MGA SIKAT NA PAGSUBOK NG PILIPINAS: ANG PAGSUBOK NG GOMBURZA NOONG 1872

- NI: AQUINO, JR MIYAGE E. & AMPUYAS, EDEN ROSE C.

ABSTRAK

Anumang pagtalakay sa mga tanyag na pagsubok sa Pilipinas ay maaari lamang magsimula sa paglilitis
kay Fr. Mariano Gomez, Fr. Jose Burgos at Fr. Jacinto Zamora, (GOMBURZA). Ang kaso ay nag-ugat sa
Cavite Mutiny, isang kaganapan na pinakamahusay na inilarawan bilang isang magdamag na
kaguluhan, ngunit ang pangyayaring iyon ay humantong sa paglilitis at pagbitay sa tatlong sekular na
pari sa huling ilang dekada ng panahon ng Kastila sa Pilipinas. Minarkahan ng mga mananalaysay ang
araw ng pagbitay sa kanila bilang ang araw kung kailan ang terminong ―Filipino‖ ay natanim sa isipan
ng mga mamamayan ng kolonyal na Pilipinas na humantong sa pagdating ng Kilusang Propaganda sa
Espanya, at kalaunan ay ang Rebolusyong Pilipino noong 1896. Dr. Inamin mismo ni Jose Rizal na kung
hindi dahil sa tatlong paring martir, hindi siya magiging bahagi ng Kilusang Propaganda at sa halip ay
magiging paring Heswita. Sa kabila ng kahalagahan nito, gayunpaman, ang mga paglilitis ng paglilitis
ay itinago sa loob ng maraming taon. Sinabi ni Fr. John N. Sinabi ni Schumacher, isang Jesuit na
istoryador, na hanggang sa kasalukuyan, ang isang layunin na kasaysayan ng paglilitis ay hindi
maaaring gawin hangga't ang mga talaan ng paglilitis sa Segovia, Espanya ay inilabas sa mga
mananaliksik. Noong 1896, sa pagsisimula ng Rebolusyong Pilipino at 24 na taon pagkatapos ng
paglilitis at pagbitay sa tatlong paring martir, ang mga miyembro ng Katipunan ay kumuha ng mga
patotoo mula sa mga bihag na prayle na nagpatotoo na ang lahat ay isang set-up. Sa mga pamantayan
ngayon, ang paglilitis sa tatlong paring martir ay halos hindi makapasa sa mga pangunahing prinsipyo
ng angkop na proseso.

ANG CAVITE MUTINY

Ito ay huling bahagi ng ika-19 na siglo, at isa sa mga pangunahing isyu ng araw ay ang sekularisasyon
ng mga parokya. Maaari bang ipagkatiwala ang mga parokya sa pangangalaga ng lokal na kaparian?
Sinabi ni Fr. Burgos at Fr. Ipinaglaban ni Gomez ang mga karapatan ng mga Pilipinong sekular na klero
na maging kura paroko ng mga lokal na parokya sa pag-aangkin ng mga prayle. Sinabi ni Fr. Si Burgos
ay tahasang magsalita sa kanyang paghahanap, at sumulat pa sa mga pahayagan sa Espanya para sa
layuning ito. Ang kanyang paggigiit ng sekularisasyon ay ikinagalit ng mga prayle na minamaliit ang
kakayahan ng mga klerong Pilipino na pamahalaan ang mga parokya. Sinabi ni Fr. Ang tahasang
disposisyon ni Burgos sa isyung ito ay nabigyan pa ng babala mula sa probinsiya ng Heswita, na dapat
si Fr. Burgos ay patuloy na nagsasalita at nagsusulat tungkol sa isyu ng sekularisasyon sa publiko, Fr.
Maaaring hindi humingi ng tulong si Burgos sa mga Heswita.

Nagsimula ang kwento sa pagdating sa Maynila noong 1871 ni Heneral Rafael Izquierdo y Gutierrez. Sa
araw na siya ang nagkontrol sa kolonyal na pamahalaan, ipinahayag niya na ― Ako ay mamamahala
na may krus at may hawak na espada.‖ Anuman ang ibig niyang sabihin, tila ang diin ay sa espada.

Noong panahong iyon, ipinailalim ng pamahalaang Espanyol ang mga katutubo sa sapilitang paggawa
at pagbabayad ng taunang tributo. Ang mga manggagawang nakatalaga sa bakuran ng hukbong-dagat
at ang mga inhinyero ng artilerya at ang arsenal ng Cavite, gayunpaman, ay hindi kasama sa mga
obligasyong ito. Ang mga artisan na ito ay pinili mula sa mga infantrymen ng hukbong-dagat. Wala
silang anumang ranggo habang naglilingkod sila sa hukbo. Ngunit binago ni Heneral Izquierdo ang
lahat nang maglabas siya ng kautusan na nag-aalis ng mga pribilehiyong ito, na nag-aatas sa kanila na
magbayad ng buwis at magbigay ng sapilitang paggawa, at alisin sa kanila ang mga karapatang nakuha
mula sa pagreretiro. Ang kautusang ito ay pinaniniwalaang nagdulot ng malawakang pagkabalisa sa
mga apektadong nagsagawa ng pag-aalsa.

Noong 1896, matapos makamit ang maagang tagumpay bilang pangkat ng Magdalo ng Rebolusyon sa
Cavite, ang mga miyembro ng Katipunan ay kumuha ng testimonya mula kay Fr. Agapito Echegoyen,
isang Recollect, na nagsabing nalaman niya sa kapwa prayle ang totoong nangyari. Sinabi niya na ang
mga pinuno ng mga orden ng prayle ay nagsagawa ng isang kumperensya kung paano aalisin si Burgos
at iba pang mga pinuno ng katutubong kaparian at nagpasya silang isangkot sila sa isang seditious
plot. Isang prayleng Pransiskano na nagkukunwaring sekular na pari ang ipinadala sa Cavite na may
dalang malaking pera para mag-alsa, at nakipag-usap kay Saldua para tuligsain si Burgos bilang
pasimuno ng pag-aalsa. Pagkatapos, gumamit ng malaking suhol ang mga pinuno ng mga utos ng
prayle—―una fuerte suma de dinero‖ – para kumbinsihin ang Gobernador-Heneral na dapat
arestuhin, litisin, at hatulan si Burgos.

Ang isa pang prayle, si Fr. Sinabi ni Antonio Piernavieja na ang isang Fray Claudio del Arceo ay
nagbalatkayo bilang Padre Burgos, pumunta sa Cavite upang ipalaganap ang ideya ng isang pag-aalsa.
Nang masugpo ang pag-aalsa, pinilit ng mga prayle ang Gobernador Heneral sa pamamagitan ng
kanyang sekretarya at isang babaeng may malaking impluwensya sa kanya, kasama ang regalong
40,000 piso.

Di-nagtagal pagkatapos ng paglalathala ng utos, kinuha ng apatnapung infantry solders ng navy at

artillerymen sa pangunguna ng isang Sarhento Lamadrid ang Fort of San Felipe sa Cavite. Pinatay ni
Sergeant Lamadrid at ng kanyang pangkat ng mga mutineer ang mga opisyal na lumaban. Sa alas-diyes
ng gabi nang pumasok ang mga rebelde sa kuta, nagpaputok ng kanyon ang mga rebelde upang
ipahayag ang tagumpay sa lungsod. Ngunit noong madaling araw, kinaumagahan, nabigo ang mga
rebelde na makuha ang suporta ng mga sundalong nanatiling tapat sa kanilang rehimyento. Mula sa
itaas ng mga pader, tinawag ng mga rebelde ang mga tapat na solider, hinikayat sila ng mga pangako
na papasok sila sa kilusan, ngunit walang napatunayang matagumpay. Sa halip, nagmadali ang
rehimyento na maghanda ng pag-atake sa mga rebelde, na naging dahilan upang magtago ang mga
mutineer sa kuta, umaasang magpapadala ang Maynila ng tulong sa mga rebelde, ngunit walang
dumating.

Sa halip, isang kolum na binubuo ng dalawang regiment ng mga infantrymen at isang brigada ng mga
artilerya na may apat na kanyon ay dumating mula sa Maynila upang sugpuin ang rebelyon.
Pagkatapos ng ilang paunang pag-atake, na hindi naging matagumpay, nagpasya ang mga tapat na
pwersa na pilitin ang pagsuko ng mga mutineer sa pamamagitan ng pagpapagutom sa kanila, dahil
ang Fort San Felipe ay walang anumang mga probisyon. Sa lakas ng blockade, natanto ng mga
mutineer ang kanilang kapahamakan at itinaas ang puting bandila sa mga dingding ng kuta.

Sa kabila ng puting watawat na ibinabato ng mga rebelde, nagpasya ang matapat na pwersa na hatiin
sa dalawang grupo upang maghanda para sa pag-atake sa kuta. Habang ginagawa ito, nabuksan ang
punong tarangkahan ng kuta, at lumabas ang isang maliit na grupo ng mga rebelde na may dalang
bandila ng tigil-tigilan. Pinahintulutan ng matapat na puwersa ang mga rebelde na gumawa ng
labinlimang hakbang. Nang malapit na ang mga rebelde, inutusan ng kumander ng Espanyol na
magpaputok ang kanyang mga sundalo. Walang nakaligtas sa maliit na grupo na lumabas. Pagkatapos
noon, sinalakay ng mga tapat na puwersa ang kuta, nagpaputok ng mga putok habang papasok sila
rito. Ang mga rebelde ay nag-alok ng napakakaunting pagtutol, dahil ang pag-aalsa ay ganap na
nasugpo.

Ang resulta ng pag-aalsa ay isang malawakang paglilinis ng mga tao na pinaghihinalaang nanguna o
sumuporta dito. Sa araw na natanggap ang balita ng pag-aalsa sa Maynila, agad na pinaaresto ng
Gobernador-Heneral ang mga kilalang pari at sibilyan bilang mga kasabwat ng pag-aalsa. Kabilang sa
kanila sina Fr. Jose Burgos, Fr. Zamora, (curate at co-curate ng Manila Cathedral), Fr. Gomez

(curate of Bacoor), D. Agustin Mendoza (curate of Sta. Cruz), Don Feliciano Gomez, Don Antonio
Regidor (eminent lawyer and municipal councilor), Joaquin Pardo de Tavera (counsellor of the
administration), Don Enrique Paraiso, D. Pio Basa (matandang empleyado), Don Jose Basan, Maximo
Paterno, Crisanto Reyes, Ramon Maurente at marami pang iba.

Ang resulta ng pag-aalsa ay isang malawakang paglilinis ng mga tao na pinaghihinalaang nanguna o
sumuporta dito. Sa araw na natanggap ang balita ng pag-aalsa sa Maynila, agad na pinaaresto ng
Gobernador-Heneral ang mga kilalang pari at sibilyan bilang mga kasabwat ng pag-aalsa. Kabilang sa
kanila sina Fr. Jose Burgos, Fr. Zamora, (curate at co-curate ng Manila Cathedral), Fr. Gomez (curate of
Bacoor), D. Agustin Mendoza (curate of Sta. Cruz), Don Feliciano Gomez, Don Antonio Regidor
(kilalang abogado at konsehal ng munisipyo), Joaquin Pardo de Tavera (tagapayo ng administrasyon),
Don Enrique Paraiso, D. Pio Basa (mga lumang empleyado), Don Jose Basan, Maximo Paterno,
Crisanto Reyes, Ramon Maurente at marami pang iba.

ANG PAGSUBOK

Ang mga sarhento at kawal na dinalang bilanggo sa kuta ay pinatawan ng hukuman militar at agad
binaril, ang ilan sa Maynila at ang iba sa Cavite. Ang mga sundalo ng marine infantry ay pinababa ang
sentensiya sa sampung taong mahirap na paggawa sa Mindanao. Samantala, ang mga kleriko,
abogado, negosyanteng inakusahan ay nilitis ng isang espesyal na hukuman ng militar. Ang hinirang
na piskal ng pamahalaan ay isang commandant ng infantry, isang magiging gobernador ng lalawigan,
si Manuel Boscaza. Ang mga tagapagtanggol ay ilang mga opisyal ng infantry na binigyan lamang ng 24
na oras upang ihanda ang kanilang mga depensa.

Ang mga rebelde ay kinasuhan ng krimen ng pagpapahayag ng pagdating ng isang republika bilang
pagsang-ayon sa mga ideya ng mga pinuno ng mga progresibong partido ng Peninsula. Sa panahon ng
paglilitis, ang pangunahing saksi ay isang Francisco Saldua, na nagpatotoo na ang pag-aalsa ay isang
pagsasabwatan, at umamin na siya ay bahagi ng if. Nais niyang mapatawad kapalit ng kanyang
patotoo. Pinatotohanan niya na tatlong beses siyang naghatid ng mga mensahe kay Fr. Jacinto
Zamora, na noon ay pumunta sa tirahan ni Burgos. Sinabi ni Saldua na si Sergeant Lamadrid at isa sa
mga Basa Brothers ay nagsabi kay Saldua na ang ―gobyerno ni Padre Burgos‖ ay magdadala sa
armada ng Estados Unidos upang tumulong sa isang rebolusyon. Pinatunayan din niya na pinondohan
ito ni Ramon Maurente ng 50,000 pesos, at si Maurente ang magiging field marshal ng mga
rebolusyon. Pinatotohanan din ni Saldua na nagkita ang mga kasabwat sa bahay ni Lorenzana.

Ang mga rebelde ay kinasuhan ng krimen ng pagpapahayag ng pagdating ng isang republika bilang
pagsang-ayon sa mga ideya ng mga pinuno ng mga progresibong partido ng Peninsula. Sa panahon ng
paglilitis, ang pangunahing saksi ay isang Francisco Saldua, na nagpatotoo na ang pag-aalsa ay isang
pagsasabwatan, at umamin na siya ay bahagi nito. Nais niyang mapatawad kapalit ng kanyang
patotoo. Pinatotohanan niya na tatlong beses siyang naghatid ng mga mensahe kay Fr. Jacinto
Zamora, na noon ay pumunta sa tirahan ni Burgos. Sinabi ni Saldua na si Sergeant Lamadrid at isa sa
mga Basa Brothers ay nagsabi kay Saldua na ang ―gobyerno ni Padre Burgos‖ ay magdadala sa
armada ng Estados Unidos upang tumulong sa isang rebolusyon. Pinatunayan din niya na pinondohan
ito ni Ramon Maurente ng 50,000 pesos, at si Maurente ang magiging field marshal ng mga
rebolusyon. Pinatotohanan din ni Saldua na nagkita ang mga kasabwat sa bahay ni Lorenzana.

Ilang saksi ng militar ang nagpatotoo na sinabihan sila na sakaling magtagumpay ang pag-aalsa, ang
presidente ng republika ang magiging kura paroko ni San Pedro. Noong panahong iyon, si Burgos ang
kura paroko ng Manila Cathedral, na kilala bilang St. Peter bilang isang parokya. Sinabi ni Fr. Si Jacinto
Zamora ang kanyang co-curate.

Binanggit ng iba pang testigo ng militar ang pangalan ni Fr. Burgos, o ang katutubong kura ni San
Pedro, bilang ang magiging pangulo, ngunit gayundin ang kaalamang ito ay narinig lamang nila sa
isang tao.

Pinatotohanan ni Enrique Genato na si Fr. Sina Burgos, Marcelo H. del Pilar, Regidor, Rafael Labra,
Antonio Rojas at iba pa ay nagsalita tungkol sa mga kleriko, digmaan, pag-aalsa at paghihimagsik sa
mga lihim na pagpupulong. Nagpatotoo si Marina Chua Kempo na narinig niya ang mga sabwatan na
nagsasalita tungkol sa isang pangkalahatang masaker sa mga Kastila at na si Lamadrid, ang pinuno ng
pag-aalsa, ay magiging gobernador o kapitan heneral. Si Fray Norvel ay nagpatotoo na ang mga Creole
ay nag-uudyok sa mga tao na bumangon laban sa Espanya, at na nakita niya si Burgos na nagpapasa
ng mga subersibong polyeto.

Sinabi ni Fr. Ang landlady ni Burgos ay tumestigo bilang isang uri ng character witness. (isang taong
nagpapatunay sa moral na pag-uugali at mabuting reputasyon ng iba sa korte ng batas.) She vouched
that Fr. Si Burgos ay isang mapayapang tao, madasalin sa birhen, at walang hilig sa tsismis. Sinabi niya
na ang iba ay maaaring magsalita ng mga baril at kanyon at umiyak ng ―Fuera oficiales, canallas,
envidiosos, malvados! o Viva Fiipinas libre, independiente!‖. Ngunit sinabi ni Fr. Ipapayo ni Burgos sa
kanila na maghanap ng mga reporma nang walang pagdanak ng dugo o pagdulog ng karahasan.

Ang isang kakaibang ebidensya ay ang isang tala na natagpuan sa mga gamit ni Fr. Jacinto Zamora,
isang sugal at card game afficionado. Sabi sa note, ―Malaking pagtitipon. Halika nang walang
kabiguan. Ang mga kasama ay darating na may sapat na bala at pulbura.‖ (Nick Joaquin claims that
this is a joke for bullets and gunpowder were idioms among card players to refer to gambling funds.)
Ang idyoma ay isang parirala o isang ekspresyon na may matalinghaga. Nakategorya bilang
pormulaikong wika, ang matalinghagang kahulugan ng isang idyoma ay iba sa literal na kahulugan.

Kapitan Fontivel, Fr. Ang abogado ni Burgos, ay kumilos na i-dismiss ang kaso dahil sa kakulangan ng
ebidensya. Hindi maaasahan ang mga testimonya ng mga nakasaksi. Ngunit tinanggihan ito ng
Gobernador Heneral at ipinag-utos na ipagpatuloy ang court martial. Pagkatapos ay kumilos ang
depensa na si Saldua ay tawagin sa kinatatayuan. Ngunit iginiit ng korte na masyadong may sakit si
Saldua para tawagin sa witness stand. Malay natin baka pinepeke lang ni Saldua ang sakit niya kasi
baka natakot na siya o gusto niyang tumakbo sa ibang lugar para makawala sa influence ng mga
Spanish.

Matapos ang walong oras na talakayan, hinatulan ng Council of War na mamatay sa garrote ang
tatlong pari na sina Don Jose Burgos, Mariano Gomez, at Jacinto Zamora. Si Saldua ay hinatulan din ng
kamatayan. Kaya siguro pinapatay din nila si Saldua kasi para mailibing na din ang katotohanan. Ang
iba ay maaaring sinentensiyahan ng sampung taon ng mahirap na paggawa o ipinadala sa Mariana
para sa isang panahon mula dalawa hanggang walong taon.

Sa ika-11 ng gabi ng Pebrero 15, 1872, idinikta ng Konseho ng Digmaan ang hatol at tinanong ang
akusado kung mayroon silang sasabihin sa kanilang mga depensa. Sina Burgos at Zamora ay
nagpahayag ng kanilang kawalang-kasalanan, na nanindigan na wala silang kaugnayan sa mga rebelde
ng Cavite at walang positibong ebidensya laban sa kanila. We are innocent unless proven guilty, Dura
lex sed lex, kahit malupit ang batas ay batas pa rin at nakasaad sa batas na inosente ang mga lalaki
hangga't hindi napapatunayang nagkasala. Ang curate na si Gomez, isang matandang pitumpung
taong gulang, (si Nick Joaquin ay inaangkin na siya ay 85) ay nagsabi na siya ay nakatitiyak na ang
kanyang mga hukom ay ituring siyang inosente, ngunit nang makitang siya ay tinanggihan ng
paghaharap sa kanyang mga nag-akusa, isang abogado para sa kanyang depensa na pinili ng kanyang
sarili. , ay magiging walang silbi, tapos na ang pagsubok, sa pag-impluwensyaang mga nagdesisyon na
na siya ay may kasalanan. Ang mga akusado ay dinala sa kulungan ng militar at nang sumunod na
araw, ang hatol ay ipinahayag sa kanila mismo ng Komisyon ng gobyerno. Bilang bahagi ng hatol,
iniutos ng Gobernador Heneral sa Arsobispo na i-defrock ang mga pari gaya ng nakaugalian, Ang
defrocking, unfrocking, o laicization of clergy ay ang pag-aalis ng kanilang mga karapatan na gamitin
ang mga tungkulin ng ordained ministry ngunit tumanggi ang arsobispo na mag-defrock. ang tatlomga
martir hanggang sa maiharap sa arsobispo ang ebidensya ng kanilang pagkakasala. Ang ebidensya ay
hindi kailanman ipinakita sa Arsobispo. Malay natin dahil hindi sumulpot si Saldua sa trial nung una
baka iniligpit na siya ng kalaban, Spanish government para hindi na magsalita, loose ends. Hindi
natapos na mga detalye, hindi kumpletong negosyo. Gusto na ng mga espanyol na matapos na ang
trial, nagmamadaling ilibing ang katotohanan.

ANG PAGPAPATAY

Noong Pebrero 16, 1872, isang malaking pulutong ang nagtipon upang saksihan ang pagbitay. Si
Saldua, na may ngiti sa kanyang mga labi para sa kanyang akala na ang kanyang pagpapatawad ay
nalalapit na ang nanguna sa martsa. Sinundan ni Saldua si Burgos, na umiiyak na parang bata,
yumuyuko sa mga kaibigan nang makilala niya sila mula sa karamihan, at pagkatapos ay sumunod si
Zamora -- na nabaliw at may malabong titig. Huling nakapila ay si Padre Gomez na dilat ang mga
mata, nakataas ang ulo, binasbasan ang mga katutubo na nakaluhod sa daan.

Si Saldua, na umaasa ng kapatawaran na hindi dumating, ang unang pumunta sa plantsa. Testigo ng
Spanish government kinakampihan niya mga espanyol yet hindi siya kinampihan, nakakatawa lang
ironic kasi siya pa ang inuna papatayin, nakakapanghinala din kasi siya pa yung inuuna, parang gusto
na nila mailibing ang loose ends nila. Tapos si Fr. Tinawag si Gomez. Sumasagot sa kanyang confessor,
isang Recollect, Fr. Sinabi ni Gomez, ―Mahal na Ama, alam na alam ko na ang isang dahon ng puno ay
hindi gumagalaw nang walang Kalooban ng Lumikha; sapagka't hinihiling Niya na mamatay ako sa
lugar na ito, mangyari nawa ang Kanyang kalooban.‖ Makalipas ang ilang minuto, namatay na siya.

Sinabi ni Fr. Bumangon si Zamora nang tawagin ang kanyang pangalan. Nabaliw siya dalawang araw
bago ito at namatay siya nang walang huling salita.

Sinabi ni Fr. Burgos ang huling tinawag. Sa pagkakabit ng plantsa, sumigaw siya kay Commissary
Boscaza, ―Mga ginoo, pinatawad ko kayo, at nawa'y patawarin kayo ng Diyos tulad ko.‖ Pagkatapos
ay umupo siya sa upuan ng kanyang kamatayan.

Bigla siyang tumayo at umiyak, ―Ngunit anong krimen ang nagawa ko? Posible bang mamatay ako sa
ganitong paraan? Diyos ko, wala na bang hustisya sa lupa?‖ Lumapit sa kanya ang mga prayle at
inutusan siyang paupo muli, nakikiusap na mamatay siya sa paraang Kristiyano. Sinabi ni Fr. Si Burgos
ay sumunod, at habang siya ay nakagapos ay bumangon siya na sumisigaw: ―Ngunit ako ay walang
kasalanan!‖ ―Si Hesukristo ay walang kasalanan,‖ bulalas ng isa sa mga prayle.

Tapos si Fr. Huminto sa pagtutol si Burgos. Pagkatapos ay lumuhod ang berdugo sa harap ng
nahatulang lalaki na nagsasabing,

―Pare, patawarin mo ako kung kailangan kitang patayin. Hindi ko gustong gawin iyon.‖

Sinabi ni Fr. Sumagot si Burgos, ―Anak, pinapatawad na kita, sumunod ka sa iyong tungkulin.‖

Pagkatapos ay ginawa ng berdugo, at pagkatapos, si Fr. Patay na si Burgos.

Ang mga katutubo na nagtipon upang saksihan ang kaganapan ay lumuhod at binibigkas ang
panalangin ng naghihingalo. Ang mga Kastila na nakakita sa reaksyon ng mga katutubo ay nataranta
at tumakbo sa mga pader ng lungsod ng Intramuros.

ANG KINABUKASAN

Pagkatapos ng pagbitay, ipinagbawal ng kolonyal na pamahalaan ng Espanya ang mga tao na

magsalita tungkol sa pagbitay, at ang mga rekord ng paglilitis ay itinago sa publiko. Kaya medyo
kulang tayo or limited an gating mga references at resources sa mga tunay na nangyari. Hindi nagtagal
ay inilathala ni Jose Rizal ang nobela, Noli Me Tangere", ang plotline kung saan kasama ang isang
creole character, si Crisostomo Ibarra, na itinayo ng mga prayle na naging dahilan upang siya ay
kasuhan ng sedisyon ng mga awtoridad. Sinabi ni Nick Joaquin na ito ang parunggit ni Rizal sa
kapalaran ng tatlong martir. Ang alusyon ay isang talinghaga, kung saan ang isang bagay o pangyayari
mula sa hindi nauugnay na konteksto ay tinutukoy nang patago o hindi direkta. Ito ay naiwan sa
madla upang gawin ang direktang koneksyon.

Noong Pebrero 15, 1892, dalawampung taon pagkatapos ng kaganapan, ang La Solidaridad, ang
pahayagang itinatag ng mga miyembro ng Kilusang Propaganda, na kinabibilangan ni Jose Rizal, sa
Espanya, ay naglathala ng isang salaysay tungkol sa pag-aalsa, paglilitis, at pagbitay na isinulat ni
Edmund. Si Plauchut, isang Frenchman na diumano ay nakatiraMaynila sa panahon ng paglilitis at
pagbitay, kung saan nagmula ang karamihan sa mga salaysay sa itaas.

Ilang buwan bago inialay ni Jose Rizal ang kanyang pangalawang nobelang El Filibusterismo sa tatlong
paring martir. Lumalabas sa pabalat ng nobela ang larawan ng tatlong paring martir.

Noong 1896, matapos makamit ang maagang tagumpay bilang pangkat ng Magdalo ng Rebolusyon sa
Cavite, ang mga miyembro ng Katipunan ay kumuha ng testimonya mula kay Fr. Agapito Echegoyen,
isang Recollect, na nagsabing nalaman niya sa kapwa prayle ang totoong nangyari. Sinabi niya na ang
mga pinuno ng mga orden ng prayle ay nagsagawa ng isang kumperensya kung paano aalisin si Burgos
at iba pang mga pinuno ng katutubong kaparian at nagpasya silang isangkot sila sa isang seditious
plot. Isang prayleng Pransiskano na nagkukunwaring sekular na pari ang ipinadala sa Cavite na may
dalang malaking pera para mag-alsa, at nakipag-usap kay Saldua para tuligsain si Burgos bilang
pasimuno ng pag-aalsa. Pagkatapos, gumamit ng malaking suhol ang mga pinuno ng mga utos ng
prayle—―una fuerte suma de dinero‖ – para kumbinsihin ang Gobernador-Heneral na dapat
arestuhin, litisin, at hatulan si Burgos.

Ang isa pang prayle, si Fr. Sinabi ni Antonio Piernavieja na ang isang Fray Claudio del Arceo ay
nagbalatkayo bilang Padre Burgos, pumunta sa Cavite upang ipalaganap ang ideya ng isang pag-aalsa.
Nang masugpo ang pag-aalsa, pinilit ng mga prayle ang Gobernador Heneral sa pamamagitan ng
kanyang sekretarya at isang babaeng may malaking impluwensya sa kanya, kasama ang regalong
40,000 piso.

KONGKLUSYON

Kaya, hangga't hindi tayo nagkaroon ng personal na salaysay tungkol sa di-umano'y pagsasabwatan
na ito, ang tanong na ito kung ang paglilitis ay na-set up ay maaaring hindi itigil. Sapagkat kung
talagang inosente sina Burgos Gomez at Zamora sa anumang krimen, anong motibo ang maiuugnay
natin kay Gobernador Heneral Izquierdo at sa kanyang military trial court sa kanilang pagkilos laban sa
mga kilalang pari? O posibleng circumstantial victims lang ng Spanish hysteria ang tatlong martir na
pari matapos ang Cavite Mutiny?

Pansinin ng mga mananalaysay na ang kahalagahan ng paglilitis sa tatlong paring martir ay

nakasalalay sa katotohanan na minarkahan nito ang araw na isinilang ang nasyonalismo sa isipan ng
mga Pilipino. Sa mga pamantayan ngayon, ang paglilitis sa tatlong paring martir ay halos hindi
makapasa sa mga pangunahing prinsipyo ng angkop na proseso. Maliwanag, ang ebidensiya laban sa
tatlong pari ay nasa pinakamainam na sabi-sabi, circumstantial, at sa anumang paraan ay hindi
nagtatatag ng anumang pagkakasala na lampas sa makatwirang pagdududa. Kaya naman, masasabing
ang nasyonalismong Pilipino ay maaaring nakuha sa sigaw ng hustisya para sa tatlong paring martir,
ngunit hindi nakuha ang hustisya mula sa mga mananakop na Espanyol.

Trinahidor, mga problema sa pananakot at interogasyon, at panunuhol. Siyempre si Saldua kinuha ng

mga espanyol, malamang tinakot na nila o binayaran para magsalita laban sa mga Pilipino, baka gusto
lang ni saldua sagipin ang sarili ko kaya nakipagsabwatan na siya sa mga espanyol at nilaglag niya ang
mga Pilipino, de bale na kung totoo o hindi angpinagsasabi niyang witness accounts basta ang
importante hindi siya ma death penalty o mapapatay ng mga espanyol Hindi reliable ang eyewitness
testimonies. Tinawag silang mga martir dahil namatay silang walang kasalanan.

Ang mga naunang ulat ay kinuha mula sa artikulo ni Edmund Plauchut na ―The Philippine Islands‖ sa
La Solidaridad, Pebrero 15, 1892, at Nick Joaquin’s ―How Filipino was Burgos?‖ sa A

Tanong ng mga Bayani, na inilathala ng Filipinas Foundation noong 1977 at muling inilimbag
kamakailan ng Anvil. Binase ni Nick Joaquin ang kanyang trial accounts mula kay Manuel Artigas na
may mga kopya ng trial records. Siyempre, si Fr. Sinasabi ni Schumacher na ang mga tunay na tala ay
nasa Segovia, Spain at ipinagbabawal na ibunyag sa mga mananaliksik. Bakit kaya nila tinatago?
Nakakapanghinala, tinatago ang katotohanan. Sa wakas, ang petsa ng pagbitay ay opisyal na
namarkahan noong Pebrero 17, 1872 ngunit ayon sa La Solidaridad at Edmund Plauchut, ito ay
naganap noong Pebrero 16, 1872.

Ang account ng execution na nilalaman ay mula kay Edmund Plauchut. Ito ay lumabas sa La
Solidaridad noong Pebrero 15, 1892 na isyu. Ang aming pangalawang pangunahing mapagkukunan ay
si Fr. Shumacher's Revolutionary Clergy na inilathala ng Ateneo de Manila University Press. Ang aming
ikatlong pangunahing mapagkukunan ay mula kay Shumacher, John N. , ay isang pari at isang
akademikong mamamahayag din.

PANGALAWANG PINAGMUMULAN:

• http://lavidalawyer.blogspot.com/2005/09/famous-trials-of-philippines-gomburza.html

PANGUNAHING PINAGMUMULAN:

• Schumacher, J. N. (2011). Ang Pag-aalsa sa Cavite Tungo sa Isang Tiyak na Kasaysayan. Pag-aaral sa
Pilipinas,

59(1), 55–81. Nakuha mula sa https://www.jstor.org/stable/42635001

• Si Fr. Shumacher's Revolutionary Clergy na inilathala ng Ateneo de Manila University Press.

• Ang account ng execution na nilalaman sa post na ito ay mula kay Edmund Plauchut. Ito ay lumabas
sa La Solidaridad noong Pebrero 15, 1892 na isyu.