‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫فهرست مطالب بخش اول‬

‫فصل اول‪ :‬آشنایی با استاتیک ‪4 ......................................................................................................................‬‬

‫‪ -1-1‬اسکالر و بردارها‪4 .......................................................................................................................................‬‬

‫‪ -2-1‬جمع دو بردار به روش هندسی ‪5 .....................................................................................................................‬‬

‫‪ -3-1‬تفاضل دو بردار به روش هندسی ‪5 ...................................................................................................................‬‬

‫‪ -4-1‬واحدها ‪6..................................................................................................................................................‬‬

‫‪ -5-1‬یادآوری ‪6.................................................................................................................................................‬‬

‫فصل دوم‪ :‬نیروها ‪9 ....................................................................................................................................‬‬

‫‪ -1-2‬مجموعههای دو بعدی نیرو ‪11........................................................................................................................‬‬

‫‪ -2-2‬گشتاور ‪16................................................................................................................................................‬‬

‫‪ -3-2‬قضیه وارینون ‪11........................................................................................................................................‬‬

‫‪ -4-2‬مجموعههای نیرو‪-‬کوپل ‪23............................................................................................................................‬‬

‫‪ -5-2‬برآیندها ‪25...............................................................................................................................................‬‬

‫فصل سوم‪ :‬تعادل ‪22...................................................................................................................................‬‬

‫‪ -1-3‬مقدمه ‪22.................................................................................................................................................‬‬

‫‪ -2-3‬مجزاسازی مجموعههای مکانیکی ‪21.................................................................................................................‬‬

‫‪ -3-3‬رسم ترسیمه آزاد جسم ‪33............................................................................................................................‬‬

‫‪ -4-3‬شرایط تعادل ‪35.........................................................................................................................................‬‬

‫‪ -5-3‬گروههای تعادل ‪35......................................................................................................................................‬‬

‫فصل چهارم‪ :‬نیروهای گسترده ‪42....................................................................................................................‬‬

‫‪ -1-4‬مقدمه ‪42.................................................................................................................................................‬‬

‫‪ -2-4‬دسته بندی نیروهای گسترده ‪44.....................................................................................................................‬‬

‫‪ -3-4‬مراکز جرم و مراکز هندسی ‪45........................................................................................................................‬‬

‫‪2‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪ -1-3-4‬مرکز جرم ‪45 .....................................................................................................................................................‬‬

‫‪ -2-3-4‬مراکز هندسی ‪46 .................................................................................................................................................‬‬

‫‪ -3-3-4‬مرکز سطح سطوح مرکب ‪42 ...................................................................................................................................‬‬

‫‪ -4-4‬مباحث ویژه ‪51..........................................................................................................................................‬‬

‫‪ -1-4-4‬تیرها ‪ -‬اثرات خارجی ‪51 .......................................................................................................................................‬‬

‫‪ -1-1-4-4‬انواع تیرها ‪51 .........................................................................................................................................‬‬

‫‪ -2-1-4-4‬بارهای گسترده ‪53 ...................................................................................................................................‬‬

‫‪ -2-4-4‬تیرها ‪ -‬اثرات داخلی ‪56 .........................................................................................................................................‬‬

‫‪3‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫فصل اول‪ :‬آشنایی با استاتیک‬

‫‪ -1-1‬اسکالر و بردارها‬
‫کمیتها بر دو نوع میباشند‪:‬‬
‫‪ .1‬کمیت های اسکالر‪ :‬کمیتهایی هستند که فقط دارای مقدار میباشند‪ ،‬مانند زمان‪ ،‬حجم‪ ،‬چگالی‪ ،‬انرژی و‬
‫جرم‪.‬‬
‫‪ .2‬کمیتهای برداری ‪ :‬کمیتهایی هستند که عالوه بر مقدار‪ ،‬دارای امتداد و جهت هستند‪ ،‬مانند جابجایی‪،‬‬
‫سرعت‪ ،‬شتاب‪ ،‬نیرو‪ ،‬گشتاور و مومنتوم‪.‬‬
‫بردارها به سه دسته تقسیم میشوند‪:‬‬
‫‪ .1‬بردار آزاد‪ :‬برداری است که خط اثر آن به هیچ خط منحصر بفردی در فضا وابسته نبوده و محدود‬
‫نمیباشد‪ .‬مانند بردار جابجایی جسمی که حرکت بدون دوران دارد‪.‬‬
‫‪ .2‬بردار لغزان‪ :‬برداری است که برای آن یک خط اثر منحصربفرد در فضا باید حفظ شود که در راستای آن‬
‫کمیت مورد نظر عمل می نماید‪ .‬مانند کنش یک نیروی خارجی بر روی یک جسم صلب‪.‬‬
‫‪ .3‬بردار ثابت‪ :‬برداری است که برای آن یک نقطه اثر منحصربفرد مشخص میشود و درنتیجه بردار مزبور‬
‫دارای موقعیتی خاص در فضا است‪ .‬مانند کنش یک نیرو بر روی یک جسم تغییر شکل پذیر‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪-2-1‬جمع دو بردار به روش هندسی‬

‫‪V=V1+ V2‬‬
‫‪ .1‬روش متوازی االضالع‬

‫‪ .2‬روش مثلث‬

‫‪-3-1‬تفاضل دو بردار به روش هندسی‬

‫)‪V1 – V2 = V1 + (-V2‬‬
‫‪ .1‬روش متوازی االضالع‬

‫‪ .2‬روش مثلث‬

‫‪5‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪ -4-1‬واحدها‬

‫آمریکایی یا انگلیسی‬ ‫‪SI‬‬ ‫کمیت‬

‫‪Slug‬‬ ‫اسالگ‬ ‫‪KG‬‬ ‫کیلوگرم‬ ‫جرم‬

‫‪ft‬‬ ‫فوت‬ ‫‪m‬‬ ‫متر‬ ‫طول‬
‫‪sec‬‬ ‫ثانیه‬ ‫‪S‬‬ ‫ثانیه‬ ‫زمان‬
‫‪lb‬‬ ‫پوند‬ ‫‪N‬‬ ‫نیوتن‬ ‫نیرو‬

‫‪-5-1‬یادآوری‬

‫‪ .1‬ضرب داخلی‪:‬‬

‫‪6‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪ .2‬ضرب خارجی‪:‬‬

‫‪ .3‬دترمینان‪:‬‬

‫‪7‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬برای دو بردار زیر ضرب داخلی و خارجی را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫نکته‪:‬‬
‫قانون سینوسها و کسینوسها‬

‫‪8‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫فصل دوم‪ :‬نیروها‬

‫هنگام بررسی مکانیک اجسام صلب که تنها با اثرات خالص خارجی‬

‫نیروها سروکار دارد‪ ،‬تجربه نشان داده است که الزم نیست کنش یک‬
‫نیروی وارده‪ ،‬به نقطهای خاص محدود شود‪ .‬ازاینرو‪ ،‬نیروی ‪ P‬وارده بر‬
‫ورق صلب در شکل میتواند بر نقطه ‪ A‬یا بر ‪ B‬و یا هرنقطه ای دیگر‬
‫واقع بر خط اثر نیرو اعمال شود‪ ،‬بدون آنکه اثرات خالص خارجی نیروی‬
‫‪ P‬تغییر یابد‪ .‬اثرات خارجی در این حالت عبارتند از ‪ :‬نیروی وارده بر ورق توسط یاتاقان تکیه گاهی واقع در‬
‫نقطه ‪ O‬و همچنین نیروی وارده بر ورق توسط غلتک تکیه گاهی در نقطه ‪.C‬‬
‫این نتیجهگیری با اصل انتقال پذیری بیان میشود که اظهار میدارد یک نیرو میتواند بر هر نقطه از خط اثر‬
‫معین آن وارد شود‪ ،‬بدون آنکه اثرات خارجی برآیند نیروی وارده بر جسم صلب تغییر کند‪.‬‬
‫هنگامی که فقط اثرات خارجی برآیند یک نیرو بایستی مورد تحقیق قرارگیرد‪ ،‬آن نیرو را میتوان یک بردار‬
‫لغزان تلقی نمود و الزم و کافی است که مقدار‪ ،‬راستا و خط اثر نیروی مزبور مشخص شود‪ .‬از آنجا که مطالب‬
‫مورد بحث در این درس‪ ،‬اساساً مکانیک اجسام صلب میباشد‪ ،‬تقریباً همه نیروها را بصورت بردارهای لغزان در‬
‫نظر میگیریم که بر جسم صلب وارد میآیند‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫نیروها میتوانند متمرکز و یا گسترده باشند‪ .‬در واقع هر نیروی تماسی‪ ،‬بر روی یک سطح محدود اعمال میشود‬
‫و در نتیجه یک نیروی گسترده است‪ .‬هنگامی که ابعاد سطح مزبور در مقایسه با سایر ابعاد جسم بسیار کوچک‬
‫باشد‪ ،‬میتوان نیرو را در یک نقطه‪ ،‬متمرکز تلقی نمود و خطایی قابل چشم پوشی را متحمل شد‪.‬‬
‫نیرو میتواند بر روی یک سطح گسترده شود‪ ،‬به عنوان مثال در حالت تماس مکانیکی‪ ،‬یا میتواند در تمامی‬
‫حجم جسم گسترش یابد مانند هنگامی که یک نیروی حجمی بر جسم اثر نماید‪ .‬وزن یک جسم‪ ،‬نیروی جاذبه‬
‫گرانشی است که بر تمامی حجم آن گسترده میشود ولی می توان آن را بصورت یک نیروی متمرکز در نظر‬
‫گرفت که بر مرکز گرانش جسم وارد می آید‪.‬‬
‫دو نیروی ‪ F1‬و ‪ F2‬را در صفحه مشترک آنها میتوان با استفاده از‬
‫قاعده جمع متوازی االضالع‪ ،‬با یکدیگر جمع کرد تا مجموع یا برآیند‬
‫‪ R‬آنها‪ ،‬مطابق شکل بدست آید‪.‬‬

‫اگر دو نیروی همرس در یک صففحه قرارگیرنفد امفا هماننفد شفکل‬

‫مقابل‪ ،‬بر دو نقطه متفاوت وارد آید‪ ،‬با کفاربرد اصفل انتقفال پفذیری‬
‫میتوانیم آنها را در امتفداد خفط اثرشفان حرکفت دهفیم و مجمفوع‬
‫برداری ‪ R‬را در نقطه همرسی ‪ A‬تکمیل کنیم‪ .‬برآینفد ‪ R‬مفیتوانفد‬
‫جانشین ‪ F1‬و ‪ F2‬گردد‪ ،‬بدون آنکه اثر خارجی آنها بر جسم موردنظر‬
‫تغییر یابد‪.‬‬
‫از قاعده جمع مثلث نیز میتوان برای بدست آوردن ‪ R‬استفاده کرد‪،‬‬
‫اما الزمه این عمل حرکت دادن خط اثر یکی از نیروها مطابق شکل‬
‫میباشد‪ .‬در شکل همین دو نیرو به یکدیگر افزوده شدهاند و علیرغم‬
‫این که مقدار و راستای درست ‪ R‬حفظ گشته است اما خط اثر آن‬
‫دیگر صحیح نمیباشد‪ ،‬زیرا که ‪ R‬اکنون از نقطه ‪ A‬نمیگذرد‪ .‬از‬
‫اینگونه ترکیب نیروها باید پرهیز شود‪.‬‬
‫از نظر ریاضی ‪ ،‬مجموع این دو نیرو را میتوان با رابطه برداری زیر بیان کرد ‪:‬‬

‫‪11‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫عالوه بر اینکه نیاز داریم نیروها را ترکیب کنیم تا برآیند آنها را‬
‫بدست آوریم‪ ،‬اغلب مواردی که پیش میآید که الزم است یک نیرو را‬
‫به مولفههای برداری آن تجزیه کنیم که در امتدادهایی مشخص‪ ،‬اثر‬
‫میکنند‪ .‬طبق تعریف‪ ،‬دو یا چند مولفه برداری یک بردار معلوم باید‬
‫بصورت برداری با یکدیگر جمع شوند تا آن بردار معلوم را تشکیل‬
‫دهند‪ .‬بنابراین‪ ،‬نیروی ‪ R‬میتواند به دو مولفه برداری ‪ F1‬و ‪F2‬‬
‫تجزیه شود و یا این دو مولفه جانشین آن گردد‪ ،‬در حالی که‬
‫امتدادهای مشخص شده برای این دو مولفه‪ ،‬صرفاً با تکمیل کردن متوازی االضالع مطابق شکل حاصل میشوند‬
‫تا مقادیر ‪ F1‬و ‪ F2‬بدست آیند‪ .‬ارتباط بین یک نیرو و مولفه های برداری آن در راستای محورهای معلوم‪ ،‬نباید‬
‫با ارتباط بین نیرو و تصاویر عمودی آن بر روی همان محورها‪ ،‬اشتباه شود‪.‬‬

‫‪-1-2‬مجموعههای دو بعدی نیرو‬

‫متداولترین نوع تجزیه یک بردار در دو بعد‪ ،‬تجزیه آن به مولفههای مستطیلی است‪ .‬از قاعده متوازی االضالع‬
‫چنین بر میآید که بردار ‪ F‬در شکل میتواند چنین نوشته شود‪:‬‬

‫که در آن‪ Fx ،‬و ‪ Fy‬مولفه های برداری نیروی ‪ F‬هستند‪ .‬هریک از این‬
‫دو مولفه برداری به نوبه خود میتوانند بصورت حاصلضرب یک اسکالر در بردار یکه مناسب خویش نوشته شوند‪.‬‬
‫بنابراین بر حسب بردارهای یکه ‪ i‬و ‪ j‬میتوانیم چنین بنویسیم‪:‬‬

‫که در آن‪ ،‬اسکالر بردار ‪ F‬در راستای ‪ x‬و‪ y‬هستند‪ .‬مالحظه میکنیم که به طور کلی‪ ،‬مولفههای اسکالر‬
‫میتوانند مثبت یا منفی باشند‪ ،‬وابسته به این که نیروی ‪ F‬بسوی کدام ربع مثلثاتی متوجه گردد‪.‬‬
‫مولفههای اسکالر ‪ x‬و ‪ y‬با مقدار و راستای ‪ ، F‬دارای رابطه زیر میباشند‪:‬‬

‫‪11‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مقدار یک بردار بصورت یک حرف نازک مورب نوشته می شود‪ ،‬یعنی اینکه |‪ |F‬بصورت ‪ F‬چاپ میگردد و‬
‫کمیتی است که همواره غیر منفی میباشد‪ .‬ولی هنگامی که با مولفههای یک بردار کار میکنیم ‪ ،‬مولفههای‬
‫اسکالر آن که بصورت حروف نازک مورب نشان داده میشوند‪ ،‬شامل اطالعاتی در مورد عالمت جبری آنها نیز‬
‫خواهد بود‪.‬‬
‫در شکلهای زیر چند نمونه متداول از تجزیه نیروها در دو بعد نشان داده شده است که نتایج آنها بدیهی‬
‫میباشد‪ .‬در نتیجه مالحظه میشود که حفظ کردن روابط باال نمیتواند جانشین درک درست قاعده جمع‬
‫متوازیاالضالع و همچنین یافتن تصویر درست یک بردار بر روی یک محور گردد‪.‬‬

‫استفاده از مولفه های مستطیلی برای یافتن مجموع یا برآیند ‪ R‬دو نیروی همرس در یک صفحه‪ ،‬غالباً مناسب‬
‫است‪ .‬دو نیروی ‪ F1‬و ‪ F2‬را در نظر بگیرید که در ابتدا در نقطه ‪ O‬به نوک پیکان ‪ F1‬تغییر مکان داده شده است‪.‬‬
‫برای جمع کردن نیروهای ‪ F1‬و ‪ F2‬میتوانیم چنین بنویسیم‪:‬‬

‫و یا‪:‬‬

‫که از آن چنین نتیجه میگیریم‪:‬‬

‫‪12‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬مولفههای ‪ x‬و ‪ y‬هر نیرو را بدست آوردید‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬برآیند دو نیرو را بدست آورده‪ ،‬اندازه و زاویه بردار برآیند را با محور ‪ x‬محاسبه نمایید‪.‬‬

‫∑‬ ‫∑‬

‫| |‬ ‫√‬

‫⇒‬

‫مثال‪ :‬برآیند سه نیرو را به صورت برداری بدست آورده و اندازه بردار برآیند را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫| |‬ ‫√‬

‫مثال‪ :‬برآیند سه نیرو را بدست آورده‪ ،‬اندازه و زاویه بردار برآیند را با محور ‪ x‬محاسبه نمایید‪.‬‬

‫⇒‬

‫‪14‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫| |‬ ‫√‬

‫تمرین‪ :‬برآیند نیروها را برای هر قسمت بدست آورده‪ ،‬اندازه و زاویه بردار برآیند را با محور ‪ x‬محاسبه نمایید‪.‬‬

‫(‪)1‬‬ ‫(‪)2‬‬

‫(‪)3‬‬ ‫(‪)4‬‬

‫‪15‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪-2-2‬گشتاور‬
‫عالوه بر این که نیرو تمایل دارد تا یک جسم را در امتداد خط اثر خود حرکت دهد‪ ،‬این امکان نیاز موجود است‬
‫که بخواهد جسم مزبور را حول یک محور‪ ،‬به دوران درآورد‪ .‬این محور میتواند هرخطی‪ ،‬نه به موازات خط اثر‬
‫نیرو و نه متقاطع با آن باشد‪.‬‬
‫تمایل نیرو برای دوران دادن یک جسم‪ ،‬موسوم به گشتاور ‪ M‬نیرو‬
‫است‪ .‬به گشتاور لنگر نیز گفته میشود‪ .‬به عنوان نمونه آشنا و جالب‬
‫از مفهوم گشتاور‪ ،‬آچار لوله گیر را در شکل مقابل در نظر بگیرید‪.‬‬
‫آشکار است که یکی از آثار نیروی وارده عمود بر دسته آچار‪ ،‬تمایل‬
‫آن برای دوران دادن یا چرخاندن لوله حول محور قائم آن میباشد‪.‬‬
‫اندازه این تمایل‪ ،‬هم به مقدار ‪ F‬نیرو و هم به طول موثر ‪ d‬دسته‬
‫آچار بستگی دارد‪ .‬تجربه عادی نشان میدهد که اگر نیروی فشاری‬
‫وارد بر دسته آچار عمود بر آن نباشد‪ ،‬اثر آن کمتر از حالتی خواهد‬
‫بود که راستای نیرو بر دسته آچار عمود باشد‪ ،‬چنان که در شکل‬
‫نشان داده شده است‪.‬‬
‫یک جسم دوبعدی را همانند شکل درنظر بگیرید که تحت تاثیر‬
‫نیروی ‪ F‬در صفحه آن قراردارد‪ .‬واضح است که مقدار گشتاور و یا‬
‫تمایل نیرو برای دوران دادن جسم حول محور ‪ O-O‬عمود بر صفحه‬
‫جسم‪ ،‬هم متناسب با مقدار نیرو و هم متناسب با بازوی گشتاور‪،d‬‬
‫یعنی فاصله عمودی بین محور دوران و خط اثر نیرو میباشد‪.‬‬

‫بنابراین مقدار گشتاور چنین تعریف می شود‪:‬‬

‫‪16‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫گشتاور ‪ ، M‬برداری عمود برصفحه جسم است‪ .‬جهت ‪ M‬بستگی به جهت تمایل ‪ F‬برای دوران دادن جسم دارد‪.‬‬
‫مطابق شکل‪ ،‬قاعده دست راست برای تعیین جهت گشتاور بکار میرود و لذا گشتاور نیروی ‪ F‬حول محور ‪،O-O‬‬
‫با برداری در جهت انگشت شست نمایش داده میشود‪ ،‬درحالیکه چهار انگشت دیگر در جهت تمایل برای دوران‬
‫جسم خم می شوند‪.‬‬
‫گشتاور ‪ M‬از تمامی قواعد مربوط به ترکیب و جمع برداری‬
‫پیروی میکند و میتوان آن را برداری لغزان در نظر گرفت که‬
‫خط اثر آن‪ ،‬منطبق بر محور گشتاور میباشد‪ .‬واحد اصلی‬
‫گشتاور در آحاد ‪ ، SI‬نیوتن‪ -‬متر )‪ )N.m‬است‪ .‬هنگام بررسی‬
‫نیروهایی که همه آنها در یک صفحه معین عمل میکنند‪.‬‬
‫معموال گشتاور حول یک نقطه مورد بحث میباشد‪.‬‬
‫دراینصورت‪ ،‬در واقع گشتاور حول محوری عمود بر صفحه‬
‫مزبور و گذرنده از آن نقطه‪ ،‬مدنظر است‪ .‬بنابراین روال‪،‬‬
‫گشتاور نیروی ‪ F‬حول نقطه ‪ A‬دارای مقدار ‪ M = Fd‬بوده و‬
‫جهت آن‪ ،‬پادساعتگرد میباشد‪ .‬جهت گشتاور را میتوان طبق‬
‫قرارداد‪ ،‬با عالمت جبری مثبت (‪ )+‬برای جهت پادساعتگرد و‬
‫عالمت جبری منفی (‪ )-‬برای جهت ساعتگرد‪ ،‬یا برعکس‬
‫مشخص نمود‪ .‬مراعات یکسان بودن این قرارداد در خالل‬
‫تمامی یک مساله معین ضروری است‪ .‬در بررسی تعدادی از مسائل دو بعدی و بسیاری از مسائل سه بعدی‪،‬‬
‫استفاده از تحلیل برداری برای محاسبات گشتاور‪ ،‬بسیار مناسب میباشد‪ .‬گشتاور نیروی ‪ F‬حول نقطه ‪ A‬با‬
‫حاصلضرب برداری زیر بیان میشود‪:‬‬

‫که در آن ‪ r ،‬بردار موقعیت از نقطه مرجع ‪ A‬واقع بر بردار گشتاور تا هر نقطه دلخواه بر روی خط اثر نیروی ‪F‬‬
‫می باشد‪ .‬توجه کنید که بازوی گشتاور‪ ،‬یعنی ‪ ،d = r sin a‬به نقطهای خاص واقع بر خط اثر نیروی ‪ F‬با بردار‬

‫‪17‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫موقعیت ‪ r‬بستگی ندارد‪ .‬امتداد و جهت درست ‪ M‬با استفاده از قاعده دست راست و همچنین ترتیب ضرب‬
‫برداری ‪ r × F‬مشخص میشود‪ .‬بنابراین اگر انگشتان دست راست در امتداد دوران از جهت مثبت ‪ r‬به جهت‬
‫مثبت ‪ F‬خمیده شوند‪ ،‬دراین صورت انگشت شست جهت مثبت ‪ M‬را تعیین میکند‪ .‬باید به دقت ترتیب ضرب‬
‫‪ r × F‬مراعات شود‪ ،‬زیرا که ترتیب مخالف با آن یعنی ‪ ، F × r‬برداری در جهت مخالف گشتاور صحیح ایجاد‬
‫خواهد کرد‪.‬‬
‫هنگام ارزیابی گشتاور یک نیرو حول یک نقطه معین‪ ،‬انتخاب بین استفاده از حاصلضرب برداری یا استفاده از‬
‫بیان اسکالر‪ ،‬عمدتاً وابسته به هندسه مشخص شده برای مساله مورد نظر خواهد بود‪ .‬اگر فاصله عمودی بین خط‬
‫اثر نیرو و مرکز گشتاورگیری معلوم بوده و یا به سادگی قابل محاسبه باشد‪ ،‬روش اسکالر بطور کلی ساده تر‬
‫میباشد‪ .‬از سوی دیگر اگر ‪ F‬و ‪ r‬عمود بر یکدیگر نبوده و با نماد برداری به سادگی قابل بیان باشند‪ ،‬در‬
‫اینصورت غالباً روش حاصلضرب برداری ترجیح داده میشود‪.‬‬

‫‪-3-2‬قضیه وارینون‬
‫یکی از مهمترین اصول مکانیک‪ ،‬قضیه وارینون است که بیان میدارد گشتاور یک نیرو حول هر نقطه‪ ،‬مساوی با‬
‫مجموع گشتاورهای مولفه های آن نیرو حول همان نقطه میباشد‪.‬‬
‫برای اثبات این قضیه ‪ ،‬نیروی ‪ R‬را در نظر بگیرید که مطابق شکل زیر بر جسم نشان داده شده در صفحه آن‬
‫وارد میآید‪ .‬نیروهای ‪ P‬و ‪ Q‬نماینده دو مولفه غیر مستطیلی نیروی ‪ R‬هستند‪ .‬گشتاور ‪ R‬حول نقطه ‪ O‬برابر‬
‫‪MO = r × R‬‬ ‫است با‪:‬‬
‫از آنجا که ‪ R = P + Q‬است‪ ،‬میتوانیم چنین بنویسیم‪:‬‬
‫)‪r × R = r × (P + Q‬‬
‫‪MO = r × R = r × P + r × Q‬‬
‫این رابطه بیان میدارد که گشتاور ‪ R‬حول نقطه ‪ O‬مساویبا مجموع گشتاورهای مولفههای ‪ P‬و ‪ Q‬حول ‪O‬‬
‫میباشد‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬گشتاور برآیند دو نیرو را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫مثال‪ :‬گشتاور برآیند سه نیرو را حول نقطه ‪ A‬محاسبه نمایید‪.‬‬

‫‪19‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫روش اول‪:‬‬
‫نیروی ‪ F3‬بدلیل آنکه امتداد آن از نقطه ‪ A‬میگذرد‪ ،‬حول ‪ A‬گشتاور ندارد ‪)M3=0) .‬‬
‫گشتاور نیروی ‪ F1‬حول ‪ A‬برابر است با ‪:‬‬
‫(ساعتگرد)‬
‫گشتاور نیروی ‪ F2‬حول ‪ A‬برابر است با ‪:‬‬
‫(ساعتگرد)‬
‫در نتیجه گشتاور برآیند برابراست با‪:‬‬
‫(ساعتگرد)‬
‫روش دوم ‪ :‬با استفاده از دترمینان‬

‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬

‫مثال‪ :‬گشتاور برآیند دو نیرو را حول نقطه ‪ A‬محاسبه نمایید‪.‬‬

‫(‬ ‫)‬

‫(‬ ‫)‬

‫‪21‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬گشتاور نیروی نشان داده شده را حول نقطه ‪ O‬محاسبه نمایید‪.‬‬

‫روش اول‪:‬‬

‫روش دوم‪:‬‬

‫‪21‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫تمرین‪ :‬برای هر شکل‪ ،‬گشتاور نیروی نشان داده شده را حول نقطه ‪ A‬محاسبه نمایید‪.‬‬

‫(‪)1‬‬

‫(‪)3‬‬

‫(‪)2‬‬

‫‪22‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪ -4-2‬مجموعههای نیرو‪-‬کوپل‬
‫اثر یک نیرو بر یک جسم‪ ،‬توسط تمایل نیرو به کشیدن یا هل دادن جسم در راستای نیرو و همچنین دوران‬
‫دادن جسم حول هر محور غیر متقاطع با خط اثر نیرو‪ ،‬توصیف شده است‪ .‬این اثر دوگانه نیرو میتواند با‬
‫جایگزین کردن آن توسط یک نیروی مساوی و موازی با آن به اضافه یک کوپل برای جبران کردن تغییر گشتاور‬
‫نیرو بیان شود‪.‬‬
‫جایگزین کردن یک نیرو توسط یک نیرو و یک کوپل در شکل زیر نمایش داده شده‪ ،‬در حالی که نیروی معلوم‬
‫‪ F‬وارده بر نقطه ‪ ، A‬توسط نیروی مساوی ‪ F‬وارده بر نقطهای مانند ‪ B‬و کوپل ‪ M = Fd‬در جهت پادساعتگرد‪،‬‬
‫جایگزین گشته است‪ .‬این انتقال در شکل میانی مشاهده میشود که در آن دو نیروی مساوی و معکوس ‪ F‬و ‪–F‬‬
‫در نقطه ‪ B‬اضافه شدهاند‪ ،‬بدون آنکه اثر خالص خارجی نیروها بر روی جسم‪ ،‬تغییر یابد‪.‬‬

‫از شکل سمت راست نمایان است که نیروی اولیه وارده بر ‪ A‬و نیروی مساوی و معکوس وارده بر ‪ ، B‬کوپل‬
‫‪ M = Fd‬را در جهت پادساعتگرد برای این مساله نمونه تشکیل میدهند‪ .‬به این ترتیب نیروی اولیه وارده بر ‪A‬‬
‫را با یک نیروی مساوی وارده بر نقطه متفاوت ‪ B‬و یک کوپل تعویض کردهایم‪ ،‬بدون آن که در اثرات خارجی‬
‫نیروی اولیه وارده بر جسم‪ ،‬تغییری حاصل شود‪ .‬ترکیب نیرو و کوپل در شکل سمت راست‪ ،‬موسوم به مجموعه‬
‫نیرو‪-‬کوپل است‪.‬‬

‫‪23‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬نیروها و گشتاورها را با یک نیرو و یک گشتاور در نقطه ‪ A‬جایگزین نمایید‪.‬‬

‫∑‬

‫∑‬

‫مثال‪ :‬نیروها و گشتاورها را با یک نیرو و یک گشتاور در نقطه ‪ O‬جایگزین نمایید‪.‬‬

‫√‬

‫∑‬

‫‪24‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪-5-2‬برآیندها‬
‫برآیند یک مجموعه نیرو‪ ،‬سادهترین ترکیب از نیروها میباشد که میتواند جانشین نیروهای اولیه گردد بدون آن‬
‫که اثر خارجی مجموعه نیروهای وارده بر جسم صلب را تغییر دهد‪ .‬حالت تعادل یک جسم‪ ،‬حالتی است که‬
‫برآیند تمامی نیروهای وارده بر جسم برابر با صفر گردد‪ .‬هنگامی که برآیند همه نیروهای وارده بر جسم مساوی‬
‫با صفر نباشد‪ ،‬شتاب حرکت جسم از متساوی قراردادن برآیند نیروها با حاصلضرب جرم در شتاب حاصل خواهد‬
‫شد‪ .‬بنابراین هم در استاتیک و هم در دینامیک تعیین برآیندها موضوعی اساسی است‪ .‬متداولترین نوع مجموعه‬
‫نیرو در وضعیتی اتفاق می افتد که همه نیروها در صفحهای یگانه عمل میکنند‪ ،‬مانند صفحه ‪ x – y‬در شکل‬
‫زیر که در آن مجموعه سه نیروی ‪ F2 ،F1‬و ‪ F3‬نمایش داده شده است‪ .‬مقدار و امتداد نیروی برآیند ‪ ،R‬از‬
‫طریق تشکیل چند ضلعی نیرو مشخص میشود که در آن نیروها بصورت ابتدا به انتها با ترتیب دلخواه به‬
‫یکدیگر اضافه شدهاند‪.‬‬

‫از این رو برای هر مجموعه از نیروهای واقع در یک صفحه (نیروهای هم صفحه) میتوانیم چنین بنویسیم‪:‬‬

‫‪25‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫بصورت ترسیمی میتوان خط اثر درست ‪ R‬را با حفظ نمودن خطوط اثر نیروها و جمع کردن آنها طبق قانون‬
‫متوازی االضالع بدست آورد‪ ،‬چنان که در شکل برای سه نیروی مذکور نشان داده شده که ابتدا ‪ R1‬به عنوان‬
‫مجموع ‪ F1‬و ‪ F2‬بدست آمده و سپس این مجموع به ‪ F3‬اضافه شده است تا ‪ R‬حاصل شود‪ .‬در خالل این‬
‫فرآیند جمع بندی‪ ،‬از اصل جابجاپذیری نیروها استفاده شده است‪.‬‬

‫‪26‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫فصل سوم‪ :‬تعادل‬

‫‪ -1-3‬مقدمه‬
‫بحث استاتیک عمدتاً به تشریح شرایط نیرو میپردازد که برای حفظ حالت تعادل سازههای مهندسی‪ ،‬الزم و‬
‫کافی میباشند‪ .‬از اینرو‪ ،‬این فصل در مورد تعادل‪ ،‬اصلیترین بخش استاتیک را تشکیل میدهد و باید بطورکامل‬
‫بر آن تسلط یافت‪ .‬هنگام اعمال اصول تعادل‪ ،‬از مفاهیم پرورش یافته در فصل دو یعنی نیروها‪ ،‬گشتاورها‪،‬‬
‫کوپلها و برآیندها‪ ،‬پیوسته بهره خواهیم جست‪.‬‬
‫هنگامی که یک جسم در تعادل باشد‪ ،‬برآیند همه نیروهای وارده برآن مساوی با صفر است‪ .‬بنابراین‪ ،‬نیروی‬
‫برآیند ‪ R‬و کوپل برآیند ‪ ، M‬هر دو صفر می باشند و معادالت تعادل را به فرم زیر خواهیم داشت‪:‬‬

‫این معادالت ‪ ،‬هم شرط الزم کافی برای وجود تعادل هستند‪.‬‬
‫علیرغم این همه اجسام فیزیکی ذاتاً سه بعدی میباشند‪ ،‬بسیاری از آنها را میتوان دو بعدی تلقی نمود‪ ،‬به شرط‬
‫اینکه نیروهای وارده بر آنها در یک صفحه یکتا قرارگیرند و یا بتوان نیروها را بریک صفحه یگانه تصویر کرد‪ .‬در‬
‫مواردی که این ساده سازی امکان پذیر نباشد‪ ،‬مساله را باید در سه بعد در نطر گرفت‪.‬‬

‫‪27‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪-2-3‬مجزاسازی مجموعههای مکانیکی‬

‫پیش از مبادرت به اعمال روابط فوق‪ ،‬ضروری است که جسم خاص یا مجموعه مکانیکی مورد نظر برای تحلیل را‬
‫بدون هیچگونه ابهام تعریف کنیم و کلیه نیروهای وارده برآن را به روشنی و به طور کامل بیان نماییم و نشان‬
‫دهیم‪ .‬حذف کردن یک نیروی وارده و یا به احتساب در آوردن یک نیروی وارد نشده برجسم‪ ،‬باعث ایجاد خطا و‬
‫اشتباه در نتایج خواهد گشت‪ .‬ترسیمه آزاد جسم‪ ،‬مهمترین مرحله در تحلیل مسائل مکانیک میباشد‪.‬‬
‫در ادامه نمونه های متداول اعمال نیرو بر مجموعههای مکانیکی در تحلیل دو بعدی نشان داده شده است‪ .‬در هر‬
‫نمونه‪ ،‬نیروی وارده بر جسم مجزا شده توسط جسم حذف شده فرضی‪ ،‬نشان داده شدهاست‪ .‬در این موارد به‬
‫قانون سوم نیوتن باید به دقت توجه شود که بیان میدارد به ازای هر کنش‪ ،‬واکنشی مساوی و معکوس وجود‬
‫دارد‪ .‬نیروی وارده بر جسم مورد نظر توسط عضو نگهدارنده یا در تماس با آن‪ ،‬همیشه در جهت مخالف با حرکت‬
‫ممکنه برای جسم مورد نظر میباشد‪ ،‬اگر که جسم نگهدارنده یا مماس با آن برداشته شود‪.‬‬

‫در نمونه ‪ ،1‬کنش یک کابل انعطاف پذیر یا تسمه یا ریسمان و یا زنجیر متصل به جسم‪ ،‬نمایش داده شده است‪.‬‬
‫به دلیل انعطاف پذیری‪ ،‬یک ریسمان یا کابل قادر به هیچگونه مقاومت در مقابل خمش‪ ،‬برش و یا فشار نیست و‬
‫لذا فقط یک نیروی کششی در امتداد مماس بر کابل در نقطه اتصال بر جسم وارد میآورد‪ .‬جهت نیروی وارده‬
‫توسط کابل بر جسم متصل به آن‪ ،‬همواره بسوی خارج است‪ .‬هنگامی که نیروی کششی ‪ T‬در مقایسه با نیروی‬
‫وزن کابل‪ ،‬بزرگ باشد میتوانیم فرض کنیم که راستای کابل یک خط مستقیم را تشکیل میدهد‪ .‬اگر وزن کابل‬
‫در مقایسه با کشش آن قابل چشم پوشی نباشد‪ ،‬شکم دادگی کابل اهمیت مییابد و مقدار و امتداد کشش کابل‬
‫در طول آن تغییر میکند‪ .‬در نقطه اتصال کابل به جسم کابل نیرویی در امتداد مماس برخود‪ ،‬بر جسم وارد‬
‫میآورد‪.‬‬

‫هنگامی که سطوح صیقلی دو جسم در تماس با یکدیگر باشند‪ ،‬همانند نمونه ‪ ،2‬نیروی وارده از سوی یکی از دو‬
‫جسم بر دیگری‪ ،‬در راستای عمود بر مماس مشترک سطوح بوده و از نوع فشاری میباشد‪ .‬اگر چه هیچ سطح‬
‫واقعی‪ ،‬صیقلی نیست در بسیاری از موارد عملی و کاربردی مجاز به استفاده از این فرض هستیم‪.‬‬

‫‪28‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫در مواردی که سطوح تماس دو جسم‪ ،‬زبر باشند مانند نمونه ‪ 3‬نیروی تماس لزوماً عمود بر مماس مشترک‬
‫سطوح نیست‪ ،‬اما میتواند به یک مولفه مماسی یا اصطکاکی ‪ F‬و یک مولفه عمودی ‪ N‬تجزیه گردد‪.‬‬

‫نمونه ‪ ،4‬نشان دهنده گونه هایی از تکیهگاههای مکانیکی است‪ ،‬که باعث حذف نیروهای مماسی اصطکاک‬
‫میشوند و واکنش خالص سطوح تماس‪ ،‬عمود بر سطح تکیه گاهی میباشد‪.‬‬

‫نمونه ‪ ، 5‬نشانگر کنش یک عضو صیقلی راهنما بر جسم لغزنده بر روی آن است‪ .‬در این صورت‪ ،‬مقاومتی از‬
‫سوی عضو راهنما در امتداد موازی با آن وجود ندارد‪.‬‬

‫نمونه ‪ ، 6‬کنش یک اتصال مفصلی یا پین را نمایش میدهد‪ .‬چنین اتصالی قادر به تحمل نیرو در هر راستای‬
‫عمود بر محور پین میباشد‪ .‬معموالً این کنش را با دو مولفه مستطیلی نشان میدهیم‪ .‬جهت صحیح این دو‬
‫مولفه در یک مساله واقعی‪ ،‬وابسته به چگونگی بارگذاری عضو مربوطه است‪ .‬در مواردی که جهت درست این‬
‫مولفهها پیشاپیش به طریقی معلوم نگردد‪ ،‬جهت موردنظر به دلخواه انتخاب میشود‪ .‬پس از انتخاب محاسبات‪،‬‬
‫چنانچه عالمت جبری مولفه مثبت درآمد‪ ،‬مشخص میشود که جهت انتخاب شده درست میباشد‪ .‬اما اگر‬
‫عالمت جبری منفی حاصل شود‪ ،‬جهت درست مولفه‪ ،‬خالف جهت گزیده شده خواهد بود‪ .‬اگر مفصل بتواند‬
‫آزادانه حول پین بچرخد فقط نیروی ‪ R‬میتواند تحمل شود‪ .‬ولی اگر مفصل دارای آزادی چرخشی نباشد‪ ،‬کوپل‬
‫مقاومت کننده ‪ M‬نیز میتواند تحمل گردد‪ .‬مجدداً متذکر میشویم که جهت ‪ M‬به دلخواه در این نمونه نمایش‬
‫داده شده است و در یک مساله واقعی‪ ،‬وابسته به چگونگی بارگذاری عضو خواهد بود‪.‬‬

‫مثال نمونه ‪ 7‬نمایانگر برآیندهای یک گسترش به نسبت پیچیده از نیرو در سطح مقطع یک نیرو در سطح مقطع‬
‫یک تیر یا میله الغر و بلند‪ ،‬در تکیه گاه گیردار یا ثابت‪ ،‬میباشد‪ .‬واضح است که جهت درست واکنشهای ‪ F‬و‬
‫‪ V‬و کوپل خمشی ‪ M‬در یک مساله معین‪ ،‬بستگی به چگونگی بارگذاری عضو دارد‪.‬‬

‫یکی از متداولترین نیروهای وارده‪ ،‬نیروی جاذبه گرانشی همانند نیروی ‪ 8‬است‪ .‬این نیرو برهمه ذرات جرم یک‬
‫جسم اثر میکند و لذا در تمامی جسم گسترش مییابد‪ .‬برآیند نیروهای گرانشی بر کلیه عناصر یک جسم‪ ،‬وزن‬

‫‪29‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪ W = mg‬آن است که از مرکز جرم ‪ G‬جسم میگذرد و در مورد سازههای مقید به گرانش زمین‪ ،‬جهت آن‬
‫بسوی مرکز کره زمین متوجه میباشد‪ .‬در اکثر موارد‪ ،‬مکان ‪ G‬از هندسه جسم مشهود است‪ ،‬به خصوص زمانی‬
‫که جسم متقارن باشد‪ .‬در مواردی که مکان مرکز جرم مشهود نباشد‪ ،‬موقعیت ‪ G‬باید محاسبه شود و یا با انجام‬
‫آزمایش‪ ،‬تعیین گردد‪ .‬مالحظاتی مشابه‪ ،‬در مورد اثرات نیروی جاذبه مغناطیسی و الکتریکی از دور دست اعمال‬
‫میشود‪ .‬این نیروها با تاثیرات دور دست‪ ،‬همان اثر کلی را بر یک جسم صلب اعمال میکنند که نیروهایی با‬
‫مقدار و امتداد یکسان با آنها از طریق تماس مستقیم خارجی برجسم وارد میآورند‪.‬‬

‫مثال نمونه ‪ ،9‬کنش یک فنر االستیک خطی و یک فنر غیر خطی با خصوصیات سخت شوندگی یا نرم شوندگی‬
‫را نشان می دهد‪ .‬نیروی وارده توسط یک نیروی خطی‪ ،‬در کشش یا فشار‪ ،‬توسط رابطه ‪ F =kx‬بیان میشود که‬
‫در آن‪ k ،‬سختی فنر بوده و ‪ x‬جابجایی اندازه گیری شده از موقعیت خنثی یا بدون تغییر شکل فنر میباشد‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مدل سازی کنش نیروها در تحلیل دو بعدی‬

‫کنش بر روی جسم مجزا شده‬ ‫نوع تماس و منشا نیرو‬
‫‪ -1‬کابل انعطاف پذیر‪ ،‬تسمه ‪ ،‬زنجیر ‪ ،‬ریسمان با چشم پوشی نیروی وارده توسط یک کابل‬
‫انعطاف پذیر همواره یک نیروی‬ ‫از وزن کابل‬
‫کششی در امتداد کابل و بسوی‬
‫خارج می باشد‪.‬‬

‫نیروی تماس بصورت نیروی‬ ‫‪ -2‬سطوح صیقلی‬

‫فشاری بوده و در راستای عمود بر‬
‫سطوح تماس میباشد‪.‬‬

‫سطوح زبر قادر به تحمل یک‬ ‫‪ -3‬سطوح زبر‬

‫مولفه نیروی مماسی ‪( F‬نیروی‬
‫اصطکاک) عالوه بر مولفه عمودی‬
‫‪ N‬ناشی از نیروی برآیند تماسی‬
‫‪ R‬میباشند‪.‬‬
‫غلتک‪ ،‬قطاع مدور نوسانی و یا تکیه گاه‬ ‫‪ -4‬تکیهگاه غلتکی‬
‫ساچمه ای‪ ،‬یک نیروی فشاری را در‬
‫امتداد عمود بر سطح تکیهگاه وارد‬
‫میآورد‪.‬‬

‫غالف یا لغزندهای که آزادانه در‬ ‫‪ -5‬راهنمای لغزش روانکاری شده‬

‫امتداد یک عضو راهنمای صیقلی‬
‫بلغزد‪ ،‬میتواند فقط در راستای عمود‬
‫بر راهنما یک نیروی عمودی را‬
‫تحمل کند‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مدل سازی کنش نیروها در تحلیل دو بعدی‬

‫کنش بر روی جسم مجزا شده‬ ‫نوع تماس و منشا نیرو‬

‫پین با‬ ‫پین بدون‬ ‫یک اتصال مفصلی (پین) با چرخش‬ ‫‪ -6‬اتصال مفصلی (پین)‬
‫چرخش‬ ‫چرخش‬ ‫آزادانه‪ ،‬میتواند نیروی تکیهگاهی را‬
‫آزادانه‬ ‫آزادانه‬
‫در هر راستایی در صفحه عمود بر‬
‫محور خود تحمل کند این نیرو‬
‫معموال بصورت دو مولفه ‪ Rx‬و‪Ry‬‬
‫نشان داده میشود‪ .‬پین یا لوالیی‬
‫که آزادی چرخشی نداشته باشد میتواند کوپل ‪ M‬را نیز‬
‫تحمل کند‪.‬‬
‫یک تکیه گاه گیردار یا ثابت‪ ،‬قادر‬ ‫‪ -7‬تکیهگاه گیردار یا ثابت جوش‬
‫به تحمل نیروی محوری ‪،F‬‬
‫نیروی جانبی ‪( V‬نیروی برشی) و‬
‫کوپل ‪( M‬گشتاور خمشی) برای‬
‫جلوگیری از دوران میباشد‪.‬‬
‫برآیند جاذبه گرانشی بر روی همه ذرات‬ ‫‪ -8‬جاذبه گرانشی‬
‫یک جسم به جرم ‪ ،m‬برابر با وزن‬
‫‪ W=mg‬جسم بوده و بسوی کره زمین‬
‫متوجه میباشد و از مرکز جرم ‪ G‬جسم‬
‫میگذرد‪.‬‬
‫نیروی وارده از سوی فنر برجسم از نوع کششی است اگر که‬ ‫‪ -9‬نیروی فنر غیرخطی‬
‫فنر کشیده شده باشد و از نوع فشاری میباشد اگر که فنر‬
‫فشرده باشد‪ .‬برای یک فنر االستیک خطی‪،‬‬
‫سختی ‪ k‬فنر عبارت از نیروی الزمه برای‬
‫فشردن یا کشیدن فنر به اندازه یک واحد‬
‫است‪.‬‬

‫‪32‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪-3-3‬رسم ترسیمه آزاد جسم‬

‫مراحل مشروح در ذیل‪ ،‬روش ترسیم را مشخص میکنند‪:‬‬

‫مرحله ‪ :1‬در مورد این که کدام جسم و یا مجموعه اجسام باید از محیط وابسته خود مجزا شوند‪ ،‬به روشنی‬
‫تصمیم گرفته میشود‪ .‬جسم انتخاب شده معموالً دربرگیرنده یک یا چند مجهول خواهد بود که باید تعیین‬
‫شوند‪.‬‬

‫مرحله ‪ :2‬سپس‪ ،‬جسم یا مجموعه منتخب از محیط وابسته خود مجزا میگردد و در نموداری نشان داده میشود‬
‫که مرز خارجی کامل آن را مشخص میسازد‪.‬‬

‫مرحله ‪ :3‬در این مرحله‪ ،‬کلیه نیروهای وارده بر جسم مجزا شده را‪ ،‬همانگونه که توسط اجسام وابسته و‬
‫جداگشته وارد میآمدند‪ ،‬در موقعیت درست خود در ترسیمه جسم مجزا شده نشان میدهیم‪ .‬نیروهای معلوم‬
‫بایستی به شکل پیکانهای نماینده رسم کشیده شده و مقدار درست‪ ،‬امتداد و جهت صحیح آنها مشخص شود‪.‬‬
‫هریک از نیروهای مجهول باید با پیکانی نشان داده شده و مقدار یا امتداد مجهول آن با یک نشانه مشخص‬
‫گردد‪ .‬اگر جهت بردارهای اخیر نیز مجهول است‪ ،‬بایستی یک جهت دلخواه به آن انتساب داده شود‪ .‬محاسبات‬
‫بعدی آشکار میسازد که اگر جهت صحیح انتساب داده شده باشد‪ ،‬کمیتی با عالمت جبری مثبت حاصل‬
‫میشود و اگر جهت نادرست فرض شده باشد‪ ،‬کمیتی با عالمت جبری منفی بدست میآید و ضروری است‬
‫مشخصات انتساب داده شده به نیروهای مجهول‪ ،‬در خالل تمامی محاسبات‪ ،‬سازگار و همخوان باشند‪.‬‬

‫مرحله ‪ :4‬دستگاه محورهای مختصات انتخاب شده‪ ،‬مستقیماً روی ترسیمه آزاد مشخص میشود‪ .‬به منظور‬
‫تسهیل در انجام محاسبات بعدی‪ ،‬ابعاد و اندازههای مربوطه نیز میتواند روی ترسیمه آزاد نشان داده شود‪.‬‬
‫منتهی توجه داشته باشید که ترسیمه آزاد جسم‪ ،‬با هدف تمرکز توجه دقیق بر روی کنش نیروهای خارجی‬
‫ترسیم می شود و از اینرو نبایستی با درج اطالعات اضافی بیش از حد‪ ،‬آن را شلوغ نمود‪.‬‬

‫‪33‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬مطلوبست رسم دیاگرام آزاد هر شکل‪.‬‬

‫‪34‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪-4-3‬شرایط تعادل‬
‫تعادل را بعنوان حالتی تعریف کردیم که در آن حالت‪ ،‬برآیند همه نیروهای وارده بر جسم برابر با صفر میباشد‪.‬‬
‫به عبارتی دیگر‪ ،‬یک جسم زمانی در حال تعادل است که همه نیروها و گشتاورهای وارده بر آن‪ ،‬در توازن باشند‪.‬‬
‫این شرایط در معادالت برداری تعادل گنجانده شدهاند که در دو بعد میتواند به صورت معادالت اسکالر زیر‬
‫نوشته شود‪:‬‬

‫معادله سوم از معادالت باال بیانگر صفر بودن مجموع گشتاورهای همه نیروها حول هر نقطهای مانند ‪ O‬است که‬
‫می تواند بر روی جسم و یا خارج از آن واقع گردد‪ .‬معادالت فوق شرایط الزم و کافی برای تعادل کامل در دو بعد‬
‫را بیان میکنند‪ .‬این شرایط الزمند زیرا که اگر ارضاء نشوند‪ ،‬موازنه نیرو یا گشتاور نمیتواند وجود داشته باشد‪.‬‬
‫همچنین این شرایط کافیند چرا که به مجرد ارضاء شدن آنها‪ ،‬عدم توازن موجودیت خود را از دست میدهد و‬
‫تعادل حتمی میگردد‪.‬‬

‫‪-5-3‬گروههای تعادل‬

‫کاربردهای معادالت تعادل طبیعتاً به چند گروه تقسیم میشوند که به سادگی قابل شناسایی میباشد‪ .‬این‬
‫گروهها مجموعه های نیروی وارده برجسم در دو بعد‪ ،‬در شکل زیر خالصه گشته و در ذیل تشریح شدهاند ‪:‬‬
‫گروه ‪ : 1‬تعادل نیروهای همرستا‪ ،‬به روشنی نیازمند فقط یک معادله نیرو در راستای خط اثر نیروها ( امتداد ‪)x‬‬
‫است‪ ،‬زیرا که همه معادالت دیگر تعادل خود به خود ارضا میشوند‪.‬‬
‫گروه ‪ : 2‬تعادل نیروهای واقع در یک صفحه (‪ (x-y‬و همرس در نقطه ‪ O‬محتاج تنها دو معادله نیرو‪ ،‬میباشد‬
‫زیرا که مجموع گشتاورها حول نقطه ‪ ،O‬یعنی حول محور ‪ z‬گذرا از نقطه ‪ ،O‬لزوماً برابر با صفر است‪ .‬حالت‬
‫تعادل یک ذره نیز مشمول این گروه میشود‪.‬‬
‫گروه ‪ : 3‬تعادل نیروهای موازی با یکدیگر در یک صفحه‪ ،‬نیازمند یک معادله نیرو در راستای نیروها (امتداد ‪ (x‬و‬
‫یک معادله گشتاور حول یک محور (محور ‪ (z‬عمود بر صفحه نیروها است‪.‬‬

‫‪35‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫گروه ‪ : 4‬تعادل یک مجموعه عمودی از نیروها در یک صفحه (‪ (x-y‬نیاز به دو معادله نیرو در صفحه مزبور و یک‬
‫معادله گشتاور حول یک محور (محور ‪ (z‬عمود بر آن صفحه دارد‪.‬‬
‫گروه های تعادل دو بعدی‬

‫معادالت مستقل‬ ‫ترسیمه آزاد‬ ‫مجموعه نیرو‬

‫‪ -1‬همراستا‬
‫∑‬

‫∑‬
‫‪ -2‬همرس در یک نقطه‬
‫∑‬

‫‪ -3‬موازی‬
‫∑‬

‫∑‬

‫∑‬
‫‪ -4‬عمومی‬
‫∑‬

‫∑‬

‫‪36‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫دو مورد تعادل وجود دارد که زیاد اتفاق می افتد‪ .‬اولین مورد‪ ،‬تعادل یک جسم تحت تاثیر فقط دو نیرو است‪ .‬دو‬
‫مثال نمونه از چنین موردی در ادامه نشان داده شده است و مالحظه میکنیم که برای عضو دو نیرویی‪ ،‬نیروها‬
‫باید مساوی‪ ،‬معکوس و همراستا باشند‪ .‬شکل هندسی عضو دو نیرویی نبایستی باعث نادیده گرفتن این شرایط‬
‫ساده شود‪ .‬در دو مثال نمونه مذکور‪ ،‬از وزن اعضا در مقایسه با نیروهای وارده چشم پوشی شده است‪.‬‬

‫دومین مورد‪ ،‬تعادل یک جسم تحت تاثیر سه نیرو‪ ،‬مطابق شکل زیر میباشد‪ .‬مالحظه میکنیم که خطوط اثر‬
‫این سه نیرو باید همرس باشند‪ .‬اگر این نیروها همرس نمیبودند‪ ،‬در آن صورت یکی از نیروها باید یک گشتاور‬
‫برآیند حول نقطه همرسی دو نیروی دیگر برجسم وارد می آورد و لذا شرط صفر بودن گشتاور حول هر نقطهای‪،‬‬
‫نقض میگشت‪ .‬تنها حالت استثناء هنگامی رخ می دهد که سه نیروی مزبور با یکدیگر موازی باشند‪ .‬در این‬
‫حالت می توانیم فرض کنیم که نقطه همرسی در بینهایت واقع میشود‪.‬‬

‫‪37‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬واکنشهای تکیهگاهی را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫∑‬ ‫⇒‬
‫∑‬ ‫⇒‬ ‫⇒‬
‫∑‬ ‫⇒‬ ‫⇒‬

‫مثال‪ :‬واکنشهای تکیهگاهی را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫∑‬

‫∑‬

‫∑‬

‫درمعادله ‪ 1‬جایگزین می کنیم در نتیجه ‪:‬‬

‫‪38‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬واکنشهای تکیه گاهی را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫∑‬

‫∑‬
‫جهت ‪ Ay‬اشتباه فرض شده است‪.‬‬

‫∑‬

‫مثال‪ :‬واکنشهای تکیه گاهی را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫∑‬

‫جهت ‪ Ax‬اشتباه فرض شده است‪.‬‬

‫∑‬

‫∑‬

‫جهت ‪ MA‬اشتباه فرض شده است‪.‬‬

‫‪39‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬واکنشهای تکیهگاهی را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫∑‬

‫∑‬

‫∑‬

‫‪ Dy‬را در معادله ‪ 1‬جایگزین میکنیم‪ ،‬در نتیجه‪:‬‬

‫مثال‪ :‬نیروی کابلهای ‪ AC‬و ‪ BC‬را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫∑‬

‫∑‬

‫{‬
‫پس از حل دستگاه دو معادله و دو مجهولی فوق مقادیر نیروها محاسبه خواهند شد‪.‬‬

‫‪41‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫تمرین‪ :‬واکنشهای تکیه گاهی را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫‪41‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫فصل چهارم‪ :‬نیروهای گسترده‬

‫‪ -1-4‬مقدمه‬
‫در فصلهای پیشین‪ ،‬تمامی نیروها را بصورت متمرکز در نظر گرفتیم که درراستای خط اثرشان برنقطه اثر خود‬
‫وارد میآمدند‪ .‬برای نیروهایی که در آن مباحث موردنظر بودند‪ ،‬این گونه تلقی‪ ،‬مدلی منطقی را در اختیار‬
‫میگذاشتند‪ .‬در واقعیت‪ ،‬نیروهای متمرکز به معنای دقیق وجود خارجی ندارد زیرا که هر نیروی خارجی که‬
‫بصورت مکانیکی بر جسم اعمال شود‪ ،‬بر روی یک سطح تماس محدود‪ ،‬هرچند کوچک‪ ،‬گسترده خواهد بود‪ .‬به‬
‫عنوان مثال‪ ،‬نیروی وارده از سطح خیابان بر الستیک خودرو مطابق شکل زیر‪ ،‬بر تمامی سطح تماس الستیک‬
‫تاثیر میکند‪.‬‬

‫‪42‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫هنگامی که نیروها بر ناحیه ای ازجسم اثر کنند که ابعاد آن در مقایسه با سایر ابعاد مربوطه قابل چشم پوشی‬
‫نباشد‪ ،‬دراین صورت باید چگونگی گسترش واقعی نیروها را با جمعبندی اثرات نیروهای گسترده بر روی تمامی‬
‫ناحیه مزبور در نظر بگیریم و به احتساب درآوریم‪.‬‬

‫‪43‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪-2-4‬دسته بندی نیروهای گسترده‬

‫الف‪ :‬گسترش خطی‪ :‬هنگامی که نیرو در امتداد یک خط گسترده شود‪ .‬بر روی یک سطح دارای گسترش باشد‪،‬‬
‫همانند هنگامی که بار قائم پیوسته که توسط یک کابل آویخته تحمل میگردد‪ .‬شدت بار نیوتن بر متر (‪(N/m‬‬
‫است‪( .‬شکل سمت چپ)‬

‫ب‪ :‬گسترش سطحی‪ :‬موقعی که نیرو بر روی یک سطح دارای گسترش باشد‪ ،‬مانند فشار هیدرولیکی آب بر سطح‬
‫داخلی مقطعی از یک سد (شکل وسط)‪ ،‬شدت بار بصورت نیرو بر واحد سطح تعریف می شود‪ .‬شدت نیرو به‬
‫عنوان فشار برای کنش نیروها در سیاالت و به عنوان تنش برای گسترش نیروهای داخلی در جامدات شناخته‬
‫میشود‪ .‬واحد بنیادین برای فشار یا تنش در سیستم آحاد ‪ ،SI‬نیوتن بر مترمربع (‪ (N/m2‬است که پاسکال )‪(Pa‬‬
‫نیز نام دارد‪ .‬منتهی در اکثر کاربردهای علمی و مهندسی‪ ،‬این واحد آنقدر کوچک است که کیلو پاسکال )‪(KPa‬‬
‫یعنی ‪ 103 Pa‬به طور متداول برای فشار سیاالت و مگا پاسکال یعنی ‪ 106 Pa‬برای تنش بکار میرود‪.‬‬

‫ج‪ :‬گسترش حجمی‪ :‬نیرویی که در تمامی حجم یک جسم گسترده گردد‪ ،‬نیروی حجمی یا نیروی جانی نامیده‬
‫می شود‪ .‬متداولترین نیروی حجمی‪ ،‬نیروی جاذبه گرانشی است که بر تمامی ذرات جرم جسم اثر میکند‬
‫(شکل سمت راست)‪.‬‬

‫‪44‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪-3-4‬مراکز جرم و مراکز هندسی‬

‫‪-1-3-4‬مرکز جرم‬
‫یک جسم سه بعدی به جرم ‪ m‬را با هر شکل و هراندازهای در نظر بگیرید‪ .‬اگر مطابق شکل آن جسم را از‬
‫هرنقطهای مانند ‪ A‬آویزان کنیم‪ ،‬جسم مزبور تحت تاثیر نیروی کشش در ریسمان و تحت اثر برآیند ‪W‬‬
‫نیروهای گرانشی وارده بر کلیه ذرات جسم‪ ،‬در تعادل خواهد بود‪ .‬واضح است که برآیند ‪ W‬همراستا با ریسمان‬
‫می باشد و فرض می کنیم که موقعیت این برآیند را با سوراخی مجازی با قطر ناچیز در امتداد خط اثر برآیند‬
‫نمایش دهیم‪ .‬سپس این آزمایش را با آویختن جسم از نقاطی دیگر مانند ‪ B‬و ‪ C‬تکرار میکنیم و هر بار‪ ،‬خط‬
‫اثر جدید را با سوراخی دیگر نشانه میگذاریم‪ .‬برای تمامی مقاصد عملی‪ ،‬این خطوط اثر در نقطه یگانه ‪G‬‬
‫همرس خواهد بود که مرکز گرانش یا گرانیگاه جسم شناخته میشود‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪-2-3-4‬مراکز هندسی‬
‫الف‪ :‬مرکز هندسی سطوح متقارن‬

‫مرکز هندسی سطوح متقارن بر روی محور یا محورهای تقارن قرار دارد‪.‬‬

‫ب‪ :‬مراکز هندسی سطوح خاص‪:‬‬

‫‪46‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪-3-3-4‬مرکز سطح سطوح مرکب‬

‫هرگاه یک سطح را بتوان به چند سطح ساده تقسیم بندی نمود‪ ،‬به راحتی میتوان مرکز سطح سطح مرکب را‬
‫محاسبه کرد‪ .‬بدین ترتیب که ابتدا برای هر سطح ̅ و ̅ را نسبت به یک مبدا مشخص محاسبه نموده و سپس‬
‫با استفاده از جدول زیر مرکز سطح کل محاسبه میگردد‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪Ax‬‬ ‫‪Ay‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫…‬
‫‪n‬‬

‫∑‬ ‫∑‬ ‫∑‬ ‫∑‬

‫∑‬ ‫∑‬
‫̅‬ ‫∑‬
‫̅‬ ‫∑‬

‫نکته‪:‬‬
‫سطوح خالی را به صورت )‪ (-A‬محاسبه میکنیم‪( .‬سطح منفی)‬

‫‪47‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬مختصات مرکز سطح شکل نشان داده شده را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪Ax‬‬ ‫‪Ay‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪4.5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪243‬‬ ‫‪162‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪-12.56‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-75.36‬‬ ‫‪-37.68‬‬
‫‪50.44‬‬ ‫‪257.64‬‬ ‫‪142.32‬‬

‫∑‬ ‫∑‬
‫∑‬ ‫∑‬

‫مثال‪ :‬مختصات مرکز سطح شکل نشان داده شده را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫منفی‬

‫‪48‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪A‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪Ax‬‬ ‫‪Ay‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪4.5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪243‬‬ ‫‪162‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪-7.06‬‬ ‫‪1.27‬‬ ‫‪6-1.27=4.73‬‬ ‫‪-8.96‬‬ ‫‪-33.39‬‬
‫‪55.94‬‬ ‫‪324.04‬‬ ‫‪-146.61‬‬

‫مثال‪ :‬مختصات مرکز سطح شکل نشان داده شده را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫منفی‬

‫‪A‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪Ax‬‬ ‫‪Ay‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪216‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1944‬‬ ‫‪1296‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪720‬‬ ‫‪144‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪-5.72‬‬ ‫‪2.54‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪-14.52‬‬ ‫‪-34.32‬‬
‫‪246.28‬‬ ‫‪2649.48‬‬ ‫‪1405.68‬‬

‫‪49‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬مختصات مرکز سطح سطح نشان داده شده را محاسبه نمایید (اندازهها بر حسب سانتی متر است)‪.‬‬

‫منفی‬
‫منفی‬

‫‪1‬‬ ‫‪96‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪576‬‬ ‫‪384‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪-20‬‬ ‫‪5.5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-110‬‬ ‫‪-80‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪-12‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-120‬‬ ‫‪-48‬‬
‫‪64‬‬ ‫‪346‬‬ ‫‪256‬‬

‫̅‬ ‫̅‬

‫‪51‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪-4-4‬مباحث ویژه‬
‫‪-1-4-4‬تیرها ‪ -‬اثرات خارجی‬
‫اعضایی از سازهها که در مقابل خمش ناشی از بارهای وارده مقاومت میکنند‪ ،‬به عنوان تیر شناخته میشوند‪.‬‬
‫بسیاری از تیرها‪ ،‬شمشهایی طویل با مقطع منشوری هستند که بارهای وارده‪ ،‬معموال در امتداد عمود بر محور‬
‫تیر برآنها اعمال میگردد‪ .‬تیرها بیشک مهمترین اعضای سازه هستند و تئوری اساسی الزمه برای طراحی آنها‬
‫باید بطور کامل درک و فهمیده شود‪ .‬تحلیل قابلیت بارپذیری یا تحمل بار تیرها شامل دو مرحله است که در‬
‫مرحله اول‪ ،‬شرایط تعادل برای کل تیر به عنوان یک عضو یگانه و همچنین برای هر بخش جداگانه از تیر تثبیت‬
‫گردد‪ .‬در مرحله دوم‪ ،‬روابط بین نیروهای حاصله و مقاومت داخلی مربوطه در تیر برای تحمل این نیروها تثبیت‬
‫میشوند‪ .‬مرحله اول این تحلیل‪ ،‬نیازمند کاربرد اصول استاتیک است‪ ،‬حال آنکه مرحله دوم این مساله به‬
‫خصوصیات مقاومت مصالح مربوط شده و معموال تحت عنوان مکانیک جامدات یا مکانیک مواد بررسی میشود‪.‬‬
‫در بخش حاضر‪ ،‬بارگذاری و واکنشهای خارجی وارده بر تیر مورد مطالعه قرار میگیرد‪.‬‬

‫‪ -1-1-4-4‬انواع تیرها‬
‫تیرهایی که دارای چنان تکیهگاههایی باشند که واکنشهای خارجی تکیهگاهی آنها را بتوان صرفاً با کاربرد‬
‫روشهای استاتیکی محاسبه نمود‪ ،‬تیرهای معین استاتیکی خوانده میشوند‪ .‬تیری که دارای تکیهگاههایی بیشتر‬
‫از تعداد مورد نیاز برای تامین تعادل آن باشد‪ ،‬نامعین استاتیکی گفته میشود و برای تعیین واکنشهای‬
‫تکیهگاههای آن الزم است که عالوه بر معادالت تعادل استاتیکی‪ ،‬مشخصات تغییر شکل برحسب بار نیز مورد‬
‫بررسی قرارگیرد‪ .‬درشکلهای زیر‪ ،‬نمونههایی از دو نوع تیر نشان داده شده است‪.‬‬

‫‪51‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫در بخش حاضر فقط تیرهای معین استاتیکی را تحلیل خواهیم کرد‪ .‬تیرها را می توان بر اساس نحوه بارگذاری‬
‫خارجی نیز شناسایی نمود‪ .‬تیرهایی که در شکلهای فوق نشان داده شدهاند‪ ،‬بارهایی متمرکز را تحمل میکنند‪،‬‬
‫حال آن که بر تیر شکل مقابل بار گسترده اثر میکند‪ .‬شدت ‪ w‬بار گسترده را میتوان برحسب نیرو بر واحد‬
‫طول تیر بیان کرد‪ .‬شدت بار میتواند ثابت یا متغیر بوده و پیوسته یا گسسته باشد‪ .‬شدت بار در شکل مقابل از‬
‫نقطه ‪ C‬تا ‪ D‬ثابت است ولی از ‪ A‬تا ‪ C‬و از ‪ D‬تا ‪ B‬متغیر‬
‫میباشد‪ .‬شدت بار در نقطه ‪ D‬گسسته است زیرا که ناگهان تغییر‬
‫مقدار میدهد‪ .‬در نقطه ‪ ،C‬علیرغم اینکه شدت بار گسسته نیست‬
‫ولی میزان تغییر شدت بار گسسته است‪.‬‬

‫‪52‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪ -2-1-4-4‬بارهای گسترده‬
‫شدت بار ثابت یا با تغییراتی خطی‪ ،‬به آسانی مورد بررسی و برآورد قرارمیگیرد‪ .‬در ادامه سه مورد از رایجترین‬
‫موارد بارگذاری گسترده‪ ،‬به انضمام نیروی برآیند بار گسترده نشان داده شدهاست‪.‬‬
‫در مورد ‪ a‬و ‪ b‬مالحظه میشود که بار برآیند ‪ R‬توسط مساحت سطحی بیان میشود که از حاصلضرب شدت ‪w‬‬
‫بار (نیرو بر واحد طول تیر) در طول ‪ L‬گسترش نیرو حاصل میگردد‪ .‬برآیند بارگسترده از مرکز هندسی این‬
‫سطح میگذرد‪.‬‬
‫درحالت ‪ c‬سطح ذوزنقه به دو سطح مستطیلی و مثلثی تقسیم شده و برآیندهای ‪ R1‬و ‪ R2‬متناظر این سطوح‬
‫بطور جداگانه تعیین شده است‪ .‬توجه کنید که با استفاده از روش سطوح مرکب مشروح در بخش قبل یک‬
‫برآیند یگانه دراین حالت میتوانست تعیین شود‪ ،‬اما معموالً تعیین برآیند یگانه ضرورت نمییابد‪.‬‬

‫مثال‪ :‬واکنشهای تکیهگاهی را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫∑‬

‫∑‬

‫∑‬

‫‪53‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬واکنشهای تکیه گاهی را تعیین نمایید‪.‬‬

‫∑‬

‫∑‬

‫∑‬

‫مثال‪ :‬واکنشهای تکیهگاهی را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫∑‬
‫∑‬
‫∑‬ ‫‪=0‬‬

‫‪54‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫تمرین‪ :‬برای هر شکل واکنشهای تکیهگاهی را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫(‪)1‬‬ ‫(‪)2‬‬

‫(‪)3‬‬ ‫(‪)4‬‬

‫(‪)6‬‬
‫(‪)5‬‬

‫‪55‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫‪-2-4-4‬تیرها ‪ -‬اثرات داخلی‬

‫دربخش پیشین‪ ،‬موضوع کاهش نیروی گسترده را به یک یا چند نیروی متمرکز معادل بررسی کردیم و آنگاه به‬
‫تعیین واکنشهای خارجی وارده بر تیر پرداختیم‪ .‬دراین بخش اثرات داخلی در تیرها را معرفی میکنیم و اصول‬
‫استاتیک را به کار میبریم تا نیروی برشی داخلی و گشتاور خمشی داخلی را بر حسب تابعی از موقعیت در‬
‫امتداد تیر حساب کنیم‪ .‬عالوه بر تحمل کشش یا فشار‪ ،‬یک تیر میتواند در مقابل برش‪ ،‬خمش و پیچش نیز‬
‫مقاومت کند‪ .‬این سه اثر در شکل زیر نشان داده شدهاند‪ .‬به نیروی ‪ V‬نیروی برشی گفته میشود‪ ،‬گشتاور ‪M‬‬
‫موسوم به گشتاور خمشی است و کوپل ‪ T‬را گشتاور پیچشی گویند‪ .‬این اثرات نمایانگر مولفههای برداری برآیند‬
‫نیروهای وارده بر مقطع عرضی تیر میباشند‪ ،‬چنان که در شکل نشان داده شدهاست‪.‬‬

‫اینک توجه خود را به طور عمده معطوف به نیروی برشی ‪ V‬و گشتاور خمشی ‪ M‬میکنیم که ناشی از نیروهای‬
‫وارده بر تیر در یک صفحه یگانه میباشند‪ .‬قرارداد جهت و مقدار مثبت برای برش ‪ V‬و گشتاور خمشی ‪ M‬در‬
‫شکل زیر نشان داده شده است که قرارداد معمول و متداول در این مورد میباشد‪.‬‬

‫‪56‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫بدلیل اصل کنش و واکنش مالحظه میکنیم که جهت ‪ V‬و ‪ M‬بر روی دو مقطع مجاور‪ ،‬عکس یکدیگر هستند‪.‬‬
‫در بیشتر موارد امکان پذیر نیست که بدون انجام محاسبات‪ ،‬جهت مثبت یا منفی این اثرات را در یک مقطع‬
‫خاص مشخص کنیم‪ .‬به همین علت عاقالنه است که در ترسیمه آزاد تیر‪ ،‬جهت ‪ V‬و ‪ M‬را مثبت برگزینیم و‬
‫اجازه دهیم که عالمت جبری مقادیر محاسبه شده‪ ،‬درستی یا نادرستی جهت برگزیده را مشخص نماید‪ .‬تعیین‬
‫تغییرات نیروی برشی ‪ V‬و گشتاور خمشی ‪ M‬در امتداد طول تیر‪ ،‬اطالعات الزم برای طراحی تیر را در اختیار‬
‫میگذارد‪ .‬بخصوص‪ ،‬حداکثر مقدار گشتاور خمشی تیر معموالً معیار و عاملی مهم در طراحی یا انتخاب یک تیر‬
‫می باشد و لذا بیشترین مقدار گشتاور خمشی و موقعیت وقوع آن در طول تیر باید تعیین شود‪ .‬بهترین نحوه‬
‫بیان تغییرات نیروی برشی و گشتاور خمشی‪ ،‬ارائه ترسیمی آنها میباشد و لذا روابط بیانگر ‪ V‬و‪ M‬بر حسب‬
‫فاصله از یک انتها در طول تیر ترسیم می شوند تا نمودارهای نیروی برشی و گشتاور خمشی حاصل گردند‪.‬‬
‫اولین گام برای تعیین روابط برش و خمش‪ ،‬مشخص نمودن مقدار تمامی واکنشهای خارجی وارده بر تیر از‬
‫طریق اعمال معادالت تعادل در ترسیمه آزاد کل تیر میباشد‪ .‬آنگاه بخشی از تیر در سمت راست یا سمت چپ‬
‫یک مقطع عرضی دلخواه از تیر انتخاب و مجزا شده و ترسیمه آزاد بخش برگزیده ترسیم میشود و معادالت‬
‫تعادل در مورد آن اعمال میگردند‪ .‬اعمال معادالت تعادل بر بخش مجزا شده تیر‪ ،‬منجر به یافتن روابط مطلوب‬
‫برای نیروی برشی ‪ V‬و گشتاور خمشی ‪ M‬در مقطع موردنظر میشوند‪ .‬معموالً آن بخش از تیر که تعداد کمتری‬
‫نیرو بر آن اثر می کند‪ ،‬چه در سمت چپ مقطع واقع شود و چه در سمت راست آن‪ ،‬تحلیلی ساده تر را عرضه‬
‫میدارد‪ .‬از انتخاب یک مقطع عرضی منطبق بر مکان یک بار متمرکز یا کوپل باید پرهیز کنیم‪ ،‬زیرا که چنین‬
‫مکانی نماینده یک نقطه ناپیوستگی در تغییرات نیروی برشی یا گشتاور خمشی میباشد‪.‬‬

‫‪57‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬نمودارهای نیروی برشی و گشتاور خمشی تیر نشان داده شده را رسم نمایید‪.‬‬

‫ابتدا محاسبه واکنشهای تکیه گاهی‪:‬‬

‫مقطع ‪:1‬‬

‫∑‬

‫∑‬

‫مقطع ‪:2‬‬
‫∑‬

‫∑‬

‫‪58‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬نمودارهای نیروی برشی و گشتاور خمشی تیر نشان داده شده را رسم نمایید‪.‬‬

‫‪59‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫مثال‪ :‬نمودارهای نیروی برشی و گشتاور خمشی تیر نشان داده شده را رسم نمایید‪.‬‬

‫‪61‬‬
‫مدرس‪ :‬حمیدرضا کردجزی‬ ‫بخش اول‪ :‬استاتیک‬ ‫استاتیک و مقاومت مصالح‬

‫تمرین‪ :‬نمودارهای نیروی برشی و گشتاور خمشی تیرهای نشان داده شده را رسم نمایید‪.‬‬

‫(‪)1‬‬

‫(‪)2‬‬

‫(‪)3‬‬

‫(‪)4‬‬

‫‪61‬‬