‫فصل اول‬

‫فیزیک واندازه گیری‬

 ‫‪1‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫فیزیک دانش بنیادی‪:‬‬

‫واژۀ فیزیک‪ ،‬ریشه در یونان باستان دارد و به معنای ‪ .........................................‬است‪.‬‬

‫فیزیک پایه و اساس تمامی مهندسی ها و فنّاوری هاست‪.‬‬

‫‪................................................................... ......‬بیشترین نقش را در پیشبرد و تکامل علم فیزیک داشته است‪.‬‬

‫دانشمندان فیزیک برای توصیف وتوضیح پدیده های مورد بررسی‪ ،‬اغلب از‪ .................. ،.................‬و ‪ ..................‬فیزیکی استفاده می کنند‪.‬‬

‫نظریه ‪ :‬نتیجه پژوهش درباره ‪ ..................................... .‬که می تواند به کمک ‪......................‬ثابت و یا باطل شود‪.‬‬

‫قوانین‪ ،‬مدل ها ونظریه های فیزیکی توسط ‪ ........................‬مورد آزمون قرار می گیرند‪.‬‬

‫مدل ها ونظریه های فیزیکی در طول زمان همواره ‪ ...........................................‬و ممکن است دستخوش تغییر شوند‪].‬مانند مدل اتمی[‬

‫تغییر مدل اتمی‪:‬‬

‫نظریۀ اتمی که دنیای درون اتم ها را توصیف می کند‪ ،‬چندین بار به خاطر به دست آوردن اطالعات جدید از رفتار اتم ها اصالح شد‪.‬‬

‫ویژگی آزمون پذیری و اصالح نظریه های فیزیکی‪ ............................ ،‬دانش فیزیک است‪.‬‬

‫قانون های فیزیکی‪ :‬به گزاره های کلی که دانشمندان رابطه بین برخی از کمیت های فیزیکی را به کمک آن ها توصیف می کنند‪ .‬مانند قانون‬
‫های نیوتن‪ ،‬قانون اهم و‪.......‬‬

‫اصل‪ :‬به گزاره های مختصری که دانشمندان برای توصیف ‪ ....................................‬از پدیده های فیزیکی به کار می برند که عمومیت کمتری دارند‪.‬‬
‫مانند اصل پاسکال‪.‬‬
 ‫‪2‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫مدل سازی‪ :‬فرایندی است که طی آن یک پدیدۀ فیزیکی آن قدر ‪ ...........‬و ‪ ...............‬می شود تا امکان بررسی و تحلیل آن فراهم شود‪.‬‬

‫هنگام مدل سازی یک پدیده فیزیکی‪ ،‬باید اثرهای ‪ ...................‬را نادیده بگیریم نه اثرهای ‪ .............‬و ‪ ...............................‬را‪.‬‬

‫مثال(‪ :)1‬توپ بسکتبال توسط ورزشکار به سمت سبد‪،‬در هوا پرتاب می شود‪ .‬حرکت این توپ را مدل سازی کنید‪.‬‬

‫مدل سازی حرکت توپ بسکتبال‬

‫اثرهای جرئی و قابل صرفنظر در حرکت توپ‪.................................................................................................................................................................................... :‬‬

‫‪................................................................................................................................. .............................................................................................................................‬‬

‫اثر مهم وغیر قابل صرفنظر در حرکت توپ‪................................................................................................ ....................................................................................... :‬‬

‫مثال(‪ :)2‬مطابق شکل شخصی جعبۀ نسبتأ بزرگی را روی یک سطح افقی هل می دهد‪ .‬حرکت جعبه را مدل سازی کنید‪.‬‬

‫مثال(‪ :)3‬مطابق شکل نور خورشید به درختی تابیده و پس از بازتاب به لنز دوربینی برخورد می کند و تصویر در دوربین تشکیل می شود‪.‬‬
‫توضیح دهید چه چیزهایی در این شکل مدل سازی شده است؟‬
 ‫‪3‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫مثال(‪ :)4‬مطابق شکل‪ ،‬برگ درختی به سمت زمین سقوط می کند‪ .‬کدام گزینه مدل سازی بهتری برای حرکت برگ درخت به طرف زمین است؟‬

‫تمرین(‪ :)1‬سقوط یک قطرۀ باران به سمت زمین را مدل سازی کنید‪.‬‬

‫تمرین(‪:)2‬‬

‫تمرین(‪ :)3‬یک هواپیما در حال نشستن در فرودگاه می باشد‪ .‬توضیح دهید برای مدل سازی حرکت هواپیما در فرودگاه آیا می توان از جرم‬
‫مسافران صرفنظر کرد؟‬

‫اندازه گیری و کمیت های فیزیکی‪:‬‬

‫کیفیت‪ :‬آنچه را که ‪ ............................................‬مانند عشق‪ ،‬مهربانی‪ ،‬بد اخالقی و‪...‬‬

‫کمیت‪................................................................................ :‬مانند ‪ ................... ،.....................،............... ،.............‬و‪...‬‬

‫تمام کمیت های فیزیکی ‪ ........................................‬می باشند‪.‬‬

‫یکا یا واحد اندازه گیری‪ :‬به ‪ ..............................‬از هر کمیت گفته می شود که بعنوان ‪ .............‬انتخاب شده است‪ .‬مانند متر که یکای طول است‪.‬‬

‫‪ – 2‬قابلیت باز تولید در مکان های مختلف را داشته باشند‪.‬‬ ‫‪ -1‬تغییر نکنند‪.‬‬ ‫ویژگی های یکای هر کمیت فیزیکی‪:‬‬

‫سیستم ‪ :SI‬سیستمی بین المللی که همۀ کمیت ها در آن دارای یکای مشخص و ثابتی می باشند‪.‬‬

‫درعمل نیازی نیست برای تمام کمیت های فیزیکی یکای مستقلی تعریف شود‪ ،‬زیرا ‪،........................................‬کمیت ها را به هم مربوط‬
‫می کند‪.‬‬
 ‫‪4‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫بعضی از کمیت های فیزیکی یکا ندارند مانند ‪ .................‬و‪.................................‬‬

‫کمیت های فیزیکی از نظر بیان به دو دسته ی ‪ ...................‬و ‪ ................‬تقسیم می شوند‪.‬‬

‫الف)کمیت های نرده ای{عددی یا اسکالر}‪ :‬کمیت هایی که تنها دارای ‪ ...........‬و ‪ .................‬باشند‪ .‬مانند جرم‪ ،‬دما‪ ،‬حجم‪ ،‬انرژی‪،‬حجم‪،‬‬
‫زمان‪ ،‬چگالی‪،‬مسافت‪ ،‬تندی و‪.......‬‬

‫ب) کمیت های برداری‪ :‬کمیت هایی که عالوه بر اندازه ویکا دارای ‪ ...........‬می باشند‪ .‬مانند سرعت‪ ،‬شتاب‪ ،‬نیرو‪ ،‬گشتاور‪ ،‬میدان های الکتریکی‬
‫ومغناطیسی و‪...............‬‬

‫نکته‪ :‬برای بعضی از کمیت های فیزیکی جهت تعیین می کنیم ولی چون جمع این کمیت ها از قاعده جمع بردارها پیروی نمی کند این کمیت‬

‫ها نرده ای می باشند‪ .‬مانند ‪ .........................‬و ‪....................‬‬

‫کمیت های فیزیکی از نظر یکا به دو دسته ی ‪ .......................‬و ‪ .........................‬تقسیم می شوند‪.‬‬

‫کمیت های اصلی‪ :‬کمیت هایی که یکای آن ها به صورت ‪ .........................‬تعریف می شود کمیت های اصلی و به یکای آن ها یکاهای اصلی‬
‫می گوییم‪ .‬هفت کمیت اصلی وجود دارد‪.‬‬

‫تعریف واحد طول(متر)‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫( فاصلۀ استوا تا قطب شمال است‪.‬‬ ‫تعریف قدیمی‪ :‬یک ده میلیونیم )‬
‫‪10000000‬‬

‫تعریف جدید(آخرین توافق مجمع عمومی وزن ها و مقیاس ها)‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫ثانیه در خأل طی می کند‪.‬‬ ‫مسافتی که نور در مدت زمان‬
‫‪299792458‬‬

‫یکای استاندارد جرم‪ :‬جرم استوانه ای فلزی از جنس ‪ ...............‬و ‪..........‬است که در اداره بین المللی وزن ها و مقیاس ها نگهداری می شود‪.‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫‪1‬‬
‫میانگین روز خورشیدی است‪.‬‬ ‫تعریف ثانیه(تعریف قدیمی)‪:‬‬
‫‪86400‬‬

‫استاندارد کنونی(زمان)‪ :‬بر اساس دقت بسیار زیاد ساعت های اتمی تعریف شده است‪.‬‬

‫معرفی برخی از یکاهای غیر ‪ SI‬و قدیمی‪:‬‬

‫کمیت های فرعی‪ :‬کمیت هایی که وابسته به ‪ ...........................‬می باشند و یکای آن ها بر اساس یکاهای اصلی به دست می آیند‪ .‬مانند انرژی‪،‬‬
‫مساحت‪ ،‬حجم‪ ،‬چگالی‪ ،‬نیرو‪ ،‬سرعت‪ ،‬شتاب و‪...‬‬

‫بازۀ زمانی ) ‪ : (t‬مدت زمان بین ‪ ..................‬و ‪ ......................‬یک رویداد را بازۀ زمانی می گوییم‪.‬‬

‫آهنگ‪ :‬تغییر هر کمیت نسبت به ‪ .............‬را معموأل آهنگ آن کمیت می گوییم‪.‬‬

‫مانند آهنگ سرعت ‪...............‬که همان ‪..........‬است و آهنگ مصرف انرژی‪ ...............‬که همان ‪ ..................‬است‪.‬‬

‫نمادگذاری علمی‪ :‬هر مقدار را به صورت حاصل ضرب عددی بین ‪ 1‬تا ‪ 10‬و توان صحیحی از ‪ 10‬می نویسند‪.‬‬
 ‫‪6‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫پیشوندهای یکاها‪( :‬یکاهای مناسب برای کمیت های خیلی بزرک و کوچک)‬

‫‪ 1A o  1010 m‬آنگستروم‬ ‫‪ f  1015‬فمتو‬

‫نکته‪:‬عمل جمع و تفریق را نمی توان برای کمیت هایی که جنس و یکای متفاوت دارند به کار برد ولی عمل ضرب و تقسیم را می توان برای‬
‫‪m‬‬ ‫صحیح‬ ‫آن ها به کار برد‪.‬‬
‫‪s‬‬
‫‪m a‬‬ ‫غلط‬

‫محاسبه ی یکای کمیت های فرعی بر اساس یکاهای اصلی‪:‬‬

‫فرمول فیزیکی مناسب را نوشته وسپس فرمول را طوری تغییر می دهیم که نماد کمیت مجهول در یک طرف وبقیه نماد ها در طرف دیگر‬
‫باشد‪،‬سپس به جای کمیت ها ی معلوم یکای آن ها را نوشته و تا حد ممکن ساده می کنیم تا یکای خواسته شده به دست آید‪.‬‬

‫مثال(‪ :)5‬نقشۀ مفهومی زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫ر‬
 ‫‪7‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫مثال(‪:)6‬‬

‫مثال(‪:)7‬‬

‫مثال(‪:)8‬‬

‫مثال(‪:)9‬‬

‫مثال(‪ :)10‬عددهای زیر را به صورت نماد علمی با یکای تعیین شده بنویسید‪.‬‬

‫‪0 / 00007080km  ...‬‬ ‫‪8500 / 0564 ps  ...‬‬ ‫‪0 / 0025 108 dg  ...‬‬

‫‪7890 / 005 106 mm  ...‬‬

‫مثال(‪ :)11‬یکای فرعی ژول را بر حسب یکاهای اصلی بنویسید‪.‬‬

 ‫‪8‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫مثال(‪ :)12‬یکای فرعی پاسکال را بر حسب یکاهای اصلی بنویسید‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫مثال(‪ :)13‬معادلۀ مکان – زمان متحرک در ‪ SI‬به صورت ‪ X  At 2  Bt  X o‬می باشد که ‪ t‬زمان و‪ x‬مکان متحرک می باشند‪ .‬یکای‬
‫‪2‬‬
‫کمیت های ‪ A‬و ‪ B‬را تعیین کنید‪.‬‬

‫مثال(‪ :)14‬نیروی کشسانی فنر از رابطۀ ‪ F  kx‬محاسبه می شود که در این رابطه ‪ X‬تغییر طول فنر و‪ f‬نیروی فنر و ‪ K‬ضریب سختی فنر است‪.‬‬
‫یکای ضریب سختی فنر را بر حسب یکاهای اصلی به دست آورید‪.‬‬

‫تمرین(‪ :)4‬بین اختالف پتانسیل الکتریکی ) ‪ ، (V‬تغییرات انرژی پتانسیل الکتریکی ) ‪ (u‬و بار الکتریکی ) ‪ (q‬رابطۀ ‪ u  q V‬بر قرار‬
‫می باشد و ‪ q  It‬است‪.‬که ‪ I‬جریان الکتریکی و ‪ t‬زمان است‪ .‬یکای اختالف پتانسیل الکتریکی بر حسب یکاهای اصلی را تعیین کنید‪.‬‬

‫‪E 1‬‬
‫‪ ، A  BC ‬اگر کمیت ‪ A‬برحسب نیوتن کیلوگرم و کمیت ‪ B‬بر حسب متر ثانیه بر ژول باشد نسبت‬ ‫تمرین(‪:)5‬در رابطه ‪ E‬‬
‫‪2‬‬

‫‪F 2‬‬

‫‪BC‬‬
‫را تعیین کنید‪.‬‬ ‫یکای کمیت‬
‫‪F‬‬

‫‪A‬‬
‫‪ C   o‬به دست می آید] ‪ C‬ظرفیت خازن‪ A ،‬مساحت صفحه ها و ‪ d‬فاصلۀ بین صفحه های خازن‬ ‫تمرین(‪ :)6‬ظرفیت خازن از رابطۀ‬
‫‪d‬‬
‫است[‪.‬بار ذخیره شده در خازن از رابطۀ ‪ q  CV‬محاسبه می شود که ‪ V  IR‬و ‪ q  It‬است‪ .‬انرژی مصرف شده در مقاومت برابر است با‬
‫‪ .U  I 2Rt‬یکای ‪  o‬را بر حسب یکاهای اصلی به دست آورید‪ I ].‬جریان الکتریکی‪ t ،‬زمان‪ R ،‬مقاومت الکتریکی‪ V ،‬اختالف پتانسیل و‬
‫‪ U‬انرژی است[‪.‬‬
‫‪9‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫تبدیل یکاها‪:‬‬

‫‪ -1‬روش زنجیره ای‪ :‬اندازۀ کمیت را در یک ضریب تبدیل(نسبتی از یکاها که برابر یک است) ضرب می کنیم‪.‬‬

‫مانند ضریب تبدیل های طول‪ ،‬زمان و جرم به صورت زیر‪:‬‬

‫‪1oocm‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪3600S‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪000‬‬ ‫‪1o mm‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪1kg‬‬

‫‪ -2‬روش تناسب‪ :‬نسبت واحد قدیم به جدید را به دست آورده و عدد مورد نظر را در این نسبت ضرب می کنیم‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ .....  .....  ...‬‬
‫‪n‬‬

‫نکته‪ :‬اگر در یک اندازه گیری‪،‬یکا به توان رسیده باشد‪،‬پیشوند یکا نیز به توان می رسد‪ .‬مانند تبدیل واحدهای مساحت و حجم‪.‬‬

‫‪mm 3  ?dm 3‬‬ ‫‪( )  ...‬‬ ‫‪km 2  ? hm 2‬‬ ‫‪( )  ...‬‬

‫مثال(‪ :)15‬تبدیل واحدهای زیر را به روش زنجیره ای انجام دهید و جواب خود را به صورت نمادگذاری علمی بنویسید‪.‬‬

‫‪400km  ? mm‬‬

‫‪2000pg  ?dg‬‬

‫‪6 103THZ  ?GHZ‬‬

‫مثال(‪:)16‬‬
‫‪10‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫مثال(‪ :)17‬فاصله بین دو نقطه در سطح زمین ‪ 3 / 2 102‬کیلومتر است‪.‬فاصله این دو نقطه چند ذرع است؟ (هر ذرع ‪ 104cm‬است)‬

‫تمرین(‪ 12/5 :)7‬خروار چند تن است؟ (مثقال‪1 =640‬من تبریز و ‪100‬من تبریز = ‪1‬خروار و گرم ‪1 = 4/68‬مثقال)‬

‫مثال(‪ :)18‬یک سال نوری تقریبأ چند برابر یک یکای نجومی است؟ (فاصله زمین تا خورشید ‪ 2 1011 m‬است‪).‬‬

‫مثال(‪ )19‬تندی یک کشتی ‪ 8‬گره است‪ .‬تندی این کشتی تقریبأ چند مایل بر ساعت است؟ (هر مایل در دریا تقریبأ‪1800m‬و هر گره تقریبأ‬
‫‪m‬‬
‫‪ 0 / 5‬است‪).‬‬
‫‪s‬‬

‫تمرین(‪ :)8‬هریک از واحدهای زیر را به کمک قاعدۀ زنجیره ای به واحد خواسته شده تبدیل کنید‪.‬‬

‫مثال(‪ :)20‬تبدیل واحدهای زیر را به روش تناسب انجام دهید‪.‬‬

‫‪2000MHZ  ?GHZ‬‬

‫‪700cm 2  ?  m 2‬‬

‫‪200dm 3  ? nm 3‬‬
‫‪11‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫بعضی از تبدیل واحدهای مهم و پُر کاربرد حجم‪:‬‬

‫‪1m  1000lit‬‬
‫‪3‬‬

‫‪1cm 3  1cc  103 lit  1mlit‬‬

‫‪1lit  1dm 3‬‬

‫تبدیل واحد مهم و پُرکاربرد مساحت‪:‬‬

‫‪1m 2  104cm 2‬‬
‫‪1cm 2  104 m 2‬‬

‫برخی از تبدیل واحدهای مهم و پُرکاربرد ترکیبی‪:‬‬

‫‪3 / 6‬‬ ‫‪Kg‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪Kg g‬‬

‫‪Km‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪‬‬
‫‪m3‬‬ ‫‪cm 3‬‬ ‫‪m 3 lit‬‬
‫‪h‬‬
‫‪3 / 6‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪1000‬‬

‫مثال(‪ :)21‬برای پر کردن ظرفی با گنجایش ‪ 15‬دسی متر مکعب چند پیمانۀ ‪ 300‬میلی لیتری آب الزم است؟‬

‫مثال(‪ :)22‬طول و عرض مکعبی به ترتیب ‪ 0 / 002 105 dm‬و ‪ 0 / 0004 10  m‬است‪ .‬اگر حجم این مکعب ‪ 3 / 2 106 lit‬باشد‬
‫‪10‬‬

‫ارتفاع آن چند دسی متر است؟‬

‫مثال(‪ :)23‬مساحت یک دایره ‪ 1 / 2 1011‬میکرومتر مربع است‪ .‬قطر این دایره بر حسب میلی متر کدام است؟‬

‫تمرین(‪ :)9‬مجموع ‪500‬نانو فاراد و ‪20‬میکرو فاراد‪ ،‬چند پیکو فاراد است؟‬

‫‪g‬‬ ‫‪kg‬‬ ‫‪g‬‬

‫حساب کنید‪.‬‬ ‫مثال(‪ :)24‬چگالی جسمی ‪ 500 3‬است‪ .‬چگالی این جسم را بر حسب ‪ 3‬و‬
‫‪Lit m‬‬ ‫‪cm‬‬
 ‫‪12‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫مثال(‪ :)25‬حباب هوایی از دهان یک دلفین خارج می شود و به سمت باالی دریا حرکت می کند‪ .‬مساحت حباب در هر دقیقه‪6 oocm 2 ،‬‬
‫‪m2‬‬
‫به دست آورید‪.‬‬ ‫افزایش می یابد‪ .‬آهنگ افزایش سطح حباب را بر حسب‬
‫‪h‬‬

‫مثال(‪:)26‬یک استخر آب کشاورزی به شکل مکعب مستطیل با ابعاد ‪ 12m  6m  2m‬پر از آب است‪ .‬اگر آهنگ آب ورودی و‬
‫‪m3‬‬ ‫‪lit‬‬
‫‪ 1 / 8‬باشد‪ ،‬این استخر پس از چند ساعت خالی می شود؟‬ ‫‪,10‬‬ ‫خروجی به ترتیب‬
‫‪min‬‬ ‫‪s‬‬

‫تمرین(‪ :)10‬در بدنۀیک مخزن نفت به شکل استوانه‪،‬که ارتفاع آن ‪ 6m‬و شعاع قاعدۀ آن ‪ 5 2m‬است سوراخی ایجاد شده و نفت با آهنگ ثابت‬
‫‪Lit‬‬
‫‪ 15‬از آن خارج می شود‪.‬پس از گذشت ‪5‬ساعت‪ ،‬ارتفاع نفت درون مخزن به چند متر می رسد؟ )‪(  3‬‬
‫‪s‬‬

‫تمرین(‪ :)11‬سریع ترین رشد گیاه مربوط به گیاهی موسوم به هِسپِرویُوکا است که در مدت ‪ 14‬روز‪ 3/7 ،‬متر رشد می کند‪ .‬آهنگ رشد این گیاه‬
‫بر حسب میکرومتر بر ثانیه چقدر است؟‬

‫تمرین(‪ :)12‬یک اینچ برابر ‪ ،2/54cm‬یک فوت برابر ‪ 12‬اینچ و یک یارد برابر ‪ 3‬فوت است‪ 1143/00mm .‬برابر چند یارد است؟‬

‫‪m‬‬
‫‪ 102‬به کار برده و یکای سایر کمیت ها را‬ ‫تمرین(‪:)13‬دانش آموزی به اشتباه در حل مسأله ها‪ ،‬یکای جرم را ‪ 103 kg‬و یکای شتاب را‬
‫‪s2‬‬
‫درست در نظر می گیرد‪ .‬با توجه به این مفروضات‪ ،‬یکای انرژی چند برابر ژول است؟‬

‫‪km‬‬
‫‪ 30‬در مدت ‪  107 s‬یک بار به دور خورشید می چرخد‪ .‬شعاع مدار حرکت زمین به دور خورشید‬ ‫تمرین(‪ :)14‬کرۀ زمین با تندی ثابت‬
‫‪s‬‬
‫چند مگامتر است؟‬
 ‫‪13‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫دقت اندازه گیری‪:‬‬

‫نکته‪ :‬با انتخاب وسیله های دقیق و روش صحیح اندازه گیری می توان دقت اندازه گیری را افزایش داد وخطای اندازه گیری را کاهش داد ولی‬

‫نمی توان خطا را به صفر رساند‪.‬‬

‫الف) دقت اندازه گیری‪ ........... :‬مقداری است که یک ابزار اندازه گیری می تواند اندازه بگیرد‪ .‬یا کمینۀ تقسیم بندی مقیاس آن وسیله است‪.‬‬

‫مثال(‪ :)27‬دقت هر یک از وسایل اندازه گیری زیر را تعین کنید‪.‬‬

‫‪..............‬‬ ‫‪..............‬‬

‫‪..............‬‬
‫‪..............‬‬

‫‪..............‬‬ ‫‪..............‬‬
 ‫‪14‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫ب) مهارت شخص آزمایشگر‪:‬‬

‫یکی از این مهارت ها نحوۀ خواندن نتیجۀ اندازه گیری است‪.‬‬

‫نکته‪ :‬خطای مشاهده ناشی از اختالف منظر در دستگاه هایی که نتیجۀ اندازه گیری به صورت رقمی( دیجیتال) مشخص می شود بی تأثیراست‪.‬‬

‫پ) تعداد دفعات اندازه گیری‪:‬‬

‫مثال(‪ :)28‬در آزمایشی‪ ،‬عددهای ‪ 5/7‬و‪ 6/5‬و‪ 5/9‬و‪ 10/1‬و‪ 1/2‬و‪ ،6/7‬به عنوان نتیجه به دست آمده است‪ .‬جواب نهایی برای آزمایش چه عددی‬

‫است؟‬

‫مثال(‪ :)29‬نتیجۀ هشت با ر اندازه گیری جسمی در آزمایشگاه در جدول زیر آمده است‪ .‬کدام گزینه گزارش دقیق تر و قابل قبولی از این اندازه‬

‫گیری می باشد؟‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪122g 121g‬‬ ‫‪127g‬‬ ‫‪122g‬‬ ‫‪123g‬‬ ‫‪121g‬‬ ‫‪128g‬‬ ‫‪122g‬‬
 ‫‪15‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫تمرین(‪ :)15‬دقت هر یک از وسایل اندازه گیری زیر را تعین کنید‪.‬‬

‫تمرین(‪:)16‬در یک وسیلۀ اندازه گیری جرم‪ ،‬فاصلۀ بین ‪ 1/0kg‬و ‪ 3/5kg‬به ‪ 20‬قسمت مساوی تقسیم شده است‪ .‬دقت این وسیله چند گرم است؟‬

‫تمرین(‪ :)17‬کدام یک از اندازه گیری های زیر‪ ،‬از دقت کمتری برخوردار است؟‬

‫‪536000m )1‬‬

‫‪5 / 340106 mm )2‬‬

‫‪5 / 34km )3‬‬

‫‪5 / 3400103 cm )4‬‬

‫‪16‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫چگالی(جرم حجمی)‪:‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪kg‬‬
‫‪‬‬ ‫جرم ‪ ................‬هر ماده را چگالی آن ماده می گویند‪ ( .‬نسبت جرم به حجم ماده)‬
‫‪V‬‬ ‫‪m3‬‬

‫‪2 m 2 V 1‬‬ ‫رابطۀ مقایسه ای‪:‬‬ ‫چگالی کمیتی ‪ ..............‬است‪.‬‬

‫) () ( ‪‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪m1 V 2‬‬
‫‪g kg g‬‬
‫( می باشد‪.‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫از دیگر واحد های چگالی )‬
‫‪lit lit cm 3‬‬

‫جرم و حجم جسم هم تغییر اند بنابر این چگالی جسم مستقل از جرم و حجم جسم می باشد‪.‬‬

‫‪m‬‬ ‫‪v‬‬

‫‪v‬‬ ‫‪m‬‬

‫‪m‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ = tan  ‬شیب نمودار‬ ‫‪‬‬ ‫‪ = tan  ‬شیب نمودار‬ ‫‪‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪m ‬‬

‫نکته‪ :‬هرچه فاصلۀ بین مولکول های یک جسم کمتر باشد چگالی آن بیشتر است به عبارتی جسم چگال تر است‪.‬‬

‫چگالی جامد > چگالی مایع > چگالی گاز‬

‫‪ V  a 3‬حجم مکعب‬ ‫حجم بعضی از اشکال هندسی‪ ،‬پُر کاربرد در مسائل‪:‬‬

‫‪ V‬حجم مکعب مستط یل‬ ‫‪ a b c‬‬ ‫‪ V   r 2h‬حجم استوانۀ تو پُر‬

‫‪ V  1  r 2h‬حجم مخروط‬ ‫) ‪ V   h (r22  r12‬حجم استوانۀ توخالی‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ V   r 3‬حجم کرۀ تو پُر‬ ‫و‬ ‫) ‪ V   (r23  r13‬حجم کرۀ تو خالی‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
 ‫‪17‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫‪V1‬‬ ‫‪V2‬‬ ‫اگر جسم شکل هندسی مشخصی نداشته باشد‪ ،‬حجم جسم به وسیلۀ استوانۀ مدرج مانند شکل زیر تعیین میشود‪.‬‬

‫‪ V V 2 V 1‬حجم جسم‬

‫مثال(‪ :)30‬تاجی فلزی به شما داده شده است و ادعا می شود که از طالی خالص ساخته شده است‪ .‬چگونه می توانید درستی این ادعا را بررسی‬
‫کنید؟‬

‫‪g‬‬ ‫‪kg‬‬
‫مثال(‪ :)31‬با توجه به داده های شکل مقابل چگالی جسم را بر حسب ‪ 3‬و‬
‫‪lit m‬‬

‫تعیین کنید‪.‬‬

‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬
‫‪)0 / 8‬‬ ‫‪3‬‬
‫مثال(‪ :)32‬جرم یک لیتر نفت و یک لیتر آب را بر حسب کیلو گرم حساب کنید‪ ( .‬چگالی آب ‪ 1 3‬و چگالی نفت‬
‫‪cm‬‬ ‫‪cm‬‬

‫مثال(‪ :)33‬جسم‪ A‬از جسم ‪ B‬سنگین تر است آیا می توان گفت حتمأ چگالی جسم ‪ A‬از چگالی جسم‪ B‬بیشتر است؟توضیح دهید‪.‬‬
 ‫‪18‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫مثال(‪ :)34‬گلوله ای به جرم ‪ 162g‬را را به آرامی درون آب ظرف استوانه ای شکل به شعاع قاعدۀ ‪ 10cm‬می اندازیم‪ .‬اگر ارتفاع آب درون ظرف‬
‫‪ 4/5mm‬باال بیاید الف) چگالی گلوله را تعیین کنید‪ .‬ب) می خواهیم مکعبی به جرم‪ 21/6g‬از جنس گلوله بسازیم طوریکه اگر آن را درون نفت‬
‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬
‫‪ 0/ 8‬و ‪)   3‬‬ ‫‪3‬‬
‫بیاندازیم در نفت فرو نرود‪ ،‬حداقل ابعاد این مکعب چند میلی متر است؟ ( چگالی آب ‪ 1 3‬و چگالی نفت‬
‫‪cm‬‬ ‫‪cm‬‬

‫مثال(‪ :)35‬جرم جسم‪ A‬دو برابر جرم جسم ‪ B‬و چگالی آن ‪ 2/5‬برابر چگالی جسم ‪ B‬است‪ .‬حجم جسم ‪ B‬چند برابر حجم جسم ‪ A‬می باشد؟‬

‫مثال(‪ :)36‬اگر در اثر کاهش دما و انقباض‪ ،‬حجم جسمی ‪20‬درصد کاهش یابد‪ ،‬چگالی آن تقریبأ چند درصد افزایش می یابد؟‬

‫‪N‬‬
‫است؟‬ ‫مثال(‪ :)37‬شیر آبی باز است و در هر دقیقه ‪ 30‬لیتر آب از آن به درون ظرفی می ریزد‪ .‬آهنگ افزایش وزن ظرف چند‬
‫‪s‬‬
‫‪g‬‬
‫‪w  1 3‬‬
‫‪cm‬‬

‫مثال(‪ :)38‬کره ای تو پُر با شعاع ‪ R‬را ذوب کرده و با استفاده از مصالح آن‪ ،‬یک استوانه با شعاع داخلی ‪ R ‬و شعاع خارجی ‪ R‬می سازیم‪ .‬اگر‬
‫‪R‬‬
‫را تعیین کنید‪.‬‬ ‫ارتفاع استوانۀ ساخته شده برابر‪ 2R‬باشد‪ ،‬نسبت‬
‫‪R‬‬

‫‪g‬‬
‫‪ 1 / 2‬نماییم‪ ،‬جرم مجموعه ‪ 540g‬و در صورتی‬ ‫مثال(‪ :)39‬جرم یک ظرف فلزی تو خالی ‪300g‬است‪ .‬اگر این ظرف را پر از مایعی به چگالی‬
‫‪cm 3‬‬
‫که پر از نوعی روغن نماییم‪ ،‬جرم مجموعه ‪ 460g‬می شود‪ .‬چگالی این روغن چند گرم بر لیتر است؟‬

‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬
‫‪ 4‬را به آرامی درون ظرف غوطه ور می کنیم‪ .‬اگر‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 0 / 8‬پر شده است‪ .‬گلوله ای به چگالی‬ ‫مثال(‪ :)40‬درون ظرفی از نفت به چگالی‬
‫‪cm‬‬ ‫‪cm 3‬‬

‫‪N‬‬
‫‪) g 10‬‬ ‫‪ 100‬گرم نفت بیرون بریزد‪ ،‬وزن گلوله چند نیوتن است؟ (‬
‫‪Kg‬‬
 ‫‪19‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫مثال(‪ :)41‬ظرفی مطابق شکل لبریز از روغن است‪ .‬کره ای به جرم ‪18‬گرم را به کمک یک میلۀ بسیار نازک به وسط ظرف می بریم‪ .‬در نتیجۀ این‬
‫اتفاق ‪20‬گرم روغن از ظرف بیرون می ریزد‪ .‬اگر کره رها کنیم به کدام سمت حرکت می کند؟(از حجم میله صرف نظر کنید)‬

‫‪ )4‬باید حجم کره یا چگالی روغن مشخص باشد‬ ‫‪ )3‬بی حرکت می ماند‬ ‫‪ )2‬پایین‬ ‫‪ )1‬باال‬

‫) ‪V (cm 3‬‬ ‫‪A‬‬

‫را تعیین کنید‪.‬‬ ‫مثال(‪ :)42‬نمودار حجم بر حسب جرم برای دو فلز ‪ A‬و ‪ B‬مانند شکل مقابل است‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪A‬‬

‫) ‪m (g‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪40‬‬

‫‪3‬‬
‫‪(tan 30 ‬‬ ‫از این گاز چند مترمکعب است؟ )‬ ‫مثال(‪:)43‬نمودار تغییرات حجم بر حسب جرم برای گازی مطابق شکل است‪ .‬حجم ‪3kg‬‬
‫‪3‬‬
‫) ‪V (Lit‬‬

‫) ‪m (g‬‬

‫مثال(‪:)44‬در مخلوطی از آب و یخ‪ ،‬مقداری یخ ذوب می شود و حجم مخلوط ‪ 5cm 3‬کاهش می یابد‪ .‬جرم یخ ذوب شده چند گرم است؟‬

‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬
‫‪   1‬آب‬ ‫‪3‬‬
‫‪   0 / 9 3‬یخ و‬
‫‪cm‬‬ ‫‪cm‬‬

‫مثال(‪ :)45‬شکل زیر نیم کره ای از جنس آهن را نشان می دهد که حفره ای به شکل نیم کره در آن ایجاد شده است‪ .‬اگر چگالی آهن‬
‫‪g‬‬
‫‪   8‬باشد‪ ،‬جرم این جسم چند گرم است؟ )‪(  3‬‬
‫‪cm 3‬‬
 ‫‪20‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫نکته‪ :‬اگر داخل جسمی حفره ای وجود داشته باشد‪ ،‬برای تعیین حجم حفره از تفاضل حجم واقعی(حجم توپر) و حجم ظاهری جسم استفاده می کنیم‪.‬‬

‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬
‫واقعی ‪ – v‬ظاهری ‪ = v‬حجم حفره‬ ‫و‬ ‫‪ V ‬واقعی‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪V V ‬‬

‫‪g‬‬
‫‪ 8‬باشد‪ ،‬مکعب‪:‬‬ ‫مثال(‪ :)46‬طول هر ضلع یک مکعب فلزی ‪ 10cm‬و جرم آن ‪ 6/4kg‬است‪ .‬اگر چگالی فلز‬
‫‪cm 3‬‬

‫‪ )2‬تو پُر و حجم آن ‪ 100cm 3‬است‪.‬‬ ‫‪ )1‬توپُر و حجم آن ‪800cm 3‬‬

‫‪ )4‬حفرۀ خالی دارد و حجم حفره ‪ 200cm 3‬است‬ ‫‪ )3‬حفرۀ خالی دارد و حجم حفره ‪ 800cm 3‬است‬

‫‪g‬‬
‫‪ ، 20‬مکعبی ساخته شده که حجم آن ‪ 250cm 3‬است و در داخل مکعب حفره ای وجود دارد‪ .‬اگر جرم مکعب‬ ‫مثال(‪ :)47‬از فلزی به چگالی‬
‫‪cm 3‬‬
‫‪ 2960g‬باشد‪ ،‬حجم حفره چند سانتی متر مکعب است؟‬

‫تمرین(‪ :)18‬یک مکعب به ابعاد ‪ 5cm‬از فلزی به چگالی ‪ 8‬گرم بر سانتی متر مکعب ساخته شده است‪ .‬داخل آن حفره ای وجود دارد‪ .‬اگر حفره‬
‫را با مایعی به چگالی ‪ 2‬گرم بر سانتی متر مکعب پُر کنیم‪ ،‬جرم کل مکعب ‪ 958g‬می شود‪ .‬جرم مایع داخل حفره چند گرم است؟‬

‫چگالی آلیاژها [ مخلوط ها و محلول ها ]‪:‬‬

‫اگر چند جسم با مشخصات ) ‪ (m1,v 1),(m2 ,v 2‬و‪ ...‬را با هم مخلوط کرده به شرطی که تغییر حجمی صورت نگیرد‬
‫‪m1  m 2  ...‬‬
‫‪‬‬ ‫چگالی مخلوط برابر است‪:‬‬
‫‪V 1 V 2  ...‬‬

‫‪m1  m 2‬‬
‫‪‬‬ ‫اگر حجم مادۀ حاصل با مجموع حجم های اولیه برابر نباشد(تغییر حجم صورت گیرد)‪:‬‬
‫‪V‬‬
 ‫‪21‬‬ ‫یوسفی‬ ‫تهیه و تنظیم ‪:‬‬ ‫فصل اول فیزیک و اندا زه گیری‬ ‫فیزیک(‪ )1‬تقویتی‬

‫‪g‬‬
‫‪ 0 / 8‬است‪ ،‬مخلوط می کنیم‪ .‬اگر تغییر‬ ‫مثال(‪ 90g :)48‬مادۀ ‪ A‬را که حجمش ‪100‬سانتی متر مکعب است با ‪ 200‬گرم مایع ‪ B‬که چگالی آن‬
‫‪cm 3‬‬
‫حجم مایع ها در مخلوط ناچیز باشد‪ ،‬چگالی مخلوط تقریبأ چند گرم بر سانتی متر مکعب است؟‬

‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬
‫‪ 9‬داریم‪ .‬اگر جرم مادۀ ‪ 3 ،B‬برابر جرم مادۀ ‪ A‬باشد‪ ،‬چگالی مخلوط چند‬ ‫‪3‬‬
‫مثال(‪ :)49‬مخلوطی از دو مادۀ ‪ A‬و ‪ B‬به چگالی های ‪ 2 3‬و‬
‫‪cm‬‬ ‫‪cm‬‬
‫کیلوگرم بر متر مکعب است؟‬

‫مثال(‪ :)50‬نمودار جرم بر حسب حجم دو مایع ‪A‬و‪ B‬مانند شکل زیر است‪ .‬اگر حجم مساوی از این دو مایع را با هم مخلوط کنیم‪ ،‬چگالی مخلوط‬
‫چند کیلوگرم بر متر مکعب است؟(از تغییر حجم در حین مخلوط صرف نظر کنید)‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫باقی‬ ‫تمرین(‪ :)19‬مخلوطی از دو نوع مایع با چگالی های ‪ 1‬و ‪ 2‬درست شده است‪ .‬اگر حجم آن از مایعی به چگالی ‪ 1‬بوده و‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫مانده از مایعی به چگالی ‪ 2‬باشد‪ ،‬چگالی مخلوط برابر کدام است؟‬

‫‪3 12‬‬ ‫‪1  22‬‬ ‫‪2  21‬‬ ‫‪3 12‬‬

‫‪)4‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)2‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪1  22‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2  21‬‬

‫تمرین(‪ :)20‬جواهر فروشی در ساختن یک قطعه جواهر به جای طالی خالص‪ ،‬مقداری نقره نیز به کار برده است‪ .‬اگر حجم قطعۀ ساخته شده ‪5‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬
‫‪( AU  19‬‬ ‫‪3‬‬
‫سانتی متر مکعب و چگالی آن ‪ 13 / 6 3‬باشد‪ ،‬جرم نقرۀ به کار رفته چند گرم است؟ ‪, Ag  10 3‬‬
‫‪cm‬‬ ‫) ‪cm‬‬ ‫‪cm‬‬

‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬
‫‪ 4‬و حجم ‪ 4cm 3‬مخلوط کنیم و ‪20‬درصد حجم کل اولیۀ‬ ‫‪3‬‬
‫تمرین(‪ :)21‬اگر ماده ای به چگالی ‪ 2 3‬و حجم ‪ 6cm 3‬را با ماده ای به چگالی‬
‫‪cm‬‬ ‫‪cm‬‬
‫‪g‬‬
‫است؟‬ ‫آن ها کاهش یابد چگالی مخلوط چند‬
‫‪cm 3‬‬