‫‪SI‬ویرایش هشتم‪،‬‬

‫براجا ام‪ .‬داس‪ ،‬دین امریتس‬

‫دانشگاه ایالتی کالیفرنیا‪ ،‬سکرامنتو‬
‫خالد سبحان‬
‫دانشگاه آتالنتیک فلوریدا‬
 ‫فهرست‬

‫درباره نویسندگان ‪6 ...................................................................................................................................‬‬

‫مهندیس ژئوتکنیک ‪ -‬یک چشمانداز تاریخی ‪7 ...........................................................................................‬‬
‫منشأ خاک و اندازه دانه ‪22 .........................................................................................................................‬‬
‫روابط وزن و حجم ‪84 ..................................................................................................................................‬‬
‫پالستیسیته و ساختار خاک ‪115 ....................................................................................................................‬‬
‫طبقه بندی خاک ‪148 ..................................................................................................................................‬‬
‫تراکم خاک ‪173 ........................................................................................................................................‬‬
‫نفوذپذیری‪230 ..........................................................................................................................................‬‬
‫نشت ‪280....................................................................................................................................................‬‬
‫تنشهای درجا ‪312 .......................................................................................................................................‬‬
‫تنشها در توده خاک ‪353 ..........................................................................................................................‬‬
‫تراکم پذیری خاک ‪408 ...............................................................................................................................‬‬
‫مقاومت بریش خاک ‪491 .............................................................................................................................‬‬
‫فشار جانیب خاک‪ :‬در حالت سکون‪ ،‬رانکین و کولن ‪560..............................................................................‬‬
‫فشار جانیب خاک‪ :‬سطح شکست منحن ‪625..............................................................................................‬‬
‫پایدارسازی شیب ‪657 .................................................................................................................................‬‬
‫ظرفیت باربری خاک برای فونداسیونهای کم عمق ‪735...............................................................................‬‬
‫شناسایی زیر خاک ‪773 ..............................................................................................................................‬‬

‫|‪2‬‬
 ‫شده در ایاالت متحده آمریکا‬
‫‪12 13 14 15 7 6 5 4 3 2 1‬‬

‫پیشگفتار‬

‫اصول مهندسی ژئوتکنیک در ابتدا با حق چاپ در سال ‪ 1985‬منتشر شد و برای استفاده به عنوان متنی برای دوره مقدماتی مهندسی‬
‫ژئوتکنیک که تقریباً توسط همه دانشجویان مهندسی عمران گرفته شده بود و همچنین برای استفاده به عنوان کتاب مرجع برای‬
‫مهندسان شاغل در نظر گرفته شد‪ .‬این کتاب در سالهای ‪ 2006 ،2002 ،1998 ،1994 ،1990‬و ‪ 2010‬بازبینی شد‪ .‬این نسخه‬
‫هشتم دارای نویسندهای به نام خالد سبحان از دانشگاه فلوریدا آتالنتیک است‪ .‬مانند نسخههای قبلی کتاب‪ ،‬این ویرایش جدید مروری‬
‫بر ویژگیها و مکانیک خاک‪ ،‬همراه با پوشش اقدامات میدانی و رویههای مهندسی اولیه‪ ،‬بدون تغییر در فلسفه اصلی متن اصلی ارائه‬
‫میدهد‪ .‬هدف این کتاب مطابقت با کدهای طراحی نیست‪.‬‬
‫برفضای خالیف ویرایش هفتم که دارای ‪ 18‬فصل بود‪ ،‬این ویرایش دارای ‪ 17‬فصل است‪ .‬فصل مربوط به الینرهای دفن زباله و‬
‫ژئوسنتتیک از این نسخه حذف شده است زیرا این موضوع در طول سالها رشد کرده و بالغ شده است و به عنوان یک دوره جداگانه‬
‫در بسیاری از برنامههای مهندسی عمران ارائه میشود‪.‬‬
‫بسیاری از مسائل مثال و مسائل تکالیف تغییر و‪/‬یا اصالح شدهاند‪ .‬یک یا دو مسئله تفکر انتقادی به مسائل تکالیف در بیشتر فصلها‬
‫اضافه شده است تا فرآیند فکر و درک دانشجویان را در مورد موضوع (موضوعات) تحت پوشش در یک فصل به چالش بکشد و تقویت‬
‫کند‪.‬‬
‫از آنجایی که مهندسی ژئوتکنیک یک موضوع عملی و کاربردی است‪ ،‬چند تاریخچه واقعی نیز گنجانده شده است‪ .‬این تاریخچههای‬
‫موردی در فصلهای ‪ 15 ،11‬و ‪ 16‬با هدف اولیه آشنایی دانشجویان با تغییرپذیری غیرقابل پیشبینی خاک در میدان در مقایسه با‬
‫وضعیت ایدهآل در تدریس و یادگیری کالس درس ارائه شدهاند‪ .‬عکسهای جدید نیز در سراسر آن اضافه شده است‪.‬‬
‫از دیگر تغییرات قابل توجه در ویرایش هشتم میتوان به موارد زیر اشاره کرد‪:‬‬
‫• یک بخش گسترده از مقدمه در ابتدا و یک بخش فضای خالیصه در پایان هر فصل ارائه شده است‪.‬‬
‫• در فصل ‪ ،2‬در مورد منشأ خاک و اندازه دانه‪ ،‬چندین عکس از کانیها‪ ،‬سنگها و سازههای رایج تشکیلدهنده سنگ اضافه شده‬
‫است (بخش ‪ .)2.3‬برای کمک به دانشجویان در شناسایی میدانهای سنگها و کانیهای تشکیلدهنده سنگ‪ ،‬آنها به صورت رنگی‬
‫و همچنین سیاه و سفید ارائه میشوند‪.‬‬
‫• در فصل ‪ ،3‬در مورد روابط وزن‪-‬حجم‪ ،‬بخش حداکثر و حداقل نسبت فضای خالی خاک دانهای گسترش یافته است‪.‬‬

‫|‪3‬‬
‫• روش تعیین حد انقباض خاکهای چسبنده با استفاده از روش موم (تعییت تست ‪ ) 4943 ASTM‬در فصل ‪( 4‬پالستیسیته و‬
‫ساختار خاک) به تفصیل شرح داده شده است‪.‬‬
‫• در فصل ‪ ،5‬در مورد طبقه بندی خاک‪ ،‬نمودارهای خطی به عنوان مثال برای تعیین نام گروهی خاکها از نمادهای گروه (سیستم‬
‫طبقهبندی یکپارچه خاک) اضافه شده است‪ .‬این نمودارهای خطی به خوانندگان کمک میکند تا یک روش گام به گام را برای رسیدن‬
‫به نام گروهی مناسب خاک در طول طبقهبندی خاک دنبال کنند‪.‬‬
‫• فصل تراکم خاک (فصل ‪ )6‬اکنون شامل چندین رابطه تجربی اخیر برای تخمین حداکثر وزن واحد خشک و رطوبت بهینه بر اساس‬
‫انرژی تراکم است‪ .‬بخش ارزیابی خاک به عنوان ماده متراکم اضافه شده است‪.‬‬
‫• در فصل ‪ ،9‬در مورد تنشهای درجا‪ ،‬یک مشتق ریاضی برای یک حالت کلی برای به دست آوردن نیروی نشت در واحد حجم‬
‫خاک اضافه شده است‪ .‬همچنین در این فصل نمودار هارزا برای به دست آوردن گرادیان خروجی جریان تحت یک سازه هیدرولیکی‬
‫ارائه شده است‪ .‬این نمودار برای تخمین ضریب اطمینان در برابر جابهجایی کمک کننده است‪ .‬مثالی برای نشان دادن استفاده از‬
‫فیلتر در سمت پایین دست سازه هیدرولیک برای افزایش ضریب اطمینان در برابر جابهجایی آورده شده است‪ .‬بخشی در مورد افزایش‬
‫تنش عمودی در یک نقطه و عمق معین زیر سطح زمین به دلیل افزایش خطی بارگذاری عمودی بر روی یک نوار بی نهایت در فصل‬
‫‪ ،10‬در مورد تنشها در توده خاک اضافه شده است‪.‬‬
‫• توضیح بهبود یافته مبانی تحکیم یافته در فصل ‪ ،11‬در مورد تراکم پذیری خاک‪ ،‬ارائه شده است‪ .‬این فصل همچنین یک بحث‬
‫کلی در مورد تأثیر مدت زمان بار بر روی نمودار ‪ 𝑒 − 𝑙𝑜𝑔𝜎′‬ارائه میدهد‪.‬‬
‫• فصل ‪ ،12‬در مورد مقاومت برشی خاک‪ ،‬روش محاسبه چسبندگی زهکشی نشده را برای آزمایشات انجام شده با یک پره مخروطی‬
‫بر اساس ‪ )2010( ASTM‬به روز میکند‪ .‬روش تخمین فشار عامل زمین در یک خاک در شرایط زلزله در فصل ‪( 13‬فشار جانبی‬
‫خاک‪ :‬در حالت سکون‪ ،‬رانکین و کولمن) به روز شده است‪.‬‬
‫• تئوری کاکوات و کریسل برای تخمین فشار غیر عامل خاک با خاکریزی دانهای (دیوار حائل متمایل به عقب و خاکریزی افقی‪ ،‬و‬
‫پشت کار عمودی دیوار و خاکریزی متمایل) اکنون در فصل ‪ ،14‬در مورد فشار جانبی زمین‪ :‬سطح شکست منحنی گنجانده شده‬
‫است‪.‬‬
‫• در فصل ‪ ،15‬در مورد پایداری شیب‪ ،‬یک مشتق دقیق در مورد ضریب اطمینان دامنههای بی نهایت با نشت وجود دارد‪ .‬نتایج‬
‫برخی از مطالعات اخیر در مورد دایرههای بحرانی شکست برای شیبها در خاک رس (شرایط ‪ )𝜙 = 0‬و ‪ 𝑐 ′ − 𝜙′‬خاک در این‬
‫فصل اضافه شده است‪.‬‬
‫• یک مورد تعمیم یافته برای فشار عامل و غیرعامل رانکین با پر کردن دانهای در ضمیمه ‪ A‬ارائه شده است‪.‬‬
‫در تهیه یک متن مهندسی از این نوع‪ ،‬گنجاندن بسیاری از تحوالت اخیر در رابطه با رفتار رسوبات طبیعی خاک موجود در نقاط‬
‫مختلف جهان که در مجالت و مقاالت کنفرانس موجود است‪ ،‬وسوسه برانگیز است که آنها را ثابت کند‪ .‬در تمرینات آتی دانشجویان‬
‫مفید باشد‪ .‬با این حال‪ ،‬بر اساس سالها تدریس‪ ،‬نویسندگان احساس میکنند که وضوح در توضیح اصول مکانیک خاک در اولین‬
‫دوره در این زمینه بدون درهم ریختن کتاب با جزئیات و جایگزینهای بسیار مهمتر است‪ .‬بسیاری از جزئیات پیچیده را میتوان به‬
‫یک دوره پیشرفته در زمینه مهندسی ژئوتکنیک واگذار کرد‪ .‬این رویکرد به احتمال زیاد به توسعه عالقه و قدردانی دانشجویان به‬
‫حرفه مهندسی ژئوتکنیک به طور کلی کمک خواهد کرد‪.‬‬
‫مواد منبع مربی‬
‫راهنمای دقیق راهحلهای مربی و اسالیدهای پاورپوینت از شکلها و جداول و معادالت و مثالهای کتاب از طریق یک وبسایت‬
‫محافظتشده با رمز عبور به نشانی ‪ www.cengagebrain.com‬برای مربیان در دسترس است‪.‬‬
‫منابع دانشجویی‬

‫|‪4‬‬
‫سواالت چند گزینهای خودارزیابی با پاسخ برای هر فصل برای دانشجویان در وب سایت کتاب موجود است‪ .‬دانشجویان همچنین‬
‫ممکن است از این سواالت به عنوان یک ابزار تمرینی در آمادگی برای امتحانات بهره مند شوند‪.‬‬
‫برای دسترسی به مطالب دوره اضافی‪ ،‬لطفاً به ‪ www.cengagebrain.com‬مراجعه کنید‪ .‬در صفحه اصلی ‪،cengagebrain.com‬‬
‫با استفاده از کادر جستجو در باالی صفحه‪ ،‬شابک عنوان خود را (از پشت جلد کتاب خود) جستجو کنید‪ .‬این شما را به صفحه‬
‫محصول می برد که در آن این منابع را میتوانید پیدا کنید‪ .‬اگر به رمز عبور نیاز دارید‪ ،‬دستورالعملهای منابع مربی را دنبال کنید‪.‬‬
‫نویسندگان بدون حمایت و تشویق همسرانشان‪ ،‬جنیس و سمیرا‪ ،‬و خانوادههایشان نمیتوانستند این دستنوشته اصالحشده را تکمیل‬
‫کنند‪ .‬جانیس داس در آماده کردن نسخه خطی برای چاپ بسیار کمک کننده بود‪ .‬پروفسور سانجی کی شوکال از دانشگاه ادیت کوان‪،‬‬
‫استرالیا‪ ،‬پیشنهادات ارزشمند بسیاری را در طول فرآیند بازنگری ارائه کرد‪ .‬در نهایت‪ ،‬تشکر فراوان از کریستوفر شورت‪ ،‬ناشر‪ .‬هیلدا‬
‫گوانز‪ ،‬سردبیر ارشد توسعه؛ و لورن بتسوس‪ ،‬مدیر بازاریابی ‪( Cengage Learning‬مهندسی) برای کمک و مشاوره در توسعه نهایی‬
‫کتاب‪ .‬جا دارد از رز پی کرنان از خدمات تحریریه ‪ RPK‬نیز تشکر کنیم‪ .‬او در شکلدهی سبک و نظارت بر تولید این نسخه از اصول‬
‫مهندسی ژئوتکنیک و همچنین چندین نسخه قبلی مؤثر بوده است‪.‬‬
‫با تشکر از بازبینان زیر برای نظرات و پیشنهادات سازنده خود‪:‬‬
‫دراگوس آندری‪ ،‬دانشگاه پلی تکنیک ایالتی کالیفرنیا‪ ،‬پومونا‪ ،‬کالیفرنیا‬
‫تونسر ادیل‪ ،‬دانشگاه ویسکانسین‪ ،‬مدیسون‪ ،‬ویسکانسین‬
‫تون کیو‪ ،‬دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا‪ ،‬پارک دانشگاه‪ ،‬پنسیلوانیا‬
‫کمال توفیق‪ ،‬دانشگاه ایالتی فلوریدا‪ ،‬تاالهاسی‪ ،‬فلوریدا‬
‫بینود تیواری‪ ،‬دانشگاه ایالتی کالیفرنیا‪ ،‬فولرتون‪ ،‬کالیفرنیا‬
‫جی وانگ‪ ،‬دانشگاه فنی لوئیزیانا‪ ،‬راستون‪ ،‬لوئیزیانا‬
‫محمد ام‪ .‬یامین‪ ،‬دانشگاه بردلی‪ ،‬پیوریا‪ ،‬ایلینوی‬
‫براجا داس و خالد سبحان‬

‫|‪5‬‬
 ‫درباره نویسندگان‬

‫پروفسور براجا داس‪ ،‬رئیس دانشکده مهندسی و علوم کامپیوتر در دانشگاه ایالتی کالیفرنیا‪ ،‬سکرامنتو است‪ .‬او مدرک کارشناسی ارشد‬
‫خود را در رشته مهندسی عمران از دانشگاه آیووا و دکترایش را در زمینه مهندسی ژئوتکنیک از دانشگاه ویسکانسین دریافت کرد‪.‬‬
‫وی مولف چندین متون و کتاب مرجع مهندسی ژئوتکنیک و تألیف بیش از ‪ 250‬مقاله فنی در زمینه مهندسی ژئوتکنیک است‪.‬‬
‫زمینههای اصلی تحقیقات او شامل فونداسیونهای کم عمق‪ ،‬مهارهای خاکی و ژئوسنتتیک است‪ .‬او عضو مادام العمر انجمن مهندسین‬
‫عمران آمریکا‪ ،‬عضو مادام العمر انجمن آموزش مهندسی آمریکا‪ ،‬و عضو ممتاز کمیته تثبیت شیمیایی و مکانیکی هیئت تحقیقات‬
‫حمل و نقل شورای تحقیقات ملی (واشنگتن‪ ،‬دی سی) است‪ .‬او قبالً به عنوان عضو هیئت تحریریه مجله مهندسی ژئوتکنیکال‬
‫‪ ،ASCE‬عضو مجله لولند فناوری بین المللی (ژاپن)‪ ،‬ویراستار ژورنال بین المللی مهندسی دریایی و قطبی (‪ )ISOPE‬و دستیار‬
‫سردبیر مجله مهندسی ژئوتکنیک و زمین شناسی (اسپرینگر‪ ،‬هلند) بوده است‪ .‬در حال حاضر او سردبیر مجله بین المللی مهندسی‬
‫ژئوتکنیک (جی راس‪ ،‬فت‪ .‬الدردیل‪ ،‬فلوریدا) است‪ .‬دکتر داس جوایز متعددی را برای تعالی آموزش دریافت کرده است‪ ،‬از جمله‬
‫جایزه بنیاد ‪ ،AMOCO‬جایزه ‪ AT&T‬برای تعالی آموزش از انجمن آموزش مهندسی آمریکا‪ ،‬جایزه رالف تیتور از انجمن مهندسان‬
‫خودرو‪ ،‬و جایزه دستاورد برجسته برای تعالی آموزش از دانشگاه تگزاس در ال پاسو‪.‬‬
‫پروفسور خالد سبحان دانشیار مهندسی عمران در دانشگاه آتالنتیک فلوریدا است‪ .‬او مدرک کارشناسی ارشد خود را از دانشگاه جانز‬
‫هاپکینز و مدرک دکترای خود را از دانشگاه نورث وسترن‪ ،‬هر دو در حوزه مهندسی ژئوتکنیک دریافت کرد‪ .‬زمینههای تحقیقاتی‬
‫اولیه او شامل بهسازی زمین‪ ،‬ژئوتکنولوژی خاکهای نرم‪ ،‬مکانیک خاک تجربی‪ ،‬و جنبههای ژئوتکنیکی مهندسی روسازی است‪ .‬او‬
‫به عنوان رئیس کمیته تثبیت شیمیایی و مکانیکی (‪ )AFS90‬هیئت تحقیقات حمل و نقل (‪ )2011-2005‬خدمت کرد و بخشنامه‬
‫‪ TRB‬با عنوان ارزیابی تثبیتکنندههای شیمیایی‪ :‬گزارش وضعیت عملی (‪ )E-C086‬را نوشت‪ .‬او در حال حاضر به عنوان دستیار‬
‫ویراستار مجله ‪ ASCE‬مواد در مهندسی عمران‪ ،‬و در هیئت تحریریه ‪ ASTM‬ژورنال تست ژئوتکنیک‪ ،‬مهندسی ژئوتکنیک و زمین‬
‫شناسی (اسپرینگر‪ ،‬هلند) و مجله بین المللی مهندسی ژئوتکنیک (اف ال جی‪ ،‬راس فوت‪ .‬الدردیل) است‪ .‬او برنده جایزه برجسته‬
‫برای تعالی و نوآوری در تدریس در مقطع کارشناسی (‪ )2006‬و جایزه برتری در مربیگری فارغ التحصیالن (‪ )2009‬از دانشگاه‬
‫آتالنتیک فلوریدا است‪ .‬وی بیش از ‪ 75‬مقاله و گزارش فنی در زمینه مهندسی ژئوتکنیک منتشر کرده است‪.‬‬

‫|‪6‬‬
 ‫مهندیس ژئوتکنیک ‪ -‬یک چشمانداز تاریخی‬

‫‪ 1.1‬مقدمه‬

‫برای اهداف مهندسی‪ ،‬خاک به عنوان مجموعه بدون سیمان دانههای معدنی و مواد آلی تجزیه شده (ذرات جامد) همراه با مایع و‬
‫گاز در فضاهای خالی بین ذرات جامد تعریف میشود‪ .‬خاک به عنوان مصالح ساختمانی در پروژههای مختلف مهندسی عمران استفاده‬
‫میشود و فونداسیونهای سازهای را پشتیبانی میکند‪ .‬بنابراین‪ ،‬مهندسان عمران باید در مورد خصوصیات خاک مانند منشاء آن‪،‬‬
‫توزیع اندازه دانه‪ ،‬قابلیت تخلیه آب‪ ،‬تراکم پذیری‪ ،‬مقاومت برشی و ظرفیت باربری را مطالعه کنند‪ .‬مکانیک خاک شاخهای از علم‬
‫است که به مطالعه خواص فیزیکی خاک و رفتار تودههای خاک تحت تأثیر انواع نیروها میپردازد‪ .‬مهندسی خاک کاربرد اصول‬
‫مکانیک خاک در مسائل عملی است‪ .‬مهندسی ژئوتکنیک زیرشاخه مهندسی عمران است که شامل مواد طبیعی موجود در نزدیکی‬
‫سطح زمین است‪ .‬این شامل کاربرد اصول مکانیک خاک و مکانیک سنگ در طراحی فونداسیونها‪ ،‬سازههای نگهدارنده و سازههای‬
‫خاکی است‪.‬‬

‫‪ ۲.1‬مهندسی ژئوتکنیک قبل از قرن هجدهم‬

‫هیچ سابقهای از اولین استفاده انسان از خاک به عنوان مصالح ساختمانی در دوران باستان وجود ندارد‪ .‬از نظر مهندسی واقعی‪ ،‬شاخه‬
‫مهندسی ژئوتکنیک به شکلی که امروز میشناسیم از اوایل قرن هجدهم آغاز شده است (اسکمپتون‪ .)1985 ،‬برای سالها هنر‬
‫مهندسی ژئوتکنیک براساس تجربیات گذشته به دست آمده از آزمایشات پی در پی بوده و هیچگونه سابقه علمی واقعی وجود نداشته‬
‫است‪ .‬براساس همان آزمایشات‪ ،‬سازههای بسیاری ساخته شد که برخی از این سازهها فرو ریختهاند و برخی دیگر هنوز پابرجا هستند‪.‬‬

‫براساس تاریخ ثبت شده تمدنهای باستانی در امتداد رودخانههایی مانند نیل (مصر)‪ ،‬دجله و فرات( بین النهرین )هوانگ هو( روخانه‬
‫زرد‪ ،‬چین و(سند) هند به وجود آمدهاند‪ .‬قدمت سدها به حدود ‪ 200‬سال قبل از میالد بر میگردد که اولین آنها روی رودخانه سند‬
‫برای محافظت از شهر(موهنجو دارا )جایی که پس از سال ‪ 1947‬به پاکستان تبدیل گشت ساخته شد‪.‬‬

‫|‪7‬‬
 ‫جدول ‪ 1.1‬اهرام عمده در مصر‬
‫هرم‪ /‬فرعون‬ ‫مکان‬ ‫سلطنت فرعون‬
‫جوسر‬ ‫سقاره‬
‫اسنفرو‬ ‫داشور (شمال)‬
‫اسنفرو‬ ‫داشور (جنوب)‬
‫اسنفرو‬ ‫میدام‬
‫خوفو‬ ‫جیزه‬
‫جدفره‬ ‫ابوروش‬
‫خفره‬ ‫جیزه‬
‫منکور‬ ‫جیزه‬

‫در زمان سلسله چان در چین ‪ 1120‬قبل از میالد تا ‪ 249‬قبل از میالد‪ ،‬سدهای بسیار ی به منظور آبیار ی باغها ساخته شد‪ .‬هیچ‬
‫شواهدی از اقدامات انجام شده برا ی پایداری و تحکیم فوندانسیونها یا بررسی فرسایش ناشی از سیل وجود ندارد )کریسل ‪.)1985 ،‬‬
‫تمدن یونان باستان از فوندانسیون مجزا و فوندانسیون نواری و یکپارچه برای ساخت سازهها استفاده میکردند‪ .‬در حدود ‪ 2000‬سال‬
‫قبل از میالد‪ ،‬در دوره پادشاهی قدیم و میانه‪ ،‬اهرام متعددی در مصر ساخته شد که بیشتر آنها به عنوان مقبرهای برای فرعونیان‬
‫و همسرانشان استفاده میشد‪ .‬جدول ‪ 1-1‬فهرستی از برخی اهرام اصلی را نشان میدهد که طبق سوابق تاریخی موجود از فرعونیانی‬
‫که دستور ساخت آنها را داده بودند شناسایی شدهاند‪ .‬تا سال ‪ 2008‬در مجموع ‪ 138‬هرم در مصر کشف شده است‪.‬‬

‫|‪8‬‬
 ‫شکل ‪ 1.1‬نمایی از اهرام جیزه‪( .‬با اجازه جانیس داس‪ ،‬هندرسون‪ ،‬نوادا)‬

‫شکل ‪ 1.1‬نمایی از اهرام جیزه را نشان میدهد‪ .‬ساخت و ساز اهرام چالشهای مهمی را در مورد فوندانسیونها‪ ،‬پایداری دامنهها و‬
‫ساخت اتاقکهای زیرزمینی ا یجاد کردند‪ .‬با ورود بودیسم به چین در زمان سلسله(هان شرقی) در سال ‪ 68‬بعد از میالد‪ ،‬هزاران‬
‫پاگودا ساخته شد‪ .‬بسیار ی از این سازهها بر روی الیههای سیلیت و خاک رس نرم ساخته شدهاند‪ .‬دربرخی موارد‪ ،‬فونداسیون فشار‬
‫از ظرفیت باربری خاک بیشتر شده و در نتیجه باعت آسیبهای شدید ساختار ی شده است‪.‬‬

‫یکی از مشهورترین نمونه مشکالت مربوط به ظرفیت باربری خاک در ساخت و سازهای قبل از قرن ‪ ،18‬برج کج پیزا در ایتالیا است‬
‫(شکل ‪ 2.1‬را ببینید )‪ .‬ساخت این برج در سال ‪ 1173‬پس از میالد در زمانی که جمهوری پیزا در حال شکوفایی بود آغاز شد و در‬
‫مراحل مختلف برای بیش از ‪ 200‬سال ادامه یافت‪ .‬وزن این سازه حدود ‪15700‬تن متریک است و توسط یک پایه دایرهای به قطر‬
‫‪ 20‬متر پشتیبانی میشود‪ .‬این برج در گذشته به سمت شرق‪ ،‬شمال‪ ،‬غرب و در نهایت جنوب متمایل شده است‪.‬‬

‫شکل ‪ ۲.1‬برج کج پیزا‪ ،‬ایتالیا (به لطف براجا ام‪ .‬داس‪ ،‬هندرسون‪ ،‬نوادا)‬

‫|‪9‬‬
‫تحقیقات اخیر نشان داد که یک الیه خاک رس ضعیف در عمق حدود ‪11‬متری در زیر سطح زمین وجود دارد که فشرده ساز ی آن‬
‫باعث کج شدن برج میشود‪ .‬این برج در سال ‪ 1990‬بسته شد زیرا بیم آن میرفت که یا سقوط کند یا فرو بریزد‪ .‬اخیراً با حفاری‬
‫خاک از زیر ضلع شمالی برج تثبیت شده است‪ .‬حدود ‪ 70‬تن متریک خاک در ‪ 41‬استخراج جداگانه که در عرض برج بود برداشته‬
‫شد‪ .‬همانطور که زمین به تدریج مستقر شد تا فضای حاصل را پر کند‪ ،‬شیب برج کاهش یافت‪ .‬اکنون برج ‪ 5‬درجه متمایل شده‬
‫است‪ .‬تغییر نیم درجهای قابل توجه نیست‪ ،‬اما ساختار را به طور قابل مالحظهای پایدارتر میکند‪( ،‬شکل ‪ 3.1‬نمونهای از مشکل‬
‫مشابه است)‪ .‬برجهای نشان داده شده در شکل ‪ 3.1‬در بولونیای ایتالیا واقع شده است و در قرن ‪ 12‬ساخته شدهاند‪ .‬برج سمت چپ‬
‫به عنوان برج گاریسندرا نامیده میشود‪ ،‬ارتفاع آن ‪ 48‬متر و وزن آن حدود ‪ 4210‬تن متریک است که حدود ‪ 4‬درجه کج شده است‪.‬‬
‫برج سمت راست‪ ،‬برج آسینلی است‪97 ،‬متر ارتفاع و ‪ 7300‬تن وزن دارد‪ ،‬حدود ‪ 1.3‬درجه خم شده است‪.‬‬

‫پس از مواجه شدن با چندین مشکل مربوط به فونداسیون در حین ساخت و ساز طی قرنهای گذشته‪ ،‬مهندسان و دانشمندان شروع‬
‫به عنوان کردن خواص و رفتار خاکها به شیوهای روشمندتر در اوایل قرن ‪ 18‬کردند‪.‬‬

‫شکل ‪ ۳.1‬کج شدن برج گاریسندا (چپ) و برج آسینلی (راست) در بولونیا‪ ،‬ایتالیا (با اجازه برجا ام‪ .‬داس‪ ،‬هندرسون‪ ،‬نوادا)‬

‫| ‪10‬‬
‫بر اساس تاکید و ماهیت مطالعه در زمینه مهندسی ژئوتکنیک‪ ،‬بازه زمانی ‪ 1700‬تا ‪ 1927‬را میتوان به چهار دوره اصلی تقسیم کرد‬
‫(اسکمپتون ‪: )1985 ،‬‬

‫‪ .1‬پیش کالسیک (‪ 1700‬تا ‪ 1776‬بعد از میالد‬

‫‪ .2‬مکانیک کالسیک خاک ‪ -‬فاز اول(‪ 1776‬تا ‪ 1856‬بعد از میالد‬

‫‪ .3‬مکانیک کالسیک خاک ‪ -‬فاز دوم (‪ 1856‬تا ‪ 1910‬پس میالد‬

‫‪ .4‬مکانیک خاک مدرن (‪ 1910‬تا ‪ 1927‬پس از میالد)‬

‫شرح مختصر برخی از پیشرفتهای مهم در طول هر یک از این چهار دوره‪ ،‬در زیر ارائه شده است‪.‬‬

‫‪ 1.۳‬دوره پیش کالسیک مکانیک خاک (‪)1776-1700‬‬

‫این دوره بر مطالعات مربوط به شیب طبیعی و وزن واحد انواع مختلف خاکها و همچنین نظریههای فشار زمین متمرکز شده است‪.‬‬
‫در سال ‪ ،1717‬یک مهندس سلطنتی فرانسوی‪ ،‬هانری گوتیر (‪ ، )1737-1660‬شیبهای طبیعی خاک را هنگامی که در یک توده‬
‫برای فرموله کردن روشهای طراحی دیوارهای حائل قرار میگرفتند‪ ،‬مطالعه کرد‪ .‬شیب طبیعی چیزی است که ما در حال حاضر از‬
‫آن به عنوان زاویه سکون یاد میکنیم‪ .‬بر اساس این مطالعه‪ ،‬شیب طبیعی ماسه خشک و تمیز و زمین معمولی به ترتیب ‪ 31‬درجه‬
‫و ‪ 45‬درجه خواهد بود‪ .‬هم چنین‪ ،‬وزن واحد ماسه تمیز و خشک و خاک معمولی به ترتیب ‪ 18.1 kN/m3‬و ‪lb/ft3( 13.4 kN/m3‬‬
‫‪ )85‬در نظر گرفته میشود‪ .‬هیچ نتیجهای از آزمایش روی خاک رس گزارش نشده‪ .‬در سال ‪ ،1729‬برنارد فارست دی بلیدور (‪-1671‬‬
‫‪ )1761‬کتابی را برای مهندسان نظامی و عمرانی در فرانسه منتشر کرد‪ .‬در این کتاب او نظریهای را برای فشار جانبی زمین بر‬
‫دیوارهای حائل ارائه کرد که در پیرو مطالعه اصلی گوتیه (‪ )1717‬بود‪ .‬وی همچنین یک سیستم طبقهبندی خاک را به روشی که در‬
‫جدول زیر نشان داده شده است مشخص کرد‪.‬‬

‫وزن واحد‬
‫طبقهبندی‬
‫سنگ‬
‫ماسه سفت یا سخت‬
‫شن و ماسه فشرده‬
‫زمین معمولی (همانطور که در مکان های خشک یافت می شود)‬
‫زمین نرم (عمدتاً سیلت)‬
‫خاک رس‬
‫ذغال سنگ نارس‬

‫اولین نتایج آزمایش مدل آزمایشگاهی بر روی دیوار حائل به ارتفاع ‪ 76‬میلی متر که با خاکریزی مجدد ماسه ساخته شده بود در‬
‫سال ‪ 1746‬توسط یک مهندس فرانسوی به نام فرانسوا گادروی (‪ )1759-1705‬گزارش شد که وجود صفحات لغزشی در خاک را‬
‫در هنگام گسیختگی مشاهده کرد‪ .‬مطالعه گادروی بعداً توسط ‪ J. J. Mayniel‬در سال ‪ 1808‬فضای خالیصه شد‪ .‬مشارکت قابل‬

‫| ‪11‬‬
‫توجه دیگر در این دوره توسط مهندس فرانسوی ژان رودولف پرونت (‪ ،)1794-1708‬که پایدار ی شیب را در حدود سال ‪1769‬‬
‫مطالعه کرد و بین زمین دست نخورده و خاکریزی تمایز قائل شد‪ ،‬صورت گرفت‪.‬‬

‫‪ ۴.1‬مکانیک کالسیک خاک – فاز اول (‪)1776-1۸۵6‬‬

‫در این دوره‪ ،‬بیشتر پیشرفتها در زمینه مهندسی ژئوتکنیک توسط مهندسان و دانشمندان فرانسوس صورت گرفته است‪ .‬در دوره‬
‫پیش کالسیک‪ ،‬عمالً همه مالحظات نظری مورد استفاده در محاسبه فشار جانبی زمین بر روی دیوارهای حائل بر اساس سطح‬
‫شکست دلخواه در خاک بودند‪ .‬در مقاله معروف او که در سال ‪ 1776‬ارائه شده بود‪ ،‬دانشمند فرانسوی چارلز آگوستین کولومب‬
‫(‪ )1806-1736‬از اصول محاسبه حداکثر و حداقل برا ی تعیین موقعیت صحیح سطح لغزش در خاک پشت دیوار حایل استفاده‬
‫کرد‪ .‬در این تحلیل‪ ،‬کولن از قوانین اصطکاک و پیوستگی برای اجسام جامد استفاده کرد‪ .‬در سال ‪ ،1790‬مهندس عمران برجسته‬
‫فرانسوی‪ ،‬گاسپارد کلر‪ ،‬ماری ریش دو پرونی (‪ ،)1839-1755‬نظریه کولن را در کتاب درسی برجسته خود‪Nouvelle ،‬‬
‫‪( Architecture Hydraulique‬جلد ‪ )1‬گنجاند‪ .‬در سال ‪ ،1820‬موارد خاصی از کار کولن توسط مهندس فرانسوی ژاک فردریک‬
‫فرانسیس (‪ )1833-1775‬و کارشناس مکانیک کاربردی فرانسوی کلود لوئیس ماری هانری ناویه (‪ )1836-1785‬مورد مطالعه قرار‬
‫گرفت‪ .‬این موارد ویژه مربوط به خاکریزی مجدد شیبدار و خاکریزیهای مجدد پشتیبان هزینه اضافی است‪ .‬در سال ‪ ،1840‬ژان‬
‫ویکتور پونسله (‪ ،)1867-1788‬مهندس ارتش و استاد مکانیک‪ ،‬نظریه کولن را با ارائه روشی گرافیکی برای تعیین میزان فشار جانبی‬
‫زمین بر روی دیوارهای حائل عمودی و شیبدار با سطوح چند ضلعی دلخواه شکسته زمین‪ ،‬گسترش داد‪ .‬همچنین‪ Poncelet ،‬اولین‬
‫کسی بود که از عالمت ‪ f‬برای زاویه اصطکاک خاک استفاده کرد‪ .‬او همچنین اولین نظریه ظرفیت باربری نهایی را برای فونداسیونهای‬
‫کم عمق ارائه کرد‪ .‬در سال ‪ 1846‬الکساندر کولین (‪ ،)1890-1808‬یک مهندس‪ ،‬جزئیات لغزشهای عمیق در شیبهای سفالی‪،‬‬
‫برشها و خاکریزها را ارائه کرد‪ .‬کالین این نظریه را مطرح کرد که در همه موارد گسیختگی زمانی رخ میدهد که پیوستگی بسیج‬
‫شده از پیوستگی موجود خاک فراتر رود‪ .‬او همچنین مشاهده کرد که سطوح گسیختگی واقعی را میتوان به صورت قوسهای‬
‫سیکلوئیدی تقریب زد‪.‬‬

‫پایان فاز اول دوره کالسیک مکانیک خاک به طور کلی با سال (‪ )1857‬اولین انتشار توسط ویلیام جان مکورن رانکین (‪-1820‬‬
‫‪ ،)1872‬استاد مهندسی عمران در دانشگاه گالسکو مشخص میشود‪ .‬این مطالعه یک نظریه قابل توجه در مورد فشار زمین و تعادل‬
‫تودههای زمین ارائه کرد‪ .‬نظریه رانکین ساده شده نظریه کولن است‪.‬‬

‫‪ ۵.1‬مکانیک کالسیک خاک ‪ -‬فاز دوم (‪)1910-1۸۵6‬‬

‫چندین نتیجه تجربی از آزمایشهای آزمایشگاهی روی ماسه در متن این مرحله ظاهر شد‪ .‬یکی از اولین و مهمترین انتشارات‪،‬‬
‫انتشارات مهندس فرانسوی هانری فیلیبر گاسپارد دارسی (‪ )1858-1803‬است‪ .‬او در سال ‪ 1856‬مطالعهای در مورد نفوذپذیری‬
‫فیلترهای ماسهای منتشر کرد‪ .‬بر اساس آن آزمایشات‪ ،‬دارسی اصطالح ضریب نفوذپذیری (یا هدایت هیدرولیکی) خاک را تعریف کرد‬
‫که یک پارامتر بسیار مفید در مهندسی ژئوتکنیک تا به امروز است‪.‬‬

‫جناب جورج هاوارد داروین (‪ ،)1912-1845‬استاد نجوم‪ ،‬آزمایشهای آزمایشگاهی را برای تعیین لحظه واژگونی روی دیوارهای لوالیی‬
‫که ماسه را در حالتهای سست و متراکم نگه میدارد‪ ،‬انجام داد‪ .‬کمک قابل توجه دیگری که در سال ‪ 1885‬توسط جوزف والنتین‬
‫بوسینسک (‪ )1929-1842‬منتشر شد‪ ،‬توسعه نظریه توزیع تنش در مناطق باربر در یک محیط همگن‪ ،‬نیمه نامتناهی‪ ،‬االستیک و‬
‫همسانگرد بود‪ .‬در سال ‪ ،1887‬آزبورن رینولدز (‪ )1912-1842‬پدیده اتساع را در ماسه نشان داد‪ .‬دیگر مطالعات قابل توجه در این‬

‫| ‪12‬‬
‫دوره‪ ،‬مطالعات جان کلیبرن (‪ )1938-1847‬و جان استوارت برسفورد (‪ )1925-1845‬در رابطه با جریان آب از بستر ماسه و فشار‬
‫باالبرنده است‪ .‬مطالعه کلیبورن در رساله مهندسی عمران جلد ‪ :2‬کار آبیاری در هند‪ ،‬رورکی‪ 1901 ،‬و همچنین در مقاله فنی شماره‬
‫‪ ،97‬دولت هند‪ .1902 ،‬مطالعه ‪ 1898‬برسفورد در مورد فشار باالبر روی سرریز نارورا در رودخانه گنگ در مقاله فنی شماره ‪،97‬‬
‫دولت هند‪ ،1902 ،‬مستند شده است‪.‬‬

‫‪ 6.1‬مکانیک خاک مدرن (‪)19۲7-1910‬‬

‫در این دوره نتایج تحقیقات انجام شده بر روی خاک رس منتشر شد که در آن خواص و پارامترهای اساسی خاک رس مشخص شد‪.‬‬
‫قابل توجهترین نشریات در ادامه شرح داده شده است‪.‬‬

‫در حدود سال ‪ ،1908‬آلبرت موریتز آتربرگ (‪ ،)1916-1846‬شیمیدان و خاک شناس سوئدی‪ ،‬کسرهای اندازه خاک رس را به عنوان‬
‫درصد وزنی ذرات کوچکتر از ‪ 2‬میکرون تعریف کرد‪ .‬او به نقش مهم ذرات رس در خاک و شکل پذیری آن پی برد‪ .‬در سال ‪،1911‬‬
‫او قوام خاکهای چسبنده را با تعریف حدود مایع‪ ،‬خمیری و انقباض توضیح داد‪ .‬او همچنین شاخص پالستیسیته را به عنوان تفاوت‬
‫بین حد مایع و حد خمیری تعریف کرد (به اتربرگ‪ 1911 ،‬نگاه کنید)‪.‬‬

‫در اکتبر ‪ ،1909‬سد خاکی ‪ 17‬متری در چارمس‪ ،‬فرانسه‪ ،‬شکست خورد‪ .‬بین سالهای ‪ 1902‬و ‪ 1906‬ساخته شد‪ .‬یک مهندس‬
‫فرانسوی به نام ژان فونتارد (‪ ،)1884-1962‬تحقیقاتی را برای تعیین علت شکست انجام داد‪ .‬در آن زمینه‪ ،‬او آزمایشهای برشی‬
‫دوگانه زهکشی نشده را بر روی نمونههای رسی (‪ 0/77‬متر مربع در سطح و ضخامت ‪ 200‬میلیمتر) تحت تنش عمودی ثابت انجام‬
‫داد تا پارامترهای مقاومت برشی آنها را تعیین کند (به فرونتارد‪ 1914 ،‬نگاه کنید)‪ .‬زمان شکست این نمونهها بین ‪ 10‬تا ‪ 20‬دقیقه‬
‫بود‪.‬‬

‫آرتور لنگلی بل (‪ ،)1956-1874‬مهندس عمران از انگلستان‪ ،‬بر روی طراحی و ساخت دیوار بیرونی دریا در ‪Rosyth Dockyard‬‬
‫کار کرد‪ .‬او بر اساس کار خود‪ ،‬روابطی را برای فشار جانبی و مقاومت در خاک رس و همچنین ظرفیت باربری فونداسیونهای کم‬
‫عمق در خاک رس ایجاد کرد (به بل‪ 1915 ،‬مراجعه کنید)‪ .‬او همچنین از آزمایشهای جعبه برشی برای اندازهگیری مقاومت برشی‬
‫زهکشی نشده نمونههای رسی دستنخورده استفاده کرد‪.‬‬

‫ولمار فلنیوس (‪ ،)1957-1876‬یک مهندس از سوئد‪ ،‬تجزیه و تحلیل پایداری شیبهای رسی اشباع (یعنی شرایط ‪ )𝜙 = 0‬را با این‬
‫فرض که سطح بحرانی لغزش قوس یک دایره است‪ ،‬توسعه داد‪ .‬این در مقاالت او که در سال ‪ 1918‬و ‪ 1926‬منتشر شده توضیح‬
‫داده شد‪ .‬مقاله منتشر شده در سال ‪ 1926‬راهحلهای عددی صحیحی برای اعداد پایداری سطوح لغزش دایرهای که از نوک شیب‬
‫عبور میکنند ارائه کرد‪.‬‬

‫کارل ترزاقی (‪ )1963-1883‬از اتریش (شکل ‪ )4.1‬نظریه تحکیم خاک رس را که امروزه می‪-‬شناسیم توسعه داد‪ .‬این نظریه زمانی‬
‫ایجاد شد که ترزاقی در کالج آمریکایی رابرت در استانبول ترکیه تدریس میکرد‪ .‬مطالعه او یک دوره پنج ساله از ‪ 1919‬تا ‪ 1924‬را‬
‫در بر گرفت‪ .‬پنج خاک رسی مختلف استفاده شد‪ .‬حد مایع آن خاکها بین ‪ 36‬تا ‪ 67‬بود و شاخص پالستیسیته بین ‪ 18‬تا ‪ 38‬بود‪.‬‬
‫نظریه تحکیم در کتاب مشهور ‪ Erdbaumechanik‬ترزاقی در سال ‪ 1925‬منتشر شد‪.‬‬

‫| ‪13‬‬
 ‫شکل ‪ ۴.1‬کارل ترزاقی (‪ SSPL( )1963-1883‬از طریق گتی ایماژ)‬

‫‪ 7.1‬مهندسی ژئوتکنیک پس از ‪19۲7‬‬

‫انتشار ‪ Erdbaumechanik auf Bodenphysikalisher Grundlage‬توسط کارل ترزاقی در سال ‪ 1925‬عصر جدیدی را در توسعه‬
‫مکانیک خاک متولد کرد‪ .‬کارل ترزاقی به عنوان پدر مکانیک خاک مدرن شناخته میشود و به حق نیز چنین است‪ .‬ترزاقی در ‪2‬‬
‫اکتبر ‪ 1883‬در پراگ که در آن زمان مرکز استان بوهمیا اتریش بود به دنیا آمد‪ .‬در سال ‪ 1904‬از ‪ Technische Hochschule‬در‬
‫گراتس اتریش با مدرک کارشناسی در رشته مهندسی مکانیک فارغ التحصیل شد‪ .‬پس از فارغ التحصیلی یک سال در ارتش اتریش‬
‫خدمت کرد‪ .‬ترزاقی پس از خدمت سربازی‪ ،‬یک سال دیگر به تحصیل پرداخت و روی موضوعات زمین شناسی تمرکز کرد‪ .‬در ژانویه‬
‫‪ 1912‬مدرک دکترای علوم فنی را از دانشگاه خود در گراتس دریافت کرد‪ .‬در سال ‪ 1916‬سمت تدریس در مدرسه مهندسی‬
‫امپراتوری استانبول را پذیرفت‪ .‬پس از پایان جنگ جهانی اول‪ ،‬او در کالج آمریکایی رابرت در استانبول (‪ )1925-1918‬دوره سخنرانی‬
‫را پذیرفت‪ .‬در آنجا کار تحقیقاتی خود را در مورد رفتار خاک و نشست رسها و شکست ناشی از لوله کشی در ماسه در زیر سدها‬
‫آغاز کرد‪ .‬نشریه ‪ Erdbaumechanik‬در درجه اول نتیجه این تحقیق است‪.‬‬

‫| ‪14‬‬
‫در سال ‪ ،1925‬ترزاقی پذیرفت که در موسسه فناوری ماساچوست سخنرانی کند و تا سال ‪ 1929‬در آنجا کار کرد‪ .‬در این مدت‪ ،‬او‬
‫به عنوان رهبر شاخه جدید مهندسی عمران به نام مکانیک خاک شناخته شد‪ .‬در اکتبر ‪ ،1929‬او به اروپا بازگشت و کرسی استادی‬
‫در دانشگاه فنی وین را پذیرفت که خیلی زود به مرکز مهندسین عمران عالقه مند به مکانیک خاک تبدیل شد‪ .‬در سال ‪ 1939‬به‬
‫ایاالت متحده بازگشت و در دانشگاه هاروارد استاد شد‪.‬‬

‫اولین کنفرانس انجمن بین المللی مکانیک خاک و مهندسی فونداسیون (‪ )ISSMFE‬در دانشگاه هاروارد در سال ‪ 1936‬به ریاست‬
‫کارل ترزاقی برگزار شد‪ .‬این کنفرانس با اعتقاد و تالش پروفسور آرتور کازاگراند از دانشگاه هاروارد امکان پذیر شد‪ .‬حدود ‪ 200‬نفر‬
‫به نمایندگی از ‪ 21‬کشور در این کنفرانس شرکت کردند‪ .‬از طریق الهام و راهنمایی ترزاقی در طول ربع قرن گذشته بود که مقاالتی‬
‫به آن کنفرانس آورده شد که طیف وسیعی از موضوعات را در بر میگرفت از جمله‬

‫• تنش موثر‬

‫• مقاومت برشی‬

‫• تست با نفوذ سنج مخروطی هلندی‬

‫• تحکیم‬

‫• آزمایش سانتریفیوژ‬

‫• نظریه االستیک و توزیع تنش‬

‫• پیش بارگیری برای کنترل نشست‬

‫• خاک رس متورم‬

‫• عمل یخ زدگی‬

‫• زلزله و روانگرایی خاک‬

‫• ارتعاش دستگاه‬

‫• نظریه قوس فشار زمین‬

‫برای ربع قرن بعدی‪ ،‬ترزاقی روحیه راهنما در توسعه مکانیک خاک و مهندسی ژئوتکنیک در سراسر جهان بود‪ .‬به همین منظور‪ ،‬رالف‬
‫پک در سال ‪ 1985‬نوشت که «در زمان حیات ترزاقی‪ ،‬تعداد کمی از مردم موافق نبودند که او نه تنها روحیه راهنما در مکانیک خاک‬
‫بود‪ ،‬بلکه او مرکز تحقیقات و کاربرد در سراسر جهان بود‪ .‬در چند سال آینده او در پروژههایی در هر قاره به جز استرالیا و قطب‬
‫جنوب مشغول خواهد شد‪ .‬پک ادامه داد‪« :‬بنابراین‪ ،‬حتی امروز‪ ،‬به سختی میتوان ارزیابیهای معاصرش از وضعیت مکانیک خاک را‬
‫که در فضای خالیصه مقاالت و سخنرانیهای ریاستجمهوری بیان میشود‪ ،‬بهبود بخشید‪ ».‬در سال ‪ ،1939‬ترزاقی چهل و پنجمین‬
‫سخنرانی جیمز فارست را در موسسه مهندسین عمران لندن ایراد کرد‪ .‬سخنرانی او با عنوان "مکانیک خاک ‪ -‬فصل جدیدی در علوم‬
‫مهندسی" بود‪ .‬در آن‪ ،‬او اعالم کرد که بیشتر شکستهای بنیادی که رخ داده است دیگر «اعمال خدا» نیستند‪.‬‬

‫| ‪15‬‬
‫در زیر برخی از نکات برجسته در توسعه مکانیک خاک و مهندسی ژئوتکنیک که پس از اولین کنفرانس ‪ ISSMFE‬در سال ‪1936‬‬
‫تکامل یافت‪ ،‬آمده است‪:‬‬

‫• انتشار کتاب مکانیک نظری خاک اثر کارل ترزاقی در سال ‪( 1943‬وایلی‪ ،‬نیویورک)‬

‫• انتشار کتاب مکانیک خاک در عمل مهندسی اثر کارل ترزاقی و رالف پک در سال ‪( 1948‬وایلی‪ ،‬نیویورک)‬

‫• انتشار کتاب مبانی مکانیک خاک نوشته دونالد دبلیو تیلور در سال ‪( 1948‬وایلی‪ ،‬نیویورک)‬

‫• شروع انتشار ژئوتکنیک‪ ،‬مجله بین المللی مکانیک خاک در سال ‪ 1948‬در انگلستان‪.‬‬

‫پس از یک وقفه کوتاه برای جنگ جهانی دوم‪ ،‬دومین کنفرانس ‪ ISSMFE‬در روتردام‪ ،‬هلند‪ ،‬در سال ‪ 1948‬برگزار شد‪ .‬حدود ‪600‬‬
‫شرکت کننده در آن حضور داشتند و هفت جلد از مقاالت منتشر شد‪ .‬در این کنفرانس‪ A. W. Skempton ،‬مقاله برجسته در مورد‬
‫مفهوم ‪ 𝜙 = 0‬برای خاک رس ارائه کرد‪ .‬پس از روتردام‪ ،‬کنفرانسهای ‪ ISSMFE‬تقریباً هر چهار سال یک بار در نقاط مختلف‬
‫جهان برگزار میشود‪ .‬پیامدهای کنفرانس روتردام شاهد رشد کنفرانسهای منطقهای در زمینه مهندسی ژئوتکنیک بود از جمله‬

‫• کنفرانس منطقهای اروپا در مورد پایداری شیبهای زمین‪ ،‬استکهلم (‪)1954‬‬

‫• اولین کنفرانس استرالیا‪-‬نیوزیلند در مورد ویژگیهای برشی خاک (‪)1952‬‬

‫• اولین کنفرانس پان آمریکا‪ ،‬مکزیکو سیتی (‪)1960‬‬

‫• کنفرانس تحقیقاتی در مورد مقاومت برشی خاکهای چسبنده‪ ،‬بولدر‪ ،‬کلرادو‪)1960( ،‬‬

‫دو نقطه عطف مهم دیگر بین سالهای ‪ 1948‬و ‪ 1960‬عبارتند از (‪ )1‬انتشار مقاله ‪ AW Skempton‬در مورد پارامترهای فشار منفذ‬
‫‪ A‬و ‪ ،B‬که محاسبات تنش مؤثر را برای کارهای مهندسی مختلف کاربردیتر کرد‪ ،‬و (‪ )2‬انتشار کتابی با عنوان اندازهگیری خواص‬
‫خاک در متن سه محوری توسط ‪ AW Bishop‬و ‪( BJ Henkel‬آرنولد‪ ،‬لندن) در سال ‪.1957‬‬

‫در اوایل دهه ‪ ،1950‬راهحلهای تفاضل محدود و اجزای محدود به کمک کامپیوتر برای انواع مختلفی از مسائل مهندسی ژئوتکنیک‬
‫به کار گرفته شد‪ .‬آنها هنوز یک ابزار محاسباتی مهم و مفید در حرفه ما هستند‪ .‬از همان روزهای اولیه‪ ،‬حرفه مهندسی ژئوتکنیک‬
‫راه طوالنی را پیموده و به بلوغ رسیده است‪ .‬اکنون این یک شاخه تاسیس شده از مهندسی عمران است و هزاران مهندس عمران‬
‫مهندسی ژئوتکنیک را به عنوان حوزه تخصصی ترجیحی خود اعالم میکنند‪.‬‬

‫در سال ‪ ISSMFE ،1997‬به ‪( ISSMGE‬انجمن بین المللی مکانیک خاک و مهندسی ژئوتکنیک) تغییر یافت تا دامنه واقعی آن را‬
‫منعکس کند‪ .‬این کنفرانسهای بین المللی برای تبادل اطالعات در مورد پیشرفتهای جدید و عاملیتهای تحقیقاتی در حال انجام‬
‫در مهندسی ژئوتکنیک بسیار مفید بوده است‪ .‬جدول ‪ 2.1‬مکان و سال برگزاری هر کنفرانس ‪ ISSMFE/ISSMGE‬را نشان میدهد‪.‬‬

‫| ‪16‬‬
 ‫جدول ‪ ۲.1‬جزئیات کنفرانسهای ‪ )1936-1997( ISSMFE‬و‪( ISSMGE‬اکنون‪)1997 -‬‬

‫کنفرانس‬ ‫مکان‬ ‫سال‬

‫دانشگاه هاروارد‪ ،‬بوستون‪ ،‬ایاالت متحده آمریکا‬
‫روتردام‪ ،‬هلند‬
‫زوریخ‪ ،‬سوییس‬
‫لندن‪ ،‬انگلستان‬
‫پاریس‪ ،‬فرانسه‬
‫مونترال‪ ،‬کانادا‬
‫مکزیکو سیتی‪ ،‬مکزیک‬
‫مسکو‪.U.S.S.R ،‬‬
‫توکیو ژاپن‬
‫استکهلم سوئد‬
‫سانفرانسیسکو‪ ،‬ایاالت متحده آمریکا‬
‫ریودوژانیرو‪ ،‬برزیل‬
‫دهلی نو‪ ،‬هند‬
‫هامبورگ‪ ،‬آلمان‬
‫استانبول‪ ،‬ترکیه‬
‫اوزاکا‪ ،‬ژاپن‬
‫اسکندریه‪ ،‬مصر‬
‫پاریس‪ ،‬فرانسه‬
‫(برنامهریزی شده)‬

‫در سال ‪ ،1960‬بیشاپ‪ ،‬آلپان‪ ،‬بالیت و دونالد رهنمودهای اولیه و نتایج تجربی را برای عوامل کنترل کننده مقاومت خاکهای چسبنده‬
‫نیمه اشباع ارائه کردند‪ .‬از آن زمان پیشرفتهایی در مطالعه رفتار خاکهای غیراشباع در رابطه با مقاومت و تراکمپذیری و سایر‬
‫عوامل مؤثر بر ساخت سازههای پشتیبانی زمین و نگهداری زمین صورت گرفته است‪.‬‬

‫‪ ISSMGE‬چندین کمیته فنی دارد و این کمیتهها چندین کنفرانس را در سرتاسر جهان سازماندهی یا حمایت مالی میکنند‪.‬‬
‫فهرستی از این کمیتههای فنی (‪ )2013-2010‬در جدول ‪ 3.1‬آورده شده است‪ ISSMGE .‬همچنین سمینارهای بین المللی (که‬
‫قبالً به عنوان سخنرانیهای تور شناخته میشد) برگزار میکند و ثابت شده است که آنها یک عاملیت مهم هستند‪ .‬این سمینارها‬
‫دست اندرکاران‪ ،‬پیمانکاران و دانشگاهیان را‪ ،‬چه روی صحنه و چه در بین تماشاگران‪ ،‬به نفع خود بدون توجه به منطقه‪ ،‬اندازه‪ ،‬یا‬
‫ثروت جامعه عضو گرد هم میآورند‪ ،‬بنابراین حس تعلق به انجمن بینالمللی مکانیک خاک و مهندسی ژئوتکنیک را تقویت میکنند‪.‬‬

‫| ‪17‬‬
 ‫جدول ‪ ۳.1‬فهرست کمیتههای فنی ‪)2013–2010( ISSMGE‬‬

‫گروه‬ ‫شماره کمیته فنی‬ ‫نام کمیته فنی‬

‫مبانی‬ ‫تست مقاومت تنش آزمایشگاهی ژئومواد‬
‫ویژگیهای زمینی از آزمایشهای درجا‬
‫روشهای عددی در ژئومکانیک‬
‫مدل سازی فیزیکی در ژئوتکنیک‬
‫ژئومکانیک از میکرو تا ماکرو‬
‫خاکهای غیر اشباع‬
‫کاربرد‬ ‫جنبههای ژئوتکنیکی سدها و خاکریزها‪ ،‬حفاظت از‬
‫ساحل و احیای زمین‬
‫ژئوتکنیک حمل و نقل‬
‫مهندسی ژئوتکنیک زلزله و مسائل مرتبط با آن‬
‫ساخت و ساز زیرزمینی در زمین نرم‬
‫طراحی حالت محدود در مهندسی ژئوتکنیک‬
‫طراحی تعاملی ژئوتکنیکی‬
‫اندرکنش خاک و سازه و دیوارهای حائل‬
‫پایداری دامنههای طبیعی‬
‫ژئوتکنیک فراساحلی‬
‫سدها و خاکریزها‬
‫بهسازی زمین‬
‫پایههای عمیق‬
‫ژئوتکنیک فرسایش خاک‬
‫مهندسی پایه برای شرایط سخت خاک نرم‬

‫ژئوتکنیک محیطی‬
‫ژئوتکنیک یخ زدگی‬
‫تاثیر بر جامعه‬ ‫حفاظت از اماکن تاریخی‬
‫مهندسی ژئوتکنیک قانونی‬
‫کاهش و احیای بالیای سواحل و رودخانه‬
‫تمرین مهندسی ارزیابی و مدیریت ریسک‬

‫زیرساختهای ژئوتکنیکی برای کالن شهرها‬

‫و پایتختهای جدید‬

‫‪ ۸.1‬پایان یک دوره‬

‫در بخش ‪ ،7.1‬فضای خالیصهای از کمکهای پیشگامانی مانند کارل ترزاقی‪ ،‬آرتور کازاگراند‪ ،‬دونالد دبلیو‪ .‬تیلور‪ ،‬لوریتس بیجروم و‬
‫رالف بی‪ .‬پک به مکانیک خاک مدرن ارائه شد‪ .‬آخرین غول اولیه این حرفه‪ ،‬رالف بی پک‪ ،‬در ‪ 18‬فوریه ‪ 2008‬در سن ‪ 95‬سالگی‬
‫درگذشت‪.‬‬

‫پروفسور رالف بی‪ .‬پک (شکل ‪ )5.1‬در وینیپگ‪ ،‬کانادا از پدر و مادر آمریکایی اوروین کی و اتل اچ مپک در ‪ 23‬ژوئن ‪ 1912‬به دنیا‬
‫آمد‪ .‬او مدرک لیسانس و دکترای تخصصیاش را به ترتیب در سال ‪ 1934‬و ‪ 1937‬از موسسه پلی تکنیک رنسلیر‪ ،‬تروی‪ ،‬نیویورک‬
‫دریافت کرد‪ .‬در طول دوره ‪ 1938‬تا ‪ ،1939‬او دورههایی را از آرتور کاساگراند در دانشگاه هاروارد در یک موضوع جدید به نام‬
‫"مکانیک خاک" گذراند‪ .‬از سال ‪ 1939‬تا ‪ ،1943‬دکتر پک به عنوان دستیار کارل ترزاقی‪« ،‬پدر» مکانیک خاک مدرن‪ ،‬در پروژه‬
‫متروی شیکاگو کار کرد‪ .‬در سال ‪ ،1943‬او به دانشگاه ایلینوی در ‪ Champaign-Urban‬پیوست و از سال ‪ 1948‬تا زمانی که در‬

‫| ‪18‬‬
‫سال ‪ 1974‬بازنشسته شد‪ ،‬استاد مهندسی فونداسیون بود‪ .‬او پس از بازنشستگی در زمینه مشاوره عامل بود که شامل پروژههای‬
‫بزرگ ژئوتکنیکی در ‪ 44‬ایالت آمریکا و ‪ 28‬کشور دیگر در پنج قاره بود‪ .‬چند نمونه از پروژههای عمده مشاوره او عبارتند از‬

‫• سیستمهای حمل و نقل سریع در شیکاگو‪ ،‬سانفرانسیسکو‪ ،‬و واشنگتن‪ ،‬دی سی‪.‬‬

‫• سیستم خط لوله آالسکا‬

‫• پروژه جیمز بی در کبک‪ ،‬کانادا‬

‫• پروژه قطار سریع السیر هیترو (بریتانیا)‬

‫• سدهای دریای مرده‬

‫شکل ‪ ۵.1‬رالف بی پک (عکس با حسن نیت از رالف بی پک)‬

‫آخرین پروژه او پل ‪ Rion-Antirion‬در یونان بود‪ .‬در ‪ 13‬مارس ‪ ،2008‬تایمز انگلستان نوشت‪« :‬رالف بی پک یک مهندس عمران‬
‫آمریکایی بود که یک تکنیک ساخت و ساز بحث برانگیز را اختراع کرد که در برخی از شگفتیهای مهندسی مدرن جهان‪ ،‬از جمله‬

‫| ‪19‬‬
‫ مستقیماً مسئول پروژههای مشهور تونلسازی‬،‫ او که بهعنوان «پدرخوانده مکانیک خاک» شناخته میشود‬.‫ استفاده میشد‬،‫تونل مانش‬
.‫و سدهای خاکی بود که مرزهای آنچه را که تصور میشد ممکن میشد جابجا کرد‬

،1974 ‫ در سال‬.‫ بود‬ISSMGE ‫ رئیس‬1973 ‫ تا‬1969 ‫ او از سال‬.‫ نشریه فنی بسیار برجسته را تالیف کرد‬250 ‫دکتر پک بیش از‬
‫ دوست و مشاور نسلهای مختلف مهندسان‬،‫ مربی‬،‫ پروفسور پک معلم‬.‫ فورد دریافت کرد‬.‫مدال ملی علم را از رئیس جمهور جرالد آر‬
‫) آخرین کنفرانس بزرگ از نوع خود‬2005( ‫ ژاپن‬،‫ در اوزاکا‬ISSMGE ‫ شانزدهمین کنفرانس‬.‫ژئوتکنیک در هر کشوری در جهان بود‬
.‫خواهد بود که وی در آن شرکت خواهد کرد‬

.‫این واقعاً پایان یک دوره است‬

‫منابع‬

ATTERBERG, A. M. (1911). “Über die physikalische Bodenuntersuchung, und über die Plasti-zität de
Tone,” International Mitteilungen für Bodenkunde, Verlag für Fachliteratur. G.m.b.H. Berlin, Vol. 1, 10–
43.
BELIDOR, B. F. (1729). La Science des Ingenieurs dans la Conduite des Travaux de Fortification et
D’Architecture Civil, Jombert, Paris.
BELL, A. L. (1915). “The Lateral Pressure and Resistance of Clay, and Supporting Power of Clay
Foundations,” Min. Proceeding of Institute of Civil Engineers, Vol. 199, 233–272.
BISHOP, A. W., ALPAN, I., BLIGHT, G. E., and DONALD, I. B. (1960). “Factors Controlling the
Strength of Partially Saturated Cohesive Soils.” Proceedings. Research Conference on Shear Strength of
Cohesive Soils, ASCE, 502–532.
BISHOP, A. W. and HENKEL, B. J. (1957). The Measurement of Soil Properties in the Triaxial Test,
Arnold, London.
BOUSSINESQ, J. V. (1885). Application des Potentiels â L’Etude de L’Équilibre et du Mouvement des
Solides Élastiques, Gauthier-Villars, Paris.
COLLIN, A. (1846). Recherches Expérimentales sur les Glissements Spontanés des Terrains Argileux
Accompagnées de Considérations sur Quelques Principes de la Mécanique Terrestre, Carilian-Goeury,
Paris.
COULOMB, C. A. (1776). “Essai sur une Application des Règles de Maximis et Minimis à Quelques
Problèmes de Statique Relatifs à L’Architecture,” Mèmoires de la Mathèmatique et de Phisique, présentés
à l’Académie Royale des Sciences, par divers savans, et lûs dans sés Assemblées, De L’Imprimerie Royale,
Paris, Vol. 7, Annee 1793, 343–382.
DARCY, H. P. G. (1856). Les Fontaines Publiques de la Ville de Dijon, Dalmont, Paris.
DARWIN, G. H. (1883). “On the Horizontal Thrust of a Mass of Sand,” Proceedings, Institute of Civil
Engineers, London, Vol. 71, 350–378.
FELLENIUS, W. (1918). “Kaj-och Jordrasen I Göteborg,” Teknisk Tidskrift. Vol. 48, 17–19.
FRANCAIS, J. F. (1820). “Recherches sur la Poussée de Terres sur la Forme et Dimensions des Revêtments
et sur la Talus D’Excavation,” Mémorial de L’Officier du Génie, Paris, Vol. IV, 157–206.

20 |
FRONTARD, J. (1914). “Notice sur L’Accident de la Digue de Charmes,” Anns. Ponts et Chaussées 9th
Ser., Vol. 23, 173–292.
GADROY, F. (1746). Mémoire sur la Poussée des Terres, summarized by Mayniel, 1808.
GAUTIER, H. (1717). Dissertation sur L’Epaisseur des Culées des Ponts . . . sur L’Effort et al Pesanteur
des Arches . . . et sur les Profiles de Maconnerie qui Doivent Supporter des Chaussées, des Terrasses, et
des Remparts. Cailleau, Paris.
KERISEL, J. (1985). “The History of Geotechnical Engineering up until 1700,” Proceedings, XI
International Conference on Soil Mechanics and Foundation Engineering, San Francisco, Golden Jubilee
Volume, A. A. Balkema, 3–93.
MAYNIEL, J. J. (1808). Traité Experimentale, Analytique et Pratique de la Poussé des Terres. Colas, Paris.
NAVIER, C. L. M. (1839). Leçons sur L’Application de la Mécanique à L’Establissement des
Constructions et des Machines, 2nd ed., Paris.
PECK, R. B. (1985). “The Last Sixty Years,” Proceedings, XI International Conference on Soil Mechanics
and Foundation Engineering, San Francisco, Golden Jubilee Volume, A. A. Balkema, 123–133.
PONCELET, J. V. (1840). Mémoire sur la Stabilité des Revêtments et de seurs Fondations, Bachelier, Paris
PRONY, G. C. M. L. R. (1790), Nouvelle Architecture Hydraulique, contenant l’ art d’élever l’eau au
moyen de différentes machines, de construire dans ce fluide, de le diriger, et généralement de l’appliquer,
de diverses manières, aux besoins de la sociétè, FirminDidot, Paris.
RANKINE, W. J. M. (1857). “On the Stability of Loose Earth,” Philosophical Transactions, Royal Society,
Vol. 147, London.
REYNOLDS, O. (1887). “Experiments Showing Dilatency, a Property of Granular Material Possibly
Connected to Gravitation,” Proceedings, Royal Society, London, Vol. 11, 354–363.
SKEMPTON, A. W. (1948). “The f 0 Analysis of Stability and Its Theoretical Basis,” Proceedings, II
International Conference on Soil Mechanics and Foundation Engineering, Rotterdam, Vol. 1, 72–78.
SKEMPTON, A. W. (1954). “The Pore Pressure Coefficients A and B,” Geotechnique, Vol. 4, 143–147.
SKEMPTON, A. W. (1985). “A History of Soil Properties, 1717–1927,” Proceedings, XI International
Conference on Soil Mechanics and Foundation Engineering, San Francisco, Golden Jubilee Volume, A. A.
Balkema, 95–121.
TAYLOR, D. W. (1948). Fundamentals of Soil Mechanics, John Wiley, New York.
TERZAGHI, K. (1925). Erdbaumechanik auf Bodenphysikalisher Grundlage, Deuticke, Vienna
TERZAGHI, K. (1939). “Soil Mechanics—A New Chapter in Engineering Science,” Institute of Civil
Engineers Journal, London, Vol. 12, No. 7, 106–142.
TERZAGHI, K. (1943). Theoretical Soil Mechanics, John Wiley, New York.
TERZAGHI, K., and PECK, R. B. (1948). Soil Mechanics in Engineering Practice, John Wiley, New York.

21 |
 ‫منشأ خاک و اندازه دانه‬

‫‪ 1.۲‬مقدمه‬

‫به طور کلی خاکها از هوازدگی سنگها تشکیل میشوند‪ .‬خواص فیزیکی خاک عمدتاً توسط مواد معدنی تشکیل دهنده ذرات خاک‬
‫و در نتیجه سنگی که از آن مشتق شده است تعیین میشود‪ .‬در این فصل به موارد زیر خواهیم پرداخت‪:‬‬

‫• تشکیل انواع سنگها که منشأ آنها انجماد ماگمای مذاب گوشته زمین است‪.‬‬

‫• تشکیل خاک در اثر هوازدگی مکانیکی و شیمیایی سنگ‬

‫• تعیین توزیع اندازه ذرات در یک توده خاک معین‬

‫• ترکیب کانیهای رسی که خواص خمیری توده خاک را فراهم میکند‬

‫• شکل ذرات مختلف در یک توده خاک‬

‫‪ ۲.۲‬چرخه سنگ و منشأ خاک‬

‫دانههای معدنی که فاز جامد یک خاکدانه را تشکیل میدهند محصول هوازدگی سنگ هستند‪ .‬اندازه هر دانه در محدوده وسیعی‬
‫متفاوت است‪ .‬بسیاری از خواص فیزیکی خاک به اندازه‪ ،‬شکل و ترکیب شیمیایی دانهها تعیین میشود‪ .‬برای درک بهتر این عوامل‪،‬‬
‫باید با انواع اصلی سنگهایی که پوسته زمین را تشکیل میدهند‪ ،‬کانیهای تشکیل دهنده سنگ و فرآیند هوازدگی آشنا بود‪.‬‬

‫سنگها را بر اساس نحوه پیدایش آنها میتوان به سه نوع اصلی تقسیم کرد‪ :‬آذرین‪ ،‬رسوبی و دگرگونی‪ .‬شکل ‪ 1.2‬نموداری از چرخه‬
‫تشکیل انواع مختلف سنگ و فرآیندهای مرتبط با آنها را نشان میدهد‪ .‬به این چرخه سنگ میگویند‪ .‬بحثهای مختصری در مورد‬
‫هر عنصر از چرخه سنگ در ادامه میآید‪.‬‬

‫| ‪22‬‬
 ‫تراکم‪ ،‬سیمان‪ ،‬کریستالیزاسیون‬
‫رسوبات‬

‫سنگ رسوبی‬

‫دگرگونی‬

‫سنگ دگرگونی‬ ‫سنگ آذرین‬

‫ماگما‬

‫شکل ‪ 1.۲‬چرخه سنگ‬

‫سنگ آذرین‬

‫سنگهای آذرین از انجماد ماگمای مذاب خارج شده از اعماق گوشته زمین تشکیل میشوند‪ .‬پس از بیرون راندن توسط فوران‬
‫شکاف یا فوران آتشفشانی‪ ،‬مقداری از ماگمای مذاب در سطح زمین سرد میشود‪ .‬گاهی اوقات ماگما حرکت خود را در زیر سطح‬
‫زمین متوقف میکند و سرد میشود و سنگهای آذرین نفوذی را تشکیل میدهد که پلوتون نامیده میشوند‪ .‬سنگهای نفوذی‬
‫تشکیل شده در گذشته ممکن است در اثر فرآیند مداوم فرسایش موادی که زمانی آنها را پوشاندهاند‪ ،‬در سطح قرار گیرند‪.‬‬

‫انواع سنگهای آذرین تشکیل شده از سرد شدن ماگما به عواملی مانند ترکیب ماگما و سرعت سرد شدن مرتبط با آن بستگی دارد‪.‬‬
‫پس از انجام چندین آزمایش آزمایشگاهی‪ ،‬بوون (‪ )1922‬توانست رابطه سرعت سرد شدن ماگما را با تشکیل انواع مختلف سنگ‬
‫توضیح دهد‪ .‬این توضیح که به عنوان اصل واکنش بوون شناخته میشود‪ ،‬توالی تشکیل کانیهای جدید را با سرد شدن ماگما توصیف‬
‫میکند‪ .‬بلورهای معدنی بزرگتر میشوند و برخی از آنها ته نشین میشوند‪ .‬کریستالهایی که در مایع معلق میمانند با مذاب باقی‬
‫مانده واکنش میدهند و در دمای پایینتری یک کانی جدید تشکیل میدهند‪ .‬این روند تا زمانی ادامه مییابد که کل بدنه مذاب‬
‫جامد شود‪ .‬بوون این واکنش ها را به دو گروه طبقه بندی کرد‪ )1( :‬سری واکنشهای فرومگنزی ناپیوسته‪ ،‬که در آن کانیهای تشکیل‬
‫شده از نظر ترکیب شیمیایی و ساختار کریستالی متفاوت هستند‪ ،‬و (‪ )2‬سری واکنشهای پالژیوکالز فلدسپات پیوسته‪ ،‬که در آن‬

‫| ‪23‬‬
‫کانیهای تشکیل شده دارای ترکیبات شیمیایی متفاوتی هستند‪ .‬با ساختارهای کریستالی مشابه شکل ‪ 2.2‬سری واکنش بوون را‬
‫نشان می دهد‪ .‬ترکیبات شیمیایی مواد معدنی در جدول ‪ 1.2‬آورده شده است‪ .‬شکل ‪ 3.2‬یک میکروسکوپ الکترونی روبشی از یک‬
‫سطح شکسته کوارتز است که شکستگیهای شیشه مانند را بدون شکاف مسطح مجزا نشان میدهد‪ .‬شکل ‪ 4.2‬یک میکروسکوپ‬
‫الکترونی روبشی است که برش پایه تک دانههای میکا را نشان میدهد‪.‬‬

‫مقاومت کمتر در برابر هوا‬ ‫تبلور در دمای باالتر‬

‫الیوین‬
‫اوجیت‬

‫هورنبلند‬ ‫فلدسپات سدیم‬

‫بیوتیت (میکای سیاه)‬

‫ارتوکالز (فلدسپات پتاسیم)‬

‫مسکویت (میکای سفید)‬

‫مقاومت باالتر در برابر هوا‬ ‫تبلور در دمای پایین تر‬

‫کوارتز‬

‫شکل ‪ ۲.۲‬سری واکنش بوون‬

‫بنابراین‪ ،‬بسته به نسبت مواد معدنی موجود‪ ،‬انواع مختلفی از سنگهای آذرین تشکیل میشود‪ .‬گرانیت‪ ،‬گابرو و بازالت برخی از انواع‬
‫رایج سنگهای آذرین هستند که عموماً در این زمینه با آن مواجه میشوند‪ .‬جدول ‪ 2.2‬ترکیب کلی برخی از سنگهای آذرین را‬
‫نشان میدهد‪.‬‬

‫هوازدگی‬

‫هوازدگی فرآیندی است که در آن سنگها توسط فرآیندهای مکانیکی و شیمیایی به قطعات کوچکتر تجزیه میشوند‪ .‬هوازدگی‬
‫مکانیکی ممکن است در اثر انبساط و انقباض سنگها از افزایش و از دست دادن مداوم گرما ایجاد شود که منجر به تجزیه نهایی‬
‫میشود‪ .‬اغلب آب به داخل منافذ و شکافهای موجود در سنگها نفوذ میکند‪ .‬با کاهش دما‪ ،‬آب یخ میزند و منبسط میشود‪ .‬فشار‬
‫وارد شده توسط یخ به دلیل انبساط حجم به اندازه کافی قوی است که حتی سنگهای بزرگ را نیز تجزیه میکند‪ .‬سایر عوامل‬
‫فیزیکی که به تجزیه سنگها کمک میکنند عبارتند از یخ یخچال‪ ،‬باد‪ ،‬آب جاری نهرها و رودخانهها و امواج اقیانوس‪ .‬توجه به این‬
‫نکته مهم است که در هوازدگی مکانیکی‪ ،‬سنگهای بزرگ بدون هیچ تغییری در ترکیب شیمیایی به قطعات کوچکتر شکسته‬
‫میشوند‪ .‬شکل ‪ 5.2‬چندین نمونه از فرسایش مکانیکی ناشی از امواج اقیانوس و باد در ‪ Yehliu‬در تایوان را نشان میدهد‪ .‬این منطقه‬
‫در دماغه دریایی طوالنی و باریک در سمت شمال غربی کیلونگ‪ ،‬در حدود ‪ 15‬کیلومتری بین ساحل شمالی چین شان و وانلی واقع‬
‫شده است‪ .‬شکل ‪ 6.2‬نمونه دیگری از هوازدگی مکانیکی در رخنمون گرانیت پرکامبرین در پارک ایالتی فیل راکس در جنوب شرقی‬
‫میسوری را نشان میدهد‪ .‬عمل انجماد و ذوب آب روی سطح‪ ،‬سنگ را میشکند و شکافهای بزرگ و الگوی زهکشی در سنگ ایجاد‬
‫میکند (شکل ‪ 6.2‬الف)‪ .‬در طی یک دوره زمانی‪ ،‬سنگهای بدون هوا به تخته سنگهای بزرگ تبدیل میشوند (شکل ‪ 6.2‬ب)‪ .‬شکل‬
‫‪ 7.2‬عکس دیگری از هوازدگی درجای گرانیت را نشان میدهد‪.‬‬

‫| ‪24‬‬
 ‫جدول ‪ 1.۲‬ترکیب مواد معدنی نشان داده شده در سری واکنش بوون‬
‫معدنی‬ ‫ترکیب‬
‫الیوین‬
‫اوجیت‬
‫هورنبلند‬
‫بیوتیت (میکای سیاه)‬
‫فلدسپات کلسیم‬
‫پالژیوکالز ‪ൡ‬‬
‫فلدسپات سدیم‬
‫ارتوکالز (فلدسپات پتاسیم)‬
‫مسکویت (میکای سفید)‬
‫کوارتز‬

‫شکل ‪ ۳.۲‬میکروسکوپ الکترونی روبشی سطح شکسته کوارتز که شکستگیهای شیشهای مانند بدون سطح مسطح مجزا را نشان‬
‫میدهد (با اجازه دیوید جی وایت‪ ،‬دانشگاه ایالتی آیووا‪ ،‬ایمز‪ ،‬آیووا)‬

‫| ‪25‬‬
‫شکل ‪ ۴.۲‬میکروسکوپ الکترونی روبشی که برش پایه تک دانههای میکا را نشان میدهد (با اجازه دیوید جی وایت‪ ،‬دانشگاه ایالتی‬
‫آیووا‪ ،‬ایمز‪ ،‬آیووا)‬

‫جدول ‪ ۲.۲‬ترکیب برخی از سنگهای آذرین‬

‫نام سنگ‬ ‫نحوه وقوع‬ ‫بافت‬ ‫مواد معدنی فراوان‬ ‫مواد معدنی کمتر‬
‫سنگ گرانیت‬ ‫نفوذی‬ ‫درشت‬ ‫کوارتز‪ ،‬فلدسپات سدیم‪،‬‬ ‫بیوتیت‪ ،‬مسکویت‪،‬‬
‫ریولیت‬ ‫اکستروژن‬ ‫ریز‬ ‫فلدسپات پتاسیم‬ ‫هورنبلند‬
‫گابرو‬ ‫نفوذی‬ ‫درشت‬ ‫پالژیوکالز‬ ‫هورنبلند‪ ،‬بیوتیت‪،‬‬
‫بازالت‬ ‫اکستروژن‬ ‫ریز‬ ‫پیروکسین ها‪ ،‬الیوین‬ ‫مگنتیت‬
‫دیوریت‬ ‫نفوذی‬ ‫درشت‬ ‫پالژیوکالز‪،‬‬ ‫بیوتیت‪ ،‬پیروکسن‬
‫آندزیت‬ ‫اکستروژن‬ ‫ریز‬ ‫هورنبلند‬ ‫)کوارتز معموال وجود ندارد(‬
‫سینیت‬ ‫نفوذی‬ ‫درشت‬ ‫فلدسپات پتاسیم‬ ‫فلدسپات سدیم‪،‬‬
‫تراکیت‬ ‫اکستروژن‬ ‫ریز‬ ‫بیوتیت‪ ،‬هورنبلند‬
‫پریدوتیت‬ ‫نفوذی‬ ‫درشت‬ ‫الیوین‪ ،‬پیروکسن ها‬ ‫اکسیدهای آهن‬

‫در هوازدگی شیمیایی‪ ،‬کانیهای سنگی اولیه با واکنش شیمیایی به کانیهای جدید تبدیل میشوند‪ .‬آب و دی اکسید کربن موجود‬
‫در اتمسفر‪ ،‬اسید کربنیک را تشکیل میدهند که با کانیهای سنگی موجود واکنش داده و مواد معدنی و نمکهای محلول جدید را‬
‫تشکیل میدهد‪ .‬نمکهای محلول موجود در آبهای زیرزمینی و اسیدهای آلی تشکیل شده از مواد آلی پوسیده نیز باعث هوازدگی‬
‫شیمیایی میشوند‪ .‬نمونهای از هوازدگی شیمیایی ارتوکالز برای تشکیل کانیهای رسی‪ ،‬سیلیس و کربنات پتاسیم محلول به شرح‬
‫زیر است‪:‬‬

‫| ‪26‬‬
 ‫‪𝐻2 𝑂 + 𝐶𝑂2 → 𝐻2 𝐶𝑂3 → 𝐻 + + ሺ𝐻𝐶𝑂3 ሻ−‬‬
‫اسید کربنیک‬

‫‪2𝐾ሺ𝐴𝑙𝑆𝑖3 𝑂8 ሻ + 2𝐻+ + 𝐻2 𝑂 → 2𝐾+ + 4𝑆𝑖𝑂2 + 𝐴𝑙2 𝑆𝑖2 𝑂5 ሺ𝑂𝐻ሻ4‬‬

‫ارتوکالس‬ ‫سیلیس‬ ‫کائولینیت (کانی رسی)‬

‫بیشتر یونهای پتاسیم آزاد شده در محلول منتقل میشوند زیرا کربنات پتاسیم توسط گیاهان جذب میشود‪.‬‬

‫هوازدگی شیمیایی فلدسپاتهای پالژیوکالز شبیه ارتوکالز است زیرا کانیهای رسی‪ ،‬سیلیس و نمکهای محلول مختلف تولید‬
‫میکند‪ .‬کانیهای فرومگنزی نیز محصوالت تجزیه کانیهای رسی‪ ،‬سیلیس و نمکهای محلول را تشکیل میدهند‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬آهن‬
‫و منیزیم موجود در مواد معدنی فرومگنزی باعث تولید محصوالت دیگری مانند هماتیت و لیمونیت میشود‪ .‬کوارتز در برابر هوا بسیار‬
‫مقاوم است و فقط کمی در آب حل میشود‪ .‬شکل ‪ 2.2‬حساسیت کانیهای سنگ ساز را به هوازدگی نشان میدهد‪ .‬کانیهایی که در‬
‫دماهای باالتر در سری واکنش بوون تشکیل میشوند نسبت به آنهایی که در دماهای پایینتر تشکیل میشوند در برابر هوا مقاومت‬
‫کمتری دارند‪.‬‬

‫شکل ‪ ۵.۲‬فرسایش مکانیکی ناشی از امواج اقیانوس و باد در ‪ ،Yehliu‬تایوان (با اجازه داده شده از ‪ ،Braja Das‬هندرسون‪ ،‬نوادا)‬

‫| ‪27‬‬
28 |
‫شکل ‪( ۵.۲‬ادامه)‬

‫| ‪29‬‬
 ‫(الف)‬

‫(ب)‬

‫| ‪30‬‬
‫شکل ‪ 6.۲‬هوازدگی مکانیکی گرانیت‪( :‬الف) ایجاد ترکهای بزرگ به دلیل انجماد و ذوب و به دنبال آن یک الگوی زهکشی‪( ،‬ب)‬
‫تبدیل سنگهای بدون هوا به تخته سنگهای بزرگ (با اجازه از جانیس داس‪ ،‬هندرسون‪ ،‬نوادا)‬

‫شکل ‪ 7.۲‬هوازدگی مکانیکی درجای گرانیت (با اجازه ریچارد ال‪ .‬هندی‪ ،‬دانشگاه ایالتی آیووا‪ ،‬ایمز‪ ،‬آیووا)‬

‫فرآیند هوازدگی به سنگهای آذرین محدود نمیشود‪ .‬همانطور که در چرخه سنگ (شکل ‪ )1.2‬نشان داده شده است‪ ،‬سنگهای‬
‫رسوبی و دگرگونی نیز به شیوهای مشابه هوا زده میشوند‪.‬‬

‫بنابراین‪ ،‬از بحث مختصر قبلی‪ ،‬میتوان دید که چگونه فرآیند هوازدگی‪ ،‬تودههای سنگ جامد را به قطعات کوچکتر با اندازههای‬
‫مختلف تبدیل میکند که میتواند از تخته سنگهای بزرگ تا ذرات رسی بسیار کوچک متغیر باشد‪ .‬سنگدانههای بدون سیمان این‬
‫دانههای ریز به نسبتهای مختلف انواع مختلفی از خاک را تشکیل میدهند‪ .‬کانیهای رسی که محصول هوازدگی شیمیایی فلدسپات‪-‬‬
‫ها‪ ،‬فرومگنزیانها و میکاها هستند‪ ،‬خاصیت شکلپذیری را به خاک میدهند‪ .‬سه کانی رسی مهم وجود دارد‪ )1( :‬کائولینیت‪)2( ،‬‬
‫ایلیت و (‪ )3‬مونت موریلونیت‪( .‬ما بعداً در این فصل درباره این کانیهای رسی بحث میکنیم‪).‬‬

‫انتقال محصوالت هوازده‬

‫محصوالت هوازده ممکن است در همان مکان باقی بمانند یا ممکن است توسط یخ‪ ،‬آب‪ ،‬باد و جاذبه به مکانهای دیگر منتقل شوند‪.‬‬

‫خاکهایی که توسط محصوالت هوازده در محل پیدایش خود تشکیل میشوند‪ ،‬خاکهای باقی مانده نامیده میشوند‪ .‬یکی از‬
‫ویژگیهای مهم خاک باقی مانده‪ ،‬درجه بندی اندازه ذرات است‪.‬‬

‫| ‪31‬‬
‫خاک ریزدانه در سطح آن یافت میشود و اندازه دانه با عمق افزایش مییابد‪ .‬در اعماق بیشتر‪ ،‬قطعات سنگی زاویه دار نیز ممکن‬
‫است یافت شود‪.‬‬

‫خاکهای انتقال یافته بسته به نحوه انتقال و رسوب آنها به چند گروه طبقه بندی میشوند‪:‬‬

‫‪ .1‬خاکهای یخبندان ‪ -‬از انتقال و رسوب یخچالها تشکیل شده است‬

‫‪ .2‬خاکهای آبرفتی ‪ -‬توسط آبهای جاری منتقل شده و در کنار نهرها رسوب میکنند‬

‫‪ .3‬خاکهای دریاچهای ‪ -‬از رسوب در دریاچههای آرام تشکیل شده است‬

‫‪ .4‬خاکهای دریایی – که در اثر رسوب گذاری در دریاها به وجود می آیند‪.‬‬

‫‪ .6‬خاکهای کولوویال ‪ -‬با حرکت خاک از محل اصلی خود در اثر گرانش‪ ،‬مانند هنگام رانش زمین‪ ،‬تشکیل میشوند‪.‬‬

‫سنگ رسوبی رسوبات شن‪ ،‬ماسه‪ ،‬سیلت و خاک رس که در اثر هوازدگی ایجاد میشوند ممکن است در اثر فشار اضافه بار فشرده‬
‫شده و توسط عواملی مانند اکسید آهن‪ ،‬کلسیت‪ ،‬دولومیت و کوارتز سیمان شوند‪ .‬عوامل سیمانی معموالً در محلول توسط آبهای‬
‫زیرزمینی حمل میشوند‪ .‬آنها فضای بین ذرات را پر میکنند و سنگهای رسوبی را تشکیل میدهند‪ .‬به سنگهایی که به این‬
‫ترتیب به وجود میآیند‪ ،‬سنگهای رسوبی آواری میگویند‪.‬‬

‫تمام سنگهای آواری دارای بافت آواری هستند‪ .‬در ادامه چند نمونه از سنگهای آواری با بافت آواری آورده شده است‪.‬‬

‫اندازه ذره‬ ‫سنگ رسوبی‬

‫دانهای یا بزرگتر (اندازه دانه ‪ 2‬تا ‪ 4‬میلی متر یا بزرگتر)‬ ‫کنگلومرا‬
‫شن‬ ‫ماسه سنگ‬
‫سیلت و خاک رس‬ ‫گل سنگ و شیل‬

‫‪1‬‬
‫در مورد کنگلومراها‪ ،‬اگر ذرات زاویه دارتر باشند‪ ،‬سنگ برش نامیده میشود‪ .‬در ماسه سنگ‪ ،‬اندازه ذرات ممکن است بین ‪ 16‬میلی‬
‫متر تا ‪ 2‬میلی متر متفاوت باشد‪ .‬هنگامی که دانههای ماسه سنگ تقریباً تمام کوارتز هستند‪ ،‬سنگ به عنوان ارتوکوارتزیت شناخته‬
‫‪1‬‬
‫میشود‪ .‬در گل سنگ و شیل‪ ،‬اندازه ذرات به طور کلی کمتر از ‪ 16‬میلی متر است‪ .‬مادستون جنبه بلوکی دارد‪ .‬در حالی که در مورد‬
‫شیل‪ ،‬سنگ به صفحات پالتی تقسیم میشود‪.‬‬

‫سنگ رسوبی نیز میتواند توسط فرآیندهای شیمیایی تشکیل شود‪ .‬سنگهای این نوع به عنوان سنگهای رسوبی شیمیایی‬
‫طبقهبندی میشوند‪ .‬این سنگها میتوانند بافت آواری یا غیرآواری داشته باشند‪ .‬در زیر چند نمونه از سنگهای رسوبی شیمیایی‬
‫آورده شده است‪.‬‬

‫| ‪32‬‬
 ‫ترکیب‬ ‫سنگ‬
‫کلسیت‬ ‫سنگ آهک‬
‫هالیت‬ ‫سنگ نمک‬
‫دولومیت‬ ‫دولومیت‬
‫گچ‬ ‫گچ‬

‫سنگ آهک بیشتر از کربنات کلسیم تشکیل شده است که توسط ارگانیسمها یا توسط یک فرآیند غیر آلی رسوب میکند‪ .‬بیشتر‬
‫سنگهای آهکی دارای بافت آواری هستند‪ .‬با این حال‪ ،‬بافتهای غیرآواری نیز معموال یافت میشوند‪ .‬شکل ‪ 8.2‬میکروسکوپ‬
‫الکترونی روبشی یک سطح شکسته سنگ آهک را نشان میدهد‪ .‬دانههای منفرد کلسیت شکاف لوزی شکل را نشان میدهند‪ .‬گچ‬
‫یک سنگ رسوبی است که بخشی از آن از کلسیت مشتق شده بیوشیمیایی‪ ،‬که قطعات اسکلتی گیاهان و جانوران میکروسکوپی‬
‫هستند‪ ،‬ساخته شده است‪ .‬دولومیت یا از رسوب شیمیایی کربناتهای مخلوط یا از واکنش منیزیم در آب با سنگ آهک تشکیل‬
‫میشود‪ .‬گچ و انیدریت از رسوب ‪ CaSO4‬محلول ناشی از تبخیر آب اقیانوسها حاصل میشود‪ .‬آنها به دستهای از سنگها تعلق‬
‫دارند که عموماً به آنها نمکهای تبخیر میگویند‪ .‬سنگ نمک (‪ )NaCl‬نمونه دیگری از نمک تبخیری است که از رسوبات نمکی‬
‫آب دریا سرچشمه میگیرد‪.‬‬

‫شکل ‪ ۸.۲‬میکروسکوپ الکترونی روبشی سطح شکسته سنگ آهک (با اجازه دیوید جی وایت‪ ،‬دانشگاه ایالتی آیووا‪ ،‬ایمز‪ ،‬آیووا)‬

‫| ‪33‬‬
‫سنگهای رسوبی ممکن است تحت هوازدگی قرار گیرند تا رسوبات ایجاد کنند یا ممکن است در معرض فرآیند دگرگونی قرار گیرند‬
‫تا تبدیل به سنگ دگرگون شوند‪.‬‬

‫سنگ دگرگونی‬

‫دگرگونی فرآیند تغییر ترکیب و بافت سنگها (بدون ذوب) توسط گرما و فشار است‪ .‬در طی دگرگونی‪ ،‬کانیهای جدیدی تشکیل‬
‫میشوند و دانههای معدنی بریده میشوند تا بافتی برگدار به سنگ دگرگونی بدهند‪ .‬گنیس یک سنگ دگرگونی است که از دگرگونی‬
‫منطقهای با عیار باالی سنگهای آذرین مانند گرانیت‪ ،‬گابرو و دیوریت به دست میآید‪ .‬دگرگونی با عیار پایین شیلها و گلسنگها‬
‫باعث ایجاد تخته سنگ میشود‪ .‬کانیهای رسی در شیل در اثر حرارت تبدیل به کلریت و میکا میشوند‪ .‬از این رو‪ ،‬تخته سنگ در‬
‫درجه اول از تکههای میکا و کلریت تشکیل شده است‪ .‬فیلیت یک سنگ دگرگونی است که از تخته سنگ با دگرگونی بیشتر در‬
‫معرض حرارت بیش از ‪ 250‬تا ‪ 300‬درجه سانتی گراد است‪ .‬شیست نوعی سنگ دگرگونی است که از چندین سنگ آذرین‪ ،‬رسوبی‬
‫و دگرگونی کم عیار با بافتی خوب ورقخورده و پوستههای قابل رویت کانیهای پالتی و میکایی به دست میآید‪ .‬سنگ دگرگونی‬
‫عموماً حاوی مقادیر زیادی کوارتز و فلدسپات نیز میباشد‪.‬‬

‫سنگ مرمر از کلسیت و دولومیت با تبلور مجدد به وجود میآید‪ .‬دانههای معدنی در سنگ مرمر بزرگتر از دانههای موجود در سنگ‬
‫اصلی است‪ .‬مرمرهای سبز با ترکیب هورنبلند‪ ،‬سرپانتین یا تالک رنگ میشوند‪ .‬سنگ مرمر سیاه حاوی مواد قیر و سنگ مرمر قهوهای‬
‫حاوی اکسید آهن و لیمونیت است‪ .‬کوارتزیت یک سنگ دگرگونی است که از ماسه سنگهای غنی از کوارتز تشکیل شده است‪.‬‬
‫سیلیس وارد فضاهای خالی بین دانههای کوارتز و ماسه میشود و به عنوان یک عامل سیمانی عمل میکند‪ .‬کوارتزیت یکی از‬
‫سختترین سنگها است‪ .‬در اثر گرما و فشار شدید‪ ،‬سنگهای دگرگونی ممکن است ذوب شوند و ماگما تشکیل دهند و این چرخه‬
‫تکرار میشود‪.‬‬

‫‪ ۳.۲‬کانیهای تشکیل دهنده سنگ‪ ،‬ساختارهای سنگی و سنگی‬

‫در بخش قبل با فرآیند تشکیل سنگهای آذرین از کانیهای سنگساز‪ ،‬هوازدگی و تشکیل سنگهای رسوبی و دگرگونی و تشکیل‬
‫سنگهای دگرگونی آشنا شدیم‪ .‬شکل ‪ 9.2‬برخی از کانیهای رایج سنگ ساز مانند کوارتز‪ ،‬ارتوکالز‪ ،‬پالژیوکالز‪ ،‬مسکویت‪ ،‬بیوتیت‪،‬‬
‫آندرادیت‪ ،‬گارنت‪ ،‬کلسیت‪ ،‬دولومیت و کلریت را نشان میدهد‪ .‬برخی از انواع رایج سنگهایی که مهندسان ژئوتکنیک ممکن است‬
‫در این زمینه با آنها مواجه شوند‪ ،‬مانند گرانیت‪ ،‬بازالت‪ ،‬ریولیت‪ ،‬ماسه سنگ‪ ،‬سنگ آهک‪ ،‬کنگلومرا‪ ،‬مرمر‪ ،‬تخته سنگ و شیست در‬
‫شکل ‪ 10.2‬نشان داده شده است‪ .‬شکل ‪(10.2‬ی) نمونهای از شیست تا شده را از باغ صخرهای دانشگاه جیمز کوک در محوطه‬
‫دانشگاه در تاونزویل‪ ،‬استرالیا نشان میدهد‪ .‬تنشهای برشی و دگرگونی ناشی از دما و فشار باال باعث کمانش و چین خوردگی الیهها‬
‫شد‪ .‬شکلهای ‪ 9.2‬تا ‪ 11.2‬به صورت تمام رنگی در درج رنگ بازتولید شدهاند‪.‬‬

‫| ‪34‬‬
 ‫(الف)‬

‫شکل ‪ 9.۲‬برخی از کانیهای سنگ ساز معمولی‪( :‬الف) کوارتز‪( .‬ب) اورتوکالس؛ (ج) پالژیوکالز؛ (د) مسکوویت؛ (ه) بیوتیت؛ (و)‬
‫گارنت آندرادیت؛ (ز) کلسیت‪( .‬ح) دولومیت؛ (ط) کلریت‪( .‬از دکتر سانجی کی شوکال‪ ،‬دانشگاه ادیث کوان‪ ،‬پرث‪ ،‬استرالیا)‬

‫(ب)‬

‫| ‪35‬‬
 ‫(ج)‬

‫شکل ‪( 9.۲‬ادامه)‬

‫(د)‬

‫| ‪36‬‬
 ‫(ه)‬

‫شکل ‪( 9.۲‬ادامه)‬

‫(و)‬

‫| ‪37‬‬
 ‫(ز)‬

‫شکل ‪( 9.۲‬ادامه)‬

‫(ح)‬

‫| ‪38‬‬
‫(ط)‬

‫شکل ‪( 9.۲‬ادامه)‬

‫| ‪39‬‬
 ‫(الف)‬

‫(ب)‬

‫| ‪40‬‬