Biosferu cine biljni i zivotinjski svijet.

Biogeografija je nauka koja proucava zivi svijet na zemlji i

geografske uvjete njegove rasprostranjenosti. Dijeli se na fitogeografiju (proucava geo rasprostranjneost
biljnog svijeta) i zoogeografiju (zivotinjskog svijeta).
Areali su geografska prostranstva na zemlji posebnih prirodnih uvjeta na kojima zive samo odredene
biljke i zivotinje. Kozmopoliti su zivi organzimi koji nastanjuju povrsinom veoma velike areale. Endemi su
zivi organizmi koji nastanjuju samo odredeni dio zemljine povrsine i nigdje ih vise nema. Reliktivne vrste
su zivi organizmi koji su u geoloskoj proslosti bili siroko rasprostranjeni, a sada zive na veoma malom
prostoru. Biomi su biljne i zivotinjske zajednice koje nastanjuju odredeni prostor i zive zajedno u
medusobdnoj zavisnosti.
Rasprostranjenost biljaka i zvotinja na zemlji zavisi od fizickogeografskih cinilaca koji se nazivaju
abiotickim faktorima (reljef, klima, vode, tlo). Presudni su za nastanak i odrzanje zivota na zemlji.
Najvazniji su toplota, padavine, svjetlost i vjetar. PADAVINE uticu na postojanje slatkih voda kopna i na
vlaznost zraka. Zato je VODA najznacajniji abioticki faktor. SVJETLOST omogucava proces fotosinteze i
asimilacije. Heliofiti su biljke koje imaju potrebu za velikom kolicnom svjetlosti, a one koje manje su
skifiti. VJETAR utice na oprasivanje, raznosi sjeme. RELJEF svojom ekspozicijom, privjetrenim i
najvjetrenim padinama utice na razvoj (biljaka). Kod ekspozicija razlikujemo juzne i sjeverne padavine.
Visinska pojasnost uvjetuje visinski raspored biljaka zbog reljefnih oblika razlicitih nadmorskih visina.
BIOMI se dijele na kopnene i vodene. Kopneni biomi se zonalno smjenjuju od ekvatora prema vecim
geografskim sirinama i azonalno ili pojasno prema visim nadmorskim visinama. Vertikalni raspored biljnih
zajednica naziva se klimatsko-vegetacijski pojasi ili spratovi. Uvjetovani su opadanjem temperature za
0.6C s porastom nadmorske visine na svakih 100m. Promjena temp desava se u horizontalnom ili
pojasnm smislu na svakih 60km od juga prema sjeveru.

Fitocenoze su skup razlicitih biljnih vrsta. Na odredenom prostoru cine vegetaciju. Zone sume dijelimo u
nekoliko tipova koje rastu u svim geo sirinama, a od ekvatorskih do polarnih pojaseva. TROPSKE KISNE
sume nastanjuju vlazne tropske klime. Temp je visoka, a padavina dovoljno. Najvise u slivu Amazona, u
Juznoj Americi i slivu rijeke Konga. Vecina biljaka su higrofilne biljke (uspijevaju uz dosta vlage). (Raste
bambus, ebanovina, palma, orhideje, banana).
SUME UMJERENOG POJASA se dijele na listopadne i crnogoricne. Vegetacija suma je tropofilna jer
podnosi susu i vlagu. U hladnijem dijelu umjerenog pojasa su crnogoricne sume (bor, smrča, ariš i jela) i
nazivaju se borealne sume. Kanada, Rusija. Te sume se nazivaju tajge. U toplijem dijelu umjerenog
pojasa rastu listopadne sume (hrast, grab, bukva, javor, jasen, kesten). Evropa, Sjeverna Amerika.
SREDOZEMNA PODRUCJA nastanjuju kserofilne sume. Adaptirane su na ljetnu susu. Lisce ima etericno
ulje koje sprecava isparavanje vode. To je uvijek zelena suma koja se naziva makija. (eukaliptus, borm
kedar, hrast plutnjak, lovor, cempres)

TRAVNE ZONE
Srecu se u tropskim i umjerenim geo sirinama. Savane su travne oblasti u tropskim oblastima. Kamposi
su visoke trave u Brazilu, a ljanosi u slivu Orinoka u Venecueli. Pampasi su nize travne oblasti umjerenog
pojasa u Juznoj Americi, a u Sjevernoj prerije. Niskih travnih ovlasti su stepe, Evroazija. Suvati su
planinski pasnjaci koji se nalaze iznad sumskih zona. Prodiranje svjezeg vlaznog zraka u ovoj zoni
sprecava planinski sistem.

TUNDRE
Odlikuju se hladnim i dugim zimama i kratkim ljetima. Primaju godisnje 400mm padavina. Tokom ljeta
porvsina leda se otopi a zadrzava se sloj permafroste ili mjerzlote. Izgleda kao mocvara. Prostori tundre
zahvataju subpolarne oblasti na zemlji i nazivamo ih arkticko antarktickim oblastima. U polarnim
oblastima biljni svijet je vrslo siromasan.

FAUNA je ukupan zivotinjski svijet. 1,5 mil. Korale i sunderi su jedine zivotinje koje se ne krecu. Migracija
moze biti horizontalna i vertikalna, a i sezonska i povremena. Horizontalna migracija (seoba ptica selica),
a vertikalna migracija se obavlja pred zimu, silaskom sa planina u nize predjele da bi izbjegle hladnocu
(jeleni, srne, vukovi)

ZOOGEOGRAFSKE OBLASTI: africka/etiopska (juzno od Sahare, dio Arabijskog poluotoka i Madagaskar,

vodeni konji, nilski konji, krokodili, nosorog), indomalajska (Indija, Indokina i Filipinski otoci; slon, tigar,
leopard, oranguran, zmija), evroazijska/paleoarktricka (evropa, centralna azija i sjeverna afrika; polarna
lisica, jelen, medvjed, kamile, vukovi), sjevernoamericka/neoarkticka (sjeverna amerika i grenland; crni
medvjed, bizon, kojot), juznoamericka/neotropska (Jzna amerika, srednja amerika, i krajnji jug amerike;
jaguar, puma, krokodili, udav), australsko-polinezijska (australija, nove gvineja, novi zelend, polinazija;
kljunas, klokani, vkovi, dingo) i antarkticka (pingvini, kitovi, alabastori).

Prirodnogeografski ili prirodni pojasevi i zone (GEOSISTEMI – odreduju uredenosti/GEOKOMPLEKSI –

odreduju splet djelovanja svih fizickogeografskih uticaja) na zemlji su velika zemljina prirodna
prostranstva koja uporednicki obavjiaju zemlju i tako se zakonomjerno smjenjuju od ekvatora do polova.
Podjela zemlje na geografske zone uvjetovana je kolicinom toplote i padavina. Na zemlji se izdvaja 5
toplotnih pojaseva: jedan zarki i po dva umjerena i polarna. Utjece i klima, reljef, vode, tlo, biljni i
zivotinjski svijet. Zakonomjerna vertikalna smjena geosistema naziva se vertikalna visinska pojasnost. S
obje strane ekvaora do sjevernog i juznog povratnika prostire se geosistem zarkog pojasa. U u mjerenog
pojasu na obje zemljine hemisfere izdvajaju se po dva prijelazna: subtropski i subpolarni pojasevi. Na
kranjnem sjeveru izmedu sjevernog poalrnika i sjevernog pola i krajnjem judu izmedu juznog polarnika i
juznog pola nalaze se polarni pojasevi.
Granice izmedu geosistema nisu ostre. Postupno prelaze jedni u druge pa se izmedu njih javlja prijelazna
granica. Tako se izmedu geosistema tundre i tajgre nalazi geosistem sumovite tundre, izmedu geosistema
suma umerenog pojasa i geosistema stepe nalazi se sumovita stepa, a izmedu stepa i pustinja umjerenog
pojasa prostire se polupustinje.
Raspored pojaseva i geosistema na zemlji moze biti uvjetovan i nadmorskom visinom. Pri porastu
nadmorske visine zakonomjerno se mijenjaju bitni fizickogeografski faktori. Tako, temp zraka na svakih
100m visine opada za oko 1C, a zracni pritisak za istu visinu opada 13,3 mb. Sve to utjece na
zakonomjernu vertikalnu smjenu geosistema. Zakonomjerna promjena prirodno geo uvjeta utice na
smjenu prirodnih pojaseva po nadmorskim visinama i naziva SE VISINSKA POJASNOST.

GEOKOLOGIJA je geo disciplina koja proucava opce prirodne procese na zemlji i prati njihove poremecaje
izazvane ljudskim radom.
Demografska eksplozija je nagli porast stanovnistva. Urbanizacija visestruko izaziva nezeljene posljedice
u zivotnoj sredini. Eskplotacijom i preradom prirodnih bogatstava covjek unistava i zagaduje okolinu.
Dobijaju se energeti: nafta, ugalj i nuklearna energija.
Prirodno ili geogeno zagadenje ATMOSFERE traje kontinuirano, najcesce potjece od eksplozija vulkana,
sumskih pozara, pjescanih oluja. U osnove zagadenja atmosfere ubrajamo: energetiku, industriju,
saobracaj, poljoprivreda itd.

Ekumena – naseljena mjesta na zemlji (136 mil km2). gustina naseljenosti nekog prostora je svojevrstan
odnos povrsine tog prostora i brojnosti ljudi. Zavisi direktno od razvijenosti tog prostora i osnovnih
prirodnih uvjeta koje karakteriziraju taj prostor. Priroda je dala temelj stepenu naseljenosti i razmjestaju
stanovnistva, a ljudska zajednica, uz pomoc nauke i tehnike, poboljsava te uvjete.
Prirodne nesrece, bolesti, glad, ratovi dovode do masovne smrtnovnosti.
Posto nasa zemlja pripada sirem pojasu mediterana, prirodni uslovi su joj povoljni. Zbog toga se u
paleloitu javlja stanovnistvo. (Doboj, Prnjavor, Badanj kod Stoca)
U neolitskom razdoblju stanovnici rastu (jadranska u Hercegovini i panonsko-balkanska u Bosni)
U bronzanom dobu (novi stanovnici; iliri, tracani)

Prirodno kretanje stanovnista se prati u tri osnovne odrednice: NATALITET, MORTALITET I PRIRODNI
PRIRASTAJ. To su DEMOGRAFSKE KOMPONENTE, izrazavaju se godisnjom stopom koja se iskazuje
promilima. Godisnja stopa nataliteta – broj rodenih na hiljadu stanovnika u toku jedne god; godisnja
stopa mortaliteta – broj umrlih na hiljadu stanovnikau toku jedne godine; godisnja stopa prirodnog
prirastaja – razlika izmedu stope rodenih i stope umrlih u toku jedne godine.

STOPA NATALITETA se izracunava tako da se broj rodenih u toku jedne godine pomnozi sa 1000 i podijeli
sa ukupnim brojem stanovnika one populacije za koju se ta stopa obracunava. Formula n=(N/P)x1000
MORTALITET je smrtnost; jedan je od bitnih pokazatelja vitaliteta neke drustvene zajednice.
m=(M/P)x1000
PRIRODNI PRIRASTAJ je razlika izmedu nataliteta i mortaliteta obracunata za jednu godinu na 1000
stanovnika. r=((N-M)/P)x1000. Visok je u zemljama i razvoju a nizak u razvijenim zemljama.

DEMOGRAFSKA TRANZICIJA – promjene u prirodnom kretanju nataliteta, mortaliteta i prirodnog

prirastaja. Glavni pokretac tih promjena su naucno tehonoloske revolucije. 4 FAZE: Prva: natalitet i
mortalitet su visoki, pa se stanovnistvo povecava samo povremeno i neznatno. Druga: natalitet je visok,
a mortalitet smanjen. Prirodni prirastaj se povecava. Treca: natalitet se smanjuje, a sve je prisutnije
planiranje porodice sa smanjenim brojem djece. Smrtnost se postepeno smanjuje, a prirodni prirastaj
dobija manje vrijednosti. Cetvrta faza: stabilizira se, usporava opadanje nataliteta i mortaliteta. Skoro su
iste vrijednosti. Prirodni prirastaj je nizak.

MIGRACIJA – prostorno kretanje ili preseljavanje stanovnistva sa jednog geografskog prostora na drugi.
UZROCI MIGRIRANJA: osvajacki pohodi – zaposjedanje tudih teritorija; politicki uzroci – tragajuci za
vecim licnim drustvenim slobodama ili mogucnostima; etnicki – zbog opasnosti od istrebljenja, ili pod
pritiskom od strane drugih etnickih zajednica koje pretenduju na njihovom zivotnom prostoru; vjerski;
socijalni – zbog udaje, skolovanja, poboljsanja drustvenog polozaja; ekonomske – odlazak u neki drugi
kraj zbog boljeg zaposljenja, odlazak iz sela u grad zbog zaposljena, odlazak iz nekog mjesta zbog
promjene zanimanja, svakodnevni odlazak u drugo mjesto zbog radnog mjesta, zbog sezonskog
obavljanja nekih poslova itd.
EMIGRACIJA – preseljenje u druge zemlje; IMIGRACIJA – useljavanje u neku zemlju.
Preseljavanje migracije mogu biti dvenve, periodicne ili sezoncske, trajno ili konacno.
Kretanje broja stanovnika svijeta zavisi od prirodnog prirastaja i migracionog salda. U prvoj kategoriji
zemlje koje biljeze nizak prirodni prirastaj stanovnistva i pozitivan migracioni saldo; u drugoj visok pp i
negativan ms.
TRI TIPA DEMOGRAFSKIH PODRUCJA: 1. Podrucja guste naseljenosti (zbog doseljevanja stanovnistva
podrucje obezbjeduje visok prirodni prirastaj) 2. Podrucja stagnacije u broju stanovnika (broj se zadrzava
na istom niovu) 3. Podrucja demografske depopulacije (postepeno se prazne posto se u njima broj
stanovnika smanjuje zbog cesto masonvog odseljavanja i inskog pp stanovnistva.)

PIRAMIDE: dobna struktura, spolna i socijalna.

Broj stanovnika se neprestano mijenja. Tek u novije vrijeme se ostrije ispoljava rast stanovnistva svijeta.
Proces povecanja rasta stanovnistva se sve intezivnije ubrzava a u nekim regijama ta dinamika rasta
poprima zabrinjavajuce razmjere.

STRUKTURE STANOVNISTVA – BIOLOSKE – cini skup demogragfskih obiljezja stanovnistva koja su

odredena prirodnim faktorima. Spada spolna, dobna i rastna struktura st.
SPOLNA – pokazuje brojcani omjer muskog i zenskog st. Izrazava se udjelom zena na 1000 muskaraca ili
obrnuto. U normalnim uslovima omjer je 1:1. Ali najcesce je debalans zbog ratova, seoba itd.
DOBNA – najvjerniji pokazatelj bioloske moci neke ljudske zajednice. iz nje se jasno vidi kakav je stvarni
donos mladog i starog stanovnistva. Razvrsatava se po velikim dobnim skupinama (0-19, 20-59), po
radnom uzrastu (0-14, 15-64) i po skupinama plodnosti za zene (predfertilna 0-14, fertilna 15-49,
postfertilna). Tri osnovna tipa stanovnistva su MLADO (0-19, 20-50% ukupnog st.), ZRELO (20-59) i STARO
(60+)
RASNA – manifestuje se bojom koze i opcim izgledom pripadnika odredene rasne skupine. Tri osnovne su
EVROPEIDNA, MONGLOIDNA I NEGROIDNA. Zbog mijasnja rasa dolazi do podskupina: MULATI (bijeli i
crni), MESTICI (bijeli zuti), ZAMBOSI (crne i zute). Rase su nastale pod uticajem geografskih uslova zivota,
kao klimatksi. (Crna rasa u uslovima zarke klime ekvatorijalno-tropskog pojasa)

KONFESIONALNA STRUKTURA STANOVNISTVA je relevantan faktor duhovne opsotojnosti svake drustve

ezajednice. Integralni je dio ukupne kulture svakog naroda, jer su religijske vrijednosti uktivane u
duhovnu kulturu.

EKONOMSKA STRUKTURA STANOVNISTVA – stanovnistvo se moze podijeliti na aktivno i izdrzavano.

Aktivno se dijeli na cetiri glavna sektora: PRIMRANI – sadrzi agnazovano stanovnistvo koje je zaposljeno
(zemljoradnja, stocarstvo, sumarstvo, ribolov). SEKUNDARNI – rudarstvo, industrija, proizvodno zanatsvo
i gradevinarstvo. TERCIJARNE – obuhvata dio stanovnistva koje radi u neproizvodnim usluznim
djelatnostima (zanatstvo, promet ili saobracaj, trgovina, ugostiteljstvo i turizam). KVARTARNE –
angazovani oni koji rade u skolstvu, kulturnim ustanovama, zdravstvu, naucnim centrima, pravosudu,
upravi i odbrani.

Od stepena priverdne razvijenosti u prvom redu zavisi visina zivotnog standarda, a zatim kvalitet
zdravstene zastite i socijalnog statusa stanovnistva, stepen obrazovanosti, prosjecna ocekivana duzina
zivota u odredenoj sredini itd. BRUTO NACIONALNI DOHODAK (BND) – je zajednicki imenitelj u kojem se
sazimaju i ogledaju zivotni standardi stanovnistva. Iz njeg se vidi nivo razvijenosti neke sredine, nacin i
kvalitet zivljenja.

Covjek je prirodnu sredinu pretvorio u GEOGRAFSKU SREDINU, odnosno prostor koji je covjekovim
djelovanjem manje ili vise izmijenjen u poredenju sa njegovim prvobitnim izgledom.
NASEOBINSKO-PRIVREDNI TIPOVI PROSTORA su podrucja koja imaju specificna obiljezja svog prirodnog
okolisa.
Vrste NASEOBINSKO-EKONOMSKIH TIPOVA: EVROPKSI TIP – relativno su pogodni prirodni uslovi (klima,
reljef, vegetacija, vode). Gusta je naseljenost i visoka tehnoloska razvijenost. Visok stepen urbanizacije.
ANGLOAMERICKI TIP – raznovrsna i obilna prirodna bogatsva. Rijetka naseljenost. Mjestimicno vrlo
visoka urbaniziranost. Visoka tehnoloska razvijenost. Efikasna komunikacija povezanost i dobro
organizirana zastita prirodnog okolisa. BRAZILSKI – obilna ali malo iskoriscena prirodna bogatstva, rijetka
naseljenost. Urbaniziranost zavisi od mjesta. Ubrzan prirodni prirastaj stanovnistva, nizak nivo privredne
razvijenosti, nedovoljna komunikacijska povezanost i neracionalno iskoristavanje prirodnih bogatsava
(unistavanje suma). EGIPATSKO-KINESKI – najnepovoljniji splet prirodnih i drustvenih obiljezja. Relativno
su povoljno prirodni uslovi, ograniceni prirodni resursi. Gusta naseljenost. Niska tehnoloska razvijenost
ali brz rast stanovnistva. Dominacija ruralnih naselja. ARKTICKO-PUSTINJSKI – pokriva velike dijelove
ekumene. Nedovoljno istrazena prirodna bogatstva, rijetka naseljenost, nepovoljni prirodni uslovi za
naseljavanjem. Naselja su atipicna po izgledu i funckiji (iglui, satori u pustinjama, kolibe u planinama)

NASELJA
To su mjesta na kojima ljudi trajno ili privremeno zive. Moze se sastojati od samo jedne kuce, ali se
najcesce sastoji od vecih skupina nastamba. Osnovna oblijezja naselja su velicina ili brojnost, oblik ili
struktura i funckija. BROJNOST NASELJA varira od nekoliko jedinki do nekoliko miliona. OBLIK NASELJA –
zavisi od strukture i karatera geografske sredine. Ovisi od konfiguracije tla, klime, voda, vegetacije itd.
Naselja mogu biti nepravilna i pravilna, stalna i pokretna. Najcesce se koristi laki biljni materijali,
standardna drvena grada, blato, opeka, kamen itd. za izgradnju naselja. Sada se vise koriste vjestacke
tvari kao beton, staklo metal, plastika itd.
Naselja u prvom redu dijelimo na seoska i gradska. SELA su manja naselja u kojima je poljoprivreda
osnovna djelatnost izrazite vecine stanovnika naselja. Nacin zivota seoskog stanovnistva je izvorno
povezan s prirodnom sredinom. Radne aktivnosti zavise od kvaliteta tla, klimatskih, hidrografskih i
biljnogeografskih uslova. Krajolici mogu biti prirodni i kulturni. Mogu izgledati primitvno,
prelazno/tranzicijski ili civilizirano. GRADOVI su veca, slozenija i raznovrsnija naselja. Dijelimo ih na
varosi, gradove i velegradove, a u novije vrijeme i megapolise. Aktivni dio stanovnistva je angazovan u
sekundarnim djelatnostima (rudarstvo, industrjia, zanatstvo). Gradovi kao privredn centri se javljaju u
vrijeme starih civilizacija (babiilon, perzija) a gradovi u savremenom smislu rijeci se javljaju tek nakon
prve industrijske revolucije.
Prema obimu i kvaliteti bogatstva kojim raspolaze stanovnistvo, naselja dijelimo na stalna, povremena i
privremena. STALNA NASELJA – u njjima zive preko 90% seoskog stanovnistva. Prirodna osnovica
odredenog krajolika je glavni cinilac stalne ili povremene naseljenosti. PRIVREMENA NASELJA – vezana
su za zivot moderne civilizacije. Takva naselja susrecemo u razvijenim zemljama. To su naselja odmora,
zabave i putovanja.
Na oblik seoskih naseja uticu GEOGRAFSKA OSNOVA (konfiguracija terena, klimatski uslovi, raspored
voda, karakter biljnog pokrivaca itd.) i LJUDSKI FAKTORI. Osnovne razlike izmedu seoskih naselja diljem
svijeta se mogu svrstati u tri oblika naselja: RASTRKANA (selna razbijenog tipa), OKUPLJENA (zbienog
tipa) i IZDUZENA. RASTRAKANA se pojavljuju u brdovitim i visokoplanonskim zonama. Poseban tip
rastrkanih naselja su u usamljena domacinstca (sjeverna amerika, juzna amerika i australija).
Rasprostranjena su u podrucjima koja raspolazu velikim obradivim ili pasnjackim povrsinama.
Proizvodnja je mehanizovana, maovna i orijenitsana na trziste.
OKUPLJENA – preovladavaju na prostorima cijele Evrope, velikom dijelu Azije i Afrike. Opkoljena su
ravnim i niskim brezuljkastim krajlicima. U vecini regije proizvodnja je primarna. Nastambe okupljenih
sela su koncentrisane oko saobracaja i trgova.
IZDUZENA – su jedna varijanta zbijenih sela. Osnovno obiljezje je izduzen raspored kuca koje se redaju u
kracem ili duzem nizu. Cesto ih vidamo u Slavoniji, Njemackoj, Poljskoj, Rusiji.

URBANI SISTEM
Obiljezja grada – brojnost, historijsko-pravni kriterij i privredna funckija. Najvaznije funkcije grada su:
proizvodnja, usluzna i upravna. Pojava gradova je rezultat razvoja ljudske zajednice i privrede. Medu
prvim gradovima je bio Jerihon u dolini rijeke Jordana, danasnjoj Palestini. Od 35 do 30 stoljeca pne
pojavljuju se brojna gradska nasela (Mesopotamija). Gradska naselja se pojavaljuju u podrucjima blage
suptropske klime. Uslovi: rasprostranjene rijecne doline, plodne povrsine, pasnjaci...
Vecina antickih gradova je imala u sredistu trg oko kojeg su bile vladarske zgrae. Na uzvisenjima je
dominiralo akropola, onda se tuda sirile ostale zgrade. Vecinom su bili zidovi oko grada. U eri razvijenog
feudalizma (kasni srednji vijek) dolazi do razvoja proizdvodnje pa tako i raste pojava gradova. Grad se ne
moze posmatrati izolirano iz njegovog okrizenja, pa su svi gradovi jedne zemlje povezani u ubrani sistem.
Urbani sistem cine skup gradova izmedu kojih postoji interkacija ili medusobni uticaj koji se ogleda u
cirkulaciji ljudi, robe i informacija. Osnovno obijezje je njegova cjelovitost. Svi gradovi su funkcionalno
povezani. Promjene u.s. su promjene u valorizaciji prostora, politicko-teritorijalne promjene i promjene
ekonomskog polozaja odredenog urbanog sistema u donosu na razne ekonomske sisteme.
Prostorni urbani sistemi se razlikuju po velicini mreze, gustoci cvrorista, medusobnim udaljenostima i
stepenu valoriziranosti prostora.
Hijerarhijski stupnjevi: grad koji je sam po sebi urbani sistem, lokalni ili dnevni, regionalni i nacionalni.

Grad je gusto naseljea, kompaktno izgredena i funkcionalno dobro orzganizovana prostorna cjelina u
kojoj se uspostavljaju odnosi izmedu ljudi i okoline. Obiljezja: izgled, raspored i velicina njegovih
sastavnih dijelova, djelatnost njegova stanovnistva.
Prvi evropski gradovi se javljaju u Gruckoj i otocima Egejskog mora u trecem mileniju pne. Polozaj na
moru je donio prednosti.

Velika geografska otkrica i kolonijalna ekspanzija poslije 16 stoljeca dali su novi impuls urbanom razvoju
evrope. Ekonomska osnova tih promjena je bila industrijalizaija. Takode je uticao razvoj rudarstva. Bitno
obiljezje urbanizacije Evope 19 i 20 stoljeca je dinamican razvoj gradova i postepeno formiranje velikim
aglomeracija.

U prostornoj strukturi antickih gradova postojala su 3 dijela: HRAM, JAVNI DRUSTVENI I KULTURNI
CENTAR I STAMMBENA CJELINA. Agora – sredina.
Rimski gradovi se malo razlikuju od helenistickih. Bili su znacajnu upravni centri sa istaknutom vojnom
funkcijom. Vecina gradova je imala oblik kvadrata. Oko grada je stajao odbrameni zid. Priblizno sredistu
grada je stajao forum, glavni gradski trg. Sluzio je za okupljanje gradana i vojske, tu se odvijao sport,
natjecanja.

ORIJENTA – obuhvaca jugozapadnu Aziju i sjevernu Afriku. Od 7 stoljeca uglavnom pripada islamskom
kulturnom krugu. Tu je grad centar politickih, vjerskih, privrednih i kulturnih funckija. (damask, kairo).
Vecina orijentalnih gradova je imala tvrdzavu (kazbu) koja je imala centralnu poziciju. SUK (carsija) je
trgovacko srediste koje je obuhvacalo vise malih ulica.

LATINSKA AMERIKA – materijalni ostatci drevnih kultura Inka, Maja, Actek itd su omogucili razvoj
gradova. Osnovno obiljezje je svojevrsna rrbana simbioza uvezenih kolinijalnih elemenata i zatecene
urbane osnove, preuzete od autohtnonih naroda. Grad je bio podijeljen na rejone zvane kuadre, a u
sredini je bio trg. Njegove funckije su bili trznica, svektkovine, zboriste itd. Ulice su uglavnom bile uske i
nepoplocane, a stambee zgrade niske s ravnim krovovima.a

ANGLOAMERICKI GRADOVI – prve gradove u Sjevernoj Americi su podigli Spanci (st. Augustin u Floridi).
Ta naselja su sluzula za potrebe misionara koji su pokusali da iz Meksika prosire spanski uticaj prema
sjeveru. Zbog otpora indijanskih plemena njihov uticaj se zadrzao samo oko rijeke Rio Grande (san diego,
san francisco). Francuzi su dali velik uticaj u sjeveru. Najvise tragova i razvoju Angloamerike je ostavila
industrijska urbanizacija. Razvile su se zeljeznica i tehnoloski uvjeti. Ipak njima nedosaje tradicionalni
ubrani status (kraljevske palace, katedrale). Ulice su geometrijski oblikovane. Gradovi dobijaju skyline sto
je simbol americkog urbanog miljea (visoke zgrade).

AFRIKA – najslabije urbanizirani kontinent jer je procenat gradskog stanovnistva nitaj, u zapadu i istoku
su uticali Arapi, na obalama Indijskog okeana Azija a u jugu Evropljani. Kolonijalna osvajanja su unistila
mnoge gradove.

TROPKSO MUNSUNSKA AZIJA – ima najduzu tradiciju urbanog razvoja. Vecina gradova se razvila u
dolinama rijeka i obala. Orvi gradovi su se pojavili prije vise od 4000 godina.

U razvijenim zemljama EVROPE traje metropolitanska faza urbanog razvoja. U Sjevernoj Americi je
metropolitanizacija najranije pocela posto su mu izuzetn pogodavali drustveno-ekonomski uslovi. Za
preseljenim stanovnistvom preselile su se i privredne djelatnosti. Uocivo je plansko usmjeravanje razvoja
gradova koje realizuje drzavni sistem, temeljito preuredivanje infrastrukture, gradnja vellikih blokva,
gradnja u visinu, formiranje pjesackih zona itd.

PRIVREDA
To je organizovana aktivnost covjeka i ljudske zajednice koja obuhvata proizvodnju, razmjenu i potrosnju
materijalnih dobara. Proizvodnja materijalnih dobara je kljucna komponenta privrede i od nje zavisi
dinamika ljudskog drustva. Cilj proizvodnje je zadovoljanje materijalnh i drugih potreba. Svaka
proizvodnja podrazumijeva potrosnju proizvedenih dobara. Da bi dobra dospjela do potrosaca prolaze
kroz proces razmjene.
KRITERIJI PRIVREDE: prostorna dimenzija privrede (privredne aktivnosti se mogu realizovati u okviru
jednog domacinstva, naselja, sire regije, nacionalne ekonomije itd. 2. Razvijenost prirednih potencijala
nekog prostora. 3. Stepen ukljucenosti zemalja u svetsku podjelu rada i trzista (vazno je kakva je
struktura zzemljine ukupne proizvodnje). Zemlje koje imaju visoko razvijeno unutrasnje trziste kazemo da
imaju autarhicnu privredu.

PRIVREDNE DJELATNOSTI: PRIMARNE (poljoprivreda, ribarstvo, sumartsvo. To su djelatnosti koje su se

pojavile kao osmisljenje ljudske aktivnosti), SEKUNDARNE (rudarstvo, industrija, zanatsvo i
gradevinarstvo. Njihova pojava oznacava visu razvojnu fazu privrede), TERCIJARNE (saobracak, trgovina,
ugostiteljstvo, turizam i usluzno zanatsvo. To su usluzne aktivnosti), i KVARTARNE (takoder prirapdaju
grupi usluznih djelatnosti ali rezultati nisu materijalna dobra vec obuhvataju obrazovanje, nauku,
zdravlje, pravosude itd.

POLJOPRIVREDA
Obuhvata obradu zemljista, gajenje i iskoristavanje korisnih biljaka i domacih zivotinja. Obezbeduje
proizvodnju hrane i sirovina za industrijsku privredu.
Polojprivredna proizvodnja zavisi od brojnih prirodnih i drustvenih faktora. Ti faktori uticu njenu
strukturu, visinu i kvaliteta prinosa.
PRIRODNI FAKTORI: padavinski rezim, kolicina svjetlosne energije, temp tla i zraka, rodnost tla, struktura
biljnog pokrivaca, rezim tekucih voda i reljefno morofoloska sturktura prostora.
DRUSTVENI FAKTORI su glavni modifikatori dometa koje je postigla poljoprivreda pojedinih prostora.
Medu najvaznije ubrajamo VELICINU POSJEDA(veci posjedi su ekonomski rentabiljniji jer se na njima
koriste tehnicke mjere), REJONIZACIJA I SPECIJALIZACIJA POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE, NACIN
ORGANIZACIJE POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE, OBLIK VLASNISTVA, TRZISTE, TRADICIJA I VJERA.

Ljudske zajednice su prvo upoznale lovacko-skupljacki nacin priredivanja, kasnije nomadsko ili lutalacko
stocarenje, a zadnje tradicionalna poljoprivreda. Lovacko skupljacki nacin koriste plemena u Africi,
juznoamerickim prasumama i sjeveernoj Australiji. Nomadsko se zadrzalo u Africi i Aziji u pustinjama.
Tipicni oblici trzisne poljoprivrede: farmerski oblik proizvodnje (Angloamerika i zapadna Evropa. Glavn
obiljezja su privatno vlasnistvo nad zemljom, specijalizacija proizvodnje, mehanizacija itd), komercijalno
ekstenzivno stoccarstvo (Njavise u Australiji, Juznoj Americi, Meksiku. Glavna obiljezja: veliki pasnjacki
prostori, masovni ali ekstenzivniuzgoj goveda, konja, ovaca, privatno vlasnistvo zemje itd), tropsko
plantazna proizvodnja (najcesce se uzgaja kafa, kakao, kaucuk, caj, banane, pamuk itd. Podignute su uz
obale tropskih zona i putne komunikacije, glavna obiljezja: namijenjena je trzistima razvijenih zemalja. Za
proizvodnju se koristi jeftina domaca snaga, koriste se savremene agrotehnicke mjere itd.), kolektivna
poljoprivredna proizvodnja (prije 10 godina je najvise bio rasiren u bivse, SSSRu, Kini, Evropi itd.
Raspadom socijalistickog lagera kolektivni sektor je zamijenjen drzavnim ili privatnim sektorom.

ZITARICE su na prvom mjestu proizvodnje poljoprivrede, zatim stocni proizvodi, industrijske biljke, voce i
povrce, ribarstvo pa sumartstvo. Zitarice se upotrebljavaju za ishranu i industrijske sirovine. Najznacajnije
su psenica, zirai kukuruz. Psenicu najbolje ogovaraju stepska cernozemna podrucja; najvise se proizvodi
u ovlasti Velike ravnice SAD i Kanade, u pampi (argentinskoj ravnici), panonskom bazenu, u sjeverno Kini,
ukrajinskih i ruskih cernozema itd. Glavni proizvodaci su SAD, Kanda, Australija, Francuska i Argentina.
Kukurz se kkoristi za ljudsku i stocnu hranu, a i kao industrijska sirovina. Odgovaraju topli i vlazni predjeli
umjerenog pojasa. Najvise se uzgaja u SAD (Kukuruzni pojas). Riza je najvaznija zitarica gusto naseljenog
monsunskog pojasa. Dbro uspijeva u vlaznim nizijama tropskog i suptorposkoh pojasa. Najveci
proizvodac je Kina, zatim Indija, Indonezija, Banglades. Od ostalih zitarica se isticu kvasac (Brazil,
Nigerija), raž (hljebno zito; evropa, rusija), soja (SAD, kina, brazil), proso (Indija, Kina, Nigerija).

Od INDUSTRIJKIH BILJAKA najznacajnije su tekstilne industrijske biljke (pamuk, juta, sisal), pa uljarice
(soja, palma, maslina), secerna trska i repa, duhan, kafa pa kakao. Pamuk uspijeva u raznim klimaskim
zonama, a porijeklom je iz Azije. Trazi toplo i suho podneboljei dosta vode. Juta i sisal su tipicne tropsle
tekstilne biljke za izradu vreca, uzadi i mreza (Banglades i Tanzanija). Konoplja i lan umjereni pojas.
Uljarice umjereni pojas najcesce soja, uljana repica i suncokret, a u tropskom pojasu kokosova palma,
kikiriki, sezam. Secerna trska se uzgaja u vlazim tropskih predjelina (lat emrika, afrika, asutralija).
Secerna repa umjerena klima u Eropi i Andloamerici. Duhan se uzgaja na prostranim podrucijma
tropskog, suptropskog i umjerenog pojasa, kina i SAD, Kuba. Kafa – juzna i sjeverna amerika, tropska
afrika; Brazil, Kolumbija. Caj – indija, kini, sri lanka, gruzija. Kakao – Gvinejska nizija, Gana, 3Nigerija.

POVRCE moze biti zeleno (kupus, kelj, spinat, karfiol), suho (grah grasak, socivo, leca), krtolasto (krompir,
lik), krojenasto (mrkva, persun, celer). Krompir se masovno koristi za ishranu. Krmno bilje (djetelina,
muhar, grahorica) se najvise gaje u industrijski razvijenim zemljama umjerenog pojasa.

VOCE moze biti umjerenog predjela (srednjoevropsko), suptropsko (srednozemno) i tropsko. Jabuka je
glavni predstanik srednjoevropskog voca. Kruska – evropa, Italija. Sljiva – SAD, francuska. Za
srednozemno grozde, agrumi (limun, narandze), smokve, hurma, badem. Vinova loza je prava
srednozemna kultura; mediterijanske zemlje.

STOCARSTVO se odnosi na uzgajanje i iskoristavanje domacih zivotinja. Predstavlja najstariju privrednu

djelatnost. Osnova za razvoj stocarstva su prirodni pasnjaci i kultivirana krmna baza. Prostori povoljni za
stocarstvo su travne zone umjerenih i suptropskih klima, vlazno okeansko primorje zapadne evrope,
planinski pasnjaci(suvati), sumski prostrori umjerene i planinske klime. ESKTENZIVNO STOCARSTVO
vezano je za prirodne pasnjake i danas preovladuje u vecini zemalja. Intenzivno je vezano za uzgoj raznih
krmih kultura. Odlikuje se hajenjem vrsta stoke, boljom ishranom. Najveci znacaj imaju goveda, ovce i
svinje. Govedarstvo – za uzgoj goveda najpovoljniji su usmjereni i vlazni tipovi klime; Indija, Brazil, SAD, a
po kvalitetu Danska, Holandija. Ovcarstvo – uzgaja se svua osim u subpolarnim i vlaznim tropskim
predjelima. Novi Zeland, Australija. Svinjgojstvo – klimatske zone; Kina, SAD, Njemacka. Peradarstvo –
Kina, Rusija i SAD.

RIBARSTVO – bogatsvo mora ribom zavisi od kolicine planktona u moru. Najcesce se lovi u podrucijma
šelfova, priobalskih dijelova okeana do 200m dubine. Preko 60% ulova se ostvaruje i hladnm morima.
Najvise se love haringe, srdele i inćuni, bakalar, tune. Kina, Peru, Japan.

SUMARSTVO – geografska rasprostranjenost suma zavisi od klimatskih prilika i geologskog i predoloskog

sastava tla. Odgovara najvise predjeli koji godisnje dovijaju 500 i vise mm padavina. U iskoristavanju
suma najvise ucestcuju cetinarske, a najmanje tropske sume. Sjecom suma se ubrzava proces erozije,
mijenja se rezim voda i narusacaju se klimatksi odnosi.
ENERGIJA je osnova privrednig ravoja i napretka covjecanstva. Izvori energije su voda, vjetar i drvo koji uz
fizicku snaku zivotinja su imali kljucnu ulogu u razvoju privrede. Ali od industrijske revolucije izvor postaje
ugalj. Energetski izvori se svrstavaju u NEOBOVLJIVE (sirova nafa, prirodni gas, ugalj, nuklearna gorica.
Oni se nepovratno trose i ne mogu se ponovo obnoviti. Prirodni gas je pogdan za eksploataciju, transport
i potrosnju, grijanje, elektricnu enerigiju itd. Nuklearni energeti su se tek nedavno pojavili kao znacajni
izvori energije. Najvaznije vrste su izotopi urana i plutonija. To su materije koje stupaju i reakcije fisike uz
oslobadanje energije koja se koristi za proizvodnju nuklearne ili atomske energije. Ugalj je bio najvazniji
izvor od 19 do 20 stoljeca, i dalje je znacajna sirovina hemijske industrije. Nafta se koristi u granama
saboracaja i vazna je industrijska sirovina u petrohemijskoj industriji.), OBNOVLJIVI (su izvori energije koji
se obnavljaju. Energija vode je najznacajnije iskoristavanje energije za elektricnu energiju
*hidroelektrane*. Vjetar se malo koristi, najvise u Kaliforniji. Geotermicka energija se danas uglavnom
kristi za zagrijavanje objekata (island), za pogon termoelektrana (japan, italija) i stvaranje mirkoklime u
hladnim prostorima. Sunceva energija se prikuplja pomocu solarnoj celija koje se uglavnom koriste za
zagrijavanje stambenih zgrada. Energija biomase se obrazuje fermentacijom biljnih i zivorinjskih
produkata.