·~

.:. islam Düşüncesinin Teşekkül Devrinden Bir Kesit

'~ASHABU'L HADiS'iN
• •
Af(A[D EDEBIYATr ~

Dr. Mehmed Hayri"KIRBAŞOGLU

-?.-.Ü. iıahiY.at Fakultesi ·
Oğretim Uyesi

Dr. Mehmed Hayri KIRBAŞOGLU

1954'te Manisa'da doôdu. iık ve Orfa tahsilini burada ta·
mamtadı. 1973·78 yıllarında Ankara ilahiyat Faküllesinde okudu.
1978"de Hadis dalında Doktora çalışmalarına başladı. 1980 yılın·
da aynı Fakültenin Hadis Kürsüsüne asistan oldu. 1983 yılında
Hadis dalında Doktor ünvanını aldı. Halen aynı Faküllede çalış·
malarına devam etmektedir.
Yayınlanmış eserleri "Hadis Müdafaası" adıyla ibn "Outey·
be'den Te'vilu Muhtetifi'I-Hadis tercemesi (ist.1979), Muham·
med Avvame'den ·imamlarm Fıkhi ihtilaflarmda Hadislerin Rolü"
adlı terceme (isl.1980). Baskıda olanlar: Suyüti'nin "Kitabu7·
Bahir fi Hukmi'n·Nebiyyi bi'l·Batmi ve'z·Ziihir"adlı eserinin edis·
yon krilikli neşri (Mısır), Ayrıca lbn Oudame'nin Kitibu1·Burhan
li Beyin Haqiqati7-0ur'im" adlı eserin edisyon kritikli basımı da
Riyad'da yapılmaktadır•

. .... .-
:_,..;.ı.

.ı;ı.<.Jt t..~Y .j ~.U..I ..,.t....Pi .:.o~

tt(..!..(..a,;.l _Lt~ :i> ..!...t...a...:..' -=--·~-)., :.-......._ .:.'~ ~i ,~_t'1 .y~

~ı ..:-!.J. .:> ::. ~' ..s. ..:,..-:-ı l· .. ~~;,, • ;.,.....;.~·, . ...;.;; .... , :.ı.;; ~~ _:..i ..,..,;:.. ~....,; .!..ı..ıJ.' ..,..ı......i J _:.:u• l:.'t.<. .; l.;li ~
~

;,;. ._•, _t., ~ı- ~-..:...» i';~ r~~ J: ~; .:..~ ,~ -~ ~..l:..li

.... - .;; ., . - - · • 'foo
.... 1 .. , .. '- ... .;

],..~ \' tc~l _bi). ;-' .:·i . Js· .:..1;. ı~: "~')• ;-~ ~..l')': : ..~'
~..~~~ :.~ _L<.1 _L: .. ~ ;.:..;.:::~ ~.-:.~·ı ~..i.. ~..-:-i- .,.! €~ _l:i ~.,.·-.; •l:i~ ı.~ı yı:,; ~~ 4.A!t.,. J•i ..!.:-'!' ı.ı. .) ,:,IS" U «':>W
;.c.~~~· ....L:ı' ~~ ,l:;)'ı .,r.ıı .:.·' ~~~ ~..a...~l "":"'6--...~ ~..lt.a:~
-'~- .lo> .,;ls.
'"- ~· ·t ~'- ö•' '\~,~~;~;~:-,!~~~~~
~~ ; ~ı!.l ~t.,._,' -~': ~ ~..L~...~~ 4t.,~)·, ;.s. _:!'

.:.:.!..-~1 .:~i b_l ..li::.,-<.;.:.'':.....;: -.:.~....!.:.-.l~ ..:.·,:!.>-1:-'' _l:i .:..""' . .~-~:..ı~

.ıl~
~~l;~ :r~
- .. · ·: :,·:~::;,·
. ; ,.. . ..ı:-~~.;~~:
.,. . ."" " 4..
~ ...t. . .~~~~~·
. ..
.::}~..'1 li..ı..r--: ..;-'' .r(Ltı --=-b J 4::.: .:.... •...~· l.o.: ..!-:z..ı...!..ı -=--·t'-o#: ._;ı ...,i ~..ı....!.l ~ ~· :.t.ı.Wı ~~· ,u-i ~ .!J.'..i..~· ·~· ~
t.:...Jo:. .1' ~''' •.u ~; ~' ;_~,i.' .ı. :_J. ~....,.:.i ..::,..:_~.; ~· .;_;,;._; ..!.i.~ı<; ·"~~; ~Q• .,:;1; :_J. ••:A........ı...:ı -~ ~·:..} : ,::~'
..r-J' ~· -~ .j ~..L~' .,:.,~\ ~·· ~'

leliıml Araştırmalar Sayı: 5 Ekim·1 987

_ _ _ _ _ _ _ _ __
\ ~- ~:--··-----
!...,.__
·- ,._
 Ashabu'l Hadis'in Akaid Edebiyalı 1 Or.M.Hayri KIRBAŞOGLU

Daha önceki bir yazımızdaı•ı Ehl-i Sünnet'in -bazıla­
rının deqiıği gibi- sadece öncüleri değil, aynı zamanda
fiilen kuruculan olarak tavsil ettiğimiz "Ashabu'I-Hadis
(Hadisçiler)" üzerinde ne bizdeki, ne diğer islam ülkele-
rindeki araşiJrmacılarca, ne de batılı oryantalisUerce yete-
rince dururmadığı görülmektedir. Bunun da sebebi, yan-
lış olarak Ehl-i Sünnet'in tarihinin Eş'ari ve Maturidi ile
başıatılması olsa gerektir. Yanlış olarak diyoruz, zira id-
dia ediyoruz ki Ehl-i Sünne t bu iki imamdan önce leşek­
külünü tamamlamış bulunuyordu. Bunun en açık delili,
bizzat Eş'ari' nin üsiadları arasında "Ehl-i Sünnet'in
imamı" ürııvanını almış olanların bulunması ııı; yine
Eş'ari' nin Makatat'ında Ashabu'I-Hadis akaid esasları­
na müstakil bir bölüm ayırmış ı 2 ı ve kendisinin de bu
esasıarı tamamen kabul ettiğini ve bu hususlarda Asha-
bu'I-Hadis'e tabi olduğunu açıkça ifade etmiş olmasıdır.m
Ancak biz iddiamızın ispatını elbette bu kadarla ge-
çiştirecek değiliz. işte bu yazımızdan maksadımız da,
Ehl-i Sünnet'in kurucuları olan ·Ashabu'I-Hadis'iiı akaid
alanında ne gibi çalışmalar yaptığını ve ne gibi eserler
meydana getirdiğini araştır~ak ve bu suretle Eş' ari- Ma·
turidi öncesi Ehl-i Sünnet düşüncesine ışık tutmaktan
ibarettir. Bir başka yazıda ~shabu'I-Hadis'in "Kelam"
karşısındaki tavrını ortaya koyarak, onların akaid alanın­
daki çalışmalarının başka bir yönünü daha aydınlatmaya
çalışacağız. · bu't-TevhkJ''inde ei·Buhiiri 245 meıfü hadis{muallak ve
Bundan sonra kendilerine "Hadisçiler" olarak atıfta
bulunacagımız Ashabu'I-Hadis'in akaid alanındaki ne gi-
bi çalışmalar yaptıklarını görmek için başvurmam ız gere-
ken ilk kaynak şüphesiz ki hadis koleksiyonlarıdır. Bu-
gün elimizde mevcut ve çoğu da üzerinde durduğumuz
devreye ait hadis koleksiyanlarına bir göz attığımızda,
bunların pek çoğunda akaid konularıyla ilgili özel bölüm-
lerio yer aldığı görülmektedir. Bu bölümler, akaid konu-
larından sadece birisiyle ilgili olabildiği gibi, bazen birçok
meseleyi birarada ele alarak müstakil bir eser görünü:
münü de arzetmektedir. ı•ı Keza bu bölümler bir eserin
muhtelif yerlerinde dağınık bir halde bulunduğu gibi,
hepsi bir arada da bulunabilmektedir. Ayrıca bölümlere
muhtevalarına göre çeşitli başlıklar konduğu ve başlıkla­
rın genellikle eserin müellifinin görüşlerini aksettirecek
bir özelliğe sahip olduğu görülmektedir. · Babun fi'I-Cehmiy~e.'2sı
imam Malik'in (v.l79fi95) "ei-Muvalla'"ını, elimiz-
de mevcut en eski hadis koleksiyonu olarak kabul ede-
biliriz. Fıkhi yönü ağır basmasına rağmen bu eserde
akaidle ilgili bir bölüme de yer verildiğini görüyoruz.15' Ki-
tabu'l Oader başlıklı bu bölümde imam Malik, konuyla il-
gili meıfü hadisler yanında sahabe ve tablin'in görüşleri­
ne ve cemiyelle yaygın bulunan anonim rivayellere de
yer vermiş, bazen kendi görüşünü de açıkça belirtmiş­
tir.ı&ı
ed·Darimi (v.255/868) "es-Sunen" inde akaidle ilgili
olarak. "Babu ittiba'i's-sunne" ' 7 ', "Babu ictinabi ehli'l-
ehva ve'l·bida' ve'l-husüma" ıaı, ··sabun li şe'ni's-saati
ve nuzlıli'r-Rabb" ' 9 ', "Babu'n-nazari ila'liahi ta'ala" ııoı
ve benzeri ıııı bölümlere yer vermiştir.
ei·Buhari (v.256/869j' "et-Cfımi'u's-Sahih" inde
akaidle ilgili hususi bir bölüm ayırmış ve buna "Kitabu't-
tevhid ve'r-redd 'ala'I-Cehmiyye ve ğayrihim '' 2l başlığını
koymuştur. ibn Hacer (v.852/1448)" "ei-Mustemlt' nüs-
hasındaki bu "ve ğayrihim" ibaresiyle Kaderiyye'nin kas-
dedildiğini; ei-Buhari'nin Havaric(Hariciler) le ilgili konu-
lara Kitabu'l·Fiten' de, Ratıza(Rafıziler)le ilgili konulara
da Kitabu'I·Ahkam' da temas ettiğini, nitekim bid'atın
başının da ei·Buhiiri'nin zikrettiği bu dört fırka {Cehmiy-
.ye,Kaderi~•ye, Havaric, Rafıza) olduğunu söylemiştir.'' 3 '
Müstakil bir kitap gözüyle bakılabilecek olan "Kita-
mutabi' olanların sayısı 55, kalanı mevsul) ile, sahabe ve
ondan sonrakilere ait 36 habere yer vermiştir.ıı•ı
Ebu Davud es·Sicistiini (v.275La8B) "es-Sunen" inde
-daha önce işaret ettiğimiz gibi -"Kitabu's-Sunne" ıısı
adlı bir bölüm ayırmış ve akaidle ilgili pekçok konuya, şu
başlıklar altında temas etmiştir:
Babu şerhi's-Sunne,l•5ı ·
Babu mucanebeti ehli'l-ehva ve buğdıhim," 7 '
Babu terki's-selam 'ala ehli'l-ehva,ı•aı
Sabun li luzlımi's-Sunne,ıı9ı
Babun fi't·tafdil,ı20ı
Babun 11'1-hulefa,ız•ı
Sabun li reddi'l-irca.ı•2ı
Babu'd-delil 'ala ziyadetl'l-iriıan .ve nuksanihi,ı2Jı
Sabun fi'l-qader,ı2•ı . ·
{

(X) Bkz. "Ehlu's-Sunne~Ka vram1 üzerine yeni baz1 mülahaza/ar", Islami Araştırmalar, sayı,1,s. 71-79.
( 1) Onun bu üstadının adı ei-Qaliinlsi'dir. Hakkında bkz.: W~tt, islam Düşüncesinin Teşekkül Devri, s.358-359.
(2) Bkz.: Maqalatu'l-lsliimiyyin, 290.
(3) A.g.e., 297.
( 4) Mesela bkz: Ebiı oavu d, es-Sunen, Kitabu's-Sunne, (IV .197-24ô,r.4596-4n2).
(5) Malik b. Enes, ei-Muvatta: 46 Kitabu'/-Qader,f,Biibu'n-nehyi 'ani'l-qav/1 bi'l-qader; 2, Biibun cami'un ma cae li Ehli'l·
qader.(/1.898-901).
(6) Suhey/ b. Milik şöyle demiştir: utJmer b. Abdu/aziz ile gidiyordum. Bana: "Şu Kaderiyye hakkmda görüşün nedir?" dedi, ben:
"Sen on/an tevbeye davet et, tevbe ederlerse ne ata, aksi takdirde kll1ca başvur. ~dedim. tJmer b. Abdulaziz: "Ben de bu gö-
rüşteyim" dedi. Mil/k: "Benim de görüşüm budur. • {at-Muvatta', 4ô Kitabu'l-qader,1,r.6(11.900).
(7) ed-Diirlmi, es-Sunen, 1 44.
(8) A.e.•l.108.
(9) A.e.,ll.325.
(10)A.y.
( 11) Bilhassa bkz: 1<7/abu'r-Ruqcill(Raq<iiq)(ll.297-341 )· ·
(12) Bu başlık ei·Mustemlinüshasına göredir. (Bkz: lbn Hacer, Fethu'I-Bar~ Xlll,290). lbn Battal ve lbnu't·Tin ise başlığı "Kitabu
Reddl 't-Cehmiyyeti ve ğayrihimi'l-tevhid" şeklinde tesbit etmişlerdir.(A.g.e.,XIII,290).
(13) lbn Hacer, a.g.e.. XIII,390. .
(14) lbn Hacer, a.g.e., Xlll,454.
(15) Ebiı Diivud, Es-Sunen. Kitabus-Sunne,r.4595-4n2(1V,197-24ô).
(16) A.g.e.,IV,197.
( 17) A.g.e.,IV, 198. Dipnona açıklandığına göre bu başlık başka nüshalarda şöyledir: Babu'n-nehyi ·ani'l-cidal ve ittiba'il-muteşabihi
mlne'I-Our'an.
(18) A.g.e.,IV,199. (22) A.g.e.,IV,219.
(19) A.g.e.,200 ve 201(2 yerde). (23)A.y.
(20) A.g.e.,IV,206.. (24) A.g.e.,IV.222.
(21) A.g.e.,IV,207. (25) ~.g.e.,IV,231.

80 islami Araştırmalar Sayı: 5 Ekim-1987

 Ashabu'l Hadis'in Akaid Edebiyatı 1 Dr.M.Hayri KIRBAŞoGLU

Sabun fi'r-ru'ye,t 26 ' . bu'I-Qade(' t39l ile, 18 bab'tan müteşekkil" Kilabu'l-iman

Sabun fi'r-reddi 'ale'I-Cehmiyyeti,l27l
Babun fi'ş-şelfi'ati, ı ısı
Sabun fi halqı'I-Cenneti ve'n-Nar,t 29ı
Sabun fi'l-havz,ı 30l
Sabun fı mes'eleti fi'l-qabr ve 'azabi'l-qabr,O•ı
Sabun fı zikri'l-mizan ,ı 32 ı
Sabun fi'd-deccaı,ı33ı
Sabun fı qatli'I-Hevaricı:ı.ıı, veya Sabun fı qıtali'I­
Havaric.t35'
Görüldüğü gibi Ebu Davud zamanında münakaşa
konusu edilmiş .olan akaidle ilgili meselelerin pek _ço_ğuna
temas etmiş ve bu konularda kendi görüşünü aksettiren
hadisleri -ki bunların sayısı ı76'dır.- bu başlıklar altında
toplam!ştır. Onun görüşlerini bu başlıklardan çık!irmak
mümkün olduğu gibi, bazen onun k'endi görüşünü açık­
ça ifade ettiğine de rastlamakıayız.t3&ı
Muslim'in (v.26ı/874) de aynı şekilde "Kitabu'l-
iman" (37J ve "Kitabu'I-Oader" t38ı bölÜmlerine es-Saht1ı'
inde yer verdiğini görüyoruz. Kitabu'l--iman'da; imanın
tarifi, iman-amel münasebeti. imanın artıp eksilmesi.
şirk, rü'yet, şefaat ve benzeri konulara dair 96 bab ayır­
mış, bu bablar altında 380 hadis zi~retmiştir. Kitabu'I-
Qader:de ise _ 8 bab·aııında 34 hadis zfkretmiştir.
Son olarak et-Tirmizi'nin (v.297/909)" es-Sunen"ini
de görelim: O da eserinde ı 9 bab'tan müteşekkil "Kita-'
ı•oı bölümlerine yer vermiş, kendinden önceki müelliller
gibi o da koyduğu bab(konu) başlıklarıyla görüşlerini
açıklamıştır.
· Maksadımız hadis koleksiyonlarında akaid konuları­
na hususi bölümler ayrılmış olduğunu, bunun da Hadis-
çilerio ııkaidle olan ilgilerini ortaya koyduğunu göster-
mekiL Ancak Hadisçilerin_akaid alanındaki çalışmalarına
örnek olarak burada zikrettiklerimiz dışında diğer hadis
koleksiyonlarında da akaidle ilgili bölümler bulunduğunu
belirtmek gerekir.
Ancak Hadiscilerin, akaidle. ilgili çalışmaları sadece
telif ettikleri hadis koleksiyonlarında buna dair bazı bö-
lümler ayırmaktan ibaret değildir. Bunun dışında Hadisçi-
lerio ak~id ararıında musıakil eserler de verdigini görü-
yoruz. Bu eserler akaid konularından sadece birine tah-
sis edilmiş olabileceği gibi, birçok meseleyi birarada in-
celeyen eserler de vardır. Bunlar içerisinde özellikle
Cehmiyye fırkasının görüşlerine karşı yazılmış olanlan ·
az saydamıyacak say[dadır. Şimdi biz aşağıda Hadisçi-
lerio telif etmiş olduklan müstakil akiiid eserlerini yazarları­
nı esas alarak kronolojik bir sıra ile-vermeye çalışacağız.
Bunu yaparken de yeri .geldikçe, gerek eserin müellifi,
gerekse eser hakkında, birtakım açıklamalarda buluna-
rak okuyuCUY.U elden geldiğince aydınratmaya çalışaca-
ğız: .. ·

Kronolo.jik sıra ile

HADiSÇiLERlN AKAiD ALANINDAKi MÜSTAKiL

ESERLERi ...

.ı. ei-Hasen ei·Basri'nin (v. ı ı Ofi28), Halife Abdul-
melık b.Mervan'ın sorusu üzerine ~ader ve Cebr . ko-
nularıyla ilgili olarak yazdığı "Rlsale_ ila 'Abdi/me/ik
b.M~rvan" adlı eseri konumuzia ilgili en eski kaynağı
teşkıl etmektedir. eş·Şehrlstani (v.54B/ı ı53) eserin
ona aid olduğunu kabul etmemekle ve Viisıl b. Ata'ya
(v. ı3ın48) aid olabileceğini ileri sürmektedir{• ı ı. Eser
H.Ritter tarafından neşredilmiştir.t•2ı
2. Malik b. Enes'in (v. ı 79fi95) "Risaletun fi'l-Oader
li'r-reddi 'Aie'l-Oaderiyye"adlı bir risalesinden bahsedil-
mekte _ve on~~ ilmi~in genişliğine delalet eden ~n iyi
eserlerınden bın oldugu kaydedilmektedir.t•lı
3. ei-Malati'nin' (v.3l7/987) "et-Tenbih ve'r-redd ·a -
la ehli'l-Ehva VJJ'l-Bida:" adlı eserinin .sonunda "Qale
'Abdullah b.".aT-Mubarek" başlığı altında iki sayfalık bir
bölüm bul'unmaktadıf.ı 44 !. Eser, Abdullah b. ei·Muba-
rek'in (v.ısın97.:J akiiid konularıyla ilgili görüşlerinf ihti-
va etmektedir. . . ·.
. 4. Outeyt;e b. Sa'id' in (v.204/Sı9) ''Kitabu~-iman··
adlı bir eseri bulu:Oduğunu es-Sabüni(v.449/ı057t' Aqi-
detu's-Selef ve Ashabi'l-Hadis." adlı eserinde zikretmiş
ve eserin son kısmını kendi eserinde nakletmiştir.ı•sı
5. eş-Şiifi'i'ye (v.204/8ı9) ait akaidle ilgili birkaç
eser bulunmaktadır.

(26) A.g.e.,IV,232.
(27) A.g.e.,IV,234.
(28) A.g.e.,IV,236.
(29)A.y.
(30) A.g.e.,IV,237.
(31) A.g.e.,IV,238.
(32) A.g.e.,IV,240.
(33) A.g.e.,IV,241.
(34)A.y.
(35) A.g.e.,IV,242.
(36) Mesela 4737 no'lu hadisin akabinde "Oale Ebu Davud: Haza delnun 'ala enne'I-Qur'ane leyse bi-mahtıik" ibaresi yer almakta-
dır. ·
(37) Musllm,es-Sahih, 1 Kitabu'1-lman.1-96,r.1-380(1.36-202).
(38) A.g.e.,46 Kitabu'I-Oader,1·8,r.1-34(1V.2036-2052).
(39) et-Tirmizi, es-Sunen,33 Kitabu'I-Oader,1-19,r.2133-2157(1V.443-459).
(40) A.g.e.,41 Kitabu'l-lman,1-1S,r.2606-2644(V.3-27).
(41) eş·Şehrlstani,ei-Milel ve'n-Niha/,1,59.
~42) al-Hasan ai·Basri,Risala ila Abdilmalik b.Marvan,(Studien zur Geschichte der Islamisehen fröm migkeit)·(Baskı tarihi ve yeri
yok).
(43) E.bP Hiimld b.Merzür;t,Beraetıl'l·Eş'ariyyin min 'aqliidi'l-mııhBiifin,ı.ı 09.
(44) et-Malııti,et-Tenb/1: ve'r-redd 'ala ehli'l-ehva ve'l-bida;143-144.
(45) ea·SS.bCıni,lamiin,EbCı Osman, 'Aqidetu's·Selef ve Ashabi'l-Hadis,133-34.

Isliimi Araştırmalar ~yı:-s !i'klnı-1987 · . ::-t· _-

- -- - - - - • _:.t...___
 Ashabu'l Hadis'in Akaid Edebiyatı/ Or.M.Hayri KIABAŞOOLU

Bunlardan birisi onun akidesine dairdir ve ibn Ebi
Ya'la'nın (v.526/1131) Tabaqatu'I-Hanabite adlı eserin-
de nakledilmiştir.t•&ı
Diğeri ' "Kitabu'I-Fiqhi'I-Ekber" adlı eseridir. Yazma
bir nüshası (Cairene Library in Madjmu'a,23;fols,45-
58)<•7ı yanında. çeşitli tarihlerde basılmış (Qahira, Mat-
ba'a adabiya, 1900; ve Qahira,1324)l 481 matbu nüshaları
da mevcuttur.
Wensinck ve Heffening, eserin eş-Şafı'i ile ilgisi ol-
madığını ve muahhar bir ·devrin damgasını taşıdığını
söylemişlerdir. We.nslnck eserin Ebu Hanife'ye (v.150/
767) nisbet edilen F1qh Akbar ll'den istifade ile meyda-
na getirilmiş bir eser olabileceğini;t•9ı Hatfening ise
Eş'ari devrine ait olduğunulSOI ileri sürmüşlerdir.
Abdulqahir ei-Bağdadi (v.429/1037) bu iki eserden
bahsetniez, fakat eş-Şafi'i'nin· kelama dair başka iki
eserini zikreder. Bunlardan biri, "fi tashihi'n·nubuwe
ve'r-redd 'ale'J-Berahime·ısı, diğeri ise, li'r-reddi 'ala Eh-
li'l-ehva"dır.t521 Katip Çelebi (v.1067/1657): Abdulkahir
et·Bağdadi' den (v.429/1037) naklen, nübüwet konu-
sunda eser yazantann bu eseri örıiek almış olduklarını
zikreder.t53ı -
6. Esedu's·Sunne, Esed b: Müsa ·ei·Emevi'nin
· (v.212/B27), Esed b • .ei·Furat'a (v.213/82B) gönderdiği;
~~sünnete uyma ve bid'atten sakınma konusundaki risatesi
.. (mektubu): "Risaletu Esed b. Musa ila Esed b. ei·Furat
-.,li /uzumi's-sunne ve 't-tahzir mine'l-bid'a·:ıs-ı
· :.~ 7. Ebübekir, Abdullah b . ez·Zubeyr eı-Humey·
· di'nin (v.219/834) Usülu's-Sunne" si. Bu akide. metni,
onun ei-Musnedtnin sonunda yer atmaktadır.ıssı
B .Ebfı'Ubeyd ei·Oasım b. Sellam'ın (v.224/B3B)
"Kitabu'l-iman; ve maalimihi vı:ı sunen/hi ve'stikmalihi ve
derecatihi"adlı eseri: Muhammed Nasıruddin ei·Eibani
tarafından . ''min kunüzi's·sunne : Resai/u Erba"' adlı
'mecmuanın ikinci kitabı olarak (s.47-102 arası) neşredil­
miştir. Baskı tarihi yoktur.
9. Muhammed b.'Uqaşe ei·Kirmani'nin (h.225'de
hayattaydı) :Risate fi usqti's-Sunne ve'I·Cema'a" adlı
eserl 56ı Müellifın vefat tarihi kesin olarak bilinmemekte·
.•• ~oir. .lbn 'Asakir (v.571/1175) onun H.22S ~enesinde ha·
· yana olduğunu .zikreder.ıs;ı Kendisinin "kezzab" olduğu
ve hadis uydurduğu zikredilmektedir.ısaı ei·Malati
(v.377/987) eserin üç sayfa tutan bir bölümünü "et-Tenb1"h"
inde nakletmiştir.1 '"1 ki, eserin elimize ulaşan yeğane
kısmı budur. ei·Malati' nin eserden bu kadar geniş bir
iktibasta bulunmuş olması, onun sünni çevrelerce hüsn
ü kabul görmüş olduğuna bir delil sayılabilir. Muham-
med b. ' Uqaşe, bu eserde zikrettiği görüşlerin; Ali· b.
Asım, Sufyan b. 'Uyeyne, Muhammed b. Yusuf ei·Fir·
yabi, Şu'ayb, Muhammed b .Ömer ei·Vaqıdi, Şebabe
b. Sevvar, ei·Fadl b. Dukeyn ei·Kufi, Abdulaziz b.
Eban ei·Küfi, Abdullah b .Oavud, Ya'la b. Qabisa,
Sa'id b. Osman, Ebu Abd lrrahman ei·Maqburi, Zu·
heyr b .Nu'aym, en·Nadr b. Şumeyl, Ahmed b. Halid
ed·Dımeşqi, el-Velid b. Muslim ei·Ouraşi, er·Ravvad
b. ei·Cerrah ei·Asqalani, Yahya b. Yahya, ishaq b. Ra:
haveyh, Ebü Sa'id ei·Oattan, Abdurrahman b. Mehdi
ve Ebü Muaviye ed·Darir gibi hadis imamtarinın üze-
rinde ittifak ettiklerı görüşler olduğunu söylemektedir.ı 60 •
Muhammed b. 'Uqaşe' nin bu görüşleri rüyasında Re·
sulullaha arzedip onun tasvibini aldığını söylediğini ilave
edelim.<611·ei·Malati' nin naklettiği bölüm ün Hadisçilerin
akidesine dair diğer eserlerde mevcut olan · görüşlerle
mutabakat arzettiğini de belirtmek ı:ıerekir.
1o. Nu'aym b.Hammad'ın (v.228/842) :·er-Redd
'ale'I·Cehmiyye''si. Bu eserde lbn Hac~r<62' ve lbn Tey·
mlyye (v.728/1327)1631 bahsetmişlerdir. lbn Hacer, eser·
den Halqu'I·Qur'an konusuyla ilgili kısa bir iktibasta bu·
lunmuştur.<~~<ı
11. ei· Buhari'nin (v.256/869) şeyhi Muhammed b.
Abdiilah ei·Cu'fi'nin (v.2297843) de "er-Redd 'a/e'l·
Cehmiyye"adlı bir eseri olduğunu ibn Teymiyye zikret-
mektedir.l65l .
12. Hafız, fakih, Zekeriyya b . Yahya b. Salih, Ebü
Yahya ei·Belhi ei·Lu'lui'nin (v.230,321~44.46)16~ 1 "Kita·
bu'!· tman" adlı bir eseri olduğunu lbn Hıbban'dan
(v.354/965) naklen ez·Zehebi (v.748/1347) zikretmiş·
tir.<ô7J . •
13. All b.' Muhammed b . ishaq b. Ebi Şeddad,
Ebu'I-Hasen · et-Tanafisi ei·Küfi'nin (v.233,35/
· 847,49)1 581 "Kitabu'!Oader"· adlı eserinden es~sem'ani
(v.562(1166) bahsetmektedir.l l .69 ·

(46) Tabaqatu ..I·Hanabile,l.283·84. Eser bizzat eş·Şafl'i'nin kaleminden çıkmış olmayı4 ondan rivayet edilmektedir.
(47) Zikreden: Wenslnck, The Muslim Creed,265.
(48) Heffenlng;islam Ansiklopedisi,(XI.270i ·eş·Şafi'i" mad. ·
(49) Weiıslnck,a.g.e.,264·65.
(50) Heffenlng,ag.e. .X/,270. .
(51) 'Abdu!qah!r e!·Bsğdidi,Usu!u'd·Diiı,308. Keşfu'z·Zunu,;{ll.1384) da ise eserin i!>mi şöyledir: "Kitilbu lsbali'n-Nubuwe ve'r·
Redd 'ale'I·Berahime"
(52) 'Abdulqahlr ei·Bağdaı:fi,a.g.e.,308.
(53) Keşfuz-Zunun,ll,1384. .
(54) Fehresetu ma ra·vahu 'an şuyuhih/,el·IŞbili,299.Esed b.ei:Furat için bkZ: Islam Ansiklopedisi,IV,369.
(55) ei·Humeyı:fi,e/·Musned,ll,546·548.
(56) BkZ: lbn.Hacer,Usilnut'/-Mizan,V.286.
(57) A.g.e.,V.288. . .
(58) A.g.e., V.286-289;ez·Zehebi,Mizanu'/-/'lida/,111,650,r.7956.
(59) Bkz: ei·Mala:ti,et· 7enbi1ı ve'r-Redd 'a la Ehfi'I·Ehva ve'I-Bida; 11-t 3.
(60) ei·Malati,a.g.e.,11 .
(61) lbn Hacer,Usanıı'/·Mi:dn,V.287.
(62) lbn Hacer,Felhu'I·Bari,XIll.322.
(63) lbn Teymlyye,Mecmıi'u Fetava,lbn Teymivve,\1.41_ 3.
(64) lbn Hacer,a.y. · · .
(65) Ibn Teymlyye,a.g.e.,V.24 ve 412-4 t 3. .
(66) Kendisinden ei·Buhari, el·Flryabi.ve başkaları rivayette bulunmuşlardır. Hacası Quteybe b.Sa'id onun hakkında: "Horasanın
yiğitleri dört kişidir: Zekerlyya b.Yahya ei·Belhi, ei·Hasen b.Şuca', ed·Oarlmi ve ei·Buhan... sözleriyle melh·ü senada bulun·
'-.. -muştur. Bid'at ehli ile mücadeleye girenlerden olduğu da kaydedilmek1edir.(Bkz: ez·Zehebi, Te.zkfratu'f·Huffaz,ll.518-St9; es·
~ Suyüti, Tabaqalu ..t-Huffaz,226,r.513.). .
(67) ez·iehebi,ag.e.,I.St8.
(68) Kazvin'in muhaddlsl ve alimi.!:l::t02 senesinde kardeşiyle Küfe'den ayrılarak'KazVin'e gitmiş ve oraya yerleşmiştir.Ebü Muaviye,
Ibn uyeyne ve emsallerinden rivayeıte bulunmuştur. Kendisinden de Ibn Mace,Ebü Zur!&,EbO Hatlm riva~tte bukınmuşlardır.
Ebü Hiitfm ona lbn Ebi Şeybe'ye tercih ettiğini söylemişlir.(BkZ:ez·Zehebi,a.g.e.,ll.445; es·Sern'ani,et-Tahbir,fi'l-Mu'cemi'l·
Kebit;l.352,dipnot,30; es·Suyüti,a.g.e.,194,r.431.).
(69) ea·Sem'ani,a.y.

82 islami Araştırmalar Sayı: 5 Eklm·1987

'
Ashabu'l Hadis'in Akaiı: Edebiyalı 1 Dı .M.Haı•ri KlABAŞoGLU

ra,ısoı Ahmed b. Han-bel'in "Ki/abul-iman· adlı bir eseri

14.'"Ebuôeı<lr, Ab'd ulliili b. Muhammed b. Ebi Şey­
be'nin (v.23S/849) "Kitabu'l-iman1. Eser Muhammed
Nazıruddin ei-Eibani tarafından· daha önce zikredilen"
min kunüzi's-Sunne" adlı mecmu'a'nın birinci kitabı ola-
rak(s.1-46) Dımaşq'de neşredilmiştir.(Tarihsiz.)
ıs. Yine lbn EbtSevbe'nin bir "(Kitab) es-Sunne"si
bulunduğunu ibn Teymiyye (v.728/1327) zikretmekte:
dir_C1°1 . ilaveler yaptıgı ibn Hacer'in sözlerinden anlaşılmakta­
Ahmet b. Hanbel'in (v.241/85,!i) akaidle ilgili eserle-
rine geçmeden önce, onun bu sahada hiçbir eser yaz-
madıgına dair bir iddianın mevcudiyetind~n de sözetmek
gerekir. Zira Ebü ishaq eş-Şirazi "el-lşarat'lnda, Ah-
med b. Hanbel'in Usül(uddin)e dair hiçbir eser yazma-
dıgını söylemiştir.17 11 Ancak bu iddia pek kabul görmemiş
olmalı ki,. birçok müellif Ahmed b. Hanbel' in akaidle il-
gili eserleri oldugunu kabul etmişlerdir. Bu eserlerden
bazısı neşredilmiş, bazısı yazma halde, bir kısmı ise eli-
mize ulaşmamış bulunmaktadır.Bu eserler şunlardır:
16. ·er-Redd 'ale'I-Cehmiyye ve'z-Zanad1qa. Dr. Ab-
durrahman Umeyra tarafından Riyad'da (1397/1977)
neşredilmiştir. . sedded, Ahmed b. Hanbel'den, bu hususta kendisine
ei-Kevseri, Ahmed b. Hanbel' in böyle bir ,eseri ol-
duğunu, H.IV. asırda ortaya çıkıp yayıldığını, ez-Zehe-
bi'nin de eserin ona nisbetini kabul etmediğini söyle-
mektedir.l72ı Ancak eserinnaşiri bu iddia üzerinde geniş
bir şekilde durmuş ve ei-Kevseri'nin aksi bir neticeye
varmıştır.17 31
1i .Kadı ibn Ebi Ya'la (v.52611131 ), "Tabaqatv'I-
Hanabile" adli eserinde, birisi bizzat Ahmed b. Hanbel'in
ifadesiyle/1' ' ikincisi Ahmed b, Hanbel'in imla ettirerek
yazdlfdlğJ,f15' üçüncü ve. dördüncü ise şitahi rivaye/e da-
yaniiarak kendisinden nakledilerf761 dört akide metni
nakletmiştir.
t8.8vnlarm d1şmda onun "Kitabu's-Sunne" adlı bir
eseri bulunduğu da zikredilme~edir. Burada kasdettigi-
miz, Ahmed b.Hanbel'in oğlu Abdullah'ın "Kitabu's-
Sunne"si değildir. Zira ei-Kettanif:71 ve Waller Melville
Patton,!7eı hem Ahmed b. Hanbel'in hem de oğlu Ab-
dullah'ın ayrı ayrı birer ·Kitabu's-Sunne"teklif etmiş ol-
duklarını ifade etmişlerdir.
19. ibnu'l Necfim1 791 ve Or. Abdurrahman Umey-
olduğunu zikretmişlerdir. ei-Buhari ve Ebu Zur'a'nın
kendisinden rivayette bulundukları Zuleym b. Hutayt'ın
Buhara'da iken Ahmet b. Hanbel'in bu eserini rivayet et-
tiğini ifade eden bir rivayelin mevcudiyeti ıeııde bunu
doğrulamaktadır.
Ayrıca Ebü Maiin er-Razi'nin (v.272/885)'621Ahmed
b. Hanbel'in bu eseri üzerinde çalışmış olduğu ve ona
dır. 1831
20. Ahmet b. Hanbel'in eserleri arasında Cevat:t.ve-
ya Cevabcit)u'I-Our'imw adlı bir esere de rasllamakta-
yız.ıe<ı Prof. Dr. Salih Tuğ , eserin bir yazmasının "Ceva-
bu't-imam Ahmed 11. Hanbel 'an sw11in li Halq1'1-0ur'8n"
aclı altında Topkapı Sarayı Revan Kitaplıgı,510/9 no'da
kayıtlı oldugunu zireımektedir.ıesı
21. Onun zikredilmesi gereken diger bir eseri de,
Musedded b. Muserhed'e (v.228/842)1 8Gı gönderdiği
akide metnidir: "Risaletu Ahmed b. Hanbel ila Mvsedded
b. Muserhed"'. ' 67 ' Kader, Rafz, i'tizal, Halgu'I-Our'an ve
irca gibi tilneler karşısında işin içinden çıkamayan Mu- .
Rasüllahın sünnetinin ne olduğunu yazmasını istemiş
o da adı geçen akide metnini kendisine göndermiştir.
ıaeıau metnin tamamını ibn Ebi Ya'fa bize nakletmiştir.ıetı
Ebu'I-Oasım, Abqurrahman b .Mende (v.470/10n)
bu mektubun sıhhat!ni tenkid etmiş,""" lbn Teymiyye ise.
bu mektubun Ehlu'I-Hadis ve's-Sunne arasında meşhur
olduğunu}bn Batta'nın (v.387/997) da "el-ibcinewsinde
bunu naklettiğini ve birçok müellifin bu mektuba ilimad
ettig_ini söyleyerek bu itiri;i2ı reddetmişlir. ısıı
Islami Bilgiler Ansiklopedisinde Ahmed b. Hanbel
maddesini yazmış olan Prof. Dr.Salih Tuğ, onun eserleri
arasında, akaidle ilgili gördüğümüz şu eserleri de zikret-
mektedir; ·
22. Kitabv Ehli'/-Milel ve'r-Ridde,ı 921
23. Kitcibu'l-irca, ıslı
24. Mvhtasar li Usuliö-Din ve 's~Svnne,ıeoı
25. el-'Aqide (Süleymaniye Ktb. şehid Ali Paşa KI.
no:2763t3), 1951
26. Muhammed b. Eslem. b. Salim b. Yezid el-Kin-
di, et-Tüsi'<1161nin (v.242/856) uer-Redd 'sle'I-Cehmiyyew
sı.ı97ı

(70) Mecmü:u Fet2va, lbn T~ymlyye,V.24. '

(71) EbuHıleh8slr. ei·Hus;eyni, ed-Oıme.şqi,Zey/u rezkira/u'l·Hıllf&z. 162(dipnot,1).
(72) Bkz:fb·n Oııteybe,el-ihtilaf /iH.alz,SS(Oipnot).
(73) Ahmed b .Hanbel,er-Redd, 'ale1-Cehmiyye ve7-Z;nad,qa,mukaddime,72-78.
{74) Tab.1qAiu'J-Han8bi1e,l.241-246.
(75) A.g.e.,l.311-313.
(76) A.g.e ..t.294-29S(Ris81e/un fi's·Sunne),1.32S.330.
(77) el-ı<ettini,er-Ris8/etır'l-Muslalrafe:ı9.
(78) WaHer Melville Pııt1on,Ahmad b.Hantı.ı: wa'l-Minfıa,28.
(79) lbnu'n-N~m,et-Fihnst,.229.
(80) Bkz:Ahmed b.Ha.rıbel,a.g.e.,76.
(81 J Ibn Ebi Ye'liı, TabaqAtu7·Hanabile,l. 180. .
(82) Hadis ilimlerinde çok ileri olduğu söylen:nek1edir .Bkz:ez·Zehebl, Tezkiraru'l·Hırffaz, 11.60&-607.
{83) "vE qad zekere Ebi• Ma'in er:Rhi fizj~-.3dali Kitabi"l-Iman lt-Aivned b. Hanbel enna Harüun b. W.a"ıirf qaJe .. :(Telızibu~·Tetızlb,
IV.121.)
(64) Bkz:lbn Eb!Ya'li, a.g.e.,l.8 ve 183; lbnu'I-Cevzl, Mer.Jq lbu'T-imamAJo.medb.Hanbel, 191;
(BS) lsJAmT Bilgiler Ansil<fopedisi, 1.1 13.
(86) Basralı muhaddis. Musned'i vardır. Bkz: ee•Suyütl, Tabaqatu'J-Hırffaz, 181.
(87) Bit:: M e-cmü'u FetJ.,a ibn Teymiyye, V.396 ve 131-132.2~2.375; lbn Ebi Ya'li, a.g.e.,1.342.
(88) lbn Ebl Ya'll, a.g.e., 1.342.
(89) A.g.e., 1.342-345.
(~O) Mecmü'u Fersvii lbn Teymiyye, V. 131-132; ve bl<z:V.381, v.d.
(91)A.g.e., V.131-132.
(92) /slsmi s,Jgilet Ansilclopedisi, 1.113.
(93)A.y.
(9~JA.y.
(9S)A.y.
(96) Muhaddis Musrıedl vardır. Kenı:isinden lbn Huıeyme,lbn Eb! Divud ve başl<aları ri•·ayene bulunmuşlur. Hadisiere çok ba!Jh
ve 6bid bir kimseydr (BI.z.:ez·ZehebT, Tezkit711u7-Hırffaz. 11.532·534.)
(97} &rletu'1-Eş"atiyyln min "aqaidJ7·Mııfıstifin,l. 110.
 Asrı.ibuı Hadis'In Akaid Edebiyalı 1 Or.M.Hayr1 XIRBAş00LU

27. Hafız Huşeyş b. Esrem b .ei·Esved, en·Nes.ll
nin {v.2SJ/867)'taı
"Kitabu'l-istiqame li'r-Redd ·ata
elıli'l·Ehva ve'I·Si·
da ·~ adtt eseri. Eser tam olarak biz'ı ulaşmamtşltr. Ancak
ei·Malatı: et·Tenbt7ı1nde bu eserden geniş çapta nakilde
bulunmuştur. Tesbilimize göre yapılan bu nakil otuz say·
fa kadar ıutmaktadır.199 l Pro f.W.Irf.Watt, bizim tesbit et·
tiğımiz kısımlann dışında. on sayfalık bir kısmın daha Ki·
tabu'l-istiqame'den nakledilmiş olduğunu kabul etmekte-
dir.•Hıoı Ancak biz. Watt'ın zikrettiği kısmın Huşeyş'in
eserinden atınmış olduğunu gösteren bir ipucuna rastla-
madığımızı belirıelim. . vardır ve Oelhi'de H.1306 senesinde basılmıştır.
el-lrfalati"'nin ~ei· Tenbt7ı Ini neşretmiş olan Sven De-
derfng, Huşeyş'in Kitabu'l-lstiqaame':adlı eseri hakkın-
da şu bilgileri vermektedir: · eseri olduğunu lbn Ebi Ya'la'nın eserden yaptığı bir nakil
Huşeyş Ehlu'l-ehva ve·I~Sida·m görüşlerini" redde·
derken pekçok ayet ve hadisi defil otarak kuffanmtşttr. el·
Malali bu hadisleri, isnadlanm hazfedip, sadece sahabi-
nin admt zikrederek nakletmişse de. asimda isnadlann
tam otarak verilmiş oldugu anlaştlmaktadtr. Su hususlbn
Hacer'in el-isabe'sinde ei·Haris b. Malik ei·Eiısari'nin
terceme-i halini anlatırken Kitabu'l·istiqame"den nakleııı:
ği bfr'pasajdan'' 0 '' anlaşılmaktadır.ı•oıı
"'ine Dede~ing, Huşeyş'in eserinden bize ulaşan bu
pas~i.arın, fırkalar ve mezhebler tarihi ile ilgili. bilebildiği·
ğratisiyleilgili bilgiler arasında kendisinin Ahmed b.
Hanbet ile ilgisinden bile bahsedilmemesi. onu hanbeli
olarak göstermeyi zor1aştırmaktadır.
Huşeyş'tP.n ve eserinden bahsedenlerden birisi de
Dr. Atı Sami en·Neşşar'dır. O, Usülu'd·din(akide) ilmin-
de Huşeyş'e güvenilemiyeceğini, onun sadece müşeb­
bihe'den nakilde bulunan biri olduğunu söylemiştir.ııoeı
28. ei·Buhari'nin (v.256/869) wer·Redd 'ale'l·
Cehmiyye~ adlt bir eseri oldugunu lbn Teymlyytl'den ög·
renmekteyiz.''0 '1
29. Yine Onun ~Halqu Erali'l-'tbad" adlı bir eseri
30. Fevzan diye maruf, Abdullah b. Muhammed b.
• ei·Muhacir'in (v.256/869)1't:aı "Kitabu's-Sunne" adlı bir
sayesinde öğreniyoruz.tt 09ı .
31. Hatız Ahmed b. ei· Furat b. Halid ed-Oabbi er-
Rizi'nin (v.258/871J"ıoı "es·Sunne" adlı eserinden es-
Sem'ani bahsetmektedir.''"'
32. Hafız, fakih Ahmed b. Muhammed b. Hani' el·
Esrem et·Tai ei·Bağdadi'nin (v.261 veya 273/874 veya
886)'" 2' de ~es-Sunne"adlı bir eseri bulunmaktadır.t 113ı _
33. Muhammed b. ei·Yeman es·Semerqandi'nin.
(v.268/881)1"•ı ~er·Redd 'ale'I-Ksrramiyye" adlı eseri.
(115)

miz·en eski kitap' otduğurtu söylemiş '' 03 've bu suretle
esenfı önemine i$aref etmiştir. · b. Hanbel b. Hilal b. Esed'in (v.273/886)1" 6l Kitabu's·
· "Watt da"eser · ile ilgili olarak, HuŞeyş'in cehmi ota-
rak .damgalanan sekiz akideyi ele aldıgını ve sonra da
Cehm'i (v.128/745) belli noktalardan çürutmeye çatıştı­
ğına,11041 ancak onun Mceb(' den bahsetmemesinin dikkat
çekici olduğuna işaret eder.
Watt'ın Huşeyş'den "hanbeli yazar~ otarak bahsetti-
ğini görüyorsak da,ı•osı bu hususa dair elimizde hiçbir
ipucu bulunmamaktadır. Çünkü ne Watt'ın kendisi ne de
kaynaktar bu konuda delil zikretmiş:ir. Hai1a onun biyo-
34. Ahmed b. Hanbel'in amca oğlu Hanbel b. lshaq
Sunne"si.1 117l Eserden lbn Hac:er" 4l ve lbn T eymly·
yel' 19l nakilde butunmuşlardır. .
35. Yine Hanbel b. lshaq'ın, Ahmed b. Hanbel'in
maruz kaldığı mihne ile ilgili derleme bir eseri daha var-
dır. ez-Zehebi, eserin adının ~Kitabu'l·Mihne".' 20', el·lşbtli
ise "Kitabu mihneti Ahmet b. HanbeJ1' 2'l olduğunu söy-
lemektedirler. iki etyazma nüshası bulunan eser ıını iki
defa basılmış olup, "Zikru Mihneti'l·imam Ahmed b. Han-
beradınıtaşımaktadır.''23l

(98) Abdumızzalc, et·Tayallsl, ei-Firyabf ve başkalanndan rivayette bulwımu~. keııdisinden de ~. EbU Oiwd, ve başicalan
·. · rivayet eımişlerdir. (Bk:z:lbn Hacer, Tehzıbu't·Tehzıib, 111.142: ez·Zehebl, a.g.e.•U.551) .
·· :t99) Eserden bahsedenler için bkz: lbn Hacer, a.g.e., 111.142; ez-ZehebT, a.g.e.,U.551 ; lbn Hacer, el-isab8, 1.290; ei· KettanT,
·. :' a.g.e.,:ıo; Fehresetv ma ravahu el·lşbiri, 300.
(100) et· Tenbin In Oedefing laralından neşredifen nüslıasında (77·97 ve 100·1 10) sayfalan acası. · ·
{101) Bla: W.M.Watt, Islam Düşüncesinin Teşekkül Oevrl, 114,dipnot, t. ·
{.102) Bk%: lbn Hac:«, a.y. ·
(tp3) ei·Mala1i, et· Tenbin ve'r·Redd, mukaddime i-tl
(104) Watt, a.g.e., 184.
{105) A.y.
{106) Or. All Sami en·Neşşar, Neş'etv7·Fikn7-Felselili7·islam,l.354.
(107) Mecmüu'u Fet.iava i/)n Teymiyye, V.24. .
(108) Ahmed b. Hanbel'in yakın arkadaşlarından idi. Veki', Ebu Mu'aviye, Ahmed b. Hanbel gibi lıadisçilerden rivayette bulunmuş·
tur. (lbn EbiYa'la, a.g.e. l. 196·197.
(109) A.g.e., l.196.
(110) ei·Ka'nabi, Abdurra.zzak ve Ebü Oavud et·Tayaflsi'den rivaye!:te bulunmuş, kendisinden de Ebu Oavud ve başkaları rivayet
etmişlerdir. Sünnete bağlı ve onun müdafii idi. Başta Müsned'i olmak üzere birçok eseri vardır. (Bkz: Tezhtbu"t·Tehzib , 1.66;
Tezkiratı/1-HuH;iz, 11.544; Şezer.itv'z-Zeheb,ll. 138) . .
( 111) es·Sem'ani, a.g.e., u.72. .
(112) Ahmed b. Hanbel'in arkadaşıydı. ei· Ka'nabi, Altan b. Musıtm ·te lbn Ebi Şeybe'den rivayette bulunmuş, kendisinden de en•
Nesai, ei·Bağavi "e başkaları rivay!!l eımişlir. ilel'e dair bir eseri vardır. (Bia: Tehzibu't·Tehzib, 1.78·79; Tabaqatu1·HuH;iz,
256,r.S78)
(113) Leclü'u Fetava ibn Teymiyye, V.24; ei·Kettini; er·Ris.iletv'f·mus/3trafe.29.
(114) Falıih, mulıaddis, mütekellim. Zikredilen eseri dışında •et·l'tis.im fi7·hadis", "Maalimu'd·Oin"ve "ei·Envar" adlt eserleri vardtr.
(Bkz:ez-Zirikli, ei·A'Iam, Xll.120) t .
(115) A.y.; Katib Çelebi, Keşfu'z-Zunün, l.839. ·
(116) ei·Humeydi, Musedded 'le Ebu Nu'aym gibi hadisçiterden rivayette bulunmuştur: Eserleri arasında "Tarih1 ve "Kitabu'l·Fiten1
de zikredilir. (Bkz: Tezkiratu'I·HuHaE, U.ôOO; rabaqalu7·Hanabile,1.143-145). .
( 117) lbn Hac:er, Fethu'I·Ban; Xlll.449; Mecmü'u Fetava lbn TeymiY'/e. V.24.413,496; ei·Kettani, er:Risaletu"l· Mustatrafe, 29)
yer.
( 118) A.g. ese · .
1119) A.g. yerı~.
ft';.G~iratu?·Hulf;iz, 1.601 .
(121} el·l~bili, ei·Fehrese, 301.
(122) Bu iki nüsha ei·M6/<tebetu't·Teymüri)"/e, no:2000'de ve et-Mek:eeetv'z·Zahiriyye, Mecmü' .;a·de kayillıdır.lkincfiıüslıayı Yüsuf' ·
et·l~f ıanıtmıştır. (~kz: Fihrisu mahtütati'z·Zahiriyye, Vl.265). Ayrıca !ıkz:Patton, a.g.e. 19.
C123) Mısır, 1403/1983 (Ikinci baskı). TalıkiK:Or. Muhammed Nağş (?).

84 Islami Araştırmalar Sayı: SEkim·1987

 Ashabu'l Hadis'in Akaid Edebiyatı/ Dr.M.Hayri KIRBAŞO~LU

-~

36. Ebü t>avud el•Sicrstani'nin (v.275/8S8) de bir
"Kitabu's-Sunne''si bulunmaktadır.ı•z•ı
37. O'nun ayrıca "Kitabu'r -reqd 'a/8 Eh!i'l·Oader"
adlı bir eseri daha olduğu zikredilmektedir.ıızsı
38. ibn Outeybe'nin (v.276/889)11 26 ' el-ihtilaffi'l-Lalz
ve'r-redd ·ate'I-Cehmiyye ve·t-Muşebbihe"adlı eseri.ı 1271
39. Osman b . Sa'id ed·Darimi'nin (v.280/893)~' 26 1
Kur'an'ın mahluk olduğunu söyleyen Bişr ei·Merisi'ye
(v.218,219,227 /833,834,841 )ı 129 1 y_azdığı reddiye. Eserin
adı, "Kitabu'r-redd 'ala Blşri'l-Meris1' 30l; ·'Red 'ala
Bişr...13'1 veya "Kitabu'n-Nakz 'ala Bişr ei-Merisi'11321şek­
linde kaydedilmektedir.P 33J
40. Yine aynı müellifin "er-Redd 'le'/-Cehmlyye"adlı
bir eseri daha vardır ve Gosta Vitestam tarafından (Lef-..
den,1960) neşredilmiştir. · Qur;an" konusuyla ilgili bir iktibasta bulunmuştur.ıı•&ı
41. Harb b. ismail es-Sayracani ei-Kirmani (v.288/
900)" 34 l de "Kitabu's-Sunne" müellifleri arasındadır.1 ' 35 '
ei-Kevseri'nin eserin muhtevasıyla ilgili tenkidleri, onun
eseri görmüş olı1Uğunu gösterirse de, kendisi bu eserin
hangi nüshasını. nerede gördüğürıü açıklamamakta-
dır.l'l&ı · ·
42. Abdullah b. Ahmed lb . Hanbel'in (v.290/902)
·Kftabu's-Sunne ''si.'137'
43. Ebübekr, Ahmet b . Ali b. Sa'id b. ibrahim ei-
Ouraşi el-Em evi ei-Mervezi'nin (}.ı.292/904)11361 "Kita-
bu's-?unne'si. ımı · ·
el-Abbas b. Eyyub el-lsbahani'nin (v.30Ü913)'' 401"Va-
s/yye''si.'"'' ez-Zehebi eseri görmüş ve Allah'ın arş üze-
rinde oluşu ve Kur'an'ı telaffuz edişinin mahlük olduğunu
. söyleyenin kafir olacağı hususlarının eserde yer alan ko-
nulardan bazıları olduğunu söylemiştir.ıı•zı .
45. Şeyhulislam, Allame lbn Sureyc, Ebu'I·Abbas,
Ahmed b. Ömer b. Sureye ei-Bağdadi'nin (v.306/
918)''/'"Ketamu Ebi'I-Abbas b. Sureyq"adlı eserini ibn
Teymıyye, ''Kitabu's-Sunne!:lere' dair verdiği listede zikret-
mişlir.''44'
46. Meşhur muhaddis, müfessir, fakih ve tarihçi et-
Taberi'nin (v.310/922) "el-i'tiq8d" adlı bir eseri olduğu
kaydedilmektedir.ıı•sıes-Sabuni, ''Aqidetu's-Selef ve
· Ash8bi'l-Hadi's'~ adlı eserinde bu eserden "ei-Lafzu bi'I-
47. Yine onun wet-Tabsir" adlı bir eseri olduğunu ibn
Teymiyye, imam Muhammed b. Hafif eş-Şi razi' nin· "i'ti-
qadu't- Tevhid bi-isbati'l-Esma ve's-Sifat" adlı eserinde
zikreıtiğini ve eserde rü'yet ile ilgili ihtilaflara· temas eçlil-
diğini zikretmiştir.« 1471 .
48. Onun ayrıca "Sarihu's-Sunne·· adlı bir eseri de
vardır.ıı•sı .
49. EbCıbekr, · Ahmed b. Muhammed b. Harün el·
Halliii 'c v.3111923)"'9 'da "Kitabu's-Sunne" adlı bir eser
telif etmiştir.c•soı ibn Hacer bu eserden kısa bir iktibasta
bulunmuştur.ıısıı ei-Kett~ni, eserin üç cil! olduğunu söy-
lemektedir.ııs2ı

44. Hatız ibnu' I-Ahrem, Ebü Ca'fer, Muhammed b. 50. ibn Huzeyme, Muhammed b. ishaq'ın (v.311/
923)11531 "Kitabu't-Tevhfd"adlı eseri.'' 54' •

(124) Bkz: Mecmü'u Fetava ibn Teymiyye, V.24 ve 413; er-Risaletu'l-Muslatrafe, 29.
(125) Bkz: Tehzlbu't-Tehzib,IV:170.
(126) ibn Teymiyye onun için •Ehi-Sünneti'n hatJ"bi"demek1edir. Bkz:lbn·Teymiyye, Tefsirıi sürali'l-ilhas, 120,121.
(127) Mısır, 1349 (Neşreden: ei-Kevseri) ve Beyrut, 1405/1985. · · ·
(128) Hercil'ın muhaddisi. Hadis ilmini All b. ei· Medi:nT, Yahya b. Ma'in, Ahmed b. Hanbel ve lshiiq b. Riiaveyh'den almıştır. Zikredf-
lenin dışında bir ·Musned'l ve Suatat fi'r-rica/'1 vardır. All b. Kerram'a karşı çıkıp onu Herili'tan kovduğu söylenir. (Tezkiratu'l·Huhaz,
11.621-622)
(129) Hakkında bilgi için bkz: Watt, a.g.e., 246-250 ve indi!kste gösterilen yerler.
(130) Ibn Hacer, Fethu'l-Bari, Xlll.329. ·.
(131) Watt, a.g.e., 250,dipnot,99. . .
(132) Ebü Hami d Merzüq, Beraetu'l-Eş'ariyyin, 1.7. .
(133) Eser 1358/1939 da Kahire'de ve Or.AII Sami en-Neşşiir tarafından "Aqaidu's-Selef"adlı mecmuada (lskenderiye,1971'de) ol-
mak üzere iki defa neşredilmişUr. .
(13ll) Ahmed b.Hanbel'in arkadaşı. ei·Humeydi, Ebü Ubeyd,Sa'id b.Mansür gibi hadisçiferden rivayene bulunmuş, kendisinden.de-
Ebü Hiitim er-RBzi ve el-H eliiii gibi hadisçiler rivayet etmiştir. Bkz: Tezkiratu'I-HUffBz,ll.613. · · ' ·
(135) Mecmü'u Fetava ibn Teym,Yye,'V.413; Bagdadlı lsmall Paşa, Hediyyetu't-Jırilin,l.264.
(136) lbn Outeybe, el-ihtilal li'l-Lafz, 10 (dipnot). ·
(137) Beyrüt, 1405/1985 (Daru'I·Kutubi'l-~miyye).
(138) Dımeşq kadısı. Ahmet b. Hanbel, Ebü Hayseme ve diğer hadisçiterden rivayene bulunmuş kendisinden de en-Nesiii, et-Tabe-
rini ve başkaları rivayet etmiştir. Birçok eserleri ve ·Musned1eri olduğu zikredilir. (Tezkiratu'l-Huffaz, 11.663.) '
(139) Mecmü'u Fetava ibn Teym,Yye, V.24. .
(140) Fakih, muhaddis. Kendisinden ei·Assil ve Ebu'ş·Şeyh rivayet etmiştir. BKz: Tezkiratu'l-Huffaz,/1.747; Tabaqatu'l-
Huffaz,315,r.722.
1 14 1ı) .Tezkiratu'l-Huffaz,l.747.
(142) A.y.
(143) Ebü Oiıvud gibi haoisçilerden rivayene bulunmuştur. Eserlerinin sayısının dörtyüz'ü buldugu zikredilmektedir. (Tezkiralu'l-
Huffaz, 111.811-813.)
( 144) Mecmü'u Fetava ibn Teym,Yye, V.24.
( 145) es-Siibuni, 'Aqidetu's-Setef ve Ashabi'l-Hadis, 108.
(146) A.g.e., 108-109.
(147) Mecmü'u.Fetava ibn Teymiyye, V.79. .
(148) ei-Kuveyt, 1405/1985, Tahkik: Bedr b. Yusuf ei·Ma'tüq; ayrıca Kahire'de basıldığı da zikredilmektedir. Bkz:/slam Ansiklopedi-
si.X1.595. . -
(149) Allame fakih, muhaddis. Ahmed b. Hanbel'in ilmini toplayıp tedvin etmiştir. Harb b.lsmall ei·Kirmiini, EbubekT ei·Mervezi ve
başkalarından rivayene bulunmuştur. Lıkredilenin dışında, birkaç cill tu ll uğu söylenen "el- 'iterve "ei-Cami"'adlı geniş bir eseri olduğu
zikredilmektedir. (Tezkiratu'l Hutfaz, 111.785; Tabaqatu'l·Huf!Jz, 329,r.751)
(150) Tezkiratu'l-Huffaz,lll.785; Mecmü'u Fetava ibn Teymiyye, V.413; er-Risaletu'I-Mustatra/e, 29.
(151) lbn Hacer Fethu'l-Bari, Xlll.355.
(152) er-Risaletu'I·Mustatrafe, 29. .
(153) Hafız, i(l'lamlar imamı.lshiiq b. Riihaveyh ve başka pekçok hadisçiden rivayetıe bulunmuştur. Buharl ve Muslim sahihterinin
dışında ondan rivayetıe bulunmuşlardır.(Bkz: Tezkiratu'I-Huffaz, 11.720-731.)
(154) Muhammed Halil Herriis tarafından Mısır, 1387/1968'de neşredilmiştir,.

--. ___

lat6mı Araştırmalarfayı: ~·Eklm·1987· 85

........- :-- -:--:-..--...-...-::-:::.
- --- ··- - --- . ~- 1 • :---:....- ~
 Ashabu'l Hadis'in Akaid Edebiyalı 1 Dr. M.Hayri KIABAŞ00LU

51. Ebu Oavud es·Sicistani'nin oğlu Abdullah'ın

(v.316/926)1' 55lmanzum bir akidesini ibn Ebi Ya'la zi- riyle Ahmet b. Hanbel'in Kitabu's·5_unne"sini şerhetmış­
kretmektedir.P561Abdullah, bu manzum akide metninde- tir. Bu şerhin büyük bir kısmını bize lbn Ebi Ya'la naklet·
miştir.ıı7ıı .
ki görüşlerin; kendisinin, babası Ebu Davud'un, Ahmed
b. Hanbel'in, gerek kendileriyle görüştügü, gerek başka· 5~. ibn Huzeyme'Qin arkadpşı. Ebübekr Ahmet
ları vasıtasıyla görüşlerini öğrendigi "Ehlu'l-ilm" in akide· ıınıb.lshaq'ın (v.342/953) ·•et-Esma ve 's·Sifat"'adlı ese-
ri.'"3ı
si olduğunu da ilave etmektedlr.<' 57 1 o

52. Ebnu'I·Hatıtab, Ebu Ömer, Ahmed b. Halid b.
Yezid e--Qurtubi'nin (v.322/933)1' 561"Kitabu'l-lman" adlı
bir eseri bulunmaktadır.'' 591
53.ibn Ebi Hatlm, Abdurrahman b. Muhammed b.
idrls b. ei·Munzir ~t-Temimi, er·Razi'nin (v.327/
936)11 1101 ''Kitabu's-Sunne"si.11 6 ıı
54. Yine onun "Kitabu'r-Redd 'afe't-Cehmiwe" adlı
esert.ııazı Eserden, lbn Hacer,I' 631Jbn Teymlyye,<ı 114 1lbn
Ebi Ya'l11,1' 65l ve ei·Kevseritı 156ı büyük çapta nakillerde
bulunmuşlardır.
ei·Kevseri1 eserde hatalı 9örüşlere rastlandığını , ni·
teki m müellifin kendisinin de kalarn ilmini bilmediğini 'ili·
raf ettiğini ıı&7lsöyleye~k bu eseri tankide çalışırken,1' 156'
ez·Zehebi, tam aksine, bu eserin onun imam olduğuna
delalet ettiğini söylemişlir.lı 69> · ·
55. ei·Barbahari, ei·Hasen b. All b. Halef, Ebü Mu·
ham~ed (v.329/940)I ı 70 > Şerhu Kitabi's-Sunne adlı ~se~
57. en·Necad, Ahmed b. Süleyman b. ei·Hasen el·
Bağdildi o ei·Hanbeli'nin (v.346/959)11 7•1 ·Kitabu's-
Sunne 'si. ı 1751
56. Yine O'nun "er-Redd 'ala men yeqüfu'I-Ouranu
mahtüq"adh eseri.<ı 7&1
59. ei·'Assal, Ebü Atımed b. ibrahim eHsbaha·
ni'nin (v.349/960)<'"> uel-Ma'rife fi's·Sunne"si.lı1sı
60. Yi :ne O'nun ''Kitabu'r-Ru'ye'"si,< ı 791
61. ei·Acurri, Muhammed b. ei·Huseyn b. Abdll·
lah ei·Bağdadi'nin (v.360/970)'ıeoı "Kitabu'ş·Şeri'a" ad/1
eserf.IIBIJ
62. Yine O'nun ''Kitabu'r-Ru'ye"si.ııezı
63. et·Taberani, Ebu.~I-Qasım Suleyman b. Ah·
med eş·Şami'nin (v.360/97Q)Iıii3J "es·Sunne". adlı bir
ciltlik bir eseri vardır.ııa.ıı "
64. Yine O'nun bir cüz tutan "er-Redd 'afe'/-
Cehmiyye '"si ııası

(155) Hafız, allame, muhaddlslerin önderi, Pekçok isla~ ülkesini dolaşarak, oralardakl ilim ehlinden hadis almış, kendisinden de ed·
Oaraqutni, lbn Şahin, gibi hadisçiler-rivayette bulunmuşlardır. ei·Musned. es-Sunen, et-Tefsl7r, ei-Otraat, en·Niisih ve1-Mensüh, Ki-
taöu'I·Masahifgibi eserleri vardır.(Bkz: Tezkiratu1·Huffilz, ll.767-772; Tabaqatu1·Huffaz, 322,r. 741 ı o

(156) Bkz: Tabaqatu1-Hanabile,11.53.

(157) A.g.e.• 11.54.
( 158) Endülüsün şeyhi. Baki b. Mahled'den. Yemen ve Mekke'nin ulemasından hadis almıştır. Kendisinden de Kurtubalılar rivayeUe
bulunmuştur. Musnedu Malik, Kitabu's-Salii,t, KHabu Kasasi'l·Enbiya eserleri arasındadır. (Bkz: Tezkiratu'l·Hulfaz, 111.815-816; Taba·
qatu1-Hulliiz, 339·340,r.774) •
(1 59) Tezkiratu'l-Hulliiz, 111.816. .. .o •
(160) Hafız, Şeyhulisl~m. B·abası hadis ilmi için çıktığı seyahallarda onu da beraberinde götürmüş, bu sebeple pekçok kimseden ha·
dis almışıır. Fıkıhla ilgili "ihtiliifu's·Sahabe ve'+Tabi7n"adlı bir eseri, birkaç cilt lutan bir Telsirl ve "ei·Cerhu ve'I·Ta'dil"adlı bilinen
(malbü) bir f?Seri vardır. Yine Adiibu'ş-Şiili'i ve f!!en;iklbuh,, et-Merasil, ilelu'l-Hadis de maıbü ~serleri arasındadır. 1000 cüz olduğu
söylenen bir Musnedl ve bir Kı1abu'z·Zühdu de buli.ınmakladır. (Tez.kiratu'l·Hullaz, 111.829-831; Ibn Ebi Hiitlm, Adabu'ş-Şali'i ve me-
naktbuh, 7,8 (Mukaddime).
( 161) Tabaqatu'l·Hanabile, 11.55. •• .
(162) Bkz: Tezkira(u,'l·f!ullaz, 111.83~~ Mecnıüıi Fetava itin Teymiyye, V.53.413; Tabaqatu1-Hanabite, 1(.55; lbn Hacer, Fetfıu'f·Biirl
Xlll.291 . · · · . . o.. o • • o

(163) ibn Hacer, a.g.e., Xlll.291,304312,320,371,382,412,439,444.

(164) Mecmü'u.fetavalbn TeyfTJiyye, V.53.
(165) Tabaqatu'I·Hanablle, 11.55.
(166) ibn Quteybe, el·fhtilaf li'I-Lafz, 56·57 (Dipnot).
(167) Bu iliratı ei-Beyhaqi. ei·Esma ve 's-Sılatta (s.269) nakletmektedir.
( 168) Bkz: Ibn Ebi Halim, Adabu'ş·Şalii ve MenaKtbuh, 8 (Mukaddime).
(169) Bkz: Tezkiratu1-Hullaz,lll.830
(170) Zamanında hanbelilerio şeyhi idi, ve onlarla muhalifleri arasında çıkan olaylardan dolayı sulıanın adamlarından kaçıp saklan-
mak zorunda kalmıştı. Bidatçılara karşı çok sert olduğu zikredilir. (Bkz:Tabaqatu'l·Hanabile, 11. Ul-45)
(171)A.g.e., 11.1 8·43. .
( 172) Ib n Fıirek, Muşkilu'I·Hadl7s adlı eserinde (s.216) " Muhammed" olarak zikreımişse de doğrusu kaydelliğimiz şekildedir. Bkz:ibn
Hıbban, ei-MecrOhi'n. 1.162, ibnu'I·Esir, et-Lubab li Tehzibi'l·Ensab. 11.234.
(173) lbn Fürek, a.g.e.,216. · . o •

(174) Imam, hatız, fakih, Bağdad ulemaasıiıın şeyhi. Ebu Diivud ve b.:ışkalarından hadis almış, kendisinden de ed·Oiiraqutni, ei·Ha·
kim ve başkaları rivayene bulunmuştur. Büyük bir ''Sunen· telif etmi:;. ayrıca · fıkıh ve ihıilafu'I·Fukahii'ya dair eserter vermişlir.
Bkz: Tezkiratu1·Hull8z,III.86B.
(175)"Henri loast, La Prolession de loi d'ibn Battq, (Mukaddime'de)
(176) Kuvey1 (tarihsiz). Tahkik: Aıdallah Muhammed ldris.
(177) Allame, hafız, lsfahan kadısı. eş-Şuyıih, et-Tefsir, et-Tarih, el-Mu'cem, Hadisu Malik, fıkıh bablarına göre dıizenlenmiş olan el·
Musned, Kitabu'l-'azame,Kitabu'r·Raqaiq, Garibu'l-Hadis, Hur0fu1·0ıraat, Kitabu keramati'l·Evtiya,Kitabu gusli'l·cum'a gibi pekçok
eseri vardır. (Bkz: Tezkiratu'I·Hullaz, 111.886-888. ·
(178) A.g.e.• 111.887, ve Bkz:Mecmü'u Fetava lbn TeymiY(e: V.24
(179) Tezkiratu1-Hullaz, 111.687. , · ..
(180) Imam, muhaddis. Sünnete çok bağlı idi. Kendisinde(! Hiifız Ebu Nu'aym ve başkal an rivayeııe bulunmuştur. Ayrıca ei·Erba'i'n

) adlı bir es~ri vardır. (Bkz: Tezkiratu'l·Huftaz. 111.936.)

( 181) Mısır, 1369'da basılmıştır.
ı 182) Mecmü'u Fetava ibn reymiyye, 11.486.
( 183) Meşhur hadis imamı. Şam, Hicaz. Yemen, Mısır, Bağda!, Küfe. lsfahan, gibi pekçok yerlere seyahalla bulunmuştur: Pekçok
eseri vardır. (Bkz: Tezkiratu'I·HuHaz. 111.912·917.)
(184) A.g.e., 111.913,914; Mecm{i'u Fetava.ibn Teymiyye, V,24, 413 er·Risaletu'I·Muslatrafe.29·30
o o •

(185) Tezki~~tu1-Hullaz,'ııı.9t4 · ·· o •

86 islamı Araşt.ırmalar Sayı: 5 Ekim-1987

-
Ashabu'l Hadis'in Akaıd Edebiyalı 1 Dr.M.Hayri KIRBAŞOC::0LU

77. Muhaddis. fakih, Mağrib'in allarnesi Ali b. M u-

· · - · -- ·- ' "' - - ·
65. Ayrıca Onun bir de "er·Redd 'ale'I-Mu'tezile"si vardır
66. ei·Oassab, Ebu Ahmed, Muhammed b. ali, Mu-
hammed ei-Keraci'nin (v.360/970)'187l de "Kitabu's-
Sunne"adlı bir eseri vardır ve ez-Zehebi bu eserden bır
bölüm de nakletmiştir.!'eaı . Mu'tezile"adlı eseri.l 2~ı
67. Ebu'ş-Şeyh Abdullah b. Muhammed b.Ca'fer
b. Hayan'ın (v.369/979)" 89' "Kitiıbu's-Sunne"si.11901
68. Ebubekr el-lsma'ili ei·Curcani'nin (v.371/
981) 111 ı ı Geylan (Cilan) halkının isteği üzerine telif ~tıigi
ve Halqu'I-Ou(an konusuyla ilgili "Risafe'Si.t'92'
69. Meşhur mahaddis ed-Oaraqutni'nin (v.385/995),
mu'tezili Amb b. Ubeyd'in Kur'an ile ilgili görüşleri ve
bid'at fikirleri ile ilgili "Ahbiıru 'Amr b. 'Ubeyd"adlı ese-
ri.c'931
70. Yine O'nun "Kitabu'r-Ru'ye'si.l"''
71. imam Halız, Irak'ın muh addisi, ibn Şahin, Ömer
b. _Ahmed b. Osman ei·Bağdadi'nin (v.385/995)ı 1_9~ı
"Kitabu's-Sımne'si.''95'
Imam, Hafız, •Muhammed b. istıaq b. M uhammed
b. Yahya b. Mende'nin (v.39511004f' 97 ' akaid konula-
rıyla ilgili aşağıdaki eserleri:
72. Kiliıbu's·SJ!at. ·
73. Kitabu'r-Redd ·afe'I-Lafz,yye.l' 98 ı
7 4. Kitiıbu '- Tevhid ve ina 'rifeti EsmaiHiıhi ve sifati-
hi ·ale 'l·ilfiliıq ve.~-teierrüd.ımı , 1
75. Kitiıbu ·1-iman 'a la resmi'l·illifaq ve Nefer-
rüdF00'
76. Kitabu'r-Redd ·aJe'I-CehmiyyeP0 ' '
(lU,) hf'mmed b. Halef ei·Ma'iıfiri ei·O'iibisi'nin (v.40311012)
"ei-MunqiZ m in şubehi't- Te'VI7"adlı eseri.12021
78. Yine O'nun "ei·Aqaid"adlı eseri.t2oJı
79. Muhaddis Ebu'I·Fadl, ahmed b. Ali b. Amr el·
Beykendi'nin (v.404/1 013)1 204 ' "Kitabu'r-Redd 'a/e'I-
80. Halız, imam, Muhammed b . ali el-lsbahani en·
Neqqa~'ın (v.414/1023)'206' "Aqvalu Ehli's-Sunne" adlı
esed. 120~1 •
81. Bağdad'ın muhaddisi, lakih, Ebu'J-Oasım, Hibe·
tullah b. ei-Hasen el-Liılekiıi'nin (v.418/1027)12081 Şer­
hu Usuli i'tiqiıdi Ehli'-Sunne ve ~1-Cema'a"adlı eseri.1209!
82. Büyük hafız, esrının muhaddisi Ebu Nu'aym el· .
lsbahiıni'nin (v.430/1 038)12 ' 0' . "Kitabu'I-Mu'taqad" adlı
eseri .'2"'
83. Xin e O'nun "Kitabu'r-Ru'ye''si.121ıı .
84. Imam, allame, halız, Ebu Zerr ei·Herevi'nin
(v.434/1 042)'2 ' 3 ' "Kitiıbu's·Sunne· ve's-Sifat'ı.'2 ''' ·. :
85. Halız, imam, alemu's-Sunne, Ebu Nasr es-Sic·
zi'nin (v.444/1052)ı:ıısı "ef-ibiınetÜ'I-Kubra" adlı, Halqu'l·
Our'an ile ilgili eseri.'~"' . .
86. es·Sabuni, Ebu Osman, lsmail ~- Abdurrah·
man en·Neysaburi'nin (v.449/1057)1217' "Aqidetu's·
Se/el ve Ashiıbi'I-Hadis'IF' 6' -
87. Yine O'nun ~el-intisar"adh eseri.ı2ı9ı
88. "ei-Farüq fi's·Sifal"adh eseri.'"" 0' ·
89. ·zemmu'I-Keliım'l.l""''
90. Hafız ibn Abdilberr'in (v.463/1070)1 222' "Kita·
bu '1-insiıf Fi Esmaillahi ta "ala " adlı eseri.12231

(186)A.y. . .
(187) Gazvelerde çok düşman kanı akıHığc için ~ei·Oussab" adını almıştır. Kitabu Sevabi7·A'mal, KirEbu 'lqabi7·A'mal, KIL3bu Te'di·
bi1·Ummeve daha başka eserleri vardır. (Bkz: Tezkiralu1·Huffaz,lll.938·939.) ·
(ı88)A.y.
(ı89) lsfahan'ın hafızı. Pekçok kimseden hadis almıştır. Telsir ve ahkamla flgili pekçok eseri olduğu zikredilmektedir. (Bkz: Tezkira·
tu1·HuHaz,lll.945·47) • . • .
(190) Bkz: Mecmü'u Fetava itın Teymiyye, V.24,413;es·Sem'ini, et· Tahbir, 1.161,190,351; es·Sehavi, e/-MaqasJdu1-Hasane, şos
Ebu'f·Şeyh'in bu eserinde Halqu'J·Our'an ite ilgifi geniş bilgi verdigini zikreder.); er-Risaletu'l·Mustavate, 29. · ··
(191) Imam, hfıhz, şeyhuli.s lam. Bir Mu'cemı, bir Sahihl, iki ciltfık Musnedu Ömer! vardır. Zamanında tek olduğu söylenir. (Bkz:Tezki·
ratu'I-HLiffaz, 111.947-951
( 192) Bkz: es·Siıbuni, 'Aqidetu's-Selef ve Ashsbi'I-Hadis, 112.
(193) ez·Ziihiriyye, mecmii' 105(98-109 arası) da yazma bir nüshası olduğu kaydedilmektedir. (Bkz: Fihrisu mahlütati'z·Zahiriyye,
Vl.305.)
(194) Mecmü'u Fetava ibn Teymiyye, Vl.486. . -
(195) 330 eser telif eHiği zikredilmektedir. Bin cüzlük et·T:efsiru7-Kebirl, 1300 cüzlük Musned'i, ıso cüzlük et-Tarihi, ve 100 cüzlük
ez·Zuhd'IJ bu eserleri arasında zikredilmektedir. (Bkz: Tezkiratu'l·HuHaz, 111.987·89.)
(196) Mecmü'u Fetava itın Teymiyye. V1.486.
(197) Hayatı ve eserleri için bkz: lbn Men de, er-Redd 'ale'l-Cehmiyye, 7·27 (Önsöz)
(198) Bu eser için bkz: e.z·ZehebT, SiyeruA1amu'n-Nubela, XVII.41.
(ı99) ez-Zıihiriyye, et-Tevhid, 36 da kayıtlı bir elyazma nüshası vardır.
(200) Medine'deki ei-Cami'atu'ıl·lslamiyye'de Dr.All b. Muhammed N iısır ei·Faqihi tahkikiyle neşredilmiştir.
(20ı) lbn .M ende'nin bütün bu eserleri için bkz: lbn Mende, a.g.e., 8 (Öiısöz). ·
(202·203) Hayatı ve bu eserteri için bkz: Tezlriratu1-Huffaz, 111.1079.
(204) Müellilin hayatı için bkz: Tabqatu1·Huffaz, 409.
(205) es·Sem'lıni, et·Tahbir, 11.182.
(206) Hadis almak için pekçok seyahatlerde bulunmuş, pekçok eser telif etmiştir. Tabaqalu's-Süliyye ve Kilabu'l-Oada bunlardandır.
(Bkz: Tezkiralu'l-Huffaz, 111. 1059·61.)
(207) Mecmü'u Fetava ibn Teymiyye, V.380.
(208) Ricıilu's·Sahihaynve es·Sunenadlr eserleri de vardır.(Skz: Tezlriratu1-Huffaz, lll. 1083·1085.)
(209) (1·4. cüzleri) iki cilthalinde Riyad'da (tarihsiz) Ahmed Sa'd Hamdan'ın tahkikiyle basılmışıır.
(21 0) Pekçok eser telif etmişlir. Kiıiibu Ma 'rifeti's·Şahabe, Kirabu De!aili'n·Nubuwe, Tarihu /sbah5n, Fadil7v's·Sah8be, Kt1abu1· T1bb
ve Srfetv1·Cenne bunlardandır. (Bkz: Tezkiralv'l·Huffa:z,lll.1092-1098)
(21 1) A.g.e., 111.1097.
(212) Mecmü'u Fetavi ibn Teymiyye, V1.486.
(213) Sahihayn üzerine bir müstedreki, Kitiibu'l·Cami. Kiti;bu'd-Du'J, Kiti;bv Fadaili'l·Ouran, Kirabu Delaili'n·Nubvwe, KJ18bu Şeha·
deli:Z·Zür gibi eserleri de vardır. (Bkz: Te:zkiratu'l-Huffiz, lll. ı 103· 1ı 08)
(2t4) A.g.e.,lll.1106.
(215) Hayalı ve eserleri için bk.z:A.g.e.,lll. 1118·1119.)
(216) Bkz:A.g .e.,111. 11ı8. es·Suyüti, ei-Leafi ei-Masrıü'a'Sında (1.251 -253)bu eserden nakilde bulunmuştur.
(~17)_Hayatı ve eserleri Için bkz: All Yılmaz, es·Sabürıinirı 'Aqidetv's·Sele! veAshabi7·Hadisliıirı tercemesi(Basılmamış Lisans Te·
zı) A.U.Iıahiyat Fa kullesi ktb.) Ank.1978, s.41·43 (Önsöz).
(218)_es·SiıbCıni, 'Aqidetu's·Selel ve Ashabi'I·Hadis, Kuveyt,ı397/ı977, ve Mecmu'alu~·Resaili'l·Muniriyye, Mısır, 1343, 1.105-135
erasında.
(219·2Q-21) O'nun bu'eserleri için bkz: A.g.e. (Kuveyt. ı397 baskısı), s.7,26.
(222) Hayalı ve eserleri için bkz: Tezl..-iratu'l·Huffaz, 111.1ı2S·1132.
(223) A.g.e., 111.1 129. ,- -

91 . Hafız. aıtame Ebu't-Velid et-Baci'nin (v.474/
1081)122•• '"Kitabu't-Tesdid ila ma'rifetrt-Tevhk:r adlı
eseri.1 225 ı
92. Hafız. Şeyhulislam. Ebu'l·Qası m, ısmail b. Mu-
hammed ei·Quraşi eHsbahani, et·Teymi'nin (v.535/
1140)1 226 ı bir ciltlik '"Kitabu's-Sunne"si.12211
93. Muhaddisu'l-islam. Abdulğani b. Abdilvahid b.
Ali, Ebu Muhammed ei-Maqdlsi'nin (v.541/1146)1228 ı iki
cüz tutan "Kitabu's-Sifal"adlı eseri.1 229ı
Sayılarını daha da çoğaltabileceğimiz bu eserler bi-
ze açıkça göstermektedir ki:
1. Ehl-i Sünnet mezhebinin kurucuları ve ona şekil
verenler, bazılarınırr zannettiği gibi el-Eş' ari ve el-Matu~
ridi olmayıp, bu m'ezhebin temelleri H.ll. asnn başıarın­
dan itibaren Hadisçiler tarafından atılmış ve müteakib
asırlardaki çalışmalarıyla EhH Sünnet akidesinin binası-
nı tamaml amışlardır. ··
2. Hadisçilerio ei-Eş'ari ve ·ei-Maturidi'den önce
geliştirdikleri bu aRaid edebiyatı adı geçen imamlardan
sonra da devam etmiş, hadisçiler bu iki imarnın kurmuş
oldukları mezheblerden. ayrı olarak kendi ekallerini ve
(224) Endülüs'ün allames i: Pekçok ilirnde söz sahibi idi ve pekçok eser ıelif elmiştir. Hayatı ve eserleri için bkz:A.g.e., 111.1178·1 183.
(225) A .g.e., 111.1180. ·
(226) Hayall ve eserleri için bkz:A.g.e., IV.1277·1282.
. (·227) A.g.e., IV. 12SO. .
(228) Hayatı ve eserleri için bkz:A.g .e., IV.1372-1381.
(229) A .g.e .. IV.1374.·· ·
KAYNAKLAR
Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, Kitabu's-Sunne,
· Beyrut, 1405/1985. · ·
Abdulgahir ei·Bağdadi, Usülu'd-Din, ist.,1346/
1928. : . : ba:
ei-Acurri, Kitabu'ş~Şeri'a, Mısır,1369.
Ahmed b.Hanbel, er-Redd ale'I-Cehmii;te ve~­
.. Zanadtqa, Riyad,1397/1977.
Ali Sami en-Neşşar, Neş'etu'l-fikri'I-Felsefi fi'l-is-
lam, Mısır,1965.
Ali Yılma:?!, es-Sabüni'nin Aqidetu's-Selef ve Aş­
habi'l-Hadis tercemesi, Basılmamış Lisans
tezi, Ank.,1978(A.Ü.ilahiyat Fak.Ktb.):
Bağdadil İsmail Paşa, Hediyyetu'I-Arifin, Esmaü'I-
Muellifin ve asaru'I-Musannifin, ist.,1951-
1955. . ei·Humeydi, Abdullah b. ez-Zubeyr, ei-Musne"'
ei·Beyhaqi, ei-Esma ve's-Sıfat, Mısır,1358, Neş­
reden: ei-Kevseri.
ed-Darimi, Abdullah b. Abdurrahman, es-Su-
nen, Beyrut(tarihsiz), Neşreden: Ahmed
Muhammed Dehman.
ed·Darimi, Osman b. Sa'id, Kitabu'r-redd ala Bişr
ei-Merisi, Kahire,1358/1939 ve iskenderi-
ye,1971 baskıları.
ed·Darimi, Osman b. Sa'id, er-Redd ale'l-Ceh-
miyye, Leiden, 1960. , t
Ebu Davu"' es-Sunen, Daru ihyai's-Sunneti'n-
Nebeviyye (tarihsiz), Neşreden: Muham·
med Muhyiddin fibdulh amid.
Ebü Hamid · b. Merzüq, Beraetu'I-Eş'ariyyin min
'aqaidi "I·Muh81iffn, Dımeşq,1387/1967.
Ebu'I·Mehasiil, ei·Huseyni ed·Dımeşqı , Zeylu
Tezkiratu'I-HuffŞz, Beyrut(tarihslz),(Oaru
ihyai't-turasi'l-arabi).
88
-'=-·-··
Ashabu'l Hadis'in Akiiid Edebiyatı 1 Or.M.Hayri KIRBAŞoGLU
geleneklerini devam ettirmişlerdir. Nitekim - zikredilen
eserler de bunu göstermektedir.
Hadisçilerio bu geleneği -ya da ekollerı- son asırlara
kadar uzanmış ve Selefi adıyla anılan bir grup, kendileri-
nin bu ekolün takipçileri olduklarını ileri sürmüşlerdir.
3. Hadisçilerio akaid alanındaki bu çalışmaları ve
verdikleri eserler, EhH Sünnet mezhebinin geçirmiş ol- ..._
d uğu merhalelerin ilkini aydınlığa çıkarmakta, dolayısıyla
Ehl-i Sünnet'i Hadisçilerle başlatmanın gereği anlaşılmış ·
olmaktadır.
4. Son olarak da, EhH Sünnet mezhebinin sadece
Eş'arilik ve Maturidilik'e hasredilmesinin -günümüzde
dahi- doğru olmadığı, bu mezhebi oluşturan, bu iki ekol
dışında başka ekc{lerinde bulunduğu anlaşılmaktadır.
Hiç şüphesiz varılan bu neticelerin doğruluğunu da-
ha kesin bir şekilde ortaya koymanın yolu, zikretliğimiz
bu eserlerin muhtevalarını, özellikle Eş'ari ve Milturidi
ekallerinin akaid alanındaki eserleri ile mukayese ederek
incelemekten geçmektedir. Ancak bu ayrı bir maklife ko-
nusu olacağından, böyle bir çalışmayı -inşaallah- ileride
okuyucularımıza takdim etmeye çalışacağız.
Ebü Ubeyd eı-aasım b. Sellam, KHabu'l-i'man ve
ma'8/imihl ve sunenihi ve'stikmalini ve de-
recatihi, (min kunüzi's-Sunne-Resailu er-
2'.kitab.), Kuveyt-Daru'l-·
Erqam(tarihsi~. . ·
Hanbel b. ishaq,Zikru mihnetu'l-imam Ahmed b.
Hanbel, Mısır,1403/1983.
ei·Hasen el-Basri, Risale ila Abdilmalik b. Mar-
wan, Neşr.: H. Ritter (Studien zur Gesc-
hichte der fslamischen fram migkeit)(Baskı
tarihi ve ye~i yok.).
Heffening, eş-Şafii md. (islam Ansiklopedisi).
Henri Laost, La Profession de foi d'ibn Balta,
Bkz.: İbn Bııtta.
Jiaydarabad,1382-83/1963.
İbn Batta, el Ukberi, Kitabu'ş-Şerh ve'l-ib8ne ala
usüli's-Sunneti ve'd-dlyane (La Profession
de foi d'ibn Batta), Damas,195·a.
ibnu'I-Cevzi, Menaqtbu't-imam Ahmed b: Hanbel,
Beyrut,1393/1973.
İbn Ebi Hatim, Adabu'ş-Şafi7 ve menaqtbuh,
Beyrut(tarihsiz), Tahkik: Abdulğani Abdil·
halıq . .
İbn Ebi Şeybe, Kitabu'l-iman(min kunüzi's-sunne-
Resailu erba: 1.kitap.) Kuveyt,Daru'l-
erqam(tarihsiz).
İbn Ebi Ya'la, Tabaqatu't-Hanabile, Mısır,1371/
1952.
ibnu'I·Esir, ei-Lub8b fi Tenzabi'I·Ensab, Bey- ·
rut(tarihsiz).
İbn Fürek, Muşkilu't-Ha7Jis,-Haydara'ôa(J,"1'39'fr·-
1970.
Islami Araştırmalar Sayı: 5 Eklm-1987
 Ashabu'l Hadis'in Akiiid Edebiyatı 1 Dr.M.Hayri KIRBAŞO~LU

· 'itiii HacereFAs"qal~mı,· Fethu'I-Bari Ş~rhu Sahi-

hi'l-Buh8ri, Bulak(Mısır), 1301. . Malik b. Enes, e/-Muvatta; Mısır,1370/1951, Neş­
lbn Hacer el-As qalani, el-isabe fi Temyizi's- reden: Muhammed Fuad l'lbdulbaki.
Sah8be, Mısır,1328. · Muslim, es-Sahih, Beyrut, 1375i1956, Neşreden:
ibn Hacer el-As qalani, Lisanu'I-Mizan, Haydara- Muhammed Fuad Abdulbaki.
bad, 1329-1331/1911-1913. en-Necad, Ahmed b. Suleyman ei-Bağdadi, ei-
ibn Hacer el-As qalani, Tehzibu't- Tehzib, Hayda~ Hanbeli, er-Redd ala men yeqü/u-~1-Qur'an
ra bad, 1325. . • J mah!Oq, Kuveyt(tarihsiz), Tahkik: Rıdallah
ibn Hıbba n ei-Busti, ei-Mecrühin mine-~1- Muhammed idris. ·
Muhaddisin ve'd-Du'afa ve'I-Metrükin, Ha- es-Saburıi, Ebu Osman, ismail b. Abdirrahman,
leb, 139611976.ibn Huzeyme, ·Muhammed . 'Aqidetu's-Selef ve Ash8bi'l-Hadis, Ku-
. b. ishaq, Kitabu't-Tevhid, Mısır, 1~87/1968. veyt, 1397(1977 ve Mecmu'atu'r-Resaili'l-
ibnu'l-'imad ei-Hanbeli, Şezeratu'z-Zeheb· fi ah- Müniriyye,Mısır,1343(0.1 05-135) baskıları.
. bari men zeheb, Beyrut(t~rihsiz). es-Sehavi, ei-Magasidu'I-Haseme, Mısır, 1375/
lbn Mende, er-Redd 'ale'I-Cehmiyye, (Basıldığı 1956. -
yer yok)1401 /1981, Tahkik: Dr.Aii b.Mu- es-Sem'ani, Abdulkerim b. Muhammed, et-Tah-
. hammed b.•Nasır ei-Faqihi. bir fi'l-Mu'cemi'I-Kebir, Bağdad, 1345/1975.
Jbnu'n-Nedim, ei-Fihrist, 8eyrut,1964, Neşr: Güs- es-Suyuti, ei-Leali ei-Masnü'a fi'l-Ehadisi('f-
tav Flügel. Merdü'a, Mısır(tarihsiz).
ibn Outeybe, el-ihtilal ti~I-Lafz ve'r-redd 'ale'!- es-Suyuti, Tabaqatu-~1-Huttaz, Mısır,139311973.
. Cehmiyye ve'I-Muşet(bihe, Mısır,'1349.' eş-Şehristani, ef-Mile'l-ve'n~Nihal(ei-Fasl ti'l-milel
Neşreden: _ei-Kevseri/ ve Beyrut, 1405/ kenarmda}, Beyrut, 1395/1975(H.1321 bas-
1985 baskısı. ·· kısının ofseti).
ibn Teyniiyye, Mecmu'u Fetava ibn Teymiyye, Ri- et-Taberi, Muhammed b. Cerir, Sarihu's-Sunne,
yad, 1382/1972. . Kuveyt, 1405/1985.
ibn Teymiyye, Tefsiru Sürati"l-ihlas, Mısır,1352/ et-Tirmizi, es-Sune~ei-Cfımi'u's-Sahih), Mı-
1933. . sır,1356-1395/1937-1975. Neşreden: Ah-
el-lşbili, Muhammed b. Hayr, Fehresetu ma ra va~ med Muhammed Şakir - Muhammed Fu-
.hu an şuyühihi, Saracosta,.1893, N aşir: ad Abdülbaki - ibrahim Atve 'lvaz. ·
Franciscos Codera - J . Ribera Tarrago. Walter Melville Patton, Ahmed b. Hanbel ve'!-
Katib Çelebi, Keşfu'z-Zunün 'an EsamVI-Kutub . . . Mihne, Kfıhire, 1377/1958. .
ve'I-Funün, ist.197f Wensinck, The Muslim Creed, its genesis and
ei-Keffani, er-Risaletu'I-Mustatrafe, histarical development, Cambridge, 1932.
~slam Ansiklopedisi. . _ _ William Montgomery Watt, islam Düşüncesinin
Islami Araştlfmalar, say1, 1 (Temmuz 1986},Ank. Teşekkül Devri.· (.Terc.: Doç.Dr.Ethem Ru-
islami Bilfliler, Ansiklopedisi (1-) Dergah Yayınla- . hi FJğ!alt), Ankara, 1981.
rı,lst., 1981. . . Yusuf ef- 'lş_ş, Fuhrisu Mahtutati'z-Zahiriyye, Dı-
ei-Lalekai, ·ebu'i-Oasım, Hit>etu'llah b. ei-Hasen, meşq·, 1947. . . ·
Şerhu Usüli i'tiqadi Ehli's-Sunne ve'I-Ce- ez-Zehebi, ivfizanu'l-i'tidal, Beyrut,-1382/1963.
ma'a,· Riyad(tarihsiz), Tahkik: Ahmed. Sa'd ez-Zehebi, $iyeru a'lamu'n-Nubela (1-XXIII), Bey-
Hamdan. · rut,1401-1405/1981-1985.
et-Malati, ei- Tehbih ve'r-Redd ala · Ehli'l-Ehvai ez-Zehebi, Tezkiratu-"1-Huffaz, Haydarabad,
ve:.f-Bida: Neşreden: Sven- Dedering, · 1375-13n/1955-1958.
193~ . ez-Zirikli, ef-A 'lam, Beyrut, 13S9/1969.

lallml Araştırmalar Sayı: S Eklm-1987

\ ---·~-- ... - .... '
89 1-
_ı . -
-