a ^ z ^ 5a

9 «_x4 . q ( z - 2 a ) 5
y2 0 ) = yi (z) - ( z - 2 a) 2 +
3EJ
( z - 2 a) 3 -
24E J
( z - 2 a) 4 +
80EJX
2 q az ^ qa ^ q ^ ~ q ( z_- 92 a)
q\4
y , w = y , (z) - ( z - 2a) + ^ ( z _ 2 a ) 2 _ _ i _ (2_ 2a)3 + ( 2)

4) Xác định th ô n g số chưa biết : y ’

D ể xác định y0’ ta dùng điéu kiện biên

Khi z = 5a ta có Y2 (5a) = 0 (3)

T h ay (1) và (2) vào (3) ta có :

xr _ „ , .4 125qa4625qa49qa 4 , 9qa 4 27qa4 27qa4

2 ( a) - yn a 2E J^ + 24EJ^ E J^ + E J ^ - 8EJ^ + 20EJ^ = 0

Suy ra là

y ’ _ _1 w qa 3 125 625 27
+ —
27-, 2309 q£
° 5 EJ 24 (4;
20 300 x EJ

5) Xác định y* và y .

191
 Thay yQ’ tìm được ở (4) và (1) t a cđ :
2309 qa 3 3qa « q
z3
6EJ,

2309 qa 3 ga
y i(z) = 300 x ẫ : x z 2EJ,
X z3 + 24EJ, X z4

Suy r a là :

2309 ga3 _ 6qa3 4qa3 ga3

y'c = yi’(2a) 300 EJX 2EJX 3EJX ~ ’ EJX

2309 qa -5 4qa 4 2qa 4 qa 4

yc = y ỉ (2 a) X
300 eT x 2a ■ + I Ễ - 1 2 ’0 6 x I I

§4. BÀI TOÁN SIÊU TĨNH KHI UỐN.

Khi giải bài to á n bền hay cứ ng của dầm

chịu uốn đôi khi t a gặp trư ờ n g hợp m à ẩn
số lớn hơn số phương tr ìn h cân bằng. Bài
to á n n à y gọi là bài tố a n siêu tỉn h. T a gọi :

N = Số ẩ n số - số ph ư ơng tr ìn h cân bằng

là bậc siêu tĩnh.

Cách giải bài to á n siêu tĩn h n h ư sau :

N goài các phương tr ìn h tĩn h cân b ằn g ta

th iế t lập th ê m N phư ơng tr ìn h bổ sung bằng
cách x é t đến biến d ạ n g của hệ đ ã cho. Dưới
đây t a x é t vài ví dụ :
VÍ d ụ 1 : Cho d ầ m cđ độ cứ ng E J =
'const chịu lực như (hình 8 .8 a). H ãy vẽ các
biểu đổ nội lực cho dầm.
G iả i : Để vẽ các biểu đổ nội lực t a đi
xác định p hản lực liên k ết tạ i A và B. Trong
trư ờ n g hợp này ta co 4 ẩn số (3 th à n h p h ần
ph ản lực ở A, b) và 1 th à n h p h ầ n p h ản lực
ở B . N h ư n g t a chỉ cổ 3 phư ơng tr ìn h cân
bằng cho hệ lực ph ẳn g b ấ t kì. Vậy đây là bài
to á n siêu tĩn h với N = 1. Để ý r ằ n g nếu biết

192
p h ả n lực ở B là Vg thì t a cđ th ể vẽ được các biểu đổ nội lực Qy v à cho d ầ m n ê n ta
chỉ c ầ n t h i ế t lập m ộ t p h ư ơ n g tr ìn h bổ s u n g để xác định Vg.
M uốn vậy t a phải tá ch bỏ gối B thay b ằ n g p h ả n lực VB (hình 8 .8 ). N h ư n g đ ể cho
d ấ m tr o n g tr ư ờ n g hợp này làm việc giống nh ư d ầm đã cho thì t a p hải th ê m điều kiện
độ võng tạ i B b ằ n g 0 nghỉa là : y B = 0 (1). Đây là phương tr ìn h bổ sung. T a t í n h y B
theo p h ư ơ n g p h á p đổ toán. Biểu đổ Mx’ cho dấm tro ng trư ờ n g hợp (hỉnh 8 .8 b) vẽ ở
(hình 8 .8 c) v à d ầm giả tạo chọn như (hỉnh 8 .8 d). T a cố :
l 3pa Ao
4a 1
1 pa _ O2 ao 1
1
2 VBi a ^ 4a
yB = M Bgi = -T X
RL 2a T + 2 x Ẽĩ 2aT ~ 2 x ẽ j 7 2a~ ĩ = 0

7p
Suy r a : VB = Y

Với VB tìm được t a vẽ biểu đổ nội lực Qy và Mx cho đẩm n h ư (hình 8 .8 e).

a)
b)
,N°2 A
' / .
- \> ,• r ư 1? ...........
c
c
]
B
2a 0=1 m ct N
N+Yc =ACD
E
(N
#T“ D= 2 ũcm Ũ

VÍ d ụ 2 : Cho kết cấu chịu lực như (hỉnh

8.9a) AB là d ầ m thép IN°24 có E t = 2.10 4 c)
k N /c m 2 ; [ơ]t = 16kN /cm 2 = 160MPa. CD
lí\ cột gỗ cđ : Eg = 1.10 3 kN /cm 2 ; 1
N=Z04qa
[ỡi = 8 kN/cm 2 8 0 M P a H ãy xác định giá Q96qq
trị củ a tả i tr ọ n g cho phép tá c d ụn g lên kết ^1 ỈT t > w ^ rrT ì> .
cấu từ điều kiện bền củ a d ầm AB và cột CD. J.04qa
.kN.
G iải :
1. T ác h riê n g d ẩ m AB và cột CD thì ta
th ấ y r ằ n g d ẩ m AB chịu uốn n g an g phẳng,
cột CD chịu n é n đ ú n g tâm . Tác d ụ n g tư ơn g
hỗ g iữ a c h ú n g được th a y b ằ n g lực N và điều
kiện biến d ạ n g của k ết cấu (hình 8.9b) là :

‘CD (1) Hình 8.9

193
 T ro n g đó y c là độ võng của d ẩ m AB tạ i c
ÀCD là biến d ạ n g dọc củ a cột CD

T a t í n h y c th e o p h ư ơ n g p h á p đồ to á n . D ầ m giả tạ o tư ơ n g ứ n g với d ầ m AB n h ư
(h ìn h 8.10). T a cổ :

p
a 1 2N a
---------------------------:-----
4a
O o -------
[134qa - 63N] (2)
't wd 3 Eqat. j / 4 2 E.'t JL
ud 3 24Et J d
N .C D 2 . Na
CDl (3)
Eg . Fc
T r a b ả n g IN ° 24 : h = 24 cm ; d = 0,56 cm ; t = 0,95 cm ;

J x = 3460 c m 4 ; Wx = 289 cm 3 ; Sx = 163 c m 3 ; F = 34,8 c m 2

Đối với cột CD t a có :

jrD 2 202
Fc = 3,14 314cm2
4 4

T h ay (2) v à (3) và (1) ta được

2 N .a
[134qa - 64N] =
24 E tJ x Eg . Fc

T a chọn [q] cđ đơn vị là kN /m thì ta

suy r a :

67 . E g . Fc . q . a3 ^
N =
32 . E g . F c . a 2 + 24E( . J x “
Hình 8.10
67 .103 . 314 . q . (102>2 . a
2,04 , q . a (kN) (4)
32 . 103 . 314 . (10 2 ) 2 + 24 . 2 . 10 4 . 3460
2) Xác đ ịn h [q]d theo điểu kiện b ền c ủ a d ầ m AB với N tìm được ở (4) t a vẽ được
các b iể u đổ nội lực Qy và Mx cho d ầ m AB n h ư (hình 8.9c)

a. Xác định sơ bộ [q]!d theo điểu kiện bễn c ủ a ph ân tố ở t r ạ n g thái ứngsu ất đ(Jn :
max 0,5qa 2
max I õ I max $ [ỡ]t
w. w.
[Gị .
1 6 .2 8 9
Suy ra : = 92,5 k N /m
d 0,5. a 2 0,5 . I 2 . 102
b. K iểm t r a điêu kiện b ền của d ầ m cho 2 p h â n tố còn lại :

* K iể m tra p h â n tố trượt th u ầ n tuý.

T a lấy [r] = [ơ]t/2 = 16/2 = 8 k N /c m 2 = 80M Pa

Qyl m a x . s, 1 ,0 4 . 9 2 , 5 . 1 . 1 6 3
r max = 8kN /cm 2 = [r] = 80MPa
Jx .d 3460 . 0,56

194
 * K iềm tra p h â n tố p h ả n g dặc biệt.
M ặt cắ t k iể m t r a tạ i c có I Qc| = 1,04 q a = 96,2 kN

I Mc| = 0,5 q a 2 = 0,5. 92,5 . I 2 . 10 2 = 4625 kNcm.

Chọn p h â n tố kiể m t r a tại D tiếp giáp giữa lòng và đ ế của chữ I n h ư n g thuộc lòng
c h ữ I. T a có :

|M CI h 4625
ỠD = [ ị -t] = 12 - 0 . 9 5 ] = 14,7kN /cm 2 = 147MPa

d ỵh x2 1 r n
qj X sx (I - t ) ■] 96,2. [ 1 6 3 (12- 0 ,9 5 )2
r D
Jx . d 3460 . 0,56

= 5,9kN /cm 2 = 59 M P a .
Theo th u y ế t bền ứ ng s u ấ t tiếp lớn n h ấ t t a cđ :

Gt = + 4 ĩ 2 = V"(14,7)2 + 4(5,9 ) 2 ~ 18,9kN /cm 2 = 189MPa > [ơ]t

Điểu kiện bền cho p h ân tố n ày không th o ả m ãn n ên ta xác đ ịn h lại [q]d theo điều
kiện b ể n của p h â n tố ở tr ạ n g thái ứng s u ấ t ph ản g đặc biệt :

0 , 5 . q . l 2 .1 0 2
Ta có : ố p = —— ---- (12 - 0 ,9 5 ) * 1 ,469(k N /c m 2) = 14,69M P a
o4oU
0,56 n2
l,04q . 1 6 3 - - —-- (12 - 0 ,9 5 )
= 0079 (k N /c m 2) = 0,79 (MPa)
T° 3 4 6 0 .0 ,5 6
Theo th u y ế t b ền ứ n g s u ấ t tiếp lớn n h ấ t ta có :

<3* = Vỡ-2 + 4 T2 = -f(L469)2 + 4(0,07)2 « = 1 6 k N /cm 2 = 160 M Pa

Suy r a : [q]d = 77 kN/m (1)

3) Xác đ ịn h [q]c theo điều kiện bền của cột CD :

N 2 , 0 4 . q c .a
T a có : I ơ| m ax = ^ - = ------— ----- ^ [c~\c= 8 k N /c m 2 = 80 M Pa

3 1 4 .8
Suy ra : [q]c = 7 7 7 - 7 5 » 1231 k N /m
J 2 ,0 4 .1
Từ (1) v à (2) ta suy r a giá trị của tải tr ọ n g cho phép tác d ụ n g lên kết cấu là :

[q] = m in ([q ]d , [q]c) = 77kN/m

VÍ d ụ 3 : H ã y xác định m ặ t cắt ngang chữ I cho d ám chịu lực n h ư (hình 8.1 la )
từ điểu kiện bền và điều kiện cứ ng của d ầm nếu [ơ] = 16 kN /cm 2 = 1 6 0 M P a ; [f’l] =
1/400 ; E = 2.10 4 k N /cm 2.
Giải : 1. Xác định m ặ t cắt theo các điều kiện b ền của d ầ m :
a) T a vẽ các biểu đổ nội lực Q và Mx cho dầm nh ư (hình 8.11b) Ta cđ :

195
 I Qyl m ax = 60 kN
Ị M j m ax = 80 kN m = 8 . 1 0 3 kNcm
b) Chọn sơ bộ kích thước m ặ t cắt
ngang :

|M J max
m axM = om =
w.

Suy ra :
IM.I max 8 .l ó 3
= 500cm3
[0 ] 16
T r a b ả n g th é p chữ I t a cđ : IN °3 0 a với
w x = 518 c m 3 ;
J x = 7780 cm 4 ; Sx = 292cm 2 ;
h = 30cm ; d = 0.65cm ; t = l,07cm
H ình 8.11
c) K iểm t r a lại điều kiện bền cho 2

p h ân tổ còn lại.
* K iể m tra p h ả n tó trư ợ t th u ầ n tuý.

T a lấy [r] = [ỡ]/2 = 16/2 = 8 k N /c m 2 = 80M Pa

I Qylmax. s x 60 .292
m ax * 3 ,4 k N /cm 2 < [r] = 8 k N /c m 2 = 80M P a
Jx .d 7780. 0,56

* K iể m tra p h â n tố p h à n g đ ặc biệt.

Chọn m ặ t cắ t k iể m t r a là D cđ : I Qc| = 20 kN ;

I Mc| = 8.103 kN /cm.

Chọn đ iể m k iể m t r a là D tiếp giáp giữa lòng và đ ế củ a th é p chữ I n h ư n g thuộc
p h ầ n lò ng chữ I. T a có :

(o-t) = 4 ^ ( 1 5 - 1,07) « 14,3kN /cm 2 = 143MPa.

7780
d h 0,56
Qc| X [ s x ( 2 _ t >2 ] 20. [ 2 9 2 - ^ ( 1 5 - 1 , 0 7 ) 2 ]
rD -
J^7d = 7 7 8 0 .0 ,6 5 =
= 0 ,9k N /cm 2 = 9MPa

Theo th u y ế t b ể n ứ ng s u ấ t lớn n h ấ t ta có :

<5t = Vỡ-2 + 4 T2 = V(14,3)2 + 4(0,9) 2 ~ 14,4kN/cm2 = 144M Pa < [<?]. Vậy theo

điều kiện b ền củ a d ấm t a chọn : IN ° 3 0 a (l)

2. X ác định m ặ t c ắ t n g a n g theo điễủ kiện cứ n g của dầm .

196
 Pl 3 5ql 4 l3 5ql
T a co : y max - yc - 48EJjt + 384EJx ~ 48EJX ( p + 8 )

(4 .1 0 2 ) 3 5 .2 0 .4 6 .1 0 3
= -------- — —------ ( 40 + — Q---- ) = —-7 -— (cm)
4 8 . 2 . 104 . J x 8 Jx

T heo điều kiện cứ n g của dầm ta có :

ymax _ 6 . 103 1
Jx . 4 . 1 0 2 ^ 400

Suy ra : J 5* 6 . lớ* cm

T r a b ả n g th ế p chữ I ta được : IN°30(2) có J x = 7080cm 4

Từ (1) và (2) t a suy r a chọn m ặ t cát chữ I cho d ấ m là : IN °30a,

PHẦN BÀI TẬP

8.1. Cho d ầ m cổ độ cứng E J = const chịu lực như hình vẽ. B ằn g phương p h á p tích
p h â n k h ô n g đ ịn h hạn hãy xác định độ võng và góc xoay tại m ặ t c ắ t c của dầm.

2)
2 q p=qa
M r2q a 2 _ s—

'v V t t ĩĩq : r íĩ I
77777

2 0

8.2. B ằn g p h ư ơ n g pháp đổ toán hãy xác định độ võng và góc xoay tại m ặ t cắt c của
d á m chịu lực n h ư hình vẽ nếu E J = const.

p=qa p = q a

M=qa2
E J J
Ị
, ■ ì
4 2 EJ ^ ^ 1 r 1 1
c
LJ
m

Aị B > EJ [ A' 1 ậ
Q

2 g a
L --------------------------- a_

.8.3. B ằ n g p hư ơng pháp thông sổ ban đ ầu hãy x á c định độ vong và góc xoay tại m ặ t
c ắ t c củ a d ấ m n ếu E J = const.

197
 p=2qa
2q
q /
M =qa2
/ f ■
^’ \ ]
i
■

AX

8.4. Cho d ầ m ch ịu lực như h ỉn h vẽ. H ãy x ác định kích thư ớc m ặ t c ắ t n g a n g d ầ m

(bài 1 ), x ác đ ịn h giá tr ị của tả i tr ọ n g cho phép tá c d ụ n g lên d ẩ m (bài 2 ) n ếu b iế t
[ơ] = 16 k N /c m 2 = 160MPa
1)
P=20kN
N2 q=20kN/rm

IP
2 a a=1m

8.5. Cho d ầ m chịu lực n h ư hình vẽ. Từ điều kiện bẽn và điều kiện cứ n g củ a d ẩ m
h ãy x ác đ ịn h m ặ t c ắ t n g a n g cho d ẩ m (bài 1 ) v à xác đ ịn h giá t r ị c ủ a tả i t r ọ n g cho
p h é p tá c d ụ n g lên d ầ m (bài 2) n ếu b iế t : [ơ] = 16 kN /cm 2 = 160 M P a ; [f//] = 1/400 ;
E = 2 . 1 0 4 k N /c m 2.

1)
P=20kN
q= 1 0 kiym 2) M=ql 2 q
/ M N22A
’ ỵm
- r .............. r \ Ki
A & - L ns Aj B
V
L=2m L=4m

8 .6 . Cho d ấ m AB d ài L có độ cứ n g khi uốn là E J, n g àm ở đ áu A, Còn đ ầ u B được

tr e o b ằ n g d â y BC d à i l có độ c ứ n g khi kéo là E F . D ầ m AB chịu tả i t r ọ n g p h â n b('j
đều q.

H ã y xác đ ịn h lực dọc tro n g dây BC

c
EF
q
âm EJ B

198
 8.7. H ai d ầ m con tự a lên n h au ở D
như hình vẽ. D ẩ m AB có độ cứng E J j và
chịu lực p ở đ ầu B. D ầm CD có độ cứng
1
E J 2. H ãy vẽ các b iểu đổ nội lực cho các EJi
Aá
dấm . Ư
EJz
_ L/ 2 . 1 / 2

8 .8 . D ầm AC dài 21 chịu tả i tr ọ n g n h ư
hình vẽ. Giữa d ầ m và gối tự a B cổ 1 k he
hở A. Khi chịu tả i th ỉ k h e hở m ấ t đi v à
d ẩ m được kê t r ê n 3 gối tự a . K h e hở À
phải b ằ n g bao n h iê u đ ể p h ả n lực ở các
gối b ằ n g n h au .
8.9. Cho k ế t cấu chịu lực như hình vẽ. D ẩm AC b ằn g thép, cột c h ố n g BD rỗ n g b ằ n g
g an g BD = 4m. Đ ường kính ngoài của cột là 20cm, đường k ính tr o n g là 15cm.
1 . Xác đ ịn h lực dọc tr o n g cột chống BD nếu biết m ặ t c ắ t n g a n g d ầ m là th é p chữ
IN°40.
2. Giả sử cột BD tu y ệ t đối cứ ng thì phản lực ở gối B là bao n h iê u ?

199
 CHƯƠNG IX

THANH CHỊU Lực PHỨC TẠP

§1. KHÁI NIỆM

0 các chương trư ớc, ch ú n g ta đ ã x ét các bài toán, tro n g đđ th a n h chịu kéo, nén,
xoắn hoặc uốn m ộ t cách riên g biệt. Đó là các tr ư ờ n g hợp chịu lực đơn giản của th a n h .
T rên m ặ t cắ t n g a n g c ủ a th a n h lúc đđ chỉ có m ộ t th à n h p h ần nội lực hoặc là lực dọc,
hoặc là m ôm en x oắn hoặc là m ôm en uốn tuỳ theo ngoại lực tá c dụng. T rừ trư ờ n g hợp
uốn n g a n g p h ẳ n g t r ê n m ặ t cắ t n g a n g có hai th à n h p h ấn nội lực là lực c ắ t và môm en,
song ứ n g s u ấ t tiếp do lực c á t gây r a và ứ ng s u ấ t pháp do m ôm en uốn gây r a tín h độc
lập với nhau. T rê n th ự c t ế chú ng t a còn hay gặp các trư ờ n g hợp khi m à do tải trọ n g
tá c d ụ n g tr ê n m ặ t c á t n g a n g cù ng m ột lúc x u ấ t hiện m ột số th à n h p h ầ n nội lực nh ư
lực dọc và m ô m en xoán, lực dọc và m ôm en uốn hoặc m ôm en uốn và m ôm en xoán v.v...
Đổ là các trư ờ n g hợp chịu lực phức tạ p của th a n h . Nđ là k ế t hợp giữa các h ìn h thứ c
chịu lực đơn giản n h ư uốn xiên, uốn và kéo đổng thời, hay uốn và xoắn đồng thời v.v...
m à c h ú n g ta sẽ lẩ n lư ợ t xét đến m ộ t cách chi tiết.

Để giải bài toán n à y ch ú n g ta phải áp d ụ n g nguyên lí cộng tá c dụn g h ay còn gọi lù

nguy ên lí độc lập tá c dụng.

N guy ên lí n ày được p h á t biểu như sau : N ếu tr ê n m ộ t th a n h đổng thời chịu tác

d ụ n g củ a n h iề u lực th ỉ nội lực hay ứ n g s u ấ t tr o n g th a n h là tổ n g nội lực hay ứng s u ấ t
gây r a do tá c d ụ n g củ a riên g từ n g lực.

N h ư vậy đ ể xác đ ịn h ứ ng s u ấ t tổ n g cộng, t a phải xác định ứng s u ấ t do từ n g th à n h

p h ấ n nội lực gây ra m ộ t cách riên g biệt sau đó cộng' ịạ l

N guyên lí này chỉ áp d ụ n g được khi v ật liệu còn làm việc tr o n g m iền đ à n hổi và
biến d ạ n g của th a n h nhỏ.

Ẩnh h ư ở n g của lực cắt đến độ bền của th a n h nối ch u n g là k hông đ án g kể, khi tín h
th a n h chịu lực phức t ạ p tr o n g mọi trư ờ n g hợp ch ú n g ta đều k hông xét đến lực cắt.

200
 §2. UỐN XIÊN

1. Đ ị n h n g h ỉ a : ổ chương 7 chúng t a đã xét uốn th u ầ n tu ý phẳng. T rên m ặ t c á t

n g a n g của th a n h chỉ cổ m ộ t th à n h phẩn nội lực là m ôm en uốn hoặc M y n ằ m tr o n g
m ặ t p h ẳ n g q u á n tín h chính tr u n g tâ m c ủ a m ậ t cá t ngang. Tải trọ n g tá c d ụ n g cũ n g
t r ù n g với m ặ t q u á n tín h chính tr u n g tâ m đó. Biến d ạ n g uốn khi đổ xẩy r a tr o n g m ặ t
p h ầ n g t á c d ụ n g của m ôm en, còn trục t r u n g hoà tr ù n g với m ộ t trụ c q u án tín h ch ín h
t r u n g tâ m của m ặ t c ắ t
n g a n g v à vuông góc với
m ặ t p h ẳ n g tác d ụ n g của
m ô m en :
T rê n hình 9.1 là hai
tr ư ờ n g hợp uốn th u ầ n
tu ý p h ẳ n g (uốn th u ầ n
tuý đơn). T rư ờ n g hợp
th ứ nhất (hình 9.1,a)
tr ê n m ặ t c ắ t n g a n g chỉ
có m ộ t th à n h p h ấ n nội
lực Mx n ằ m tr o n g m ặ t
p h ẳ n g q u á n tín h chính Hình 9.1
í r u n g tâ m ZOY. Đ ường tr u n g hơà vuông góc với m ặ t p h ẳ n g n ày và t r ù n g với trụ c X.
T rư ờ n g hợp th ứ hai (hình 9.1,b) trê n m ặ t cắt n g an g chỉ cd m ột th à n h p h ầ n nội lực My
n ằ m tro n g m ặ t q u á n tín h chính tr u n g tâ m ZOX. Đường tr u n g hoà t r ù n g với tr ụ c OY.
Vởi uốn th u ẩ n tuý đơn m ặ t p h ản g tác d ụ n g củ a m ôm en t r ù n g với m ộ t tr o n g các m ặ t
(ỊUán tín h chính t r u n g tâ m của m ặ t cắt ngang, tải trọ n g tá c d ụ n g cũng n ằ m tr o n g m ậ t
p h â n g đó.
T rê n th ự c t ế cđ n h ữ n g trư ờ n g hợp m ặ t p h ả n g tác dụng của m ôm en uốn kh ông t r ù n g
với m ặ t q u á n tín h chính t r u n g tâm nào của m ặ t cắt ngang. T rư ờ n g hợp th a n h chịu uốn
như vậy gọi là uốn xiên.
X à gổ m ái khi làm
việc chịu uốn xiên, tải
tr ọ n g th ẳ n g đ ứ n g từ
mái và tr ọ n g lượng bản
th â n của x à gồ n ghiêng
góc với t r ụ c q u án tính
ch ín h t r u n g tâ m m ột
góc a n ào đố tuỳ theo
độ dốc của m ái (hỉnh
9.2.a). T hép gốc đều
Hình 9.2

201
cạn h m ộ t đ ầ u n g àm , m ộ t đ ầu tự do (hình 9.2.b) dưới tá c d ụ n g của tả i trọ n g th ẳ n g đ ứ n g
hoặc t r ọ n g lư ợng b ả n th â n cũn g chịu uốn xiên vì các tải tr ọ n g này cũ ng k h ô ng t r ù n g
với tr ụ c q u á n tí n h ch ín h tr u n g tâ m nào cả của m ặ t cắt n g a n g m à hợp với n ó m ộ t góc
nào đổ v.v ...
T a x é t ví dụ :
Giả sử cđ một
th a n h , m ặ t c ắ t n g a n g m z o-

h ìn h chữ n h ậ t, m ộ t đ ầ u
ngàm , m ộ t đ ầu tự do và z R. n
chịu uốn do lực p đ ặ t ở
4
đ ấ u tự do (h ìn h 9.3.a). n
l r 'p
Lực p t á c d ụ n g vu ông p H y
gốc với t r ụ c d ầ m ở đ ầ u
tự do. P h ư ơ n g tá c d ụ n g ry
củ a lực p k h ô n g p h ải là Hình 9.3
ph ư ơ n g t h ẳ n g đ ứ n g m à hợp với phư ơng th ẳ n g đứ ng m ộ t góc <p (hĩnh 9.3.b).

Vì p h ư ơ n g tá c d ụ n g của p không tr ù n g với tr ụ c q u á n tín h chính t r u n g tâ m nào cả,

cho n ên m ặ t p h ẳ n g tá c d ụ n g của m ôm en uốn c ũ n g không t r ù n g với m ặ t q u á n tín h chính
tr u n g tâ m nào c ủ a m ặ t c ắ t ngang. T a n ái th a n h chịu uốn xiên.

M ôm en to à n p h á n trê n m ặ t cắt n g a n g m - n cách đ ầu tự do m ộ t đoạn là z sẽ là :

M = p .z (a)
M ôm en này n ằ m tr o n g m ặ t p h ẳ n g xiên góc với m ặ t q u á n tín h ch ín h t r u n g tâ m ZOY
m ộ t gđc <p.

P h â n lực p t h à n h hai th à n h p h ẩ n P x va Py (hình 9.3,b) t a cố :

Py = p . Cos <p

p = p . sin <p (9-1)

Lực Py gây r a u ố n p h ả n g tro n g m ặ t p h ả n g q u á n tín h chính t r u n g tâ m ZOY, còn lực

P x gây r a u ốn p h ẳ n g tr o n g m ặ t p h ẳ n g q u á n tín h chính t r u n g tâ m ZOX. N h ư vậy uốn
xiên là k ế t q u ả c ủ a hai uốn p h ẳ n g tá c d ụ n g đổng thời tro n g hai m ặ t p h ả n g q u á n tín h
chính t r u n g tâ m .

B ằn g p h ư ơ n g p h á p m ặ t cát, xét sự cân b ằ n g của m ột p h ẩ n (giả sử p h ầ n tr á i m ặ t

c ắ t m - n) t a dễ d à n g cđ t h ể xác đ ịn h được các th à n h p h ầ n m ổ m en tr ê n m ặ t c ắ t n g an g
m - n do P x và Py g ây r a tro n g các m ặ t q u á n tín h chính t r u n g tâ m tư ơ n g ứng.

= P y . z = P Z . Cos (p

Mv = P Y .
y A
z = PZ . Sin <p (9-2)

202
 b)
m.n

H ình 9.4
H ìn h 9.4.a là các biểu đổ và My dọc theo chiều dài của d ầ m , H ìn h 9.4.b biểu
ciiễn các th à n h p h ấn nội lực tá c dụirg trê n m ặ t cắt n g a n g m ~n (bỏ q u a lực cắt).
T a th ấ y tr ê n m ặ t c ắ t n g a n g chỉ có hai th à n h p h ẩ n nội lực là m ô m e n uốn Mx v à My
*iằm tr o n g các m ặ t p h ả n g q u á n tính tr u n g tâm .
T a cđ đ ịn h n g h ĩa về uốn xiên như sau : Một th a n h chịu uốn xiên là th a n h m à tr ê n
mọi mặt cát ngang chỉ cđ hai thầnh phần nội lực là các ĩtiômen uốn Mx và My n ằ m
tro n g các m ặ t p h ẩ n g q u á n tín h chính tr u n g tâm .
Các m ô m e n uốn này cũng n hư quy ước trước đ ây là dư ơng khi c h ú n g làm c ă n g các
thớ về p h ía dương của các trụ c toạ độ X, y.
Mô m e n to à n p h ấn M là hợp của hai m ôm en và My và n ằ m t r o n g m ặ t p h ẳ n g
b ấ t kì c h ứ a tr ụ c z, k hông t r ù n g với m ặ t q u án tín h chính t r u n g t â m nào. M ặ t p h ẳ n g
đđ là m ặ t p h ả n g tả i trọng. Giao tuyến của
m ặ t p h ả n g tải tr ọ n g và với m ặ t n g an g là
đư ờng tải tr ọ n g (ĐTT). Đ ường tải trọng
đi q u a gốc tọ a độ (hình 9.5).

Từ đđ t a cố địn h nghĩa k h ác vé uốn

xiên như s a u : Một th a n h chịu uốn xiên
ỉà th a n h m à trê n mọi m ặ t cát n g an g chỉ
cổ m ột th à n h p h ẩ n nội lực là m ôm en uốn
M n ằ m tr o n g m ặ t p h ả n g chứa tr ụ c z và
k hông t r ù n g với m ặ t q uán tín h chính
t r u n g tâ m nào cả.

Gọi a là góc hợp bởi tr ụ c X với đường

tải trọ n g , a > 0 khi chiểu quay từ trụ c
X đến đư ờng tải trọ n g th u ậ n chiều kim
đổng hồ, a < 0 khi ngược lại. T rên hình
9.5 b iểu th ị chiều dương của góc a. Hình 9.5

203
 Từ (a) và (9.2) ta cố
Mx = M cos (p (b)
My — M sin <p
H a y n ếu biểu thị q u a gốc a :
Mx = M sin a (9 -3 )
My = M cos a

2. ứng suất pháp.

Vì chỉ k ể m ô m en (bỏ q u a lực cắt) n ên trê n m ặ t cắt n g a n g chỉ cđ ứ n g s u ấ t p h á p
ơ7 tá c dụng. Áp d ụng n guyên lí cộng tá c d ụ n g t a cđ th ể tín h được ứ n g s u ấ t tạ i đ iể m
b ấ t kì t r ê n m ặ t c á t n g a n g do Mx và My đổng thời gây ra. N đ b ằ n g tổ n g ứ n g s u ấ t p h á p
ơz do Mx và My gây r a m ộ t cách riê n g biệt. N h ư vậy ta luôn luôn cố th ể đ ư a bài to á n
uốn xiên về hai bài toán uốn t h u ẩ n tu ý p h ẳ n g (hỉnh 9.6).

b)
+ + B
+ 4- +
M
7
K y .
ỵJAy
yx - / - —
+
D
y 'y
b /2 Ị b/ 2 Dấu của ứ n g su ấ t ph áp do
Mx gây ra My gây ra
Hình 9.6

N h ư ở chư ơng 7, khi tr ê n m ặ t c ắ t n g a n g chỉ có Mx tá c d ụ n g th ì tr ụ c t r u n g h o à sẽ

tr ù n g với tr ụ c X. ứ n g s u ấ t ph áp tạ i đ iể m b ấ t kì tr ê n m ặ t cắt n g a n g có to ạ độ là x,y,
cổ t h ể x ác định theo công th ứ c :

. M*
(c)
" ĩ ' y

Khi chỉ cđ My tác d ụ n g th ì tr ụ c tr u n g hoà tr ù n g với tr ụ c Y và ứ ng s u ấ t p h á p tại

điểm nổi tr ê n sẽ là :

(d )
v x
ứ n g s u ấ t tạ i điểm ấy do cả Mx và My đổng thời tác d ụ n g sẽ là tổ n g đại số hai ứ n g
s u ấ t õị và õị.

Mx
ta cđ (9 - 4 )
= T y + l rfy x.

204
 C ông th ứ c (9 -4) là công thứ c xác định ứng s u ấ t p h áp tại đ iể m b ấ t kì có tọ a độ là
x,y t r ê n m ặ t c ắ t n g a n g của th a n h chịu uốn xiên.

K hi sử d ụ n g công th ứ c (9 -4) phải kể đến d ấu của mô m en Mx và My và dấu củ a

to ạ độ x,y. Ví dụ ứ n g s u ấ t tại điểm A (hỉnh 9.6,a) thuộc m ặt cắt n g a n g ở n g à m (hình
9.4.a) sẽ là :

. —p / C09'P h p l siny? b

ở đây Mx = - p./.cos (p vì làm căng thớ âm củ a tr ụ c tọa độ Y (Mx < 0).

My = + p ./.s in <p vì làm cáng thớ dương của trụ c to ạ độ X (My > 0).

Đ ể t r á n h n h ẩ m lẫn về dấu người t a th ư ờ n g sử dụ ng công th ứ c kỉ t h u ậ t s a u :

IMJ I My I
Ổ - ± . I y I ± —ỵ — . I X I (9-5)
Jx y

T ro n g đổ Mx, My và x,y luôn luôn lấy giá trị dương (không đ ể ý đến dấu của chúng).
Việc lấy dấu + hay “ trước mỗi số hạng tuỳ theo điểm đang xét nằm ở vùng chịu kéo
hay v ù n g chịu nén do Mx và My tương ứ n g gây ra. N ghĩa là tu ỳ th eo sự tá c d ụ n g củ a
Mx hay My gây ra ứng suất kéo hay nén tại điểm đang xét. Già sử cần tính ứng suất
tại điểm K (hỉnh 9.6a). K nàm ở vùng chịu nén do Mx gầy ra (vì Mx làm cảng thớ trên
cho n ê n n ừ a tr ê n chịu kéo, n ử a dưới chịu nén) vì vậy trước số h ạ n g th ứ n h ấ t củ a (9 -5 )
lấy d ấ u K n ằ m ở v ù ng chịu kéo do My gây r a (My làm c ăn g th ớ bên phải cho n ên
n ử a b ên p h ả i tr ụ c t r u n g hoà Y chịu kéo, n ử a bên trá i chịu nén) vì vậy trư ớ c số h ạ n g
th ứ h ai c ủ a (9 -5 ) lấy đấu + và ta có ứng s u ấ t tại K là

MJ |M y |
Jy

T ư ơ n g tự t a có th ể xác định ứng s u ấ t s u ấ t tại các điểm góc A,B>C,D n h ư sau :

I MJ h I Myl b
ƠA _ + ---------- ------------------ 1— -
7 1 2 1 1 2 1

ƠB _ + — --- I - I +
z

õ9 = ----- -r— I -r I +

Như vậy điểm B n ằ m ở vùng (góc p h ẩ n tư) chịu kéo do cả Mx và My gây ra. Đ iểm
D n ằ m ở v ù n g chịu nén do cả Mx và My gây ra. Đổ là hai đ iể m cổ ứ n g s u ấ t lớn n h ấ t
và n h ò n h ấ t (hỉnh 9.6,a) nghĩa là :

205
 ơ max = Gz

^min
Đ ể tiệ n lợi ta ghi d ấ u của ứ ng s u ấ t pháp ở các góc p h ẩ n tư do Mx và My lẩ n lượt
gây r a (hỉnh 9.6,b và 9.6,c) các điểm cố ứ ng s u ấ t pháp cực trị ở các gđc p h ẩ n tư cù n g
dấu.

3. Đường trung hoà, biếu đô ứng suất.

Khi chỉ co' Mx tá c d ụ n g đường t r u n g hoà t r ù n g với tr ụ c X. N h ữ n g đ iể m c<5 ứ n g s u ấ t
lớn n h ấ t là n h ữ n g điểm thuộc mép trê n và mép dưới m ặ t cắt n g a n g (n h ữ n g đ iể m thuộc
cạn h AB cò ơmax , n h ữ n g điểm thuộc cạn h CD cđ ơmịn). Khi chỉ có My tác dụng, đường
t r u n g hoà (ĐTH) tr ù n g với trụ c Y. N h ữ n g đ iể m thuộc cạnh BC cố ơmax,n h ữ n g điểm
thu ộc c ạ n h AD cđ ổ^inívới chiểu m ô m en Mx và My như hỉnh vẽ 9.6). Biểu đổ ứ n g s u ấ t
ơ7 do Mx và M y độc lập gây ra (hình 9.6).

Khi cả hai m ôm en đổng thời tá c dụng, ứ n g s u ấ t ở A và c sẽ nhỏ hơn ứ ng s u ấ t ở B

và D vì A và c n ằ m tr o n g các gđc p h ẩn tư cđ ứ n g s u ấ t khác dấu. ở B và D ứ n g s u ấ t
sẽ cđ giá trị lớn n h ấ t về trị số vỉ n ằ m tr o n g các góc p h ấn tư có ứ n g s u ấ t cù n g dấu do
Mx và My gây ra.

y
Hình 9.7 H ình 9.8
Đ ườ ng tr u n g hoà phải đi q u a các góc p h ầ n tư cổ ứng s u ấ t k h ác d ấu khi cả hai
m ôm en Mx v à My đồng thời táfc dụng. Vị trí củ a nó sẽ là :
Theo công th ứ c (9-4) ứ n g 's u ấ t tr ê n m ặ t cắt ng an g p h ân bổ theo m ặ t p h ản g . Mặt
p h ả n g n ày gọi là m ặ t ứ ng suất. Ndi m ộ t cách khác nếu ứ ng s u ấ t tại mỗi đ iể m t r ê n m ặ t
c ắ t n g a n g được biểu diễn b ằn g m ộ t véc tơ thì quỹ tích các đ ầu m ú t củ a các véctơ ứ ng
s u ấ t (xác đ ịnh theo 9 -4 ) là m ộ t m ặ t phẳng. M ặt p h ẳn g đó gọi là m ặ t ứ n g s u ấ t, a ia o
tu yến củ a m ặ t ứ ng s u ấ t với m ặ t c ắ t n g a n g là Đ.T.H, là quỹ tích n h ữ n g đ iể m cđ trị số

206
ứ n g s u ấ t p h á p b ằ n g k h ô n g (hình 9.8). P h ư ơ n g trỉn h đ ư ờng t r u n g h oà n h ậ n được b ằ n g
cách cho phư ơn g t r ỉ n h (9 -4 ) bằn g không.

Mx
J

H ayy = - ị (9-6)

P h ư ơ n g tr i n h đ ư ờ n g th ẳ n g này
thoả m ã n điều kiện X = 0 thì y = 0
v ậ y Đ T H đi q u a t r ọ n g tâ m m ặ t
cát ngang.
Gọi p là gốc hợp bởi đường
t r u n g hoà và chiều d ư ơ n g của trụ c
X (h ỉnh 9.9) từ (9 -6 ) t a cố :

tgổ = (9-7)

N ế u b iể u thị q u a gốc a 1à gổc

hợp bởi Đ T T và chiểu dương của
trụ c X (hình 9.9) t a cổ :
T h ay Mx = M s in a
và M, M . C osa thì

1
tgổ = (9-8)
tga JTv
Khi sử d ụ n g công th ứ c (9-7) hoặc (9-8) ta phải lưu ý : để t r á n h n h ầ m lẫn về d ấu
ta chỉ cần tín h tr ị số của các biểu thức đđ để tỉm giá trị của gốc /3 m à không cầ n chú
ý đ ến d ấ u của b iểu th ứ c và các th à n h p h ần tro n g biểu thức. Còn vị tr í của đường t r u n g
hoà th ì n h ư đ ã nói ở tr ê n sẽ đi qua trọ n g tâ m m ặ t cắ t và q u a hai góc p h ần tư cố d ấu
ứ ng s u ấ t kh ác n h a u do Mx và My gây ra.

Đ ể xác định vị tr í đường tr u n g hoà t a làm như sau :

- P h â n tích d ấu ứ n g s u ấ t pháp ỡ7 tr ê n m ặ t cắt n g an g theo các gốc p h ẩ n tư do Mx

và My lầ n lượt gầy r a (hình 9.6).
- O ườ ng tr u n g h o à sẽ đi q u a trọ ng tâ m m ặ t cắ t và q u a hai góc p h ẩn tư có dấu ứ ng
s u ấ t k h ác n hau. Còn góc hợp bởi đường t r u n g hoà với chiều dư ơng của tr ụ c X xác định
theo trị số củ a b iểu th ứ c (9 -7 ) hoặc ((9-8) - góc ịỉ .
Với vị t r í x ét t r ê n th ì đường tru n g hoà cố vị trí n h ư (hình 9.9)

Từ (9 -8 ) t a th ấ y r ằ n g gốc /3 và a luôn luôn ngược dấu n h a u vì J x và Jy là các đại

lượng luôn lớn hơn không, v ì vậy tgịi và tga luôn luôn ngược nh au. Từ đđ ta có n h ậ n
xét như sau :

207
 - Đ ườ ng t r u n g h oà và đ ư ờ n g tải tr ọ n g (Đ.T.T) k h ông bao giờ cùng n ằm tr o n g góc
p h ầ n tư (hình 9.9)

- Đ ườ ng t r u n g hoà và đ ư ờ n g tải tr ọ n g không vuông góc với n h a u :

T h ậ t vậy từ (9-8) t a có :
X
tg/S tg a = - ~ tro n g đổ ~~ * 1

X
Đối với n h ữ n g m ặ t cát n g a n g có J x = J y tức lã J— = 1 thỉ b ấ t kì trụ c nào đi qua

trọ n g tâ m m ặ t c ắ t cũn g là tr ụ c q u á n tín h ch ính tr u n g tâ m và m ặ t p h ầ n g tải tr ọ n g củn g

là m ặ t p h ẳ n g q u á n tín h ch ín h t r u n g tâm . Lúc đó đư ờ ng t r u n g hoà vuông góc với đư ờ ng
tả i trọng . T h a n h không chịu u ốn xiên n ữ a m à là uổn th u ấ n tu ý đơn. Ví dụ m ặ t cá t
n g a n g h ìn h vuông, h ìn h tr ò n hay n h ữ n g đ a giác đều... k h ô ng bao giờ chịu uốn xiên.
Q ua h ìn h vẽ biểu diễn m ặ t ứ n g s u ấ t t a n h ậ n th ấ y tr ị số ứng s u ấ t tỉ lệ với k h o ả n g
cách đ ến đư ờng t r u n g hoà. C à n g x a đư ờng tr u n g hoà ứ n g s u ấ t c à n g lớn và n h ữ n g đ iể m
n ằ m t r ê n m ột đư ờng th ẳ n g so n g so ng với đ ư ờng t r u n g hoà có tr ị số ứng s u ấ t b àn g
nhau. Với tín h c h ấ t đố t a co t h ể b iể u diễn sự p h ân bố ứ n g s u ấ t tr ê n m ặ t c ắ t n g a n g
b ằ n g biểu đổ ứ n g suất. Biểu đổ đđ được vẽ n h ư s a u : Kéo dài đường tr u n g h oà r a khỏi
m ặ t c á t ngang, kẻ m ột đư ờng th ẳ n g vuông góc với đư ờng t r u n g hoà làm đư ờng chuẩn,
ứ n g s u ấ t tại các điểm tr ê n đ ư ờ ng th ẳ n g son g song với đ ư ờ ng t r u n g hoà được b iể u diễn
b ằ n g m ộ t đoạn th ẳ n g có gốc n ằ m tr ê n đ ư ờng ch u ẩn và có phư ơng n ằ m tr ê n đư ờng song
son g với ditờng t r u n g hòa đổ (hỉnh 9.9). Đ ường xác định biểu đổ ứ n g s u ấ t là m ộ t đ ư ờ ng
th ẳ n g đi q u a giao đ iểm của đư ờng ch u ẩn với t r u n g hoà. Đ ường t r u n g h oà chia m ặ t c ắ t
n g a n g r a làm hai m ién ứ n g s u ấ t. Miên c<5 ứ n g s u ấ t kéo tr ê n biểu đổ ghi dấu (+), m iền
cđ ứ n g s u ấ t nén ghi d ấu (-).

Q u a đó ta cđ t h ể tỉm được n h ữ n g đ iể m nguy h iể m tr o n g m iển chịu kéo và chịu nén.

N h ữ n g đ iể m đố là n h ữ n g đ iể m xa đường t r u n g h o à n h ấ t, ở n h ữ n g đ iểm dđ ứ n g s u ấ t
p h áp cđ giá trị cực trị. T ro n g tr ư ờ n g hợp đ a n g x é t đđ là n h ữ n g điểm B và D.

Giá tr ị của các ứ n g s u ấ t p h áp cực trị cd th ể tín h được theo công th ứ c :

|M J
I yK I + I V I K I
^max T 1 y max 1 T■ max 1
ux y
(9.9)
|M J
ơ m in Jx
Với m ặ t c ắ t n g a n g cổ hai tr ụ c đối xứng th ì :

I M j IMI
+ ----- — + ----- —
max wx wy
(9.10)
|M J I My I
^min wx wy

208
 H ai ứ n g s u ấ t ơmax và ơmin có giá trị tuyệt đối bằng nhau n h ư n g ngược dấu.

xmax’ ^max to ^ dộ của điểm chịu kéo cách xa đường t r u n g h o à n h ấ t, Xmax^max là

toạ độ c ủ a đ iể m chịu nén ở xa đường tr u n g hoà nhất.

T r ạ n g th á i ứng s u ấ t ở nhữ ng điểm này là tr ạ n g thái ứng s u ấ t đơn.

4. Kiểm tra điéu kiện bền.

Với t h a n h chịu uốn ta có điều kiện bền là :

í [ff]k (9-11)

^min « Mn-
T ro n g đđ [ơ]k và [ơ]n là các ứng s u ấ t cho phép khi kéo và n én . Đối với n h ữ n g th a n h
làm b ằ n g v ậ t liệu dẻo m ặ t cát của th a n h có hai trục đối x ứ ng (chữ n h ậ t, chữ I hoặc
các th é p ghép có m ặ t cát ngang tương tự ...) thi điều kiện bển sẽ là :

M* My
w X + v ếy * [ff] (9_12)

N h ư vây với bài toán chon kích thước m ả t cắt ngang ta có hai ẩ n số là Wv và Wv. X y

T a chọn th e o ph ư ơng pháp đúng dần. Chọn trước một ấn sô, xác đ ịn h ẩ n số th ứ hai
sau đố k iể m t r a lại điều kiện hên. Làm như vậy cho đến ỉúc xác đ ịn h được kích thước
hợp lí n h ấ t.

T a là m đ iễu đổ như sau : Công thức (9-12 ) cố thể viết dưới d ạ n g :

wx
M, + — My] í [ơ] (9-13)
wx
. wx
C hon trư ớ c tỉ số r r r , xác đinh WY. C ố Wv ta xác đinh đươc kích t h ư ớ c 'm ấ t c ắ t và
wy
sau đố k iể m t r a bén theo (9-12). Nếu điều kiện bền không th o ả m ã n thì lại chọn lại
wx
tỉ số và lập lại cách tính cho đến khi th ỏ a m ãn điều kiện bển th ỉ d ừ ng lại.

w
Viêc ch o n tỉ số - sẽ đơn giản hơn nhiều viêc chon Wx hay Wy. Với m ă t c ắ t n g a n g
777

y
h
hình chữ n h ậ t tỉ số này cd giá trị là - (h - chiéu cao, b - chiểu rộng), m ặ t c á t n g a n g

là th é p góc [ th ì tỉ số này lấy khoảng từ 5 - 7, với m ặ t cát n g a n g chữ I th ì lấy kh o ản g

từ 8 - 1 0 .
T a bỏ q u a ả n h h ư ở n g của lực c á t nên việc kiểm t r a bổn chỉ th ự c h iện với ứ n g
surít p h áp .

209
 v í dụ 1 :
Trên m ặ t cát ngang hỉnh chữ n h ậ t (12 X 20cm)
A
niômen uốn Mx và My có chiều như hỉnh vẽ.
= 45.000 N m
My = 24.000 N m
T ín h t r ị số ứ n g s u ấ t ở các đ iể m gốc m ặ t
D
cắt ngang. Ã ĩ >
B à i g iả i : Vỉ m ặ t c á t n g a n g cđ hai tr ụ c đối
/ +
xứng, n ê n ứ n g s u ấ t ở các góc đối diện q u a tâ m ,

0 cổ giá trị tu y ệ t đối b ằn g n h au . Các giá tr ị của c c

m ô m en chống uốn là : y
bh 2 . 0 ,2 2
0 ,1 2 , 12 cm
w = _ J-= ±Z L - = 8 0 0 . 1 0 m3
x 6 6
bh 2 0 ,2 . 0 ,1 2 2 Hình 9.10
wy = = 4 8 0 . 10“ 6 m 3
6 6
M ôm en uốn Mx gây r a ứ ng s u ấ t kéo ở c và D và gây ra ứ ng s u ấ t n én ở A và B
(hình 9.10)
M ôm en uốn My gây ra ứ n g s u ấ t kéo ở B v à c và gây ra ứng s u ấ t nén ở A và D. Do
đó ứng s u ấ t ở các góc sẽ là :

45000 24000
w. w. 8 0 0 . 1(T6 4 8 0 . 10"6
= — 106,25MPa
I Mxl I My 45000 24000
= -6 ,2 M N /m 2
ƠB = - w. w. 800 1 0 '6 4 8 . 10-6
-6,2M Pa
45000 24000
= +
wx wy 8 0 0 . 10 “ 6 4 8 0 .1 0 “^
Mx 45000 24000
ƠD = = 6,2MPa
w. w. 800 . 1 0
-6 4 8 0 . 10
VÍ d ụ 2 :
Một d ẩ m b ằ n g gỗ cd chiều dài 1 = 2 m m ặ t c á t n g a n g h ìn h chữ n h ậ t kích thước
n h ư hình vẽ. D ầ m m ột đ ầ u tự do, m ộ t đáu ngàm và chịu tác d ụ n g m ột lực tậ p t r u n g
ở đ ầ u tự do p = 2400 N. Lực đ ặ t vuông góc với trụ c dầm và hợp với tr ụ c Y m ộ t góc
<p = 30°. Vẽ biểu đổ ứ ng s u ấ t cho m ặ t c ắ t n g a n g nguy hiểm .
B ài g iả i :

Phân lực p th à n h hai th à n h phấn Px và Py theo hai tr ụ c X và y

<p = 30° —> cos30° = 0,86 , sin30° = 0,5

Mô m en Mx do p y gây nên và m ôm en My do p gây nên

210
 B iểu đổ m ô m en như (hình 9.1.2;
M ặ t cắt n g a n g nguy hiểm là m ặt cắt n g ang ở ngívm vỉ tại đó m ô m en uốn cổ giá trị
lớn n h ấ t.
Các m ô m e n ở ngàm sẽ là :
Mx = p y z= p . cos tp.l = 2400 . 0,86 . 2,0 = 4156,8 Nm
My = P x 1= p . sin <p.l = 2400 . 0,5 . 2,0 = 2400 Nm
Chiểu c ủ a các m ôm en tác dụng trên m ặ t cát ngang ở ngàm như (hình 9.13) M ômen
uốn Mx làm căn g thớ trên, nén thớ dưới. Mômen uốn My làm căng thớ bên phải, n én
t.hớ bên tr á i tr ụ c Y. Dấu của ứng suất do Mx và -------- ì/ 1
My gây ra ở các gốc phẩn tư nêu ở (hình 9.13). A
T a th ấ y tạ i b ứng s u ấ t kéo có giá trị lớn n h ấ t
(ứng s u ấ t c ù n g dấu cộng), tại D ứng su ất nén
có giá tr ị lớn n h ấ t (cùng dấu trừ).
Đ ường t r u n g hoà sẽ đi qua hai góc phẩn tư
có ứ n g s u ấ t khác dấu. (Gđc phấn tư chứa điểm
A và C). S au khi biết vị trỉ của đường tru n g hoà
ta còn phải xác định hệ sỗ góc của nó với chiểu
dư ơ n g củ a trụ c X. Ấp d ụng công thức
H ình 9.13
(9-7) và do chỉ xác đ ịn h trị số của
góc /3 n ên t a cđ giá trị tu y ệ t đổi của
biểu th ứ c đó.

ta /3 = + (9-13)
■ M y ' Jy
Thay số ta được :

2400 13.203
tgỡ = = 1,6
4157 20.133

Suy r a /3 = 58°
Vị t r í đ ư ờng t r u n g hòa nh ư ở
(hỉnh 9 -1 4 ).
Đ iểm xa đường t r u n g hòa n h ấ t
có ứ n g s u ấ t cù ng d ấu dư ơng do Mx
Hình 9.14
và My gây r a là đ iể m có ứ n g s u ấ t
cực đại (điểm B). T ư ơ n g tự đ iể m D là đ iểm cd ứ ng s u ấ t cực tiểu .

H ai ứ n g s u ấ t này b ằ n g n h a u về vị tr í số n h ư n g ngược d ấu n h a u , ỏ B ứ n g s u ấ t kéo,

ở D ứ n g s u ấ t nén. Đ ường t r u n g hoà chia m ậ t c á t n g a n g làm h ai m iền, m ộ t m iền có
ứ n g s u ấ t kéo và m ộ t m iên cd ứ ng s u ấ t nén.

T a có

M* My 4156,8.6 2400.6
õ max = 4" + +
w.
--X w.
' •y 13.202 20.132
= 10200 N /cm 2 = 1020 kg / cm 2 = 102 M Pa
®min = - 1 0 2 M P a

ứ n g s u ấ t ở c vé tr ị số b ằ n g ứ n g s u ấ t ở A n h ư n g ngược dẵu vì k ho ản g cách từ các

đ iể m đó đến đư ờng t r u n g hoà b ầ n g nhau.

I MJ I Myl
a,

4156,8.12 2400.12
ơc = ----- —— - . 10 + — — 6,5 = - 2 0 N / c m 2 - 2Kg/cm 0,2MPa.
c 13.2Ó3 2 0 . 132

B iểu đổ ứ n g s u ấ t n h ư (hinh 9.14)

5. Độ võng của dẩm khi uốn xiên.

Gọi fy là độ võng tạ i m ặ t c ắ t n g a n g nào đó do Mx gây ra và fx là độ võng tại mặt.

cắ t n g a n g đđ do My gây ra.

Độ võng to à n p h ẩ n f sẽ là tổ n g hình học của fx và f

212
 f = Vf2 4 f2 (9-14)

Với p h ư ơ n g p h á p đổ t a có th ể xác định được độ võng tại n h ữ n g m ặ t c á t n g a n g khác

n h a u v à cố th ể x ác định được đường đ àn hồi của dẩm.
N ế u đ ư ờ n g đ àn hổi n ằm tro n g m ộ t m ặ t p h ẳ n g thì gọi là uốn xiên phẳng. Ngược lại
th ì gọi là uốn xiên không gian.
v í d ụ 3. T ính độ võng tại đ ầ u m ú t tự do của d ầm chịu lực nh ư tr o n g ví dụ 2.
B à i g iả i :
Độ v õ n g theo ph ư ơng Y ở đ ẩu tự do của d ẩm do Px gây r a :

px^ Pcos(f M, l2
(a)
f> = 3ẼJ* = 3E JX = 3E JX

Tươ ng tự độ võn g theo phương X do Py gây ra ở đẩu tự

do là :

p / Psintp z3
(b)
fx 3EJ. 3EJ, 3E J
y y
Độ võng toàn p h ầ n sẽ là :

Pcosy? z3\ 2 / Psin(p /3^ 2

- i i 8E J„“ ) + l ~3ẽ jT )

Từ đây ta cd n h ậ n x ét quan trọ n g sau đây :

Gọi y là góc hợp bởi phương củ a độ võng toàn p hấn f và trụ c X (hình 9.15), từ (a)
và (b) t a cđ :
f M, J v
(9-15)
tgỵ í My ■
N h à n (9 -1 5 ) với (9-7) vế với vế ta được :

tg y • tgP = 1 (9-16)
/ ------------ 1 Vậy phương của độ võng to à n p h ầ n
-.. - _____ í
luôn luôn vuông góc với đường tr u n g ho à
(hình 9.15) và khôn g tr ù n g với p hư ơ ng tá c
d ụ n g của lực. v ì vậy người ta gọi nó là
uổn xiên. M ặt p h ẳ n g chứ a ph ư ơng củ a độ
võng toàn p h ầ n gọi là m ặ t p h ả n g uốn.
Ví dụ 4.
Một dẩm b ằn g thép gốc [ đ ặ t trên hai
vì kèo cổ nhịp l = 5m chịu tải trọ n g phân
bố đểu q = 6 .0 0 0 N /m . M ái n g h iê n g so
với m ặ t n ằm n g a n g m ộ t gốc (f = 30°
(hình 9.16,b)

213
 Chọn só liệu th é p làm dầm , biết r ằ n g ứ n g s u ấ t cho phép [ơ] = 1 6 0 M P a (xem d ầ m
đ ặ t t r ê n các vì kèo n h ư đ ặ t tr ê n các gối tự a - h ìn h 9.16,a). T ính độ võng ở g iữ a nhịp
củ a d ầ m (E = 2.10 5 MPa).

B à i g iả i :

T ro n g trư ờ n g hợp này m ặ t cắ t nguy h iể m là m ặ t cắ t ở giữa nhịp. T rị số m ô m e n

uốn to à n p h ầ n ở đđ là :

qỉ2 6000.Ố2
^ = 8 = 8 ~ ~ = 18750Nm
Góc giữa đư ờng tả i tr ọ n g và tr ụ c X có t h ể xác định theo góc n g h iê n g (p n h ư s a u :

cosip = sin a = 0 ,8 6 6

-siĩty? = cosa = - 0 ,5

T ro n g đố (p = 30°, a là góc hợp bởi chiếu dư ơng củ a tr ụ c X với đ ư ờ n g tải tr ọ n g th e o

chiều kim đồn g hồ.

T rị số m ô m en uốn tr o n g các m ặ t q u án tín h chính tr u n g tâ m là :

Mx = Mu s in a = 18750.0,866 = 16240Nm
My = M uCơsa = 1 8 7 5 0 .0 ,5 = 9375 N m

(vì chỉ cấ n xác định tr ị số của các m ôm en n ên k h ô ng cầ n kể d ấ u củ a a ) t a cđ công

th ứ c k iể m t r a bển :
l w
ơmax = W [ Mx + ■ My ] * M
X y

T ro n g đó Mx, My lấy giá trị tu y ệ t đối.

wx
Đ ể sơ bô chon số liêu th é p t a chon 777 - = 5 (với m ã t c ắ t n g a n g [) và w với ti số
w y
y
này ta có :

w v = ------ — - [16240 + 5 .9375] = 394, 4 . 10" 6 m 3

x 160. 106
C ăn cứ vào tr ị số đố t a chọn th é p số hiệu 30, t r a b ản g ta có :

wv
X= 387 c m 3, wv
y = 43,6 cm 3
K iểm t r a điều kiện bển c ủ a d ấ m :

1 r 387
ơ__ = ----------— 16240 + — . 9375 = 21 OMN/m2 = 210MPa
max ,10“6 L
3 8 7 .10"6 L 43,6

Trị số này quá lớn so với ứng s u ấ t cho phép, ta phải chọn lại. Chọn số hiệu 40 ta có :

wX = 761 cm 3, wv
y = 73,4 cm 3
Với các giá trị đổ t a có :

214
 1 761
max 16240 + 9375 = 148MN/1Ĩ12 = 148MPa
7 61.10"6 73,4
So với ứ n g s u ẩ t cho phép ta thấy trị số n ày nhò hơn độ 7%. N ếu t a chọn số hiệu bé
h ơ n th ì k h ông bảo đảm điểu kiện bền nên ta chọn loại thép này. Độ võng to à n p h ầ n ở
g iữ a nh ịp sẽ là :

sin2a
“jr
T hay số vào ta được f - 34 . 10 3 m = 3,4 cm

§3. UỐN VÀ KÉO (NÉN) ĐỔNG THỜI

1. Đ ịn h nghĩa.

T rê n th ự c t ế cổ r ấ t nh iều bộ phận công trìn h hay chi tiế t m áy làm việc chịu uốn
v à kéo hoặc n é n đồng thời. Trường hợp đơn giản n h ấ t là trư ờ n g hợp cột chịu n én bởi
tả i t r ọ n g p hoặc tro n g lượng bản th â n và tải trọ n g q phân bố đều theo chiều cao của
cột (tải trọ n g gió). Cột chịu uốn do q gây ra và nén do p gây r a (hình 9.17). H oặc
tr ư ờ n g hợp th a n h chịu lực như ở (hỉnh 9.18). Lực p tác dụng ở đ ầu tự do k h ô ng vuông
góc với tr ụ c th a n h m à xiên góc với trụ c th a n h m ộ t góc a nào dó. P h â n lực p th à n h P z,
P x và Py (hợp của P x và là H, như tro n g uốn xiên) nàm tr o n g các m ặ t q u á n tín h
P y

chính t r u n g tâ m . Lực p tá c dụ ng dọc theo trụ c th a n h gây ra kéo. T h à n h p h ẩ n H vuông

góc với tr ụ c th a n h gây ra uốn. Như vậy tr ê n mọi m ặ t cát n g a n g sẽ có các th à n h p h ầ n
nội lực là m ôm en uốn Mu do H gây ra (là hợp của Mx do P y gây r a và Mv do P x gây
ra) và lực dọc N z do P z gây ra.
T a cố định nghĩa m ột th a n h chịu uốn và kéo hoặc nén đổng thời như sau : Một
th a n h chịu uón và kéo (hoặc nén) đổng thòi là thanh m à trê n mọi m ặ t c ắ t n g a n g cổ
p

7777^7777777.
H ình 9.18
Hình 9.17

215
các th à n h p h ầ n nội lực là m ôm en uốn Mu và lực dọc N z.T rư ờ n g hợp tổ n g quát nhíít
củ a bài to á n n à y là khi Mu k h ôn g n ằ m tr o n g m ậ t q u án tín h chính t r u n g tâ m nào của
m ặ t c ắ t n g a n g (th a n h chịu uốn xiên). T a p h â n Mu th à n h hai th à n h p h ẩ n Mx và M.; n ằ m
tr o n g hai m ặ t p h ẳ n g q u á n tín h ch ín h tr u n g tâ m của m ặ t cắ t ngang. N h ư vậy bài to á n
này là sự k ết hợp của ba bài to á n đơn giản, hai bài to á n uốn th u ấ n tuý đơn và bài to á n
kéo, n é n đ ú n g tâ m . Áp dụn g nguyên lí cộng tá c d ụ n g ta sẽ tín h được ứ ng s u ấ t tại m ộ t
điể m n ào đđ tr ê n m ặ t cắ t ngang, là tổ n g củ a các ứ ng s u ấ t của từ n g bài to á n riêng kỉ.

2. ứng suất pháp trên mặt cắt ngang.

G iả sử tr ê n m ặ t c ắ t n g a n g của th a n h chịu uốn và
kéo đổng thời có các th à n h p h ấ n nội lực N z, và
M y n h ư h ìn h vẽ.
4-
Đây là bài to á n uốn xiên cộng với kéo (nén) vỉ
vậy ứ n g s u ấ t tại đ iểm b ất kì trê n m ặ t cắt n g a n g theo
ngu yên lí cộng tá c d ụ n g sẽ là :
N., Mx Mỵ
+ — y + -ý - . X (9-16) My
X y
J .

A ,
D ấu của các th à n h p h ầ n m ô m en uốn quy ước nh ư
tr o n g uốn xiên. F là diện tích m ặ t cắ t ngang. c
D

Đ ể t r á n h n h ầ m lẫn về dấu ta củ ng d ù n g công

th ủ c kĩ t h u ậ t s a u đây :
Hình 9.19
N , Mx
= (9-17)

Việc chọn d ấu trước mỗi số h ạ n g tuỳ theo các th à n h p h ần nội lực tư ơ ng ứ n Ị gây
nên ứ ng s u ấ t kéo hay nén tại điểm đ an g tín h ứ n g suất.

3. Đường trung hoà, biểu đổ ứng suất.

Á p d ụ n g nguyên lí cộng tá c d ụ n g ta có th ể dễ d àn g xác định vị trí đường t r u n Ị h o à
tr ê n m ặ t cắ t n g a n g của th a n h chịu uốn và kéo (nén) đổng thời :
Giả sử ta phải xác định vị trí đường t r u n g hoà trê n m ặ t cắt n g a n g của th a n l n ê u
ở (h ìn h 9.19)

Khi chỉ có hai m ôm en tác d ụ n g (uốn xiên) đường tr u n g hoà sẽ đi q u a hai góc ohấn
tư khác dấu (xác định n hư tro n g uốn xiên), ta có th ể vẽ được biểu đổ ứ ng s u ấ t dc u ố n
xiên, ứ n g s u ấ t lớn n h ấ t ở đ iể m B kí hiệu là (do uốn gây ra), ứ ng s u ấ t nhỏ n h ấ t

(cực tiểu ) ở đ iểm D kí hiệu là ơ^nin . Đ ường t r u n g hoà do uốn xiên hợp với trụ c 2 m ộ t
góc [ỉ. Khi có th ê m lực dọc, nếu là lực kéo th ì nó gây ra ứng s u ấ t kéo ở mọi điểm t r ê n
N
m ặ t cắ t n g a n g là như n h au và b ằn g ■— (kéo đ ú n g tâ m - ứ ng s u ấ t p hân bố đều t r ên
í
m ặ t c ắ t ngang), ứ n g s u ấ t cực đại và cực tiể u lúc này sẽ là :

216
 Hình 9.20

Nx
o max = Ỡm11 ;ix + ■
—]?
(9-18)
N,
min
= Ổ11.;
min
+ p
-m in min V
«

N hư vậy n ếu kể lực dọc thỉ ơmax sồ lớn lôn (vì cùng dấu vói ứ n g s u ấ t do lực dọc gây
r a nếu lực dọc là lực kéo) ; ơmin 90 nhỏ hơn do uốn xiên, vì đ ^ in là ứng s u ấ t nén,
k h á c dấu với ứ n g s u ấ t do lực dọc kéo gây ra, T a có biểu đổ ứ n g s u ấ t do uốn xiên, kéo
đ ú n g t â m vả biểu đổ tổ n g cộng như ở (hình 9.20). Từ đ iể m có ứ n g s u ấ t b ằ n g khô ng
(nối ơmax và ơmirV c ắ t đường chuấn ở đâu thì ò đó ứng s u ấ t b ằ n g không) tr ê n đư ờn g
c h u ẩ n , kỏ đư ờng th ả n g // với đường tru n g hoà tro n g uốn xiên t a được đường t r u n g hoà
cầ-n tìm , tứ c là đư ờng t r u n g hoà trong uốn và kéo (nén) đổng thời. N ếu lực dọc là lực
_____ _ ' N ’ ..
n é n thì ơmax sẽ nhỏ hơn 0 ^ và (?minsẽ lân hơn ơ ^ m> (m ột lượng b ằ n g — ). Nếu trị tu y ệ t

Nz _____
(ĩốì của ơmax hoặc ơmin nhỏ hơn trị tuyệt đối của — thi đư ờng tr u n g ho à sẽ khô ng c á t

q u a m ặ t cắt, lúc đó tr ê n m ặ t cắt ngang chỉ có m ột m iền ứ n g s u ấ t, là ứ n g s u ấ t nén,

n ế u lực dọc là lực nén, là ứng s u ấ t kéo nếu lực dọc là lực kéo.
Dó là cách xác định đường tru n g hoà sau khi đã vẽ được biểu đổ ứ ng s u ấ t theo
n g u y ê n lí cộng tá c dụng. Song để tiện lợi hơn ta đi xác đ ịn h vị t r í đường tr u n g hoà
trư ớ c, sau đó vẽ biểu đổ ứng suất.

217
 T a làm n h ư s a u : G iả sử có đư ờng tr u n g hoà n h ư ở h ìn h 9.20. Đ .T.H cắ t tr ụ c X ở
điểm có to ạ độ (XQ, 0) và c ắ t tr ụ c Y ở điểm (0, Y0). Xác đ ịn h được XQ v à Yơ th ì t a xác
đ ịn h được đư ờng t r u n g hoà.
Vì n ằ m t r ê n đư ờng t r u n g h oà n ê n tạ i hai điểm tr ê n ứ n g s u ấ t b ằ n g không. T a cđ tạ i
điể m cổ to ạ độ (XQ, 0) :
Theo (9 -1 6)

Nz My
ơz = Y + jT • x ° = 0
y
;2

Suy ra : XQ = (9-19)

T ư ơ ng tự tạ i đ iểm cđ to ạ độ (0,Yo) :
Nz M*
*z = t + ỉ -y° = 0
N . iị
Suy r a : YQ = - -yr (9-20)

Jx Jy
T ro n g hai công th ứ c (9 -19 ) v à (9 -20) iị = y và = Y

Để t r á n h n h ẩ m lẫ n về d ấu t a cũng d ù n g công th ứ c kĩ t h u ậ t sau :

Nz
Xo =
K Nz
1 V2

(9-2 1)
Y° = 1K '

Đ ườ ng t r u n g hòa sẽ đi q u a p h ấ n m ặ t cắ t có ứ n g s u ấ t do uốn xiên gây r a k h ác dấu

với ứ n g s u ấ t do lực dọc gây ra, (xác định b à n g p h ân tích d ấ u ứ n g suất). N gh ĩa là nếu
lực dọc và lực kéo thì đường t r u n g hòa sẽ đi q u a gốc p h ầ n tư cố cù n g ứ ng s u ấ t nén do
Mx v à M y gây ra (góc có hai dấu (-)) và ngược lại nếu lực d ọ c là l ự c nén t h ì Đ . T . H sẽ
đi q u a góc p h ần từ cổ cùn g ứ n g s u ấ t kéo do Mx và My gây r a (góc cổ hai dấu +).

N hư vậy ta phải p h ân tích d ấu ứ ng su ất do uốn xiên, sau đổ tù y theo lực dọc là lực
kéo hay lực nén t a biết góc p h ầ n tư m à đư ờng tr u n g hòa đi q u a và dự a vào (9 - 21)
t a xác đ ịn h được cụ th ể vị tr í của nđ.
Ví d ụ :

M ột cột m ặ t cắ t n g a n g h ìn h chữ n h ậ t có chiều rộn g b = 12cm, chiều dài h = 16cm.

Cột cao l = 2m, chịu lực n h ư (hình 9 .2 la). Xác định ơ max, ơ mjn v à vị trí đ ư ờ n g t r u n g
hòa, b iế t q = 2r K N/m, P 0 = 240KN, Pj = 160KN, P 2 = 4KN.

Bài giải : M ặt cắ t n g a n g nguy hiể m là m ặ t cá t n g a n g ở n g àm , cđ :

218
 Hình 9.21

Lực dọc Nz = -P Q - Pj = - 240.103 - 160.103 = -400.103N

h ql2 , 2 . 1 0 3 .4
M ôm en Mx = - p, I - = - 1 6 0 . 1 0 3 . 0 ,0 8 ----------- ị -------

= - 16,80.103Nm

M y = + P , £ + p2 - = + 1 6 0 . lữ1 . 0 , 0 6 1 4 . 1 0 3 . 1

= 13,60.103Nm.
Các m ô m en Mx và My do các th à n h p h ẩ n ngoại lực gây ra được xem là dư ơng n ếu
nó gây r a ứ n g s u ấ t kéo ở góc p h ăn tư th ứ n h ấ t và ngược lại là âm . Ví d ụ m ôm en Mx
do lực P j gây r a làm cho góc p h ẩn th ư th ứ n h ấ t chịu nén cho n ê n m ôm en n ày â m và

bằng - P ị Lực p hân bố q gây ra m ôm en làm cho nửa m ặ t cắ t n g a n g chứ a góc p h ầ n

tư th ứ n h ấ t chịu nén, cho n ên m ôm en này âm (lực q k hông gây r a My) và b ằ n g

í1
—q *2 *. T ư ơn g tự như vậy ta dê d à n g xác định được dấu của My do các th à n h p h ẩ n

ngoại lực tư ơ n g ứ ng (Pj, P 2) gây ra. Dấu ứ n g s u ấ t ỏ các góc p h ẩ n tư do và My gây

ra nêu ừ (hình 9.21b) lực dọc là lực nén.
Vì vậy ;

ỊN ịỊ ỊMxl ỊMyl 4 0 0 . 103 16, 8 . 103 . 6 13, 6 . 103 . 6

ơ^an~ F ± wx ± wy - 12.16.10“4± 12 . 162 . 10-6 ” 16 . 122 . 10-6
= ± 47,5.10 6 N/m 2 = 47,5.106P a = 47,5MPa
flrmin = -8 9 ,1 .1 0 6N/m2 = -89 ,1.1 06P a = -8 9 ,lM P a
Vỉ lực dọc là lực nén nên đường tr u n g hòa đi qua góc p h ẩ n tư có ứ ng s u ấ t kéo do
cà Mx và My gây ra (gốc có hai dấu +). v ì vậy áp dụng công thứ c (9.21) t a xác địn h trị
số các to ạ độ X 0 và Yơ (hình 9 .2 lb).

219
 , Nz , , 4 0 0 . lí)3
Xo = I ã ệ Ix ệ = ^ X 12. l < r 4 = 0 ,0 3 5 3 m = 3 ,5 3 c m .

Y = - —
400 103
X 21,3.10
_A
= 0,0507m = 5,07cm.
0 16, 8 . 103

Xác định được XQ, Y 0 t a có đư ờng t r u n g hòa và biểu

Hình 9.22
chịu nén, vậy nó cố
nó có chiểu sao cho
n ằm về p hỉa dương
t a dễ d à n g xác định
n g an g (hình 9.22).
đồ ứ ng s u ấ t (hình 9.2 lb).
ở đây có m ộ t điều cần lưu ý là đ ể p h â n tích được
dấu ứ n g s u ấ t do các th à n h p h ầ n nội lực và My gây
ra tr ê n m ặ t cắt n g a n g ta d ự a vào d ấu củ a các m ôm en
tính được do to à n bộ tải trọ n g ngoài gây ra. C ũn g như
quy ước dấu với m ô m en do từ n g t h à n h p h ẩ n ngoại lực
gây r a (là dư ơng nếu nó làm cã n g góc p h ầ n tư th ứ n h ất).
M ômen tín h được do to à n bộ tả i tr ọ n g gây r a nếu là
dương thì nổ làm că n g gđc p h ẩ n tư th ứ n h ấ t và ngược
lại nếu là âm th ỉ nđ làm cho góc p h ẩ n tư th ứ n h ấ t chịu
n ẻn - v í dụ tro n g ví dụ này m ô m en n é n Mx =
- 1 6 ,8 .1 0 3Nm, là âm n ên nd làm gốc p h ẩ n tư th ứ n h ấ t
chiều n h ư (hỉnh 9.22). T ư ơng tự My = 13,6.103N m là dư ơn g nếu
làm cho góc p h ầ n tư th ứ n h ấ t chịu kéo (làm c ã n g p h ẩ n m ậ t c ất
của trụ c X). Sau khi xác định được chiều củ a các m ô m en Mx, My
được dấu ứng s u ấ t do ch ú n g gây ra ở các góc p h ầ n tư củ a m ặ t cát

§4. KÉO HOẶC NÉN LỆCH TÂM

1. ứng suất pháp ỉrên mặt cắỉ ngang

ở m ục 9 .3 ta x ét th a n h chịu uốn và kéo (nén) đổng thời, khi t h a n h chịu uốn do C í\

lực n g a n g (vuông gđc với trụ c th a n h ) v à lực dọc theo trụ c t h a n h (hoặc t r ù n g với trụ c
th a n h hoặc cđ phương song song với tr ụ c th a n h ), ỏ m ục n à y t a xét tr ư ờ n g hợp th a n h
chỉ chịu lực cố p hư ơng song song với trụ c th a n h m à không tr ù n g với tr ụ c th a n h tác
dụng. Tức là đ iểm đ ặ t của lực không t r ù n g với tr ọ n g tâ m m ặ t c ắ t ngang. N ếu tr ê n
t h a n h kh ông chỉ cổ m ộ t lực tác d ụ n g m à n h iều lực như th ế tá c d ụ n g th ì ta đ ư a về hợp
lực của ch ú n g (hình 9.23a). T h a n h chịu lực n h ư vậy gọi là th a n h chịu kéo hoặc nén
lệch tâm .

N hư vậy ta cđ th ể định ng h ĩa m ộ t th a n h chịu kéo hoặc n é n lệch tâ m khi hợp lực:

c ủ a ngoại lựC'Cổ th ể th u về m ộ t lực N cố phương song song với tr ụ c t h a n h n h ư n g không
t r ù n g với trụ c th a n h .

220
 K h o ả n g cách e từ điểm
đ ậ t hợp lực N đến trọ n g tâm
m ặ t c ắ t gọi là độ lệch tâm.
X k,Yk là to ạ độ của điểm
đ ặ t n g o ại lực (điểm K) đối với
hệ trụ c q u á n tín h c h ín h tr u n g

tâ m c ủ a m ặ t cắt ngang.
T r o n g th ự c t ế xáy dụng,
tr ư ờ n g hợp hay gặp n h ấ t là
tr ư ờ n g hợp cột chịu nén lệch
tâ m ( h ìn h 9.24, cột đỡ dẩm
cấ u chạy)...
Dễ d à n g n h ậ n thấy rằn g Hình 9.23
m ộ t t h a n h chịu kéo hoặc nén lệch tâm là m ộ t d ạn g riêng của uốn và kéo (nén) đổng
thời. T h ậ t vậy nếu dời hợp lực N vẽ trọng tâ m m ặ t cắt, ta sẽ được m ộ t th à n h p h ầ n lực
dọc N z = N và một mômen Mu =N .e hay có th ể phân tích Mu t h à n h hai th à n h p h ấ n
Mx = N .Y k và My =N .X k (hình 9.23.b).

Các mô m en này là dương nếu gầy ra ứ n g su ất kéo ở góc p h ấ n th ứ n h ấ t. T ro n g

tr ư ờ n g hợp nêu ở (hình 9.23.b> Mx là dương, My cũng là dương. Vi vậy khi xác định
mô m e n do ngoại lực gây ra ta không chú ý đến dấu của toạ độ m à chỉ xét dấu ứ n g
s u á t ở gốc p hần tư thứ n h ấ t do mô men của các lực ấy gây ra.

Vậy t a cò :
M, = N.Yk
(9-22)
= N.x,
N ếu tr ê n th a n h chỉ có một lực tác dụng thì ta coi đo' là lực N.

Từ (9.22) ta dễ dàng xác định được toạ độ của điểm đ ặ t hợp lực N đối với hệ trụ c
q u á n tí n h chính tr u n g tâm :

x‘ = N
(9-23)
ì .
N
Mx, My là các hợp mô men do từng ực gây ra khi có n h iề u lực tác dụng, cũ n g là
các mô m e n do hợp lực N gây ra. Khi có một lực thi là các mô m e n do lực đó gây ra.

N h ư vậy tr ê n m ặ t c á t ngang của th a n h chịu kéo (nén) lệch tâ m cđ ba th à n h p h ần

nội lực là mô m en uốn Mx, M và lực dọc N z vì vậy t a có rh ể x á c đ ịn h ứ ng s u ấ t tại m ột
đ iế m n à o đđ cđ tọ a độ X, Y theo (9 - 16 ) và (9 -2 3 ) :

N.Yk NXk
ơ.r y +

221
 Ta lạ i cò : = jjT
V F
N
Đ ặ t — làm th ừ a số chung, t a được :
r
N , yk xk x
7 0 + ị y + f * )
N - là hợp lực của ngoại lực.
N > 0 Khi hư ớng ra ngoài m ặ t cắt.
N < 0 Khi ngược lại.
D ấu của Xk, Yk, X, y phụ th u ộ c vào chiều cù a hệ trụ c q u án
tín h chính tr u n g tâ m đã chọn. H ình 9.24
T ro n g nhiêu trư ờ n g hợp, sau khi xác đ ịnh được Mx và My ta sử d ụ n g công th ứ c kĩ
th u ậ t (9 - 17 ) để tín h ứng su ất.
Nv
1 ,1 XI (9-25)

Việc xác định d ấu trư ớc mỗi số h ạ n g giống như tr o n g uốn và kéo (nén) đ ổ n g thòi.

T ro n g (9 -2 5 ) N có trị số b ầ n g hợp lực N, và có chiều cù ng chiêu N.

2. Đường trung hoầ, biểu đồ ứng suất.

Đ ường tr u n g hoà là quỹ tích n h ữ n g đ iể m có ứ ng s u ấ t p h áp b ằ n g không. Nổ là giao
tuy ến c ủ a m ậ t ứ n g s u ấ t với m ậ t c ắ t ngang. T rong kéo (nén) lệch tâ m m ặ t ứ n g s u â t
không đi q u a gốc tọ a độ (hình 9.25.a).

222
 Vị tr í đ ư ờ n g tr u n g hoà xác định như tro n g uón cộng với kéo (nén) đổ ng thời, song
ở đây cố p h ẩ n đơn giàn hơn. Cho ứ n g s u ấ t p h áp bàng không t a sẽ được phư ơng tr ìn h
đư ờng t r u n g hoà :
N.
(9 - 26)
Y +T y + t x 0

Đ ườ ng t r u n g hoà cốt trục X tại điểm có tọ a độ (Xo,0) và c ắ t tr ụ c Y tại đ iểm (0,Yo).

Vỉ ứng s u ấ t ở nh ữ ng điểm này bằng không do n ầm trên đường tr u n g hoà nên từ (9 - 26)
t a dễ d à n g xác địn h được các tọa độ đó :
T ại đ iể m (Xo,0) :
N2 My _ „
= F + J~ + J L X° =

Suy r a XQ
V
T a th ấ y công th ứ c này chính là công thức (9 - 19) hay ;

Theo (9 - 23) = X,
x° My N.

Vậy x0 = X,
L à m tư ơ n g tự với điểm (0,Y ), ta cố ;

Y
* o . - 4V
k
Trong đđ Xk, Yk là toạ độ của điểm đặt hợp lực đối với hệ trục quán tính chính trung tâm.
Đ ể tiện lợi ta đ ậ t Xơ = a và Y0 = b nghỉa là đường tr u n g h o à c á t tr ụ c X ở đ iể m
có h o à n h độ là a và c á t trục Y ở điểm có tu n g độ là b.

T a được : a = -
I
xk
(9 -27)
ị
b =
Y,
T r o n g uốn cộng với kéo (nén) đồng thời ta không làm được n h ư vậy m à phải d ù n g
lại ỏ công thứ c (9 - 19) và (9 - 20) vỉ Mx và My do cả lực n g a n g gây ra.
Có đư ờ ng tr u n g hoà ta có th ể vẽ được biểu đồ ứng su ất (hình 9.25.b). T ro n g đó ứ n g
s u ấ t tạ i n h ữ n g điểm cùng nằm trên đường th ả n g song song với đ ư ờ n g t r u n g hoa v à đi
' . . n7
qua gốc to ạ độ có trị số bàng — . Còn với m ặ t c ắ t có hai trụ c đối xứng th ỉ

N. MJ My|
+
F w7 w7
(9 - 28)
N„ yụ
õ min = dt
F wT w' 223
 Trước số h ạ n g th ứ n h ấ t
lấy dấu cộ n g n ếu lực dọc là
lực kéo v à ngược lại lấy
d ấu trừ.
B iểu đổ ứ n g s u ấ t cũng
cđ th ể vẽ th eo ph ư ơng
pháp cộng tác d ụ ng, như
đ ã làm ở m ụ c 9.3 với th a n h
chịu uốn cộng với kéo (nén)
đổng thời (hình 9. 20).

|N J
õ max = ỔÌL
m ax tg/3=-Vỵ.Jỵ
(9-29) Jy

ơmin = (ỷ*
min ±

T ro n g đó - ứng
s u ấ t cực đại do uốn xiên
gây ra (do Mx và My) ; Hình 9.26

ổ ^ in - ứ n g s u ấ t cực ti ể u do uốn xiên gây ra ; ứng s u ấ t do lực dọc gây ra

T ro n g đó (9 - 2 9 ) trư ớ c số h ạ n g th ứ hai ở bên phài lấy dấu cộng nếu lực dọc là lực
kéo (hình 9.26) và lấy dấu tr ừ nếu là lực nén.
N ếu lực dọc là lực kéo m à :
Nz
>
F
Nz
®min Đ ường tr u n g hoà tiếp xúc với chu vi m ặ t cắt. (hình 9.27) ơ min = 0
F
Nz
C n <
F \y
&
ỵ 3
K J Đ.T.H
r ----- +5 /
: 0 a/ £
----- ^ o
/3 ,2 7 X
A
o
CN

■ẻ b
c
y' ế.67

14cm
^ -m in 6a =0

Hình 9.27 Hình 9.28

224
 ứ n g s u ấ t ở t ấ t j ả các điểm trê n m ặ t c á t n g a n g là ứ ng s u ấ t kéo (hình 9.26). H oàn
to à n tư ơ n g tự k h i lự c d ọ c là lự c n é n ta so s á n h g iá t r ị t u y ệ t đ ố i c ủ a n ổ v ớ i ơ m ax v à c ũ n g

có ba tr ư ờ n g hợp trên. Lực dọc có trị số b ằng hợp lực N. Vậy nếu N có tr ị số kh ông
Nz _ *
đổi thì N z kh ông đổi và -p- cũ ng không đổi, song nếu N th a y đổi vị tr í tứ c là đ iể m đ ặ t

củ a lưc N th a y đổi th i các mô men Mx và M thay đổi giá trị và hướng, d ẫ n đến th a y
đổi ổ^nax,ổ^lin và sẽ có n h ữ n g vị trí của điểm đ ặ t lực mà ta cd th ể được ba tr ư ờ n g hợp
nêu c tr ê n N h ữ n g vị trí này hoàn toàn co th ể xac định đươc m ộ t cách dễ dàng.

Tóm lại tuỳ theo vị tr í của điểm đ ặt hợp lực N mà đư ờng t r u n g h o à có n h ữ n g vị

tr í khác n h au . Đ iểm đ ặt lực N thay đổi thỉ đường tru n g hoà củ n g th a y đổi vị trí, d ẫ n
đến thay đổi biểu đổ ứng suất.

Sau đây ta xét m ột ví dụ :

T hanh có m ặ t c ắ t n g an g hìn h chữ nhật, (hình 9.28). T h a n h chịu n é n b ằ n g m ộ t lực

đ ặ t tai đ iể m K có toạ độ Xị. = - 5 cm và Yk = + 5 cm. Tỉm vị tr í đư ờ ng t r u n g hoà.

Bài giải ; XOY là hệ tr ụ c q u án tính tr u n g tâ m của m ặ t c á t ngang. Đ ườ ng t r u n g hoà

c ấ t trục X tại điể m có hoành độ là a và cắt trục y tại điể m cổ t u n g độ là b. Ấp d ụ n g
công thứ c (9 -2 7 ) ta co' :
i
_y_ K
h
u ——
xk Yk
bh3 h2 202
T~ong đó = -x = ~ T T ~ To = T o = 33,3cm:
1 2 .b.h ~ 12 ~Ĩ2
1 K)
cr

hb3 142
'y F
.b.h
12.b.h 12
1 21 2 112
2 16>3cm:
Theo đẩu bài Xị. = “ 5 cm, Yị. = + 5 cm t a được
16,3
= 4- 3,27cm
-5
33,3
b = ---- - = —6,67cm
+5
E ư ờng t r u n g hoà cắt tr ụ c X ở điểm có hoành độ a = 3,27 cm và c á t tr ụ c Y tạ i điể m
có tung độ b = -6 ,6 7 cm (hỉnh 9-28)

3. Tính chất cúa đường tru n g hoà.

r ư ờ n g t r u n g hoà có n h ữ n g tín h chất sau đây :

1 - Từ công thức xác định a và b ta .thấy rằ n g a và b luôn luôn ngược d ấu với X k
và Y. n ên Đ.T.H. không đi q ua góc chứa điểm đ ặ t lực.
2 - N ếu điểm đ ậ t lực n ằm trê n một trụ c nào đó thì đường t r u n g hoà sẽ so n g song
với t~ục còn lại. v í d ạ nếu điểm đ ặ t lực n ằm trê n trục X th ỉ ta có Y k = 0 và b=oc ngh ĩa
là Đ T .H . son g song với trụ c Y.

225
 3 - Vị t r í Đ .T.H . chỉ p hụ thuộc vào to ạ độ X k và yk của đ iế m đ ậ t lực và h ỉn h d á n g
kích th ư ớ c m ặ t c ắ t n g a n g (ix,iy)mà không phụ thu ộc vào trị số của lực tá c d ụ n g ( tr o n g
công th ứ c (9 -2 7 ) k h ô n g cđ đại lượng N)
4 - N ế u đ iể m đ ặ t lực di ch uyển tr ê n m ặ t cất n g a n g thỉ Đ .T.H . sẽ th a y đổi vị tr í
tư ơ n g ứ n g c ủ a m ìn h . Khi điểm đ ặ t lực di ch u y ến tr ê n m ột đ ư ờ ng t h ẳ n g k h ô n g đi q u a
gốc to ạ độ th ì Đ .T.H . sẽ quay q u a n h m ộ t đ iể m cố định nào đổ. T h ự c vậy t a x é t s ự th a y
đổi vị t r í đ ư ờ n g t r u n g hoà khi đ iể m đ ặ t lực di chu yển trê n đ ư ờ n g th ả n g Aj A 2 (h ỉn h
9.29,a). G iả sử đ iể m đ ặ t lực tại đ iể m A. P h â n lực tá c d ụ n g tại A th à n h hai t h à n h p h ẩ n
tá c d ụ n g tại A 1 v à A2, tu ỳ theo kho ản g cách từ Aj và A 2 đến A m à t a cổ t h ể x ác đ ịn h
được n h ữ n g giá tr ị n h ữ n g lực này. Theo tín h c h ấ t m ột thì khi lực đ ặ t tạ i A l ( tr ê n tr ụ c
Y) Đ.T. H. sẽ s o n g so n g với trụ c X - giả sử đường M - M. T ư ơ n g tự lực ở A 2 t a có
đ ư ờ n g t r u n g hoà là đ ư ờ n g N -N . Tại đ iể m c á t n h a u (điểm C) củ a h ai đ ư ờ n g t h ả n g n à y
ứ n g s u ấ t luôn luôn b ằ n g k h ô ng với mọi vị t r í c ủ a đ iể m đ ặ t lực t r ê n đ ư ờ n g t h ẳ n g q u a
Aj và A2. Vì t a luô n ìuôn có th ể p h ân n h ữ n g lực đó th à n h hai t h à n h p h ầ n tá c d ụ n g tại
Aj v à A2.

Hình 9.29

N h ư vậy khi đ iể m đ ặ t lực di chuyển trô n đường th ả n g đđ. Đ. T. H luôn luôn đi q u a

đ iể m c tứ c là đ ư ờ n g t r u n g hoà quay q u a n h đ iể m đó.

5 - N ếu đ iể m đ ặ t lực di chuyển tr ê n đường th ẳ n g đi qua gốc to ạ độ thì Đ. T.H . sẽ

dịch c h u y ể n s o n g s o n g với chính nò. Nếu đ iể m đ ặ t lực di c h u y ể n vào g ầ n trọ n g t â m
th ì Đ .T .H . sẽ đi r a x a tr ọ n g tâ m và ngược lại nếu đ iểm đ ặ t lực dịch ch u y ển ra x a t r ọ n g
tâ m thỉ đ ư ờ n g t r u n g h o à dịch chuyển lại g ẩ n tr ọ n g tâ m (hỉnh 9.29,b).

4. Đ iể u kiệ n bền.
Vi bỏ q u a ả n h h ư ở n g củ a lực cắt, cho nên đối với bài toán uốn cộ n g với kéo (nón)
đ ồ n g thời hay kéo (nén) lệch tâm ta cđ điểu kiện bền sau đây :

ơmax <

ơ m in *

226
 [ơ]k ; [ơ]n là các đường ứng suất cho phép khi kéo và nén.
ổ'max, ơmin xác đ ịn h theo (9-28), khi m ặ t cắt có hai tr ụ c đối xứng, còn nói c h u n g t a
phải xác đ ịn h vị tr í Đ. T.H từ đó biết được các điểm cò ơmax, ơmỉn và xác đ ịn h c h ú n g
theo (9 -2 4 ) và (9-25). Nếu là cột chịu kéo (nén) lệch tâ m m à phải k ể tr ọ n g lư ợ ng b ả n
th â n c ủ a nó, ta coi tr ọ n g lượng bản th â n như m ột lực tập tr u n g tá c d ụ n g đ ú n g tâ m .

5 Khái niệm vé lỗi của mặt cắt ngang.

N h ư đã p h án tích ở trên, vị trí đường tr u n g hoà p hạ th uộ c vào vị trí đ iể m đ ặ t lực.
T uỳ theo vị tr í đ iểm đ ặ t lực, đường tru n g hoà có th ể không cắt q u a m ặ t c ắ t n g an g , cố
t h ể tiếp xúc với chu vi m ặ t cắ t ngang hoặc có t h ể cát qu a m ặ t c ắ t ngan g.

T r o n g trư ờ n g hợp đường tr u n g hoà tiếp xúc với chu vi m ặ t c ắ t h a y ở ngoài m ặ t c ắ t

thì tr ê n m ặ t cắt n g a n g chỉ có m ột miền ứ ng suất, hoặc là ứ ng s u ấ t kéo (nếu lực dọc
là lực kéo) hoặc là ứ n g s u ấ t n én (nếu lực dọc là lực nén) còn khi đ ư ờ n g t r u n g h o à c ắ t
q u a m ặ t ' c ắ t thì nó chia m ặ t cắt ngang ra th à n h hai miền, m ộ t m iể n chịu kéo, m ộ t
ruiổn chịu nén.

T ro n g th ự c tế kĩ th u ậ t, nhiều bộ phận công trìn h chịu nén lệch tâ m làm từ n h ữ n g

loại v ậ t liệu chịu kéo kém (vật liệu dòn) như gang, bê tông, gạch, đá. .. t a phải th iế t
k ế sao cho tr ê n m ặ t c ắ t n g an g không cổ ứng s u ấ t kéo m à chỉ có ứ n g s u ấ t nén. M uốn
vậy ta phải bố trí đ iể m đ ặ t lực sao cho đường tr u n g hoà không cắ t q u a m ặ t c ắ t n g a n g
m à chỉ được hoặc cổ vị trí giới hạn là tiếp xúc với chu vi m ặ t c á t n g an g , hoặc n ằ m
ngoài m ặ t c ắ t ngang. Lúc đó trê n m ặt cắt n g an g chỉ cổ m ột m iền ứ n g s u ấ t n é n p h ù
hợp với k h ả n ă n g chịu lực củ a vật liệu, v í dụ cột gạch, gạch chịu n é n tốt, chịu kéo kém
n ên khi chịu kéo r ấ t nguy h iể m sẽ xuất hiện n h ữ n g khe n ứ t ở lớp vữ a g ắn liên các viên
gạch, cho n ên phải th iế t kế chỉ chịu nén. Nghĩa là phải tìm vị trí đ iể m đ ặ t lực đ ể đ ư ờ n g
t r u n g hoà k h ôn g cắ t q u a m ặ t cắt ngang. Để thoả m ãn điều kiện n à y th ì đ iể m đ ậ t lực
phải ở cách trọ n g tâ m m ặ t cắt một khoảng cách nào đố, không vư ợt q u á m ấ t giới h ạ n
cho trước. Tức là đ iể m đ ặt lực phải nằm tro n g m iển giới h ạn đổ, vỉ khi đ iể m đ ặ t lực
n ằ m ở tr ọ n g tâ m m ặ t c ắ t thì đường tr u n g hoà sẽ ở xa vô cùng, ( th a n h chịu nén đ ú n g
t â m ), khi điểm đ ặ t lực đi ra xa trọ n g tâ m thì đường tr u n g hoà sẽ đi vào g ầ n tr ọ n g
lâ m . Di ch u y ển n h ư t h ế đến m ột lúc nào đó ta sẽ có vị trí của đ iể m đ ặ t lực, m à ứ n g
với nổ đ ư ờ n g t r u n g ho à sẽ tiếp xúc vớỉ chu vi m ặ t c ắ t ngang. Đố là vị trí giới h ạ n củ a
đ iể m đ ặ t lực. Nếu đ iể m đ ặ t lực nằm ngoài vị trí đđ (trên đường th ả n g nối đ iể m đó với
tr ọ n g tâ m , theo tín h ch ất thứ 5) thì đường tr u n g hoà sẽ cắ t q u a m ặ t c ắ t ngang. Còn
khi đ iể m đ ặ t lực n ằ m tro n g vị trí đó thì đường tr u n g hoà sẽ n ằ m ngoài m ặ t c ắ t ngan g.

Ví dụ : t a xét cột chịu n én lệch tâm có m ặ t cát n g an g b ấ t kì (hình 9.30). XOY là

hệ tr ụ c q u á n tín h chính tr u n g tâm. Giả sử lực p chuyển dịch tr ê n đư ờ ng th ẳ n g OA đi
ra x a khỏi trọ n g tâ m 0. Lúc đó đường tr u n g hoà sẽ dịch ch uy ển từ vô cù n g vào trọ n g
tâ m 0 và luôn luôn so n g song với vị trí trước nó. N hư th ế sẽ cđ m ộ t thời đ iể m đ ư ờ n g
tr u n g hoà tiếp xúc với chu vi m ặ t cắt ngang ở điểm nào đó và có vị trí I - I. T ư ơ n g

227
ứ ng với vị tr í đó của đường tr u n g hoà ta cđ vị
tr í của đ iể m đ ặ t lực p tr ê n đường th ẳ n g OA,
ch ẳ n g h ạ n đ iể m 1. N ếu tải trọ n g di chuyển ra
ngoài đ iể m 1 th ì đư ờ ng t r u n g hoà tiếp tục dịch
ch u y ển vào bên tr o n g m ặ t c ắ t n g a n g và chia m ặ t
c á t n g a n g r a làm hai m iển, m iền chịu kéo và I
m iề n ch ịu n én . N h ư vậy đ iể m 1 là đ iể m giới
h ạ n m à k h ô n g đư ợc cho tải tr ọ n g dịch c h u y ể n
r a ngoài giới h ạ n đó n ế u t a m u ố n t r ê n m ặ t c á t
n g a n g k h ô n g cò ứ n g s u ấ t kéo m à chỉ có ứ n g
s u ấ t nén. m

H oàn to à n tư ơ n g tự như vậy tr ê n đường

Hình 9.30
th ẳ n g OB và o c cổ t h ể xác định đ iểm 2 và 3 có
tín h c h ấ t n h ư đ iể m 1. Các đường tiếp tuy ến II - II và III - III là các đư ờng t r ư n g hoà
đối với các tr ư ờ n g hợp khi m à lực đ ặ t ở điểm 2 và 3.

B ằn g cách đó t a có t h ể xác định được n h ữ n g điểm giới h ạn tr ê n t ấ t cả các đ ư ờ n g

th ả n g cđ t h ể vẽ từ đ iể m 0 và tậ p hợp t ấ t cả n h ữ n g đ iể m giới h ạ n đó sẽ là m ộ t đ ư ờ ng
khép kín x u n g q u a n h trọ n g tâ m m ặ t cắt n g a n g (hỉnh 9.30) là đường cong tạ o th à n h
m ộ t m iền gọi là lõi của m ặ t cát ngang. Nếu đ iểm đ ặt lực đ ặ t ở tr ê n lõi thì đ ư ờ n g tr ư n g
hoà sẽ khổng cát qua m ặt cát, trên m ặt cát ngang chỉ cố một miỗn ứng suất. Nốu lực
tác d ụ n g là lực n é n thì tr ê n to à n bộ m ặ t c ắ t n g a n g chỉ cđ ứ n g s u ấ t nén. N ếu là lực
kéo thì tr ô n to à n bộ m ặ t cắt n g a n g chỉ cđ ứ ng s u ấ t kéo.

N hư v ậy ta cđ định n gh ĩa lõi n h ư sau : lõi là m ột m iền có chu vi khép kín x u n g

q u a n h tr ọ n g tâ m m ặ t c ắ t ng an g sao cho nếu đ iể m đ ặ t lực ở tr ê n lõi thì đ ư ờ n g t r u n g
hoà sẽ ở ngoài m ặ t c ắ t ngang. N ếu điểm đ ặ t lực đ ặt tr ê n chu vi lõi th ỉ đ ư ờ n g t r u n g
hoà sẽ tiếp xúc với chu vi m ặ t c ắ t ngang. T ro n g cả hai trư ờ n g hợp đổ ứ ng s u ấ t tạ i t ấ t
cả các đ iể m tr ê n m ặ t cắ t n g a n g có cùng m ột dấu.

Đ ể xác đ ịn h lõi củ a m ặ t c ắ t ngang, cần phải xét t ấ t cả các vị trí cò th ể có của các
đư ờng tiếp tu y ế n với chu vi m ặ t cắ t n g a n g và coi các đường tiếp tuyến n ày là các đ ư ờ n g
tr u n g hoà, từ đó xác định tr ê n các trụ c q u án tín h chính t r u n g tâ m của m ặ t c á t n g a n g
to ạ độ các đ iể m giới h ạ n tư ơng ứ n g của điểm đ ặ t lực. Theo các điểm này t a cđ th ể vẽ
lõi của m ặ t c ắ t n g a n g m ộ t cách dễ dàng.

Cho đ ư ờ n g t r u n g hoà tiếp xúc với chu vi m ặ t cắt n g a n g t a dễ d àn g xác định được
to ạ độ các giao đ iể m của nổ với các trụ c q u án tính chính tr u n g tâ m X và Y (các toạ
độ A và B) và từ (9 -2 7 ) ta xác định vị trí điểm đ ặ t lực tư ơ n g ứ n g :

(9-30)

228
 Đ iểm cđ to ạ độ Xk, Y k xác định theo
( 9 -3 0 ) n ằ m tr ê n chu vi lỗi.
Ví dụ x é t trư ờ n g hợp hay gặp khi m ặt
c ấ t n g a n g là m ộ t đa giác (hình 9.31).
Đ ư ờ ng tiếp xúc với chu vi m ặt cắ t là các
đ ư ờ n g t r ù n g với các cạnh của m ặ t cắt, vì
vậy đ ẩ u tiê n ta cho đường t r u n g hoà
t r ù n g với cạnh AB (đường 1-1). Đường
t r u n g hoà I - I này cắt tr ụ c X ở a và trục
Y ờ b (XOY là hệ trụ c q u á n tín h chính
t r u n g tâ m của m ặ t cắt ngang). Xác định
a v à b và s a u đđ theo (9.30) ta xác định
to ạ độ X k, Y k củ a điểm đ ặ t lực m à với vị
H ình 9.31
t r í đó t a cổ vị trí đường tr u n g hoà trù n g
với c ạ n h AB. Giả sử đ iể m đổ là điểm 1. Tương tự như vậy t a xác đ ịn h được đ iể m 2,
tư ơ n g ứ n g với đường tr u n g hoà II—II, tr ù n g với cạnh BD.

ỏ m ụ c trư ớc ta có tín h ch ất 4 của đường tr u n g hoà là khi đ iể m đ ặ t lực di chu yển

t r ê n đ ư ờ n g th ẳ n g không q u a gốc toạ độ thì đường tr u n g hoà xoay q u a n h m ộ t đ iể m cố
địn h nào đó. Điều ngược lại cũ ng đú ng tức là khi đường t r u n g hoà xoay q u a n h 1 đ iể m
nào đó thì điểm đ ặ t lực sẽ di chuyển theo một đường thảng. Như vậy khi chuyển từ vị
t r í I - I vào vị tr í II—II, đường tr u n g hoà sẽ xoay q u an h điểm B và đ iể m đ ặ t lực dịch
c h u y ế n tr ê n đường th ả n g 1 - 2 , m à tạo th à n h m ột tro n g các cạn h của lõi.

Hình 9.32
Cứ n h ư th ế cho đường th ẳ n g tru n g hoà tiếp xúc với các cạnh còn lại t a lầ n lượt xác
địn h được các điểm 3,4,5, 6 . Nổi các điểm này lại với n h a u ta được lõi c ủ a m ặ t c á t
ng an g . Ta th ấ y lõi cũng là m ột đa giác, và là đa giác, lối, vì khi m ặ t c ắ t n g a n g là đa
giác lõm ví dụ ở (hình 9.32.a), không th ể cho đường t r u n g hoà t r ù n g với c ạ n h AB và
BC vì lúc đổ đường tr u n g hoà sẽ cá t qua m ặ t c ắ t ngang, v ì vậy ta phải cho đ ư ờ n g tr u n g

229
h o à đi q u a h a i đ ỉ n h c v à A ( đ ư ờ n g I V - I V ) , lú c đ ó n đ s ẽ t i ế p x ú c với c h u vi m ặ t c á t v à
lõi v ẫ n l à m ộ t đ a g i á c lồi. T ư ơ n g t ự ( h ì n h 9 .3 2 .b ) , p h ả i c h o đ ư ờ n g t r u n g h o à đ i q u a A
và B ,c v à D c h ứ k h ô n g đ ư ợ c đi q u a c á c đ ỉ n h g ó c lõ m .
N h ư v ậ y , n ế u m ặ t c á t n g a n g ỉà m ộ t đ a g i á c lồi h o ặ c lõ m t h ì lõi l à m ộ t đ a g i á c lồi.

S a u đ â y t a x é t m ộ t v à i ví d ụ v ề c á c h x á c đ ị n h lõi.

Ví d ụ 1 : X á c đ ị n h lõi c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g là h ì n h c h ữ n h ậ t có n h i ề u c h i ề u r ộ n g b,
c h i ề u c a o h ( h ì n h 9 .3 3 ).

B à i g iả i :

C h o đ ư ờ n g t r u n g h o à t r ù n g với c ạ n h AB, t a có
đ ư ờ n g t r u n g h o à s o n g s o n g với t r ụ c X v ậ y n ó c ắ t
t r ụ c X ở vô c ù n g .
N g h ĩ a l à a = 00. Đ ư ờ n g t r u n g h o à c ắ t t r ụ c Y ở
h
đ i ể m đ i ể m cđ t u n g đ ộ b = ——

T h e o ( 9 - 3 0 ) t a có t h ể x á c đ ị n h vị t r í đ i ể m đ ặ t
lự c đ ể t r u n g h o à t i ế p x ú c với AB là :

V
2 ệ
Xt, = - f = - ỉ = 0
H ìn h 9 .3 3
h2 / 12
Y -
ỵ kl -
J
b - h / 2
+
Đ i ể m n à y n ằ m t r ê n t r ụ c Y co' t u n g đ ộ là + ^ - Đ i ể m 1. v ì m ặ t c ắ t n g a n g l à h ỉ n h

đ ố i x ứ n g n ê n k h i đ ư ờ n g t r u n g h o à t i ế p x ú c với C D t a có n g a y đ i ể m 1 ’ (Yk = — —).

C h o đ ư ờ n g t r u n g h o à t r ù n g với BC.

b
T a có : a = b =
2’
b2
Ĩ2
Suy ra X, k2 b
2

Đ i ể m n à y n ằ m ở t r ê n t r ụ c X có h o à n h độ là — g - Đ i ể m 2. v ì đối x ứ n g t a c ó n g a y

b
đ i ể m 2 ’ t r ê n t r ụ c X c ó h o à n h độ l à + — k h i đ ư ờ n g t r u n g h o à t r ù n g với AD.

N ố i các đ iể m 1 ,2 ,1 ’ ,2 ’ ta được lõ i của m ặ t cắ t n ga n g h ìn h chữ n h ậ t như (h ìn h 9 .3 3 )

230
 v í dụ 2 . V ẽ lõi cho m ặ t c ắ t n g a n g l à t h é p
h ỉ n h [N 2.22.

Bài giải :

T r a b ả n g t h é p [ N 2.22 có
ix = 9,01 cm
iy = 2 ,0 5 cm
C h o đ ư ờ n g t r u n g h o à t i ế p xú c với m ặ t c ắ t
n g a n g ở vị t r í I - I t a cc :
a — - 2,47 cm
b = 00
Đ i ể m đ ặ t lực n ằ m t r ê n t r ụ c X có h o à n h độ là :

2 ,0 5 2
x kl = = l ,7 c m
-2 ,4 7
T a c ó đ i ể m 1.

C h o đ ư ờ n g t r u n g h o à t i ế p x ú c với m ặ t c ắ t ở vị t r í
TI—II, t a c ó :

a = o o ; b = “ l l cm

Đ i ể m đ ặ t lự c n ằ m t r ê n t r ụ c Y có t u n g độ :

;2
Yk2= (9,01)
-11 7 ,4 7 c m

T a đ ư ợ c đ i ể m 2.

C h o đ ư ờ n g t r u n g h o à t i ế p x ú c với m ặ t c ắ t n g a n g
H ìn h 9 .3 5
ở vị t r í I I I —I I I t a cđ : a = 5 ,2 5 c m b = 00

Đ i ể m đ ặ t lự c n ằ m t r ê n t r ụ c X có h o à n h đ ộ :

ẹ 2,052
X, 0 , 8 cm
‘k3 a 5 ,2 5
T a đ ư ợ c đ i ể m 3.

Vì đối x ứ n g n ê n k h i đ ư ờ n g t r u n g h o à ở vị t r í I V - I V t a cổ n g a y đ i ể m đ ặ t lự c ở đ i ể m
4, đ ối x ứ n g với đ i ể m 2 q u a t r ụ c X.

N ó i c á c đ i ể m 1 ,2 ,3 ,4 t a đ ư ợ c lỏi c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g ( h ì n h 9 .3 4 ) .

B ằ n g c á c h l à m n h ư th ế , t a có t h ể x á c đ ị n h lõi ch o b ấ t kì m ặ t c ắ t n g a n g n à o .
V ới m ặ t c á t n g a n g h ì n h t r ò n t h ì lõi c ũ n g là h ì n h t r ò n ( h ỉ n h 9 .3 5 ) , c ơ b á n k í n h b ằ n g
m ộ t p h ấ n tư b á n k ín h m ặ t c á t ngang.
S a u đ â y t a x d t m ộ t s ố ví d ụ b à i t o á n v ể t h a n h k éo h o ặ c n é n l ệ c h t â m .

V í d u 1 :

K i ể m t r a b ể n c h o c ộ t b ằ n g g an g , h ì n h d á n g , k ích t h ư ớ c , v à c h ị u lự c n h ư h ì n h vẽ,

231
 B iế t [ƠL = 40M P a
[ơ]n = lO O M Pa
p = 200 KN
Bài giải :
T rư ớ c tiê n ta ph ải xác đ ịn h trọ n g tâ m
m ặ t c á t n g a n g . M u ố n vậy ch ia m ặ t c á t
n g a n g r a làm 3 h ìn h chữ n h ật.

Vì m ặ t c ắ t n g a n g đ ổ i x ứ n g q u a t r ụ c X
n ê n t r ọ n g t â m m ặ t c ắ t n ằ m t r ê n t r ụ c X.
(Yc = 0).
T a c h ỉ c ò n p h ả i x á c đ ị n h X c. C h ọ n h ệ
t r ụ c b a n đ ầ u t r ù n g với h ệ t r ụ c q u á n t í n h
c h í n h t r u n g t â m c ủ a h ì n h 2 , t a có :

Sy 2FjXj + F 2 . 0
Xc = 2F, + F 2 = 2Fj + F 2 =
2 .1 2 .2 .5
= 3cm
2 .2 4 + 32

T ừ t r ọ n g t â m h ì n h 2, đ ặ t t r ê n t r ụ c X
H ìn h 9 .3 6
m ộ t đ o ạn X c = 3 cm , ta được trọ n g tâ m
0 c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g . K ẻ t r ụ c y v u ô n g gó c v ớ i t r ụ c X t ạ i 0, X O Y l à t r ụ c q u á n t í n h c h í n h
tru n g tâ m của m ặ t cắt ngang.

C ác m ô m en q u á n tín h :

12.23 2 163
J x = 2( ^ = - ++ 224,92)
4 ,9 2 ) + = J £ - = 4580cm 4
12

Jy = 2 (
2 . 123
+ 224.22
+ 4 . 2 2 )) +
1G23 + 3 2 .3 2 = 1070cm 4
12

.9 Jx 4580
Từ đó i?
%= — = 5 7 ,3 c m 2
F 80
JY 107 0
-2
*Y = 1 3 ,4 c m 2
F 80
Vị t r í đ ư ờ n g t r u n g h o à : Đ ể x á c đ ị n h vị t r í đ ư ờ n g t r u n g h o à t a đi x á c đ ị n h g i a o
đ i ể m c ủ a n đ với t r ụ c X v à Y t ứ c là x á c đ ị].h a v à b t h e o ( 9 - 3 0 ) , t r o n g đ ổ X k = - 2 c m ;
Y k = - 8 c m là t o ạ đ ộ c ủ a đ i ể m đ ặ t lự c p

ệ 13,4
a = — = — — — = 6 ,7 cm
xk z

% 5 7 ,3
b = — — = ----- - = 7 ,1 7 cm
yk -8
232
 D ư ờ n g t r u n g h o à n h ư ( h ì n h 9.37).
T a th ấ y A v à B là hai đ iể m xa đường
t r u n g h o à n h ấ t . Đ ó là h a i đ i ể m n g u y
h iểm nhất trên m ặt cát n g an g ta
p h à i k iể m t r a đ iề u k iện b ể n cho hai
đ iểm này.

T o ạ đ ộ c ủ a A v à B là

X0 = - 4 cm ; Ya = - 1 0 C111

Xb = 8 cm ; Yb - 10 cm

Ấ p d ụ n g c ô n g t h ứ c ( 9 - 2 4 ) t a cò :

p yk xk
ƠA = - ị i 1+ ị y + i x )

200 . 103 8
(-4 )
80 L 5 7 ,3 13,4
-25 00 - 3 5 0 0 - 1 5 0 0 = - 7 5 0 0 N / c m 2 = - 7 5 M P a

Hình 9.37
ơ m ,n = ƠA

lỡrJ =KI =+75MPa<[ff]n=lOOMPa

D ấ u - c h ỉ ứ n g s u ấ t n é n , n g h ĩa là ứ n g s u ấ t ở A là ứ n g s u ấ t n é n có t r ị số b à n g 75 M P a .

200.lơ* r 8 2 ,
ơ,! " 80 [ 1 _ 57,3(10) “ 13,4 (8)]
= - 2500 + 3500 + 3000 = 4000 N /cm 2 = 40M P a
ơnvoc = °n = = 40MPa
V ậ y đ i é u k i ệ n b ề n đ ư ợ c t h o ả m ã n , s o n g lự c p k h ô n g đ ư ợ c lớ n h ơ n g i á t r ị đ ã c h o vì
với g iá t r ị đ ố ơ m l x v ừ a b ầ n g ứ n g s u ấ t c h o p h é p .

Ví d ụ 2 :

C h o c ộ t, k íc h th ư ớ c , c h ị u lực n h ư h ì n h vẽ ( 9 - 3 8 ) . B iế t :
Pj = 1 0 K N , P2 = 3 0 K N ; P 3 = 2 0 K N . Bỏ qua t r ọ n g l ư ợ n g b ả n t h â n c ủ a c ộ t , x á c
đ ị n h vị t r í đ ư ờ n g t r u n g h ò a v à vẽ b iể u đ ổ ứ n g s u ấ t c h o m ặ t c ắ t n g a n g c ộ t.
Bải giải :
D i ệ n t í c h m ặ t c ắ t n g a n g c ủ a cột F = 1 2 .1 6 = 1 9 2 c m 2

C ác m ô m e n q u á n tín h ch ỉn h tr u n g tâ m :

12.163
Jx = = 4096 cm'4
12
16. lá 3
Jy = = 2 3 0 4 cm4
12

233
 Các b án k ín h q uá n tín h

Jx 4096
i*2 = F 192
= 2 1 ,3 3 c tr?

J 2304
= 12cir^
192
C ác th à n h p h ầ n nội lực trê n m ặ t c ắ t n g a n g

Nz = - (P 1 + p 2 + p 3> =
= -(1 0 + 30 + 20) = - 6 0 K N

M, - P,|||+P2|||=
= - 10.8 + 3 0 .8 + 1 6 0 K N c m

M,-p,lã b

= 1 0.6 + 3 0 .6 - 2 0 .3 = 180KNcm .

T ro n g đd b = 1 2 cm ; h = 1 6 c m là c á c Hình 9.38
k íc h t h ư ớ c m ặ t c ắ t n g a n g .

C á c m ô m e n M x v à My do c á c đ ạ i l ư ợ n g t ư ơ n g ứ n g g â y r a đ ư ợ c x e m l à d ư ơ n g k h i n5
l à m c h o g ó c p h ầ n t ư t h ứ n h ấ t c h ị u kéo.

( N ế u k ể t r ọ n g l ư ợ n g b ả n t h â n c ủ a c ộ t t h ì t a c h ỉ v iệ c c ộ n g n đ v à o lực d ọ c N z).

H ợ p lự c N c ủ a c á c lự c P 1 P 2, P 3 đ ặ t t ạ i đ i ể m K cđ t ọ a đ ộ l à :

My 180
= —3 c m
N -6 0

Mx 160
= —2 , 66 cm
N -6 0

Vị t r í đ ư ờ n g t r u n g h o à :

a =
1— = _ 1 2
= ----- — = 4 c m
x k
-3

2 1 ,3 3
= 8c m
yk - 2,66

N
ỡ.max
= -J + -1^1
12 1
4*

60 160 180
+ .8 +
192 4096“ 2304
= 4 6 8 ,7 5 N /c m 2 = 4 , 6 8 7 5 M P a

Hình 9.39

234
 1 60 160 180
ỡmin 192 .8 . 6 = l,0 9 3 7 K N /c m 2
4096 2304
= 1093,7N/cm2 = 10,937MPa
B i ể u đ ổ n h ư ( h ì n h 9 .3 9 ).

Ví dụ 3 :
C h o c ộ t b ằ n g t h é p c h ịu lự c n h ư h ỉ n h vẽ. C ộ t là
t h é p I N ° 3 0 . X á c đ ị n h t ả i t r ọ n g [P] t á c d ụ n g l ê n cột,
b iế t [ ỡ ] = 140 M P a.

B ài giải :
T ra b ả n g thép I N °30 ta được :

hII = o3 u0 c m J x = 7080cm 4 1 3 ,5 cm
J w = 337cm 4 F = 4 6 ,5 cm 2
1 2 ,3 c m iy = 2 ,6 9 c m
X O Y là hệ tr ụ c q u á n tín h chính t r u n g tâ m củ a
m ặ t c ắ t n g a n g . C h ọ n c h i ề u t ọ a độ n h ư h ì n h v ẽ t a co
t ọ a đ ộ c ủ a đ i ể m đ ặ t lự c p l à :

x k = 6 ,7 5 c m ; Y| - 15cm

Vị t r í đ ư ờ n g t r u n g h ò a :

'v 2.Ô9 2
a = l,0 7 c m
6 ,7 5

;2
12 32,= lOcm
b = -
- 15

Đ ặ t a, b lê n c á c t r ụ c X, Y t a đ ư ợ c đ ư ờ n g t r u n g h ò a n h ư
( h ỉ n h 9 .4 1 ) .
Q u a đ ó t a t h ấ y đ i ể m A là đ i ế m x a đ ư ờ n g t r u n g h ò a
n h ấ t n ê n đ i ể m đổ là đ i ể m n g u y h i ể m n h ấ t (vì c ộ t b ằ n g
t h é p ) ơ min

ơaI = 1 + yky + •x
V
1 5 ( —15) 6,75
4 6 ,5 12,3-
+ 2,692 (6>75) = 0.188P

T ừ đ i ể u k iệ n b ề n | ỡ mjn| = | ơ ^ | s [(5] t a có :

0 , 1 8 8 P « [ới

[ơ] 14 . 103
S u y r a : [P] = = 74500N = 74,5 KN
0,188 0,188
Đ ể t h ỏ a m ã n đ iể u k iệ n b ề n t h ì t ả i t r ọ n g t á c d ụ n g k h ô n g đ ư ợ c v ư ợ t q u á 7 4 ,5 K N .

235
 §5. UỐN VÀ SOẢN ĐỔNG THỜI

1. Khái niệm

T r ê n th ự c t ế x o á n t h u ầ n tú y h a y u ố n t h u ầ n tú y p h ẳ n g r ấ t ít g ặp , m à t h ô n g th ư ờ n g
x o ắn lu ô n kéo th eo uốn. L oại b iến d ạ n g n à y t a h a y g ặp tr o n g trư ờ n g h ợ p d ẩ m gãy k h ú c
c h ị u lự c v u ô n g g ó c với t r ụ c d ấ m ( h ì n h 9 .4 2 ), h a y t r o n g c á c c h i t i ế t m á y k h i t í n h t r ụ c
t r u y ẽ n ( h ì n h 9 .4 3 ) v.v...
D

ÍL
/////■

777T. 7777.
Á - B

Hình 9.42 Hình 9.43

T r ê n ( h ì n h 9 .4 2 ) lực p l à m c h o đ o ạ n d ẩ m AB c h ị u u ố n đ ổ n g t h ờ i n ổ c ũ n g l à m c h o
đ o ạ n d ẩ m đ d c h ị u x o ắ n bởi n g ẫ u lự c p n h â n với c h i ề u d à i đ o ạ n BC. T a n ổ i đ o ạ n d ầ m
AB c h ị u u ố n v à x o á n đ ổ n g t h ờ i . N ế u k ể đ ế n t r ọ n g l ư ợ n g b ả n t h â n c ủ a d ấ m t h ì đ o ạ n
d ẩ m A B c h ị u u ố n d o lự c p v à t r ọ n g l ư ợ n g b ả n t h â n c ủ a n ó g â y r a , đ ồ n g t h ờ i n d c h ị u
x o ắ n b ở i n g ẫ u lự c do lự c p v à t r ọ n g l ư ợ n g c ù a d ầ m C B g â y ra .

T r ê n ( h ì n h 9 .4 3 ), t r ụ c c h u y ề n AB k h ô n g p h ả i c h ỉ c h ị u x o á n d o c á c m ô m e n x o ắ n g â y
r a ( m ô m e n n à y b ầ n g lự c t á c d ụ n g t ừ d â y c u - r o a lê n b á n h x e n h â n với b á n k í n h b á n h
x e) m à c ò n c h ịu u ố n do t r ọ n g l ư ợ n g b ả n t h â n v à t r ọ n g l ư ợ n g c á c b á n h xe g â y n ê n .

N h ư v ậ y t r ê n m ọ i m ặ t c ắ t n g a n g c ủ a c á c t h a n h n g o à i m ô m e n x o á n M z c ò n cđ m ô m e n
uốn

T a cđ đ ị n h n g h ĩ a : M ộ t t h a n h c h ị u u ố n v à x o ắ n đ ổ n g t h ờ i l à t h a n h m à t r ê n m ọ i
m ặ t c ắ t n g a n g n g o à i m ô m e n u ố n M u c ò n có m ô m e n x o ắ n M r

2. Uốn và xoắn với thanh tròn

Vỉ t r ê n m ặ t c ắ t n g a n g cổ h a i t h à n h p h ầ n n ộ i lực, l à m ô m e n u ổ n M u v à m ô m e n x o á n
M z, n ê n đ ể t í n h t h a n h c h ị u u ố n v à x o ắ n đ ồ n g th ờ i, t r ư ớ c h ế t c h ú n g t a c ầ n t í n h c á c
t h à n h p h ẩ n n ộ i lự c đ ó .

T r o n g t r ư ờ n g h ợ p t ổ n g q u á t , m ô m e n u ố n M u l à m ô m e n t o à n p h ầ n , n ó là h ợ p lực.
c ủ a h a i m ô m e n t h à n h p h ẩ n là M x v à M y.

M u = V ỉv ^ + M y

236
 N h ư n g với t h a n h t r ò n k h ô n g c h ịu u ố n x i ê n vì h á t kì m ặ t n à o đi q u a t r ọ n g t â m c ũ n g
là m ặ t q u á n t í n h c h í n h t r u n g t â m n ê n m ặ t p h ẳ n g t á c d ụ n g c ủ a M u là m ặ t q u á n t í n h
c h í n h t r u n g t â m c ủ a m ặ t c á t n g a n g . N h ư v ậ y t h a n h c h ịu u ố n t h u ẩ n t ú y đ ổ n g t h ờ i với
x o á n ( h ì n h 9 .4 4 b ).

Hình 9.44

Đ ư ờ n g t r u n g h ò a v u ô n g g ó c với m ặ t p h ẳ n g t ả i t r ọ n g . C á c đ i ể m A v à B l à n h ữ n g
đ i ề m x a đ ư ờ n g t r u n g h ò a n h á t . T ạ i đổ ứ n g s u á t p h ả p do Mu g â y n ê n cổ g i á t r ị lớ n n h ấ t .

Mu
ơ max = K in l= w (9 ~ 31)

N ế u m ô m e n cổ c h i ề u n h ư (h ỉn h 9 .4 4 b ), t h ì ơ m,íX t á c d ụ n g ở đ i ể m B, ơ min t á c d ụ n g
ở đ i ể m A.

T r o n g c ô n g t h ứ c ( 9 - 3 1 ) , W u là m ô m e n c h ố n g u ố n c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g đối với đ ư ờ n g
tru n g hòa u. Vỉ m ặ t c á t n g a n g là h ìn h t r ò n n ê n :

wu = wX = w y

_ { Mi + M,2
D o d ó t a cổ : ơ max = 1ơ m •in 1 = - -ỵY
y (9-32)

T r ê n m ặ t c ắ t n g a n g n g o à i ứ n g s u ấ t p h á p do M u g â y ra , c ò n c đ ứ n g s u ấ t t i ế p do
m ô m e n x o ắ n M z g â y r a (bỏ q u a lực c ắ t) . N h ữ n g đ i ể m ở t r ê n c h u v i m ặ t c á t n g a n g là
n h ử n g đ i ể m cổ ứ n g s u ấ t t i ế p lớn n h ấ t .

N h ư v ậ y tạ i A v à B n g o à i ứ n g s u ấ t p h á p lớ n n h ấ t còn cđ ứ n g s u ấ t t i ế p lớ n n h ấ t t á c
d ụ n g v à đ ư ợ c t í n h t h e o c ô n g t h ứ c (x e m c h ư ơ n g 6 ).

Mz
r m,x = W j ,
(9-3 3)

T r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t ờ n h ữ n g đ i ể m n à y là t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ẳ n g

237
 max

Hình 9.45

T ó m lạ i với t h a n h c h ị u u ố n v à x o á n đ ổ n g t h ờ i , á p
d ụ n g n g u y ê n lí độ c l ậ p t á c d ụ n g t a x á c đ ị n h r i ê n g
b i ệ t ứ n g s u ấ t p h á p do m ô m e n u ố n g â y r a v à ứ n g s u ấ t
tiế p do m ô m e n x o ắ n g â y ra .

T r ê n ( h ì n h 9 .4 6 ) b i ể u d i ễ n s ự p h â n bố ứ n g su ất,
p h á p và ứ n g s u ấ t tiếp tr ê n m ặ t cắ t n g a n g củ a th a n h
t r ò n chịu, u ố n v à x o ắ n đ ổ n g th ờ i , k h i c á c m ô m e n nộ i
lự c có c h i ề u n h ư ở ( h ì n h 9 .4 3 ).

Đ iề u k i ệ n b ễ n c ủ a c á c p h â n t ố A v à B l à :
max ° max
- T h e o t h u y ế t b ể n ứ n g s u ấ t t i ế p lớ n n h ấ t
Hình 9.46
ơtđ = V õ2 + 4 r 2 < [ơ]
T h ay ơ và X ở (9 -31) v à (9 -33) vào ta được :

tđ + 4— * lơ]
wu w p2
N ế u b i ể u d i ễ n q u a M x v à My v à c h ú ý r ằ n g Wp = 2 .W X = 2 .W y t a đ ư ợ c :
1 (9 -3 4 )

T ư ơ n g t ự t h e o t h u y ế t b ề n t h ế n ă n g b iế n đổi h ì n h d á n g lớn n h ấ t , đ iề u k iệ n b ề n sê là :

tđ (9-3 5 )

T heo th u y ế t b ền Mo :
1 —a
=

H a y : ơ1{1 = — ^ [ff] (9 -3 6 )

238
 o
T ro n g đổ : a = — ; và ứ n g s u ấ t nguy h iể m khi kéo và nén .

C ó t h ể v i ế t m ộ t c á c h t ổ n g q u á t c h o c á c c ô n g t h ứ c ( 9 - 3 4 ) đ ế n ( 9 - 3 6 ) là :

M,
ơtđ
X

T r o n g đ ó M t - là m ô m e n đ ể t í n h , m ô m e n n à y đ ư ợ c t í n h n h ư s a u :

- T h e o t h u y ế t b ề n ứ n g s u ấ t ti ế p lớ n n h ấ t :

Mt = V + M* + M f

- T h e o t h u y ế t b ễ n t h ế n ă n g b iế n đ ổ i h ì n h d á n g lớ n n h ấ t :

- T h e o t h u y ế t Mo
M
■-V 3 -
— M2
4 7-

Mị = +m^ + M ị

3. Uốn và xoắn VỚI thanh hình chữ nhật

D ố i với t h a n h cđ m ặ t c á t n g a n g là h ì n h
c h ữ n h ậ t t a th ấ y ở các đ iể m góc ứ n g s u ấ t
p h . á p cd g i á t r ị lớ n n h ấ t , ở g i ữ a các c ạ n h ứ n g
HUiất t i ế p cđ g i á t r ị lớ n n h ấ t .

( ở g i ữ a c ạ n h d à i ứ n g s u ấ t t i ế p cố g i á t r ị
lớrn h ơ n ở g i ữ a c ạ n h n g ắ n ) .

N ế u t r ê n m ặ t c ắ t n g a n g có c ả M x v à My
tácc d ụ n g t h ì đ â y là b à i t o á n u ố n x i ê n đ ổ n g
t h ờ i v ới x o ắ n . T r o n g t r ư ờ n g h ợ p vẽ ở h ỉ n h
9 . 4 [ 7. Đ i ể m c là đ i ể m có ứ n g s u ấ t p h á p c ự c
đ ạ ii ( ứ n g s u ấ t k é o lớn n h ấ t ) , đ i ể m A l à đ i ể m
có ứ n g s u ấ t p h á p c ự c t i ể u ( ứ n g s u ấ t n é n lớn
n h iấ t). T ạ i các đ iể m đố ứ n g s u ấ t tiếp b ằ n g
k h t ô n g ( c á c đ i ể m góc). Vì v ậ y t r ạ n g t h á i ứ n g
s u í ấ t ở c á c đ i ể m đ ó là t r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t đ ơ n .
Hình 9.47
T r ị số c á c ứ n g s u ấ t đ ổ đ ư ợ c t í n h n h ư t r o n g u ố n x iê n

= Mx
^rnax wX + w y
(9 -3 7 )
M* Mx
<=r ____
m in - Y V
w.

239
 6max
£1 -S^rnax

x
max =wx ■

Hình 9.48
ơ c á c đ i ể m g i ữ a c á c c ạ n h n g o à i ứ n g s u ấ t p h á p c ò n có ứ n g s u ấ t t i ế p t á c d ụ n g , n ê n
t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t ở n h ữ n g đ iể m n à y là t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t p h ẳ n g đ ặc biệt, ứ n g s u ấ t
tại các đ iể m đó được tín h n h ư s a u :
T ạ i đ i ể m g i ữ a c ạ n h d à i ( t ạ i E - h ì n h 9 .4 8 b )

3 Mị M.
õ„ = >^rnax w„ a h . b2
(9-38)

T ạ i đ i ể m g i ữ a c ạ n h n g á n (tạ i F - h ì n h 9 .4 8 c ).

Mz
ơz = X
và T>= = 7W 1
( 9 ' 3 9 )

K h i k i ể m t r a b ể n , d o r ấ t k h ố x á c đ ị n h đ i ể m n à o l à n g u y h i ể m n h ấ t vì v ậ y t a p h ả i
k i ể m t r a c h o c ả b a p h â n t ố c , E, F n ê u t r ê n .
- Đ i ể u k i ệ n b ể n c ủ a p h â n t ố c ( h ỉ n h 9 .4 8 a )

M, My
(9-40)
ỡ m ax = w + X
w ~
V
* [ơ ]

- Đ iể u k iệ n b é n c ủ a p h â n tô E :

T h e o t h u y ế t b ề n ứ n g s u ấ t t i ế p lớ n n h ấ t :

ui (9-41)

T h e o t h u y ế t b ê n t h ế n ă n g b iế n đ ổi h ỉ n h d á n g lớ n n h ấ t :

td ' l í (9-42)
( ^ ) 2+ 3 (w ;) 2

T heo th u y ế t bền Mo ;

1 -a My 1+ a IỊ M y \ 2 / ^
^ [ơ] -43)
ỡ ‘đ “ 2 wý + 2 V( w y) + ( w 7)
- Đ iểu k iện bển củ a p h ân tố F :
T heo th u y ết bền ứ n g s u ấ t t i ế p lớ n n h ấ t :

240
 / A 7
í [ơ]
td - i ( w j 2+4 K ) (9 -4 4 )

T h e o t h u y ế t b ề n t h ế n ă n g b iế n đổ i h ì n h d á n g lớ n n h ấ t :

tđ (9-45)

T heo th u y ế t Mo :

1 a Mx
+ Sỉ [ơi
*td = (9 -46)
2 wx 2 V vw j
Vi dụ 1
C h ọ n k íc h t h ư ớ c m ặ t c ắ t n g a n g c h o d ầ m g ây k h ú c
n h ư h ì n h vẽ, t h e o t h u y ế t b ề n ứ n g s u ấ t ti ế p lớn n h ấ t .
B i ế t d ẩ m có m ặ t c ắ t n g a n g h ì n h c h ữ n h ậ t .

h = 2b ; [ ơ ] = 140M Pa.

Bài giải :
Đ o ạ n d ấ m B C c h ị u u ố n , đ o ạ n d ầ m AB c h ịu u ố n
v à x o ắ n đ ổ n g th ờ i. B i ể u đồ n ộ i lự c n h ư h ỉn h vẽ.

M ặ t c ắ t n g u y h i ể m là m ặ t c ắ t tạ i n g à r n G iá t r ị
m ô m e n u ố n v à m ô m e n x o ắ n ở đ đ là :

M ô m e n u ổ n M x = p . 1 = 8 .0 ,9 = 7 , 2 K N m =
= 720KNcm = 72.104 Ncm
M ôm en xoán Mz = p lỵ = 8 . 1 ,2 = 9 ,6 K N m

= 9 6 0 K N c m = 9 6 . lơ* N e m
ứ n g s u ấ t p h á p lớ n n h ấ t x u ấ t h iệ n ở n h ữ n g đ i ể m
th u ộ c m é p c ạ n h tr ê n v à c ạ n h dưới của m ặ t cắ t n g an g .
() g i ữ a c ạ n h d à i ( c h iề u c a o ) ứ n g s u ấ t t i ế p có g iá t r ị
lớ n n h ấ t ( đ i ể m K ?).
B i ể u đ ổ ứ n g s u ấ t n h ư ( h ì n h 9 .50).

Mx 7 2 . 10 4
.6
ỡ max ~ \v ~
X bh‘
72 . l ơ ’ 108. lơ 4
.6 = N /cin2
b(2b)2 b3

96 . 10 4 195 10 4
max w„ 0 ,4 9 2 b 3
T r o n g đó : W p = /i.b
Ị i . b 2 ..h = 0 ,2 4 6 .b 2(2b) = 0,4 9 2 . t r 5

ứ n g s u ấ t tiế p tạ i đ iểm Kj

241
 ^fTĨ T ÌĨK
K.

K2 K- m ax

K,

Hình 9.50
1 9 5 . 104 1 5 5 . 104
7 1 = r 7 m a x = ° > 7 9 5 -
b3 b3
T r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t ở K 1 là t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t p h ẳ n g đ ặ c b iệt. T h e o th u y ế t b é n
ứ n g s u ấ t t i ế p lớ n n h ấ t t a có :
1 0 8 . 10 4 V2/ 1 5 5 . 10 4 \ 2
ốt1, = vơ2m a x + 4r?
Ĩ ‘ í~ ĩ b3 / 1 h3 /
3 3 0 . 10 4
[ơ ] = 1 4 .1 0 3 N / c m 2
b3
3 3 0 . 10 4
= 6 , 2 c m v à h = 2 b = 1 2 ,4 c m
ĩ 14 . 10 3

K 2 là
t r ạ n g th á i tr ư ợ t t h u ầ n tú y
[ơ)
r
m ax
^ 2

195 . 10 4 , Ea -L
H ay 2 . - - , í 1 4 .103 1 1,0 m B
b3

3 9 0 . 10 4 Y r r "
olịlt Ỵ
Suy ra b 6 ,5 c m ' L
14 . 10 3
và h = 2b = 13cm X
Q
So sánh k íc h th ư ớ c tín h được
th eo đ iều k iện b ể n ở đ iể m K 1 và K 2
t a c h ọ n k íc h t h ư ớ c lớ n h ơ n , t ứ c là b
= 6 , 5 c m , h = 1 3 cm .
VÍ d ụ 2 :

T r ê n t r ụ c AB cđ g ắ n h a i b á n h x e
E v à F , k í c h t h ư ớ c n h ư h ì n h vẽ. T r ê n
b á n h x e E t á c d ụ n g lự c p = 3 K N , Hình 9.5/

242
t r ê n b á n h xe F t á c d ụ n g t ả i t r ọ n g Q. M ô m e n x o á n c ủ a p v à Q c â n b ằ n g vối n h a u .

T ì m b á n k í n h c ủ a t r ụ c AB, b iế t [ơ] = 6 0 M P a .

B à i g iả i :

C h u y ể n c á c lự c p v à Q v ề t â m t r ụ c A B t a đ ư ợ c h a i lự c p v à Q t á c d ụ n g v u ô n g g ó c
với t r ụ c d ầ m v à h a i n g ẫ u lự c là c á c m ô m e n x o ắ n do p v à Q g â y r a t r ê n t r ụ c AB.

M ô m e n x o á n do p g â y r a l à : M k = P . R = 3.1 = 3 K N .IĨ 1 = 3 . 1 0 5N . c m . M ô m e n x o ắ n
n à y c ầ n b ằ n g với m ô m e n x o ắ n c ủ a t ả i t r ọ n g Q t h e o đ ầ u b ài, d o v ậ v t a cổ :

P .R 3 .'1 0 5
Q .r = P .R H a y Q « —— - = 6000N = 6 K N
r 50

M ô m e n x o ắ n t r ê n đ o ạ n CD do p v à Q g â y r a là M z = 3 . 1 0 5 N . c m . Đ ể t ì m m ặ t c ắ t
n g u y h i ể m t a vẽ b i ể u đ ồ m ô m e n u ố n M^ d o p v à Q g â y r a t r o n g m ặ t p h ả n g t h ẳ n g đ ứ n g .

D ễ d à n g x á c đ ị n h đ ư ợ c c á c p h ả n lực ở A v à B v à vẽ b i ể u đ ổ m ô m e n n h ư ( h ỉ n h 9 .5 1 ).

M ặ t c ắ t n g a n g n g u y h iể m là m ặ t c ắ t n g a n g ở D t a c ó :

M = = V2,752 + 32 = 4 ,0 7 K N .m = 4 0 7 .103 N .cm

M ô m e n c h ố n g u ố n x á c đ ị n h t h e o t h u y ế t b ề n ứ n g s u ấ t t i ế p lớ n n h ấ t

T r o n g đổ : [ õ ] = GOM Pa = 6 0 0 0 N / c m 2.

Suy ra d = 3V6 8 0 = 8 ,7 9 c m . C h ọ n d = 9 cm .

D ể t h ỏ a m ã n đ i ể u k i ệ n b ẽ n , đ ư ờ n ẹ k í n h t r ụ c AB p h ả i k h ô n g n h ỏ h ơ n 9 c m .

PH À N BÀI TÂP

1. M ộ t d ầ m , k íc h t h ư ớ c c h ị u lự c n h ư
h ì n h vẽ.

H ã y k iểm t r a bền cho d ầ m n ếu :

= 10KN ; Po = 20K N ;
p 3 = 15KN

[ố] = 160M P a

243
 2. X ác đ ịn h k ích th ư ớ c m ặ t c ắ t n g a n g củ a
d ầ m t h é p c h ữ I, c h ị u lự c n h ư h ỉ n h vẽ. B i ế t [ô']
= 1 6 0 M P a . Với k íc h t h ư ớ c t ì m đ ư ợ c x á c đ ị n h
độ v õ n g c ủ a d ầ m .

3. X á c đ ị n h g i á t r ị
tả i tr ọ n g cho p h é p tác p 1fc;=p
d ụ n g l ê n d ầ m v à vị t r í 1Ị

3 0cm
trụ c tru n g hòa ở m ặt
£ 2
c á t n g a n g n g u y h iểm . a= 2 m 2d
[6]=16QMR3
18cm
20cm

4. C h ọ n k ích t h ư ớ c
m ặ t c á t n g an g và xác
q=2kN/^|m
đ ịn h vị t r í trụ c tru n g A
h ò a cho m ặ t c ắ t n g a n g
nguy h iểm của đầm .
2a a = 1m_ 2Q
[5] = 10 M P a

5. X á c đ ị n h t ả i t r ọ n g c h o p h é p t á c d ụ n g lê n d ầ m . B iế t : [ õ ] = lO O M P a ( X e m h ỉ n h
tra n g sau).

6 . M ộ t b ả n t h é p r ộ n g lO c m , d à y l e m , c h ị u k é o đ ú n g t â m b ằ n g c á c lực p = 7 0 K N
B ả n t h é p c ó lỗ k h o é t r ộ n g 3 c m .

X á c đ ị n h ơ max, ơ min, ở m ặ t c á t n g a n g n g u y h i ể m .

7. X á c đ ị n h ứ n g s u ấ t lớn n h ấ t ơ max v à n h ỏ n h ấ t ơ min v à vị t r í t r ụ c t r u n g h ò a c h o

m ặ t c á t n g a n g n g u y h i ể m c ù a cột.

244
 H ìn h b ù i tậ p 5 H ìn h b à i tã p 6

R|=120 kN

p
P2 = 2 00 kN

H ìn h b ù i 7
H ìn h b à i 8

8 . X á c đ ị n h ứ n g su ít lớn n h ấ t ơ nriX và
H
nhỏ nhất v à vị t r í t r ụ c t r u n g h ò a ch o
m ặ t c ắ t n g a n g n g u y h i ể m c ủ a cột.

9. X á c đ ị n h ứ n g s u ấ t p h á p lớ n n h ấ t
õ n V ì X v à n h ỏ n h ấ t ơ min t r ê n m ậ t c á t n g a n g
c ủ a p h á n t h a n h c h ịu lực p h ứ c t ạ p . C á c
th a n h h ìn h trò n , đ ư ờ n g k in h : d = 4cm .

Hình bài 9

245
 10. X á c đ ịn h k íc h thước m ặ t c ắ t n g a n g của cộ t

k -ợ Ế á ,
m
CN
<1
CT

% l ° / 3 a/?

co
ọ
Csl
ềi
mv Ằ
-P
C\J

[Ố]n =120M Pa 2b

Hình bài 10 Hình bài 11

11. Vẽ lõi cho các m ặt cát

n g a n g n h ư h ỉ n h vẽ.

12. V ẽ b i ể u đổ m ô m e n x o ắ n M.
và m ô m en uốn Mu và x ác đ ịn h ứ n g
s u ấ t tư ơ n g đ ư ơ n g theo th u y ế t bển
t h ứ ba.

Hình bài 12

13. B i ế t P j = 7KN , P2 =
12KN ; a l = 45° ; a 2 = 30° ; b
= 8 c m ; h = 1 2 c m ; l ỵ = 3 , Om ;
l 2 = 2 , Om [ơ] = 140M P a. K i ể m
t r a b ển cho d ấ m th eo th u y ế t b ền
th ứ ba.

Hình bài ỉ 3

246
14. X á c đ ịn h kích thước m ặ t cắt n gang của cột theo th u y ế t b ển thứ ba.

ơ
^r

Hình bài 14.

l õ . Cho b iết :

P (, = 4 0 0 k N

P ị = 80 kN

p 0 = 4 0 kN
p 3 = 2 0 kN

I = lm
h = 24cm

b = 8c m

[ỡ ì = 140M Pa

K i ể m t r a b ể n ch o cột.
Hình bài 15.

247
 CHƯ Ơ NG X

ỔN ĐỊNH CỦA THANH CHỊU NÉN (UỐN DỌC)

§1. KHÁI NIỆM VỂ SỰ MẤT ỔN ĐỊNH CÙA MỘT HỆ ĐÀN HỐI

ở c á c c h ư ơ n g t r ư ớ c c h ú n g t a đ ã n g h i ê n c ứ u c á c p h ư ơ n g p h á p t í n h bộ p h ậ n c ô n g
t r ì n h v ề đ ộ b ề n v à đ ộ c ứ n g k h i c h ú n g c h ị u kéo, n é n , x o ắ n , u ố n v à c á t k h i c h ị u lự c p h ứ c .
t ạ p . S o n g t h ự c t ế ch o t h ấ y n ế u c h ỉ t h o ả m ã n y ê u c ấ u v ề độ c ứ n g v à độ b ề n th ìc h ư a
đ ủ đ ể b ộ p h ậ n c ô n g t r ì n h có t h ể l à m v iệ c đ ư ợ c a n t o à n . N h i ể u bộ p h ậ n c ô n g t r h h bi
p h á h o ạ i k h i ứ n g s u ấ t c ò n n h ò h ơ n ứ n g s u ấ t c h o p h é p . Vì v ậ y k h i ứ n g s u ấ t n h ỏ , t h o ả
m ã n đ i ề u k i ệ n b ề n t a c h ư a cd q u y ể n k ế t l u ậ n v ê s ự t ổ n t ạ i a n t o à n c ủ a c ô n g t r ì n h
N g h i ê n c ứ u sự p h á h o ạ i c ủ a bộ p h ậ n c ô n g t r i n h k h i ứ n g s u ấ t c ò n bé, n g ư ờ i t a t h ấ y r ằ n g
t r o n g q u á t r ì n h b i ế n d ạ n g bộ p h ậ n c ô n g t r ì n h k h ô n g giữ đ ư ợ c t r ạ n g t h á i c â n b ằ n £ b a n
đ ấ u . Ví d ụ t h a n h c h ị u n é n đ ú n g t â m , n ế u x é t v ề độ b ễ n t h ỉ c h ỉ c ẩ n t h a n h có d i ê r t í c h
m ặ t c ắ t n g a n g tố i t h i ể u s a o c h o ứ n g s u ấ t n h ỏ h ơ n ứ n g s u ấ t c h o p h é p là đ ư ợ c . So ng n ế u
t ă n g c h i ề u d à i c ủ a t h a n h m à v ẫ n g iữ n g u y ê n d i ệ n t í c h F c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g t h ì tỉ số
ơ z = N z/F k h ô n g đổi n h ư n g t h a n h có t h ể bị c o n g đi, t h a n h k h ô n g chi c h ị u n é n m i c ò n

c h ị u u ố n . N h ư v ậ y t h a n h k h ô n g g iữ đ ư ợ c d ạ n g c â n b ằ n g b a n đ ầ u là d ạ n g t h ẳ n g i ư ợ c
t h i ế t k ế l à n é n đ ú n g t â m . T a n ó i t h a n h bị m ấ t ổ n đ ị n h .

ơ cơ h ọ c lí t h u y ế t t a t h ấ y r ằ n g s ự c â n b ằ n g c ủ a v ậ t r ắ n cổ t h ể là ổ n đ ị n h , p i i ố m
đ ị n h v à k h ô n g ổ n đ ị n h ( h ì n h 10 . 1)

H ìn h 1 0 .1
Ví d ụ q u ả c ầ u ở vị t r í t h ấ p n h ấ t c ủ a b ể m ặ t lõ m ( h ỉ n h 1 0 . 1 .a ) .N ế u đ ẩ y r a khbi vị
t r í c â n b ằ n g b a n đ ầ u n à y t h ỉ n g a y s a u k h i b ỏ lực n ổ c h u y ể n đ ộ n g t r ở lạ i v à cu ố i : ù n g
s ẽ v ề vị t r í c â n b ằ n g b a n đ ầ u s a u k h i d a o đ ộ n g q u a n h vị t r í đó. T a n ó i v ậ t r ắ n quả

248
c ầ u ) ở vị t r í c â n b ằ n g ổ n đ ịn h . N ế u q u ả c ẩ u đcặt ở b ễ m ặ t p h ẳ n g n ằ m n g a n g ( h ỉ n h
l O . l . b ) k h i đ ẩ y r a k h ỏ i vị t r í c â n b à n g b a n đ ấ u n d k h ô n g c ó k h ả n ă n g t r ở v ẽ vị t r í c ũ
s a u k h i b ỏ lự c , n h ư n g c ũ n g sẽ d ừ n g lạ i ở m ộ t vị t r í n à o đ ổ . T a n ó i v ậ t r á n ở vị t r í c â n
b ằ n g p h i ế m đ ị n h . C u ố i c ù n g k h i q u ả c ẩ u ở đ ỉ n h c ủ a b ể m ặ t lổi, s a u k h i đ ẩ y n ổ r a k h ỏ i
vị t r í c â n b à n g , n ố k h ô n g t r ở v ể vị
P=Rth
trí b an đ ấ u n ử a m à tiếp tụ c chu y ển
a) P<Ríh b) c)
đ ộ n g x u ố n g d u ớ i. S ự c â n b à n g c ủ a
v ậ t rá n tr o n g trư ờ n g hợp này không
-^1
ổ n đ ịn h (h in h lO .l.c )

B â y g iờ t a x é t v ề s ự ổ n đ ị n h c ù a
m ộ t h ệ đ à n hổi.
777777 77/777.
G i ả s ử cd m ộ t t h a n h d à i, m ộ t
đ ă u n g à m m ộ t đ ầ u t ự do, c h ịu lực
Hình 10.2
p n é n đ ú n g t â m ( h ì n h 10 .2 .a)

K h i l ự c p c ò n n h ỏ h ơ n m ộ t giới h ạ n n h ấ t đ ị n h n à o d ó t h ì t h a n h v ẫ n t h ả n g v à c h ị u
n é n t h u ầ n t u ý . N ế u t á c d ụ n g m ộ t lự c n g a n g R r ấ t n h ỏ ở đ ẩ u t ự do , t h a n h s ẽ bị l ệ c h
đ i r ấ t í t k h ỏ i vị t r í b a n đ ẩ u , n h ư n g k h i bỏ lự c R đi t h ỉ t h a n h lạ i t r ờ v ề vị t r í cũ , g iữ
n g u y ê n d ạ n g t h ả n g b a n đ á u . T h a n h k h ô n g n h ạ y c ả m với lự c n h ỏ R. N đ v ẫ n c h ị u n é n
t h u ầ n t u ý . T r o n g t r ư ờ n g h ợ p n à y t h a n h ở t r ạ n g t h á i c â n b ằ n g ổ n đ ị n h . B â y giờ t ă n g
l ự c p đ ế n m ộ t g iá t r ị n h ấ t đ ị n h , t h a n h v ẩ n t h ả n g , s o n g n ế u t á c d ụ i l g lự c n g a n g n h ỏ R
t h a n h bị l ệ c h k h ỏ i vị t r í b a n đ ầ u t ứ c l à bị c o n g đi (h ìn h 1 0 .2 ,b) v à k h i b ỏ lự c R đ i t h ì
th a n h v ẫ n c o n g về m ộ t p h ía m à k h ô n g trở vé d ạ n g th ẳ n g b a n đ ầ u nữ a. T h a n h đ ã r ấ t
n h ạ y c ả m với lự c n h ỏ R. T r ạ n g t h á i c â n b ằ n g n à y đ ư ợ c gọi là t r ạ n g t h á i tớ i h ạ n c ủ a
t h a n h . T r ị s ố lự c p ứ n g với t r ạ n g t h á i t ớ i h ạ n gọi là lực tới h ạ n kí h i ệ u là P th. N ế u lự c
p l ớ n h ơ n g i á t r ị lự c tớ i h ạ n ( P > P lh) t h ì d ạ n g t h ẳ n g c â n b ằ n g c ủ a t h a n h là k h ô n g ổ n
đ ị n h m à c h u y ể n t h à n h d ạ n g c o n g c â n b ằ n g . T h a n h k h ô n g g iữ đ ư ợ c d ạ n g c â n b ằ n g b a n
đ ầ u t a n ổ i t h a n h bị m ấ t ổ n đ ị n h ( h ỉ n h 1 0 .2 ,c). B ấ t cứ lực n h ỏ n g ẫ u n h i ê n n à o t á c d ụ n g
c ũ n g l à m t h a n h lệ c h đ i r ấ t lớn k h ỏ i vị t r í b a n đ ầ u . T h a n h bị u ố n d o lự c n é n d ọ c t r ụ c
g â y r a , v ì v ậ y c ò n gọi là u ố n dọc.

S ự x u ấ t h i ệ n u ố n d ọ c r ấ t n g u y h i ể m , vì
Ip
c h ỉ c ầ n t ả i t r ọ n g t ă n g lê n r ấ t ít c ủ n g l à m o)
c h o b i ế n d ạ n g t ă n g lê n r ấ t n h i ề u . Q u a n h ệ
g i ữ a độ v õ n g v à t ả i t r ọ n g là p h i t u y ế n . Độ
v õ n g t ă n g n h a n h l à m cho ứ n g s u ấ t d o u ố n
c ủ n g t ă n g n h a n h v à t h a n h s ẽ bị p h á h o ạ i
m ộ t c á c h n h a n h c h ó n g , v í d ụ với t h a n h c h ịu
n é n n h ư ở ( h ì n h 10 .3 .a).
77777
a ) - b ) K h i p > P tị] t h a n h bị c o n g đi v à có
đ ộ v õ n g ở đ ầ u t ự do là f ( h ì n h 10 .3,b).
Hình 10.3

249
 Khi p = 1 ,0 1 0 p th t h ì f = 9 % l

p = 1 ,0 1 5 P th t h ì f = 2 2 % l

Q u a v í d ụ t r ê n t a t h ấ y so với t r ư ờ n g h ợ p t h ứ n h ấ t , lự c p t r o n g t r ư ờ n g h ợ p s a u t ă n g
l ê n 5 °/00 n h ư n g đ ộ v õ n g đ ã t ă n g l ê n h ơ n 2 l ầ n .

Với n h ữ n g t h a n h m ả n h , t h ư ờ n g bị m ấ t ổ n đ ị n h k h i lự c n é n c h ư a lớn, t ứ c l à ứ n g
s u ấ t n é n c h ư a p h ả i là n g u y h iể m n ế u chỉ x é t vể k h ía c ạ n h độ bền. Do b iến d ạ n g t ă n g
l ê n n h a n h n ê n b ộ p h ậ n c ô n g t r ì n h cổ t h ể bị p h á h o ạ i m ộ t cách b ất ngờ.

L ịch s ử p h á t t r i ể n n g h ệ t h u ậ t x ây d ự n g đ ã b iế t k h ô n g ít tr ư ờ n g h ợ p các c ô n g t r ì n h
k ỉ t h u ậ t b ị p h á h o ạ i d o k h ô n g đ ư ợ c t í n h t o á n đ ú n g đ á n v ể ổ n đ ị n h . Ví d ụ n ă m 1 9 0 7 ở
M ĩ, s ụ p đ ổ m ộ t c h i ế c c ấ u l ớ n h ệ c ô n g s ơ n với n h ị p c h í n h 5 4 9 m b ắ c q u a s ô n g L a v r e n c h i a .
S ự p h á h o ạ i x ẩ y r a t r o n g t h ờ i g i a n x â y d ự n g , t r ư ớ c k h i k ế t t h ú c n g à y l à m v i ệ c 15 p h ú t .
T ấ t c à c ô n g n h â n v à ki t h u ậ t v i ê n ở t r ê n c ẩ u đ é u bị c h ế t (7 4 n g ư ờ i) ; 9 . 0 0 0 t ấ n k ế t
c ấ u k i m l o ạ i c h ì m x u ố n g n ư ớ c , cổ n h ữ n g c h ỗ ở đ ộ s â u h ơ n 4 0 m .

T r ư ờ n g h ợ p p h á h o ạ i c ẩ u K v e b e s k (c á c h K v e b e s k 14 K m ). N g u y ê n n h â n p h á h o ạ i
d o t í n h t o á n k h ô n g đ ú n g t h a n h t ổ h ợ p c h ịu n é n v ê ổ n đ ị n h .

V à o t h ờ i g i a n ấy, lí t h u y ế t t í n h t o á n n h ữ n g t h a n h đ ổ c h ư a đ ư ợ c n g h i ê n cứu m ột
c á c h đ ầ y đ ù n ê n n h ữ n g n g ư ờ i t h i ế t k ế k h ô n g bị b u ộ c tội.

C h í n n ă m s a u (v à o n ă m 1916), n g ư ờ i t a x â y d ự n g lại x o n g c ẩ u K v e b e s k m ớ i ở vị t r í
ch ỗ cũ t h e o sơ đ ổ cũ, lại x ẩ y r a s ự cố l ầ n n ữ a . L ẩ n n à y n h ị p t r e o rơi c h ì m x u ố n g nư ớc.
M ộ t t r ư ờ n g h ợ p bi t h ả m k h á c , c ó t h ể t r ở t h à n h b à i h ọ c m ẫ u c h ứ n g m i n h s ự c ầ n
t h iế t v à q u a n t r ọ n g p h ả i n g h iê n cứ u kĩ lư ỡ n g v ể ổn đ ịn h c ủ a các bộ p h ậ n c ô n g t r ì n h
c h ị u n é n l à t r ư ờ n g h ợ p x ẩ y r a với c ầ u ở l à n g M e n k h e n s t l i n ( T h ụ y sĩ) v à o t h á n g 5 n ă m
1 8 9 1 . T r o n g t h ờ i g i a n x ẩ y r a s ự cố, c ó đ o à n t à u k h á c h g ồ m 12 t o a đi t r ê n c ẩ u . C ẩ u cđ
c h i ề u d à i 4 2 m . Đ ầ u t à u k ị p c h ạ y q u a c ẩ u , c á c t o a rơ i x u ố n g k é o t h e o đ ầ u rơ i t h e o , 6
t r o n g s ố 12 t o a b ị rơ i, đ è l ê n n h a u , t a n vỡ, 74 n g ư ờ i b ị c h ế t v à g ắ n 2 0 0 n g ư ờ i k h á c bị
t h ư ơ n g . N g u y ê n n h â n s ự cố là m ộ t t r o n g c á c t h a n h c h ố n g x i ê n c ủ a d à n bị m ấ t ổ n đ ị n h ,
k é o t h e o s ự p h á h o ạ i t o à n bộ c ấ u .
N h ư v ậ y u ố n d ọ c l à n g u y h i ể m , n đ k h ô n g t h ể bỏ q u a đ ư ợ c . M ặ t c ắ t n g a n g c ủ a t h a n h
( d i ệ n t í c h v à h ì n h d á n g ) c h ị u n é n p h ả i đ ư ợ c q u y đ ị n h k h ô n g p h ả i t ừ đ i ề u k i ệ n b ề n do
n é n t h u ầ n tu ý m à từ đ iểu k iện ổn đ ịn h sao cho ứ n g s u ấ t n é n ph ải n h ò h ơ n ứ n g s u ấ t
tớ i h ạ n .

az < ơth = ụ (10-1)

V iệc x á c đ ị n h l ự c tớ i h ạ n v à n g h i ê n c ứ u c á c t á c d ụ n g m ấ t ổ n đ ị n h c ù n g với v iệ c
n g h i ê n c ứ u c á c p h ư ơ n g p h á p x á c đ ị n h k íc h t h ư ớ c m ặ t c ắ t n g a n g t ạ o n ê n b à i t o á n cơ
b ả n củ a k h o a học về ổn đ ịn h công trin h .

L ự c tớ i h ạ n l à g i á t r ị n h ỏ n h ấ t c ủ a lự c n é n , ứ n g với n đ t h a n h c h ị u n é n k h ô n g c ò n
k h ả n ă n g duy tri d ạ n g th ẳ n g cân bằng.

250
 ơ l e đ ị n h n g h ĩ a l ự c tới h ạ n là lự c c ấ n t h i ế t đ ể ch o c ộ t cổ độ l ê c h b é n h ấ t k h ỏ i vị t r í
th ản g b an đầu

T r ê n t h ự c t ế có n h i ề u t r ư ờ n g h ợ p lực n é n t á c d ụ n g cđ đ ộ lệ c h t â m n à o đ đ ( t u y n h ỏ )
v à t h a n h c ũ n g có t h ể cổ đ ộ c o n g b a n đ ẩ u n à o đ ó . Vì t h ế n g a y t ừ đ ầ u t h a n h c h ị u n é n
d ọ c t r ụ c đ ã bị u ố n .

T ó m l ạ i k h i p > P lh t h a n h s ẽ bị m ấ t ổ n đ ị n h h a y n ó i m ộ t c á c h k h á c l à t h a n h bị
m ấ t ổ n đ ị n h k h i s ự t ă n g cò giới h ạ n c ủ a t ả i t r ọ n g g â y n ê n s ự t ă n g k h ô n g cđ giới h ạ n
c u a độ v õ n g .

Vì vậy, k h i t h i ế t k ế p h ả i t í n h t o á n s ao c h o n h ữ n g t h a n h c h ị u n é n cổ k íc h t h ư ớ c đ ể lự c
tới h ạ n lớ n h ơ n n h i ể u lực t á c d ụ n g th ự c lên t h a n h đổ. T ứ c là p h ả i t h o ả m ã n đ i ê u k i ệ n :
p
p = Kôđ > 1 (10-2)
p,h
H ay [P] ^
^ôđ
K ỏđ - là h ệ số a n t o à n v ể m ặ t ổ n đ ị n h . Với v ậ t liệ u í t đ ồ n g c h ấ t l ấ y c a o h ơ n v ậ t
liệ u đ ổ n g c h ấ t . Với t h é p , h ệ sổ n à y lấy t ừ 1,8 đ ế n 3 ; với g a n g t ừ 5 đ ế n 6 ; với g ỗ t ừ
2 ,8 đ ế n 3,2.
M ấ t ổ n đ ị n h c ò n x ả y r a với k ế t cấ u c h ịu u ố n , x o ắ n và c h ịu lực p h ứ c t ạ p ( h ì n h 10.4 .a.b)

H ìn h 1 0 .4

T r ê n ( h ì n h 1 0 .4 .a ) là t r ư ờ n g h ợ p k h u n g c h ị u lự c ở n ú t . K h i c á c l ự c n à y n h ỏ , c á c c ộ t
c h ị u n é n đ ú i \ g t â m . K h i lực p v ừ a v ư ơ t q u á g iá t r ị tới h ạ n t h ì k h u n g bị c o n g đi t ứ c
th ờ i. C á c n ú t c ủ a n ó di c h u y ể n v ề m ộ t b ê n . D ạ n g cân b ằ n g b a n đ ẩ u cho trư ớ c của
k h u n g b ị m ấ t ổ n đ ị n h . K h u n g c h u y ể n s a n g d ạ n g c â n b ằ n g m ới.

T r ư ờ n g h ợ p d ấ m c ô n g s ơ n c h ị u uốn ( h ì n h 1 0 .4 .b). K h i lự c p < p ,h t h a n h c h ị u u ổ n

t r o n g m ặ t p h ẳ n g t h ả n g đ ứ n g . C ò n khi p > Pth t h a n h s ẽ bị u ố n ở n g o à i m ậ t p h ả n g đổ.
T h a n h đ ã c h u y ể n s a n g d ạ n g c â n b ằ n g m ới.

Với t h a n h c h ịu n é n đ ú n g t â m , khi m ấ t ổ n đ ị n h t h a n h c ò n c h ị u c ả u ố n .

251
 §2. BÀI TOÁN OLE XÁC ĐỊNH Lực TỚI HẠN
CỦA THANH CHỊU NÉN ĐÚNG TÂM

N h ư đã nổi ở trên , sự m ấ t
ổ n đ ị n h c ủ a t h a n h đôi k h i c ò n
gọi l à u ố n d ọ c vỉ t h a n h c h ị u
n é n bị c o n g đ i n h i ề u do lự c n é n a) R ___
tá c d ụ n g dọc th e o trụ c th a n h .

N g h iê n cứu sự c â n b ằ n g ổn
đ ị n h c ủ a h ệ đ à n h ổi có n h i ể u
p h ư ơ n g p h á p . Cơ sở v à kĩ t h u ậ t
s ử d ụ n g c á c p h ư ơ n g phẤp n à y 7 7f/7
đư ợ c n g h iê n cứ u ở m ô n học z
đặc b iệt ch u y ên n g h iên cứu
về ổ n đ ịn h c ủ a các công trìn h
hay gặp tro n g xây d ự n g và chế
tạ o m áy. H ìn h 1 0 .5
P h ư ơ n g p h á p t ổ n g q u á t h ơ n c ả là p h ư ơ n g p h á p đ ộ n g học, d ự a t r ê n cơ sở n g h i ê n cứ u
d a o đ ộ n g c ủ a h ệ r ấ t g ầ n với vị t r í c â n b ằ n g c h o t r ư ớ c . S o n g ở s ứ c b ề n v ậ t l i ệ u c h ú n g
t a k h ô n g n g i ê n c ứ u n ó với h a i lí do : N o đòi hỏi p h ả i cò k i ế n t h ứ c đ ặ c b i ệ t l ỉ n h vực
đ ộ n g h ọ c c ủ a h ệ đ à n h ổi ; Đ a s ố c á c b à i t o á n t h ư ờ n g g ặ p t r o n g t h ự c t ế kĩ t h u ậ t cổ t h ể
g iả i t h e o p h ư ơ n g p h á p đ ơ n g i ả n h ơ n - P h ư ơ n g p h á p Ole.

Đ ể h iể u rõ p h ư ơ n g p h á p này, ta x é t vễ b ài to á n sự c â n b ằ n g c ủ a t h a n h ch ịu nén
đ ú n g t â m ( h ì n h 1 0 .5 .a ) T h a n h t h ẳ n g , h a i đ ầ u liê n k ế t k h ớ p v à c h ị u lự c p t á c d ụ n g ở
gối di đ ộ n g . Đ â y là b à i t o á n đ ơ n g i ả n n h ấ t c ủ a lí t h u y ế t ổ n đ ị n h , đ ư ợ c O le l ẩ n đ ẩ u t i ê n
đ ư a r a v à g iả i ở g i ữ a t h ế kỉ X V I I I ( L . ơ l e là n h à t o á n h ọ c vĩ đ ạ i, v i ệ n sĩ v i ệ n h à n lâ m
P e t e c b u r g ) . Vì v ậ y k h i n ổ i v ể ổ n đ ị n h c ủ a t h a n h c h ị u n é n , n g ư ờ i t a t h ư ờ n g n ó i "Bài
t o á n Ole" h o ặ c l à "Ôn đ ị n h c ủ a t h a n h t h e o Ole".

K h i lự c p n h ỏ , t h a n h t h ả n g v à lự c n é n đ ú n g t â m ( h ì n h 1 0 .5 .a). K h i lự c p đ ạ t g iá
t r ị lự c tớ i h ạ n p = P th, g i ả s ử r ằ n g t h a n h bị c o n g đi vì m ộ t n g u y ê n n h â n n à o đ ó (vì
lú c n à y t h a n h r ấ t n h ạ y c ả m với s ự t á c d ụ n g d ù là n h ỏ ) ( h ì n h 10 .5 .b) t h a n h bị c o n g
t r o n g m ặ t p h ả n g cđ độ c ứ n g n h ỏ n h ấ t . M ô m e n u ố n t ạ i m ặ t c á t b ấ t kì, c á c h gối t ự a t r á i
m ộ t k h o ả n g z sẽ l à :

M (z) - P lhY (z) (a)

T ro n g đó l à độ v õ n g t ạ i m ặ t c ắ t cổ h o à n h đ ộ z, t a p h ả i lư u ý việc x á c đ ị n h d ấ u
c ủ a m ô m e n n à y . T r o n g b i ể u t h ứ c (a ) m ô m e n lấ y d ấ u d ư ơ n g vì t h a n h bị u ố n cổ b é lõm
q u a y l ê n t r ê n m à độ v õ n g lại d ư ơ n g . N ế u t h a n h c o n g lên , c ó b ề lõ m q u a y x u ố n g dư ối
t h ì m ô m e n â m s o n g độ v õ n g lú c đổ c ũ n g â m . ở t r ạ n g t h á i c â n b ằ n g n à y v ậ t liệ u v ẫ n
l à m việc t r o n g m i ê n đ à n hối. S ử d ụ n g p h ư ơ n g t r ì n h vi p h â n g á n đ ú n g c ủ a đ ư ờ n g đ à n hổi.

252
 M(z)
y (z) = " Ẽ J ~ (b)
T a l ấ y J mịn vì t h a n h bị c o n g t r o n g m ặ t p h ẳ n g có độ c ứ n g n h ỏ n h ấ t . T h a y (a) v à o
(b) t a đ ư ợ c :

Y>> =

(z) = “ E J min

H ay Y ” (z) + = 0
min

p th -
Đ ật — — = a 2 (c)
min

T a có p h ư ơ n g t r ì n h vi p h â n g ầ n đ ú n g c ủ a đ ư ờ n g đ à n h ổ i có d ạ n g s a u :

Y ” (z) + « 2 . Y(z) = 0 (d)

N g h i ệ m t ổ n g q u á t c ủ a p h ư ơ n g t r i n h là :

Y (z) = Cj . S in a Z 4- Co . C osaZ (e)

Cị và C 2là c á c h ằ n g s ố tí c h p h â n , đ ư ợ c x á c đ ị n h t ừ c á c đ i ề u k i ệ n b i ê n (c á c đ i ề u
k iệ n liên k ế t c ủ a t h a n h ) . 0 h a i đ ấ u t h a n h độ v õ n g b ằ n g k h ô n g .

Khi z = 0 thì Yfo) = c v 0 + a ,.0 = 0 (1)

z = l Y(1) = C ,.S in a . l + C 2 . Cosa . l = 0 (2)

T ừ ( 1) s u y r a C 2 = 0

Vì C 2 = 0 n ê n p h ư ơ n g t r ì n h (e) có d ạ n g cu ối c ù n g ià :

Y (z) = Cj . S i n a . z (0

v à đ i ề u k i ệ n ( 2 ) cố d ạ n g :

Cj . S i n a . I = 0 (g)

Đ ể c h o b i ể u t h ứ c n à y b ằ n g k h ô n g th ì S i n a / p h ả i b ằ n g k h ô n g vì C 1 k h ô n g t h ể b ằ n g
k h ô n g đ ư ợ c . N ế u C j = 0 t h ì p h ư ơ n g t r ì n h (f) l u ô n lu ô n b ằ n g k h ô n g , n g h ĩ a là t h a n h
l u ô n l u ô n t h ẳ n g , m à k h ô n g bị c o n g đi. Đ i ề u đ ó t r á i với g i ả t h i ế t b a n đ ầ u là t h a n h bị
u ố n c o n g . Vỉ v ậ y p h ả i cđ :

S in a . 1 = 0

Suy ra : a . / = n 71 . ( n = 1,2,3...)

Xì 71
H ay a = —ị - (h)

T h a y (h) v à o (f) t a đ ư ợ c đ ư ờ n g đ à n hổi c ủ a d ấ m c ó d ạ n g h ì n h s i n :

253
 Y(z) = Cj . Sin -Ỵ .z (1 0 -3 )

Thay (h) vào (c) ta được lực tới hạn :

Với m ỗ i m ộ t g i á t r ị c ủ a n t a n h ậ n đ ư ợ c m ộ t g i á t r ị c ủ a l ự c tớ i h ạ n ( P lh). N h ư v ậ y
t a t h u đ ư ợ c m ộ t t ậ p h ợ p c á c g i á t r ị c ủ a lực t ớ i h ạ n t ư ơ n g ứ n g với c á c d ạ n g k h á c n h a u
c ủ a đ ư ờ n g đ à n hồi.

T r ê n t h ự c t ế l ự c p t ả n g t ừ k h ô n g đ ế n m ộ t g i á t r ị n h ấ t đ ị n h , vì v ậ y c h ỉ c ấ n p đ ạ t
đ ế n m ộ t g i á t r ị n h ỏ n h ấ t t r o n g ( 1 0 - 4 ) t ứ c là ứ n g với n = 1 l à t h a n h b ị m ấ t ổ n đ ị n h
(vì n = 0 k h ô n g c h o t a lời g iả i c ủ a b à i t o á n ) . N h ư v ậ y với n = 1 t a n h ậ n đ ư ợ c g i á t r ị
n h ỏ n h ấ t c ủ a l ự c tớ i h ạ n .

(1 0 -5 )

C ô n g t h ứ c n à y do L eo n ard ổ l e t ỉ m r a c á c h đ â y h ơ n 2 0 0 n ă m ( 1 7 4 4 ) vì v ậ y đ ư ợ c
g ọi l à c ô n g t h ứ c Ổ le. L ự c tớ i h ạ n x á c đ ị n h t h e o c ô n g t h ứ c n à y gọi l à lự c tớ i h ạ n ơ l e .

T ừ c ô n g t h ứ c O le t a t h ấ y , g i á t r ị c ủ a lự c tớ i h ạ n tỉ lệ t h u ậ n v ớ i đ ộ c ứ n g v à tỉ lệ
n g h ị c h với b ì n h p h ư ơ n g c h i ề u d à i c ủ a t h a n h .

Với n = 1 P h ư ơ n g t r ì n h đ ư ờ n g đ à n h ồ i ( 1 0 - 3 ) cd d ạ n g :

Y(z) = C|. S i n y . z
T h a n h b ị u ố n t h e o n ử a b ư ớ c s ó n g h ì n h s i n với độ v õ n g l ớ n n h ấ t C j. S o n g C 1 v ẫ n
c h ư a x á c đ ị n h đ ư ợ c , vỉ t h ế đ ư ờ n g đ à n hồ i c ũ n g k h ô n g đ ư ợ c x á c đ ị n h . Đ ó l à t a đ ã s ử
d ụ n g p h ư ơ n g t r ì n h v i p h â n g ấ n đ ú n g c ủ a đ ư ờ n g đ à n hổi. N ế u s ử d ụ n g p h ư ơ n g t r ì n h vi
p h â n đ ú n g t h ì c ổ t h ể x á c đ ị n h đ ư ợ c k h ô n g c h ỉ g i á t r ị c ủ a lự c tới h ạ n m à c ò n q u a n h ệ
g iữ a lự c n é n v à đ ộ v õ n g c ủ a th a n h . S o n g đ ể giải bài to á n n à y p h ả i d ù n g c á c h à m đ ặ c
b i ệ t v à n g h i ê n c ứ u v ấ n đ é n à y v ư ợ t r a k h ỏ i p h ạ m v i m ô n học. T đ m lạ i k h i b i ế n d ạ n g
l ớ n k h ô n g t h ể d ù n g p h ư ơ n g t r ì n h v i p h â n g ầ n đ ú n g c ủ a đ ư ờ n g đ à n h ổ i, l ú c đ ổ c á c
n g h i ệ m s ẽ k h ô n g cđ n g h ĩ a .

B ả n g ở t r a n g s a u c h o t a l ự c P th với n h ữ n g n k h á c n h a u .

X é t v ề m ặ t lí t h u y ế t t h ì k h i t h a n h bị m ấ t ổ n đ ị n h n ế u đ ư ờ n g đ à n h ồ i có d ạ n g n l ầ n
n ử a b ư ớ c s ổ n g h ì n h s i n t h ì lự c tớ i h ạ n t ă n g n 2 l ầ n so với g i á t r ị n h ỏ n h ấ t ( 1 0 - 5 ) . Vì
v ậ y t r o n g t h ự c t ế đ ể t ă n g g iá t r ị c ủ a lự c tới h ạ n t ứ c là t ă n g t í n h ổ n đ ị n h c ủ a t h a n h ,
n g ư ờ i t a t h ư ờ n g đ ặ t t h ê m c á c gố i t ự a đ i ể m c h ị u u ố n c ủ a đ ư ờ n g đ à n h ố i ( h ì n h 10 . 6 .a.b).

254
 H ìn h 1 0 .6

N ế u đ ặ t gối t ự a t ạ i g i ữ a n h ị p ( h ìn h 1 0 . 6 .a ) t h i lực tớ i h ạ n t ă n g 4 lầ n , n ế u đ ặ t t ạ i
n h ữ n g đ i ể m ở 1/3 n h ị p t h ì lực tới h ạ n t ã n g 9 l ầ n ( h ì n h 1 0 . 6 .b). Đ ố i với t h a n h l à m v iệ c
t r o n g m i ề n đ à n hổi, lự c tới h ạ n chỉ p h ụ t h u ộ c v à o kích t h ư ớ c h ì n h h ọ c c ủ a t h a n h v à
m ô đ u n đ à n h ổ i c ủ a v ậ t liệu, m à h o à n t o à n k h ô n g p h ụ t h u ộ c v à o c á c đ ặ c t r ư n g v ề độ
b ề n c ủ a v ậ t l i ệ u l à m t h a n h đó. Ví d ụ nổ k h ô n g p h ụ t h u ộ c v à o m á c c ủ ạ t h é p vì c á c lo ạ i
t h é p t u y c ó c á c đ ặ c t r ư n g v ể độ b ề n k h á c n h a u n h ư n g m ô đ u n đ à n hổi c ủ a c h ú n g t h ự c
t ế n h ư n h a u , c h o n ô n lự c tới h ạ n n h ư n h a u . H a i t h a n h cố c ù n g c á c k íc h t h ư ớ c h ì n h h ọ c
n h ư n g đ ư ợ c c h ế t ạ o t ừ n h ữ n g loại t h é p k h á c n h a u và là m v iệ c t r o n g m i ễ n đ à n h ổ i t h ì
b ị m ấ t ổ n đ ị n h v ới c ù n g m ộ t lực tới h ạ n .

N h ư v ậ y t a t h ấ y đ ư ợ c s ự k h á c n h a u rõ r ệ t g i ữ a kéo v à n é n . L ự c k é o giới h ạ n p h ụ
t h u ộ c t r ự c t i ế p v à o c á c đ ặ c t r ư n g về độ b ề n c ủ a v ậ t liệu, vì v ậ y đ ố i với m ỗ i lo ại t h é p
k h á c n h a u có g i á t r ị k h á c n h a u .

T r o n g k h i đ ó t a lại có bức t r a n h k h á c h ẳ n đối với t h a n h c h ị u n é n t r o n g giới h ạ n

đ à n hồi.

255
 L ự c k é o giới h ạ n k h ô n g p h ụ t h u ộ c v à o c h i ể u d à i c ủ a t h a n h , n h ư n g k h i n é n t h ì n ó
lại g i ả m đi r ấ t n h a n h k h i t ă n g c h i é u d ài.

U ố n dọc c ủ a các t h a n h ch ịu n é n đ ặc b iệ t n g u y h iể m , nd x ẩy r a m ộ t c á c h b ấ t ngờ

vì v ậ y k h ó có t h ể b á o t r ư ớ c t r o n g c á c k ế t c ấ u k h i m à c á c b ộ p h ậ n c h ị u n é n c ủ a n đ
k h ô n g đ ư ợ c q u y đ ị n h k íc h t h ư ớ c m ộ t c á c h đ ú n g đ ắ n . T r o n g c á c t h a n h c h ị u k é o , c á c d â u
h i ệ u c ủ a t r ạ n g t h á i n g u y h i ể m t h ư ờ n g cđ t r ư ớ c lú c p h á h o ạ i r ấ t l â u , c ò n t r o n g c á c t h a n h
c h ị u n é n , c á c d ấ u h i ệ u v ề k h ả n ă n g bị m ấ t ổ n đ ị n h t h ư ờ n g k h ô n g t h ấ y r õ r ệ t l ắ m .

T ấ t c ả đ iều đó buộc c h ú n g ta p h ả i đ ặ c b iệt ch ú ý đ ế n ổ n đ ịn h c ủ a t h a n h ch ịu n én .

§3. ÁNH HƯỜNG CỦA DẠNG LIÊN KẾT CÁC ĐÁU THANH
ĐỂN GIÁ TRỊ LỰC TỚI HẠN

T h ô n g t h ư ờ n g t ấ t c ả c á c đ a u t h a n h đ ư ợ c l i ê n k ế t t h e o c á c d ạ n g ( h ì n h 10.7)

th 'Pith 1 th th
a) b) c)
\
\
\
I '1 /
/
/
/
/- /-
i //
7777 77

/4=2 ề.
777777
/7 7 7 7 7
77777: 7 7 /7 7

/4=0.7 /*=Q5 /4=0,5

//m A 1 0 . 7

C ô n g t h ứ c ( 1 0 - 5 ) C h o t a lự c tớ i h ạ n đối với t h a n h cổ h a i đ ầ u liê n k ế t k h ớ p . Đ ể

n h ậ n đ ư ợ c lự c t ớ i h ạ n đối với t h a n h cd l iê n k ế t k h á c , c h ú n g t a g i ả i t ư ơ n g t ự n h ư đối
với t h a n h h a i đ ẩ u liê n k ế t k h ớ p (b à i t o á n O le ). C ô n g t h ứ c O le t ổ n g q u á t đ ể t í n h lực
t ớ i h ạ n đ ó i với n h ữ n g t h a n h có liê n k ế t k h á c n h a u cđ d ạ n g :

7T2E J .min
( 10 - 6 )
p,h =
0“ -z)2
T r o n g đ ó ỊẦ - h ệ sổ p h ụ t h u ộ c v à o d ạ n g l iê n k ế t ở h a i đ ấ u t h a n h (c ò n g ọi l à h ệ số
c h i ể u d à i t í n h t o á n h a y c h i ề u d à i t ự do), t í c h số Ị . d — l Q gọi là c h i ề u d à i t í n h t o á n h a y

c h i ề u d à i t ự do.

C h i ề u d à i t ự do l Q c ó t h ể h i ể u là c h i ề u d à i g i ả đ ị n h n à o đó c ủ a t h a n h h a i đ ấ u liê n
k ế t k h ớ p m à có lự c tớ i h ạ n b ằ n g lự c tới h ạ n c ủ a t h a n h c h o t r ư ớ c .

256
 T r o n g m ộ t số t r ư ờ n g h ợ p đ i ề u n à y cổ t h ể t h ấ y n 2 E J min
t ừ n h ậ n x é t v ề h ì n h học. v í d ụ với m ộ t t h a n h đ ấ u 4ZX
n g à m m ộ t đ ầ u t ự d o ( h i n h 10 . 8 ) t a có t h ể coi n h ư
m ộ t n ử a t h a n h h a i đ ầ u liê n k ế t k h ớ p , th ì l Q = 2 1 .
N h ư vậy = 2

Đ ố i với t h a n h n g à m h a i đ ầ u , c h i ề u d à i n ử a b ư ớ c
s ó n g g iữ a h ai đ iể m uốn b ằ n g m ộ t n ử a ch iều dài
th a n h , n h ư vậy ^ = 0,5

C ô n g t h ứ c ( 1 0 - 6 ) cổ t h ể x á c đ ị n h đ ư ợ c n ế u t a
x é t p h ư ơ n g t r ì n h vi p h â n c ủ a đ ư ờ n g đ à n h ồ i t r o n g
u ốn dọc H ìn h 1 0 .8

yg + «V'W= 0
P h ư ơ n g t r ì n h n à y n h ậ n đ ư ợ c b ằ n g c á c h lấ y đ ạ o h à m l i ê n t ụ c h a i l ầ n p h ư ơ n g t r ì n h
vi p h â n b ậ c 2 (d) ở § 2 .

L ờ i g i ả i c ủ a p h ư ơ n g t r ì n h n à y có d ạ n g :
= A s in a z + B co saz + Cỵ + D
C á c h ằ n g số A ,B ,C v à D x á c đ ị n h t ừ c á c đ i ề u k iệ n b iê n ( đ i ề u k i ệ n l iê n k ế t ở h a i đ ấ u
t h a n h ). v í d ụ đối với t r ư ờ n g h ợ p t h a n h m ộ t đ ầ u n g à m , m ộ t đ ẩ u k h ớ p (h ìn h 10.7.C) t a cổ :

K h i z = 0 ( tạ i n g à m ) : = 0 và y ’() = 0

Khi z = l ( tạ i k h ớ p ) : y (1) = 0 ; M (1) = E J min y ” (|) = 0 h a y y ” (ị) = 0

S ử d ụ n g cá c đ iề u k iện t r ê n t a được :

B +D = 0 ; A a + C = 0

và A s in a l + B c o s a l + C1 + D = 0
A s in a l + B co sa 1 = 0

T a t h ấ y r ằ n g đ ố i với h ệ p h ư ơ n g t r ì n h t h u ầ n n h ấ t ( k h ô n g có s ố h ạ n g t ự do) c h i cố
n g h iệ m tr o n g trư ờ n g hợp đ ịn h th ứ c của n ó b ằn g k hông
0 10 1
a 0 10
s in a cos a 1 11 = 0
1

sin a cos a 0 0
G iải r a t a được t g à l = a l . N g h iệm n h o n h ấ t của p h ư ơ n g tr ìn h n à y k h á c k h ô n g
a l = 4 ,4 9 vậy :

4 >4 9 2 _ E J min _ J ĩ 2 E J min

P[h ~ l2 ~ (0,7 /)2
T r o n g đ ò ỊẦ « 0,7.

B ằ n g c á c h t ư ơ n g t ự t a cổ t h ể n h ậ n đ ư ợ c c á c g iá t r ị c ủ a h ệ số ỊjL đ ố i với c á c l i ê n k ế t
k h á c ở hai đ ầu th an h .

257
 T ừ c ô n g t h ứ c ( 1 0 - 6 ) t a t h ấ y n ế u ỊẦ c à n g n h ỏ t h ì lự c tớ i h ạ n c à n g lớ n v à t ả i t r ọ n g
c h o p h é p t á c d ụ n g l ê n t h a n h c à n g lớn. Ví d ụ t ả i t r ọ n g c h o p h é p t á c d ụ n g l ê n t h a n h h a i
đ ầ u n g à m c ó t h ể l ớ n g ấ p 4 l ấ n t ả i t r ọ n g ch o p h é p t á c d ụ n g l ê n t h a n h h a i l i ê n k ế t . Vì
t h ế p h ả i l à m l i ê n k ế t n g à m ở h a i đ ầ u t h a n h ở n ơ i n à o cđ t h ể l à m đ ư ợ c . T ấ t n h i ê n t r ê n
t h ự c t ế k h ô n g p h ả i l ú c n à o c ũ n g t h ự c h i ệ n đ ư ợ c . T r ê n t h ự c t ế c á c liê n k ế t ở m ứ c đ ộ
n à o đ ó cổ t í n h đ à n hồ i. K h i t í n h t o á n t h a n h h a i đ ẩ u n g à m n g ư ờ i t a t h ư ờ n g co i l à k h ớ p
đ ể cố d ự t r ữ a n t o à n về ổ n đ ị n h .
S a u k h i t í n h đ ư ợ c lự c t ớ i h ạ n t a cổ t h ể t í n h ứ n g s u ấ t tớ i h ạ n ơ th c ủ a t h a n h

K h i p = P lh t h a n h v ẫ n c h ịu n é n do đ ó :

th
K 2 E J min
ơth = T =
K2EiL
hay ỡth = (piý

T r o n g đtí i min
■Vịi l là b á n k í n h q u á n t í n h c ự c t i ể u c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g .

Đ ặt : Ả= (10-7)
m in

K 2 E
T a cổ
ơ lh =
(10-8 )
A2
H ệ số Ằ p h ụ th u ộ c vào đ ặc t r ư n g h ìn h học c ủ a m ặ t c ắ t v à d ạ n g liên k ế t c ủ a th a n h ,
Ằ c à n g lớ n t h ì t h a n h c à n g d ễ bị m ấ t ổ n đ ị n h , đ ó là n h ữ n g t h a n h m à n h , vì v ậ y Ả đ ư ợ c
gọi là độ m ả n h c ủ a t h a n h .

N ế u ơ th c à n g l ớ n t h ì t h a n h c à n g ổ n đ ị n h , t ứ c là t í n h ổ n đ ị n h c ủ a t h a n h c à n g c a o

v à n g ư ợ c lạ i n ế u ơ c à n g b é t h ì t h a n h c à n g d ễ bị m ấ t ổ n đ ị n h , ơ lhp h ụ t h u ộ c vào mô

đ u n đ à n h ổ i E c ủ a v ậ t liệ u v à độ m ả n h Ả .

Ví d ụ : X á c đ ị n h lự c tới h ạ n cho t h a n h th é p , m ộ t đ ẩ u n g à m , m ộ t đ ầ u t ự do n h ư h ì n h vè.

M ặ t c ắ t n g a n g c ủ a t h a n h là t h é p I N Q 22 (h ìn h 10.9) :

B à i g iả i :

T r a b ả n g th é p I N ° 22 t a được :

J x = 2 5 5 0 c m ‘ ; J y = 1 5 7 c m 4 ; F = 3 0 , 6 c m 2.

Mô đ u n đ à n hồi c ủ a th é p E = 2,1.10 6kg/cm 2 = 2,1.10 5M P a.

C h i ề u d à i t h a n h / = 4 m = 4 0 0 cm .

T h a n h m ộ t đ ầ u l i ê n k ế t n g à m , m ộ t đ ầ u t ự d o cố hệ
só u = 2. T h a n h s ẽ bị m ấ t ổ n đ ị n h t r o n g m ặ t p h ả n g có In
N?
?2 2
đ ộ c ứ n g n h ỏ n h ấ t , vì v ậ y c ấ n p h ả i lấ y m ô m e n q u á n t í n h
n h ò h ơ n (Jy). T h e o c ô n g t h ứ c O le ( 1 0 - 6 ) . Hình 10.9

258
 (3 ,1 4 )2 . 2 , 1 . l ơ ’ . 157
= 5 0 7 9 k g = 5 0 ,7 9 K N
(2 .4 0 0 )2

50790
^ = ìeeơN/cm 2 = 1 6 ,6 M P a
3 0 ,6
T ừ k ế t q u ả n h ậ n đ ư ợ c t a t h ấ y r ằ n g t h a n h bị m ấ t ổ n đ ị n h với ứ n g s u ấ t c ò n n h ỏ h ơ n
n h i ê u g i ớ i h ạ n đ à n h ồi v à ứ n g s u ấ t c h o p h ép. N ế u ch ỉ x é t v ể đ ộ b ể n t h ì với ứ n g s u ấ t
đ c r ấ t a n t o à n , t h a n h cố t h ể c h ịu đ ư ợ c ứ n g s u ấ t lớ n g ấ p n h i ề u l ẩ n m à k h ố n g bị p h á
h o ạ i, s c n g n ế u x é t v ề ổ n đ ị n h t h ì ứ n g s u ấ t n é n p h ả i n h ỏ h ơ n 1 6 ,6 M P a . N ế u ứ n g s u ấ t
lớ n h ơ n g i á t r ị đ ó t h ì t h a n h s ẽ bị c o n g đi, n ố k h ô n g chỉ ch ịu n é n m à c ò n c h ị u u ố n . B i ế n
d ạ n g sẽ' t ă n g l ê n r ấ t n h a n h v à l à m ch o t h a n h bị p h á hoại.

§4. GIỚI HẠN ÁP DỤNG CÔNG THỨC OLE, CÔNG THỨC IASINSKỈ

O l e t ì m r a c ô n g t h ứ c x á c đ ị n h tới h ạ n c á c h đ â y h ơ n 200 n ă m v à t r o n g m ộ t t h ờ i
g i a n d à i n ó l à đ ễ t à i c ủ a c á c c u ộ c t h ả o l u ậ n t r a n h cã i. C ác c u ộ c t r a n h l u ậ n k é o d à i g â n
7 0 n ă m . M ộ t t r o n g n h ữ n g n g u y ê n n h â n c h ín h c ủ a cá c cu ộ c t r a n h l u ậ n là t r o n g m ộ t số
t r ư ờ n g h ợ p c ô n g t h ứ c ơ l e k h ô n g đ ư ợ c t h í n g h i ệ m x á c n h ậ n . Đ i ể u đ ó có t h ể g i ả i t h í c h
l à k h i t h i ế t l ậ p c ô n g t h ứ c x á c đ ị n h lự c tới h ạ n O le đ ã g iả t h i ế t l à v ậ t l iệ u l à m v iệ c
t r o n g m i ể n đ à n hối v à t u ầ n t h e o d ị n h l u ậ t I l ú e .
Vi v ậ y , đ ư ơ n g n h i ê n là n ó k h ô n g t h ể s ử d ụ n g đ ư ợ c t r o n g c á c t r ư ờ n g h ợ p k h i m à
ứ n g s u ấ t t ớ i h ạ n lớn h ơ n giới h ạ n tỉ lệ. N ó c h ỉ đ ú n g khi ứ n g s u ấ t t ớ i h ạ n t r o n g t h a n h
k h ô n g v ư ợ t q u á giới h ạ n tỉ lệ c ủ a v ậ t liệu. M à giới h ạ n tỉ lệ c ủ a n h ữ n g v ậ t l iệ u k h á c
n h a u c ó g i á t r ị k h á c n h a u , do đ đ c ô n g t h ứ c O le c ũ n g có giới h ạ n s ử d ụ n g k h á c n h a u .
Đ ố i với n h ữ n g t h a n h n g ắ n ứ n g s u ấ t tớ i h ạ n t í n h t h e o Ole n h ậ n đ ư ợ c l ớ n h ơ n giới h ạ n
t ỉ lệ v ạ y v ớ i n h ữ n g t h a n h n g ắ n c ô n g t h ứ c O le k h ô n g sử d ụ n g đ ư ợ c
T ổ m lạ i giới h ạ n s ử d ụ n g c ô n g t h ứ c Ole là ứ n g s u ấ t tới h ạ n k h ô n g v ư ợ t q u á giới
h ạ n t ỉ lệ, v ậ y t a có đ i ể u k i ệ n s ử d ụ n g c ô n g t h ứ c ơ l e là :

(1 0 -9 )

( 10 - 10 )

N ế u Ằ < Ả(ì t h ỉ c ô n g t h ứ c O le k h ô n g sử d ụ n g đ ư ợ c , An h o à n t o à n p h ụ t h u ộ c v à o v ậ t

liệ u . V ỉ d ụ với t h é p C T 3 có ơt| — 2 1 0 M P a ( ~ 2 1 K N /c m 2) ;

E = 2 , 1 .1 0 5; M P a = 2 , 1 . 1 0 4 K N / c m 2 . L ấ y J 1 2 = 10 t a đ ư ợ c

259
 Với t h é p C T 5 Aơ = 90

N hữ n g th an h có Ả > Ả Q gọi là t h a n h cđ đ ộ m ả n h lớn.

N h ữ n g th an h có À < Ằ Q gọi l à t h a n h cd độ m ản h vừa và bé.

N h ữ n g th an h cđ đ ộ m ả n h v ừ a và bé t h ỉ k h ô n g s ừ d ụ n g đ ư ợ c c ô n g t h ứ c O le đ ể t í n h
lự c tớ i h ạ n .
T r o n g t r ư ờ n g h ợ p t h a n h là m việc ở n g o à i m i ề n đ à n hồi, việc x ác đ ịn h ứ n g s u ấ t tớ i h ạ n
b ằ n g lí t h u y ế t vô c ù n g p h ứ c tạp . Vì v ậy nguời t a p h ả i tiến h à n h c á c n g h iê n cứ u t h ự c n g h iệ m .
T r ê n cơ sở c á c k ế t q u ả t h ự c n g h i ệ m F .s I a s i n s k i (g iá o s ư t r ư ờ n g đ ạ i h ọ c g ia o t h ô n g
P e t e r b u r g ) đ ã đ ư a r a c ô n g t h ứ c t h ự c n g h i ệ m đ ể x á c đ ị n h ứ n g s u ấ t tớ i h ạ n n h ư s a u :

ơ th ~ a
b .Ă (10- 11)

T r o n g đ đ a v à b l à c á c h ằ n g số p h ụ t h u ộ c v à o v ậ t liệu

Ví d ụ đối với t h é p C T 3 : a = 3 1 0 M P a (3 1 ,0 K N / c m 2)
b = l , 1 4 M P a (0 ,1 1 4 K N / c m 2)
ơ th = 3 1 0 — 1,14A (M P a)
Với gõ th
2 9 ,3 - 0 , 1 9 4 A ( M P a )
T r ê n h ỉ n h 1 0 .1 0 l à đ ổ t h ị
b iể u d iễ n m ối q u a n h ệ giữ a
ứ n g s u ấ t tớ i h ạ n v à đ ộ m ả n h
c ủ a t h a n h đổi vời t h é p C T 3 .
Đường H ypecbon ũ le
được d ự n g th eo p h ư ơ n g trìn h
(10- 8 )
K h i Ă < Ằ Q c ô n g t h ứ c O le
k h ô n g s ử d ụ n g đ ư ợ c , t r ê n đổ
t h ị là đ ư ờ n g v ẽ n é t đ ứ t (k h i
ứ n g s u ấ t tớ i h ạ n lớ n h ơ n giới
h ạ n tỉ lệ).
K h i t h a n h có đ ộ m ả n h bé
(0 ^ A ^ 50 ) t h a n h d o n g á n
n ê n t h ự c t ế bị p h á h o ạ i t h e o H ìn h 1 0 .1 0
đ i ề u k i ệ n b ể n , vì v ậ y ứ n g s u ấ t tớ i h ạ n cd t h ể l ấ y b ằ n g giới h ạ n c h ả y Ỡch ( h o ặ c giới h ạ n
b ể n - ơ b với v ậ t liệ u d ò n ) . K h i đ ộ m ả n h n ằ m t r o n g k h o ả n g 5 0 2$ A ^ AQ k h i bị m ấ t ổ n
đ ị n h b i ế n d ạ n g x ẩ y r a t r o n g m i ề n đ à n h ổ i - d ẻo . Vì v ậ y ứ n g s u ấ t tớ i h ạ n t í n h t h e o
I a s i n s k i , v à t r ê n đ ổ t h ị là đ o ạ n đ ư ờ n g t h ẳ n g I a s i n s k i .

C á c đ i ể m c h ấ m t r ò n t r ê n đổ t h ị b i ể u t h ị g iá t r ị ứ n g s u ấ t tớ i h ạ n n h ậ n đ ư ợ c b ằ n g
th ự c ng h iệm . R ấ t n h iể u n g h iên cứ u th ự c n g h iệ m được th ự c h iện ở n h iề u n ư ớc khác
n h a u c h o t h ấ y k ế t q u ả t h ự c n g h i ệ m r ấ t t r ù n g h ợ p với đồ t h ị ứ n g s u ấ t tớ i h ạ n .

S ử d ụ n g c ô n g t h ứ c O le v à I a s i n s i k i c h o p h é p g iả i b à i t o á n ổ n đ ị n h c ủ a t h a n h c h ị u
n é n với t ấ t c ả c á c độ m ả n h h a y g ặ p t r o n g t h ự c t ế x â y d ự n g . Vì k h i m ấ t ổ n đ ị n h , t h a n h

260
sẽ bị c o n g t r o n g m ặ t p h ả n g cổ độ c ứ n g n h ỏ n h ấ t , c h o n ê n n ế u l i ê n k ế t c ủ a t h a n h n h ư
n h a u t r o n g h a i m ậ t p h ẳ n g q u á n tín h ch ín h t r u n g tâ m c ủ a m ặ t c á t n g a n g th ỉ t r o n g tín h
t o á n t a d ù n g m ô m e n q u á n t í n h cự c t i ể u J min v à b á n k í n h q u á n t í n h c ự c t i ể u I min.
N ế u liê n k ế t k h ô n g n h ư n h a u t h e o h a i p h ư ơ n g , t h ì khi m ấ t ổ n đ ị n h t h a n h k h ô n g
n h ấ t t h i ế t p h ả i c o n g t r o n g m ặ t p h ẳ n g có đ ộ c ứ n g n h ỏ n h ấ t . C h o n ê n k h i t í n h t o á n t a
p h à i t í n h độ m ả n h Ả t h e o h a i p h ư ơ n g , p h ư ơ n g n à o cd độ m ả n h lớ n h ơ n t h ì t h a n h sẽ
m ấ t ổ n đ ị n h t h e o p h ư ơ n g đ đ v à p h ả i lấy độ c ứ n g t h e o p h ư ơ n g đ ố đ ể t í n h t o á n .

§5. PHƯƠNG PHÁP THỰC HÀNH ĐẾ TÍNH THANH CHỊU NÉN

Đ ể t í n h Ổn đ ị n h c ủ a t h a n h c h ịu n é n t a p h ả i s ử d ụ n g c ô n g t h ứ c O le v à c ô n g t h ứ c
I a s i n s k i . M ỗi m ộ t c ô n g t h ứ c có m ộ t p h ạ m vi s ử d ụ n g n h ấ t đ ị n h t ù y t h e o đ ộ m ả n h Ả c ủ a
th a n h . Đ ể t h u ậ n tiệ n tr o n g tín h to á n các k ế t cấ u xây d ự n g , ta d ù n g cô n g th ứ c
t h ự c h à n h t h a y c h o 2 c ô n g t h ứ c t r ê n m à v ẫ n có t h ể s ử d ụ n g với b ấ t kì đ ộ m ả n h n à o
của th an h .

C ô n g t h ứ c cò d ạ n g :

Mn ( 10- 12)

Đ ó l à c ô n g t h ứ c k i ể m t r a ổ n đ ị n h t r o n g t í n h t o á n t h ự c h à n h . T ừ ( 1 0 - 1 2 ) t a có t ả i
t r ọ n g c h o p h é p [P] t á c d ụ n g lê n t h a n h (lực n é n c h o p h é p ) là :

(1 0 -1 3 )

T r o n g đ ó ([ơ] ứ n g s u ấ t ch o p h é p k h i n é n ; (Ọ H ệ số g i ả m ứ n g s u ấ t c h o p h é p ( h a y là
h ệ số u ố n d ọ c). G i á t r ị c ủ a <p p h ụ t h u ộ c v ào v ậ t liệu v à độ m ả n h c ủ a t h a n h ; F là d i ệ n
tích m ặ t c ắ t n g a n g c ủ a th a n h .

T í c h số ^ . [ ơ n] c ố t h ể x e m n h ư ứ n g s u ấ t c h o p h é p v ễ ổ n đ ị n h , t ứ c là :

(10-14)

T r o n g đo' ơ n - ứ n g s u ấ t n g u y h i ể m , b ằ n g giới h ạ n c h ả y đối với v ậ t l iệ u d ẻ o v à giới

h ạ n b ể n đối với v ậ t liệu d ò n ; u - hệ số a n t o à n t h e o giới h ạ n b ể n .
 Kết hợp với (1 0 -1 4 ) suy ra

ơlh
[ơ]ôđ = t p [ơ]n = (10 -1 5 )
^ôđ
T ừ đ đ : <p =
M n ■K ôd

B i ể u t h ứ c ( 1 0 - 1 5 ) l à q u a n h ệ g i ữ a h ệ s ố g i ả m ứ n g s u ấ t c h o p h é p (h ệ s ố u ố n d ọ c )
với ứ n g s u ấ t tớ i h ạ n , ứ n g s u ấ t c h o p h é p v à h ệ s ố a n t o à n v ể ổ n đ ị n h .

T a c ò n cổ t h ể b i ể u t h ị n h ư s a u :

ơỉh n
<p = O K ( 1 0 “ 16)
o Kôđ
N g ư ờ i t a đ ã l ậ p đ ư ợ c b ả n g g i á t r ị c ủ a ( p t h e o độ m ả n h À với n h ữ n g v ậ t liệu t h ư ờ n g
d ù n g d ự a t r ê n c ô n g t h ứ c ( 1 0 - 1 6 ) v à đỗ th ị ơ th - À ( B ả n g 10.1).

B Ẩ N G 10.1

<p
Độ m ả n h Ằ
T h é p C T p C T 2,
Thép C T S Gang Gỗ
c t 3, c t 4

0 1,00 1,00 1,00 1,00

10 0 ,9 9 0 ,9 8 0,91 0 ,99
20 0 ,9 6 0 ,9 5 0,81 0 ,9 7
30 0,94 0 ,9 2 0 ,6 9 0 ,9 3
40 0 ,9 2 0 ,8 9 0,5 7 0 ,8 7
50 0 ,8 9 0,86 0 ,4 4 0 ,8 0
60 0,86 0 ,8 2 0,34 0,71
70 0,81 0 ,7 6 0 ,2 6 0 ,6 0
80 0,75 0 ,7 0 0,20 0 ,4 8
90 0 ,6 9 0 ,6 2 0 ,1 6 0 ,3 8
100 0 ,6 0 0,51 - 0 ,31
110 0 ,52 0 ,4 3 - 0 ,2 5
120 0 ,4 5 0 ,3 7 - 0,22
130 0 ,4 0 0 ,3 3 - 0 ,1 8
140 0 ,3 6 0 ,2 9 - 0 ,1 6
150 0 ,32 0 ,2 6 - 0 ,1 4
160 0 ,2 9 0,24 - ■ 0,12
170 0 ,2 6 0,21 - 0,11
180 0 ,2 3 0 ,1 9 - 0,10
190 0,21 0 ,1 7 - 0 ,0 9
200 0,19 0 ,1 6 - 0 ,0 8

262
 V ới b à i to á n chọn kích thước m ặ t cắt n ga n g th ì (1 0 —12) ta cđ công thứ c

F > —Ị - r - (1 0 -1 7 1
<p [ơ]n
S o n g d o c h ư a b i ế t d i ệ n t í c h m ặ t c ắ t n g a n g F n ê n c h ư a t h ể x á c đ ị n h đ ư ợ c v à d o đó
k h ô n g x á c đ ịn h được ( f . N h ư vậy công th ứ c (1 0 -1 7 ) c h ứ a h ai ẩ n số là F v à (p t a p h ải
g iải t h e o p h ư ơ n g p h á p đ ú n g d ẩ n - G iả t h i ế t t r ư ớ c g iá t r ị ( p s a u đ ó x á c đ ị n h F r ổ i k i ể m
t r a đ i ề u k i ệ n ổ n đ ị n h ( 1 0 - 1 2 ) . N ế u đ iề u k i ệ n ổ n đ ị n h k h ô n g t h ỏ a m ã n t a p h ả i c h ọ n lạ i
( f v à l à m lạ i p h é p t í n h đ ế n k h i t h ỏ a m ã n đ i ế u k iệ n ổ n đ ị n h .
Đ ể cho tín h to á n được n h a n h th ì ta là m n h ư sau : ở lẩ n d ú n g d ầ n th ứ n h ấ t giả
t h i ế t ( P ị = 0,5. S a u đ ố x á c đ ị n h c á c g iá t r ị F, J min, I mjn v à đ ộ m ả n h Ả . Cđ Ả rồ i, t r a
b ả n g 10.1 đ ể t ì m g iá t r ị < p \ . N ế u ( P ị và < p * ị k h á c n h a u n h i ề u ( q u á 5% ) t h ì p h ả i t í n h lạ i

b ằ n g c á c h lặ p l ạ i p h é p t í n h với g iá t r ị
<P\ + < p \
<p2 = —y —
N ế u ( p 2 v à ( p *2 ( t r a b à n g 10.1) k h ô n g k h á c n h a u n h i ề u t h ì t a d ừ n g lại ở k íc h t h ư ớ c

d ù n g đ ư ợ c , c ò n n ế u lại k h á c n h a u n h i ề u t h ì lạ i t i ế p t ụ c t í n h lạ i l ầ n t h ứ b a với ( p 3 b ằ n g
t r u n g b ì n h c ộ n g c ủ a ( p 2 v à t p ' 2 v.v... cho đ ế n k hi n à o s ự k h á c n h a u g i ữ a c á c g i á t r ị c ủ a
y^ị v à ở lấn c h ọ n th ứ i k h ô n g q u á 4 - 6 % .
Vì <p ^ 1 n ê n với t h a n h c h ịu n é n , n ế u đ i ề u k iệ n ổ n đ ị n h đ ư ợ c t h ỏ a m ã n t h ì đ i ề u
k i ệ n b ề n c ũ n g đ ư ợ c b ả o đ ả m vì vậy khi t í n h t h a n h c h ịu n é n c h ỉ c ẩ n t í n h t h e o đ i ể u k i ệ n
ổ n đ ị n h l à đủ.
K h i k i ể m t r a đ i ề u k iệ n b ề n t a p h ả i d ù n g d i ệ n t íc h t h ự c c ủ a m ắ t c á t n g a n g . C ò n k h i
k i ể m t r a đ i ề u k i ệ n ổ n đ ị n h t a d ù n g d iệ n t í c h n g u y ê n c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g F ng, n g h ĩ a l à :

^ ( p [ơ]n (10-19)
ng

Vì n ế u m ặ t c ắ t n g a n g bị g i ả m y ế u t ạ i m ộ t n ơ i n à o đ ố ( n h ữ n g lỗ k h o é t đ ể b ắ t b u
l ô n g h o ặ c đ i n h t á n ) t h ì s ự g i ả m y ế u n à y c h ỉ có t í n h c h ấ t
c ụ c bộ v à chỉ g â y ả n h h ư ở n g đ ế n độ b ể n c h ứ k h ô n g ả n h
h ư ở n g đ á n g k ể đ ế n g iá t r ị lự c tớ i h ạ n , d o đ ổ k h i t í n h ổ n
đ ị n h c ủ a t h a n h t a v ẫ n d ù n g d iệ n tíc h n g u y ê n c ủ a m ặ t c ắ t
n g a n g , t r o n g c á c t r ư ờ n g h ợ p k h i m à sự g i ả m y ế u là đ á n g
k ể t h ì n g o à i k i ể m t r a về ổ n đ ị n h t a p h ả i k i ể m t r a t h ê m
v ê đ ộ b ề n t h e o n é n t h u ầ n túy.
V ỉ d ụ :
C h ọ n số liệu t h é p I ch o t h a n h liên k ế t v à c h ịu lực n h ư
h ì n h v ẽ 10 .1 1 . B i ế t v ậ t liệu l à t h é p C T 2 cố [ơ ]n = 140 M P a
( 1 4 K N / c m 2)
Bài giải :

V ì th a n h h a i đáu liê n k ế t khớp nên cđ ỊLI = 1. Hình ỉ 0.11

263
 a) C h ọ n lẩ n th ứ n h ấ t : G iả th iế t (p — 0,5

Theo (1 0 -1 7 ) :

T r a b ả n g t a c h ọ n t h é p I N ° 2 2 cổ :

F = 3 2 , 4 c m 2 v à imjn = iy = 2 ,5 c m

Đ ộ m ả n h c ủ a t h a n h là :

T r a b ả n g ( 10 . 1 ) với X = 8 0 v à ứ n g với t h é p C T 2 t a có ( p = 0 ,7 5

H ệ s ố n à y k h á c n h i ễ u với <p g i ả t h i ế t b a n đ ẩ u (0 ,5) c h o n ê n p h ả i c h ọ n lại

0 ,5 0 + 0 ,7 5
b) C h ọ n l ẩ n t h ứ h a i : G iả t h i ế t <p = --------^-------- = 0 ,6 2 5

Suy ra :

T ra b ả n g t a chọn th ép I N ° 20 c ó :

F = 2 6 , 4 c m 2, imịn - 2 ,0 6 c m

Độ m à n h c ủ a t h a n h là :

T r a b á n g t a đ ư ợ c <p = 0 ,6 2 7

T r ị s ố n à y g ầ n b ằ n g t r ị số t a g iả t h i ế t l à 0 ,6 2 5 do đ ổ d ừ n g lạ i đ ể k i ể m t r a đ i ể u
kiện ổn đ ịn h

Ỷ « <p [ G ] n h a y

T h a y s ố v à o t a có :

- — = 13,9 K N / c m 2 = 139 M P a « [ơ]n = 1 4 0 M P a

U,Dz 7 . z 0,4
V ậ y t a c h ọ n t h é p I N ° 20.

§6. HÌNH DÁNG HỢP LÍ CỦA MẶT CÁT NGANG

N ế u x é t t h e o đ i ễ u k i ệ n b ề n t h ì m ộ t t h a n h c h ị u n é n đ ú n g t â m c h ỉ c ẩ n c ó d i ệ n tíc h
m ặ t c ắ t n g a n g tố i t h i ể u n à o đ ổ s a o cho ứ n g s u ấ t lớ n n h ấ t c ủ a n ó t h ỏ a m ã n đ i ề u k iệ n
b ể n là n h ỏ h ơ n ứ n g s u ấ t ch o p h é p k h i n é n là đ ư ợ c . H ì n h d á n g m ặ t c ắ t n g a n g n ó i c h u n g

264
l à b ấ t kì. S o n g đ ể t h ỏ a m ã n đ i ề u k i ệ n ổ n đ ị n h h a y n ó i c á c h k h á c l à đ ể t ă n g t í n h ổ n
đ ị n h c ủ a t h a n h t h ì n g o à i d iệ n t í c h m ặ t c ấ t n g a n g t a c ò n p h ả i c h ú ý đ ế n h ỉ n h d á n g c ủ a
n ó , s a o c h o với m ộ t d i ệ n t íc h n h ấ t đ ị n h t h a n h c h ị u đ ư ợ c lự c n é n l ớ n n h ấ t . H ì n h d á n g
m ặ t c ắ t n g a n g n h ư v ậ y gọi là h ì n h d á n g m ậ t c á t n g a n g h ợ p lí (Vỉ t r o n g c ô n g t h ứ c t í n h
l ự c t ớ ỉ h ạ n cố m ô m e n q u á n t í n h , m à m ô m e n q u á n t í n h l ạ i p h ụ t h u ộ c v à o h ì n h d á n g
m ặ t c ắ t ngang).

Với t h a n h c h ị u n é n đ ú n g t â m t h ì n h ữ n g m ặ t c ắ t n g a n g h ợ p lí l à n h ữ n g m ặ t c ắ t
n g a n g có :

*min — lmax ^min — ^max

Thanh c ó t í n h ổ n đ ị n h t h e o m ọ i p h ư ơ n g là n h ư n h a u , h a y k h ả n ă n g c h ố n g lạ i s ự
m ấ t ổ n đ ị n h l à n h ư n h a u t h e o m ọ i p h ư ơ n g . Đ ó là n h ữ n g t h a n h cđ m ặ t c ắ t n g a n g h ỉ n h
trò n , h ìn h v u ô n g h a y các đ a g iác đểu.

C á c m ô m e n q u á n t í n h c h í n h t r u n g t â m c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g c à n g l ớ n c à n g t ố t , vì c á c
m ô m e n n à y c à n g l ớ n t h ỉ lực tớ i h ạ n c à n g lớ n v à đ ộ m à n h c à n g n h ỏ . M u ố n v ậ y n g ư ờ i
t a t h ư ờ n g l à m m ặ t c á t n g a n g là n h ữ n g h ì n h r ỗ n g . K ế t h ợ p h a i đ i ễ u k i ệ n t r ê n t a t h ấ y
m ặ t c ắ t n g a n g h ợ p lí c ủ a t h a n h c h ị u n é n đ ú n g t â m là c á c h ì n h t r ò n r ỗ n g h a y c á c đ a
g i á c đ ẽ u r ỗ n g ... ( h ì n h 10 . 12).

C á c m ặ t c ắ t n g a n g t r ê n h ỉ n h 1 0 .1 2 cổ c ù n g d iệ n t í c h s o n g n h ữ n g m ặ t c á t ỏ h ì n h
1 0 . 2 l b , d là n h ữ n g m ặ t c ắ t n g a n g h ợ p lí. T u v n h i ê n k h i c h ế t ạ o n h ữ n g t h a n h r ỗ n g
k h ô n g đ ư ợ c l à m q u á m ỏ n g (c h iể u d à y t h à n h ố n g q u á b é) đ ể t r á n h h i ệ n t ư ợ n g m ấ t ổ n
đ ị n h c ụ c bộ.

T r ê n t h ự c t ế n g ư ờ i t a còn
hay dùng những m ặt cắt
n g a n g g h é p b ằ n g h a i th é p chữ
I h a y [... K h i g h é p p h ả i c h ú ý p
s a o c h o J max = J min. M u ố n cho l H l
m ặ t c ắ t n g a n g g h é p l à m việc
n h ư m ặ t c á t n g a n g n g u y ê n th ì
p h ả i nố i các t h a n h g h ép b ằn g
các th a n h g i ằ n g có liê n k ế t
chắc chắn. H ìn h 1 0 .1 2

T a x é t t h ê m m ộ t số ví d ụ t í n h t h a n h c h ịu n é n
VÍ d ụ ĩ . M ộ t c ộ t c a o 4 m , đ ư ợ c g h é p b ằ n g h a i t h é p [ N ° 14, l i ê n k ế t v à c h ị u lự c
(h ìn h 1 0 -1 3 a).
a) X á c đ ị n h k h o ả n g c á c h a g i ữ a h a i p h ầ n l ò n g c ủ a m ậ t c ắ t s a o c h o có m ặ t c ắ t h ợ p
lí n h ấ t .

b) Với m ặ t c ắ t h ợ p lí đó h ã y x á c đ ị n h t r ị số c h o p h é p c ủ a lự c n é n [P ], b i ế t c ộ t b ằ n g
th é p C T3 c ó [õ] = 16 0 M P a . Đ ể l iê n k ế t c á c t h a n h g i ằ n g b ằ n g đ i n h t á n , t ạ i đ ế m ỗ i [
c ó đ ụ c m ộ t lỗ đ ư ờ n g k í n h 1 6 m m .

265
 B à i g iả i :
a) T r a b ả n g t h é p [N ° 14 c đ : F = 1 5 , 6 c m 2 ;
J x = 4 9 1 c m 4 ; J y = 4 5 , 4 c m 2; ix = 5 , 6 c m ;
Zơ = l , 6 7 c m ; t = 8 , l m m

a) X á c đ ị n h a :

Đ i é u k i ệ n m ặ t c ắ t n g a n g h ợ p lí l à J x c = J y

T a có J x c = J x = 2 .4 9 1 = 9 8 2 c m 4

J y 0 = J x Q = 982 = 2 [ J y + ( | + Z 0 )2 F]
777777

/í=2
H a y 2 [ 4 5 ,4 + ( | + 1 , 6 7 ) 2 . 15,6] = 9 8 2

G iải r a t a đ ư ợ c a = 7 ,3 5 c m
b) ^ Ị 'Ể l_ ịT Í f c
Ị- ” b) X á c đ ị n h t ả i t r ọ n g c h o p h é p [p ]

Vì J x c = J y c n ê n i min = i max = 5 ,6 c m
V 2F
Độ m ả n h X = 7
ỊÀỈ 2 .4 0 0
= 14 2
m in
5 ,6

H ìn h 1 0 .1 3 T r a b ả n g đ ư ợ c ( p = 0 ,3 5 .

T ả i t r ọ n g lớn n h ấ t cho p h é p tá c d ụ n g lên cộ t là :

[P] ^ y>Fng.[ơ]n = 0 ,3 5 .2 .1 5 ,6 .1 6 = 1 7 4 K N

V ậ y [P ] = 1 7 4 K N

Vì m ặ t c ắ t n g a n g cđ lỗ k h o é t n ê n t a k i ể m t r a lạ i đ i ề u k i ệ n b ể n v ới t ả i t r ọ n g c h o
ph ép tìm được.

D iện tíc h m ặ t c ắ t n g a n g tạ i m ặ t c ắ t g iảm y ếu F

F,thực :
F lh = 2 .1 5 ,6 - 4 (1 ,6 .0 ,8 1 ) = 2 6 c m 2
T h e o đ i ề u k i ệ n b ề n p h ả i cd :

k ‘
17 4
T h a y s ố v à o t a đ ư ợ c : -T-T- = 6,6 K N / c m 2 = 66 M P a < [ơ ]n = lO O M P a

Vậy đ iều kiện b ền được th ỏ a m ã n

V í d ụ 2

C h o c ầ n c ẩ u đ ơ n g i ả n n h ư h ì n h vẽ 10.13 . T h a n h AB đ ư ợ c g h é p t ừ 2 t h é p 2 [ N ° 12
s a o c h o J x c = J y c . T ừ đ i ê u k i ệ n ổ n đ ị n h c ủ a t h a n h AB, x á c đ ị n h t ả i t r ọ n g c h o p h é p m à
c ầ n c ẩ u đ ư ợ c c ẩ u [Q]. T h a n h AB cổ [ơ] = 1 9 0 M P a (1 9 0 M N / m 2).

266
 H ìn h 1 0 .1 4

B à i g iả i :

T ừ đ i ề u k i ệ n c â n b ằ n g , t a có p h ư ơ n g t r ì n h c â n b ằ n g m ô m e n c ủ a c á c lự c đ ố i với
đ iểm c ( h ỉ n h 1 0 .1 4 b ) :

2M c = N AI3.d - Q .4 = 0

T r o n g đổ :

d - 4 • V 3 S u y r a N ạ i ỉ = ^

T h a n h A B c h ị u n é n đ ú n g t â m , t a cổ đ i ề u k i ệ n ổn đ ị n h c ủ a t h a n h A B là :

N AB Q^3
ịr 1 <p [ơ]n H a y ^ < p [ơ ]n

p F [ơ ]n
H ay Q \Í3
B â y giờ t a đi x á c đ ị n h độ m à n h Ằ c ủ a t h a n h

C h i ề u d à i t h a n h AB : l = 8 m

Vì h a i đ ẩ u l i ê n k ế t k h ớ p n ê n ỊẦ = 1

5
T h e o đ ầ u b à i J x c = J y c = 2 J X, vì v ậ y ixc = iyc = ^ = i = 4 ,7 8 cm ( t r a b ả n g [
2F
N ° 12 cổ F[ = 1 3 , 7 c m 2, ix = 4 ,7 8 c m )

JU . I _ 1 . 80 0
'- U - w 187
T r a b ả n g đ ư ợ c <p = 0 ,1 7 6
0 ,1 7 6 .2 (1 ,3 7 ) . 1 9 . 103 ,
C u ố i c ù n g t a có ^ ---------------- ự = --------------- = 5 3 .1 0 3N

V ậ y t ả i t r ọ n g c h o p h é p đ ư ợ c c ẩ u là [Q] = 5 3 K N .

267
 v í dụ 3

C h o h ệ t h a n h c h ị u lự c n h ư h ì n h vẽ. D ầ m I v à I I I có c ù n g đ ộ c ứ n g E J . T h a n h I I m ậ t
c ắ t n g a n g h ì n h t r ò n có đ ư ờ n g k í n h d = 2 c m . C á c t h a n h c ù n g b ằ n g t h é p E j = E jị[ =
2 , 0 7 . 1 0 5M p a ( h ì n h 1 0 .1 5 ).

X á c đ ị n h h ệ số a n t o à n v é ổ n đ ị n h c ủ a t h a n h c h ịu n é n .

Jj = J ,n = 6 ,2 8 .1 Ơ W

J E = E li = E m = 2 , 0 7 , l ơ ;M P a
H ìn h 1 0 .1 5 H ìn h 1 0 .1 6
B à i g iả i :

T h a n h I và III ch ịu uốn. T h a n h I I c h ịu n é n . Gọi n ộ i lự c t r o n g t h a n h I I (lự c d ọ c ) là

R , lự c d ọ c R đ ư ơ »2 x á c đ ị n h t ừ đ i ế u k iện b iến d ạ n g cù a h ệ ( h ì n h 1 0 .16 ).

T ừ c h ư ơ n g c h u y ể n vị, t a đ ã b i ế t c á c h x á c đ ị n h c h u y ể n v ị c ủ a d ấ m c h ị u u ố n :

( P - R ) ( 2 a )3
- Với d ầ m I : Y, =
48EJ

R .4 a
- T h a n h II c h ịu n é n AZn -
EF

R .a 3
- Với d ầ m I I I : Y III
3EJ

( T h e o đ ầ u b à i E jJ j = E n iJ n i = E J )

T a có : Yj - AZn = Y in (1)
( N ế u t h a n h I I I c ứ n g t u y ệ t đổi h o ặ c t h a y t h a n h I I I b ằ n g gối c ứ n g ở đ ẩ u d ư ớ i c ủ a
t h a n h II, t h ì yj - AZjj = 0.

268
 H a y y j = AZjj , n h ư n g t h a n h I I I cổ b i ệ n d ạ n g n ê n h i ệ u sổ yj - AZjj c h í n h b ằ n g b i ế n
d ạ n g c ủ a t h a n h I I I).

T h a y c á c g i á t r ị yỊ, AZjj v à y ni v ào (1) t a cđ :

(P - R ) 2 3 _ R ^ 4 _ R. I3
48EJ EF 3EJ

8P 8R 4 R .1 0 4 R p R R 4 R .1 0 4
H ay 48EJ “ 48EJ _ 3 .1 4 E 3EJ 6J ~ 3 J + 6 J + 3 ,1 4

p _________R R 8 R . 10 4
H ay 6 . 6 , 2 8 . 1(T4 = 3 . 6 , 2 8 . 1 0 “4 + 6 . 6 , 2 8 . 1 0 -4 6 ,2 8

Suy ra p = 2R + R + 48R

2 5 ,5
51R = p và R = 0 ,5 K N
Rỉ 51
V ậ y lự c n é n t r o n g t h a n h II là R = 0 ,5 K N .

Đ ể x á c đ ị n h h ệ số a n t o à n v ề ổ n đ ị n h , t a p h ả i x á c đ ị n h lự c tớ i h ạ n R th c ủ a t h a n h
I I ( t h a n h II cổ đ ộ m ả n h r ấ t lớn)

K,h = ịịiiỸ
jrR 4 3 , 1 4 . 10 8
m

H ệ s ố fẤ = 1 (h a i đ ầ u t h a n h II là k h ớ p )

N h ư th ế ta được :
3 ,1 4 2 . 2,07 . 1 0 8 . 3 , 1 4 . 10
R.h = 4(4):
= 1K N

H ệ s ố a n t o à n v ề ổ n đ ị n h s ẽ là ;
Rlh
Kôđ R 0,5

P=1 MN

PH Ầ N BÀI TẬ P
m
ạ
1 0 . 1 . K i ể m t r a ổ n đ ị n h c h o c ộ t có m ặ t c ắ t W ZZZV/
-T
n g a n g n h ư h ì n h vẽ.
ai k—
B i ế t c ộ t b ằ n g t h é p C T 3 có
CT3Ễ5]n = 160MRa
[õ] = 1 6 0 M P a (1 6 0 M N / m 2)

269
 1 0 .2 . K i ể m tra ổn
đ ịn h cho cột chống. Cột
bằng th ép CT3 có
[ơ] = 1 6 0 M P a

16
V //y ////7 ĩ/Ạ
ỹ.------- p_ CD
ỵỉzzzzzzzzẦ
20

p
10.3 . X á c đ ị n h t ả i t r ọ n g c h ^ p h é p t á c d ụ n g lê n cột.

B i ế t c ộ t b ằ n g t h é p C T 3, m ặ t c á t n g a n g đ ư ợ c g h é p
n h ư h ì n h vẽ.
Hễ
N?30
[ớ i = 1 6 0 M P a.
L

/
V77
N220a
10.4. K i ể m t r a ổ n đ ị n h cho cột.
C ộ t b ằ n g t h é p C T 3, có m ặ t c ắ t n g a n g là t h é p gó c
160x100x10 k h ô n g đ ề u c ạ n h n h ư h ì n h vẽ. [ õ ] = 160 M P a.

P=300KN P=A4KN

^4
10.5. 10.6.
C á c b à i 10.5 - 10.6. C h ọ n -Pĩ
CN
■ II

k íc h t h ư ớ c m ặ t c ắ t n g a n g c h o
cộ t. Thép CT3 có
m
CT- x b
[ơ ] = 160M Pa, gỗ cổ
GO
[ơ] = lO M P a. 7777;
777777.

270
 1 0.7 . X á c đ ịn h hệ số an toàn vẽ ổn đ ịn h
K ôđ c h o c á c t h a n h c h ị u n é n .

10.8. T ừ đ iề u k i ệ n ổ n đ ị n h x á c đ ị n h
t ả i t r ọ n g cho p h é p t á c d ụ n g l ê n h ệ [q].
B iết :
ẽ\ C ắ t n g a n g là h ìn h vành khăn cd
ch iều dày t = 1 cm . C ột và d ấ m đ ểu
b à n g t h é p [ ơ ] = 1 6 0 M P a.

EJ

1 0 .9 . C h ọ n k ích t h ư ớ c m ặ t c ắ t n g a n g
c h o c á c t h a n h c h ịu n é n .

C á c t h a n h c ủ a h ệ đ ề u b ằ n g gỗ c ó c ù n g
k ích th ư ớ c.

[ơ ] = lO M P a

P.7Ũ0KN 1 0 .1 0 . T ừ đ iể u k i ệ n ổ n đ ị n h c ủ a t h a n h
AB, x á c đ ịn h k ích t h ư ớ c m ặ t c ắ t n g a n g .

B iế t các th a n h đểu bằng th ép có

"Oi^ T [ổ'] = 160M Pa.

271
 C H Ư Ơ N G XI

UỐN NGANG VÀ DỌC ĐỒNG THỜI

§1. KHÁI NIỆM

ở ch ư ơ n g 9 c h ú n g t a đ ã x é t bài to á n uốn
c ộ n g v à n é n đ ổ n g th ờ i. L ự c n g a n g g â y r a u ố n ,
lự c d ọ c g â y r a n é n . ứ n g s u ấ t là t ổ n g ứ n g s u ấ t
do u ố n v à n é n g â y r a m ộ t c á c h r i ê n g b i ệ t t r ê n
t h a n h (t h e o n g u y ê n lí c ộ n g t á c d ụ n g ) . Đ i ể u
đ ổ chỉ đ ú n g với n h ữ n g t h a n h c ó b i ế n d ạ n g bá.
Với đ i ể u đ ổ c h ỉ đ ú n g với n h ữ n g t h a n h h o à n
to à n khác. Lực dọc c ủ n g gây r a b iến d ạ n g uốn
(uốn dọc) như ta đã xét ở chương 10. Chỉ cấn
lự c dọc t ă n g lê n m ộ t l ư ợ n g n h ỏ t h ì b i ế n d ạ n g
s ẽ t ă n g l ê n n h a n h h ơ n n h i ề u so với m ứ c đ ộ
tă n g củ a tả i trọ n g . T h a n h c h ị u lự c n h ư v ậ y
t a nổi t h a n h ch ịu uố n n g a n g và uốn dọc
H ìn h 1 1 .1
đ ổ n g t h ờ i ( h ì n h 11 . 1).

X é t t h a n h m ộ t đ ẩ u n g à m , m ộ t đ ầ u tự do c h ịu lự c (h ìn h 1 1 .la ). L ự c p tác d ụ n g
d ọ c t h e o t r ụ c t h a n h ở đ ầ u t ự d o . C á c lự c n g a n g R v R 2, R 3 ... tá c d ụ n g v u ô n g gốc
vớ i t r ụ c t h a n h .

G ọ i y G là độ v õ n g ở đ ầ u t ự d o v à l à đ ộ v õ n g t ạ i m ặ t c á t c á c h đ ấ u t ự do m ộ t
đ o ạ n là z do c ả lự c n g a n g v à lự c d ọ c g â y r a . T a cđ m ô m e n u ố n t ạ i đ ấ u m ặ t c ắ t có độ
võng là ( h ì n h l l . l , b ) :

M (z) = R j Z + p [y(z) - yo]

Đ ặ t M* = R j . z - M ô m e n u ố n c h ỉ do lự c n g a n g g â y ra .

Thì M (z) = M - (z) + p [y (z) - y„] (11 -1 )

N h ư v ậ y lự c p k h ô n g n h ữ n g g â y r a b i ế n d ạ n g n é n m à c ò n g â y r a b i ế n d ạ n g u ố n t ứ c
l à g â y r a c ả m ô m e n u ố n . M ô m e n n à y t ã n g n h a n h k h i lự c d ọ c h a y lự c n g a n g t ă n g lên .
D o đ ó ở đ â y k h ô n g á p d ụ n g đ ư ợ c n g u y ê n lí c ộ n g t á c d ụ n g . T ó m lại với b à i t o á n u ố n
n g a n g v à u ốn dọc đ ổ n g thời t a p h ả i c h ú ý hai đ ặc đ iể m s a u :

272
 - C h u y ể n vị cđ ả n h h ư ở n g tớ i t r ị s ố c ủ a n ộ i lực.

- N ộ i lự c k h ô n g t ỉ lệ b ậ c n h ấ t với n g o ạ i lự c (vì y ^ là h à m số c ủ a p v à R t n ê n t í c h
s ố p v à y k h ô n g t ỉ lệ b ậ c n h ấ t với P ).

T r ê n t h ự c t ế g ó c x o a y c ủ a d ầ m r ấ t n h ỏ n ê n k h i t í n h lực d ọ c t a cđ t h ể b ỏ q u a ả n h
h ư ờ n g c ủ a c h u y ể n vị v à co i ở m ọ i m ặ t c ắ t n g a n g , lự c d ọ c đ ễ u b ằ n g n h a u v à b à n g :
Nz = -p.

ứ n g s u ấ t p h á p cđ g i á t r ị t u y ệ t đ ố i lớ n n h ấ t t ạ i th ớ b iê n c h ị u n é n , d o c ả m ô m e n v à
ìực dọc g â y ra.

p IM,

H a y t h e o ( 1 1 .1 ) t h ì :

p I M w - P t y („ - y , J I
m axạ, = - Ỷ ----------------- ỹ v ------------ (n _ 3 >

N g ư ờ i t a ch ỉ t í n h t h e o lí t h u y ế t u ố n n g a n g v à u ố n dọc đ ổ n g t h ờ i với h a i t h a n h d à i,
l ú c đ ó n g ư ờ i t a c đ b i ế n d ạ n g lớ n . Với n h ữ n g t h a n h n g á n t h ì á p d ụ n g n g u y ê n lí c ộ n g
t á c d ụ n g , t í n h n h ư t h a n h c h ị u u ố n v à n é n đ ồ n g thời. N h ữ n g t h a n h d à i là n h ữ n g t h a n h
có tỉ số u h > 12, t r o n g đó ỉ là c h i ề u d à i n h ị p , c ò n h là c h i ề u c a o c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g .

§2. TÍNH THANH CHỊU UỐN NGANG VÀ DỌC ĐỔNG THỜI.

D ù n g lời g iả i c h í n h x á c đ ể t í n h t h a n h c h ị u u ố n n g a n g v à d ọ c đ ồ n g t h ờ i k h á p h ứ c
t ạ p l à t r o n g v iệ c t h i ế t l ậ p p h ư ơ n g t r ì n h độ v õ n g c ủ a d ầ m . B à i t o á n c à n g p h ứ c t ạ p h ơ n
k h i t ả i t r ọ n g c h i a d ẩ m t h à n h n h i ề u đ o ạ n m à t a p h ả i tí c h p h â n t ừ n g đ o ạ n m ộ t . V ì v ậ y
n g ư ờ i t a s ử d ụ n g p h ư ơ n g p h á p g ầ n đ ú n g đ ể t í n h p h ầ n lớn c á c b à i t o á n h a y g ặ p p h ả i
t r ê n t h ự c tế.

T a x é t p h ư ơ n g p h á p g ầ n đ ú n g đ ể x á c đ ị n h độ v õ n g k h i t h a n h c h ị u u ố n n g a n g v à
d ọ c đ ổ n g th ờ i.

/ b)
Ỷ
\\ 'ị ụ

r X %
1/2 t/2 1/2 [/2

Hình 11.2

273
 X é t h a i d ầ m g i ố n g n h a u , liê n k ế t n h ư n h a u v à c h ị u t ả i t r ọ n g đổi x ứ n g ( h ì n h 11.2).
M ộ t d ẩ m c h ỉ c h ị u t ả i t r ọ n g n g a n g - lự c p h â n bố q v à m ộ t d á m n g o à i lự c n g a n g c ò n
h a i lự c d ọ c p đ ú n g t â m đ ặ t ở k h ớ p d i đ ộ n g . T a p h ả i t h ấ y đ ư ờ n g đ à n hồi c ủ a c ả h a i d ầ m
đ é u cổ d ạ n g đối x ứ n g ; c ó t h ể coi m ộ t c á c h g ẩ n đ ú n g là cđ d ạ n g m ộ t đ ư ờ n g h ì n h s in .

Vì v ậ y với d ẩ m t h ứ n h ấ t ( h ì n h 1 1 .2 ,a ) đ ư ờ n g đ à n h ồ i s ẽ là :

Jt z
y (7.) = rsin~ (a)
71 z
với d ầm thứ h ai : = f sin - Ỵ - (b)

N h ư t a đ â b i ế t p h ư ơ n g t r ì n h vi p h â n g ẩ n đ ú n g c ủ a c à đ ư ờ n g đ à n hổi có d ạ n g :

y , - - E JiX
y (*)

V ậ y với d ấ m t h ứ n h ấ t :

M*(.) = -EJxy*”(z) = EJxặ r s in ^ = EJX^ y(*z)

V ới d ẩ m t h ứ h a i :

M(,) = - E J xy”(z) = EJX^ f s i n ^ = EJXỆ y(z)

T h a y v à o (1 1 .1 ) t a đ ư ợ c

EJx f = EJx f y(z) + Pyw

S au khi c h u y ể n vế và rú t gọn :

y*(z)
y<z) =
1-
^2EJX
z2

ĩt2E J .
Vì — - — cổ d ạ n g g i ố n g b i ể u t h ứ c c ủ a lự c tới h ạ n O le n ê n t a cố kí h i ệ u là P th
J
C ô n g t h ứ c g ầ n đ ú n g đ ể t í n h đ ộ v õ n g c ủ a d ẩ m c h ịu u ố n n g a n g v à d ọ c đ ổ n g t h ờ i l à :

y (z) = y-> (1 1 -4 )

y*(Z) là độ v õ n g c ủ a d ấ m c h ỉ d o c á c lực n g a n g g â y ra .

Đ ạ o h à m ( 1 1 - 4 ) h a i l ầ n , rồ i n h â n c à h a i v ế với E J X t a đ ư ợ c

274
 _ E J v » = E¥Áh
EJx y (2) - p

th

T ừ đ(5 t a cổ c ô n g t h ứ c g ầ n đ ú n g đ ể t í n h m ô m e n u ố n t ạ i m ặ t c á t n g a n g b ấ t k ì là :

M (z) = — ( 11- 5)

1 ~ ỉr th

Đ a o h à m ( 1 1 - 5 ) t a đ ư ợ c c ô n g t h ứ c t í n h lự c c ắ t

Q (z ) = — ( 11- 6)

1
T h a y ( 1 1 - 5 ) v à o (11 - 2 ) t a đ ư ợ c c ô n g t h ứ c g ấ n đ ú n g đ ể t í n h ứ n g s u ấ t p h á p l ớ n n h ấ t

m axơ7 = - ịr ịp + ----- 1
|M * |
- - - 1 (11-7)
w x(l - Ỉ - )
th

Đ ộ c h í n h x á c c ủ a c ô n g t h ứ c ( 1 1 - 4 ) so với lời g ià i c h í n h x á c d ự a t r ê n cơ sỏ t í c h p h â n
p h ư ơ n g t r ì n h vi p h â n đ ú n g c ủ a đ ư ờ n g đ à n h ố i, l à b ả o đ ả m k h i l ự c n é n ở t r o n g
khoảng sau :

0 ^ p ^ 0 ,8 P lh

S o n g t r o n g c á c b à i t o á n kỉ t h u ậ t m à t a h a y g ặ p t r ê n t h ự c t ế x â y d ự n g , lự c n é n
t h ư ò n g k h ỏ n g v ư ợ t q u á (0 ,5 “ 0 ,6 ) P th vì v ậ y lời giải g ẩ n đ ú n g n ê u t r ê n h o à n t o à n b ả o
đ ả m đ ộ c h í n h x á c c h o c á c t í n h t o á n t h ự c tế.

C ò n k h i p = P th ( h a y p — P th) t h ì c ô n g t h ứ c ( 1 1 - 4 ) k h ô n g d ù n g đ ư ợ c vỉ l ú c đ ó độ

v ỗ n g s ẽ b ằ n g vô c ù n g .

C ẩ n c h ú ý r à n g c ô n g t h ứ c t r ê n đ ư ợ c c h ứ n g m i n h t ừ m ộ t d ấ m h a i đ ầ u có gối t ự a
khớp, n h ư n g c h ú n g v ẫn d ù n g được cho n h ữ n g dấm có l i ê n k ế t k h á c n h a u . Với
n h ữ n g d ẩ m đ ổ lự c tớ i h ạ n ơ l e P th s ẽ k h á c đi t u ỳ t h e o m ỗ i lo ại l i ê n k ế t m à t a đ ã b i ế t
cách tín h .

jr 2E J x
p th = ------ 7 ( 11 - 8 )
th (m1)
T r o n g đ ố ^ là h ệ số p h ụ t h u ộ c v à o d ạ n g liê n k ế t ở h a i đ ấ u th an h

S o n g ở đ â y c ẩ n p h â n b i ệ t sự k h á c n h a u g i ữ a c ô n g t h ứ c t í n h P th t r o n g u ố n n g a n g
v à u ố n d ọ c đ ổ n g t h ờ i v ớ i P lh t r o n g t r ư ờ n g h ợ p t í n h ổ n đ ị n h c ù a t h a n h c h ị u n é n
đ ú n g tâm .

275
 K h i x é t v ề ổ n đ ị n h n ế u t h a n h cố độ m ả n h Ả t h e o h a i p h ư ơ n g k h á c n h a u t h ì k h i m ấ t
ổ n đ ị n h t h a n h s ẽ b ị c o n g t r o n g m ặ t p h ẳ n g cổ độ c ứ n g n h ỏ n h ấ t vì t h ế t r o n g c ô n g t h ứ c
t í n h P th t a d ù n g t r ị s ố J mjn, c ò n t r o n g u ố n n g a n g v à u ố n d ọ c đ ổ n g t h ờ i n ế u m ô m e n u ố n
n à m t r o n g m ặ t p h ẳ n g cđ đ ộ c ứ n g lớn n h ấ t t h ì t a d ù n g J max đ ể t í n h P th t h e o ( 1 1 - 8 ) , v à
n g ư ợ c lại n ế u m ô m e n u ố n n ằ m t r o n g m ặ t p h ẳ n g cổ độ c ứ n g n h ỏ n h ấ t t a d ù n g J min đ ể
t í n h p th .

§3. ĐIẾU KIỆN BÉN

T r o n g u ố n n g a n g v à u ố n dọc đ ồ n g t h ờ i ứ n g s u ấ t k h ô n g tỉ lệ t h u ậ n với t ả i t r ọ n g m à
t h a y đ ổ i n h a n h h ơ n t ả i t r ọ n g vì t h ự c t ế c h i c ầ n tả i t r ọ n g t ă n g l ê n m ộ t lư ợ n g b é t h ì
ứ n g s u ấ t c ũ n g sẽ t ă n g l ê n r ấ t n h i ể u v à l à m cho k ế t c ấ u c ổ t h ể bị p h á h o ạ i. Dd đ ó t r ê n
t h ự c t ế với t h a n h c h ị u u ố n n g a n g v à d ọ c đ ố n g th ờ i n g ư ờ i t a k h ô n g k i ể m t r a b ể n t h e o
ứ n g s u ấ t cho p h é p m à k iể m t r a th eo t ả i t r ọ n g cho p h é p .

T r ê n h ì n h 11.3 l à đổ t h ị b i ể u d iễ n s ự q u a n h ệ g iữ a ứ n g s u ấ t v à t ả i t r ọ n g t r o n g u ó n
n g a n g v à dọc đ ổ n g thời.

N ế u gọi n là h ệ số a n t o à n c ủ a t ả i : r ọ n g k h i
lự c dọc v à lự c n g a n g t ă n g n l ẩ n th ỉ d iể u k i ệ n
b ể n t í n h cho t à i t r ọ n g c h o p h é p n h ư sau :

n p
F nP " * ổ)
wx(l + £ - )
th
N g ư ờ i t a có t h ể k h ô n g d ù n g h ệ sc a n t o à n
n m à d ù n g h ệ số k h á c , v í d ụ n ế u gọi hè s ố v ư ợ t
t ả i là n Q ( n C) > 1), h ệ số đ ổ n g c h ấ t c ủ í v ậ t liệ u
là K (K < 1) v à h ệ số đ i ề u k i ệ n l à m v ệ c m (m
< 1) lúc đó ứ n g s u ấ t do t à i t r ọ n g s a i k h i đ ã
n h â n với h ệ số v ư ợ t t ả i n ơ p h ả i t h o ả n â n đ i ê u
k iệ n .

+ now„
Mmax

H ìn h 1 1 .3
ơQ .K .m - c ò n gọi là c ư ờ n g độ tín h t o á n .

T a x é t m ộ t số ví d ụ :

VÍ d ụ 1 . C h o d ầ m liê n k ế t và c h ịu lự c n h ư h ì n h vẽ. D ấ m c ó m ặ t c ắ t n g m g h ì n h
v u ô n g v à cò m ô đ u n đ à n h ổ i E = 10 4 M P a (1 0 6 N / c m 2). X á c đ ị n h ứ n g s u ấ t n é n ớ n n h ấ t
trê n dầm .

276
 R=0,48KN
P=1ŨKN
Ẹ'
wa=1,4m 1 b=2.8m m I i 00
X Ù
X

ỉf^=0,32KN 1 0,16 KN 8,5c

y
E=104MPa

B àí g i ả i :

C á c đ ặ c t r ư n g h ì n h h ọc c ủ a m ặ t c á t :

F = (8 ,5 )2 = 7 2,5 c m 2

(8,5 )4
= 435 cm 4
J * 12

(8,5 )3 ,
Wv= = 102 c m 3
* 6
Đ ộ v õ n g lớ n n h ấ t d o tà i t r ọ n g n g a n g (R) g â y r a tạ i đ i ể m đ ặ t c :

R a 2b 2 0 ,48 (14 0)2(2 8 0 )2

y* = 0 r p -T = ------- — — ------------------------------- -T- = l,3 4 c m
31EJ 3 (1 4 0 + 280) . 10 3 . 4 3 5

Đ ộ v õ n g lớ n n h ấ t d o t ả i t r ọ n g n g a n g v à d ọ c đ ổ n g th ờ i g â y r a l à :

y* 1,34
y = = 2,28cm
10
1- 1-
p ,h 2 4 -4

K 2 E J X _ 3 ,1 42 . 10 3 . 435
t r o n g đó p .h = = 2 4 ,4 K N
h ~ (4 2 0 )2
M ô m e n u ố n do tả i trọ n íỊ n g a n g v à dọc đ ổ n g th ờ i gây r a t ạ i m ặ t c á t c :

R.
= M ; + p . y = — ■ + p .y

0 ,4 8 . 140 . 280
M* = - 420
+ 1 0 . 2 , 2 8 = 6 7 ,6 K N c m

ứ n g s u ấ t n é n lớ n n h ấ t v à có g iá t r ị :
10 6 7,6
= 0 , 8 0 1 K N / c m 2 = 8 M P a.
< w 72,5 + 102
V í d ụ 2

Q=200N/m

—P-rAKN
-............... .t
Y
% V Xo£
ạ

! 2m 4m ,2 mA
1
1 Va
y
Er106|\l£m2

277
 C h o d ầ m c h ị u lự c n h ư h ì n h vẽ. D ầ m m ặ t c ắ t n g a n g h ỉ n h v u ô n g c ạ n h = 10 cm .
M ô đ u n đ à n hổi E = 1 0 4 M P a .

X á c đ ị n h ứ n g s u ấ t n é n lớ n n h ấ t = ?).

B à i g iả i :

M ô m e n u ố n lớ n n h ấ t d o t ả i t r ọ n g đ ộ n g n g a n g g â y r a (M x*) là :

2 0 0 .4
M x* = ~ ~ ~ . 4 - 2 0 0 . 2 . 1 = 1 2 0 0 N m = 120KNcm

M x* = 1 2 0 K N c m

L ự c tớ i h ạ n :

^ 2E Jx 3 ,1 4 2 . 10 3 . 8 3 4
p = — — = -- ----- -- -------- = 12,9 KN
th l2 (800)2

T ro n g đó Jx =
104 = 834cm 4

M ô m e n u ố n iớ n n h ấ t d o t ả i t r ọ n g n g a n g v à d ọ c đ ổ n g t h ờ i g â y r a l à :

M* 120
M, = — y = 4 = 172 K N c m

1" 1 “ ĨĨS
ứ n g s u ấ t n é n lớ n n h ấ t cố g i á t r ị :

, . , 4 172 4 172 ^s
l ơ m aJ - 100+ 834 ~ 100 + 834 ' 5 ~ 1 >0 6 K N / c m

"T
= 10,6 M P a

PH Ầ N BÀI TẬP

1.

ỈP ^IO K N

£
-0-*R?=150KN
1/2 1/2 $77

[61=160 MPa

C h ọ n số liệu t h é p ch o d ầ m

278
 2.

q=15KN/rm

P=tXJK^
í l=3m
N218

X ố c đ ị n h đ ộ v õ n g lớn n h ấ t fmax, h ệ s ó a n t o à n v ể độ b ể n ( h ệ s ố v ề t ả i t r ọ n g ) v à h ệ
s ổ a n t o ồ n v é ổ n đ ị n h c ủ a d ầ m c h ị u lự c n h ư h ì n h vẽ. C ho

E = 2 .1 0 5 M P a ; O c h = 240 M Pa.

3.

T í n h h ệ số a n t o à n v ể độ b ế n (h ệ số t ả i t r ọ n g ) v à h ệ số a n t o à n ổ n đ ị n h c h o d ầ m
n h ư h ì n h vẽ. D ầ m cđ m ặ t c á t n g a n g h ì n h c h ữ n h ậ t 4 x 8 cm ; E = 2 .1 0 5 M P a ;
ơ ch = 24ƠM Pa

279
 CHƯƠ NG XII

TẢI TRỌNG ĐỘNG

§1. KHÁI NIỆM

T ro n g các ch ư ơ n g trư ớ c t a chỉ x ét hệ dưới tá c d ụ n g củ a tả i trọ n g tĩn h m à k h ô n g

k ể đ ế n lự c q u á n tín h . N h ư n g tr o n g n h iể u tr ư ờ n g hợp tả i tr ọ n g t ă n g độ t n g ộ t h a y b iến
đ ổ i t h e o t h ờ i g i a n l à m c h o b i ế n d ạ n g v à c h u y ể n vị c ủ a h ệ c ủ n g b i ế n đ ổi t h e o t h ờ i g i a n .
Vì t h ế t r ê n h ệ t r ụ c x u ấ t h i ệ n lự c q u á n t í n h . T ả i t r ọ n g g â y r a lự c q u á n t í n h t r ê n h ệ gọi
là hệ tả i tr ọ n g động. C h ư ơ n g n ày c h ú n g ta sẽ n g h iê n c ứ u à n h h ư ở n g c ủ a tả i t r ọ n g đ ộ n g
đ ế n b i ế n d ạ n g ( h a y ứ n g s u ấ t ) t r o n g v ậ t t h ể đ à n hổi so với t ả i t r ọ n g t ĩ n h b ằ n g h ệ số
đ ộ n g ( k đ) n h ư s a u :

y đ = kd • y t ; ơd = kd ■ơ t
T r o n g đổ y đ, ơ d l à c h u y ể n vị, ứ n g s u ấ t d o t á i t r ọ n g đ ộ n g g â y r a y t, ơ t là c h u y ể n vị
v à ứ n g s u ấ t d o t ả i t r ọ n g t ĩ n h g â y ra . S a u đ â y t a x é t m ộ t số t r ư ờ n g h ợ p :

§2. TÍNH THANH CHUYẾN ĐỘNG THÂNG VỚI GIA TỐC KHÔNG ĐỐI

G iả sử c ó m ộ t d â y t r ọ n g l ư ợ n g r i ê n g l à y,
d i ệ n t í c h m ặ t c ắ t n g a n g là F , v á t q u a r ò n g rọ c
0 và m ột đ ầu buộc v ật n ặ n g p. N gười ta
,Nđ
kéo v ậ t n ặ n g p lê n với g ia tố c k h ô n g đổi
1 1 a (a = c o n s t ) . G iả t h i ế t r ằ n g a > 0 k h i có

2 c h i ề u đ i l ê n ( h ì n h 1 2 . 1 ) . T a x á c đ ị n h n ộ i lự c
t r o n g d ây.
p D ù n g m ặ t c ắ t 1-1 cách đ ẩ u m ú t d ây m ộ t
1'QZ=J(-FZ k h o ả n g là z. C á c lự c t á c d ụ n g l ê n đ o ạ n d â y
Fqt(P) = c h i ề u d à i là z g ổ m : T r ọ n g l ư ợ n g p c ủ a v ật,
trọ n g lư ợ n g Q z củ a đ o ạ n dây : Qz = y F z ; L ực
■Fqtíd) =
q u án tín h củ a vật p :

Hình 12.1

280
 Fq<(p) = ị
Qz y f z
L ư c q u á n tính đ o a n dây : F nt(d) = — a = — -a
qt g g
L ự c d ọ c đ ộ n g ở m ặ t c ắ t 1 -1 : N đ ( h ì n h 12.1)

T ừ đ iẽ u kiện cân b à n g của đoạn dây n ày t a suy ra :

s = Nđ - p - Q z - F qt(P) - F qt(d) = 0

Suy ra : N đ = p + Q z + F qt(P) + F ql(d) = p + y F (z) + + ~ ~ a

o o

= ( l + ^ ) ( P + y F z) ( 1)

N hưng t a có :

Nt p + >'F z p
Nt =P + F z; ơ ị = ~ = — - — = ~ + y z (2)

T ừ (1 ) v à (2) t a s u y r a :
Nđ a p a
Gă = Y = ( 1 + g ) ( p+ z) = ( 1 + 1 )ơt

T h e o đ ị n h n g h ĩ a v ề h ệ số đ ộ n g t a cố :

kđ
d = 1g+ ~ ( 12 . 1)

Đ iều k iện bểncủadây là : m a x |ơ(j| = kd . m a x ị ơ ị ị ^ [õ] (12 .2)

T ừ c ô n g t h ứ c (1 2 .1 ) t a có n h ậ n x é t là :
a ) N ế u a > 0, n g h ĩ a là k h i v ậ t p c h u y ể n đ ộ n g lê n n h a n h d ầ n đ ề u ( h a y c h u y ể n đ ộ n g
x u ố n g c h ậ m d ấ n đ ể u ) t h ỉ t a cố k ư > 1. K h i d đ t h ì ơtỉ > ơ {

b) N ế u a < 0, n g h ỉ a l à k hi p c h u y ể n đ ộ n g x u ố n g n h a n h d ầ n đ ề u ( h a y c h u y ể n đ ộ n g
lê n c h ậ m d ầ n đ ề u ) t h ì t a có kđ < 0 ; k h i đ đ ơ đ < ơ ỉ

Á p d ụ n g k ế t q u ả n à y v à o t h ự c t ế : K h i n â n g ( h a y hạ) m ộ t v ậ t n ặ n g p b ằ n g tờ i k é o
( h a y c ầ n c ẩ u ) th i đ ể d â y b ễ n h ơ n t a p h ả i t h ự c h i ệ n s a o c h o kđ < 1 n g h ĩ a l à : K h i k é o
v ậ t lê n t a k é o c h ậ m d ẩ n đ é u c ò n k h i h ạ v ậ t x u ố n g t h ì t a h ạ n h a n h d ầ n đ ề u .

§3. ỨNG SUẤT ĐỘNG TRONG VÔ LĂNG QUAY QUANH TRỤC CỐ ĐỊNH
VỚI VẬN TỐC GÓC KHÔNG ĐỐI

X é t m ộ t vô l ă n g cố t r ọ n g lư ợ n g r i ê n g ỵ , d i ệ n tíc h m ặ t c ắ t n g a n g F } đ ư ờ n g k í n h
t r u n g b ì n h D, b ề d à y t (g iả t h i ế t t bé h ơ n D r ấ t n h i ề u , t < < D ) v à vô l ă n g q u a y q u a n h
t r ụ c cố đ ị n h 0 với v ậ n tố c góc k h ô n g đổi là c u = c o n s t ( h ỉ n h 1 2 .2 a ) . T h ự c t ế t r ê n vô
l ă n g c ò n cố c á c t h a n h liê n k ế t vô l ă n g với t r ụ c q u a y 0 n h ư n g ở đ â y bỏ q u a ả n h h ư ở n g

281
của nđ và k h ô n g k ể đến trọ n g
l ư ợ n g vô l ã n g . N g h ĩ a l à t a c h ỉ
x é t tớ i ứ n g s u ấ t t r o n g vô l ả n g
d o lự c q u á n t í n h g â y ra . X é t 1
đ i ể m A b á t kì t r ê n vô l ã n g t h ì
g ia tốc cùa nổ là
w = wt + wn
T r o n g đổ :

Wt = — £ = 0 (vì rằng

£ = a> = 0 do co = c o n st)

D - Hình 12.2
wn = J co2 (1 )
S u y r a là t r ê n vô l â n g c h ỉ
có lự c q u á n t í n h li t â m p h â n bố đ ể u t r ê n vô l ă n g với c ư ờ n g độ l à q d .

Đ ể x á c đ ị n h q d t a x é t đ o ạ n vô l ã n g c ó độ d à i đ ư ờ n g t r u n g b ỉ n h là 1 đ ơ n vị k h ố i
l ư ợ n g y F j / g t h ì c ư ờ n g đ ộ q d sẽ l à :

yF r y F . Dcư2

.............* ’ i w" ; c .. ®
B â y giờ t a t í n h ứ n g s u ấ t đ ộ n g (ơd) x u ấ t h i ệ n t r o n g vô l ồ n g d o lự c q u á n t í n h li t â m

g â y ra . T a c ắ t vô l ă n g b à n g m ộ t m ặ t c á t n g a n g x u y ê n q u a t â m 0 v à x é t 1 n ử a v ô l ả n g
( h ì n h 1 2 .2b). T h e o g i ả t h i ế t t < < D n ê n t a coi r ầ n g ơd p h â n bổ đ ế u t r ê n m ậ t c ắ t n g a n g

c ủ a vô l â n g . T ừ đ i ê u k i ệ n c â n b ả n g c ủ a n ử a vô l â n g t a s u y r a :
tĩ /2
Zy = 2ơ đ . F - Jqđ J s i n p . d<p = 0 (3)
-x ỉ2
T ừ (2) v à (3) t a s u y r a :

\ * ĩ D , y Đ 2 t u 2 n ,ỉ . n D2
= 2F J q u ^ s i n í P . d ^ = = — CƯ2

-n /2 71/2

§4. DAO ĐỘNG CÙA HỆ CÓ MỘT BẬC Tự DO

1. Khái niệm vể dao động cúa hộ dàn hổi

a. B ậ c tự d o :

Đ ị n h n g h ĩ a : B ậ c t ự d o c ủ a m ộ t h ệ đ à n h ổ i là số c á c t h ô n g số đ ộ c l ậ p đ ể x á c đ ị n h
vị t r í c ủ a h ệ (kí h i ệ u l à N ).

282
 H ìn h 1 2 .3

VÍ dụ : T r ê n ( h ì n h 1 2 .3a) cho 1 k hối l ư ợ n g m đ ặ t t r ê n d ẩ m đ à n h ổ i AB. N ế u bỏ

q u a t r ọ n g l ư ợ n g d ầ m AB t h ì t a có h ệ c h ỉ g ố m 1 k h ố i lư ợ n g m m à vị t r í c ủ a n ó đ ư ợ c
x á c đ ị n h b ở i t h ô n g s ố d u y n h ấ t là t u n g đ ộ y. D o v ậ y h ệ đ a n g x é t có 1 h ệ b ậ c t ự do
(N = 1). T r o n g t r ư ờ n g h ợ p ( h ì n h 12 .3b) t h i n ế u bỏ q u a t r ọ n g l ư ợ n g d ầ m AB t h ì h ệ sẽ
có 2 b ậ c t ự d o (c á c t h ô n g số đ ộ c lập x á c đ ị n h vị t r í c ủ a k hố i l ư ợ n g m 1 v à m ? t ư ơ n g
ứ n g là y 1 v à y 2).

T r o n g c ả h a i t r ư ờ n g h ợ p t r ê n n ế u k h ố i l ư ợ n g c ủ a d á m AB n h ò t h ỉ t a coi n ó l à 1
liê n k ế t đ à n hổ i. N ế u k h ố i l ư ợ n g d ấ m đ á n g k ể th ỉ k h i đ ò t a p h ả i x e m h ệ đ ă c h o g ồ m
vô số b ậ c t ự do.

T r ê n ( h ỉ n h 1 2 .3c) c h o 1 c o n lác t o á n học g ổ m q u ả c á u khối l ư ợ n g m đ ư ợ c b u ộ c v à o

s ợ i d â y k h ô n g t r ọ n g lư ợ n g , k h ô n g co, g ià n ( l = c o n s t ) , đ ẩ u k ia c ủ a d â y b u ộ c v à o đ i ể m
cố đ ị n h 0. C h o q u ả c ẩ u d ịc h k h ỏ i vị trí c â n b ằ n g (vị t r í t h ẳ n g đ ứ n g ) rồi t h ả c h o c ẩ u
c h u y ể n đ ộ n g . T a x á c đ ị n h số b ậ c t ự do c ủ a hệ.

C h ọ n h ệ t r ụ c (oxy) n h ư ( h ì n h 12.3c) th ì vị t r í c ủ a q u ả c ẩ u M đ ư ợ c x á c đ ị n h bởi c á c

t o ạ độ X v à y : M (x ,y ). n h ư n g t h e o giả t h i ế t l - c o n s t n ô n t a cổ :
X2 + y 2 = /2 = c o n s t (1)
H ệ t h ứ c ( 1) gọi là p h ư ơ n g t r ì n h liên k ế t ( h a y đ i ế u k iện r à n g b u ộ c ) ch o t a t h ấ y r ằ n g
c á c t h ô n g số x ,y p h ụ t h u ộ c n h a u . S uy r a h ệ đ ã c h o chỉ còn 1 t h ô n g số đ ộ c lậ p , n g h ĩ a
l à h ệ c h ỉ c ó 1 b ậ c t ự do. N g ư ờ i t a t h ư ờ n g c h ọ n t h ô n g số x á c đ ị n h vị t r í c ủ a q u ả c ầ u M
t r o n g t r ư ờ n g h ợ p n à y là g ó c ( f .
Q u a ví d ụ n à y ng ư ời t a đ ư a r a công th ứ c x á c đ ịn h số bậc tự do c ủ a h ệ đ à n hối n h ư s a u :

N = n - r (12 .3)

T r o n g đ d : N l à số b ậ c t ự do c ủ a hệ
n là số c á c t h ô n g số x ác đ ị n h vị t r í của hệ
r là số c á c đ iề u kiện r à n g b uộ c

b. K h á i n iệ m v ẽ d a o đ ộ n g c ủ a h ệ đ à n h ò i.

N g ư ờ i t a c h i a d a o đ ộ n g c ủ a hộ đ à n hổi t h à n h 2 loại : D ao đ ộ n g t ự do v à d a o đ ộ n g
c ư ỡ n g bức.

283
 D a o đ ộ n g c ư ỡ n g b ứ c c ủ a h ệ đ à n hồi là d a o đ ộ n g c ủ a h ệ do lự c n g o à i b iế n đổ i th o o
t h ờ i g i a n g â y r a . L ự c n à y gọi là lự c kích t h í c h (h a y lự c c ư ỡ n g b ứ c). C ò n d a o đ ộ n g t ự
d o c ủ a h ệ đ à n hổi l à d a o đ ộ n g k h ô n g c ó lự c k íc h t h í c h .

N g ư ờ i t a gọi h ệ t h ự c h iệ n 1 d a o đ ộ n g khi h ệ t ừ vị t r í c â n b ằ n g n à y đ ế n vị t r í c â n b à n g
t i ế p t h e o s a u k h i h ệ đ ã đi q u a m ọ i vị t r í đ ư ợ c x á c đ ị n h bởi q u y l u ậ t d a o đ ộ n g c ủ a hộ.

K h o ả n g t h ờ i g i a n T ( s ) đ ể t h ự c h i ệ n đ ư ợ c 1 d a o đ ộ n g gọi là c h u kì c ủ a d a o động* v à
s ố d a o đ ộ n g t h ự c h i ệ n t r o n g k h o ả n g th ờ i g i a n l ( s ) gọi l à t ầ n sổ d a o đ ộ n g .
1 1
T ' (s )
T r o n g kĩ t h u ậ t n g ư ờ i t a h a y d ù n g t ầ n s ố d a o đ ộ n g là g ó c w b ằ n g số d a o đ ộ n g h ệ
t h ự c h i ệ n t r o n g k h o ả n g th ờ i g i a n 2 j ĩ ( s ) :
271 1
0, = 2ttÍ = Y ( s )
D ư ớ i đ â y t a c h ỉ giới h ạ n x é t d a o đ ộ n g c ủ a h ệ có 1 b ậ c t ự do.

2. Dao động tự do của hệ có 1 bộc tự do.

X é t h ệ cđ 1 b ậ c t ự do là k h ố i l ư ợ n g m đ ặ t t r ê n liê n k ế t đ à n hổi l à d ầ m AB ( k h ồ n g
t r ọ n g lư ợ n g ) . Đ ể t h i ế t l ậ p p h ư ơ n g t r ỉ n h c ủ a h ệ t a d ù n g n g u y ê n lí Đ a l a m b e r . T a xét 2
trư ờ n g hợp sau :

a ) D a o d ộ n g tụ d o c ù a h ệ c ó 1 b ậ c tự d o k h i k h ô n g c ó lự c c ả n

G ọi c h u y ể n vị c ủ a k h ổ i l ư ợ n g m là q u y ư ớc là > 0 n ế u c h u y ể n vị đi x u ố n g ) .
C h u y ể n vị chỉ do lự c q u á n t í n h g â y r a :

N ế u gọi ỗ l à c h u y ể n vị t ạ i m ặ t c á t đ ặ t k h ố i l ư ợ n g m do lực p = 1 đ ơ n vị đ ặ t t ạ i
đó g â y r a ( h ì n h 1 2 .4 b), K h i đổ lự c q u á n t í n h
g â y r a c h u y ể n vị l à :

c'
Vì k h ô n g cđ lự c c ả n n ê n c h u y ể n vị c h ỉ do
l ự c q u á n t í n h g â y r a t a cd :

b) P =1
Đ ă t Cứ2 = — " 7“ hay
m .5n

(12.4)
Hình. 12.4

284
 K h i đ ó p h ư ơ n g t r ì n h d a o đ ộ n g c ủ a h ệ (1) s ẽ cố d ạ n g :

d%)
d t2 ?(0 = 0 (2)

N g h i ệ m c ủ a p h ư ơ n g t r ì n h (2) là :
y (l) = Cj . sinoỉt + c 2 . coso,t = Asin(a)t + ( p ) (12.5 )
T r o n g đ ổ c á c h ằ n g số t í c h p h â n C p C 2 (h a y A v à ự > ) đ ư ợ c x á c đ ị n h t ừ đ i ề u k i ệ n b a n
đ ầ u (k h i t = 0 ) c ủ a b à i t o á n , ở đ â y :
A : Gọi là b iê n độ d a o đ ộ n g
c ư t + ( p : G ọi là p h a d a o đ ộ n g
c ư : Gọi là t ẩ n sổ d a o đ ộ n g ( t ầ n sổ riê n g )
Đ ổ .th ị h à m số đ ư ợ c b i ể u d i ễ n t r ê n ( h ì n h 12.5)

T ừ ( 1 2 .4 ) t a s u y r a

T = —
2K — ‘Z j i . Vni . ỗ- n ( 12. 6 )
(Jj

C h ú ý : N ế u gọi t r ọ n g l ư ợ n g c ủ a kh ối l ư ợ n g m là p m g ; ỹ t l à c h u y ể n vị t ĩ n h c ủ a
k h ố i l ư ợ n g m d o p g â y r a t h ì t a có :
ỹt = p <5U = m . g . ỗ , ,
Suy ra là :

g_
( 12 . 6 )
ỹ(0
T ừ ( 1 2 .6 ) t a n h ậ n t h á y r ằ n g n ế u y t c à n g lớ n ( n g h ĩ a là d ấ m có đ ộ c ứ n g E J n h ỏ ) t h ì
t ẩ n số r i ê n g CƯ càn g nhỏ

b) D a o d ộ n g tự d o k h i có k ể d è ìi lự c c à n .
T r o n g t h ự c t ế k h i h ệ t h ự c h i ệ n d a o đ ộ n g th ì
c ò n bị t á c d ụ n g c ủ a lực c ả n m ô i t r ư ờ n g n h ư
k h ố n g k h í, n ư ớ c ... L ự c cản. m ôi t r ư ờ n g r ấ t p h ứ c
tạ p , ừ đ ây t a chỉ x é t tr ư ờ n g hợp đơn g iản n h á t
là lự c c ả n R tỉ lệ với v ạ n tố c c ủ a khối l ư ợ n g 111,
n g h ĩa là :

285
 dy
^ = ^ dt 03 là hệ số ti lệ gọi là hệ số cản).

N h ư v ậ y , c h u y ể n vị c ủ a k h ố i l ư ợ n g m c h ỉ d o lự c q u á n t í n h ( F Cjt) v à lự c c ả n mòi

t r ư ờ n g R g â y r a ( h ì n h 12 .6). T a cổ p h ư ơ n g t r ì n h d a o đ ộ n g c ủ a h ệ là :

, dy

H ay ~ + 2 .a -7 + <o2 . y » 0 (3)
d t2 dt

T ro n g đó : 2a =
/ 3w 2, =1——
6 m mơ
N g h i ệ m c ủ a p h ư ơ n g t r ì n h (3) có d ạ n g :

= A . e ”a t . s i n ị í ứ ỵ t + <Pị) (12 .7)

tro n g đ ó : tí)ì = a2

Đ ổ t h ị c ủ a h à m só t h e o (1 2 .7 ) đ ư ợ c b i ể u d i ễ n t r ê n ( h ì n h 12.7)

H ỉn h 1 2 .7

T a n h ậ n t h á y r ằ n g đ â y l à d a o đ ộ n g t ắ t d ẩ n . N ế u lự c c ả n c ủ a m ô i t r ư ờ n g lớ n n g h ĩ a
l à /3 lớ n t h ì a s ẽ lớ n , s u y r a s ự t á t d ầ n c à n g n h a n h . B iê n độ c ủ a d a o đ ộ n g (A . e a ỉ )
g i ả m k h i t lớ n v à :

Iim A .e" ữt = 0
t-»co

S a u m ỗ i c h u kỉ T t h ỉ b i ê n độ d a o đ ộ n g g i ả m đ i với ti sổ k h ô n g đổi là :

A . e ' “l
------- — — = eai = con st.
A . e -a (t+ I)
3. Dao động cưỡng bức của hệ có 1 bậc
tự do
X á t h ệ là k h ố i l ư ợ n g m đ ặ t t r ê n liên
k ế t đ à n h ổ i l à d ẩ m AB ( k h ô n g k ể khổi
l ư ợ n g d ấ m ) . K h ố i l ư ợ n g m c h ịu t á c d ụ n g
c ủ a lự c k í c h t h í c h t u ầ n h o à n là : P(t) =
P o S Ì n Q t ( h ì n h 12.8).

N ế u k ể đ ế n lự c c ả n c ủ a m ô i t r ư ờ n g là
—* dy
R (R = p ) t h ì c h u y ể n vị y(t) c ủ a khối

l ư ợ n g m s ẽ là :

Hình 12.8

C h i a 2 v ế c ủ a (1) ch o (m.<5) th ỉ t a cđ p h ư ơ n g t r i n h dao đ ộ n g c ủ a k h ố i lư ợ n g m sẽ là :

d^y dy 9
—~ 4- 2 7 + 0)2 y =: —7 s i n Q t (2)
dt2 dt m
T a t ì m n g h i ệ m t ổ n g q u á t c ủ a p h ư ơ n g t r ì n h (2) dư ớ i d ạ n g :

y (l) = y1(l) + y 2(0 (3)

T r o n g đ đ : y j / tj là n g h i ê m t ổ n g q u á t c ủ a p h ư ơ n g t r ì n h t h u ấ n n h ấ t t ư ơ n g ứ n g với
(3) v à t h e o ( 1 2 .7 ) t a có :
y j ( t ) = A . e “ al sin(o>jt + < p x ) (4)
y 2(t) l à n g h i ệ m r i ê n g c ủ a p h ư ơ n g t r ỉ n h (2). T a s ẽ t ì m y 2(t) d ư ớ i d ạ n g :
y 2(t) = Cj . s in Q t + C 2 . c o s Q t (5)
Đ ể x á c đ ị n h c á c h ệ số C j, C 2 t r o n g (5) t a đ e m t h a y (5) v à o p h ư ơ n g t r ì n h (2), s a u
đ ó đ ổ n g n h ấ t h ệ số c ủ a s i n Q t và cosQ t ở 2 v ế t a đ ư ợ c :

Po ơp" — Q 2 Po 2a Q

1 = m x ( co2 - Q 2) 2 + 4 a 2 Q 2 ’ 2 = m x (cư2 - Q 2) 2 + 4 a 2 Q 2 (6 )

T h a y ( 6 ) v à o (5) v à n ế u đ ặ t :

Siĩty> = —
p 2aQ
m x V (w 2 - Q 2) + 4 a 2 Q 2
Po OI2 — Q 2
Cos =
V5
m xV(w2- a2) + 4a2Q2
và th ay m =
1 , , , „
—— t h i b i ể u t h ứ c c ủ a y 2(t) c ó d a n g :
0JZỖ
y 2(t) = Cj . s i n Q t + C2cosQ t = A I . s ĩ n ( Q t -I- ( p ) (7)
T ro n g đd :

287
 P ọ -<5
AI = (12.8)
4a2Q2
CO
T h a y y j ( t ) v à y 2(t) v à o (3) t a đ ư ợ c :

y 2(t) = A . e _ữt . s in (a j 11 + < p ^ + Aj . s i n ( Q t + ( f ) (12.9)

N g h i ệ m ( 1 2 .9 ) b i ể u t h ị 2 d a o đ ộ n g . Số h ạ n g đ ầ u y ^ t ) = A . e “ ữl . s i n ^ t + (Pị) b i ể u

t h ị d a o đ ộ n g t ự d o k h i cố k ể đ ế n lự c c ả n . S a u 1 t h ờ i g i a n t = T k h á lớ n t h ì d a o đ ộ n g
n à y t ấ t d ẩ n n g h ĩ a là :

l i m y ^ t ) = lim A . e -ữl . s i n ^ t + y>j) = 0

t—*00

Số h ạ n g t h ứ 2 l à y 2(t) = A 1 . sin(a»t + i p ) b i ể u th ị d a o đ ộ n g c ư ỡ n g b ứ c d o lực k íc h

th ích g â y r a . S a u m ộ t t h ờ i g i a n T k h á lớ n d a o đ ộ n g t ự do y j ( t ) m ấ t đ i c h ỉ c ò n lại

d a o đ ộ n g c ư ỡ n g b ứ c y 2(t) với t á n s ố b ằ n g t ầ n số lự c k íc h t h í c h (Q) v à b i ê n đ ộ A I t í n h

t h e o ( 12 . 8 ).

Đ ậ t At = P Q . ố l à c h u y é ^ v ị t ạ i vị trí. m ậ t c ắ t đ ặ t k h ố i l ư ợ n g m do lự c b ằ n g P G đ ặ t

t ỉ n h t ạ i đ d g â y r a t h ì t a có :

y đm a x = A I =
1 X A.

Suy ra là :
iF Ỉ1 4a2Q2
Ý + (—T-)
Cú

( 12 . 10)
kđ = q2 4« 2q 2
( l - ^ ) 2 + (—T-)
CƯ co
T ừ ( 1 2 .1 0 ) t a n h ậ n t h ấ y
rằng hệ số động (kđ) phụ
t h u ộ c v à o t ỉ số Q / ù ) v à a . Đổ
t h ị c ủ a kđ t h e o t ỉ số Q / c u với
các g iá trị củ a a khác nh au
được b iểu th ị trên (hình
12 .9). M ặ t k h á c t ừ (1 2 .1 0 ) t a
lại t h ấ y r ằ n g : khi a = 0 ;
Q /c o = 1 (Q = C ủ ) t h ì kđ = » ,
n g h ĩ a l à b i ê n độ d a o đ ộ n g A I
r ấ t lớ n . H i ệ n t ư ợ n g n à y gọi là
hiện tư ợ n g cộ n g hưởng.

Thực tế th ì khi
a — 0 và Q — cư th ì k,* cổ
giá t r ị r ấ t lớn, suy ra A I cũng
Hình ỉ 2.9

288
đ ã r ấ t lớ n . Vì t h ế h ì n h t h à n h 1 m i ề n c ộ n g h ư ở n g . K hi t í n h t o á n c ô n g t r ì n h v ề d a o đ ộ n g
t a c ẩ n t r á n h h i ệ n t ư ợ n g c ộ n g h ư ở n g , n g h ĩ a là s a o cho k đ n ằ m n g o à i m i ề n c ộ n g h ư ở n g .
M u ố n v ậ y với a x á c đ ị n h t a c ẩ n t í n h đ ể ÙJ k h á c n h i ề u so v ớ i t ẵ n s ố lự c k íc h t h í c h Q .
T h ư ờ n g n g ư ờ i t a l à m t ă n g tỉ số Q / w so với 1 n g h ỉ a là g i ả m c o đi. M u ố n t h ế t a g i ả m độ
c ứ n g c ô n g t r ì n h đ ể t ả n g y v h o ặ c là t ă n g t ẩ n số lự c k ích t h í c h Q. N ế u c ô n g t r ì n h l à m
v iệ c t r o n g m i ể n c ộ n g h ư ở n g ( k d lớn) t h i n g ư ờ i t a t h ư ờ n g d ù n g bộ g i ả m c h ấ n đ ể p h â n
t á n n â n g l ư ợ n g d a o đ ộ n g v à n â n g c a o h ệ số t ắ t d ẩ n .

T ừ đ ổ t h ị ( 1 2 .9 ) t a t h ấ y r ằ n g n ế u tỉ số Q / c ư 0,5 h o ặ c Q / ùj ^ 2 th ì h ệ số k đ h ầ u
n h ư b ằ n g n h a u với m ọ i g iá t r ị a. K h i đ ó t a cđ t h ể t í n h k d t h e o c ô n g t h ứ c (với a = 0).
1
kđ = (12 .11 )

co
B i ế t h ệ s ố đ ộ n g ( k d) t a t í n h đ ư ợ c ứ n g s u ấ t đ ộ n g và c h u y ể n vị đ ộ n g n h ư s a u :
õ. = kd.ổ-( ( 12 . 12 )

yti = kd • y.
T r o n g đ ó : ơ [ ì y ỉ là ứ n g s u ấ t v à c h u y ể n vị do P Q đ ặ t t ĩ n h g â y r a ( P () là g i á t r ị lớ n

n h ấ t c ủ a lự c k íc h th í c h ) .

C h ú ý :

1. N ế u k ể đ ế n k h ổ i l ư ợ n g c ủ a liê n k ế t đ à n hổi là d á m AB t h ì k h i đ ó t a coi r ằ n g h ệ

c h ỉ c ố m ộ t b ậ c t ự do là khố i l ư ợ n g M b ằ n g k h ố i lư ợ n g m c ộ n g với k h ố i l ư ợ n g q u y đ ổ i
c ủ a d ầ m , n g h ĩ a là :
q/
M = m + m q d; m q d ±= n . Ỳ (1 2 .1 3 )
o

ỏ đây q là t r ọ n g lư ợ n g b ả n t h â n d ầ m t r ê n m ộ t đ ơ n vị c h iể u d à i

l l à c h iề u dài d ấ m ;

ỊẦ là h ệ số q u y đổi ( h a y gọi là
h ệ số t h u g ọn) ;

T ro n g m ột số trư ờ n g hợp
Q)
th ư ờ n g g ặ p h ệ s ổ ị .1 lấy n h ư s a u ụ = 11 £
35 1/2 1/2
( h ì n h 12 . 10 )
M=m+fTi,qđ
T r ư ờ n g h ợ p ( h ì n h 1 2 .1 0 .a ) b)
17 33
ụ = 35 = Ĩ4Õ
- T r ư ờ n g h ợ p ( h ỉ n h 1 2 .1 0 .b )
33 c)
M ~ 140
- T r ư ờ n g h ợ p ( h ì n h 12.10.C)
M=m+ m qđ
1
=õ
Hình ỉ 2.10

289
 2. T r o n g t r ư ờ n g h ợ p có t à i t r ọ n g t ỉ n h t á c d ụ n g h o ặ c k ể đ ế n t r ọ n g l ư ợ n g c ủ a l i ê n
k ết đ àn hổi (d ầ m ) th ỉ ứ n g s u ấ t và ch u y ển đ ộ n g củ a d ầ m được tín h n h ư sau :

ơ = kđ . ỡ t + ơ ’t.

y = k đ . y t + y ’t ( 1 2 .1 4 )

T r o n g đ đ : ỡ * t , y ’t là ứ n g s u ấ t v à c h u y ể n vị d o t ả i t r ọ n g t ĩ n h g â y ra .

V í d ụ : M ộ t đ ộ n g cơ đ i ệ n t r ọ n g l ư ợ n g Q = 4 k N đ ặ t ỏ đ ẩ u t ự do c ủ a m ộ t c ô n g s ơ n
d à i 1 = l , 2 m ; m ậ t c ắ t n g a n g d ấ m là 2 t h é p c h ữ I N ° 1 6 . L ự c li t â m g â y r a d o r ô t o c ủ a
đ ộ n g cơ t r ọ n g l ư ợ n g P r = 1 0 0 N đ ặ t c á c h t r ụ c q u a y m ộ t k h o ả n g r = 1 c m . H ã y t í n h
ứ n g s u ấ t l ớ n n h ấ t t r o n g d ầ m k h i đ ộ n g cơ q u a y với v ậ n tố c n s 1200 v ò n g / p h ú t v à có
k ể đ ế n t r ọ n g ỉ ư ợ n g d ấ m ( h ì n h 12 . 11 ) ; bỏ q u a lự c c à n m ô i t r ư ờ n g .

Giải :
1. T r a b ả n g I N ^ 1 6 :

J x( ‘) = 8 7 3 c m 4 ; W x (1) = 1 0 9 c m 3

q 1= 0 , 1 5 6 k N / m ; E = 2 . 1 0 4 k N / c m 2

2. T í n h P o , U ) , k đ :

TU I 1 2 0 0 . 3 ,1 4
íỉ = 30 30
= 125,6(1/3);

p „ = m r . Q 2r = ^ ( 1 2 5 , 6 ) 2 1 * 0 ,2 k N

T r ọ n g l ư ợ n g q u y đổi c ù a d ấ m là :

Q qd = ^ • 2ch z =

33 2 . 0 , 1 5 6 . 1,2 = 0 ,0 9 k N
140
Hình 12.11
Đ ộ v õ n g t ỉ n h (y t ) t ạ i đ ẩ u t ự do c ủ a d ầ m do t r ọ n g l ư ợ n g c ù a k h ố i l ư ợ n g
M = r n mt + m qd l à :

- _ (Q + Qqd )3 h _ (4 + 0 , 0 9 ) . ( 1 , 2 . 102)'
yt = 3EJ. 3.2 . 10 4 . 2 .8 7 3

T ầ n s ố d a o đ ộ n g r i ê n g ai l à :

= JL _ 981 121,0(14)
yt 0 ,0 6 7

H ệ số đ ộ n g với a = 0 là :

1
kd = « 12,9

-S' ' ‘- ( I r ) 2'

3. T í n h ơ (m a x , ơ ’tm a x và ơr

290
 T a v ẽ c á c b i ể u đ ỗ í M ti do P o đ ậ t tĩn h tạ i B gây r a v à b iể u đổ ( M ’t) do tả i trọ n g
tỉn h gỗm t r ọ n g lư ợ n g m ồ tơ Q đ ậ t tạ i B v à t r ọ n g lư ợ n g b à n t h â n d ẫ m p h â n bố đểu
cường độ q = 2 q { như trẽn (hình 12.1 lb) : T a có :
I M t| m a x = 0 ,2 4 k N m = 24kN cm .
| M ’t | m a x = 5,025kNm = 5 0 2 ,5 k N c m .

Suy ra :
|M t|m a x 24
0 ,™ » - w f = 2^09 » ° .u /™ * l.lM P a

| M ’t | m a x 5 0 2 ,5 ...,
= w f - = - 2 ’3 k N / - : - 2 3 M P a

ơ max = k đ ỡ .m ax + ơ*. max = 1 2 ,9 .0 ,1 1 + 2 ,3 = 3,7 2kN /cm2 = 3 7 ,2 M P a

§5. VA CHẠM CĨIA HỆ CÓ 1 BẬC Tự DO

1. Khái niệm về va chạm :

G iả sử h ệ g ồ m cò 2 v ậ t A v à B c h u y ể n đ ộ n g c ù n g p h ư ơ n g với v ậ n tố c t ư ơ n g ứ n g là
VA, v n v à g i ả s ử VA > v n ( h ì n h 1 2 .1 2 .ã). K h i đó s a u m ộ t th ờ i g i a n t v ậ t A s ẽ va chạm
v ào v ậ t B v à có th ế xẩy ra 2 trư ờ n g hợp sau :
a) V ậ t A d ín h liề n với v ậ t B v à c ù n g c h u y ể n đ ộ n g với v ậ n tố c V (h ìn h 1 2 .1 2 .b ). H iệ n

tư ợ n g n à y gọi là v a ch ạ m m ẽm . ví dụ : b ú a m á y đ ó n g cọc. ở đây búa xem l à v ậ t A,

còn cọc là vật B.
b) V ậ t A v à v ậ t B c h u y ể n đ ộ n g với v ậ n tố c khác nhau (V A ^ V B ) ( h ì n h 1 2 .1 2 .C ).

H iệ n tư ợ n g n à y gọi là va c h ạ m cứ n g . Ví d ụ : T a n é m q u ả b ổ n g vào tư ờ n g th ỉ sa u khi

va chạm q u ả b đ n g b ậ t ra, tư ờ n g v ẫn đ ứ n g yên. ở đ â y ta x e m q u ả b ố n g là v ậ t A, cò n

t ư ờ n g x e m l à v ậ t B.

A B
b)
A B
V
A B
c)
VA VB c'

H ì n h 1 2 .1 2

T hự c tế cho th ấ y rà n g khi va ch ạ m v ậ n tố c c á c k h ố i lư ợ n g t r ê n h ệ t h a y đ ổ i t r o n g
k h o á n g t h ò i g i a n t r ấ t b é , n ê n h ệ c ó g ia t ố c r ấ t lớn. D o đd l ự c q u á n t í n h s i n h r a r ấ t

lớ n .ở đ ây ta c h ỉ x é t đ ế n ả n h h ư ờ n g c ủ a v a c h ạ m tớ i n ộ i lự c v à b i ế n d ạ n g c ủ a h ệ .

291
 D ư ớ i đ â y t a c h ỉ x é t v a c h ạ m m ề m với 2
t r ư ờ n g h ợ p h a y g ặ p là v a c h ạ m n g an g của
h ệ c ó m ộ t b ậ c tự do.

2. Va chạm t h ẳ n g đ ứ n g c ủ a h ệ cổ m ộ t
b ậ c tự d o : G iả s ử có v ậ t n ặ n g Q rơ i tự do
từ độ cao H x u ố n g v a c h ạ m vào v ậ t n ặ n g Q ’
đ ặ t trê n liê n kết đàn h ồ i là d ấ m AB như
trên (h ìn h 1 2 .1 3 .a ). Bỏ qua trọ n g lư ợ n g
d ẩ m . S a u k h i v a c h ạ m Q g ắ n c h ặ t với Q ’ và
là m c h o d ầ m có c h u y ể n vị yđ tạ i m ặ t c á t va
c h ạ m . Đ ể x á c đ ịn h h ệ sổ đ ộ n g (k đ ) t a áp
d ụng định luật bảo toàn n ăn g lượng :
E = T + n = u (1)

ở đ â y : T là đ ộ n g n ă n g c ủ a h ệ khi v a ch ạm .

n là t h ế n ă n g củ a hệ m ấ t m á t khi
va chạm .

u là t h ế n ă n g b iế n d ạ n g đ à n hồi do va
Hình 12.13
chạm g â y ra.

G ọ i V o là v ậ n tố c c ủ a Q tr ư ớ c lú c v a c h ạ m ( s a u k h i rơ i tự d o m ộ t đ o ạ n là H ) th ì
t a có Vo = V 2 g H . G ọ i V l à v ậ n t ố c c ủ a h ệ ( c ủ a Q v à Q ’) l ú c v a c h ạ m .

T a g iả s ử r à n g h iệ n tư ợ n g v a c h ạ m x ẩy r a đ ộ t n g ộ t v à coi r ằ n g n ă n g lư ợ n g k h ô n g
bị m ất đi khi va chạm thì theo định luật bào toàn động lượng ta cđ :

Q Q + Q’ Q
Cjl = Q2. Suy r a r ^ v „ = - V = Õ T Õ 7 . V0

H ay l à : V = ^ / 2 p r (2)

Đ ộng n ăn g của hệ khi va chạm là :

1 Q + Q ’ 9 Q2 .H QH
T = —— — V2 = — — = ------- — ------ (3)
2 g Q + Q ’ (1 + Q V Q )

K h i v a c h ạ m t h ì d ấ m c ổ c h u y ể n vị t h ả n g đ ứ n g y đ t ạ i m ặ t c ắ t v a c h ạ m n ê n t h ế n ă n g
của hệ mất đi là :

71 = ( Q + Q ’) v đ (4 )

T a đi tìm u = U 2 - Uj (õ)

T r o n g đ ó : U ]y Ư 2 t ư ơ n g ứ n g l à t h ế n ă n g b i ế n d ạ n g đ à n h ổ i c ủ a h ệ t r ư ớ c v à s a u v a
c h ạ m . T r ư ớ c lú c v a c h ạ m trê n d ấm c ó v ậ t Q ’ v à g â y r a c h u y ể n v ị y ’t t ạ i m ặ t c ắ t v a
chạm (h ìn h 1 2 .1 3 d ) n ê n :

292
 1 1 y’t (y\y
U 1 = 92 Q
^ ’yJ t , = 29 V
( Vơ ) , y ’tt = 2ổ (6)

ở đ â y kí h iệ u ỗ là c h u y ể n vị đ ứ n g tạ i m ặ t c ắ t v a c h ạ m do lự c p = 1 đ ơ n vị đ ặ t tạ i
đó gây ra (h ìn h 1 2 .1 3 b ). Sau va chạm tạ i m ặ t c á t v a ch ạm dầm cđ c h u y ể n vị là
( y đ + y ’t ) v à n ế u g i ả t h i ế t r ằ n g k h i v a c h ạ m v ậ t l i ệ u d ẩ m v ẫ n l à m v i ệ c t r o n g g i ớ i h ạ n
đ à n h ổ i, đ ổ n g th ờ i E = c o n s t th ì t a có :

1 (yđ + y’.)2
u 2 = ị (Q + Q’) (vđ + y’t) = — 2^ — (V)

T h a y (6) v à (7 ) v à o (5) t a có :

(yđ + y’t)2 (y’t)2

u = u 2 - u, =
2Ỗ 2Ỗ

y2đ •y't yẵ
=— + + Q’yd <8)
2(5 2(5 2(5

T h a y (3 ), (4) v à (8) v à o (1 ) t a s u y r a :

+ ( Q + Q ’) y d = — + Q ’y d (9)
(1+ Q 7Q ) 2(5

2QỖ . H
H a, : yị - 2 Q é yl! - ~ ;"q v " = 0 (10)

N ế u gọi At là c h u y ể n vị đ ứ n g tạ i m ặ t c ắ t v a c h ạ m d o v ậ t Q đ ậ t tĩn h (h a y lự cb à n g

Q đ ặ t t ạ i đ ổ ) g â y r a ( h ì n h 1 2 .1 3 .C ) t h ì t a c ó : Aj = Q ổ. K h i đó p h ư ơ n g tr ì n h (10) cdd ạ n g :

2A t . H
yẳ - 2At-y đ - (1 + Q ’/ Q ) = 0 (11)

G iải ph ư ơ n g trìn h (11) đối với y d > 0 ta được :

I 2 ^ I 2H
y<i - At + y A t + (1 + Q ’/ Q ) “ ( 1 + V1 + (1 + Q ’/ Q ) A t ) • A'

T h e o đ ị n h n g h ĩ a v ể h ệ s ố đ ộ n g ( k đ) t a s u y r a :

k‘đ' - 1 + v 1 + ( l -q ^ ã V (1215>
T r ư ờ n g h ợ p đ ặ c b iệ t :

a ) N ế u Q đ ặ t đ ộ t n g ộ t lê n Q ’ th ì H = 0 t a cd :

kd = 2
b) N ế u trê n d ẩ m k h ô n g có Q ’ th ì :

2H
ĩ
A‘
S a u k h i t í n h đ ư ợ c k(Ị t a c ó t h ể t ì m ứ n g s u ấ t v à c h u y ể n v ị t r o n g d á m là :

293
 6 = kđ . ơt + ơt’ (12.17)

y = kd • yi + y’t
tro n g đó :

ơ t v à y t là ứ n g s u ấ t c h u y ể n vị tr o n g d ầ m do v ậ t v a c h ạ m Q đ ặ t tĩn h tạ i m ặ t c ắ t v a
c h ạ m g â y ra.

ơ t ' v à y ’t l à ứ n g s u ấ t v à c h u y ể n v ị d o t ả i t r ọ n g t ỉ n h g â y r a .

VÍ d ụ : M ột v ật n ặ n g Q = 2 kN
rơi tự do từ độ cao H = 5 c m x u ố n g
va chạm vào v ật n ặ n g Q ’ = 4 kN
đ ặ t ở g iữ a d ẩ m AB là IN ° 2 2 a dài
l = 4 m (h ìn h 1 2 .1 4 a). H ã y x á c đ ịn h
ứng suất và chuyển vị lớ n nhất
tro n g dầm .

G iả i :

1. T r a b ả n g t h é p c h ữ I N o 2 2 a ;
J x = 2760 cm 4 ; W x = 251 cm 3

2 . T í n h ơ t max) ơ t ’max :

T a vẽ b iể u đổ IM è do Q đ ặ t tĩn h
g â y r a v à b i ể u đ ổ {M t} do tà i trọ n g
tĩn h là Q ’ gây ra như trê n (h ìn h
Hình 12.14
1 2 .1 4 .Ồ ). T a c d :

M (t)m ax = 2 k N m = 200 K N cm .

M t ’m a x = 4 k N m = 400 kN cm

M tm a x 200 -
Suy ra : ơ tm a x = —^7— = 7“ 7 —0 , 8 k N / c m 2 = 8M Pa
J wx 251

M ’tm a x 400
ơ ,m a x = — ~r7— = 77^ 7 — l , 6 k N / c m 2 = 16M Pa
Wx 251

3. T í n h

k - * 1 + i 1 + ( 1 + Q V Q ) A , " 1 1 2 1 8 )

QZ3 2 . ( 4 . 1 0 2)3
T a c ó : À, = y . m a x = ~ :-------- — — — — 0 ,0 5 cm
1 Jl 48E Jx 4 8 . 2 . 104 .2 7 6 0

Suy ra :

kđ = 1 + ^ ( Ĩ T q ’/Q) A, = 1 + "\l 1 + ( ĩ + 4 / 2 ) . 0,05 “ 9,2

294
 4 . T í n h y ’tm ax :

Q73 4 . ( 4 . 1 0 2) 3
y tmax T
48EJ
= ----------------------- — 0 , l c m
4 8 . 2 . 1 0 4.2 7 6 0

5. T í n h ơ m a x , y m a x

Ta có ; ỡ max = kđ ỡ tm a x + ơtmax = 9 . 2 . 0 , 8 + 1,6 = 9 k N / c m 2 = 90M Pa

y m ax = k đ -y tm a x + y ’tmax = 9 , 2 . 0 , 0 5 + 0 ,1 = 0 ,5 6 cm

3. Va chạm ngang của hệ có một bậc tự do.

G i ả s ử c ó v ậ t n ặ n g Q c h u y ể n đ ộ n g n g a n g v ớ i v ậ n t ố c v (ì t ớ i v a c h ạ m v à o v ậ t n ặ n g
Q ’ đ ặ t t r ê n d ầ m A B n h ư ( h ì n h 1 2 .1 5 .a )

Để xác đ ịn h hệ số kđ trong
trư ờ n g hợp này ta cũng áp dụng
đ ịn h lu ậ t bảo to à n n ă n g lư ợ n g : a)
T + 7T = u (1).
G ọi v ậ n tố c c ủ a h ệ s a u v a c h ạ m
là V th ỉ th eo đ ịn h lu ậ t bảo toàn Q

n ă n g lư ợ n g ta cđ :

Q Q + Q’

g vo = g

Q
V =
Q+Q’ °
S u y ra đ ộ n g n ă n g củ a hệ sa u va
Hình 12.15
chạm là :

Q2 , Q vo
(2)
2g(Q + Q’) " 2g(l +QVQ)
Vì c á c k h ố i lư ợ n g c ủ a h ệ đ ề u c h u y ể n dời th e o p h ư ơ n g n g a n g n ê n t h ế n ă n g c ủ a hệ
k h ô n g đ ổ i n g h ĩ a l à : JI = 0 (3)

V ì t r ư ớ c l ú c v a c h ạ m v ậ t Q ’ k h ô n g g â y r a c h u y ể n vị n g a n g nên ta cd U j = 0 Suy ra :

1 ừ đ )2
U = U 2 - U 1 = ^ Q yđ = ^ - (4)

T r o n g đ ổ : y đ là c h u y ể n vị đ ộ n g do Q g â y ra.

ỗ l à c h u y ể n v ị n g a n g t ạ i m ặ t c ắ t v a c h ạ m d o lự c n g a n g p = 1đ ơ n v ị đ ặ t t ạ i đ ó gây ra.

Thay (2), (3), (4) vào (1) ta được :

Qvổ yẳ
2 g ( l + Q ’/ Q ) “ 2(5
 Q .0 .vị
H ay là : y 2ứ = (5)
g (l + Q V Q )

N ế u gọi A t là c h u y ể n vị n g a n g t ạ i m ặ t c ắ t v a c h ạ m d o lự c n g a n g b ằ n g Q đ ặ t tạ i

đ ổ g ây r a th ỉ ta có At = Q ổ ( h ì n h 1 2 .1 5 .C ).

T h a y v à o (5) t a đ ư ợ c :

g(i + Q V Q ) 6ì , ( 1 + Q '/ Q )
S u y r a là :

Vo
. A, ( 6)
Yd V g A t (l + Q 7Q )

T h e o đ ị n h n g h ỉ a v ề h ệ s ố đ ộ n g t h ì t ừ (6) t a s u y r a

(1 2 .1 9 )
kđ V g A t( l + Q ’/ Q ) A t

N ếu trê n d ấm k h ô n g có v ậ t n ặ n g Q ’ th ì t a có :

( 12 .2 0 )
VgÃ7
Ví dụ : C ho v ậ t n ặ n g q = 0 ,2 k N c h u y ể n đ ộ n g n g a n g với v ậ n tố c v 0 = 2m /s, va
c h ạ m v à o đ ẩ u tự d o c ủ a c ộ t gỗ m ặ t c á t n g a n g h ìn h c h ữ n h ậ t 8 x 1 2 c m c h ô n c h ạ t d ư ớ i
đ ấ t n h ư h ìn h vẽ. H ả y k iể m t r a b é n ch o c ộ t n ế u E = 1 .1 0 3 k N / c m 2 ; [ơ] — 10 k N / c m 2
= 100 M Pa

G iả i :

1. T í n h đ ặ c t r ư n g h ỉn h h ọ c :

a)
Q
1152
Wx = = 192cm 3
h /2

2. T í n h ỡ tmax :

T a v ẽ b iể u đ ô ( M t) d o lự c n g a n g Q đ ặ t
t ỉ n h g â y r a ( h ì n h 12.16Ồ ).

T a c ổ : M tmax = 0 , 4 k N m = 4 0 , 0 k N c m .
77777777
S u y r a là :

M 'tmax
, 40
6tmax w 192

0 ,2 k N /c m 2 = 2M Pa Hình 12.16

296
 3. Tính kđ

Q l3 0 , 2 . ( 2 . 1 0 2) 3 n Ẩn _
At = --- - = —— ~ 0 ,4 7 cm .
* 3 E J Xy 3 10 3 1 1 5 2

vo 200

4. K iể m t r a b ẽ n c h o c ộ t :

ơ dmax = kđ < w = 9 ,2 . 0 ,2 = l,8 4 k N /c m 2 = 1 8 ,4 M P a < [ớl =

= lO k N /c m 2 = lO O M P a

S uy r a cột đ ả m bảo bền.

B À I TẬP

1 2 .1 . M ột d ấ m cấu trụ c AB dài ỉ = 5m

được g h ép b ằ n g 2 th é p ch ữ IN o30. Tời N2 30
c trọ n g lư ợ n g Q = 20 kN đật ở g iữ a
Q
dầm nâng vật nặng p = 60kN lên với
g ia tố c k h ô n g đ ổ i a = 2 m /s 2. H ã y x á c
đ ịn h lự c c ă n g t r o n g d â y c á p c ủ a tờ i v à
ứng suất pháp lớn nhất trong dấm.
1 2 .2 . M ộ t d ấ m c ô n g s ơ n A B d à i l = 3 m
được ghép b ằn g 2 th é p ch ữ I N o 3 6 ; ở đ ấ u
tự do B c ố đ ặ t m ô tơ tr ọ n g lư ợ n g Q = 1 2 k N

q u a y với v ậ n tố c n = 1800 v ò n g /p h ú t và

l ỉ N236 s i n h r a l ự c li t â m P o = 4 k N . H ã y x á c đ ị n h
k ứ n g s u ấ t lớ n n h ấ t t r o n g d á m và chuyển
[=3m Q
vị lớ n nhất tro n g dẩm khi cố kể đến
tr ọ n g ỉư ợ n g d ầ m . B ỏ q u a lự c c ả n v à b iế t
E = 2 .1 0 4 k N /c m 2.

1 2 .3 . M ộ t d ẩ m th é p dài l = AB
== 4 m đ ư ợ c g h é p b ằ n g 2 t h é p c h ữ
I No24. Đ ầu A của dẩm bị n g à m Ị-N
I
c h ặ t, còn đ ẩ u B nối với cộ t gỗ m ặ t
Q
cát n g a n g trò n D = 20 cm , dài BC
= 2m (n h ư h ìn n vẽ). T ạ i đ iể m D ở
g iữ a d ẩ m A B có đ ặ t m ộ t m ô tơ t r ọ n g
lư ợ n g Q = 8kN quay với v ậ n tố c
1200 v ò n g /p h ú t và sin h ra lự c li

297
tâ m Po = 2 k N . H ã y k iể m tra b ể n cho d ấ m v à c ộ t n ế u b iế t r ằ n g [ơ ]t = 1 6 k N /cm 2 =
1 6 0 M P a ; E t = 2 . 1 0 4 k N / c m 2 ; [ơ ]g = 8 k N / c m 2 = 8 0 M P a ; E g = 1 .1 0 3k N /c m 2. B ỏ q u a
lự c c ả n c ù a m ô i t r ư ờ n g ; coi t r ọ n g lư ợ n g A B k h ô n g đ á n g k ể .

1 2 .4 . M ộ t v ậ t n ặ n g Q = 4 k N rơi tự do từ độ cao H = 2m xuống dầm th é p (bài 1

v à 2) v à c ộ t th é p (bài 3). H ã y t ín h ứ n g s u ấ t lớ n n h ấ t t r o n g d ầ m và cột kho va chạm
n ế u b iế t E = 2 . 1 0 4 k N / c m 2.

1 2 .5 . M ột vật n ặng q = 2 k N trồ i tr ê n

s ô n g v ớ i v ậ n t ố c VQ = lm /s va c h ạ m vào
đ ầ u cọ c g ỗ c h ô n c h ặ t d ư ớ i đ ấ t n h ư h ì n h vẽ.
M ặ t c ắ t n g a n g c ộ t là tr ò n cđ đ ư ờ n g k ín h
D . E = 1 , 2 . 1 0 3 k N / c m 2 v à [ơ] = 1 0 k N / c m 2 .
e
a) H ã y k iể m t r a b ề n ch o cộ t n ế u b iế t D co
II
= 2 0 c m . K h ô n g t í n h đ ế n á p lự c n ư ớ c tá c
d ụ n g v à o cột.

b) X á c đ ịn h k íc h th ư ớ c D c ủ a c ộ t th e o
đ iể u k iệ n b ề n v à đ iể u k iệ n cứ n g c ủ a cột 77777777777 '

n ế u : [ íVI] = 1 / 3 0 0 . B ỏ q u a á p l ự c n ư ớ c t á c
o ĩ
d ụ n g v à o cội.

2 98
 1 2 .6 . C h o k ế t c ấ u n h ư h ì n h vẽ,
A B là d ẩ m gỗ m ặ t c ắ t n g a n g h ìn h
c h ừ n h ậ t 1 2 x 1 6 cm . C ộ t C D là ố n g
th é p có D = 10 cm ; d = 8 cm . M ột

uiogi,
vật nặng Q = 5 k N rơ i tự do từ độ
c a o H x u ố n g d ầ m A B t ạ i m ặ t c ắ t B.
H ã y xác đ ịn h độ cao H để dấm và
cột vẫn đảm b ảo b ền , b iế t r ằ n g

[o-]g = 12 k N / c m 2 = 120 M F a ;

[ơ ]t = 16 k N /c m 2 = 160 M P a ;

Eg = 1 .1 0 3 k N /c m 2.

Bỏ q u a b iế n d ạ n g c ủ a cột CD.

29 9
 CHƯƠNG XIII

TÍNH ĐỘ BÈN CỦA THANH THEO TRẠNG THÁI GIỚI HẠN

51. KHÁI NIỆM VẼ TRẠNG THÁI GIỚI HẠN CỦA THANH

ở c á c c h ư ơ n g trư d c c h ú n g ta đ ã n g h iê n cứ u các tín h to á n bộ p h ậ n c ô n g tr ìn h th e o

ứ n g s u ấ t c h o p h é p . K ích th ư ớ c c ủ a bộ p h ậ n c ô n g tr ìn h đ ư ợ c x á c đ ịn h từ đ iể u k iệ n sa o
c h o ứ n g s u ấ t lớ n n h ấ t ở m ặ t c á t n g a n g n g u y h iể m k h ô n g v ư ợ t q u á ứ n g s u ấ t ch o p h é p
đổi với v ậ t liệ u là m n ê n bộ T ^ ậ n công trìn h đó. K hi ấy v ậ tliệ u đ ư ợ c coi n h ư là m v iệc
tro n g m iể n đ àn hổi và tu â n th e o đ ịn h lu ậ t H ú c. T h e o p h ư ơ n g pháp này th ì bộ p h ậ n
c ô n g t r ì n h s ẻ m ấ t k h ả n ă n g c h ịu lự c (coi n h ư bị p h á h o ạ i) n ế u ứ n g s u ấ t lớ n n h ấ t t r ê n

m ặ t c ắ t n g a n g đ ạ t ứ n g s u ấ t n g u y h iể m , ứ n g s u ấ t ch o p h ép đ ư ợ c x á c đ ịn h n h ư s a u :

[ơ] = -
n

[ơ^] - là ứ n g s u ấ t n g u y h i ể m , v ớ i v ậ t liệ u d ẻ o n ó b ằ n g g iớ ih ạ n c h ả y , với v ậ t liệ u

d ò n n ổ b ằ n g g iớ i h ạ n b ể n ; n - h ệ sổ a n to à n .

N h ư v ậ y với v ậ t d ẻ o t a có

ơ ch
[ơ] =
n ch

và n h ư n h a u khi kéo và nén.

V ới v ậ t liệ u d ò n d o k h ả n à n g c h ịu k é o v à n é n k h á c n h a u c h o n ê n

ơn ỡB
[ơ]k = - f ; [ ơ ]" =
n B n B

I ig - h ệ số a n to à n th e o g iớ i h ạ n b ề n k h i k é o ;

n g - h ệ sổ a n to à n t h e o g iớ i h ạ n b ề n k h i n á n .

P h ư ơ n g p h á p t í n h th e o ứ n g s u ấ t c h o p h é p th iê n v ề a n t o à n n h ié u vì v ậ y n h i ề u t r ư ờ n g
h ợ p n ổ ch o k ế t q u ả k h ô n g k in h tế. P h ư ơ n g p h á p n à y k h ô n g k ể đ ế n k h ả n ă n g c h ả y d ẻo
cổ t h ể có c ủ a v ậ t liệ u vì n đ k h ố n g ch ế , k h ô n g c h o v ậ t liệ u bị c h ả y k ểcả n h ữ n g vừng
cố ứ n g s u ấ t lớ n n h ấ t . V ậ t liệ u ch ỉ cd t h ể là m v iệ ct r o n g g ia i đ o ạ n đ à n h ồ i. Đ iề u đó
t r o n g r ấ t n h i ể u t r ư ờ n g h ợ p k h ồ n g p h ù h ợ p v ớ i t h ự c tế.

300
 T h ự c t ế c h o t h ấ y t r o n g r ấ t n h iề u t r ư ờ n g h ợ p v ậ t liệ u l à m v iệ c ở n g o à i g ia i đ o ạ n
đ à n h ổ i, đ ạ t đ ế n g ia i đ o ạ n c h ả y , t ứ c là ứ n g s u ấ t lớn n h ấ t t r ê n m ặ t c ắ t n g a n g đ ạ t đ ế n
g iớ i h ạ n c h ả y , m ặ t c á t n g a n g v ẫ n c ò n k h ả n ă n g c h ị u lự c, m à k h ồ n g b ị p h á h o ạ i , v ì v ậ y
tr o n g v à i c h ụ c n ă m g ấ n đ â y ở L iê n X ô cũ, n g ư ờ i t a đ ã n g h iê n c ứ u v à đ ề x ư ớ n g r a m ộ t
p h ư ơ n g p h á p t í n h m ớ i c ó k ể đ ế n sự là m v iệ c c ủ a v ậ t liệ u ở n g o à i m i ể n đ à n h ổ i, gọ i là
p h ư ơ n g p h á p t í n h t h e o t r ạ n g t h á i giớ i h ạ n h a y p h ư ơ n g p h á p t à i t r ọ n g p h á h o ạ i . V ề t h ự c
c h ấ t th ì h a i p h ư ơ n g p h á p n à y k h á c n h a u so n g ở sứ c b ẽn v ậ t liệ u th ì n g ư ờ i t a k ế t h ợ p
l ạ i v à g ọ i l à p h ư ơ n g p h á p t r ạ n g t h á i g iớ i h ạ n . P h ư ơ n g p h a p n à v t i ế n b ộ h ơ n n h i ề u s o
với p h ư ơ n g ph áp ứ n g s u ấ t cho phép vỉ m ộ t h ệ số a n to à n k h ổ có th ể kể hết được
r ố t n h i ề u y ế u tố c ổ t h ể c ó ở n h ữ n g d ạ n g k h á c n h a u đ ố i v ớ i n h ữ n g b ộ p h ậ n c ô n g
trỉn h khác nhau.

T r ạ n g t h á i g iớ i h ạ n c ủ a k ế t c ấ u là t r ạ n g t h á i m à ở t r ạ n g t h á i đ đ k ế t c ấ u h o à n t o à n

m ấ t k h à n ă n g c h ịu lự c

P h ư ơ n g p h á p t í n h t h e o t r ạ n g t h á i giớ i h ạ n c ó m ụ c đ íc h là k h ô n g c h o p h é p x u ấ t h i ệ n
t r ạ n g t h á i g iớ i h ạ n t r o n g k ế t c ấ u khi s ử d ụ n g .

T ả i t r ọ n g lớn n h ấ t t á c d ụ n g lê n k ế t c ấ u l à m c h o k ế t c ấ u ở t r ạ n g th á i g iớ i h ạ n g ọ i
là tả i t r ọ n g p h á h oại.

ờ tĩ^Lĩìg t h á i g iớ i h ạ n v ớ i h ệ t i n h đ ị n h , k h ỏ n g cỊ}i ứ n g s u ấ t l ớ n n h ấ t ở m ậ t c ắ t
n g u y h iể m đ ạ t đ ế n g iớ i h ạ n c h ả y m à ứ n g s u ấ t ở ín ọ i đ i ể m trê n nậặt c ắ t n g a n g đó
đ ạ t đ ế n g i ớ i h ạ n c h ả y , m ặ t c ắ t n g a n g h o à n t o à n bị c h ả y d ẻ o . N h ư v ậ y c ổ s ự p h â n
b ố lại ứ n g s u ấ t khi đi từ g ia i đ o ạ n đàn h ổ i s a n g g ia i đ o ạ n c h ả y . V ậ y v ớ i h ệ t ĩ n h
đ ịn h , kết cấu ở trạ n g t h á i g iớ i h ạ n khi m ặt cát ngang nguy h iể m hoàn to à n bị
chảy dẻo (k h i ứ n g s u ấ t ở m ọi đ iể m trê n m ặt cát ngang đạt đến g iớ i h ạ n chảy).
T ả i t r ọ n g g â y n ê n t r ạ n g th á i n ày là tả i tr ọ n g p h á h o ại vì k h i m ặ t c ắ t n g a n g h o à n
to à n bị c h ả y th ỉ n ó k h ô n g còn k h à n ă n g c h ị u lự c đ ư ợ c n ữ a . K ế t c ấ u b ị b i ế n h ì n h
tứ c th ờ i.

Với h ệ s i ê u t ĩ n h t ừ v ậ t liệ u d ẻ o khi m ộ t m ặ t c ắ t n g a n g bị c h ả y d ẻ o h o à n t o à n m ớ i

l à m g i ả m m ộ t bậc s i ê u tỉ n h , k ế t c ấ u v ẫ n c ò n k h ả n ă n g c h ịu lự c đ ế n k h i n ó tr ở t h à n h
b ệ b i ế n h ì n h t ứ c t h ờ i v à t à i t r ọ n g ứ n g v ớ i t h ờ i đ i ể m đ đ là t ả i t r ọ n g p h á h o ạ i .

K h i t í n h t h e o t r ạ n g t h á i giớ i h ạ n , co i v ậ t liệ u là m v iệ c ở n g o à i m i ề n đ à n h ổi, đ ị n h

l u ậ t H ú c k h ô n g cđ h iệ u lự c, q u a n h ệ g iừ a ứ n g s u ấ t v à b iế n d ạ n g p h ứ c t ạ p h ơ n v à đ ư ợ c
x ác đ ịn h b ằ n g b iể u đ ố k é o v ậ t liê u d ẻ o . Vì x é t b iế n d ạ n g d ẻ o c ủ a v ậ t liệ u , k h ả n ă n g
c ủ n g cố bé, th ư ờ n g bỏ q u a , c h o n ê n ở b iể u đổ kéo n g ư ờ i t a coi m iể n c h ả y k éo d à i m ã i.
N ó i c á c h k h á c , đ ể đ ơ n g iả n sự tín h t o á n th e o t r ạ n g t h á i g iớ i h ạ n , v ậ t liệ u đ ư ợ c x e m
n h ư h o à n t o à n đ à n hổi đ ế n g iớ i h ạ n c h ả y ơch v à h o à n t o à n d ẻ o s a u khi bị c h ả y . B i ể u
đố quan h ệ g iữ a ứ n g s u ấ t p h á p v à b iế n d ạ n g tư ơ n g đối k h i k é o đ ư ợ c b iể u th ị b ằ n g
đ ư ờ n g n é t liề n trê n (h ỉn h 13 .1 ).

301
 B iểu đổ này do P la n d lia
đ ư a r a r ấ t th íc h hợ p với th é p
(là vật liệ u coi như dẻo lí
tư ở n g ).

Ư u đ iể m của phương pháp

n à y là x é t đ ến k h ả n â n g ch ày
d ẻo c ủ a v ậ t liệ u và tậ n dụng
được khà nâng đ ổ . D ơ đ đ l à m
t ă n g s ứ c c h ịu t ả i c ủ a k ế t c ấ u so
với p h ư ơ n g p h á p tín h th e o ứ n g
su ất cho phép k h i k ích th ư ớ c
g iữ nguyên không đổi trừ
trư ờ n g hợp hệ tỉn h đ ịn h ch ịu
kéo v à n é n đ ú n g tâ m .

N hược đ iể m của phương

pháp này là cổ th ể gây nên Hình 13.ĩ.
b iế n d ạ n g lớ n v à k h ô n g th íc h h ợ p vớ i v ậ t liệ u d ò n .

Q u á trìn h t í n h t o á n t h e o p h ư ơ n g p h á p t r ạ n g th á i g iớ i h ạ n d ả n đ ế n v iệ cx á c đ ịn h
t à i t r ọ n g g iớ i h ạ n c h o p h é p t á c d ụ n g lê n k ế t c ấ u . T ả i t r ọ n g giớ i h ạ n c h o p h é p là tỉ số
g i ữ a t ả i t r ọ n g p h á h o ạ i P ph v à b ệ s ố a n t o à n t h e o g i ớ i h ạ n b é n n .

gh
n
Đ ể t i ệ n lợ i t a g ọ i tà i t r ọ n g p h á h o ạ i là t ả i t r ọ n g g iớ i h ạ n vỉ ứ n g v ớ i t à i t r ọ n g đ đ
k ế t c ấ u ờ t r ạ n g t h á i giớ i h ạ n :

P ph = p gh d o đ đ t a c đ
P gh
(1 3 -1 )
[ P ] SH = n

§2. TÍNH THANH CHỊU KÉO (NÉN) ĐÚNG TÂM THEO TRẠNG THÁI GIỚI HẠN

Với th a n h c h ị u k é o h o ặ c n é n đ ú n g t â m , t ả i t r ọ n g giớ i h ạ n đ ư ợ c x á c đ ị n h với v ậ t

liệ u d ẻ o n h ư s a u :

V ớ i h ệ s iê u t ỉ n h là m t ừ v ậ t liệ u d ẻo , ch ỉ m ộ t t h a n h có n ộ i lự c lớ n n h ấ t bị c h ả y d ẻ o
c h ư a l à m c h o h ệ b ị p h á h o ạ i m à n d c ò n k h ả n ă n g tiế p t ụ c c h ị u lự c . V í d ụ h ệ c h o t r ê n
( h ìn h 1 3 .2 ).
 Khi lực p còn nhỏ, c á c
dạng đ à n h ổ i .
th a n h ch i b iế n
Nội lực trong các th a n h (lực
dọc) được xác định b à n g cốc
phương pháp thông thường
đối với h ệ siêu tỉnh, m à t a đ a
n g h iê n cứu ở chương kéo
(nén) đúng tâ m .
'A
Chúng ta không g ià i lại
p
b à i to á n n à y m à lấ y n g a y k ế t
quà như sau :
Hình 13.2

1 + 2 c o s 3a

H ai th a n h b ê n c ổ n ộ i l ự c b à n g n h a u v ỉ lí d o đ ố i x ứ n g . N h ỉ n v à o k ế t q u ả t a t h ấ y
t h a n h g i ữ a c ó n ộ i lự c lớ n h ơ n h a i t h a n h b ê n , V ì v ậ y k h i tả i t r ọ n g t â n g lê n ứ n g s u ấ t
ở tro n g th a n h g iữ a sẽ đ ạ t g iớ i h ạ n c h ả y đ ấ u tiê n . N ộ i lự c t r o n g t h a n h g iữ a s ẽ là
N 2 = ơ c h F ( h ỉn h 1 3 .3 ,a).

Hình 13.3

N ếu tín h th e o p h ư ơ n g pháp ứ n g s u ấ t cho p h é p t h ì h ệ được x e m l à m ấ t k h ả n ă n g

c h ịu lực v à t ả i t r ọ n g t ư ơ n g ứ n g v ớ i t h ờ i đ i ể m n à y được g ọ i l à t ả i t r ọ n g n g u y hiểm ( P Q).

Po = ơ chF c1 + 2cos3a)

T h ự c t ế h ệ v ẫ n c h ư a bị p h á h o ạ i m à v ẫ n c ò n k h ả n ă n g t i ế p t ụ c c h ị u lự c . N ế u t i ế p
t ụ c t ă n g lự c t h ì ứ n g s u ồ t ở t h a n h g iữ a s a u k h i đ ạ t g iớ i h ạ n c h ả y d ừ n g lạ i k h ô n g t ă n g
nừa m à ứng suất ở h a i t h a n h b ê n tiế p t ụ c t â n g lê n . N h ư v ậ y h ệ siêu t ĩ n h t r ở t h à n h h ệ
t ỉ n h đ ịn h (g iả m m ộ t b ậ c siê u tỉnh) ( h ỉn h 1 3 .3 ,b). Đ ế n k h i ứ n g s u ấ t ở c à b a thanh cùng
( l ạ t g iớ i h ạ n chảy, t h l h ệ m ấ t k h ả n ă n g c h ị u lực, n ổ bị b i ế n h i n h vì n ế u t i ế p t ụ c t ă n g
l ự c th ì đ i ể u k i ệ n c â n b ằ n g k h ô n g đ ư ợ c t h ỏ a m â n . G iá t r ị t ả i t r ọ n g t ư ơ n g ứ n g vớ i g ia i
đoạn này là tải trọng giới hạn (Pgh) “ hình 13.3,c.

303
 Từ (h ìn h 1 3 .3 ,c ) t a có th ể d ễ d à n g x á c đ ị n h g i á t r ị t ả i t r ọ n g giớ i h ạ n :

p gh = ơ c h F (l +2cosa)

Như vậy khi p = P gh ứ n g s u ấ t ở c ả b a t h a n h đ ề u đ ạ t g iớ i h ạ n ch ảy và chi khi

đó m ới xem như h ệ m ấ t k h ả n ă n g c h ịu lự c. N ế u so s á n h P gh v à P 0 t a t h ấ y p h lớ n
hơn P Q n h iề u .

§3. TÍNH DÁM CHỊU UỐN THEO TRẠNG THÁI GIỚI HẠN

Ta x é t sự là m v iệ c c ủ a dấm ch ịu uốn cho đ ến k h i bị p h á h oai. D ầm được là m

từ v ậ t liệ u d ẻo v à là m v iệ c th e o b iể u đổ P la n d tlia

K h i v ậ t liệ u còn là m v iệ c t r o n g m iể n đ à n h ổ i, tứ c là k h i t ả i t r ọ n g còn nhỏ, th i

b iể u đổ ứ n g su ấ t pháp do m ô m e n g â y r a có d ạ n g b ậc nhất như (h ìn h 1 3 .4 .1 )

ở chương uốn ngang phảng chúng ta đã xác định được công thức tính ứng suất
pháp trên m ặ t cắt ngang như sau :

M, M,
Gz J ơ m ax
X X

K h i t ả i t r ọ n g t ă n g l ê n , ứ n g s u ấ t t ă n g lên , đ ế n m ộ t lú c n à o đ ó ứ n g s u ấ t ở n h ữ n g
đ iể m xa đường tru n g hoà nhất sẽ đạt đến giớ i hạn chày (h ìn h 1 3 .4 ,2 ). C àng vào
gần trọ n g tâ m ứng suất càng nhỏ và vật liệ u vẫn là m v iệ c tro n g m iễ n đàn hổi.
N ếu tín h th e o ứ n g s u ấ t ch o p h ép th ỉ đ ến đ â y t a coi n h ư m ặt cát ngang k h ô n g còn
k h ả năng chịu lự c và d ầ m bị phá hoại (ứ ng suất m ới chỉ ở m ép trên và m ép dưới

m ặt cắt ngang đạt giớ i hạn chảy). Tải trọ n g tư ơ n g ứ n g với g ia i đoạn này là tái
trọ n g nguy h iể m . M ô m e n ở g ia i đ o ạ n n à y là m ô m e n n g u y h i ể m gọi là m ô m e n chày
- kí h iệ u là M ch.

304
 M<*
ta co' : ơ ch =
X

T rên th ự c tế m ật cắt ngang vẫn còn khả năng ch ịu lự c , d ầ m vẫn chưa bị p h á

hoại khi tiế p tụ c tă n g tải trọ n g , ứng suất ở những nơi đ ã đạt đến g iớ i h ạ n chảy

dừng lại không tă n g nữa (ở m é p trê n và m ép dư ớ i), ứng suất ở những nơi khác
tiế p tụ c tă n g đến g iớ i h ạ n c h ả y t h ì d ừ n g lạ i, m i ề n chảy dẻo cứ la n dán vào trọ n g
tâ m , m iề n đàn hồi cứ th u hẹp dẩn lạ i. G iá trị m ôm en lú c n à y lớ n hơn M ch. B i ể u
đố ứ n g su ấ t pháp ở g ia i đ o a n này như ớ (h ìn h 1 3 .4 .3 ). C ứ n h ư vậy m ặ t cắt n g an g

cứ tiế p tụ c bị ch ảy khi tả i t r ọ n g c ứ tiế p tụ c tă n g , ứng s u ấ t ở n h ữ n g đ iể m còn lại

lầ n lư ợ t đ ạ t đến g iớ i h ạ n chảy và cuối c ù n g khi m ặ t cắt n g an g hoàn to à n bị c h ả y
d ẻo , ứ n g s u ấ t ở m ọ i nơi đ ể u đ ạ t g iớ i h ạ n c h ả y ( h ìn h 1 3 .4 ,4 ) t h ì m ặ t c ắ t n g a n g m ớ i
hoàn to à n m ất k h ả n ã n g ch ịu lự c. T ả i t r ọ n g k h ô n g t ă n g n h ư n g b i ế n d ạ n g v á n tiế p
tụ c tă n g . H ai đấu m ặ t c ắ t bị x o a y đi v à m ặ t c ắ t n g a n g là m v iệ c n h ư m ộ t k h ớ p gọi
là khớp dẻo. D ấm bị p h á h o ại, trở th à n h hệ b iế n h ìn h . T ả i trọ n g lú c này là tả i
t r ọ n g p h á h o ạ i m à t a g ọ i l à t ả i t r ọ n g g i ớ i h ạ n , k í h i ệ u l à p gh. M ô m e n t r ê n m ặt cắt
n g a n g t ư ơ n g ứ n g là m ồ m e n g iớ i h ạ n M gh . N h ư vậy ở khớp dẻo ch ịu tá c d ụ n g m ô m e n
g iớ i hạn. Khớp d ẻ o sẽ m ấ t đi k h i đỡ tả i.

Hình 13.5

Đ ể xác đ ịn h tả i t r ọ n g giớ i h ạ n P gh t h ì p h ả i x á c đ ị n h trư ớ c g iá tr ị m ô m e n g iớ i

hạn M gh, s a u đđ dựa vào q u a n h ệ g iữ a m ôm en nội lự c v à tà i trọ n g ngoài ta dễ
dàng x ác đ ịn h đ ư ợ c g iá trị tả i trọ n g phá h o ại tứ c là tài t r ọ n g g iớ i h ạ n .

Đ ể là m đ iề u đ đ th ì đ ầ u t i ê n p h ả i x á c đ ị n h vị t r í đường tru n g hoà trê n m ặt cắt

ngang khi nd ở trạ n g th á i g iớ i h ạ n , tứ c là khi m ặt cắt ngang hoàn to à n bị ch ả y
dẻo, b iể u đ ổ ứ n g s u ấ t có đ o ạ n như (h ỉn h 1 3 .5 .b ).

Như đ ã b iế t, k h i m ặ t c á t n g a n g c h ư a bị c h ả y d ẻo th ì đ ư ờ n g t r u n g h o à b ị đi q u a
trọ n g tâ m m ặ t c ắ t n g a n g (c h ư ơ n g 7) v à là tr ụ c q u á n tín h c h ín h t r u n g tâ m th ứ h ai.

305
ở trạ n g th á i g iớ i hạn, khi m ặt cắt ngang hoàn to à n bị ch ày dẻo th ì đư ờ ng tru n g
hoà không trù n g với trọ n g tâ m m ặ t c ắ t. T ro n g q u á trin h b iế n d ạ n g k h i v ậ t liệ u ở
ngoài m iể n đàn h ổ i th ì đ ư ờ n g tr u n g h o à sẽ d ầ n dán đi r a x a khỏi trọ n g tâ m và ở
trạ n g th á i g iớ i h ạ n n ó cổ vị t r í m à có t h ể x ác đ ịn h được từ đ ié u k iệ n sau :
Ta b iế t rằn g khi uốn trê n m ặt cắt ngang của dẩm , lự c d ọ c b ằ n g không : G iả
sử ở trạ n g t h á i g iớ i h ạ n , đ ư ờ n g t r u n g h o à có vị t r í c h ia m ặ t c á t n g a n g r a là m hai
m iề n cố d iệ n tíc h là Fj và F 2 (h ìn h 1 3 .5 ). Fj - D iện tíc h vùng c h ịu kéo ;

F 2“ D iệ n tíc h v ù n g ch ịu nén. M ặt cắt hoàn to à n bị c h à y d ẻo . ứ n g su ấ t ở m ọi

nơi đểu bằng ơ ch

T a cổ :

N, - - J® chd F = 0
F1
KI F2
PO

Sau khi rú t gọn c h o ơ ch t a được :

F, = F2

Như v ậ y đ ư ờ n g t r u n g h o à c ổ v ị trí c h ia m ặ t c ắ t n g a n g t h à n h 2 m i ề n cđ d i ệ n
tíc h bằng nhau. D iện tíc h vùng ch ịu kéo bằng d iệ n tíc h v ù n g ch ịu nén. N ếu m ặt
cất n g a n g có h a i t r ụ c đối x ứ n g t h ì đ ư ờ n g t r u n g h o à ò t r ạ n g t h á i g iớ i h ạ n trù ng
với đ ư ờ n g tru n g hoà k h i v ậ t liệ u cò n là m v iệ c t r o n g m i ề n đàn hổi.
M ôm en g iớ i h ạ n được x ác đ ịn h như tổ n g m ôm en :

M gh = I ơ ch ■y ■dF +
1
í
2
ơ ch ■y • d F = ỡ ch (sxi + s x2)

do lự c ở v ù n g ch ịu k éo v à lự c ở v ù n g c h ịu nén gây ra.

S xl “ M ô m e n t ĩ n h c ủ a p h ầ n diện tích chịu kéo củ a m ặ t n g a n g đối vớ i trục t r u n g hoà.

S x2 - M ô m e n t ĩ n h c ủ a p h ấ n d i ệ n t íc h c h ị u n é n c ủ a m ặ t c á t n g a n g đ ố i với t r ụ c
tr u n g hoà.

Đ ặt w đ = s x i + s x2 ( 1 3 -3 )

Wd - đ ư ợ c g ọ i là m ô m e n c h ố n g u ố n d ẻ o c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g .

K hi đđ m ô m e n g iớ i h ạ n s ẽ là :
M| í = ffch . w a ( 1 3 .4 )

V ớ i m ặ t c ắ t n g a n g h ỉn h c h ữ n h ậ t :

- Khi v ậ t liệ u còn là m v iệc tr o n g m iển đ àn h ổ i (c h ỉ n h ữ n g đ i ể m ở x

tru n g hoà n h ấ t bị ch à y )(h ìn h 1 3 .4 ,2 ), như ta đã b iết :

bh2
w = —
x 6
- K h i m ặ t c ắ t n g a n g h o à n t o à n bị c h ả y ( h ìn h 1 3 .4 ,4 )

s xl = s x2 v à

bh h bh h bh2
W d = s xl + s x2 = 2 • 4 + 2 ■4 4

3 06
 So sánh với Wx ta th ấ y

= J,5 n h ư v ậy với m ặ t c á t
w.
ngang h ìn h chữ nhật m ôm en
giớ i h ạ n l ớ n h ơ n 1 ,5 l ầ n m ô m e n
g â y r a c h ả y ở n h ữ n g t h ớ x a lớ p
tr u n g h o à n h ấ t. Với th é p c h ữ I
ti số n à y n h ỏ h ơ n . V ới c á c m ặ t
cát ngang khác ta có th ể tín h
dễ d à n g th e o cô n g th ứ c (1 3 -3 ).
VI vậy khi tín h dầm ở ngoài
giớ i hạn đàn hổi phải kể đến
h ìn h dạng của m ặt cát ngang.
Với d ầ m tĩn h đ ịn h k h i h ìn h
t h à n h m ộ t k h ớ p d ẻ o d ầ m bị p h á
hoại, h ệ bị b iế n h ìn h . S o n g với
dám siê u tĩn h th i m ớ i chi là m
g iả m m ộ t b ậ c s iê u t i n h m à th ô i.
D ầm v ẫn còn k h ả n ã n g tiế p tụ c
c h ịu lự c c h o đ ế n k h i h ỉ n h t h à n h
khớp dẻo th ứ h a i... Tuỳ th e o
bậc siê u tĩn h và chỉ khi trở
th à n h h ệ b iế n h ỉn h th ì m ớ i m ấ t
khả nãng ch ịu lự c. Tải trọ n g
tá c d ụ n g ở th ờ i đ iể m cu ố i c ù n g
này m ới là tả i tro n g g iớ i hạn
(p h á ho ại) P gh.

T a x é t ví d ụ s a u : M ột dầm
siê u tĩ n h ( d ầ m liê n tụ c ) h a i n h ị p
cổ ch iểu dài bằng nhau, ch ịu
tá c d ụ n g lự c t ậ p t r u n g p (h ìn h
1 3 .6 ,a). Đ ộ c ứ n g c ủ a d ẩ m k h ô n g
đổi th e o c h iể u d ài.

B iểu đổ m ô m e n khi d ầ m còn

là m v iệ c t r o n g m i ề n đ à n h ổ i có
H ìn h 1 3 .6 dạng như (h ìn h 1 3 .6 .b).
N ếu tín h th e o phương pháp ứ n g s u ấ t cho phép th ì khi lự c p đạt g iá trị nguy
h iể m P Q th ì ứng suất lớ n nhất (ở m é p trê n và m ép d ư ớ i) ở m ặt cát ngang nguy
h iể m sẽ đạt giớ i hạn chảy (m ặt cắt ngang tạ i K - đ iể m đật lự c ). D ẩm coi như
k h ô n g còn khả năng ch ịu lự c (h ìn h 1 3 . 6 , c). G i á t r ị t ả i t r ọ n g nguy h iể m P () c đ t h ể
x ác đ ịn h từ quan hệ g iữ a m ô m e n M ch v à t ả i t r ọ n g p như sau :

30 7
 13
M ch * ch-w x = ^ P 0/

6 4 W X . ơ ch
Từ đố Po = (1 3 -5 )
13/

T ro n g đó W x - m ô m e n c h ố n g u ố n c ủ a m ặ t c ắ t n g a n g đối với tr ụ c t r u n g h o à X
(đi q u a t r ọ n g tâ m m ặ t cắ t)

T iế p tụ c tă n g tả i trọ n g p lớ n h ơ n g iá t r ị n g u y h iể m P 0 th ì m ặ t c ắ t ò K (đ iểm
đ ặ t lự c ) tiế p tụ c bị c h à y dẻo. M iể n ch ảy dẻo la n dần vào trọ n g tâ m , m ié n đàn hổi
th u hẹp dẩn lại (h ìn h 1 3 .6 ,d). Đ ế n m ộ t lú c n à o đó ứ n g s u ấ t ở m ọi đ iể m trê n m ặt
cắt ngang ở K đạt giớ i h ạ n chảy (m ặt cát n g an g hoàn to à n bị c h à y dẻo) th ỉ ở K
sẽ xuất h iệ n khớp dẻo (h ìn h 13 -6 ). Lúc này dấm trờ th à n h tĩn h đ ịn h với khớp ở

m ặt cắt K và vẫn còn khả nâng tiế p tụ c ch ịu lực. ở K tá c dụng m ột m ôm en cố

đ ịn h M gh. Đ ư ờ n g t r u n g hoà ờ m ặt c ắ t n g a n g K cò vị t r í c h i a m ặt cắt ra là m hai
m iề n có d iệ n tíc h bằng nhau.

N h ư vậy, k h ớ p dẻo x u ấ t h iện ở K c h ư a là m cho d ầ m bị p h á h o ạ i m à m ớ i là m g iả m

m ột bậc siê u tĩn h c ủ a d ẩ m . v ì th ế tả i trọ n g p lú c n à y c h ư a là tả i tr ọ n g giớ i h ạ n .

T iế p tụ c t ă n g tả i tr ọ n g th ỉ m ô m e n ở gối tự a B sẽ t ă n g lê n đ ế n khi đạt m ôm en

g i ớ i h ạ n M ght h ì m ặ t c á t n g a n g ở B h o à n t o à n b ị c h à y d ẻ o tứ c là h ìn h th à n h khớp
dẻo th ứ hai thì d ấ m m ớ i m ấ t k h ả n ă n g c h ịu lự c v à trở t h à n h h ộ b i ế n h ìn h . T ải
trọ n g lú c này mới là tả i trọ n g giớ i hạn P gh ( h ì n h 1 3 .6 ,g). S ơ đỗ dầm và b iể u đổ
m ôm en cđ d ạ n g như h ìn h 13.7 . D ầ m ở trạ n g t h á i giớ i h ạ n .

Hình 13.7

Phản lự c ở gối tự a A khi h ìn h th à n h k h ớ p d ẻo ở K là

M,

1/2

ớ K m ôm en là m căng th ớ d ư ớ i, ở B m ôm en làm căng th ớ trê n của m ặt cắt

ngang vì v ậ y ta có từ đ iề u k iệ n c â n bằng m ôm en ở B :

308
 M gh - R a •1 P gh 2

H ay -ỵỆ l - p gh ị = - M gh

----------- 2 M gh + M gh = p gh2

6 M eh
Cuối c ù n g p gh = - Ỵ -

Theo (1 3 -4 ) : M gh = a . ch . Wd

6 . ỡch. w đ
nên p gh = --------------------------------------------------------------------------------------------- ( 1 3 - 6 )

Vì W j > Wx nên so s á n h (13-6) với (1 3-5) ta th ấ y p h > P Q t ứ c là t ả i t r ọ n g

g iớ i hạn tín h th e o phương pháp trạ n g th á i g iớ i hạn lớ n hơn n h iề u tà i trọ n g nguy
h iế m tỉn h th e o phương pháp ứ n g su ấ t cho phép.

Với m ặ t c ắ t n g a n g là h ìn h chữ nhật ta C.Ổ

w d ^ p gh 6 .ơ c h . w d 13/ 39W d

w “ - 1'5 v ậy p ," - l G 4 .ơchw x - 32W , 1 -8

V ớ i t h é p c h ữ I : TTT- 1 ,1 6 khi t í n h t h e o t r a n g t h á i g iớ i h a n k h à n ă n g c h iu tả i
w X

tă n g l ê n 38% .

Vỉ không th ể để dầm đạt đến trạn g th á i g iớ i hạn, nó bị b iế n h ìn h và bị p h á

ho.ại v ớ i t ả i t r ọ n g P g h k h ô n g đ ổ i (k h i đ ạ t đ ế n t r ạ n g t h á i g iớ i h ạ n t à i t r ọ n g k h ô n g
tă n g nữa n h ư n g b iế n dạng vẫn tiế p tụ c tă n g ), cho n ê n ch ú n g ta k h ô n g tín h với tả i
trọng giới hạn p,h mà tính với tải trọng giới hạn cho phép [Pgh] tác dụng lên dầm.

[PEh] = —
V ,t h e o (13-6)
8n n

6 ơch
[V = 7 w - 7

H ay [P ]gh = y W d [ . ơ . ] (13-7)

n “ H ệ số an toàn

Để không rơi vào trạ n g th á i g iớ i h ạ n th ì tà i trọ n g tá c dụng phài nhò hơn tả i

trọ n g g iớ i h ạ n cho phép

p < [Pgh] (1 3 -8 )

309
 §4. TÍNH DÂM CHỊU XOÂN THEO TRẠNG THÁI GIỚI HẠN

Ta xét m ột dấm chịu KOắn t h u á n tu ý c ó

m ặ t c á t n g a n g hỉnh tròn. M ô m e n x o ắ n g i ả s ử
tảng lên không ngừng. Đế đơn giản tính toán
ứ n g s u ấ t t i ế p đạt đ ế n giới h ạ n c h à y t a c o i
m ié n chày kéo dài m ãi và b iể u đổ quan hệ
g iữ a ứng suất tiế p và góc trư ợ t y cổ d ạ n g
như (h ỉn h 1 3 .8 ).

Khi còn làm v iệc trong m ié n đ à n hổi ứng

suất tiế p cd dạng bậc nhất (h ìn h 1 3 . 9 . a). Ở
chương 6 ch ú n g ta đ ã xác đ ịn h đ ư ợ c lu ậ t p h á n
bố ứ n g s u ấ t tiế p trê n m ặt cắt ngang.
H ì n h 1 3 .8

H ì n h 1 3 .9

ở những đ iể m trê n chu vi m ặt cắt ngang ứng suất tiế p cđ g iá trị lớ n n h ât, có
p h ư ơ n g v u ô n g góc với b á n k ín h , cổ c h iể u c ù n g c h ié u với m ô m e n x o ắ n M z v à có t r ị
số là :

M, 2J
1 7iD 3
r ___ = w = — =
w. p R D 16

D - đ ư ờ n g k ín h th a n h .

Khi ứng suất tiế p lớ n nhất ở những đ iể m trê n chu vi đ ạ t đến g iớ i hạn chảy
r ch, n ế u t í n h t h e o p h ư ơ n g p h á p ứ n g s u ấ t c h o p h é p t h l t h a n h ờ t r ạ n g t h á i n g u y n i ể n i

v à h ế t k h ả n ả n g c h ịu lự c g iá tr ị m ô m e n x o ắ n ở th ờ i đ iể m n à y là g iá tr ị n g u y n iể m
M ch' B i ể u đỗ ứng suất tiế p đối với tr ư ờ n g hợp này (h ìn h 1 3 .9 ,a )

G iá tr ị m ôm en nguy h iể m có t h ể xác đ ịn h th e o cô n g th ứ c :

TC D 3
M ch = r ch • w p = Tch —16 (13-9)

310
 T iế p tụ c tố n g n iô m e n xoán, trê n chu vi m ặ t cắt ngang h ìn h th à n h v ù n g chảy
h ìn h vành khàn. M iề n c h à y dẻo n à y la n dấn vào trọ n g tâ m th e o m ứ c độ tă n g của
m ôm en.

M iê n đàn hổi th u hẹp dần lại (h ìn h 1 3 .9b). Đ ến khi m ié n chảy dềo tiế n đến
trọ n g tâ m m ặt c á t, ứng suất ở m ọi đ iể m trê n m ặt cắt ngang đéu bàng nhau và
bàng g iớ i hạn chảy r ch t h ỉ th an h ở trạ n g th á i giớ i hạn. Nó không còn khà nãng

ch ịu lự c . B iểu đổ ứ n g s u ấ t tiế p lú c n à y có d ạ n g (h ln h 13-9c).

M ôroen xoán đ ạ t g iá t r ị g iớ i h a n , c ó th ể x ác đ in h như sau :

M■gh
. = J = r ch J > F
F F

N hưng dF = p á ip d p ( h ì n h 1 3 .1 0 )

cho nên :

R 2j i R Z t 2

Mgh = rch J J p t y ù p = í í ảlP = 'ch

o o o o

Đ ặt ^ ttR 3 = W d gọi là m ô m e n chống xoán dẻo củ a m ặ t c ắ t n g a n g ta được

ứ
M gh = r ch w d (1 3 -1 0)

So s á n h (1 3 -1 0 ) v à (1 3 -9 ) ta th ấ y m ô m e n
g i ớ i h ạ n M gh l à m c h o t o à n b ộ m ặ t c á t b ị c h ả y
lớ n h ơ n m ôm en nguy h iể m M ch, c h ỉ l à m cho
n h ữ n g đ iể m trê n chu vi bị ch ày .

2 jrR 3
Mgh wd 3 *
= 1,3 3
M ch w.

N ếu g iả th iế t rằng hệ số an to à n tro n g
hai trư ờ n g hợp là như nhau th ì m ô m e n lớ n
nhất có th ể tá c dụng lê n th a n h sẽ lớ n hơn
33% m ô m e n x o ắ n cho p h é p tín h th e o ứ n g s u ấ t

H ì n h 1 3 .1 0 cho phép.

311
 PHẦN BÀI TẬP

1 3 .1 . M ột d ẩ m cứ n g tu y ệ t đối được treo

trê n hai th a n h như h ìn h vẽ. Thanh th ứ
nhất có d iệ n tíc h m ăt cắt ngang 1 0 c m 2,
th a n h th ứ hai 15 c rn 2. G iớ i h ạ n chảy của
vật liệ u là m các th a n h tư ơ n g ứng là

õ ịh = 260M Pa ; õ ịh = 150M Pa

X ác đ ịn h tả i trọ n g giớ i hạn cho phép

[ P gh] t á c dụng lên kết cấu nếu hệ sổ an

to à n lấy b à n g 2.

1 3 .2 . Cho hệ th a n h như h ìn h vẽ. D iệ n tíc h

m ậ t cắ t n g a n g tấ t cả các th a n h bằng nhau và
bằng 2 c m 2. C ác th a n h cùng là m từ m ộ t lo ạ i
vật liệu có E = 2 .1 0 5 M P a ; ơ ch = 400M Pa

B iết l = 1 m ; a = 30°.
X ác đ ịn h tả i trọ n g g iớ i hạn cho phép
[Pgh] t á c d ụ n g lê n k ế t c ấ u v à đ ồ t h ị q u a n h ệ

H ìn h b à i 1 3 .2 g iữ a c h u y ể n d ịc h c ủ a n ú t A v à tà i trọ n g p.

1 3 .3 . M ộ t d ấ m c ứ n g tu y ệ t đối đư ợ c
tre o trê n 3 th a n h có cũng d iệ n tíc h
m ặt cắt ngang F = 5 cm 2 và cùng
bằng th é p , E = 2 .1 0 5 M Pa,
a ch = 350M Pa và giớ i hạn tỉ lệ

ơ t/ = 300M Pa

X á c đ ị n h g iá t r ị t à i t r ọ n g g iớ i h ạ n
P gh t á c d ụ n g l ê n h ệ v à h ệ s ổ a n t o à n
b ả o đ ả m ch o c á c t h a n h là m v iệ c t r o n g
g iớ i h ạ n đàn hổi. H ì n h b à i 1 3 .3
1 3 .4 . X ác đ ịn h g iá trị hệ số an to à n nhỏ
n h ấ t đ ể k h i tín h to á n h ệ th a n h th e o tr ạ n g th á i
g iớ i hạn bảo đảm cho tấ t cả các th a n h làm
v iệ c tro n g m iể n đàn h ổ i. Các th a n h có cùng
d iệ n tíc h m ặt cắt ngang F = 4 c m 2 giớ i h ạ n
chảy ơ ch = 400M Pa và g iớ i hạn đàn hổi

ơ tị = 360M Pa là h ìn h bài 1 3 .4 như nhau với

tấ t cả các th an h .
Hình bài 13.4

312
 Ị2cm 13.5. Xác định tải
trọ n g giớ i h ạ n p u tá c
gh
dụng lê n hệ c<5 k í c h
£ " X
th ư ớ c và ch ịu lự c n h ư
2m _ * p jL 5 m I5m
h ỉn h vẽ.
ốch=240 MRũ 2cm ơ ch = 240 M Pa

H ìn h h à i 1 3 .5
1 3 .6 . X ác đ ịn h tả i
t r ọ n g g iớ i h ạ n c h o p h é p

[ P gh] tá c dụng lê n

th a n h cd k íc h th ư ớ c ,
liê n k ế t v à c h ịu lự c n h ư
p 2P h ìn h vẽ. So sánh tả i

V f tr ọ n g tín h đ ư ợ c với tả i
T N°
NS2Aa trọ n g cho phép tín h
a ^ b c th e o ứ n g s u ấ t cho p h ép .

B iết : a = 0 ,6 m ;
b = 1 ,3 m ; c = 2 m ;
H ìn h b à i 1 3 .6
[ơ] = 140M Pa

1 3 .7 . Cho th a n h có m ặt cắt
p
ngang, liê n kết và ch ịu lự c như
' h ìn h vẽ. X ác đ ịn h tả i trọ n g g iớ i
t
hạn cho phép tá c dụng lê n th a n h
2m 1m ị i [ P h]. B i ế t [ơ] = 160M Pa.
al 2a lữ
à = 2cm

H ì n h b à i 1 3 .7

1 3 .8 . V ị t r í l ự c [ P ] p h ả i đ ặ t ở đ â u ( a = ?)
[P]
đ ể g iá trị c ù a n ó tín h th e o p h ư ơ n g p h á p tr ạ n g
th á i g iớ i h ạ n có g iá trị nhỏ n h ất.

Hình bài 13.8

31 3
 1 3 .9 . D ấm AC bàng th é p I N Q 30,
đẩu c ngàm c h ậ t, đ á u A liê n kết khớp
với th a n h A B ( h l n h vẽ). T h a n h A B liê n
kết khớp 2 đẩu cổ đ iệ n tíc h m ật cát
ngang F = 2 ,5 c m 2.

D ẩm ch ịu lự c p ởD cách ngàm c
m ột đoạn là a = 8m và cách khớp A
m ột đoạn b = lm .

G iớ i h ạ n c h ả y c ủ a d á m A C v à t h a n h
AB như nhau và bằng ơ ch = 240M Pa.

H ìn h 1 3 .9 X ác đ ịn h g iá tr ị tà i tr ọ n g tớ i h ạ n .

1 3 .1 0 . D ám A B liê n k ế t ch ịu
lự c n h ư h ìn h vẽ.

X ác đ ịn h tà i trọ n g g iớ i h ạ n
P gh n ế u g iớ i hạn chày của vật
liệ u là m th a n h treo

ớỊ*1 = 24Ơ M Pa, còn của dầm

= 2 8 0 M P a D i ệ n t í c h tiế t, d i ệ n

cả th a n h F = 3 c m 2, c ò n dầm
H ìn h 1 3 .1 0
là m bằng th é p I N 0 20.

314
 TH ÉP D ÁT Đ ỊN H H ÌN H PHỤ
M ạt c&t c
TOCT 823
Lư

(Z z Ằ

K íc h th ư ớ c , mm D iện T rị số c ấ n tỉm đổi với các tr ụ c

T rọ n g
tíc h
lư ợ n g X--X y-y
m ật
lm
h b d t R r cát
y%' w x. Wy,
° d ài. N y
cm 2 7 V cm
cm 4 cm J cm 3 cm 4 cm 3

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

111 100 70 4 ,5 7 ,2 7,0 3 ,0 1 4 ,2 244 4 8 ,8 4 ,1 5 2 8 ,0 3 5 ,3 10

130 120 75 5 ,0 7 ,3 7 ,5 3 ,0 1 6 ,5 403 6 7 ,2 4 ,9 4 3 8 ,5 4 3 ,8 1 1 ,7
148 140 82 5 ,0 7 ,5 8 ,0 3 ,0 1 8 ,9 632 9 0 ,3 5 ,7 8 5 1 ,5 5 8 ,2 1 4 ,2
169 160 90 5 ,0 7 ,7 8 ,5 3 ,5 2 1 ,5 945 118 6 ,6 3 6 7 ,0 1 7 ,6 1 7 ,2
187 180 95 5 ,0 8 ,0 9 ,0 3 ,5 2 3 ,8 1330 148 7 ,4 7 8 3 ,7 9 4 ,6 1 9 ,9
199 180 102 5 ,0 8 ,2 9 ,0 3 ,5 2 5 ,4 1440 160 7 ,5 3 9 0 ,1 119 2 3 ,3
207 200 100 5 ,2 8 ,2 9 ,5 4 ,0 2 6 ,4 1810 181 8 ,2 7 102 112 2 2 ,4
 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

222 200 110 5 ,2 8 ,3 9 ,5 4 ,0 2 8 ,3 1970 197 8 ,3 6 111 148 2 7 ,0

237 220 110 5 ,3 8 ,6 1 0 ,0 4 ,0 3 0 ,2 2530 230 9 ,1 4 130 155 2 8 ,2

254 220 120 5 ,3 8 ,8 10 ,0 4 ,0 3 2 ,4 2760 251 9 ,2 3 141 203 3 3 ,8

273 240 115 5 ,6 9 ,5 1 0 ,5 4 ,0 3 4 ,8 3460 289 9 ,9 7 163 198 3 4 ,5

294 240 125 5 ,6 9 ,8 1 0 ,5 4 ,0 3 7 ,5 3800 317 10,1 178 260 4 1 ,6

315 270 125 6 ,0 9 ,8 .1 1 ,0 4 ,5 4 0 ,2 5010 371 11 ,2 210 260 4 1 ,5

339 270 135 6 ,0 1 0 ,2 1 1 ,0 4 ,5 4 3 ,2 5500 407 11 ,3 229 337 5 0 ,0

365 300 135 6 ,5 1 0 ,2 1 2 ,0 5 ,0 4 6 ,5 7080 472 12 3 268 337 4 9 ,9

392 300 145 6 5 10 ,7 1 2 ,0 5 ,0 4 9 ,9 7780 518 12 ,5 292 436 6 0 ,1

422 330 140 7 ,0 1 1 ,2 1 3 ,0 5 ,0 . 5 3 ,8 9840 597 1 3 ,5 339 419 5 9 ,9

486 360 145 7 ,5 12 ,3 1 4 ,0 6 ,0 6 1 ,9 13380 743 14,7 423 516 7 1 ,1

561 400 155 8 ,0 1 3 ,0 1 5 ,0 6 ,0 7 1 ,4 18930 749 1 6 ,3 540 666 7 5 ,9
652 450 160 8 ,6 1 4 ,2 1 6 ,0 7 ,0 8 3 ,0 27450 1220 1 8 ,2 699 807 101

761 500 170 9 ,3 1 5 ,2 1 7 ,0 7 ,0 9 6 ,9 39120 1560 2 0 ,1 899 1040 122

886 550 180 1 0 ,0 16 5 1 8 ,0 7,0 113 54810 1990 2 0 ,2 1150 1350 150

1030 600 190 1 0 ,8 1 7 ,8 2 0 ,0 8 ,0 131 75010 2500 2 3 ,9 1440 1720 181

1190 650 200 11 ,7 1 9 ,2 2 2 ,0 9 ,0 151 100840 3100 2 5 ,8 1790 2170 217
1 oo370 700 210 1 2 ,7 2 0 ,8 2 4 ,0 1 0 ,0 174 133890 3830 2 7 ,7 2220 2730 260

1580 700 210 15 ,0 2 4 ,0 2 4 ,0 1 0 ,0 202 152700 4360 2 7 ,5 32550 3240 309

1840 700 210 1 7 ,5 2 8 ,2 2 4 ,0 1 0 ,0 234 175350 5010 2 7 ,4 2940 3910 373
..
 M ặt cắ
ly = j í ; ; + b í2 ) f , + + bỉ F 2
TOCT 8

Số K íc h t h ư ớ c , m m D iện T r ị s ố c ầ n t ì m đ ố i với c á c t r ụ c
T rong
iệ u tích
lư ợ n g X--X y -y
m ặt m ặt
lm
cát h b d t r ri cát T
y* w X. sx X w .
d à i. N 3 ix, c m 3 iy, c m
N° c m .2 cm 4 cm cm 3 cm 4 cm

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

5 5 4 ,2 50 37 4 ,5 7,0 6 ,0 2,5 6 ,9 0 2 6 ,1 1 0 ,4 1 ,94 6 ,3 6 8,4 1 3 ,5 9 1 ,1 0

6 ,5 6 5 ,0 65 40 4 ,5 7 ,4 6 ,0 2 ,5 8 ,2 8 5 4 ,5 1 6 ,8 2 ,5 7 10 ,0 1 1 ,9 4 ,5 8 1,20
8 7 7 ,8 80 45 4 ,8 7,4 6 ,5 2,5 9 ,9 1 9 9 ,9 2 5 ,0 3 ,1 7 1 4 ,8 1 7 ,8 5 ,8 9 1 ,3 4
10 9 2 ,0 100 50 4 ,8 7 ,5 7 ,0 3 ,0 1 1 ,7 187 3 7 ,3 3 ,9 9 2 1 ,9 2 5 ,6 7 ,4 2 1 ,4 8

12 1 0 8 ,0 120 54 5 ,0 7,7 7,5 3 ,0 1 3 ,7 313 5 2 ,2 4 ,7 8 3 0 ,5 3 4 ,4 9.0 1 1 ,5 8

14 1 2 3 ,0 140 58 5 ,0 8 ,0 8 ,0 3 ,0 1 5 ,7 489 6 9 ,8 5 ,5 9 4 0 ,7 45 ,1 1 0 ,9 1 ,7 0
14a 1 3 2 ,0 140 62 5 ,0 8 ,5 8 ,0 3 ,0 1 6 ,9 538 7 6 ,8 5 ,6 5 4 4 ,6 5 6 ,6 13 ,0 1,8 3
 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

1 4 1 ,0 160 64 5 ,0 8,3 8 ,5 3 ,5 1 8 ,0 741 9 2 ,6 6 ,4 2 5 3 ,7 6 2 ,6 1 3 ,6 1 ,8 7

1 5 1 ,0 160 68 5 0 8 ,8 8 ,5 3 ,5 1 9 ,3 811 101 6 ,4 8 5 8 ,5 7 7 ,3 1 6 ,0 2 ,0 0

1 6 1 ,0 180 70 5 ,0 8 ,7 9 ,0 3 ,5 2 0 ,5 1088 120 7,2 6 6 9 ,4 8 5 ,6 1 6 ,9 2 ,0 4

1 7 2 ,0 180 74 5 ,0 9 ,2 9 ,0 3 ,5 2 1 ,9 1180 131 7 ,3 3 7 5 ,2 104 1 9 ,7 2 ,1 8

1 8 4 ,0 200 76 5 ,2 9,0 9 ,5 4 ,0 23 4 1520 152 8,0 7 8 7 ,8 113 2 0 ,5 2 ,2 0
1 9 6 ,0 200 80 5 ,2 9 ,6 9 ,5 4 ,0 2 5 ,0 1660 166 8 15 9 5 ,2 137 2 4 ,0 2 ,3 4
2 0 9 ,0 220 82 5 ,3 9 6 1 0 ,0 4 ,0 .2 6 ,7 2120 193 8 ,9 1 111 151 2 5 ,4 2 ,3 8
2 2 5 ,0 220 87 5 ,3 1 0 ,2 1 0 ,0 4 ,0 2 8 ,6 2320 211 9,0 1 121 186 2 9 ,9 2 ,5 5

2 4 0 ,0 240 90 5 ,6 1 0 ,0 1 0 ,5 4 ,0 3 0 ,6 2900 242 9 ,7 3 139 208 3 1 ,6 2 60

2 5 8 ,0 240 95 5 ,6 1 0 ,7 1 0 ,5 4 ,0 32 9 3180 265 9 ,8 4 151 254 3 7 ,2 2 ,7 8
2 7 7 ,0 270 95 6 ,0 10 5 11 4 ,5 3 5 ,2 4160 308 1 0,9 178 262 3 7 ,3 2 ,7 3
3 1 8 ,0 300 100 6 ,5 1 1 ,0 12 5,0 40 5 5810 387 1 2,0 224 327 4 3 ,6 2 ,8 4
3 6 5 ,0 330 105 7 ,0 1 1 ,7 13 5 ,0 4 6 ,5 7980 484 1 3 ,1 281 410 5 1 ,8 2,9 7

4 1 9 ,0 360 110 7 ,5 1 2 ,6 14 60 5 3 ,4 10820 601 1 4,2 350 513 6 1 ,7 3 10

4 8 3 ,0 400 115 8 ,0 13 5 15 6,0 6 1 ,5 15220 761 1 5 ,7 444 642 7 2 ,4 3 ,2 3
 T h ép g ó c d éu cạ
T O C T 8 5 0 9

K ích th ư ớ c , mm D iện T rị số c ầ n tìm đối với các tr ụ c

T ro n g
tíc h
lư ợ n g X- X xo*'xo y o - -ya x r X1
m ặt
lm
b d r R cắt
d ài, N
\ max’ *x max’ Jy0 min Vomin' zo
cm
2 J x, c m 4 ix, c m
cm cm cm 4 cm cm 4 cm

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

3 1 ,1 3 8 ,9 0 ,4 0 0,59 0,63 0,75 0,17 0,39 0,81 0,6

20 3,5 1,2
4 1,46 11,5 0,50 0,58 0,78 0,73 0,22 0,38 1,09 0,6
3 1,43 11,2 0,81 0,75 1,29 0,95 0,34 0,49 1,57 0,7
25 3,5 1,2
4 1,68 14,6 1,03 0,74 1,62 0,93 0,44 0,48 2,11 0,7
28 3 4 1,3 1,62 12,7 1,16 0,85 1,84 1,07 0,48 0,55 2,20 0,8
3 1,86 14,6 1,77 0,97 2,8 1,23 0,74 0,63 3,26 0,8
32 4,5 1,3
4 2,43 19,1 2,26 0,96 3,58 1,21 0,94 0,62 4,39 0,9
-...-
 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

3 2 ,1 0 1 6 ,5 2 ,5 6 1 ,1 0 4 ,0 6 1 ,3 9 1,0 6 0 ,7 1 4 ,6 4

3 ,6 36 4 ,5 1,5
4 2 ,7 5 2 1 ,6 3 ,2 9 1,0 9 5 ,2 1 1 ,3 8 1,3 6 0 ,7 0 6 ,2 4
3 2 ,3 5 1 8 ,5 3 ,5 5 1,2 3 5 ,6 3 1 ,5 5 1,4 7 0 ,7 9 6 ,3 5

4 40 5 1,7
4 3 ,0 8 2 4 ,2 4 ,5 8 1 ,2 2 7 ,2 6 1 ,5 3 1,9 0 0 ,7 8 8 ,5 3

3 2 ,6 5 2 0 ,8 5 ,1 3 1,3 9 8 ,1 3 1 ,7 5 2 ,1 2 0 ,8 9 9 ,0 4

4 ,5 45 4 5 1 ,7 3 ,4 8 2 7 ,3 6 ,6 3 1 ,3 8 1 0 ,5 1 ,7 4 2 ,7 4 0 ,8 9 12,1
5 4 ,2 9 3 3 ,7 8 ,0 3 1 ,3 7 1 2 ,7 1 ,7 2 3 ,3 3 0 ,8 8 15 ,3

3 2 ,9 6 2 3 ,2 7 ,1 1 1 ,5 5 1 1 ,3 1 ,9 5 2 ,9 5 1 ,0 0 12 ,4

5 ,0 50 4 5,5 1,8 3 ,8 9 3 0 ,5 9 ,2 1 1,5 4 1 4 ,6 1 ,9 4 3 ,8 0 0 ,9 9 1 6 ,6

5 4 ,8 0 3 7 ,7 1 1 ,2 1 ,5 3 1 7 ,8 1 ,9 2 4 ,6 3 0 ,9 8 2 0 ,9

3 ,5 3 ,8 6 3 0 ,3 1 1 ,6 1 ,7 3 1 8 ,4 2 ,1 8 4 ,8 0 1 ,1 2 2 0 ,3

5 ,6 56 4 6 2 4 ,3 8 3 4 ,4 1 3 ,1 1 ,7 3 2 0 ,8 2 ,1 8 5 ,4 1 1,11 2 3 ,3

5 5 ,4 1 4 2 ,5 1 6 ,0 1 ,7 2 2 5 ,4 2 ,1 6 6 ,5 9 1 ,1 0 2 9 ,2

4 4 ,9 6 3 9 ,0 1 8 ,9 1 ,9 5 2 9 ,9 2 ,4 5 7,8 1 1 ,2 5 33 ,1

6,3 63 5 7 2,3 6 ,1 3 4 8 ,1 2 3 ,1 1 ,9 4 3 6 ,6 2 ,4 4 9,52 1,25 41,5

6 7,2 8 5 7 ,2 2 7 ,1 1 ,9 3 4 2 ,9 2 ,4 3 1 1 ,2 1,24 5 0 ,0

4,5 6,2 4 8 ,7 2 9 ,0 2 ,1 6 46,0 2,72 12,0 1,39 51,0

5 6,86 53,8 31,9 2,16 50,7 2,72 13,2 1,39 56,7
7 70 6 8 2,7 8,15 63,9 37,6 2,15 59,6 2,71 15,5 1,38 68,4
7 9 ,4 2 7 3 ,9 4 3 ,0 2 ,1 4 6 9 ,2 2 ,6 9 17 ,8 1 ,3 7 8 0 ,1
8 10 ,7 8 3 ,7 4 8 ,2 2 ,1 3 7 6 ,4 2 ,6 8 2 0 ,0 1 ,3 7 9 1 ,9
 1 2 3 4 5 6 7 8

5 7 ,3 9 5 8 ,0 339. ỉ
6 8 ,7 8 6 8 ,9 4 6 ,6
7 ,5 75 7 9 3 10,1 7 9 ,6 53 3
8 11 ,5 9 0 ,2 5 9 ,8
9 12 ,8 1 C 1.0 5 5 ,1

5 ,5 8 ,6 3 6 7 ,8 5 2 ,7
6 9 ,3 8 7 2 ,6 5 7 .0
8 80 7 9 3 10 ,8 8 5 ,1 6 5 ,3
8 12 ,3 9 ,6 5 7 3 ,4

6 10 ,6 8 3 ,3 8 2 ,1
9 90 7 10 3 ,3 12 3 9 6 .*4 94 3
8 13,9 109,0 10*6
9 -<oo r\ í
15 ,6 122,0 lì 8

6.5 12,8 101,0 12:2

7,0 13,8 1 0 8 .0 131
8,0 lõ,tì 122,0 147
10 100 10 12 4 19,2 1 5 1 ,0 179
12 22,8 1 7 9 ,0 209
14 26,3 2 0 6 ,0 237
16 29,7 2 3 3 ,0 264

7 1 5 ,2 119 176
11 110 12 4
8 17 ,2 135 198
321
 '
! 9 10 12 13 14 15
••
2 ,3 1 6 2 ,6 2 ,9 1 1 6 .4 1,49 6 9 ,6 2,02
2,30 73,9 2,09 24,8 1,48 8 3 ,9 2 ,0 6
2 ,2 9 8 4 ,6 2 ,8 9 2 7 ,5 1 ,4 8 9 8 ,3 2,10
2 ,2 8 9 4 ,9 2 ,8 7 21,8 1 ,4 7 113 2,15
2,21 105 2,86 23,5 1,46 127 2,18

2,47 83,6 3,11 19,3 1,59 93,2 2,17

2,47 90,4 3,11 22,1 1,58 102 2,19
2,45 104 3,09 27,0 1,58 119 2,23
2 ,4 4 116 3 ,0 8 3 0 ,3 1 ,5 7 137 2 ,2 7

2 ,7 8 130 3 ,5 0 3 4 ,0 1 ,7 9 145 2 ,4 3
2 ,7 7 150 3 ,4 9 3 8 ,9 1 ,7 8 169 2 ,4 7
2 ,7 6 168 3 ,4 8 4 3 ,8 1 ,7 7 194 2 ,5 1
2 ,7 5 18G 3, 4G 4 8 ,G 1 ,7 7 219 2,55

3 ,0 9 193 3 ,8 8 5 0 ,7 1 ,9 9 214 2,68

3 ,0 8 207 3 ,8 8 5 4 ,2 1 ,9 8 231 2 ,7 1
3 ,0 7 233 3 ,8 7 GO,9 1 ,9 8 265 2 ,7 5
3 ,0 5 284 3 ,8 4 7 4 ,1 1 ,9 6 333 2 ,8 3
3 ,0 3 331 3 ,8 1 8 6 ,9 1 ,9 5 402 2 ,9 1
3 ,0 0 375 3 ,7 8 9 9 ,3 1 ,9 4 472 2 ,9 9
2 ,9 8 416 3 ,7 4 112 1 ,9 4 542 3 ,0 6

3 ,4 0 279 4 ,2 9 7 2 ,7 2 ,1 9 308 2 ,9 6

3 ,3 9 315 4 ,2 8 8 1 ,8 2 ,1 8 352 3 ,0 0
— --------------------—
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

8 1 9 ,7 155 294 3 ,8 7 467 4 ,8 7 122 2 ,4 9 516

9 2 2 ,0 173 327 3 ,8 6 520 4 ,8 6 135 2 ,4 8 582

2 ,5 125 10 14 4 ,6 2 4 ,3 191 3360 3 ,8 5 571 4 ,8 4 149 2 ,4 7 649

12 2 8 ,9 227 422 3 ,8 2 670 4 ,8 2 174 2 ,4 6 782

14 3 3 ,4 262 482 3 ,8 0 764 4 ,7 8 211 2 ,4 5 916

16 3 7 ,8 296 539 3 ,7 8 853 4 ,7 5 224 2 ,4 4 1051

9 2 4 ,7 194 466 4 ,3 4 739 5 ,4 7 192 2 ,7 9 818

14 140 10 14 4 ,6 2 7 ,3 215 512 4 ,3 3 814 5 ,4 6 211 2 ,7 8 911

12 3 2 ,5 255 602 4 ,3 1 957 5 ,4 3 248 2 ,7 6 1097

10 3 1 ,4 247 774 4 ,9 6 1229 6 ,2 5 319 3 ,1 9 13356

11 3 4 ,4 270 844 4,95 1341 6,24 348 3,18 1494

12 37,4 294 913 4 ,9 4 1450 6 ,2 3 376 3 ,1 7 1633

16 160 14 16 5 ,3 4 3 ,3 340 1046 4 ,9 2 1662 6 ,2 0 431 3 ,1 6 1911

16 49 ,1 385 1175 4 ,8 9 1866 6 ,1 7 485 3 ,1 4 2191

18 54,8 430 1299 4,87 2061 6,13 537 3,13 2472

20 60,4 474 1419 4,85 2248 610 589 3,12 2756

11 38,8 3 0 5 ,0 1216 5,60 1933 7,06 500 3,59 2128

18 180 16 5,3
12 42,2 3 3 1 ,0 1317 5 ,5 9 2093 7 ,0 4 540 3 ,5 8 2324
 " .... r
1 2 Ị 3 4 5 6

12 4 ,7 1
13 5 0 ,9
14 5 4 ,6
20 200 16 18 6 6 2 ,0
20 7 6 ,5
25 9 4 ,3
30 1 1 1 ,5

14 6 0 ,4
22 220 21 7
16 6 8 ,6

16 7 8 ,4
18 8 7 ,7
20 9 7 ,0
25 250 22 24 8 106,1
25 1 1 9 ,7
28 1 3 3 ,1
30 1 4 2 ,0
323
 7 s 9 10 11 12 13 14 15
_
3 7 0 ,0 1813 6 ,2 2 2896 7 ,8 4 749 3 ,9 9 3182 5 ,3 7
3 9 9 ,0 1961 6 ,2 1 3116 7 ,8 3 805 3 ,9 8 3452 5 ,4 2
4 2 8 ,0 2097 6 ,2 0 3333 7 ,8 1 861 3 ,9 7 3722 5 ,4 6
4 8 7 ,0 2363 6 ,1 7 3755 7 ,7 8 970 3 ,9 6 4264 5 ,5 4
6 0 1 ,0 2871 6 ,1 2 4560 7 ,7 2 1182 3 ,9 3 5355 5 ,7 0
7 4 0 ,0 34 66 6 ,0 6 5494 7 ,6 3 1432 3 ,9 1 6733 5 ,8 9
8 7 6 ,0 4020 6 ,0 0 6351 7 ,5 5 1688 3 ,8 9 8130 6 ,0 7

474 2 8 14 6 .8 3 4470 8 ,6 0 1159 4 ,3 8 4941 5 ,9 3

538 31 75 6 ,8 1 5045 8 ,5 8 1306 4 ,3 6 5661 6 ,0 2

615 4717 7 ,7 6 7492 9 ,7 8 1942 4 ,9 8 8286 6 ,7 5

689 5247 7, 8337 9 ,7 5 2158 4 ,9 6 93 6 ,8 3
761 5765 7,7 1 9160 9 ,7 2 2370 4 ,9 4 10401 6,9 1
833 6270 7 .6 9 9961 9 ,6 9 2579 4 ,9 3 11464 7 ,0 0
940 7006 7 ,6 5 11125 9 ,6 4 2887 4 ,9 1 13064 7 ,1 1
1045 7717 7 ,6 1 12244 9 ,5 9 3190 4 ,8 9 14674 7 ,2 3
1114 8117 7 ,5 9 12965 9 ,5 6 3389 4 ,8 9 15753 7 ,3 1
 y,f- T hép góc k h ô n g đểu
T O C T 8 5

5f.
\/
cc

5.R— -7 -- V

K ích th ư ớ c , mm T rọ n g D iện T rị số c ầ n tìm đối với cá c tr ụ c

lư ợ n g tíc h
trê n
R
m ặt x o ’> yD> X -- X y- y u -
r cm cm
B b d lm dài c ắ t,
J x' wxmax wxmin . V V J ,|-
2
bằng N cm cm 4 cm 3 cm 3 cm cj ym, 4 cm cm 4

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

3 ,5
5 16 3 9,1 1 ,1 6 0 ,4 2 0,86 0 ,7 0 0 ,8 2 0 ,4 3 0 ,7 8 0,22 0,44 0 ,1 3
1,2

3 1 1 ,7 3 ,5 1 ,4 9 1 ,4 9 1 ,0 8 1,5 2 1,41 0,72 1,01 0,46 0 ,5 5 0 ,2 8

32 20 ĨÌ2
4 15,3 1,94 0,53 1,12 1,93 1,72 0,93 1,00 0,57 0,54 0,35
4,0
3 14,8 1,3 1,89 0,59 1,32 3,06 2,32 1,14 1,27 0,93 0,70 0,56
0 25
4 19,4 2,47 0,63 1,37 3,93 2 ,8 7 1,49 1,26 1 ,1 8 0 ,6 9 0 ,7 1
.
 ■
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

3 1 6 ,8 2 ,1 4 0 ,6 4 1 ,4 7 4 ,4 1 3 ,0 0 1 ,4 5 1 ,4 3 1 ,3 2 0 ,7 9 0 ,7 9
5
45 28
4 2 2 ,0 Ũ 2 ,8 0 0 ,6 8 1 ,5 1 5,6 8 3 ,7 5 1 ,9 0 1 ,4 2 1,6 9 0 ,7 8 1 ,0 2

3 1 9 ,0 2 ,4 2 0 ,7 2 1 ,6 0 6,1 7 3 ,8 5 1,81 1 ,6 0 1 ,9 9 0 ,9 1 1 ,1 8
50 32 5 ,5
4 2 4 ,9 1,8 3 ,1 7 0 ,7 6 1 ,6 5 7 ,9 8 4 ,8 4 2 ,3 8 1,5 9 2 ,5 6 0 ,9 0 1 ,5 2

3 ,5 2 4 ,8 3 ,1 6 0 ,8 2 1 ,8 0 1 0 ,1 5 ,6 2 2 ,6 7 1 ,7 9 3 ,3 0 1 ,0 2 1 ,9 5
0
VJjU
56 36 4 2 8 ,1 3 ,5 8 0 ,8 4 1 ,8 2 11 ,4 6 ,2 7 3 ,0 2 1 ,7 8 3 ,7 0 1 ,0 2 2 ,1 9
z ,u
5 3 4 ,6 4 ,4 1 0 ,8 8 1 ,8 6 1 3 ,8 7 ,4 2 3 ,6 9 1,7 7 4 ,4 8 1,0 1 2 ,6 6

4 3 1 ,7 4 ,0 4 0 ,9 1 2 ,0 3 1 6 ,3 8 ,0 4 3,8 2 2,01 5,1 6 1 ,1 3 3 ,0 7

5 3 9 ,1 4 ,9 8 0 ,9 5 2 ,0 8 1 9 ,9 9,57 4,72 2 ,0 6,26 1,12 3 ,7 3
7,0
63 40 o Q
6 4 6 ,3 5 ,9 0 0 ,9 9 2,12 2 3 ,3 1 1 ,0 5 ,5 8 1 ,9 9 7,2,8 1,11 4 ,3 6
8 6 0 ,3 7 ,6 8 1 ,0 7 2 ,2 0 2 9 ,6 1 3 ,5 7 ,2 1 1 ,9 6 9,1 5 1 ,0 9 5 ,5 8

4 ,5 3 9 ,8 5 ,0 7 1 ,0 3 2 ,2 5 2 5 ,3 11,2 5,3 2 2 ,2 3 8,25 1 ,2 8 4 ,8 8

70 45 ZzỄ
5 43,9 2,5 5,59 1,05 2,28 27,8 12,2 5,88 2,23 9,05 1,27 5,34

5 47,9 8 6,11 1,17 2,39 34,8 14,6 6,80 2,39 12,5 1,43 7,24
75 50 6 56,9 2,7 7,25 1,21 2,44 4 0 ,9 1 6 ,8 8 ,0 6 2 ,3 8 14 ,6 1 ,4 2 8 ,4 8
8 7 4 ,3 9 ,4 7 1 ,2 9 2 ,5 2 5 2 ,4 2 0 ,8 1 0 ,5 2 ,3 5 1 8 ,5 1 ,4 0 1 0 ,9

5 4 9 ,9 8 6 ,3 6 1 ,1 3 2 ,6 4 1 ,6 1 6 ,0 7 ,7 0 2 ,5 6 12 ,7 1,41 7 ,5 8
80 50 9 7
6 5 9 ,2 7 ,5 5 1 ,1 7 4 9 ,5 4 9 ,0 1 8 ,5 9 ,1 5 2 ,5 5 1 4 ,8 1 ,4 0 8 ,8 8
 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

5 ,5 6 1 ,7 7 ,8 6 1 ,2 6 2 ,9 2 6 5 ,3 2 2 ,3 1 0 ,7 2 ,8 8 1 9 ,7 1 ,5 8 1 1 ,8
9
90 56 6 6 7 ,0 8 ,5 4 1 ,2 8 2 ,9 5 7 0 ,6 2 3 ,9 1 1 ,7 2 ,8 8 2 1 ,2 1 ,5 8 1 2 ,7
8 8 7 ,7 3 1 1 ,1 8 1 ,3 6 3 ,0 4 9 0 ,9 2 9 ,9 1 5 ,2 2 ,8 5 2 7 ,1 1 ,5 6 1 6 ,3

6 7 5 ,3 9 ,5 9 1,4 2 3 ,2 3 9 8 ,3 30,4 14,5 3 ,2 30,6 1 ,7 9 1 8,2

7 8 7 ,0 11,1 1,46 3 ,2 8 113 34,5 16,8 3 ,1 9 3 5 ,0 5 1,78 2 0 ,8
100 63 10

8 9 8 ,7 3 ,3 12 ,6 1,50 3 ,3 2 127 3 8 ,3 1 9,1 3 ,1 8 3 9 ,2 1 ,7 7 2 3 ,4

10 121,0 1 5 ,5 1,58 3 ,4 0 154 4 5 ,3 2 3 ,4 3 ,1 5 4 7 ,1 1 ,7 5 2 8 ,3

6 ,5 8 9 ,8 1 1 ,4 1 ,5 8 3 ,5 5 142 40 19,1 3 ,5 3 4 5 ,6 2 ,0 0 2 6 ,9
110 70 7 9 6 ,4 10 1 2 ,3 1,6 3 ,5 7 152 42,6 20,4 3,52 48,7 1,99 28,8
8 1 0 9 ,0 3,3 13,9 1,64 3,61 172 47,7 23,3 3,51 54,6 1,98 32,3

7 1 1 0 ,0 14,1 1,8 4,01 227 56,6 26,8 4,01 73,7 2,29 4 3 ,4

8 1 2 5 ,0 16 1 ,8 4 4 ,0 5 256 6 3 ,2 3 0 ,3 4 ,0 0 83 2 ,2 8 4 8 ,8
125 80 11
10 1 5 5 ,0 3 ,7 1 9 ,7 1,9 2 4 ,1 4 312 7 5 ,5 3 7 ,4 3 ,9 8 100 2 ,2 6 5 9 ,3
12 1 8 3 ,0 2 3 ,4 2 ,0 0 4 ,2 2 365 8 6 ,5 4 4 ,1 3 ,9 5 117 2 ,2 4 6 9 ,5

8 1 4 1 ,0 8 ,0 0 2 ,0 3 4 ,4 9 364 8 1 ,1 3 8 ,3 4 ,4 9 120 2 ,5 8 7 0 ,3
12
140 90
10 1 7 5 ,0 4 ,0 2 2 ,2 2 ,1 2 4 ,5 8 444 9 6 ,9 4 7 ,1 4 ,4 7 146 2 ,5 6 8 5 ,5

9 180 2 2 ,9 2 ,2 3 5 ,1 9 606 117 56,1 5 ,1 5 186 2 ,8 5 110

10 198 2 5 ,3 2 ,2 8 5 ,2 3 667 128 6 1 ,9 5 ,1 3 204 2 ,8 4 121
160 100 13

12 236 4 ,3 30 2 ,3 6 5 ,3 2 784 147 7 3 ,5 5 ,1 1 239 2 ,8 2 142

14 273 3 4 ,7 2 ,4 3 5 ,4 0 897 166 8 4 ,6 5 ,0 8 272 2 ,8 162
 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

10 222 2 8 ,3 2 ,4 4 5 ,8 8 952 162 7 8 ,6 5 ,8 276 3 ,1 2 165

180 110
264 14
12 3 3 ,7 2 ,5 2 5 ,9 7 1123 188 9 3 ,5 5 ,7 7 324 3,1 194
Ĩ7
11 274 3 4 ,9 2 ,7 9 6 ,5 1449 222 107 6 ,4 5 446 3 ,5 8 264

12 297 3 7 ,9 2 ,8 3 6 ,5 4 1568 240 116 6 ,4 3 482 3 ,5 7 285

00 125 14 344 14 4 3 ,9 2 ,9 1 6 ,6 2 1801 272 135 6 ,4 1 55] 3 ,5 4 327
16 391 4 /7 4 9 ,8 2 ,9 9 6 ,7 1 2026 302 152 6 ,3 8 671 3 ,5 2 367

12 379 4 8 ,3 3 ,5 3 7 ,9 7 3147 395 185 8 ,0 7 1032 4 ,6 2 604

16 499 6 3 ,6 3 ,6 9 8 ,1 4 4091 502 243 8 ,0 2 1333 4 ,5 8 781
1ơ
50 160
6 , uA
18 558 7 1 ,1 3 ,7 7 8 ,2 3 4545 552 271 7 ,9 9 1475 4 ,5 6 866
20 617 7 8 ,5 3 ,8 5 8 ,3 1 4987 600 299 7 ,9 7 1613 4 ,5 3 949
 MỤC LỤC

Lời nổi đẩu 3

Đ ơ n vị đo lư ờ n g q u ổ c t ế 5

Chương mở đẩu 7

§1. N h iệ m vụ v à đối tư ợ n g n g h iê n c ứ u c ủ a m ô n học 7

§2. N h ữ n g g i ả t h i ế t cơ b ả n d ù n g t r o n g sứ c b é n v ậ t liệ u 12

§ 3. C á c lo ạ i b iế n d ạ n g cơ b ả n 14

§4. S ơ lư ợ c lịc h s ử m ô n h ọ c 16

C H Ư Ơ N G 1 : LÍ THUYẾT NGOẠI Lực VÀ NỘI Lực

A. N G O Ạ I Lực
§1. T ả i tr ọ n g 19

§2. P h ả n lự c 21

§3. X á c đ ịn h p h ả n lự c liê n k ế t 22

B. NỘI L ự c
§4. K h á i n iệ m n ộ i lự c v à ứ n g s u ấ t. C á c t h à n h p h ấ n nội lự c 27

§5. B iể u đ ổ n ộ i lự c ( t r ư ờ n g h ợ p b à i t o á n p h ẳ n g ) 30

§6. L iê n h ệ vi p h â n g iữ a cá c t h à n h p h ầ n n ội lự c v à tả itrọ n g p h â n bố 34

§7. V í d ụ v ề b iể u đổ n ộ i lự c c h o k h u n g v à c h o t h a n h c o n g

C h ư ơ n g I I : KÉO N ÉN ĐÚNG TÂM

§1. Đ ịn h n g h ĩa 46

§2. ứ n g su ấ t trê n m ặ t cá t n g a n g c ủ a th a n h ch ịu kéo n é n đ ú n g tâ m 47

§3. B iến d ạ n g c ù a th a n h 47

§4. V í d ụ 49

§5. ứ n g su ấ t trê n m ặ t cắt n g h iê n g 51

§6. C á c đ ặ c t r ư n g cơ h ọ c c ủ a v ậ t liệ u 55

§7. K h á i n iệ m v ề h iệ n tư ợ n g tậ p t r u n g ứ n g s u ấ t 60

§8. M ộ t số y ế u tố ả n h h ư ở n g đ ế n c á c đ ặ c t r ư n g cơ h ọ c c ủ a v ậ t liệ u 60

§9. Đ iổ u k iệ n b ể n - C á c b à i to á n cơ b ả n 61

§10. C ác ví d ụ 62

§11. T h a n h cố độ b é n đ é u 65

§12. B à i to á n siê u tĩn h 66

P h ẩ n bài tậ p 67

C h ư ơ n g I I I : TRẠNG THÁI ỨNG SUẤT TẠI MỘT ĐIEM

§1. K h á i n iệ m v ề t r ạ n g th á i ứ n g s u ấ t tạ i m ộ t đ iể m 73

328
§2. T r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t p h ả n g 76

§3. T r ạ n g t h á i t r ư ợ t t h u ầ n tú y 89

§4. T r ạ n g t h á i ứ n g s u ấ t v à b iế n d ạ n g 92

§5. L iê n h ệ g iữ a ứ n g s u ấ t v à b iế n d ạ n g 98

§6. T h ế n ă n g b iế n d ạ n g đ à n hổi 105

§7. Ví d ụ v à b à i t ậ p 107

C h ư ơn g I V CÁC LÍ THUYẾT v ề đ ộ b e n
§1. C á c k h á i n i ệ m cơ b à n 114

§2. C á c t h u y ế t b ề n 117

§3. K ế t l u ậ n 124

C h ư ơ n g V : ĐẶC TRƯNG HÌNH HỌC CỦA MẶT CẮT NGANG

§1. K h á i n i ệ m 126
§2. M ô m e n t ỉ n h v à c á c m ô m e n q u á n tín h 126
§3. C ô n g th ứ c ch u y ể n trụ c so n g song củ a các m ô m e n q u á n tín h 132

§4. C ô n g th ứ c xoay trụ c củ a các m ô m en q u á n tín h 134

P h ấ n bài tậ p 139

C h ư ơ n g VI : XOẮN THUẦN TÚY THANH THANG

§1. K h á i n iệ m 141
§2. X o ắ n th u ẫ n tú y th a n h m ậ t cắ t n g a n g trò n 142

§3. X o ắ n th u ấ n tú y th a n h m ặ t cắ t n g a n g k h ô n g trò n 148

§4. T h ế n ã n g b i ế n d ạ n g đ à n h ồ i k h i xoán 153

§5. B à i t o á n s i ê u t ĩ n h k h i x o á n 154

P h ầ n bài tậ p 155

C h ư ơ n g VII U ố N NGANG PHANG n h ữ n g t h a n h t h a n g

§1. K h á i n i ệ m 157

§2. U ố n t h u ẩ n t ú y p h ả n g 158

§3. U ố n n g a n g p h ẳ n g 164
§4. Q u ỹ đ ạ o ứ n g s u ấ t c h í n h c ủ a d ấ m khi uốn 176

§5. T h ế n ă n g b i ế n d ạ n g đ à n h ố i 177

P h ấn bài tậ p 178

C h ư ơ n g V U I : CHUYỂN v ị c ủ a d a m c h ị u U ố N
§1. K h á i n i ệ m 180

§2. P h ư ơ n g t r i n h v i p h â n c ủ a đ ư ờ n g đ à n h ổ i 181

§3. C á c p h ư ơ n g p h á p x á c đ ị n h đ ư ờ n g đ à n hổi 182

§4. B à i t o á n s i ê u t ĩ n h k h i u ố n 192

P h ấ n bài tậ p 197

329
 C h ư ơ n g I X : THANH CHỊU Lực PHỨC TẠP
§1. K h á i n iệ m 200

§2. U ố n x iê n 201
§3. U ố n v à k éo (n é n ) đ ồ n g th ờ i 215

§4. K é o h o ặ c n é n lệ ch t â m 220

§5. U ố n v à x o ắ n đ ố n g th ờ i 236

P h ẩ n b ài tậ p 243

C h ư ơ n g X . ỔN ĐỊNH CỦA THANH CHỊU NÉN (U ố N DỌC)

§1. K h á i n iệ m v ề sự m ấ t ổ n đ ịn h c ủ a m ộ t h ệ đ à n hổi 248

§2. B à i t o á n ơ l e x á c đ ị n h n ộ i lự c tớ i h ạ n c ủ a t h a n h ch ịu n é n đ ú n g tâ m 252

§3. Ầ n h h ư ở n g c ủ a d ạ n g liê n k ế t cá c đ ầ u t h a n h đ ế n g iá tr ị lự c tớ i h ạ n 256

§4. G iớ i h ạ n á p d ụ n g c ô n g th ứ c O le - C ô n g th ứ c I A S I N K I 259

§5. P h ư ơ n g p h á p th ự c h à n h đ ể tín h t h a n h c h ịu n é n 261

§ 6 . H ì n h d á n g h ợ p lí c ủ a m ặ t c á t n g a n g 264

P h ấ n bài tậ p 269

Chương X I U ố N NGANG VÀ DỌC Đ ồN G THỜI

§1. K h á i n iệ m 272

§2. T í n h th a n h ch ịu u ố n n g a n g v à dọc đ ổ n g th ờ i 273

§3. Đ iể u k iệ n b é n 276

P h ấ n b ài tậ p 278

C h ư ơ n g X I I : TẨI TRỌNG DỘNG

§1. K h á i n iệ m 280
§2. T ỉ n h t h a n h c h u y ể n đ ộ n g t h ẳ n g với g ia tố c k h ô n g đổi 280

§3. Ú n g s u ấ t đ ộ n g tr o n g v ô lă n g q u a y q u a n h tr ụ c cố đ ịn h với
v ậ n tó c góc không đổi 287

§4. D a o đ ộ n g c ủ a h ệ có m ộ t b ậ c tự do 282

§5. V a c h ạ m c ủ a h ệ c ó m ộ t b ậ c t ự d o 291

P h ầ n bài tậ p 297

Chương X III TÍNH ĐỘ BẾN CỦA THANH THEO TRẠNG THẢI GIỚI HẠN
§1. K h á i n i ệ m v ề t r ạ n g t h á i g iớ i h ạ n c ủ a t h a n h 300

§2. T í n h ch ịu kéo (n én ) đ ú n g tâ m t h e o t r ạ n g t h á i giớ ih ạ n 302

§3. T í n h dẩm c h ị u lự c u ố n t h e o t r ạ n g t h á i giớ i h ạ n 304

§4. T ín h dám n h ị p x o ắ n t h e o t r ạ n g t h á i giớ i h ạ n 310

P h ấ n bài tậ p 312

PHỤ LỤC 315

M ỤC LỤC 328

3 30
 sức BỂN VẬT LIỆU

Chịu trách nhiệm xuất băn :

TRỊNH XUÂN SƠN

Biên tập : T R U Ơ N G K IM HOÀN

Trình bày : Đ I N H V Ã N ĐồNCi
Bìa : N G U Y Ễ N THU HÒA
Sửa bàn in : N G U Y Ẽ N HỦU KlỂ.M
K I M HO À N