‫کمیت‌ها و مفاهیم الكتریكی‬

‫واحد یادگیری ‪ :3‬شایستگی شناخت یكاهای مربوط به كمیت‌های الكتریكی و غیرالكتریكی مرتبط‪ ،‬چگونگی‬
‫تبدیل آنها به یكدیگر و استفاده ازآنها در محاسبات الكتریكی‪.‬‬
‫واحد یادگیری ‪ :4‬شایستگی تعریف قوانین و روابط به كار رفته در الكتریسیته و چگونگی به كار گیری آنها‪.‬‬
 ‫واحد یادگیری ‪3‬‬

‫کمیت‌ها و یکاها (واحدها)‬

‫در علو ‌م مهندسی و پایه نقش اندازه‌گیری بسیار مهم و اثر‌گذار است‪ .‬وقتی صحبت از پدیده قابل اندازه‌گیری می‌کنیم‪ ،‬تا زمانی‬
‫که آن‌را با عدد مشخص نکرده‌ایم‪ ،‬شناختی از آن نخواهیم داشت‪ .‬اما اگر آ ‌ن را با عدد و رقم معرفی کنیم‪ ،‬می‌توانیم شناخت‬
‫نسبتاً قابل قبولی از آن داشته باشیم‪ .‬برای هر فرد فنی به‌خصوص فراگیری روش‌های اندازه‌گیری کمیت‌هایی که در علوم‌‬
‫مهندسی نقش‌دارند‪ ،‬در زمینه الکترونیک اهمیت‌دارد‪ .‬از جمله این کمیت‌ها می‌توانیم زمان‪ ،‬طول‪ ،‬جرم‪ ،‬دما‪ ،‬مقاومت‪ ،‬ولتاژ‪،‬‬
‫جریان و توان‌الکتریکی را نام‌ببریم‪ .‬در این واحد‌یادگیری یکاهای متداول را که برای توصیف کمیت‌های فیزیکی و الکتریکی‬
‫به‌کار می‌روند‪ ،‬معرفی می‌کنیم‪.‬‬

‫شده و برای آنها استاندارد تعیین‌کرده‌اند‪ .‬این کمیت‌ها‪،‬‬ ‫فیلم استاندارد یکاها و واحدها را ببینید‪.‬‬ ‫فیلم‬
‫کمیت‌های اصلی نامیده می‌شوند‪ .‬سایر کمیت‌های فیزیکی با‬ ‫‪1‬ــ‪3‬ــ استانداردها و یکاها‬
‫توجه به این کمیت‌ها و استاندارد‌های مربوط به آنها تعریف‬
‫کمیت‌های فیزیکی پدیده‌هایی هستند که آنها را با مقادیر‬
‫می‌شود‪ .‬این کمیت‌ها را کمیت‌های فرعی می‌نامند‪.‬‬
‫عددی توصیف می‌کنیم‪ .‬مثال ً دو کمیت فیزیکی وزن و قد‬
‫بحث گروهی‬
‫را با یکاهای مخصوص می‌سنجیم و آنها را از طریق مقایسه‬
‫درباره انواع کمیت‌هایی که با آنها سرو‌کار دارید بحث‌کنید‬ ‫با یک استاندارد اندازه‌گیری می‌کنیم‪« .‬یکا» یا «واحد» نامی‬
‫و حداقل تعداد ‪ 5‬کمیت فرعی را بیابید و در کالس به‬ ‫است که معیار و ارزش کمیت را مشخص می‌کند‪ .‬مثالً‪،‬‬
‫بحث‌بگذارید‪ ،‬نتیجه کاررا جمع‌بندی کنید‪.‬‬ ‫ثانیه(‪ )S‬یکا یا واحدی است که آن را برای اندازه‌گیری کمیت‬
‫‪2‬ــ‪3‬ــ یکاهای بین‌المللی استاندارد‬ ‫زمان به‌کار می‌بریم‪.‬‬

‫اندازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیری صحیح و قابل اطمینان یک کمیت زمانی میسر‬
‫است که یکاهای اندازه‌گیری مورد‌نظر تغییر نکند و شرایط‬
‫باز‌تولید را در موقعیت‌های متفاوت داشته ‌باشد‪.‬دستگاه‬
‫یکاهایی که به‌طور متداول در علوم مهندسی در جهان به‌کار‬
‫می‌رود دستگاه متریک(‪ )metric‬است‪ .‬این دستگاه از سال‬
‫‪ 1960‬میالدی به‌طور رسمی به‌نام دستگاه بین‌المللی یا ‪SI‬‬
‫)‪ (International Standard‬معرفی شده است‪ .‬در سال‬
‫‪ 1350‬ه‪.‬ش (‪ 1971‬میالدی) مجمع عمومی بین‌المللی‬
‫پرسش‪ :‬آیا می‌توانیم یک عدد معمولی و بدون واحد را‬
‫برای اندازه‌گیری یک کمیت فیزیکی استفاده‌کنیم؟ آیا اصوألً‬
‫توصیف یک کمیت بدون یکا معنایی دارد؟‬
‫تعداد کمیت‌های فیزیکی به‌حدی زیاد است که سازمان‌دادن‬
‫آنها در یک مجموعه بسیار دشوار و گاهی غیر‌ممکن‬
‫است‪ .‬لذا ضرورت دارد با توجه به نیاز در هر موضوع یا‬
‫مبحث‪،‬کمیت‌ها و یکاهای آن‌را بررسی کنیم‪ .‬برای مثال‬
‫زمان‪ ،‬طول و جرم بر اساس یک توافق بین‌المللی انتخاب‬

‫‪22‬‬
‫تعریف یکاهای اصلی در دستگاه متریک در گذر زمان‬ ‫وزن‌ها و مقیاس‌ها‪ ،‬هفت کمیت را به عنوان کمیت‌های اصلی‬
‫دستخوش تحول‌های بسیار زیادی شد ‌ه است‪ .‬هنگامی که‬ ‫انتخاب کرد که اساس دستگاه بین‌المللی یکاها را تشکیل‬
‫دستگاه متریک در سال ‪ 1791‬میالدی توسط آکادمی علوم‬ ‫می‌دهند‪ .‬در جدول ‪1‬ــ‪ 3‬یکاهای سه کمیت اصلی زمان‪،‬‬
‫فرانسه تثبیت شد‪ ،‬متر را برابر با یک‌ده‌میلیونیم فاصله بین‬ ‫طول و جرم را مالحظه‌می‌کنید‪.‬‬
‫قطب شمال تا استوا در‌نظر گرفتند‪ .‬همچنین برای ثانیه نیز از‬ ‫جدول ‪1‬ــ‪ 3‬سه‌کمیت اصلی ‪ SI‬و یکاهای آن‬
‫زمان حرکت آونگ ‌ی به‌طول یک متر استفاده نمودند‪.‬‬
‫کلمه به زبان اصلی‬ ‫نماد یکا‬ ‫نام یکا‬ ‫کمیت‬
‫بحث گروهی‬
‫‪Second‬‬ ‫‪S‬‬ ‫ثانیه‬ ‫زمان‬
‫در گروه‌های کار تیمی واحد‌های کمیت‌های مندرج در‬
‫‪meter‬‬ ‫‪m‬‬ ‫متر‬ ‫طول‬
‫شکل ‪1‬ــ‪ 3‬را مشخص کنید و پس از مستند‌سازی‪ ،‬نتایج‬
‫را در کالس به‌بحث بگذارید‪.‬‬ ‫‪Kilogram‬‬ ‫‪Kg‬‬ ‫کیلو‌گرم‬ ‫جرم‬

‫شکل ‪1‬ــ‪3‬ــ یکا‌ها و کمیت‌ها‬

‫زمان‬
‫زمان یکی از کمیت‌های پُرکاربرد است که همه افراد بشر با آن سروکار دارند‪ .‬در فاصله سال‌های ‪ 1889‬تا ‪ 1967‬میالدی‬
‫واحد (یکای) زمان را باکسری از روز تعریف می‌کردند‪ .‬در سال ‪ 1967‬تعریف جدیدی برای زمان بیان شده که بسیار دقیق‌تر‬
‫است‪.‬‬
‫با مراجعه به رسانه‌های مختلف آخرین تعریف زمان را بیابید و در کالس به بحث بگذارید‪.‬‬ ‫جست و جو كنید‬

‫در بسیاری موارد عالوه بر دانستن لحظ ‌ه شروع یا پایان یک رویداد الزم است مدت‌زمان آن رویداد را نیز اندازه‌بگیریم‪ ،‬مدت‬
‫زمان بین شروع و پایان یک رویداد را بازه زمانی می‌نامند‪ .‬در جدول ‪2‬ــ‪ 3‬برخی بازه‌های زمانی نشان‌داد ‌ه شده است‪.‬‬
‫‪23‬‬
 ‫پژوهش كنید‬ ‫جدول ‪2‬ــ‪3‬ــ برخی بازه‌های زمانی ب ‌ه طور تقریبی‬

‫باز ‌ه زمانی(‪)S‬‬ ‫اندازه‬

‫در موردآخرین تعریف "متر" پژوهش کنید و نتایج آن را به‬
‫‪5*10‬‬ ‫‪17‬‬
‫عمر کیهان‬
‫کالس ارائه دهید‪.‬‬ ‫‪1/4*10‬‬ ‫‪17‬‬
‫عمر زمین‬
‫جدول‪3‬ــ‪ 3‬تعدادی از فاصله‌ها مانند شعاع خورشید‪ ،‬اندازه‬ ‫‪8*10-1‬‬ ‫زمان متوسط بین دو تپش قلب انسان‬
‫شعاع زمین و ابعاد اجسام بسیار ریز مانند شعاع پروتون را‬ ‫‪3*10-9‬‬ ‫زمان اجرای یک دستور توسط پردازنده فعلی‬
‫نشان می‌دهد‪.‬‬
‫اعداد جدول ‪2‬ــ‪ 3‬را نباید به‌خاطر بسپارید‪ .‬هنگام طرح سؤال‬ ‫نكته‬
‫جدول ‪3‬ــ‪ 3‬برخی طول‌ها ب ‌ه طور تقریبی‬
‫باید این جدول و اعداد فوق در اختیار هنرجویان قرارگیرد‪.‬‬
‫طول (‪)m‬‬ ‫اندازه‬
‫‪7*108‬‬ ‫شعاع خورشید‬
‫‪6*106‬‬ ‫شعاع زمین‬ ‫مثال ‪ :1‬با توجه به جدول ‪2‬ــ‪ 3‬سن تقریبی زمین را بر حسب‬
‫‪4*102‬‬ ‫ارتفاع برج میالد‬ ‫سال محاسبه کنید‪ .‬سن تقریبی زمین ‪ 1/4×1017‬ثانیه است‪.‬‬
‫‪1*10-4‬‬ ‫ضخامت هر برگ این کتاب‬
‫‪1*10-6‬‬ ‫اندازه یک ویروس‬ ‫حل‪ :‬با توجه به اینکه هر سال برابر ‪ 3/1×107‬ثانیه است‪،‬‬
‫‪3*10-8‬‬ ‫قطر ترانزیستور در ریزپردازنده‌های کنونی‬ ‫داریم‪:‬‬
‫‪1*10-15‬‬ ‫شعاع پروتون‬
‫‪ 1/4×10 7‬سن تقریبی‬
‫‪17‬‬
‫میلیارد سال ‪4/5×10 9 = 4/5‬‬
‫‪3/1×10‬‬

‫نكته‬
‫درصورتی‌که هر ساعت را معادل ‪ 60‬دقیقه و هر دقیقه را‬ ‫محاسبهكنید‬

‫اعداد جدول ‪3‬ــ‪ 3‬را نباید به‌خاطر بسپارید‪ .‬هنگام طرح‬ ‫معادل ‪ 60‬ثانیه درنظر بگیریم‪ ،‬مدت زمان یک روز و یک‬
‫سؤال باید این جدول و اعداد فوق در اختیار هنرجویان‬ ‫سال را برحسب ثانیه حساب کنید‪.‬‬
‫قرارگیرد‪.‬‬
‫طول‬
‫پژوهش كنید‬ ‫طول میله‌ای از جنس پالتین‬ ‫در اولین استاندارد بین‌المللی ِ‬
‫ــ ایریدیوم که به‌لحاظ تاریخی یک‌ده‌میلیونیم فاصله قطب‬
‫در مورد ابعـــاد کوچـــک‌ترین ریز‌پردازنده‌های جدید‬ ‫شمال تا استوا در امتداد نصف‌النهار است را واحد طول یا‬
‫پژوهش‌کنید و پس از مستند‌سازی‪ ،‬نتایج آن‌را به‌کالس‬ ‫متر در نظر گرفتند‪ .‬این میله در موزه‌ای در فرانسه نگهداری‬
‫ارائه‌ دهید‪.‬‬ ‫می‌شود‪.‬کلمه متر (‪ )meter‬به معنی اندازه‌گیر است‪ .‬به‬
‫همین جهت وقتی به انتهای کمیتی اضافه می شود‪ ،‬دستگاه‬
‫مثال‪ :2‬درصورتی‌که طول یک ترانزیستور در یک‬
‫اندازه‌گیری آن کمیت را معرفی می‌کند‪ .‬مثال ً ولت‌متر به معنی‬
‫ریزپردازنده برابر ‪ 3×10-8‬متر باشد‪ ،‬چه‌تعداد ترانزیستور در‬
‫دستگاهی است که ولتاژ را انداز ‌ه می‌گیرد‪.‬‬
‫یک ردیف تراشه‌ای با طول ‪ 3‬میلی‌متر جای‌می‌گیرد؟‬

‫‪24‬‬
 ‫‪3‬ــ‪3‬ــ تبدیل یکا‌ها (واحد‌ها)‬ ‫‪ = 3×10-8‬تعدادترانزیستور در یک ردیف‬
‫‪-3‬‬
‫حل‪:‬‬
‫تاکنون با تعدادی از واحد‌ها (یکا‌های) اصلی در استاندارد‬ ‫‪3×10‬‬
‫‪ SI‬آشنا شدید‪ .‬از آنجا که کمیت‌های مورد استفاده در رشته‬ ‫‪ =100000‬تعداد ترانزیستور‬
‫الکترونیک متفاوت بوده و با توجه به نیاز ممکن است به مقادیر‬ ‫تمرین‪ :‬درصورتی‌که شعاع پروتون با توجه به جدول‪3‬ــ‪3‬‬
‫زیاد (اعداد بزرگ) یا مقادیر کم (اعداد کوچک) برخورد‌کنیم‪،‬‬ ‫برابر ‪ 1×10-15‬متر باشد‪ ،‬در فاصله ‪ 0/1‬میلی‌متر چند پروتون‬
‫از این‌رو الزم‌است برای واحد‌ها‪ ،‬پیشوندهایی(‪ )Prefix‬را‬ ‫ی می‌گیرد؟‬
‫جا ‌‬
‫تعریف‌کنیم‪ .‬در استاندارد‪ SI‬این یکاها را با نماد علمی با پایه‬
‫‪ 10‬مانند ‪ 103‬یا ‪10-6‬مشخص می‌کنیم و برای هر ضریب‬ ‫جرم‬
‫پیشوندی را تعریف می‌کنیم‪ .‬برای مثال یک‌کیلومتر(‪)1Km‬‬ ‫برای جرم نیز مانند سایر کمیت‌ها از استاندارد ‪ SI‬استفاده‬
‫برابر ‪1000‬متر یا ‪103‬متر و یک سانتی متر(‪ )1Cm‬برابر ‪1‬‬
‫‪100‬‬ ‫می‌شود‪ .‬در استاندارد ‪ SI‬جرم استوانه‌ای از جنس پالتین‬
‫متر یا ‪10-2‬متر است‪ .‬همان‌طورکه مشاهده می‌شود برای‬ ‫ــ ایریدیوم را که به جرم ‪ 1‬کیلوگرم است به عنوان استاندارد‬
‫کیلومتر ازپیشوند ‪ K‬و برای سانتی متر از پیشوند ‪ C‬استفاده‬
‫در نظر گرفته‌اند‪ .‬جدول ‪4‬ــ‪ 3‬جرم برخی از اجسام را به‬
‫می‌کنیم‪ .‬به این‌ترتیب می‌توانیم بنویسیم‪:‬‬
‫کیلوگرم نشان‌می‌دهد‪.‬‬
‫‪103 = 103 m‬متر = ‪= 1Km‬یک کیلومتر‬
‫جدول ‪4‬ــ‪ 3‬بعضی جرم‌های تقریبی‬
‫‪10-2 =10-2 m‬متر = ‪ = 1cm‬یک سانتی متر‬
‫به این ترتیب نماد ‪ k‬نشان‌‌‌‌‌‌‌‌دهنده کیلو(‪1000‬برابر) یعنی عدد‬ ‫جرم (‪)Kg‬‬ ‫جسم‬
‫‌دهنده سانت ‌ی یا اعداد کوچک‌تر(یک‌صدم)‬
‫بزرگ‌تر و نماد‪ c‬نشان ٔ‬ ‫‪6*1024‬‬ ‫زمین‬
‫است‪.‬اینپیشوند‌هارامی‌توانیمبرایسایرکمیت‌هانیزبه‌کارببریم‪،‬‬
‫‪5*103‬‬ ‫فیل‬
‫مثال ً ولت را برحسب کیلوولت و آمپر را برحسب میلی‌آمپر‬
‫بیان‌کنیم‪ .‬بنابراین ‪ ،‬برای راحتی کار ‪ ،‬هنگامی‌که با اندازه‌های‬ ‫‪3*10-3‬‬ ‫حب ‌ه انگور‬

‫بسیاربزرگ یا بسیار کوچک سروکارداریم‪ ،‬از پیشوند‌هایی‬ ‫‪4*10-25‬‬ ‫اتم اورانیوم‬

‫که در جدول ‪ 5‬ــ‪ 3‬آمده ‌است استفاده ‌می‌کنیم‪ .‬همان‌طور‬ ‫‪9*10-31‬‬ ‫الکترون‬
‫که می‌بینید‪ ،‬هر پیشوند نشانه نماد‌علمی (توان) مشخصی از‬
‫‪ 10‬است که ب ‌ه عنوان ضریب د ‌ر نظ ‌ر گرفته‌می‌شود‪ .‬استفاده‬ ‫مثال‪ :3‬با توجه به جدول ‪4‬ــ‪ ،3‬جرم یک حبه‌انگور چند‬
‫از هر پیشوند در استاندارد ‪ SI‬به‌عنوان ضریبی برای واحد‬ ‫برابر جرم یک الکترون است؟‬
‫مور ‌د نظر است‪ .‬مثال ً اگر پیشوند میلی را داشته‌باشیم باید آن‬ ‫حل‪:‬‬
‫یکا را در عدد ‪ 10-3‬یا ‪ 1‬ضرب‌کنیم‪.‬‬ ‫‪ 3×10-3 1‬جرم حبه انگور‬
‫‪1000‬‬ ‫=‬ ‫‪= *1028 =3/33*1027‬‬
‫‪ 9×10-31 3‬جرم الكترون‬
‫مثال‪ :4‬درصورتی‌که با توجه به جدول ‪3‬ــ‪ 3‬ضخامت یک‬
‫برگ کتاب ‪10-4‬متر باشد‪ ،‬با توجه به جدول ‪ 5‬ــ‪ 3‬ضخامت‬
‫یک برگ کتاب برحسب میکرومتر چقدر است؟‬ ‫درباره جرم تراشه ریزپردازنده ‪ Intel‬پژوهش کنید و پس‬ ‫پژوهش كنید‬

‫حل‪:‬‬ ‫از مستند‌سازی نتیجه را درکالس ب ‌ه بحث‌بگذارید‪.‬‬

‫‪10 = 10  μm‬میكرومتر = ‪ = 1m‬یک متر‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪10-4 ×106 =100 μm‬متر = ضخامت یک برگ‬

‫‪25‬‬
 ‫جدول ‪5‬ــ ‪ 3‬تبدیل واحد‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اصلی الکتریکی‬

‫مقدار ضریب‬ ‫حرف اختصاری نام ضریب ضریب به زبان اصلی نماد علمی ضریب‬ ‫چگونگی تبدیل ضرایب‬
‫‪T‬‬
‫‪1000000000000‬‬ ‫‪1012‬‬ ‫‪Tera‬‬ ‫ترا‬

‫‪G‬‬
‫‪1000000000‬‬ ‫‪109‬‬ ‫‪Giga‬‬ ‫گیگا‬

‫در تبدیل واحد بزرگ تر به واحد کوچک تر در ضرایب دارای توان مثبت ضرب یا بر ضرایب دارای توان منفی تقسیم می کنیم‬

‫در تبدیل واحد کوچک تر به واحد بزرگ تر در ضرایب دارای توان منفی ضرب یا بر ضرایب دارای توان مثبت تقسیم می کنیم‬
‫‪M‬‬
‫‪1000000‬‬ ‫‪106‬‬ ‫‪Mega‬‬ ‫مگا‬

‫‪K‬‬
‫‪1000‬‬ ‫‪103‬‬ ‫‪Kilo‬‬ ‫کیلو‬

‫‪H‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪102‬‬ ‫‪Hegto‬‬ ‫هگتو‬

‫‪da‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪101‬‬ ‫‪Deka‬‬ ‫دکا‬

‫واحد اصلی‬
‫‪1‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪Main Unit‬‬

‫‪D‬‬
‫‪0/1‬‬ ‫‪10-1‬‬ ‫‪Deci‬‬ ‫دسی‬

‫‪C‬‬
‫‪0/01‬‬ ‫‪10-2‬‬ ‫‪Centi‬‬ ‫سانتی‬

‫‪m‬‬
‫‪0/001‬‬ ‫‪10-3‬‬ ‫‪Mili‬‬ ‫میلی‬

‫‪µ‬‬
‫‪0/000001‬‬ ‫‪10-6‬‬ ‫‪Micro‬‬ ‫میکرو‬

‫‪n‬‬
‫‪0/000000001‬‬ ‫‪10-9‬‬ ‫‪Nano‬‬ ‫نانو‬

‫‪p‬‬
‫‪0/000000000001‬‬ ‫‪10-12‬‬ ‫‪Pico‬‬ ‫پیکو‬

‫‪26‬‬
‫کسر قرار دارد و هر ساعت برابر ‪ 3600‬ثانیه است‪ ،‬باید عدد‬ ‫در جدول ‪ 5‬ــ‪ 3‬ضرایب پیشوند واحد‌های کوچک‌تر و‬
‫‪ 3600‬در مخرج کسر ضرب‌شود‪.‬‬ ‫بزرگ‌تر را با نام ضریب‪ ،‬نماد‪ ،‬نماد‌علمی و مقدار ضریب‬
‫کیلومتر بر ساعت‬ ‫‪580‬‬
‫‪km‬‬
‫×‪= 580‬‬
‫‪1000‬‬
‫‪= 161 m / s‬‬
‫مشاهده می‌کنید‪ .‬در کنار جدول پیکانی وجود دارد که‬
‫‪h‬‬ ‫‪3600‬‬ ‫چگونگی تبدیل ضریب‌ها را نشان‌می‌دهد‪.‬‬
‫مثال ‪ :7‬تراشه ‪ CPU‬قطعه‌ای است که پردازش اطالعات‬
‫را در رایانه برعهده دارد‪ .‬این تراشه متناسب با نوع رایانه‬ ‫با مراجعه به سایت رشد و اینترنت‪ ،‬بررسی‌کنید آیا موتور‬ ‫فعالیت‬

‫می‌تواند شامل میلیون‌ها تا میلیارد‌ها ترانزیستور بسیار‬ ‫محاسبه‌گر برای تبدیل واحد‌ها وجود دارد‪ .‬در صورتی‌که‬
‫کوچک و ظریف باشد که در یک بسته سرامیکی پلمب‌شده‬ ‫نمونه‌ای از آ ‌ن را یافتید‪ ،‬با آن تمرین‌کنید و گزارشی را‬
‫قرار می‌گیرد‪ .‬شکل ‪2‬ــ‪ 3‬تصویر داخلی یکی از پردازنده‌های‬ ‫مستند‌سازی کنید و نتایج را به کالس ارائ ‌ه دهید‪.‬‬
‫سریع و هوشمند را نشان می‌دهدکه در آن حدود ‪ 2/5‬میلیارد‬
‫ترانزیستور وجود دارد‪ .‬این پردازنده می‌تواند در حالت‬ ‫‪4‬ــ‪3‬ــ روش تبدیل یکا‌ها (واحدها)‬
‫مطلوب ‪ 3/5‬میلیارد دستور را در یک ثانیه اجرا ‌کند‪ .‬در‬ ‫اغلب الزم‌است واحد (یکا) مربوط به یک کمیت را به واحد‬
‫صورتی‌که ترانزیستور ب ‌ه صورت مرب ‌ع شکل باشد و طول آن‬ ‫بزرگ‌تر یا کوچک‌تر همان یکا تبدیل‌کنیم‪ .‬در این حالت‬
‫حدود ‪ 30‬نانومتر در نظر گرفته‌شود‪ ،‬هر ترانزیستور حداکثر‬ ‫کافی است واحد مورد‌نظر را در ضریب تبدیل ضرب‌کنیم‪.‬‬
‫چه سطحی را روی تراشه اشغال می‌کند؟ پاسخ خود را‬ ‫مثال‪ 20 :5‬دقیقه برابر با چند ثانیه است؟‬
‫برحسب سانتی مترمربع بیان‌کنید‪.‬‬
‫ک دقیقه برابر با ‪( 60 s‬شصت ثانیه) است‪ ،‬پس‬
‫حل‪ :‬چون ی ‌‬
‫حل‪ :‬باتوجه به اینکه طول هر ضلع مربع برای هر ترانزیستور‬ ‫عدد بیست را در عدد ‪ 60‬ضرب‌می‌کنیم‪.‬‬
‫برابر ‪ 30nm‬است‪ ،‬مساحت هر ترانزیستور برابر است با‪:‬‬
‫‪ 20= 20 × 60 =1200 s‬دقیقه‬
‫‪S= 30 nm × 30 nm‬‬
‫تمرین‪ :‬یک شبانه‌روز (‪ 24‬ساعت) معادل چند دقیقه و چند‬
‫از طرفی هر نانومتر برابر ‪10‬سانتی متر است‪ ،‬بنابراین‬
‫‪-7‬‬
‫ثانیه است؟‬
‫‪7 cm×30×10-7 cm=9×10-12 cm2‬ــ‪S=30×10‬‬
‫مثال‪ :6‬قطار سریع‌السیری دارای سرعت ‪580 Km/h‬‬
‫همان طور‌که مشاهده می‌شود عدد ب ‌ه دست‌آمده بسیار کوچک‬ ‫(کیلومتر بر ساعت) است‪ ،‬این سرعت را بر حسب متربرثانیه‬
‫است‪ ،‬یعنی به‌راحتی می‌توانیم با ف ّناوری‌های جدید میلیارد‌ها‬ ‫محاسبه‌کنید‪.‬‬
‫ی دهیم‪.‬‬‫ترانزیستور را در یک یا چند سانتی متر مربع جا ‌‬
‫حل‪ :‬باید واحد سرعت کیلومتر بر ساعت (‪ )Km/h‬را به‬
‫پژوهش‬ ‫متربرثانیه (‪ )m/s‬تبدیل‌کنیم‪ .‬هرکیلومتر برابر‪ 1000‬متر است‬
‫با مراجعه به منوی ‪ Control panel‬رایانه خود مشخصات‬ ‫(پیشوند ‪ k‬کیلو)‪ .‬کافی‌است عدد ‪ 580‬را در عدد ‪1000‬‬
‫سیستم را بیابید و نوع ریز پردازنده آن را تعیین کنید‪ .‬سپس با‬ ‫ضرب‌کنیم‪ .‬به عبارت دیگر با توجه به جدول ‪5‬ــ‪ 3‬در تبدیل‬
‫مراجعه به فضای مجازی تعداد ترانزیستورهای ریز پردازنده‬ ‫عدد بزرگ‌تر به عدد کوچک‌تر باید از نماد ‌علمی مثبت‬
‫رایانه خود را مشخص کنید‪.‬‬ ‫استفاد ‌ه کنیم‪ .‬از طرف دیگر چون ساعت (‪ )h‬در مخرج‬
‫‪27‬‬
 ‫فعالیت‬

‫ابعاد یک ‪ CD‬درایو را با استفاده از خط‌کش به سانتی متر‬

‫اندازه‌بگیرید و آن‌را به اینچ و فوت تبدی ‪‎‬ل‌کنید‪.‬‬

‫الگوی پرسش (ارزشیابی واحد یادگیری‪ ٣‬از فصل اول)‪:‬‬

‫‪ 1‬اولین پردازنده ساخته ‌شده برای رایانه خانگی ‪Intel‬‬
‫‪ 8080‬است‪( ،‬شکل الف ‪4‬ــ‪ )3‬که در سال ‪ 1974‬تولید‌‬
‫شد و شامل ‪ 4500‬ترانزیستور بود‪ .‬درسال ‪ 2006‬پردازنده‬
‫دیگری با نام تجاری ‪ Core 2 Duo‬توسط شرکت اینتل‬
‫تولید شد (شکل ب ‪4‬ــ‪ ) 3‬که از ‪ 591‬میلیون ترانزیستور‬
‫شکل‪2‬ــ‪3‬ــ تصویر پردازنده ‪Corei7‬‬
‫تشکیل‌شده است‪ .‬تعداد ترانزیستور‌های این پردازنده چند‌‬
‫برابر تعداد ترانزیستور‌های پردازنده ‪Intel 8080‬است؟‬ ‫یک ریزپردازنده سوخت ‌ه شده را بازکنید و ابعاد آن را‬
‫بیابید‪ .‬در صورت امکان با استفاده از ذره‌بین یا میکروسکوپ‬
‫داخل آن‌را مشاهد ‌ه کنید‪.‬‬
‫در درس ریاضی درباره واحد‌های (یکا‌های) انگلیسی‬
‫ی کامپیوتر‬
‫بحث‌شده است‪ .‬معموأل ابعاد محفظه(کیس)‌ها ‌‬
‫مانند شکل‪3‬ــ ‪ 3‬بر حسب اینچ است‪ .‬با توجه به این‌که یک‬
‫اینچ برابر ‪ 2/54‬سانتی متر و یک فوت برابر ‪ 12‬اینچ است‪،‬‬
‫فعالیت زیر را انجام‌دهید‪.‬‬
‫(الف)‬

‫(ب)‬
‫شکل ‪4‬ــ‪3‬ــ دو نوع پردازنده‬
‫شکل ‪3‬ــ‪3‬ــ تصویری از‪ CD‬درایو‬

‫‪28‬‬
‫(شکل ‪7‬ــ‪ .)3‬قطر آن را برحسب میلی‌متر‪ ،‬کیلومتر‪ ،‬میکرومتر‬ ‫‪ 2‬ف ّناوری ساخت ترانزیستور‌های اولین پردازنده که در سال‬
‫و سانتی متر محاسبه‌کنید‪ .‬به نظر شما کدام اعداد از نظر کاربرد‬ ‫‪ 1971‬و با نام تجاری ‪ Intel 4004‬معرفی‌شد‪ 10،‬میکرون و‬
‫برای معرفی قطر نمایشگر مناسب‌تر است؟‬ ‫ف ّناوری ساخت ترانزیستورهای پردازنده سریع و هوشمندی که‬
‫در سال ‪ 2010‬با نام تجاری ‪980X‬ــ ‪ Core i٧‬توسط شرکت‬
‫اینتل عرضه ‌شد‪ ،‬برابر ‪ 32‬نانومتر است‪ .‬این دو پردازنده‬
‫را در شکل الف و ب ‪ 5‬ــ‪ 3‬مشاهده می‌کنید‪ .‬نسبت ابعاد‬
‫ترانزیستور‌های به‌کاررفته در این دو پردازنده چقدر است؟‬

‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫شکل ‪5‬ــ‪ 3‬دو نوع پردازنده‬

‫شکل ‪7‬ــ‪3‬ــ نمایشگر رایانه‬

‫‪ 3‬اگر ابعاد یک تراشه آی‌سی ‪ 7805‬برابر ‪5 mm ×5 mm‬‬
‫‪ 5‬با توجه به جدول ‪5‬ــ‪ ،3‬اگر بخواهیم یک کمیت که عدد‬ ‫باشد و در آن ‪ 50‬ترانزیستور مربع‌شکل قرا ‌ر گیرد‪ ،‬طول ضلع‬
‫بزرگی است را تبدیل به کمیتی با عدد کوچک‌تر کنیم‪ ،‬از کدام‬ ‫مربع هر ترانزیستور چند نانومتر است؟ (شکل‪6‬ــ‪.)3‬‬
‫پیشوند‌ها و ضرایب استفاده می‌کنیم؟‬

‫شکل ‪6‬ــ‪3‬ــ آی‌سی ‪7805‬‬

‫اگر قطر نمایشگر رایانه‌ای برابر با ‪ 17 Inch‬باشد‬ ‫‪4‬‬

‫‪29‬‬
 ‫واحد یادگیری ‪4‬‬

‫قوانین الکتریسیته‬

‫به منظور تعمیق آموزش‪ ،‬قسمت‌هایی از این واحد یادگیری‪ ،‬یادآوری مفاهیم اساسی الکتریسیته است‪ .‬در صورت تسلط‬
‫هنرجویان بر محتوا می‌توانید از آموزش این قسمت صرف نظر کنید‪.‬‬

‫فیلم قوانین اهم‪ ،‬مدارهای سری و موازی را مشاهده کنید‪.‬‬ ‫فیلم‬

‫‪2‬ــ‪4‬ــ قانون اهم‬ ‫‪1‬ــ‪4‬ــ مدار الکتریکی‬

‫رابطه بین مقاومت‪ ،‬شدت جریان و اختالف پتانسیل را‬ ‫مسیر عبور جریان الکتریکی را « مدار الکتریکی »‬
‫نخستین بار فیزیک دان آلمانی به نام اهم بیان کرد‪ .‬بر اساس‬ ‫می‌نامند‪ .‬اجزای اصلی یک مدار الکتریکی ساده عبارت اند‬
‫قانون اهم‪ ،‬مقدار مقاومت نسبت مستقیم با ولتاژ و نسبت‬ ‫از‪:‬‬
‫معکوس با جریان دارد‪.‬‬ ‫منبع تغذیه‬
‫ولتاژ‬
‫= مقاومت‬ ‫‪⇒ R= V‬‬ ‫سیم‌های رابط‬
‫جریان‬ ‫‪I‬‬
‫مصرف کننده‬
‫در رابطه قانون اهم‪ ،‬مقدار ولتاژ برحسب ولت‪ ،‬جریان‬ ‫در شکل ‪1‬ــ‪4‬ــ یک مدار الکتریکی ساده نشان داده شده‬
‫برحسب آمپر و مقاومت برحسب اهم است‪ .‬به عبارت دیگر‬ ‫‌است‪.‬‬
‫در یک مدار اگر ولتاژ ثابت باشد‪ ،‬هرقدر مقدار مقاومت‬
‫بیشتر شود‪ ،‬مقدار جریان عبوری از آن کمتر می‌شود‪.‬‬
‫در شکل ‪2‬ــ‪ ،4‬برای محاسبه هر یک از کمیت ها‪ ،‬انگشت را‬
‫روی کمیت مجهول می گذاریم‪ .‬آنچه که باقی می ماند‪ ،‬رابطه‬
‫کمیت مجهول است‪.‬‬

‫شکل ‪1‬ــ ‪4‬ــ یک مدار الکتریکی ساده‬

‫توجه داشته باشید زمانی در یک مدار جریان برقرار‬ ‫نكته مهم‬

‫‪I= V‬‬ ‫‪V=IR‬‬ ‫‪R= V‬‬ ‫می‌شود که مدار بسته باشد‪ .‬اگر با وجود منبع انرژی در‬
‫‪R‬‬ ‫‪I‬‬
‫مدار جریان برقرار نباشد‪ ،‬می‌گوییم مدار باز است‪.‬‬
‫شکل ‪2‬ــ ‪4‬ــ نمودار دایره‌ای قانون اهم در حالت‌های مختلف‬
‫‪30‬‬
 ‫در کتاب‌های مختلف نماد اختالف سطح را با عالئم‬
‫‪E=IR‬‬ ‫‪I= E‬‬
‫‪R‬‬ ‫متفاوت نشان می‌دهند‪ .‬در این کتاب اختالف سطح منبع‬
‫‪I= 1V‬‬
‫‪2Ω‬‬ ‫ولتاژ و منبع تغذیه را با ‪ VS ,VCC, VBB‬یا ‪ E‬و افت ولتاژ‬
‫‪I=0/5 A‬‬
‫‪R= E‬‬ ‫دو سر عناصر مختلف را با ‪ V2 ,V1‬یا ‪ Vn‬نشان داده‌ایم‪.‬‬
‫‪I‬‬
‫شکل ‪5‬ــ ‪4‬ــ دو برابر شدن مقاومت در مدار‬
‫مطابق شکل ‪3‬ــ‪ ،4‬در مداری که اختالف پتانسیل یک ولت‬
‫مثال ‪ :1‬به دو سر یک مقاومت ‪ ،100 Ω‬ولتاژی برابر با‬
‫بین دو سر مقاومت یک اهمی برقرار باشد‪ ،‬جریانی به شدت‬
‫‪ 10‬ولت مطابق شکل ‪6‬ــ‪ 4‬اعمال می‌کنیم‪ ،‬جریان گذرنده از‬
‫یک آمپر از مدار می‌گذرد‪.‬‬
‫مدار چند میلی‌آمپر است؟‬

‫‪E=IR‬‬ ‫‪I= E‬‬

‫‪R‬‬
‫‪I= 1V‬‬
‫‪1Ω‬‬
‫‪I=1A‬‬
‫‪R= E‬‬
‫‪I‬‬

‫شکل ‪6‬ــ‪4‬ــ مدار مثال ‪1‬‬

‫شکل ‪3‬ــ ‪4‬ــ نمایش قانون اهم‬
‫راه‌حل‪:‬‬
‫= ‪I= E‬‬
‫‪10 =0/1A=100 mA‬‬ ‫مطابق شکل ‪4‬ــ‪ 4‬با ‪ 2‬برابر شدن ولتاژ (اختالف پتانسیل) و‬
‫‪R 100‬‬ ‫ثابت ماندن مقاومت‪ ،‬شدت جریان ‪ 2‬برابر می‌شود‪.‬‬
‫تمرین‪ :‬به دو سر یک مقاومت ‪ ،500 Ω‬ولتاژی برابر با ‪20‬‬
‫‪I= E‬‬
‫ولت می‌دهیم‪ ،‬جریان گذرنده از مدار چند آمپر است؟‬ ‫‪E=IR‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪I= 2V‬‬
‫‪1Ω‬‬
‫مطابق شکل‪7‬ــ‪ 4‬اگر سیمی را به دو سر المپ وصل کنیم‪،‬‬
‫‪I=2A‬‬
‫آیا المپ روشن می‌شود؟ با بستن کلید چه اتفاق‌هایی ممکن‬
‫‪R= E‬‬
‫است‪ ،‬رخ دهد؟ با ذکر دلیل شرح دهید‪.‬‬ ‫‪I‬‬
‫كليد‬

‫‪I=  V = 2V =2A‬‬
‫‪R 1Ω‬‬
‫شکل ‪4‬ــ ‪4‬ــ دو برابر شدن ولتاژ و ثابت ماندن مقاومت‬
‫اتصال كوتاه‬
‫اگر اختالف پتانسیل دو سر مدار را نصف کنیم مقدار جریان‬
‫نصف می‌شود‪.‬‬
‫مطابق شکل ‪5‬ــ‪ ،4‬با دوبرابر شدن مقاومت‪ ،‬جریان نصف‬
‫شکل ‪7‬ــ ‪4‬ــ مدار در حالت اتصال کوتاه‬ ‫می‌شود‪.‬‬
‫‪31‬‬
‫واگن‌ها نسبت به یکدیگر ممکن است مشابه‪ ،‬بزرگ یا‬ ‫یکی از حاالت خطرناکی که ممکن است در مدار‬ ‫نكته مهم‬

‫کوچک باشند‪ .‬در صورت نامساوی بودن واگن‌ها‪ ،‬گنجایش‬
‫حمل بار یا مسافر برای هر واگن متفاوت است‪.‬‬
‫اتصال واگن‌ها به صورت پشت سرهم (سری) است‪ ،‬یعنی‬
‫ابتدای یک واگن به انتهای واگن دیگر وصل است‪ .‬مطابق‬
‫شکل ‪9‬ــ‪ ،4‬هنگام حرکت‪ ،‬سرعت در هم ‌ه واگن‌ها یکسان‬
‫است‪.‬‬
‫الکتریکی به وجود آید‪ ،‬حالت «اتصال کوتاه» است‪ .‬حالت‬
‫اتصال کوتاه در مدار به شرایطی گفته می‌شود که مقاومت‬
‫مصرف‌کننده (بار) به صفر برسد‪ .‬در صورت وقوع چنین‬
‫حالتی جریان بسیار زیادی از مدار خواهد گذشت‪.‬‬
‫الگوی پرسش (ارزشیابی واحد یادگیری ‪ ٤‬از فصل اول)‪:‬‬

‫‪ 1‬اگر در مداری مقاومت ثابت باشد‪ ،‬چنانچه ولتاژ منبع دو‬

‫برابر شود‪ ،‬جریان مدار نصف دوبرابر می‌شود‪.‬‬
‫‪ 2‬اگر در مداری مقاومت ‪ 2‬برابر و جریان مدار نصف شود‪،‬‬
‫ولتاژ چه تغییری می‌کند؟‬
‫‪ 3‬در مدار شکل ‪8‬ــ‪ 4‬ولت‌متر ‪ 6‬ولت و آمپرمتر مقدار ‪500‬‬
‫میلی‌آمپر را نمایش می‌دهد‪.‬‬
‫مطلوبست‪:‬‬
‫‪ )1‬مقدار ولتاژ دو سر ‪R1‬‬
‫شکل ‪9‬ــ ‪4‬ــ در قطار‪ ،‬واگن‌ها به طور سری بسته می‌شوند‪.‬‬
‫‪ )2‬مقدار ‪E‬‬
‫پاسخ دهید‬
‫‪ )3‬مقدار مقاومت‌‪R2‬‬
‫آیا حلقه‌های زنجیر در شکل‪10‬ــ‪ 4‬با هم به صورت سری‬
‫‪A‬‬
‫بسته شده‌اند؟ چه تشابهی بین این زنجیر با مدارهای سری‬
‫‪R1‬‬
‫وجود دارد ؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫‪70Ω‬‬
‫‪E‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪R2‬‬

‫شکل ‪8‬ــ ‪ 4‬شکل سؤال ‪3‬‬

‫سری‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬ــ‪4‬ــ یادآوری اتصال سری مقاومت اهمی‬
‫شکل ‪10‬ــ ‪4‬ــ نمایش سری بودن حلقه‌های زنجیر‬ ‫قبال ً با اتصال سری مقاومت‌ها آشنا شدید‪ .‬مدار سری را‬
‫مقاومت را با حرف ‪ R‬حرف اول ‪ Resistor‬نشان می‌دهند و‬ ‫می‌توان مشابه واگن‌های قطار دانست‪ .‬گنجایش و حجم‬
‫آنها را با اندیس‌های ‪ 1‬تا ‪ n‬مشخص می‌کنند‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ‪( Serial‬سری) در زبان انگلیسی به معنی اشیا یا وقایع پشت سرهم و پی در پی‬
‫است و کلمه ‪ series‬به معنی مجموعه‪ ،‬دوره‪ ،‬ردیف‪ ،‬سلسله‪ ،‬سری‪ ،‬زنجیره و‬ ‫‪32‬‬
‫متوالی آمده است‪.‬‬
 ‫‪5‬ــ‪ 4‬اثبات مقاومت معادل در مدار سری‬ ‫ترتیب قرار گرفتن مقاومت‌ها در مدار سری‪ ،‬تأثیری در مقدار‬
‫به جای چند مقاومت سری می‌توان مقاومتی را انتخاب کرد‬ ‫مقاومت کل (معادل) مدار ندارد‪ .‬شکل ‪11‬ــ‪ 4‬جابه‌جایی‬
‫که مقدار آن با مجموع چند مقاومت سری برابر باشد‪.‬‬ ‫مقاومت‌ها در مدار سری را نشان می‌دهد‪.‬‬
‫مقاومتی که به جای چند مقاومت سری قرار می‌گیرد‪ ،‬مقاومت‬
‫کل یا مقاومت معادل آن چند مقاومت نامیده می‌شود و آن‬
‫را با ‪ RT‬نمایش می‌دهند‪ .‬چنانچه مقاومت معادل جایگزین‬
‫مقاومت‌های مدار شود‪ ،‬جریان مدار تغییری نخواهد کرد‪.‬‬
‫باتری‬
‫بارش فكری‬

‫حرف ‪ T‬مخفف چه کلمه‌ای است؟ از طریق بارش فکری و‬

‫مراجعه به فرهنگ لغت فارسی ــ انگلیسی پاسخ را بیابید‪.‬‬
‫در مدار سری اگر یک یا چند مقاومت را به مدار اضافه کنیم‪،‬‬ ‫باتری‬
‫شدت جریان مدار کم می‌شود‪ .‬لذا برای ثابت نگه‌داشتن‬
‫شکل ‪11‬ــ ‪4‬ــ جابه‌جایی مقاومت‌ها در اتصال سری‬
‫جریان‪ ،‬درحد قبلی باید مقدار نیروی محرک ‌ه مدار را افزایش‬
‫دهیم‪.‬‬ ‫با استفاده از یکی از نرم‌افزارهایی که در اختیار دارید‪ ،‬قوانین‬ ‫نرم افزار‬

‫بنابراین در مدار سری با اضافه کردن تعداد مقاومت‌ها و ثابت‬ ‫اهم و مدارهای سری را به صورت گام به گام تمرین کنید‪.‬‬
‫بودن ولتاژ منبع‪ ،‬شدت جریان کم می‌شود و این نشان می‌دهد‬
‫که مقاومت معادل یا مقاومت کل مدار‪ ،‬افزایش یافته‌است‪.‬‬ ‫‪4‬ــ‪ 4‬جریان‪ ،‬ولتاژ و مقاومت معادل در مدار سری‬
‫برای محاسب ‌ه مقاومت معادل‪ ،‬یعنی مقاومتی که می‌توان آن‬ ‫با توجه به آموخته‌های خود در بار‌ه مدار سری‪ ،‬مدار‬ ‫بحث گروهی‬
‫را جایگزین مجموع ‌ه مقاومت‌ها کرد‪ ،‬به طوری که در شدت‬ ‫موجود در شکل ‪12‬ــ‪ 4‬را بررسی و در بار‌ه آن بحث کنید‪.‬‬
‫جریان مدار تغییری ایجاد نشود‪ ،‬به صورت زیر عمل می‌کنیم‪.‬‬
‫مدار شکل ‪13‬ــ‪ 4‬را با سه مقاومت ‪ R2 , R1‬و ‪ R3‬در نظر‬
‫می‌گیریم‪.‬‬
‫در مدار سری شدت جریان در تمام نقاط مدار یکسان است‪.‬‬

‫باتری‬
‫شکل ‪12‬ــ ‪4‬ــ مدار سری‬
‫شکل ‪13‬ــ ‪4‬ــ مدار سری با سه مقاومت‬

‫‪33‬‬
 ‫پاسخ‪ 25 :‬اهم‬ ‫در مدار شکل ‪13‬ــ‪ 4‬ولتاژ منبع با جمع افت ولتاژهای دو‬
‫تمرین ‪ :2‬در مدار شکل ‪16‬ــ‪ 4‬ولتاژ منبع تغذیه (‪ )E‬و‬ ‫سر مقاومت‌ها برابر است‪.‬‬
‫افت ولتاژ دوسر مقاومت‌ها را به دست آورید‪.‬‬ ‫بنابراین می‌توانیم بنویسیم‪:‬‬
‫‪E=U1+U2+U3‬‬ ‫(‪)1‬‬
‫با توجه به قانون اهم داریم‪:‬‬
‫(‪E=I.RT , U1=IR1 , U2=IR2 , U3=IR3 )2‬‬
‫مقادیر روابط ‪ 2‬را در رابطه‌ی ‪ 1‬قرار می‌دهیم‪.‬‬
‫‪IRT=IR1+IR2+IR3‬‬
‫با حذف جریان‌ها از طرفین تساوی به رابط ‌ه مقاومت معادل‬
‫شکل ‪16‬ــ ‪ 4‬ــ مدار تمرین ‪2‬‬ ‫می‌رسیم‪.‬‬
‫پاسخ ‪E = 7/5 V :‬‬ ‫) ‪I (R T ) = I (R1 + R 2 + R 3‬‬ ‫‪RT=R1+R2+R3‬‬
‫فكر كنید‬ ‫با توجه به اثبات رابط ‌ه ذکر شده‪ ،‬مقاومت معادل در یک‬
‫مدار سری از جمع مقاومت‌های تشکیل دهند ‌ه آن مدار به‬
‫تعداد ‪ 40‬المپ مشابه ‪ 6‬ولت ‪ 0/3‬آمپری را مطابق شکل‬
‫دست می‌آید‪ .‬شکل ‪14‬ــ‪ 4‬حالت کلی رابط ‌ه فوق را برای‬
‫‪17‬ــ‪ 4‬به طور سری به منبع ولتاژ ‪ 12‬ولتی اتصال داده‌ایم‪.‬‬
‫‪ n‬مقاومت نشان می‌دهد‪.‬‬
‫المپ‌ها روشن نمی‌شوند‪ .‬با توجه به اینکه هم ‌ه آنها سالم و‬
‫اتصاالت نیز سالم هستند‪ ،‬علت را شرح دهید‪.‬‬
‫⇔‬

‫شکل ‪14‬ــ ‪ 4‬ــ مدار سری با ‪ n‬مقاومت‬

‫تمرین تعاملی‪ :‬با توجه به تجربه آموخته‌های خود‪،‬‬

‫تمرین‌های زیر را حل کنید و نتایج را در کالس به بحث‬
‫بگذارید‪.‬‬
‫تمرین ‪ :1‬مقاومت معادل مدار شکل ‪15‬ــ‪ 4‬را به دست‬
‫آورید‪.‬‬
‫شکل ‪17‬ــ ‪ 4‬ــ مدار المپ‌های سری‬

‫‪6‬ــ‪4‬ــ تقسیم ولتاژ بین دو مقاومت سری‬

‫می‌دانیم که در یک مدار سری‪ ،‬ولتاژ کل به نسبت مستقیم‬
‫بین مقاومت‌های مدار تقسیم می‌شود‪ ،‬یعنی‪ ،‬هرچه مقدار‬
‫مقاومت کمتر باشد‪ ،‬افت ولتاژ دوسر آن کمتر و هرچه‬
‫مقدار مقاومت زیادتر باشد‪ ،‬افت ولتاژ دوسر آن بیشتر‬ ‫شکل ‪15‬ــ ‪4‬ــ مدار تمرین ‪1‬‬

‫‪34‬‬
 ‫‪7‬ــ‪4‬ــ کاربرد بستن مقاومت‌ها به صورت سری‬ ‫است‪ .‬برای محاسبه‌ افت ولتاژ در مقاومت‌های یک مدار‬
‫با توجه به مطالبی که تاکنون فراگرفته‌اید‪ ،‬می‌توانیم نتیجه‬ ‫سری‪ ،‬مدار شکل ‪18‬ــ‪ 4‬را در نظر می‌گیریم‬
‫بگیریم که در اتصال سری مقاومت‌های اهمی‪ ،‬زمینه‌هایی‬
‫مانند ساختن مقاومت معادل‪ ،‬کاهش جریان مدار و تقسیم‬
‫ولتاژ فراهم می‌شود‪.‬‬
‫اگر بخواهیم از یک ولتاژ مشخص ولتاژ کمتری داشته‬
‫باشیم‪ ،‬راه عملی آن است که با استفاده از دو مقاومت‪،‬‬
‫افت ولتاژ الزم را تهیه کنیم و مورد استفاده قرار دهیم‪،‬‬
‫مثال ً از ولتاژ ‪ 10‬ولت‪ 6 ،‬ولت آن مورد نیاز است‪ .‬برای‬
‫تأمین این ولتاژ‪ ،‬مطابق شکل ‪19‬ــ‪ 4‬منبع ‪ 10‬ولتی را با دو‬ ‫شکل ‪18‬ــ ‪ 4‬ــ مدار سری‬

‫مقاومت ‪ 4‬و ‪ 6‬کیلو اهمی سری می‌کنیم‪ .‬سپس از افت‬ ‫ولتاژ دوسر ‪ R1‬برابر است با مقدار جریان ضربدر مقدار‬
‫ولتاژ روی مقاومت ‪ 6‬کیلو اهمی که ‪ 6‬ولت است‪ ،‬می‌توانیم‬ ‫مقاومت ‪.R1‬‬
‫استفاده نماییم‪.‬‬ ‫‪U1 = IR1‬‬ ‫(‪)1‬‬
‫جریان کل مدار برابر است با‪:‬‬
‫(‪)2‬‬
‫‪E‬‬
‫=‪I‬‬
‫‪R1 + R 2‬‬
‫رابطه‌ ‪ 2‬را در رابطه‌ ‪ 1‬قرار می‌دهیم‪.‬‬
‫‪E‬‬
‫= ‪U1‬‬ ‫‪× R1‬‬
‫‪R1 + R 2‬‬

‫اکنون ‪ U1‬را می‌توان به صورت رابطه‌ ‪ 3‬نوشت‪:‬‬

‫شکل ‪19‬ــ ‪ – 4‬تقسیم ولتاژ‬ ‫‪U1 = E‬‬
‫‪R1‬‬
‫(‪)3‬‬
‫‪R1 + R 2‬‬
‫كار گروهی‬
‫رابطه‌ ‪ 3‬ولتاژ دوسر مقاومت ‪ R1‬را نسبت به ولتاژ کل در‬
‫در مدار شکل ‪19‬ــ‪ 4‬اگر در دو سر مقاومت ‪ 6‬کیلو‬
‫مدار سری مشخص می‌کند‪.‬‬
‫اهمی مقاومت ‪ 10‬اهمی قرار دهیم‪ ،‬آیا مقدار ولتاژ‬
‫خروجی همان ‪ 6‬ولت است؟ پاسخ دهید‪.‬‬ ‫همچنین‪ ،‬به روش مشابه مقدار ولتاژ دوسر ‪ R2‬برابر است‬
‫با‪:‬‬
‫فیلم‬ ‫‪R2‬‬
‫‪U2 = E‬‬
‫‪R1 + R 2‬‬ ‫(‪)4‬‬
‫فیلم کاربرد رئوستا و پتانسیومتر را ببینید‪.‬‬ ‫از مشاهد ‌ه روابط ‪ 3‬و ‪ 4‬معلوم می‌شود که تقسیم ولتاژ‬
‫روی مقاومت‌ها با مقادیر آنها نسبت مستقیم دارد‪.‬‬
‫‪35‬‬
‫با تغییر سر لغزنده از شماره ‪ 2‬به ‪ 3‬مقدار مقاومت مدار‬ ‫‪8‬ــ‪4‬ــ رئوستا و پتانسیومتر‬
‫کاهش می‌یابد‪ .‬با کاهش مقاومت مدار جریان آن افزایش‬ ‫همان‌طور که اشاره شد‪ ،‬برای تقسیم ولتاژ و به دست آوردن‬
‫می‌یابد و روشنایی المپ بیشتر می‌شود‪ .‬در نقطه‌ ‪ 3‬مقاومت‬ ‫ولتاژ دلخواه می‌توانیم از مقاومت‌های ثابت استفاده کنیم‪.‬‬
‫‪ RP‬حداقل می‌شود و شدت جریان به حداکثر مقدار خود‬ ‫در عمل‪ ،‬بیشتر از مقاومت‌های متغیر استفاده می‌شود‪،‬که‬
‫می‌رسد‪.‬‬ ‫ وسیله این مقاومت‌های متغیر می‌توان ولتاژهای متغیری‬
‫به ٔ‬
‫از حداقل تا حداکثر ولتاژ منبع به دست آورد‪ .‬مقاومت‌های‬
‫بارش فكری‬
‫متغیر به صورت رئوستا و پتانسیومتر در مدار بسته‬
‫در صورتی که سر لغزنده شماره ‪ 2‬را به پایه یک نزدیک‬ ‫می‌شود‪ .‬شکل ‪20‬ــ‪ 4‬نمای فنی یک مقاومت متغیر را‬
‫کنیم‪ ،‬چه اتفاقی در مدار می‌افتد؟ از طریق بارش‬ ‫نشان می‌دهد‪.‬‬
‫فکری بحث را جمع‌بندی کنید‪.‬‬
‫سر ثابت (كناری)‬ ‫سر ثابت (كناری)‬
‫مثال ‪ :2‬شدت جریان مدار شکل ‪22‬ــ‪ 4‬را در حالت‌های‬ ‫متغير (لغزنده)‬
‫سر ّ‬
‫زیر به دست آورید‪.‬‬
‫شکل ‪20‬ــ ‪4‬ــ نماد الکتریکی مقاومت متغیر‬
‫‪1‬ــ سر لغزنده ‪ C‬در نقط ‌ه ‪ A‬قرار دارد‪.‬‬
‫‪2‬ــ سر لغزنده ‪ C‬در نزدیکی نقطه‌ ‪ B‬قرار دارد‪ ،‬به طوری که‬ ‫سر لغزنده یا متغیر سری است که می‌تواند روی سطح‬
‫‪ R CB=1 kΩ‬می شود‪.‬‬ ‫خارجی مقاومت حرکت کند و مقدار مقاومت را نسبت‬
‫‪3‬ــ سر لغزنده بین ‪ A‬و ‪ B‬قرار دارد و آن را دو قسمت می‌کند‪.‬‬ ‫به سرهای ثابت تغییر دهد‪ .‬اگر از دوسر مقاومت متغیر‬
‫(یک سر ثابت و یک سر لغزنده) در مدار استفاده شود‪،‬‬
‫در این حالت مقاومت متغیر به صورت رئوستا در مدار‬
‫قرار می‌گیرد‪ .‬با حرکت سر لغزنده‪ ،‬مقدار مقاومت رئوستا‬
‫(مقاومت مدار) تغییر می‌کند‪ .‬با تغییر مقاومت مدار‪،‬‬
‫می‌توانیم شدت جریان مدار را تغییر دهیم‪.‬‬
‫رئوستا برای کنترل شدت جریان مدار به کار می‌رود و در‬
‫مدار به صورت سری بسته می‌شود‪ .‬شکل ‪21‬ــ‪ 4‬اتصال‬
‫رئوستا را در مدار نشان می‌دهد‪.‬‬
‫شکل ‪22‬ــ ‪ 4‬ــ مدار مثال ‪2‬‬ ‫المپ ‪ 6‬ولتی‬
‫راه‌حل‪:‬‬
‫حالت ‪R T = R1 + R P = 1kΩ + 5kΩ = 6kΩ :1‬‬
‫‪12V‬‬
‫=‪I‬‬ ‫‪= 2mA‬‬
‫‪6 ×103‬‬
‫‪R T = R1 + R CB = 1kΩ + 1kΩ = 2kΩ‬‬ ‫حالت ‪:2‬‬
‫شکل ‪21‬ــ ‪4‬ــ اتصال رئوستا در مدار‬
‫‪١٢V = 6mA‬‬
‫______ = ‪I‬‬
‫‪ 2  * 103‬‬ ‫‪36‬‬
‫با وصل کردن ولتاژ منبع به دو سر مقاومت متغیر (پتانسیومتر)‪،‬‬
‫حالت ‪:3‬‬
‫‪Rp‬‬
‫‪R T = R1 +‬‬ ‫‪= 1 + 2 / 5 = 3 / 5kΩ‬‬
‫و تنظیم سر لغزنده‪ ،‬ولتاژ مورد نیاز را از سر ثابت و سر لغزنده‬ ‫‪2‬‬
‫‪12‬‬
‫دریافت می‌کنیم‪.‬‬ ‫=‪I‬‬ ‫‪= 3 / 4 mA‬‬
‫‪3/5‬‬
‫پتانسیومتر در مدار به صورت موازی بسته می‌شود و مقدار‬
‫از مثال فوق مشخص می‌شود که مقاومت مدار در حالت‬
‫ولتاژ مورد نیاز به مصرف‌کننده را تأمین می‌کند‪.‬‬
‫‪ 1‬برابر ‪ 6 kΩ‬و شدت جریان ‪ 2 m A‬است‪ .‬در حالت‬
‫‪ 2‬مقاومت مدار کاهش یافته و به ‪ 2 kΩ‬رسیده‌است‪ ،‬در‬
‫نتیجه‪ ،‬شدت جریان افزایش می‌یابد و به ‪ 6 mA‬می‌رسد‪.‬‬
‫در حالت ‪ 3‬مقدار مقاومت بین حالت ‪ 1‬و ‪ 2‬قرار دارد و‬
‫جریان مدار ‪ 3/4‬میلی‌آمپر است‪.‬‬
‫مصرف كننده‬
‫بنابراین‪ ،‬با قرار گرفتن یک رئوستا به طور سری در مدار‪،‬‬
‫شدت جریان کنترل می‌شود‪.‬‬
‫در مدار شکل ‪22‬ــ‪ 4‬اگر پایه ‪ C‬را به ‪ A‬اتصال کوتاه‬ ‫بحث كنید‬

‫شکل ‪24‬ــ‪4‬ــ دریافت ولتاژ متغیر‬ ‫کنیم‪ ،‬چه تغییری در کار مدار ایجاد می‌شود؟ نتایج را به‬
‫پایه شماره‬ ‫کالس ارائه کنید‪.‬‬
‫طبق شکل ‪24‬ــ‪ 4‬هر قدر سر لغزنده شماره ‪ 2‬به ٔ‬
‫‪ 3‬نزدیک‌تر شود‪ ،‬ولت‌متر ولتاژ بیشتری را نشان می‌دهد‪.‬‬ ‫اگر از هر سه سر مقاومت متغیر(دوسر ثابت و یک سر‬
‫بنابراین متناسب با ولتاژ مورد نیاز مصرف‌کننده‪ ،‬می‌توان‬ ‫لغزنده) در مدار استفاده شود‪ ،‬مقاومت متغیر به صورت‬
‫سر لغزنده شماره ‪ 2‬را در محل مناسب قرار داد‪.‬‬ ‫پتانسیومتر در مدار قرار می‌گیرد‪ .‬با حرکت سر لغزنده‪،‬‬
‫مقدار مقاومت آن نسبت به سرهای ثابت تغییر می‌کند‪ .‬با‬
‫پاسخ دهید‬
‫قرار دادن ولتا‌ژی به دو سر ثابت می‌توان از سر لغزنده‬
‫آیا مشکلی که در ارتباط با تقسیم ولتاژ با مقاومت ثابت مطرح‬ ‫و یکی از سرهای کناری‪ ،‬ولتاژهای متغیر مورد نیاز را‬
‫کردیم‪ ،‬با استفاده از پتانسیومتر برطرف شده است؟ چرا؟‬ ‫دریافت کرد‪.‬‬
‫مثال ‪ :3‬در شکل ‪25‬ــ‪ 4‬برای دریافت ولتاژ از ‪ 6‬تا ‪24‬‬ ‫پتانسیومتر را برای دریافت ولتاژهای کمتر از ولتاژ منبع‬
‫ولت‪ ،‬چه پتانسیومتری را در مدار قرار می‌دهید؟‬ ‫به کار می‌برند‪ .‬شکل ‪23‬ــ‪ 4‬اتصال پتانسیومتر را به مدار‬
‫سر ثابت‬ ‫نشان می‌دهد‪.‬‬

‫متغير‬
‫سر ّ‬

‫ولتاژ مورد نياز‬

‫شکل ‪25‬ــ ‪ 4‬ــ مدار مثال ‪3‬‬ ‫سر ثابت‬

‫‪37‬‬ ‫شکل ‪23‬ــ ‪ 4‬ــ اتصال پتانسیومتر در مدار‬
‫‪ 4‬چگونگی استفاده از رئوستا و پتانسیومتر را در مدار با‬ ‫‪R1‬‬
‫‪U1 = E‬‬ ‫راه حل‪:‬‬
‫رسم شکل شرح دهید‪.‬‬ ‫‪R1 + R P‬‬

‫‪ 5‬در مدار ‪26‬ــ‪ 4‬مقدار مقاومت کل و جریان مدار چقدر‬ ‫‪U1 (R1 + R P ) = ER1 ⇒ U1R1 + U1R P = ER1‬‬
‫است؟‬ ‫‪U1R P = ER1 − U1R1‬‬
‫) ‪R1 (E − U1‬‬
‫= ‪RP‬‬
‫‪U1‬‬
‫‪(24 − 6) 50×18‬‬
‫×‪R P = 50‬‬ ‫=‬ ‫‪= 150Ω‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬

‫آیا روش ساده‌تری برای حل مثال ‪ 3‬وجود دارد؟ از طریق‬ ‫بارش فكری‬
‫شکل ‪26‬ــ ‪ 4‬ــ مدار سؤال ‪5‬‬
‫بارش فکری پاسخ دهید‪.‬‬
‫در مدار شکل ‪27‬ــ‪ 4‬مقدار ‪ R2‬و ‪ E‬چقدر است؟‬ ‫‪6‬‬
‫‪9‬ــ‪4‬ــ کاربرد مقامت‌های متغیر‬
‫شدت صدای رادیو و فرستنده‌ها و گیرنده‌های دیگر و نیز‬
‫روشنایی تصویر تلویزیون به کمک ولوم‌هایی که در جلوی‬
‫دستگاه تعبیه شده‌است‪ ،‬کم و زیاد می‌شود‪.‬‬
‫این ولوم‌ها چیزی جز مقاومت‌های متغیر نیستند که به صورت‬
‫شکل ‪27‬ــ ‪4‬ــ مدار سؤال ‪6‬‬ ‫رئوستا و پتانسیومتر در مدار قرار گرفته‌اند‪.‬‬
‫در مدار شکل ‪28‬ــ‪ 4‬مقدار ‪ E‬چقدر است؟‬ ‫‪7‬‬ ‫با استفاده از نرم‌افزاری که در اختیار دارید‪ ،‬مدارهای‬ ‫نرم افزار‬

‫رئوستا و پتانسیومتر را تمرین کنید‪.‬‬

‫ویژگی‌های مدارهای سری را بنویسید و در کالس به‬ ‫فعالیت‬

‫بحث بگذارید‪.‬‬
‫مفهوم کلمه ولوم (‪ )volume‬را با استفاده از فرهنگ‬ ‫بارش فكری‬

‫لغت بیابید و از طریق بارش فکری مفهوم آن را نهادینه‬

‫شکل ‪28‬ــ ‪4‬ــ مدار سؤال ‪7‬‬ ‫کنید‪.‬‬
‫مقاومت معادل مدار شکل ‪29‬ــ‪ 4‬چقدر است؟‬ ‫‪8‬‬ ‫ی پرسش (ارزشیابی واحد یادگیری‪٤‬از فصل اول)‪:‬‬
‫الگو ‌‬
‫‪ 1‬یک مدار سری مقاومتی چگونه شکل می‌گیرد؟‬
‫‪ 2‬ویژگی‌های مدار سری را نام ببرید‪.‬‬
‫‪ 3‬ولتاژ کل در مدار سری با توجه به مقدار مقاومت‌ها به چه‬
‫نسبتی بین آنها تقسیم می‌شود؟‬
‫شکل ‪29‬ــ ‪4‬ــ مدار سؤال ‪8‬‬
‫‪38‬‬
 ‫فیلم مدارهای موازی را ببینید‪.‬‬ ‫فیلم‬

‫‪10‬ــ‪4‬ــ اتصال مقاومت‌ها به طور موازی‬

‫اگر بخواهند چند مصرف‌کننده با ولتاژ مساوی را هم‌زمان به‬
‫منبع‬ ‫یک منبع ولتاژ اتصال دهند‪ ،‬آنها را به صورت موازی به دو‬
‫سر منبع ولتاژ متصل می‌کنند‪.‬‬
‫در مدار موازی شکل ‪30‬ــ‪ 4‬یک طرف هم ‌ه مصرف‌کننده‌ها‬
‫شکل ‪32‬ــ ‪4‬ــ مدار موازی با چند شاخه‬ ‫به یک قطب منبع و طرف دیگر هم ‌ه آنها به قطب دیگر منبع‬
‫در مدار شکل ‪32‬ــ‪ ،4‬شدت جریان کل‪ ،‬با مجموع شدت‬ ‫وصل شده است‪.‬‬
‫جریان‌های شاخه‌های موازی برابر است‪ ،‬در صورتی که ولتاژ‬
‫دو سر هر شاخه با ولتاژ دو سر شاخه‌های دیگر مساوی و برابر‬
‫با ولتاژ دو سر منبع است‪ .‬از این‌رو با استفاده از روابط قانون‬
‫اهم‪ ،‬شدت جریان هر شاخه و شدت جریان کل را می‌توان به‬
‫دست آورد‪.‬‬
‫‪In = E‬‬ ‫شاخه ‪n‬ام‬
‫شدت جریان ٔ‬ ‫ّ‬
‫‪Rn‬‬ ‫شکل ‪30‬ــ ‪4‬ــ اتصال المپ‌ها به طور موازی‬

‫‪It = I1 + I2 + I3‬‬ ‫شدت جریان کل مدار‬

‫ّ‬
‫در صورت مساوی بودن مقاومت‌های هر شاخ ‌ه در مدار‪،‬‬
‫جریان عبوری از شاخه‌ها با هم برابر است‪ .‬در صورت‬
‫نامساوی بودن مقاومت‌ها‪ ،‬جریان عبوری از هر شاخه به‬
‫نسبت مقدار مقاومت آن شاخه تغییر خواهد کرد‪.‬‬
‫‪11‬ــ‪4‬ــ ولتاژها در مدار موازی‬
‫مقدار ولتاژها در دو سر هم ‌ه مصرف‌کننده‌ها در اتصال‬
‫موازی‪ ،‬یکسان و برابر با ولتاژ منبع تغذیه است‪ .‬بدیهی است‬
‫در صورت متفاوت بودن مقدار مقاومت مصرف‌کنند ‌ه جریان‬
‫ت خواهد بود‪( .‬شکل ‪31‬ــ‪)4‬‬‫عبوری از آنها متفاو ‌‬

‫نکته‬

‫مقدار جریان عبوری از هر شاخه در مدار موازی‬

‫نسبت عکس با مقدار مقاومت آن شاخه دارد‪ .‬زیرا‪:‬‬
‫شکل ‪31‬ــ ‪ 4‬ــ مسیرهای جریان و اندازه آن در مدار موازی‬

‫= ↑‪I‬‬
‫‪E‬‬
‫یا‬ ‫= ↓‪I‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪12‬ــ ‪4‬ــ جریان در مدار موازی‬
‫↑‬
‫↓‪R‬‬ ‫‪R‬‬ ‫در مدار موازی‪ ،‬بیش از یک مسیر برای عبور جریان وجود‬
‫دارد‪ .‬هریک از مسیرهای موازی را شاخه می‌گویند‪ .‬در‬
‫شکل ‪32‬ــ‪ 4‬مسیرهای موازی را مشاهده می‌کنید که نقشه‬
‫فنی آنها در شکل ‪32‬ــ‪ 4‬رسم شده‌است‪.‬‬
‫‪39‬‬
 ‫حاالت خاص‬ ‫‪13‬ــ‪4‬ــ مقاومت در مدار موازی‬
‫الف) رابط ‌ه مقاومت معادل بین دو مقاومت موازی شکل‬ ‫مقاومت معادل‪ :‬مقاومت کل(معادل) در مدار موازی‪،‬‬
‫‪1‬و ‪2‬‬
‫‪34‬ــ‪ 4‬به صورت زیر محاسبه می‌شود‪.‬‬ ‫مقاومت ‌ی است که به جای مقاومت‌های موازی قرار می‌گیرد‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫و شدت جریان کل مدار را تغییر نمی‌دهد‪ .‬در مدار موازی‪،‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬
‫‪R AB‬‬ ‫‪R t R1 R 2‬‬ ‫با افزایش شاخه‌های مدار تعداد مسیرهای جریان زیادتر‬
‫‪1 R 2 + R1‬‬ ‫‪RR‬‬ ‫می‌شود و شدت جریان کل افزایش می‌یابد‪ .‬در شکل ‪32‬ــ‪4‬‬
‫=‬ ‫‪⇒ Rt = 1 2‬‬
‫‪Rt‬‬ ‫‪R1R 2‬‬ ‫‪R 2 + R1‬‬ ‫جریان کل و جریان شاخه‌ها مشخص شده‌است‪.‬‬
‫مدار شکل ‪33‬ــ‪ 4‬را با سه مقاومت ‪ R2 ، R1‬و ‪ R3‬در نظر‬
‫می‌گیریم‪.‬‬

‫شکل ‪34‬ــ ‪4‬ــ مدار موازی با دو مقاومت‌‬

‫ب) در صورتی که مقاومت‌های موازی شده باهم مساوی‬

‫باشند‪ ،‬مقاومت معادل به صورت زیر بدست می‌آید‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪= + ++‬‬
‫‪Rt R R‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪n‬تا‬ ‫شکل ‪33‬ــ ‪4‬ــ مدار با سه مقاومت موازی‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫)‪= (1 + 1 +  + 1‬‬
‫‪Rt R‬‬ ‫در مدار موازی ولتاژ منبع با ولتاژ دو سر شاخه‌ها برابر است‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪n‬‬ ‫و جریان کل از مجموع جریان‌های شاخه‌ها به دست می‌آید‪.‬‬
‫= ‪= ×n‬‬
‫‪Rt R‬‬ ‫‪R‬‬ ‫با توجه به این نکات می‌توانیم رابطه مربوط به مقدار مقاومت‬
‫= ‪Rt‬‬
‫‪R‬‬ ‫معادل را به دست آوریم‪.‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪E = U1= U2= U3‬‬ ‫(‪)1‬‬
‫‪ n‬تعداد مقاومت‌های موازی شده و ‪ R‬یکی از مقاومت‌هاست‪.‬‬
‫‪I = I1+ I2+ I3‬‬ ‫(‪)2‬‬
‫مثال ‪ :4‬مقاومتمعادلمدارهایشکل‪35‬ــ‪ 4‬رابهدستآورید‪:‬‬
‫طبق قانون اهم می‌توان نوشت‪:‬‬
‫‪I = E , I1= E , I2= E , I3= E‬‬
‫‪Rt‬‬ ‫‪R1‬‬ ‫‪R2‬‬ ‫‪R3‬‬
‫مقادیر معادل جریان‌ها را در رابط ‌ه ‪ 2‬می‌گذاریم‪:‬‬
‫ب‬
‫شکل ‪35‬ــ ‪4‬ــ مدار مثال ‪4‬‬
‫الف‬ ‫‪E = E + E + E‬‬
‫‪Rt R1 R2 R3‬‬
‫با فاکتورگیری و حذف‪ E‬از طرفین تساوی‪ ،‬به رابطه‪ 3‬می‌رسیم‪.‬‬
‫‪1‬ــ معمو ًال مقاومت معادل در مدار موازی را به ‪ Req‬نشان می‌دهند‪ eq .‬مخفف‬
‫‪E‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫کلمه‌ ‪ equivalent‬به معنای معادل است ولی در این کتاب جهت سادگی‪ ،‬مقاومت‬ ‫‪= E( +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫)‬
‫‪Rt‬‬ ‫‪R1 R 2 R 3‬‬
‫معادل در مدار موازی نیز با ‪ Rt‬نمایش داده شده‌است‪ .‬‬
‫‪2‬ــ عالمت دو خط موازی را برای اختصار در به کار بردن کلمه موازی به کار‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫(‪)3‬‬
‫می‌برند‪ ،‬مث ًال‪R1 R2‬یعنی ‪ R1‬موازی ‪ R2‬است‪ .‬‬ ‫‪R t R1 R 2 R 3‬‬ ‫‪40‬‬
 ‫نتیجه‬ ‫مقاومت معادل مدار الف برابر است با‪:‬‬
‫جریان کل در شاخه‌های موازی با توجه به مقدار‬ ‫‪R1R 2‬‬ ‫‪6 ×12 72‬‬
‫= ‪Rt‬‬ ‫=‬ ‫‪= = 4Ω‬‬
‫مقاومت‌های هر شاخ ‌ه تقسیم می‌شود (مقاومت کمتر ــ‬ ‫‪R1 + R 2 6 + 12 18‬‬
‫جریان بیشتر)‪.‬‬ ‫همچنین در مدار ب مقاومت معادل برابر است با‪:‬‬
‫‪ I2‬نیز به ترتیب زیر به دست می‌آید‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 1 1‬‬
‫‪E‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪= + +‬‬
‫= ‪I2‬‬ ‫‪R t R1 R 2 R 3 24 12 6‬‬
‫‪R2‬‬
‫‪1 1+ 2 + 4 7‬‬ ‫‪24‬‬
‫‪RR‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪, R t = = 3 / 43Ω‬‬
‫‪I 1 2‬‬ ‫‪Rt‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪R + R2‬‬ ‫‪RR‬‬
‫‪I2 = 1‬‬ ‫‪=I 1 2‬‬
‫‪R2‬‬ ‫‪R1 + R 2‬‬
‫پ ــ با توجه به مدار ‪36‬ــ‪ 4‬و به کارگیری قانون اهم برای‬
‫با حذف ‪ R2‬از صورت و مخرج داریم‪:‬‬ ‫هر شاخه‪ ،‬به این نتیجه می‌رسیم‪:‬‬
‫‪R1‬‬
‫‪I2 = I‬‬
‫) ‪(R1 + R 2‬‬ ‫‪E=I1R1‬‬ ‫رابط ‌ه (‪)1‬‬
‫كارگروهی‬
‫‪E=I2R2‬‬ ‫رابط ‌ه (‪)2‬‬
‫با توجه به روش به دست آوردن جریان ‪ I1‬بر حسب ‪ I‬و‬ ‫‪E=IRt‬‬ ‫رابط ‌ه (‪ )3‬برای مقاومت کل‬
‫مقادیر مقاومت ‪ R1‬و ‪ ،R2‬اثبات کنید که‪:‬‬
‫‪R2‬‬
‫‪I1 = I‬‬
‫) ‪(R1 + R 2‬‬

‫مثال ‪ :5‬شدت جریان هر شاخه در مدار شکل ‪37‬ــ‪ 4‬را به‬

‫دست آورید‪.‬‬ ‫شکل ‪36‬ــ ‪4‬‬

‫مقاومت معادل مدار فوق برابر است با‬

‫= ‪Rt‬‬
‫‪R1R 2‬‬
‫(‪)4‬‬
‫‪R1 + R 2‬‬

‫شکل ‪37‬ــ ‪4‬ــ مدار مثال ‪5‬‬

‫از رابط ‌ه ‪ 1‬جریان ‪ I1‬را به دست می‌آوریم‪.‬‬
‫توجه‪:‬‬ ‫= ‪I1‬‬
‫‪E‬‬
‫(‪)5‬‬
‫‪R1‬‬
‫رابط ‌ه جریان شاخ ‌ه ‪:R1‬‬ ‫رابط ‌ه ‪ 4‬را در رابط ‌ه ‪ 3‬قرار می‌دهیم‪:‬‬
‫‪R1R 2‬‬
‫‪I1 = I‬‬
‫‪R2‬‬ ‫‪E=I‬‬
‫) ‪(R1 + R 2‬‬ ‫‪R1 + R 2‬‬

‫= ‪I1‬‬
‫‪5 ×15‬‬ ‫حال اگر مقدار ‪ E‬را در رابطه ‪ 5‬جایگزین کنیم‪ ،‬خواهیم‬
‫‪15 + 10‬‬
‫‪75‬‬ ‫جریان شاخ ‌ه ‪:R1‬‬ ‫‪RR‬‬
‫‪I 1 2‬‬
‫داشت‪:‬‬
‫‪I1 = = 3 A‬‬ ‫‪R1 + R 2‬‬
‫‪25‬‬ ‫= ‪I1‬‬
‫‪R1‬‬
‫‪I2 = I − I1 = 5 − 3 = 2A‬‬ ‫جریان شاخ ‌ه ‪:R2‬‬
‫‪R1R 2‬‬ ‫‪R2‬‬
‫× ‪I2 = I‬‬
‫‪R1‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪= 5 = 2A‬‬ ‫یا‬ ‫‪I1 = I‬‬ ‫‪⇒ I1 = I‬‬
‫‪R1 + R 2‬‬ ‫‪25‬‬ ‫) ‪R1 (R1 + R 2‬‬ ‫‪R1 + R 2‬‬
‫‪41‬‬
‫‪ 3‬ولتاژ هر یک از مقاومت‌های شکل ‪40‬ــ‪ 4‬را به دست آورید‪.‬‬ ‫مثال ‪ :6‬در مدار شکل ‪38‬ــ‪ 4‬شدت جریان هر شاخه و‬
‫‪ 4‬جریان هر یک از مقاومت‌های شکل ‪41‬ــ‪ 4‬را به دست‬ ‫شدت جریان کل را به دست آورید‪.‬‬
‫آورید‪.‬‬

‫شکل ‪38‬ــ ‪4‬ــ مدار مثال ‪6‬‬

‫‪E‬‬ ‫‪15V‬‬ ‫راه‌حل‪:‬‬

‫= ‪I1‬‬ ‫=‬ ‫‪= 3 mA‬‬
‫شکل ‪41‬ــ‪4‬ــ مدار سؤال ‪ 4‬الگوی پرسش‬ ‫‪R1 5 ×10+3‬‬
‫‪ 5‬دو المپ با مقاومت داخلی ‪ 4‬اهم مطابق شکل ‪42‬ــ‪4‬‬ ‫= ‪I2‬‬
‫‪E‬‬
‫=‬
‫‪15V‬‬
‫‪= 10mA‬‬
‫با هم موازی شده‌اند و به باتری ‪ 1/5‬ولتی اتصال می‌یابند‪.‬‬ ‫‪R 2 1 / 5 ×103‬‬

‫جریان کل عبوری از مدار و جریان هر یک از المپ‌ها چقدر‬ ‫= ‪I3‬‬

‫‪E‬‬
‫=‬
‫‪15V‬‬
‫‪= 5mA‬‬
‫‪R 3 3 ×103‬‬
‫است؟‬
‫‪I = I1 + I2 + I3‬‬
‫‪I = 3 + 10 + 5‬‬ ‫‪I = 18mA‬‬

‫فعالیت‬
‫ویژگی‌های مدارهای موازی را بنویسید و در کالس به‬
‫بحث بگذارید‪.‬‬
‫الگوی پرسش (ارزشیابی واحد یادگیری ‪٤‬از فصل اول)‪:‬‬
‫شکل ‪42‬ــ‪4‬ــ مدار سؤال ‪ 5‬الگوی پرسش‬ ‫‪ 1‬مقاومت معادل را در شکل ‪39‬ــ‪ 4‬به دست آورید‪.‬‬
‫‪ 6‬در مداری با چهار مقاومت مساوی ‪ 10‬کیلو اهم که‬
‫به صورت موازی بسته شده‌اند‪ ،‬مقاومت معادل از رابطه‬
‫‪ ...............‬به دست می‌آید و مقدار مقاومت معادل‬
‫برابر با ‪ .............‬است‪.‬‬
‫شکل ‪39‬ــ‪4‬ــ مدار سؤال ‪ 1‬الگوی پرسش‬
‫‪ 7‬در مدار موازی‪ ،‬مقاومت کل از کوچک‌ترین مقاومت‬
‫‪ 2‬با توجه به مدار شکل ‪40‬ــ‪ 4‬مقدار ولتاژ منبع تغذیه را‬
‫بزرگ‌تر است‪.‬‬
‫محاسبه کنید‪.‬‬
‫درست نادرست‬
‫‪ 8‬در مدار موازی‪ ،‬جریان مقاومت کوچک‌تر از جریان بقیه‬
‫مقاومت‌ها بزرگ‌تر است‪.‬‬
‫درست نادرست‬
‫شکل ‪40‬ــ‪4‬ــ مدار سؤال ‪ 2‬الگوی پرسش‬
‫‪42‬‬
 ‫ارزشیابی شایستگی پودمان ‪ :1‬مبانی الکتریسیته‬

‫سال تحصیلی‪97 :‬ــ‪1396‬‬ ‫پایه‪ :‬دهم‬ ‫رشته تحصیلی‪ :‬الکترونیک‬

‫کد کتاب‪210275 :‬‬ ‫کد درس‪:‬‬ ‫کد رشته‪71410 :‬‬
‫تکالیف عملکردی‬
‫نمره‬ ‫شاخص تحقق‬ ‫استاندارد عملکرد‬ ‫عنوان پودمان‬
‫(واحدهای یادگیری)‬
‫‪1‬ــ فعالیت های علمی دانشمندان‬
‫باالتر از اجرای کلیه بندها و طرح مسئله های‬
‫‪3‬‬ ‫مرتبط با رشته‬
‫حد انتظار چالش برانگیز درباره قانون اهم‬ ‫‪1‬ــ کلیات‪ ،‬کمیت ها‬
‫‪2‬ــ وظایف شاغلین مرتبط با رشته نتایج‬
‫و مفاهیم الکتریکی‬
‫‪3‬ــ پس ماندهای رشته الکترونیکی ممکن‬
‫در حد‬
‫‪2‬‬ ‫اجرای بندهای ‪ 4 ،3 ،2‬و ‪5‬‬ ‫و راه های کاهش آن‬
‫انتظار‬ ‫پودمان ‪ :1‬مبانی‬
‫‪4‬ــ تبدیل یکاها‬
‫الکتریسیته‬
‫پایین تر از‬ ‫‪2‬ــقوانینالکتریسیته ‪  5‬ــ به کارگیری قانون اهم و انجام‬
‫‪1‬‬ ‫اجرای بندهای ‪ 2 ،1‬و ‪3‬‬
‫حد انتظار‬ ‫محاسبه در مدارهای سری و موازی‬
‫نمره مستمر از ‪5‬‬
‫نمره شایستگی پودمان‬
‫نمره پودمان از ‪20‬‬
‫ــ نمره شایستگی پودمان منحصر ًا شامل نمرات ‪ 2 ،1‬یا ‪ 3‬است‪.‬‬
‫ــ زمانی هنرجو شایستگی کسب می کند که در ارزشیابی پودمان حداقل نمره شایستگی ‪ 2‬را اخذ کند‪.‬‬
‫ــ حداقل نمره قبولی پودمان ‪ 12‬از ‪ 20‬است‪.‬‬
‫ــ نمره کلی درس زمانی لحاظ می شود که هنرجو در کلیه پودمان ها‪ ،‬شایستگی مورد نیاز را کسب نماید‪.‬‬

‫‪43‬‬
44