‫خواص مکانیکی مواد قسمت اول‬

‫دکتر مهرداد آقایی‬

 ‫مراجع‬

-G.E. Dieter, D. Bacon, Mechanical Metallurgy, Second Edition, McGraw-Hill, 1988.

- William F. Hosford, Mechanical Behavior of Materials, Second Edition, Cambridge University Press, 2010

- M. A. Meyers, K.K. Chawla, Mechanical Behavior of Materials, Second Edition, Cambridge University Press,
2009
‫ارزشیابی‬

‫• کویز‬
‫• میان ترم‬
‫• پایان ترم‬
‫• تمرین‬
 ‫خواص مکانیکی‬

‫موضوع خواص مکانیکی مواد‪ :‬آشنایی با خواص مکانیکی و ارتباط آن با ریزساختار است‪ .‬ارتباط خواص مکانیکی و ریزساختار ازجمله‬
‫مهمترین موضوعهای مورد بررسی در خواص مکانیکی است‪.‬‬

‫‪ Materials Science Tetrahedron‬هرم علم مواد‬

 ‫(مرجع متالورژی مکانیکی دی تر فصل اول)‬ ‫خواص مکانیکی‬

‫خواص مکانیکی(‪ :)Mechanical properties‬خواصی که نحوه رفتار و پاسخ مواد به اعمال نیرو را مشخص‬
‫میکنند‪.‬‬
‫برخی از مهمترین خواص مکانیکی‪ :‬استحکام‪ ،‬انعطاف‪ ،‬سختی‪ ،‬سفتی‪ ،‬تافنس ‪....‬‬

‫استحکام(‪ : )Strength‬مقدار تنشی که ماده تحمل میکند بدون آنکه عیبی در آن ایجاد شود‪ .‬عیب مورد نظر را‬
‫میتوان تغییرشکل ماده یا شکست ماده درنظر گرفت‪.‬‬
‫اندازه گیری استحکام‪ :‬استحکام مواد را می توان با توجه به مفهوم تنش بیان نمود و با استفاده از آزمایشهای‬
‫استاندارد مثل آزمایش کشش یا فشار اندازه گیری کرد‪.‬‬
 ‫(مرجع متالورژی مکانیکی دی تر فصل اول)‬ ‫تنش (‪)Stress‬‬

‫• تنش‪ :‬شدت نیروی وارد شده به سطح را نشان داده و مقدار آن از تقسیم نیروی اعمالی به سطح اثر نیرو به دست می آید‪.‬‬
‫• انواع تنش با توجه به سطح اثر‪:‬‬
‫𝐹‬
‫=𝑆‬ ‫• الف) تنش مهنسی‬
‫‪𝐴0‬‬
‫𝐹‬
‫𝜎‬ ‫• ب) تنش حقیقی =‬
‫𝐴‬
‫مگاپاسکال (‪ :)MPa‬نیوتن بر میلیمتر مربع معادل ‪ 106‬پاسکال‬ ‫• واحد تنش‪ :‬پاسکال (‪ :)Pa‬نیوتن بر متر مربع‪،‬‬

‫• انواع تنش با توجه به زاویه اعمال نیرو با سطح اثر‪:‬‬

‫• تنش نرمال (‪ :)Normal‬نیروی اعمالی عمود بر سطح اثر (کششی یا فشاری)‬
‫• تنش برشی (‪ :)Shear‬نیروی اعمالی موازی سطح اثر است‬
‫• نکته‪ :‬مقاومت و استحکام مواد در مقابل تنشهای برشی کمتر از تنشهای نرمال است‬
‫• نکته‪ :‬استحکام مواد ترد در مقابل تنشهای کششی کمتر از تنشهای فشاری است‬
 ‫(مرجع متالورژی مکانیکی دی تر فصل اول)‬ ‫تغییرشکل و کرنش‬

‫• تغییرشکل‪ :‬جابجایی نسبی نقاط مختلف جسم تحت اثر نیرو میباشد‪ .‬مقدار تغییرشکل را میتوان با توجه به مفهوم کرنش نشان داد‪.‬‬

‫‪l‬‬ ‫• کرنش‪ :‬تغییر طول واحد طول جسم را نشان داده و از رابطه روبرو محاسبه میشود‪:‬‬
‫=‪e‬‬
‫‪l‬‬
‫• انواع کرنش با توجه به انتخاب طول نمونه (‪:)l‬‬
‫𝑙∆‬
‫=𝑒‬ ‫• کرنش مهندسی‪:‬‬
‫‪𝑙0‬‬
‫𝑙𝑑 𝑙‬ ‫𝑙‬
‫𝑙׬ = 𝜀‬ ‫• کرنش حقیقی‪= 𝑙𝑛 𝑙 :‬‬
‫𝑙 ‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫• رابطه تنش و کرنش مهندسی و حقیقی‪:‬‬

‫‪• σ = s(1 + e).‬‬

‫‪• ε = ln(1 + e).‬‬
‫• نکته‪ :‬در کرنشهای کوچک مقادیر مهندسی و حقیقی تقریبا مشابه هستند‬
‫• نکته‪ :‬کرنشهای حقیقی جمع پذیرند ولی کرنشهای مهندسی خیر‬
 ‫کرنش برشی‬
‫(منبع‪:‬دی تر قسمت ‪ 9-1‬و ‪ ،8-2‬هاسفورد قسمت‪ 5-1‬الی ‪)7-1‬‬

‫کرنش برشی‪ ،‬نشاندهنده تغییر شکل برشی یا تغییر شکل زاویهای ایجاد شده در اثر اعمال تنش‬
‫برشی است‪ .‬مقدار کرنش برشی مهندسی با توجه به شکل برابر است با‪:‬‬
‫𝑎‬
‫= 𝛼𝑔𝑡 = 𝛾‬
‫‪ℎ‬‬
‫همچنین کرنش برشی (کرنش برشی حقیقی) را می توان مستقیما با توجه به تغییر زاویه ایجاد شده پس از‬
‫تغییرشکل (‪ )θ‬نیز بیان کرد‪ .‬در این حالت کرنش برشی برحسب رادیان یا میکرو رادیان بیان می شود‪.‬‬
 ‫(مرجع متالورژی مکانیکی دی تر فصل ‪ 8‬قسمت ‪ 1‬و ‪)2‬‬ ‫آزمون کشش‬

‫• برخی از مهمترین خواص مکانیکی مواد مثل استحکام و انطعاف را میتوان با استفاده از آزمون‬
‫کشش اندازه گیری کرد‪.‬‬
‫• در آزمون کشش ابتدا نمونه استاندارد تهیه شده و سپس توسط فکهای دستگاه با سرعت ثابت‬
‫کشیده میشود‪ .‬آزمون تا زمان پارگی و شکست نمونه ادامه می یابد‪ .‬در طی آزمون تغییرات‬
‫نیروی اعمالی و افزایش طول نمونه (𝑙∆) ثبت شده و در انتها منحنی نیرو‪-‬تغییر طول نمونه‬
‫(𝑙∆ ‪ )𝐹 −‬ارائه میشود‪ .‬با تقسیم نیرو به سطح مقطع اولیه و تقسیم تغییر طول به طول اولیه‬
‫منحنی تنش کرنش مهندسی (‪ )S-e‬بدست می آید‪.‬‬
‫آزمون کشش‬
‫(مرجع متالورژی مکانیکی دی تر فصل ‪ 8‬قسمت ‪ 1‬و ‪)2‬‬ ‫منحنی تنش کرنش‬
‫‪-‬ویژگیهای منحنی تنش کرنش‪ -1 :‬محدوده خطی و االستیک ‪-2‬‬
‫محدوده غیر خطی و پالستیک ‪-3‬تنش حداکثر ‪-4‬تغییرشکل غیر‬
‫یکنواخت و تشکیل گلویی ‪- 5‬گسیختگی و شکست نمونه‬

‫‪-‬استحکام کششی نهایی (‪)Ultimate Tensile Strength()UTS‬‬

‫مقدار حداکثر تنش در منحنی تنش کرنش مهندسی بوده و بیشترین‬
‫تنش کششی که نمونه میتواند تحمل کند را نشان میدهد‪.‬‬

‫کرنش یکنواخت (‪ :)Uniform Strain, eu‬مقدار کرنش در نقطه بار‬

‫حداکثر (‪ )UTS‬را کرنش یکنواخت می گویند‪.‬‬

‫‪-‬استحکام تسلیم(‪ :)Yield Strength‬تنشی که در آن‪ ،‬مقدار معینی‬

‫تغییر شکل پالستیک ایجاد میشود‪ .‬مقدار تغییرشکل پالستیک مورد نظر‬
‫را قرار داد یا استاندارد مشخص میکند‪.‬‬

‫‪-‬روش خارج از مرکز )‪ :0.002 (0.2%‬مقدار تنشی است که در آن‬

‫کرنش پالستیکی برابر )‪ 0.002 (0.2%‬ایجاد شود‪.‬‬
‫(مرجع متالورژی مکانیکی دی تر فصل ‪ 8‬قسمت ‪ 1‬و ‪)2‬‬ ‫نقاط مهم در منحنی تنش کرنش‬

‫‪-‬حد تناسب‪ :‬نقطه ای که تا آن نقطه‪،‬‬

‫منحنی تنش کرنش خطی است‪.‬‬
‫‪-‬حد االستیک‪ :‬نقطه ای که تا آن نقطه‬
‫تغییرشکل االستیک است‪.‬‬
‫‪-‬نقطه تسلیم‪ :‬نقطه ای که در آن مقدار‬
‫معینی تغییرشکل پالستیک ایجاد شده‬
‫است‪.‬‬
‫‪-‬استحکام کششی نهایی‪ :‬نقطه تنش‬
‫حداکثر‬
 ‫(مرجع متالورژی مکانیکی دی تر فصل ‪ 8‬قسمت ‪ 1‬و ‪)2‬‬ ‫منحنی تنش کرنش‬
‫‪e=/E, p= t- e‬‬ ‫‪-‬تفکیک کرنش کل به بخش االستیک و بخس پالستیک با روش ترسیمی (‪)t=e+p‬‬
‫‪-‬قانون هوک‪ 𝑆 = 𝐸𝑒 :‬که در آن ‪ E‬مدول االستیک (مدول یانگ) و از خواص ماده است‬
‫‪-‬منحنی تنش کرنش حقیقی‬
‫منحنی تنش کرنش حقیقی مواد مختلف‬
 ‫(مرجع متالورژی مکانیکی دی تر فصل ‪ 8‬قسمت ‪ 1‬و ‪)2‬‬

‫• ازدیاد طول (‪ :)Elongation‬بیشترین کرنش پالستیکی که نمونه در آزمایش کشش تحمل میکند بوده و بر حسب درصد بیان میشود (‪:)%El‬‬

‫‪𝑙𝑓 −𝑙0‬‬
‫= 𝑙𝐸‪• %‬‬ ‫‪× 100‬‬
‫‪𝑙0‬‬

‫• درصد کاهش سطح مقطع (‪:)Reduction of Area‬‬

‫𝑓𝐴‪𝐴0 −‬‬
‫=‪• RA‬‬ ‫‪× 100‬‬
‫‪𝐴0‬‬

‫• داکتیلیتی (‪( )Ductility‬قابلیت انعطاف)‪ :‬از جمله خواص مهم مکانیکی بوده و حداکثر تغییرشکل (کرنش) پالستیکی که ماده تحمل میکند را نشان میدهد‪ .‬ازدیاد طول ازجمله‬
‫شاخصهای داکتیلیتی است‪ .‬همچنین میتوان درصد کاهش سطح مقطع را بعنوان شاخص داکتیلیتی به کار برد‪.‬‬

‫• شکل پذیری (‪ :)Formability‬حداکثر تغییرشکل پالستیک قابل اعمال در یک فرایند معین شکل دهی را نشان داده و رابطه مستقیمی با داکتیلیتی دارد‪.‬‬

‫• سفتی (‪ :)Stiffness, Rigidity‬میزان مقاومت جسم در مقابل تغییرشکل االستیک را نشان میدهد‪ .‬مدول االستیک (‪ )E‬ماده شاخص سفتی ماده بوده و با افزایش آن سفتی ماده‬
‫افزایش می یابد‪.‬‬
‫کرنش سختی (کارسختی)‬

‫در منطقه تغییرشکل پالستیک با افزایش تغییرشکل پالستیک اعمال شده‬

‫استحکام ماده افزایش می یابد به این پدیده کرنش سختی ( ‪strain‬‬
‫‪ )hardening‬یا کارسختی (‪ )work hardening‬گفته می شود‪ .‬در‬
‫منحنی تنش کرنش‪ ،‬محدوده تنش تسلیم تا نقطه ‪ uts‬را محدوده کرنش‬
‫سختی می نامند‪ .‬در این محدوده با افزایش کرنش پالستیک‪ ،‬استحکام ماده‬
‫افزایش می یابد‪ .‬در مواد داکتایل به دلیل امکان اعمال تغییرشکل پالستیک‬
‫زیادتر‪ ،‬ناحیه کرنش سختی در مقایسه با مواد ترد بزرگتر است‪.‬‬
 ‫رابطه تنش کرنش (تخمین منحنی تنش کرنش)‬

‫تغییرشکل االستیک‪ :‬معادله هوک‬

‫𝑒𝜀𝐸 = 𝜎‬
‫‪ ‬تنش اعمالی ( مهندسی با حقیقی)‪ e،‬کرنش االستیک (مهندسی یا حقیقی)‪ E ،‬مدول یانگ‬

‫تغییرشکل پالستیک‪ :‬معادله هولمن (‪)Hollomon‬‬

‫𝑛 𝑝𝜀𝑘 = 𝜎‬
‫‪ ‬تنش اعمالی (حقیقی)‪ p ،‬کرنش پالستیک (حقیقی)‪ k ،‬ضریب استحکام و ‪ n‬توان کارسختی بوده و مقادیر ثابت هستند‪.‬‬

‫تغییرشکل االستیک و پالستیک‪ :‬معادله رامبرگ اسگود (‪:)Ramberg-Osgood‬‬

‫𝑝𝜀 ‪𝜀 = 𝜀𝑒 +‬‬

‫𝜎‬ ‫𝜎‬ ‫𝑛‪1 Τ‬‬

‫‪𝜀= +‬‬
‫𝐸‬ ‫𝑘‬
 ‫(مرجع متالورژی مکانیکی دی تر فصل ‪ 8‬قسمت ‪)1‬‬ ‫تافنس‬

‫• تافنس یا چقرمگی‪ :‬مقدار مقاومت ماده در مقابل شکست را نشان میدهد‪ .‬تافنس مقدار انرژی میباشد که ماده قبل از شکست جذب‬
‫میکند‪ .‬هرچه ماده تردتر باشد انرژی جذب شده (صرف شده) جهت شکست آن کمتر بوده و تافنس آن کمتر است‪.‬‬
‫• ازجمله معیارهای تافنس‪ ،‬تافنس کششی است که با استفاده از منحنی تنش کرنش محاسبه شده و انرژی مورد نیاز برای شکست‬
‫واحد حجم جسم را نشان میدهد‪.‬‬
‫• معیار تافنس کششی‪ :‬از جمله معیارهای تافنس سطح زیر منحنی تنش کرنش است که به آن مدول تافنس (‪)Modulus of Toughness‬‬
‫نیز میگویند‪ .‬تافنس کششی مقدار انرژی جذب شده به ازای واحد حجم جسم در موقع شکست را نشان میدهد‪.‬‬
‫𝑦𝑔𝑟𝑒𝑛𝐸‬ ‫𝜀‬
‫‪• Toughness:‬‬ ‫𝜀𝑑𝜎 𝑓 ‪0‬׬ =‬
‫𝑒𝑚𝑢𝑙𝑜𝑉‬
‫• نکته‪ :‬تنش دارای دیمانسیون انرژی بر واحد حجم بوده و مقدار انرژی بر واحد حجم یا چگالی انرژی (‪ )Energy Density‬را نشان‬
‫میدهد‪:‬‬
‫𝐹‬ ‫𝑙×𝐹‬ ‫𝑊‬ ‫𝐸‬
‫=𝜎 •‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫𝐴‬ ‫𝑙𝐴‬ ‫𝑉‬ ‫𝑉‬
‫(مرجع متالورژی مکانیکی دی تر فصل ‪ 8‬قسمت ‪)1‬‬ ‫تافنس‬

‫• مقدار تقریبی مدول تافنس را از روابط زیر میتوان محاسبه کرد‪:‬‬

‫‪=(u+u-y)/2+ (Stu+Sty)/2‬تافنس‬

‫)𝑆𝑇𝑈‪+‬تنش تسلیم(‬
‫‪‬تافنس‬ ‫کرنش شکست ×‬
‫‪2‬‬
‫(مرجع متالورژی مکانیکی دی تر فصل ‪ 8‬قسمت ‪)1‬‬ ‫تافنس‬
‫نکته‪ :‬بیشترین مقدار تافنس در موادی ایجاد میشود که‬
‫ترکیبی از استحکام باال و داکتیلیتی باال را داشته باشند‬
‫نکته مهم‪ :‬معموال در یک ماده با افزایش استحکام‪،‬‬
‫داکتیلیتی کاهش می یابد و بالعکس‪ .‬در این زمینه‬
‫موارد استثناء را هم باید درنظر داشت‪.‬‬
 ‫(مرجع متالورژی مکانیکی دی تر فصل ‪ 8‬قسمت ‪)1‬‬ ‫مدول برجهندگی‬

‫• مدول برجهندگی (‪ :)Resilience Modulus‬سطح زیر منحنی تنش کرنش در ناحیه االستیک را‬
‫مدول برجهندگی می نامند‪.‬‬
 ‫انرژی کرنشی‬
‫• انرژی کرنشی (‪ :)Strain Energy‬انرژی کرنشی مقدار انرژی (کار مورد نیاز) برای ایجاد مقدار معینی تغییر شکل (کرنش) میباشد‪.‬‬

‫• تغییرشکل مواد مستلزم انجام کار مکانیکی و صرف انرژی است‪ .‬این مسئله را میتوان به سادگی با توجه به آزمون کشش که اعمال نیرو با افزایش طول نمونه (جابجایی نقطه اثر نیرو) همراه‬
‫است‪ ،‬درک کرد‪ .‬کار (انرژی) مورد نیاز برای تغییرشکل را میتوان با توجه به سطح زیر منحنی نیرو‪-‬جابجایی (حاصل ضرب نیرو در جابجایی) حساب کرد‪ .‬با تقسیم نیرو به سطح و جابجایی به‬
‫طول تنش و کرنش به دست می آید که حاصل ضرب آنها (سطح زیر منحنی تنش‪-‬کرنش) انرژی بر واحد حجم است‪:‬‬

‫𝑙𝑑×𝐹‬ ‫)𝑤(𝐸‬
‫•‬ ‫=‬ ‫𝜀𝑑 × 𝜎 =‬
‫𝑙×𝐴‬ ‫𝑉‬

‫• بنابراین سطح زیر منحنی نیرو‪-‬جابجایی مقدار انرژی (کار) تغییرشکل و سطح زیر منحنی تنش‪-‬کرنش‪ ،‬انرژی (کار) بر واحد حجم (چگالی) تغییرشکل را نشان می دهد‪.‬‬
‫• انرژی کرنشی االستیک‪ :‬مقدار انرژی مورد نیاز برای ایجاد کرنش (تغییرشکل) االستیک بر واحد حجم از رابطه زیر بدست می آیدکه سطح زیر منحنی تنش کرنش االستیک را نشان میدهد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫𝜀𝜎 = 𝑒𝐸 •‬
‫‪2‬‬

‫• انرژی کرنشی پالستیک‪ :‬مقدار انرژی مورد نیاز برای ایجاد کرنش (پالستیک) بر واحد حجم از رابطه زیر بدست می آید که سطح زیر منحنی تنش کرنش در ناحیه پالستیک را نشان میدهد‪:‬‬
‫𝜀‬
‫𝜀𝑑𝜎 ‪0‬׬ = 𝑝𝐸 •‬

‫• نکته‪ :‬انرژی کرنشی با توجه به روابط باال انرژی بر واحد حجم (چگالی انرژی) میباشد‪.‬‬
‫(مرجع متالورژی مکانیکی دی تر فصل ‪ 14‬قسمت ‪ 2‬و ‪)3‬‬ ‫آزمایش ضربه‬

‫برای محاسبه دقیق تر تافنس مواد میتوان از آزمایش ضربه (‪)Impact Test‬‬
‫استفاده کرد‪.‬‬
‫برای انجام آزمایش ضربه ابتدا یک نمونه شیار دار مطابق شکل تهیه شده‬
‫و سپس نمونه در اثر ضربه پاندول (چکش) دستگاه شکسته میشود‪ .‬با‬
‫توجه به ارتفاع پاندول پس از شکست نمونه و وزن چکش میتوان مقدار‬
‫انرژی صرف شده جهت شکست نمونه را محاسبه کرد‪.‬‬
‫) 𝑓‪𝐸 = 𝑚𝑔(ℎ0 − ℎ‬‬
‫از جمله روشهای آزمایش ضربه میتوان به آزمایش ضربه شارپی و آزمایش‬
‫ضربه ایزود اشاره کرد‪.‬‬
 ‫(مرجع متالورژی مکانیکی دی تر فصل ‪ 14‬قسمت ‪ 2‬و ‪)3‬‬ ‫آزمایش ضربه‬

‫• ویژگیهای آزمایش ضربه‪:‬‬

‫• در آزمایش ضربه به دلیل شیاردار بودن نمونه‪ ،‬بارگذاری و تغییرشکل چند (سه) بعدی است‪.‬‬
‫• در آزمایش ضربه به دلیل شیاردار بودن نمونه‪ ،‬تمرکز تنش وجود دارد‪.‬‬
‫• با توجه به اعمال ضربه‪ ،‬بارگذاری دینامیکی است‪.‬‬
‫• با توجه به اعمال ضربه سرعت اعمال نیرو و و تغییرشکل (کرنش) زیاد است‪.‬‬
‫مقدار انرژی ضربه برای بعضی از مواد‬