SD OSTATECZNY Hans Memling

RENIOWIECZNY TRAKTAT TEOLOGICZNY

Biblijne i teologiczne korzenie w wizji Sdu Ostatecznego Hansa Memlinga Obraz jest zoony z wielu wtkw, ale bardzo spjny. Chodzio o jak najpeniejsz wizj ukazania Sdu Ostatecznego. W warstwie treciowej obrazu zawarte s jednak wszystkie elementy Credo: Chrystocentryzm, przez wiar w Boga Stwrc i Trjc wit, Wcielenie Chrystusa i Jego zbawcze dzieo, powszechno Kocioa Apostolskiego, prawda o zmartwychwstaniu cia, o Paruzji Chrystusa i Sdzie Ostatecznym, po ktrym nastpi ycie wieczne. redniowiecze nie zgubio kontaktu z Bibli, docieraa ona do ogu powodujc bardzo mocne oddziaywanie. Interpretacja bya oczywicie ograniczona przez Magisterium Kocioa. W tym okresie teologia bya zwieczeniem gmachu wiedzy dc jednoczenie do skutecznego usunicia wszelkich sprzecznoci midzy nauka i wiar. W redniowieczu nastpio pene poczenie chrzecijaskiej nauki, kultury i sztuki, wtkw intelektualnej kultury klasycznej z literatur mistyczn i prdami filozoficznymi epoki a take wieych wwczas nurtw teologicznych. Sztuka wiekw rednich miaa charakter wyranie dydaktyczny, posugiwaa si szerok symbolik a interpretacja zawsze miaa prowadzi do pogbienia wiary i poznania treci Sowa Boego. Aby powsta obraz zgodny z tymi zaoeniami zawierano umow midzy artyst a fundatorem, natomiast za tre odpowiadali teologowie a ta w przypadku dziea wielowtkowego musiaa ze sob korespondowa. Wiadomo to z wielu przykadw, gdzie mona zaobserwowa niezwyk harmoni treci. Artysta otrzymywa wic gotowe ideowe instrukcje a jego zadanie czsto ograniczao si do dopasowania najbardziej odpowiednich rodkw plastycznych spjnych z wtkiem ideowym dziea i tylko na tej paszczynie mg wnie swoj inicjatyw. Fundamentem i punktem wyjcia wtku mylowego w Sdzie Ostatecznym jest Stary i Nowy Testament a w szczeglnoci Apokalipsa w. Jana. Moemy tu zaobserwowa liniowe pojcie czasu: pocztek wypenienie koniec. Istotne byo to, e to Bg nadaje sens koniec jest nowym pocztkiem, gdy wprowadza do nowej rzeczywistoci, ktra jednak ju nie bdzie miaa koca. Memling w swym obrazie przedstawia nie tyle dramatyczny obraz koca wiata, lecz stara si przekaza gboko teologiczn opowie o dniu smym, a wic o czasie, w ktrym zbiegnie si pocztek i koniec. Takie jest pojcie czasu w ktrym ustawiono akcj Sdu Ostatecznego. adne inne dzieo przedstawiajce ten temat nie zawiera tak wielkiej liczby dopeniajcych si elementw i wtkw. Historia obrazu Obraz zosta wykonany na zamwienie filii brugijskiej banku Medyceuszy i by pierwotnie przeznaczony dla florenckiego kocioa Badia Fiesolana. Podczas transportu do Italii na pokadzie galeonu Saint Matteo zosta zdobyty przez gdaskiego kapra Pawa Beneke dowodzcego karak Piotr z Gdaska. Gdascy waciciele statku kaperskiego (podczas podziau upw) ofiarowali otarz Memlinga gdaskiemu kocioowi mariackiemu. W erze napoleoskiej, Vivant Denon zabra tryptyk trafi do zbiorw paryskiego Luwru jako zdobycz wojenn. Po klsce Napoleona zosta rewindykowany do Berlina by wreszcie w roku 1817 wrci do Gdaska. Pod koniec II wojny wiatowej dzieo Memlinga zostao wywiezione przez Niemcw w gb Rzeszy i wpado w rce Armii Czerwonej. Jako zdobycz wojenna sta si eksponatem wczesnego leningradzkiego Ermitau. W roku 1956 tryptyk Memlinga powrci ponownie do Gdaska. Nie zawis jednak w Kociele Mariackim (jak poprzednio) tylko sta si eksponatem muzealnym wczesnego Muzeum Pomorskiego w Gdasku. W Kociele Mariackim znajduje si kopia obrazu a orygina w gdaskim Muzeum Narodowym. Tre i symbolika Tryptyku

1|Strona

Tcza posiada kilka warstw znaczeniowych. Przypomina o pierwszym i kolejnych przymierzach zawieranych midzy Bogiem i grzesznymi ludmi. Tcza peni te funkcj tronu i symbolizuje Boe miosierdzie, gdy w Chrystusie zostay wypenione obietnice Starego Testamentu On te zawar z Bogiem przymierze doskonae. Podnkiem jest zota kula symbolizujca ziemi i wszechwiat (Iz 66,1). Chrystus w czerwonej szacie, ktrej istot poza podkreleniem godnoci krlewskiej wskazuje Ap 19,3 Odziany jest w szat we krwi skpan ukazuje cel Jezusowej misji zbawienie wiata. lady mki na ciele Jezusa i Arma Christi niesione przez Aniow przypominaj wydarzenia pasyjne, przez ktre doszo do generalnej rozprawy ze zem i grzechem. Chrystus unosi praw do w gecie bogosawiestwa, lew za trzyma opuszczon gesty te odpowiadaj ukazanej wyej lilii zmiowania oraz rozarzonemu mieczowi sprawiedliwoci, ktry oznacza take skuteczno sowa i sdu Boego. Wok Chrystusa Sdziego umieszczeni zostali w roli awnikw wycznie Apostoowie. Apostoowie wyobraaj Koci, ktry dziki ich pracy ogarn cay wiat i przy ich pomocy pielgrzymuje do Niebieskiego Jeruzalem. Grono apostolskie obejmuje take w. Macieja i w. Pawa. w. Piotr wykonuje w tym czasie inn funkcj sprawuje po raz ostatni wadz kluczy, witajc zbawionych idcych po krysztaowych schodach ku otwartej bramie Raju. Za postaci Chrystusa mamy wyobraenie nieba. Zoto w redniowieczu byo zastpowane przez wiato, ktrego blask utosamiano z Bogiem. Postacie Trjcy witej zostay ukazane bardzo subtelnie, wrcz eterycznie. Bg Ojciec pojawia si dwukrotnie na Bramie Kocioa Raju. Duch wity i Jego obecno w Kociele akcentuj kwiaty, zrzucane na grup wchodzcych po krysztaowych schodach z empory portalu. Kwiaty oznaczaj 7 darw Ducha witego wedug w. Tomasza z Akwinu: boja bo, pobono, si, rad, wiedz, roztropno, mdro. Posta witego Archanioa Michaa stojcy pord rozlegej rwniny jako stranik Krlestwa Niebieskiego asystuje przy tronie Boga zajmujc si waeniem dusz. W prawej rce trzyma krzy wczni. Skrzyda Archanioa s ozdobione pawimi pirami, ktre tutaj s symbolem nieba i wiecznoci. Ponownie dochodzi tu do gosu ambiwalentny charakter symboli redniowiecznych a tym przypadku wskazuje dodatkowo na wsplny rodowd aniow i diabw. w. Archanio Micha trzyma wag, na ktrej wa si ostatecznie losy ludzkoci. Kierunek cienia wagi jest zgodny z doktryn w. Augustyna, ktry przyjmuje, e aska to penia, a zo jej brak to pustka. Brama to symboliczny obraz Kocioa. redniowieczna teologia zakadaa, e tylko przez Koci dostpuje si zbawienia. Rajska brama w lewym skrzydle otarza zostaa przestawiona jako pnogotycki portal katedry ozdobiony bogat dekoracj rzebiarsk, ktrej tre zaczerpnito z Apokalipsy w. Jana. Przez bram mog wej w promieniejce wiato tylko sprawiedliwi. Wskazuje na to symbolika biaej lilii widocznej po lewej stronie Chrystusa Sdziego. Pocztkiem tego wejcia jest chrzest tu ponownie trzeba odwoa si do symboliki tczy, oznaczajcej teraz obmycie w wodzie i Duchu witym. Rola Maryi w dziele Zbawienia rozpocza si w chwili Zwiastowania. Scena ta jest ukryta przed ludzkim okiem, tak jak byo ukryte Wcielenie Jezusa Chrystusa. Zostaa ona umieszczona na haftowanym kapturze jednego ze zbawionych biskupw, znajdujcego si tu przed Niebiesk Bram Nowego Jeruzalem. W tym kontekcie nabiera dopiero znaczenia tondo ze scen stworzenia Ewy, umieszczone na tej samej osi w tympanonie. Zostaje wic podkrelona paralela Maryja Ewa, znana od pierwszych wiekw chrzecijastwa. Uniwersalizm zbawienia i potpienia nie wida duych dysproporcji pomidzy liczb zbawionych i potpionych. Zarwno zbawienie, jak i potpienie dotyczy wszystkich stanw i ras. Po obu stronach moemy odnale duchownych i wieckich, kobiety i mczyzn. Sprawiedliwo wedug Boych nakazw zostaa zdefiniowana w katalogu cnt, a jej przeciwiestwo w katalogu wad, czyli grzechw gwnych. Jedno i drugie pociga za sob cile okrelone, nieodwracalne konsekwencje. Do przedstawienia tych katalogw posuyy roliny, kamienie i inne detale, ktrych symbolika zostaa okrelona w Pimie witym.

2|Strona

Przestrze po stronie potpionych jest pozbawiona wszelkich rolin a ziemia wypalona, zgodnie z apokaliptyczn wizj. Po stronie zbawionych kwitncy ogrd, ktry zostaje porwnany do Raju. Im bliej schodw, tym wicej rolin a zielony kolor soczystej trawy pojawia si pod stopami zbawionych. Widoczne s kwiaty wiosenne i wczesnego lata. Symbolika kwiatw :

fioek symbolizuje pokor i ycie ascetyczne

stokrotka skromno orlik cierpienie cesarska lilia przelanie krwi mczeskiej Symbolika kamieni szlachetnych: diament symbolizuje Chrystusa a take odwag i mne znoszenie cierpie oraz antidotum na pokusy szafir symbol ludzi miujcych rzeczy niebieskie rubin i wszystkie kamienie barwy czerwonej symbolizuj mio i ofiar pery czysto duszy Tylko praktykowanie tych cnt mogo doprowadzi rzesz zbawionych do krysztaowych schodw symbolizujcych rwnowag i czysto. Symbole za: szeroki asortyment rogw rnego rodzaju, wowate ogony, ptasie szpony i dzioby. Niektrym wizerunkom diabw przydano cechy zwierzt i drapienych owadw, ktre w epoce redniowiecza kojarzyy si z czarn magi. S to skrzyda my, nietoperza posdzanego w redniowieczu o wampiryzm. Ponadto przedstawiono: diaba z pyskiem dzika symbol rozpusty rudy niedwied symbol nieumiarkowania w jedzeniu i piciu posta z mapim pyskiem symbol prawie caego katalogu grzechw, od plotkarstwa po rozpust diaba z pawim ogonem symbol pychy diabe ze skrzydami motyla symbol niestaoci Na obrazie Hansa Memlinga zastosowany zosta podzia wertykalny (gra, d) i horyzontalny (prawa i lewa strona), charakterystyczny dla przedstawie redniowiecznych. Sd Ostateczny mia przypomina o rzeczach, ktre dotycz kadego czowieka, o mierci, sdzie i karze lub nagrodzie za ycie na ziemi. Tego typu obrazy byy umieszczane nie tylko w kocioach, lecz take na salach sdowych.

3|Strona