Balyan

“Balyan”
ni Macario Tiu
2005
1. Ang Konteksto ng Teksto
Ang sugilanong “Balyan” ay isinulat ni Macario Tiu bilang entry sa Palanca noong 2005 kung saan
ito nanalo ng unang gantimpala. Lumabas din ang sugilanon sa Bisaya Magazine (ngunit di na matiyak ng
pamunuan ang petsa ng pagkalathala). Ang kuwento ang pangalawang panalo ni Tiu mula nang buksan
ang kategoryang Cebuano sa Palanca.
Taong 1997 nang buksan ng Palanca ang mga kategorya sa mga rehiyonal na panitikan bungsod ng
lumalakas na panawagan para sa pagsali ng mga panitikang rehiyonal sa pagbuo ng Pambansang Panitikan.
Sa panahon ding ito inilunsad ng mga pamantasang UP, Ateneo at La Salle ang Panitikan Series na
naglayong bigyan ng pagkakataong malimbag at makilala ang panitikan sa mga katutubong wika ng bansa.
Isinalin sa Filipino o Ingles ang mga napiling akda upang maintindihan ng mga mambabasa sa ibang wika.
Sa anyong sugilanon napapabilang ang akda ni Tiu. Hango sa salitang “sugid,” na
nangangahulugang “magsalaysay” ang “sugilanon.” Sa Cebuano, binibigkas at pinapakinggan ang pagsugid
kaya nang maging pasulat ang sugilanon, taglay pa rin nito ang ilang katangian ng oral na pagkukuwento:
informal ang tono, kolokyal ang wika at may pinanghahanguang aktwal na pangyayari. Sa katunayan, nang
lumabas sa isang pahayagan ang kauna-unahang sugilanon, inakala ng mga mambabasa na totoo ang
kuwento1.
Sa paglipas ng panahon, umayon ang sugilanon sa mga kumbensyon ng panitikang pasulat dala na
rin ng mga dayuhang impluwensiya. Nanguna sa pagtakda ng estetika ang Bisaya Magazine2, na simula
noong dekada 50, ay pinamunuan ng mga patnugot na nakapag-aral sa kolehiyo. Sadya ang pagkakatalaga
sa mga nasabing patnugot upang makapang-engganyo ng “more serious writing and contributions” (Maceda
2001: 385). Pinakilala, halimbawa, nina Tiburcio Baguio (1986-1995) ang science fiction at Godofredo
Roperos ang istilong stream-of-consciousness. Hindi rin maiaalis ang posibleng impluwensya ng maikling
kuwentong Tagalog sa anyo. Sa mga unang dekada ng Bisaya, inilathala sa pahayagan ang mga isinalin na
akda ng mga kuwentistang Tagalog na sina Fausto Galauran, Clodualdo del Mundo at Nemesio Caravana
bago tuluyang pinayagan mailathala ang mga sugilanong gawa ng mga Cebuano. Ang paglabas ng mga
maikling kuwentong Tagalog sa mga pahina ng Bisaya ay maaring mangahulugan ng kagustuhan ng
Liwayway na gawing pamantayan ng sugilanon ang maikling kuwentong Tagalog. Posible ring
naimpluwensiyahan ang sugilanon ng mga istandard ng mga writers’ workshop na may pagkiling sa
estetika ng kanluran. Nagsanay sa Silliman Writers’ Workshop3 ang ilan sa mga batikang manunulat ng
sugilanon tulad nina Rene Amper, Ernesto Lariosa, Junne Cañizares at Temistokles Adlawan (Evasco 2003,
xiv). Ginagamit sa Silliman ang New Criticism. May papel din sa pagtakda ng estetika ng sugilanon ang mga
samahan ng mga manunulat tulad ng LUDABI (Lubas sa Dagang Bisaya) at BATHALAD (Bathalan-ong Halad
1
Ang “Maming” ni Vicente Sotto ang kauna-unahang sugilanon sa Cebuano. Lumabas ito sa unang isyu ng “Ang Suga” noong 1901.
2
Itinatag noong 1930, ang Bisaya Magazine ang pinakanagtagal na magasin sa wikang Cebuano. Bahagi ito ng Liwayway Publishing
na may mga magasin din sa ibang pangunahing wika ng bansa.
3
Ginamit ng Silliman Writers’ Workshop ang New Criticism bilang pamantayan sa panulatan. Dinala nina Edilberto at Edith Tiempo
ang konsepto ng writers’ workshop sa Pilipinas matapos makapagsanay sa Iowa Writers’ Workshop sa Amerika noong dekada 60.
May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University
2
sa Dagang). Taon-taong nagdaraos ng pagtitipon ang mga samahan kung saan nagpapalitan ng mga ideya
ang mga manunulat tungkol sa panulatan. Highlight ng pagtitipon ang pagpaparangal sa mga
pinakamagaling na sugilanon at balak (tula).
Sa kabila ng impluwensiya mula sa kanluran, hinulma pa rin ng mga lokal na reyalidad ang anyo.
Nananatiling mas maigsi ang sugilanon kaysa sa maikling kuwentong kanluran dala ng kakulangan ng mga
lagusang maglalathala ng mga mas mahabang kuwento4. Sa aking pagsarbey sa mga sugilanong lumalabas
sa Bisaya Magazine, nasa lima hanggang walong pahina o 3,000 hanggang 4,000 na salita ang regular na
haba ng sugilanon habang hindi bababa sa sampung pahina ang haba ng mga maikling kuwento mula sa
kanluran. Patuloy ring humuhugot sa mga lokal na panlipunang reyalidad ang mga sugilanon.
Pinapakita ng sugilanong “Balyan” ni Macario Tiu ang pagsasanib ng mga lokal at dayuhang
impluwensiya. Mas mahaba na ang kuwento kaysa sa regular na sugilanon, mas siksik ang pagkakasalaysay
ngunit sa lipunang kinabibilangan pa rin humuhugot ng tema. Tagpuan ng kuwento ang Davao, kilalang
sityo ng mga kultural na tunggalian sa Pilipinas. Binubuo ng tatlong pangunahing kultura ang lungsod:
Kristiyano, Muslim at lumad. Sa kuwento, lumalaki ang agwat ng mga kultura dahil sa pagsabay ng mga
Kristiyano sa mga pagbabagong dala ng modernisasyon at sa pananatili ng mga katutubong nakaugat sa
kaugalian.
Piniling isalin ng kasalukuyang proyekto ang sugilanon ni Tiu dahil sinasagisag nito ang isang
bahagi ng Panitikang Cebuanong hindi gaanong napapansin sa mga pagtalakay sa kasaysayan ng panulatan,
ang Panitikang Cebuano sa Mindanao. Sa tuwing napag-uusapan ang Panitikang Cebuano, agad na naiisip
ang Panitikan ng Cebu o ng Gitnang Visayas. Lingid sa kaalaman ng marami, may panitikang nabuo ang
mga Cebuano sa Mindanao5 at may sariling mga tema ang panitikan na iba sa panitikang pinaghulagpusan6.
Layong ipakilala ng kasalukuyang proyekto ang isang panitikang Bisaya sa anyo at wika ngunit Mindanao
sa tema.
Kung babalikan ang kasaysayan ng pagsasalin sa Pilipinas, mapapansing kakaunti lamang ang mga
pagsasalin mula at patungo sa mga rehiyonal na wika. Layon ng kasalukuyang proyekto na makadagdag sa
mga pagsasalin sa mga rehiyonal na akda. May mga akdang Cebuano na sumailalim na sa pagsasalin ngunit
mapapansing karamihan ay patungo sa wikang Ingles. Ang pagsasalin sa Filipino ng mga akdang Cebuano
ay paraan upang maabot ng Panitikang Cebuano ang mas maraming mambabasang Pilipino. Inaasahan din
na sa pamamagitan ng pagsasalin, magkakaroon ng kamalayan tungkol sa Mindanao ang mga mambabasa
sa ibang wika ng bansa.
2. Ang Konteksto ng Awtor
4
Ang kakulangan ng lagusan ay suliranin ng maraming rehiyonal na panitikan sa bansa. Nakaseryalays ang ilang sugilanong
lumalabas sa Bisaya Magazine. Noong dekada 80, sinubukan ng Bisaya na maglabas ng mas maraming kuwento sa isang isyu sa
pamamagitan ng pagbabawas sa haba ng sugilanon. Sa panahong ito nalikha ang anyong sugilagming na may habang kalahati
lamang kaysa sa sugilanon. Ang “sugilagming” ay hango sa mga salitang “sugid” (magsalaysay) at “gagming” (mas maliit sa maliit,
mas maigsi sa maigsi).
5
Isa sa pinakaginagamit na wika sa bansa ang Cebuano dahil ginagamit ito sa parehong Visayas at Mindanao. Lingua franca ng
Mindanao ang Cebuano at mas maraming lugar sa Mindanao ang gumagamit ng wika kaysa sa Visayas. Ito rin ang dahilan kung bakit
masasabing malaking parte ng Panitikang Cebuano ang Panitikang Cebuano sa Mindanao.
6
Nagsimulang lumipat sa Mindanao ang mga Cebuano bago pa dumating ang mga Kastilang mananakop sa rehiyon. Pinakamarami
ang dumagsa sa Mindanao noong panahon ng mga Amerikano at pagkatapos ang WWII. Ipinag-utos ng estado ang paglipat ng daan-
daang pamilya mula Luzon at Visayas upang maibsan ang tensiyon sa hilaga na dulot ng kahirapan. Namigay estado ng libreng lupain
sa mga dayo, dahilan upang magalit ang mga katutubong Moro at lumad na nawalan naman ng ancestral domain.
May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
3
Hindi nawawala ang Davao sa mga akda ng fiksyonist, historyan at gurong si Macario Tiu. May
dalawang libro si Tiu tungkol sa lokal na kasaysayan: ang Davao 1890-1910: Conquest and Resistance in the
Garden of the Gods (2003) at Davao: Reconstructing History from Context and Memory (2005). Nilalarawan
ng huli ang bawat katutubong pangkat ng Davao, mga mito at alamat nila, teorya ng migrasyon at ilang
akawnt ng mga dayong nakahalubilo ng mga katutubo.
Karamihan naman sa fiksyon ni Tiu ay mababasa sa Sky Rose and Other Stories (2003) na hango sa
mga kuwentong nakalap niya habang nasa loob ng piitan. Mababasa naman sa kanyang sanaysay na
“Torture,” lumabas sa The Davao We Know noong 2011, ang kanyang sariling karanasan sa loob ng
kulungan. Nakulong si Tiu noong 1976 dahil sa kanyang partisipasyon sa mga underground movement sa
panahon ng Batas Militar. Siya ang nagtatag ng Davao Writers Guild noong 1989. Kasalukuyan din siyang
nagtuturo sa Humanities Department ng Ateneo de Davao University. Noong 2007, ginawaran siya ng lokal
na gobyerno ng Davao ng Datu Bago Award para sa kanyang mga kontribusyon sa panitikan at kasaysayan
ng lungsod.
Malinaw ang pagpapahalaga ni Tiu sa katutubong kultura. May mga nakatutuwang kuwento ang
mga Cebuanong iskolar tungkol sa kanya. Ayon sa mga kuwento, hangga’t maaari, igigiit ni Tiu ang
katutubong pag-iisip sa mga adhikain. Naging bi-lingual ang Mindanews, isang pahayagang Mindanaoan sa
wikang Ingles, dahil sa paggamit niya ng wikang Cebuano sa kanyang kolum7. Cebuano rin ang gamit niya
sa mga kumperenisyang dinadaluhan. Minsan na siyang binatikos dahil sa pagbibisaya sa isang
pambansang kumperensiya sa Maynila. Natanong ko sa kanya minsan kung bakit niya iyon nagawa at
sinabi niyang nagmula sa Visayas at Mindanao ang karamihan sa mga partisipant at para sa kanila, hindi sa
mga organayser na taga-Luzon, ang mensahe ng kanyang talumpati. Lumikha rin siya at ang mga kasamang
guro sa Ateneo de Davao ng kakaibang antolohiya ng Panitikan ng Pilipinas8. Tiningnan nito ang panitikan
ng bansa mula sa perspektibo ng Mindanao.
Sa aking palagay, ang paggiit ni Tiu sa katutubong wika, kultura at pag-iisip ay hindi
nangangahulugang pagtanggi sa konseptong pambansa. Ang tinatanggihan niya ay ang pagpapalagay na
kailangang manggaling sa sentro ang konsepto, na ang sentro ang dapat magtakda. Hinahamon ito ni Tiu sa
pamamagitan ng paglalahad ng alternatibong perspektibo, ng katutubong pananaw. Sa usaping pambansa,
ang nais ni Tiu ay magkaboses ang laylayan at gamitin nito ang sariling boses.
3. Ang Konteksto ng Mambabasa

Dahil Cebuano ang wikang gamit ng sugilanong “Balyan,” maaaring mga Cebuanong mambabasa
ang pinaglaanan ni Tiu ng kuwento. Hindi ito nakapagtataka para sa isang manunulat na may
pagpapahalaga sa sariling kultura. Lumilikha siya para sa kapwa at pinaparating niya ito gamit ang
katutubong wika.
Matatandaang ipinasa rin ni Tiu ang kuwento sa Palanca. May mga palatandaang sinulat ang
kuwento upang umayon sa mga panuntunan ng patimpalak. Nasa lima hanggang walong pahina lamang
ang haba ng mga sugilanong lumalabas sa Bisaya ngunit doble ang haba ng “Balyan.” Sa Palanca, sampu ang
minimum na bilang ng mga pahina para sa mga maikling kuwento. Siksik din ang pagkakasalaysay ng
“Balyan” at halatang may organic unity ang mga elemento. Humuhugot din sa katutubo ang kuwento, sa
7
May mga kolumnistang sumusunod na rin sa kanya.
8
Philippine Literature: A Mindanao Reader (2005)
4
isang bagay, kaugalian o pangyayaring tatak Cebuano. Tila alam ni Tiu ang pormula upang manalo sa
Palanca9. Hindi lingid sa kaalaman ng mga sumasali ang karaniwang komposisyon ng mga hurado sa
kategoryang Cebuano: akademya, Bisaya Magazine at LUDABI/BATHALAD. Alam ni Tiu ang hinahanap ng
mga hurado dahil bahagi rin siya ng akademya, lumalabas din siya sa Bisaya, panelist siya sa mga writers’
workshop at nagtatag din siya ng samahan ng mga manunulat. Sa madaling sabi, alam niya ang pulitika ng
Palanca.
Natuwa ako nang hingin ng isang kaklaseng nagtuturo ng Panitikan sa UST ang aking salin sa
kuwento ni Tiu. Sabi niya ituturo niya raw sa susunod na semestre upang magkaroon ng representasyon
ang Mindanao sa mga akdang tinatalakay sa klase. May tatlong dahilan ang aking kasiyahan. Una, hindi
lahat ng mga akdang rehiyonal ay nagkakaroon ng oportunidad na maituro sa ibang parte ng bansa lalo na
sa Maynila. Pangalawa, nagkaroon ng mas malalim na dahilan ang aking pagsasalin maliban sa pagiging
kahingian ng kurso at panghuli, hindi ko na kailangang i-haypotesays ang target odyens o mambabasa ng
aking salin. May demographic information na ako sa kanila: mga studyante, edad 17 hanggang 22, nag-
aaral sa isang pamantasan sa Maynila, karamihan ay hindi taga-Mindanao, karamihan ay hindi rin
marunong mag-Cebuano.
Dahil mga kabataan ang target odyens ng aking salin, sinadya kong huwag maging masyadong
pormal ang pagsasalin. Hangga’t maaari, gumamit ako ng mga salita at ekspresyong madaling
maintindihan ng mga kabataan. Natuwa rin ako sa napiling kuwento dahil kahit na mabigat ang mensahe
nito, magaan naman ang pagkakakuwento. Nagrereferens din ito sa ilang bagay na uso sa mga kabataan sa
kasalukuyan (Ie. cellphone). Nakakatawa rin ang ilang eksena sa kuwento. Tiyak na makakarelayt sa
kuwento ang paglalaanan ko ng salin.
Kahit na may katumbas sa Filipino, pinanatili sa salin ang ilang kataga at ekspresyong Cebuano
upang mapanatili ang tunog ng orihinal na wika. Gusto kong agad na mahulaan ng mga mambabasa na
salin ang kanilang binabasa. Filipino man ang wika ng salin, Cebuano naman ito sa diwa.
4. Pangkalahatang layunin ng Pagsasalin
May tatlong pangunahing layunin ang proyektong pagsasalin. Una, ang magkaroon ng kamalayan
ang mga mambabasa tungkol sa Mindanao. Pangalawa, ang madagdagan ang bilang ng mga mambabasa ng
Panitikang Cebuano. Panghuli, ang paglawak ng pang-una ng mga mambabasa sa ibang rehiyon tungkol sa
kultura at panitikan ng ibang pangkat.
TALASANGGUNIAN
Castrillo, Pamela, Don Pagusara at Macario Tiu, eds. Philippine Literature: A Mindanao Reader. Davao City:
Research and Publication Office, Ateneo de Davao University, 2005.
Evasco, Marjorie, ed. Awit ug Unod: Anthology of Cebuano Literature of the Visayas. Manila: De La Salle University,
2003.
Maceda, Teresita G. “Central Visayas Literature.” Sa Filipinos Writing: Philippine Literature from the Regions, edited
by Bienvenido Lumbera, 381-386. Pasig: Anvil Publishing Inc, 2001.
9
Malapit nang maging Hall of Famer sa Palanca si Tiu.
5
Balyan Balyan Mga Tala
Sugilanon ni Macario D. Tiu Sugilanon ni Macario Tiu
NATINGALA si Lando kon nganong Nagtaka si Lando kung bakit marami

daghang tawo sa guba ug ang tao sa sira at abandonadong
abandonadong kapilya. Ang kapilya. Nakikisilong sa puno ng niyog
kadaghanan nagpalandong sa mga ang karamihan sa kanila habang nasa
punoan sa lubi, samtang ang uban loob ng kapilya ang iba. May mga hindi
didto mismo sa sulod sa kapilya. siya namumukhaan. Marahil ay taga-
Nabag-ohan siya sa nawong sa ibang baryo. Tumatango ang mga
pipila ka tawo. Lagmit taga laing nakakakilala sa kanya o
baryo. Kadtong nakaila kaniya nakikipagkamay nang makita siya.
miyango o kaha mikamay isip Nilapitan niya ang kumpareng si Berto
timbaya dihang nakita siya. Giduol na isa sa mga nakasalampak sa
niya ang iyang kompareng si Berto damuhan.
nga usa sa mga nagyaka sa
kasagbotan. “Pre, parang may nangyayari dito.
Anong meron?” tanong ni Lando.
“Pre, morag sadya ning atong
kalihokan diri. Unsang okasyon ni?” “Wala, Pre,” sagot ni Berto.
“Nagpapagamot lang god.”1
6
pangutana ni Lando. 1Pinanatili

ang salitang god sa
“Uy, may medical mission pala dito? buong akda dahil ito’y
“Wala, Pre,” tubag ni Berto. Wala akong nabalitaan, da. 2” karaniwang naririnig sa mga
“Patambal lang god.” pagpapaliwanag at pagsasalaysay
“Aw. Wala god. Inato3 lang. Balyan sa Cebuano. Maituturing itong
“Uy, naay miabot nga medical ang nanggagamot.” cultural marker ng diskursong
mission diri? Wala ko ka-hearing Cebuano.
ana, da.” “Balyan?”
2Tulad ng god, ang da ay katagang
“Aw. Wala god. Inato ra. Balyan ang “Manggagamot sa mga Bagobo. Kung madalas marinig sa mga pag-
manambal.” sa Ingles, medicine man.” uusap sa Cebuano. Ginagamit ito
kapag may napapansing bago o
“Balyan?” “A, baylan.” naaalalang bagay. Hal: Ang ganda
ng suot mo da. Nakalimutan ko
“Mabalyan’ o ‘balyan’ ang tawag nila sa ang kaarawan niya da. Ginagamit
“Mananambal sa mga Bagobo. Sa
Iningles pa, medicine man.” Bagobo. Baylan sa atin. Balyan o din ito sa paghingi ng ng dispensa
baylan, pareho lang.” lalo kapag hindi magawa ng
maayos ang isang bagay dahil
“A, baylan.”
“Ganoon ba? Sino naman ang balyan sa napilitan lang. Hal: Hindi ako
kapilya?” marunong sumayaw da. Sa dulo
“‘Mabalyan’ o ‘balyan’ may tawag ng pangungusap madalas na
ana sa mga Bagobo. ‘Baylan’ sa ato. “Si Datu Pikong.” nilalagay ang kataga.
Balyan o baylan, pareho ra na.”
“Sino? Si Datu Pikong? ‘Yong 3Ang salitang ugat ng inato ay ato
“Mao ba? Kinsa man pod nang lasenggo?” tanong ni Lando na halos na nangangahulugang atin.
balyan dihas kapilya?” hindi makapaniwala. Kapag ang isang pangyayari o
bagay ay inato, simple at tapat ito
“Si Datu Pikong.” “Siya nga,” natatawang sagot ng sa sarili o loob. Hindi nito
kanyang kumpare. kailangang magkunwari o maging
“Kinsa? Si Datu Pikong? Kadtong magarbo dahil tatanggapin ito.
palahubog?” pangutana ni Lando “Huwag ka ngang magbiro, ‘Pre. Kailan Ang pagtanggap ang nagbubuklod
nga wala makatuo. god ‘yan natutong manggamot?” sa mga tao upang maramdaman
na bahagi sila ng grupo, hindi
“Siya mismo,” tubag sa iyang “Matagal na, ‘Pre. Marami ang taga-labas. Di tulad ng amin at
kompare nga nahikatawa. nagsasabing epektibo raw. Kaya nga kanila, ang atin ay inklusibo, hindi
nandito ako. Susubukan ko rin. Wala eksklusibo. Isa pang katangian ng
“Ayaw ganig binuang, Pre. Kanus-a namang mawawala.” inato ay ang pagiging “shared”
god na nakat-og panambal?” nito. Ang pangyayari o bagay na
Umiling-iling si Lando. “Ako, Pre, nilalarawan na inato ay
“Taudtaod na man nang nanambal, naniniguro ako. Kung usapang pinagsasaluhan. Atin ito, hindi
Pre. Daghan may nag-ingong pangkalusugan ay sa doktor gyod4 ako. akin. Pinapaniwalaan ding
epektibo kuno. Mao nang miari ko. Di baleng gumastos. Pero, teka muna. magkakapantay ang mga
Testingan god. Wala may mawala Galing ako sa parokya. Nagkausap na lumalahok sa bagay o
nato.” kami ni Padre Cevallos, itatayo na ulit pangyayaring inato. Halimbawa:
ang samahan sa ating kapilya.” May konting salo-salo sa bahay.
Nakapanlingo si Lando. “Ako, Pre, Inato lang ito.
maneguro ko. Kon panglawas na “Uy, mabuti naman, Pre. Sige, tutulong Nangangahulugang simple at
ang hisgotan, adto gyod kog doktor. ako sa pag-organisa. Tinatamad na rin walang pagkukunwari ang salo-
Bahala nag mogasto. Pero, yuna. akong pumunta sa Gumalang para lang salo at lahat ay pantay-pantay sa
Gikan kos parokya. Nagkasabot sa misa.” harap ng pagsasaluhang pagkain.
ming Padre Cevallos nga tukoron Sa akda ni Mac Tiu, nilarawan ang
7
pag-usab ang kapunongan sa atong “Kaya nga pumunta ako dito upang panggagamot ng balyan bilang
kapilya.” inspeksyonin ang kapilya. Parang inato. Hindi ito nagkukunwaring
marami-rami rin ang aayusin. Kaya, magarbo o moderno tulad ng
“Uy, maayo na, Pre. Sige, motabang Pre, hindi na natin ipapagamit kay siyensya. Hindi kailangang
kog organisar. Gilaay na kog adto Datu Pikong ang kapilya. Sabihan maging mayaman ang tao upang
sa Gumalang para lang sa natin na maghanap na lang siya ng makapagpagamot sa balyan.
Kasaulogan sa Pulong.” ibang lugar kung saan pwede siyang Kahit ang mga aral o may kaya ay
manggamot. Tara, kausapin natin.” maaaring dumulog sa balyan
“Mao bitaw nang mianhi ko aron dahil walang tinitingnang uri,
inspeksiyonon ang kapilya. Morag Magkasamang pumasok sa kapilya ang kasarian o etnisidad ang
dako kaayo nig ayohonon. Unya, magkumpare. Nakita ni Lando si Datu panggagamot. Sinumang may
Pre, dili na nato ipagamit ang Pikong na nakaupo sa isang mahabang kasalanan, mayaman man o
kapilya kang Datu Pikong. bangko. May katabaan ito, nakasuot ng mahirap, aral man o mangmang,
Papangitaon nato siyag laing lugar putol na maong at kupas na polo syirt. makapangyarihan man o hindi, ay
diin siya makapanambal. Tara, May ginagamot itong matandang lalaki. kailangang humingi ng tawad sa
atong estoryahan.” Hinaplasan5 niya ang braso nito, mga diwata upang gumaling ang
pagkatapos ay tinuthoan6 ang ulo. kanilang karamdaman.
Nag-uban ang managkompare
pagsulod sa kapilya. Nakita ni “O, sige, magaling ka na,” sabi ni Datu
4Pinanatili rin ang katagang gyod
Lando si Datu Pikong nga Pikong. sa buong salin dahil karaniwan
naglingkod sa usa ka taas nga itong ginagamit sa mga pag-uusap
bangko. Tambokon kini, nagsul-ob Nagpasalamat ang matanda, tumayo at sa Cebuano. Ang gyod o gyud ay
og pinutol nga maong ug lagoon nag-abot ng beynte pesos kay Datu talaga sa Filipino.
nga polo syirt. Naa niy gitambalan Pikong. Tumanggi si Datu Pikong,
nga tigulang nga lalaki. Iyang ngunit nilagay ng matanda ang pera sa
gihaplas-haplasan ang bukton niini, mesa bago umalis. Umiling-iling si
5Ang paghaplas ay mula sa
pagkahuman, gitutho-tuthoan ang Datu Pikong at sinuksok ang pera sa salitang ugat na haplas. Hindi ito
ulo. kanyang bulsa. simpleng pagpahid. Ito ay
pagpahid na nakapanggagamot.
“O, sige, maayo ka na,” sulti ni Datu Kadalasang gawa sa langis at iba
Pikong. Nang makita sila ni Datu Pikong, pang parte ng halaman ang
kinamayan sila nito. haplas. Madalas din itong
ginagamit ng mga hilot at
Nagpasalamat ang tigulang,
“Magandang hapon sa inyo, Sir Lando, manggagamot. Hindi nawawala sa
mitindog ug mitunol og baynte
Berto,” sabi ng balyan. mga tahanang Cebuano ang
pesos kang Datu Pikong. Mibalibad
si Datu Pikong, apan gibutang sa haplas. Pinaniniwalaang mas
tigulang ang kuwarta sa lamesa ug “Magandang hapon,” sabay na sumagot nagagamot nito, kaysa ng mga
dayong lakaw. Milingo-lingo si Datu ang magkumpare. gamot na iniinom, ang mga sakit
Pikong, apan gisuksok ra ang na dulot ng hangin sa loob ng
kuwarta sa iyang bolsa. Umusog ang balyan para makaupo sa katawan tulad ng panuhot (mga
bangko sina Lando at Berto. “bukol” ng hangin sa katawan),
Pinagmasdan ni Lando ang loob ng kabuhi (mga hanging naging
Dihang nakita sila ni Datu Pikong,
kapilya. Butas-butas na ang bubong na “buo” at “tumigas.” Nagmumula
gikamay sila niini.
gawa sa nipa. Ang ibang bahagi ay sa tiyan ang kabuhi at umaakyat
malapit nang bumagsak dahil sa rupok. sa dibdib at ulo. May
“Maayong hapon kaninyo, Sir Kung malakas ang hangin, baka paniniwalang hindi dapat
Lando, Berto,” matod sa balyan. bumigay na ang nipa, sa isip ni Lando. pinapaakyat sa dibdib at ulo ang
namuong hangin upang hindi
“Maayong hapon,” nagdungan Delikado na. Kailangan na gyong atakihin sa puso o mamatay sa
pagtubag ang managkompare. palitan. Gayon din ang mga sawaling sobrang sakit ng ulo ang tao.) at
dingding ng kapilya. Butas-butas na, labad (sakit sa ulo). Ang mga
8
Miirog ang balyan aron marahil tinutusok-tusok ngmga pinakapopular na brand ng

makalingkod sila si Lando ug Berto batang naglalaro. haplas sa bansa tulad ng
sa bangko. Giliraw ni Lando ang Efficascent Oil at Omega Pain
iyang panan-aw sa kapilya. Daghan “Ngayon ko lang nalaman na Killer ay gawa ng mga Cebuano.
nag buslot ang atop nga ginama sa nanggagamot diay7 ka, Datu Pikong,” Pahid ang pinakamalapit na salin
inak-ak. Ang ubang parte niini ayon kay Lando. ng haplas sa Filipino ngunit mas
hapit na mangahulog tungod sa malawak ang saklaw ng pahid. Sa
kagabok. Kon kusog ang hangin, Nahihiyang ngumiti ang balyan at pahid, pwedeng gumamit ng kahit
basig mangataktak na ang inak-ak, lumitaw ang bungi ng kanyang mga anong bagay at kahit ano rin ang
sa hunahuna pa ni Lando. ngipin sa itaas. “Oo nga, Sir Lando,” puwedeng pahiran. Mas
sabi nito. “Paano kasi, ako ang pinili ng espesipiko ang haplas dahil may
Delikado na. Kinahanglan na gyong aking lolo na sumunod sa kanya. medicinal effect ito na wala sa
ilisan. Mao usab ang mga amakan Ayoko sana ngunit binagabag ako ng pahid.
nga maoy gibungbong sa kapilya. abyan8. Mahirap tanggihan.”
6Ang tutho ay pagdura ngunit mas
Pulos na sab kini buslot, lagmit
gitusok-tusok sa mga bata nga “Ano ang abyan?” manipis at nakatutok. Hindi ito
nagdula sa kapilya. simpleng paglabas ng laway o
“Diwata,” sagot ng balyan. “Espiritu na hangin mula sa bibig.
“Karon lang ko masayod nga nagpoprotekta at gumagabay sa tao.” Pinaniniwalaang
manambal diay ka, Datu Pikong,” nakapanggagamot o nakapaninira
matod ni Lando. Natawa si Lando sa sagot ng balyan. ang pagtutho. Sinasabayan din ito
Alam niyang hindi na purong lumad si ng dasal. Tutho rin ang tawag sa
Maulawong mingisi ang balyan ug Datu Pikong, ngunit naniniwala pa rin isang instrumentong gawa sa
nakita ang pangag sa ibabaw ito sa mga pamahiin. Kung sabagay, manipis na sanga ng kawayan na
niyang ngipon. “Lagi, Sir Lando,” kahit sa hanay ng mga Bisayang setler9, nilalagyan ng maliit na bagay sa
sulti niini. “Unsaon man nga ako marami rin ang mga mapaniwala. gitna (dahil hollow ang kawayan)
may gipili nga manununod sa Kaya nga maraming pasyenteng Bisaya tulad ng butil (monggo, bigas,
akong apohan. Dili unta ko si Datu Pikong. maliit na bato) at hinihipan upang
mosugot, pero gisamok kos abyan. lumabas at makapanakit.
Lisod balibaran.” “Ang abyan ba ang nagturo sa ‘yong Ginagamit ito sa pangangaso.
manggamot, Datu Pikong?” tanong ni Maaari itong makapanakit o
“Unsa man nang abyan?” Lando. “Sa pagkakaalam ko, makapatay ng maliliit na hayop
nagbibigay raw ito ng mahiwagang tulad ng ibon.
libreto. Lumulutang daw ito sa sapa at
“Diwata,” tubag sa balyan.
naaanod na kontra sa agos!”
“Espiritu na nga maoy 7Ang diay ay nangangahulugang
mopanalipod ug mogabay sa tawo.”
“Hindi ko alam. Kuwento ‘yan ng mga pala sa Filipino. Ginagamit ito
Bisaya. Iba ang nangyari sa akin. upang ipakita ang kyuryusidad o
Nahimuot si Lando sa tubag sa
Sinasapian ako ng abyan.” kapag may bagong nalalaman ang
balyan. Nasayod siyang dili na
isang tao. Hal: Dumating na diay
lunsay nga lumad si Datu Pikong,
“Kilala mo ba ang abyan na sumapi sa ang asawa ni Nati mula Saudi.
apan matuo-tuohon lang gihapon
‘yo?” Katumbas nito ang pala sa
kini. Hinuon, bisag sa han-ay sa
Filipino.
mga Bisayang setler, daghan sab
“Si Apo Sandawa.”
ang matuo-tuohon. Gani, daghang
pasyente si Datu Pikong nga mga
Gustong matawa ni Lando sa kanyang 8Sa paniniwala ng mga Cebuano,
Bisaya.
narinig, ngunit pinigilan niya ang sarili. ang kapangyarihang mistikal
Apo Sandawa? Kilala niya si Apo (gahum) ay minamana. Pinapasa
“Kana bang abyan maoy nagtudlo Sandawa. Ayon sa mga alamat na ito sa mas nakababatang
nimo sa pagpanambal, Datu kanyang narinig, si Apo Sandawa ang kapamilya kapag nasa bingit ng
Pikong?” pangutana ni Lando. diwatang nakatira sa Bundok ng Apo. kamatayan na ang may hawak.
9
“Sumala sa akong nasayran, Siya ang may-ari ng nasabing bundok Hindi siya namamatay hangga’t
tagahan kuno ka nianag kaya ipinangalan ito sa kanya. hindi niya ito naipapasa. May
katingalahang libreto. Molutaw Pinagmasdan ni Lando ang ilang mga maraming kuwento tungkol sa
daw nas sapa, unya maanod kontra taong nakikinig sa usapan nila ni Datu pagpasa ng gahum. May mga
sa agos!” Pikong. Seryoso silang nakikinig. tumatanggi o napipilitang
Makikita sa kanilang mga mukha ang tanggapin ang ipinapasa dahil
“Ambot. Estorya man nas mga pagnanais na madagdagan ang may dalang pasakit ang
Bisaya. Lahi man ang mahitabo sa kanilang alam tungkol kay Apo pagmamay-ari nito. Halimbawa,
ako. Kunsaran man kos abyan.” Sandawa. At hindi sila binigo ni Datu ang manggagamot ay hindi
Pikong. puwedeng tumanggi sa sinumang
“Kaila kas abyan nga mosulod gustong magpagamot sa kanya
nimo?” “Si Apo Sandawa ang isa sa kahit gaano siya kapagod o gaano
pinakamakapangyarihang diwata sa kalayo ang lugar ng
“Si Apo Sandawa.” mundo. Siya ang tunay na nangangailangan sa kanyang
manggagamot, hindi ako. Instrumento panggasubalit hindi niya
Diriyot makabahakhak si Lando sa lamang ako. Sinusunod ko lang ang maaaring gamutin ang sarili
iyang nabati, apan gipugngan niya kanyang utos.” niyang pamilya. Isa pang popular
ang iyang kaugalingon. Apo na gahum na minamana ay ang
Sandawa? Kahibalo siya kang Apo Naisip ni Lando na malaking pagiging aswang. Ayon sa mga
Sandawa. Sumala sa mga leyendang kasinungalingan ang pinagsasabi ni kuwento, may pinapasang bola o
iyang nabati, si Apo Sandawa ang Datu Pikong at ang kanyang sisiw kapag namamatay ang isang
diwata nga nagpuyo sa Mount Apo. panggagamot ay isang malaking matandang aswang.
Siya ang tag-iya sa maong bukid, panloloko. Naaawa siya sa mga taong Mababagabag ang kunsensya ng
busa man gani nga gingalan kini pumipila upang magpagamot. Malinaw papasahan kaya niya tatanggapin
kaniya. Giobserbahan ni Lando ang na pineperahan lang sila. Magsasalita ang gahum.
ubang mga tawo nga nagpamati sa pa sana si Lando ngunit lumapit ang
ilang panag-estoryahay ni Datu isang matandang lalaki na dinadaing 9Katumbas ng pagiging Bisayang
Pikong. Seryoso silang namati. Sa ang mga kati-kating tumubo sa iba’t setler sa Mindanao ang pagiging
ilang dagway makita ang kasibot ibang bahagi ng kanyang katawan. Kristiyano. May tatlong
nga madugangan pa ang ilang Hindi ito gumaling sa mga gamot na pangunahing pangkat kultural
kasayoran mahitungod kang Apo ininom o ipinahid niya. ang Mindanao: Kristiyano,
Sandawa. Ug wala sila pakyasa ni Muslim, lumad. Karamihan sa
Datu Pikong. Nagtaka si Lando nang pinindot-pindot napapabilang sa grupong
ng balyan ang kanyang kaliwang palad Kristiyano ay mga setler mula sa
gamit ang kanyang kanang daliri. Bisayas. Sa panahon ng mga
“Si Apo Sandawa ang usa sa labing
gamhanang diwata sa kalibotan. Hindi maintindihan ni Lando ang Kastila, ginamit sila ng mga
Siya ang tinuod nga mananambal, ginagawa ng balyan. mananakop upang masupil ang
dili ako. Iya lang kong instrumento. mga Muslim at lumad. Sila ang
Mosunod lang ko sa iyang mando.” Mas nagtaka siya nang tila may dinukot kinasangkapang labanan o
ang balyan sa kanang dibdib nito at asawahin ang mga Muslim at
idiniin ang kanang kamay sa tenga. lumad upang mabawasan ang
Nakahukom si Lando nga dakong
pagiging puro ng kanilang lahi. Sa
bakak ang gipanulti ni Datu Pikong
“Hello? Hello? Apo Sandawa?” sabi ng panahon ng mga Amerikano, nag-
ug ang iyang pagpanambal dakong
balyan sa kanyang kanang kamao. organisa ng mga programa ang
pangilad. Naluoy siya sa mga
estado upang makalipat sa
tawong nanaglinya aron
Saka pa lamang naintidihan ni Lando Mindanao ang mga naghihirap na
magpatambal. Klarong panguwarta
ang nangyayari. Nagtetelepono diay pamilya mula sa Luzon at Visayas.
lang. Mosulti pa unta si Lando apan
ang balyan! Hindi telepono, kundi Inalok ng estado ang mga dayo ng
miduol ang usa ka edarang lalaki
cellphone! Gumagamit umano ng libreng lupain. Pakiramdam ng
nga nagreklamo nga naay nanurok
cellphone ang balyan! Sa halip na mga Muslim at lumad ay kinakam
nga katol-katol sa tibuok niyang
matawa, nainis ng sobra si Lando. Kay ng mga dayo, sa pamamagitan ng
lawas nga dili maayo sa bisag
10
unsang tambal nga iyang imnon o laking kahibangan! Harap-harapang estado, ang kanilang mga
ipahid. panloloko! Nanliit ang mga mata ni ancestral land. Naging minority
Lando habang tinitingnan ang mga tao. ang mga katutubo sa sarili nilang
Natingala si Lando dihang ang Hindi sila tumatawa o nagtataka. Tila lupa.
balyan nagtuplok-tuplok ginamit sanay na silang makita si Datu Pikong
ang iyang tuong tudlo sa iyang na gumamit ng kunwaring cellphone
walang palad. Wala siya makasabot upang tawagan si Apo Sandawa.
sa gibuhat sa balyan. Misamot ang
iyang katingala dihang morag may “Hello? Apo Sandawa? Tumawag ako
gipunit ang balyan sa iyang walang dahil may gustong magpagamot.
palad ug gidaitol ang tuong kamot Nasaan ka na? Hinihintay na kita.”
niini sa dalunggan.
Nagtaka si Lando dahil humikab ang
“Hello? Hello? Apo Sandawa?” balyan at nagkunwaring matutulog.
ingon sa balyan didto sa iyang Nilagay ng balyan ang kanyang kamay
tuong kumo. sa ibabaw ng mesa at iyon ang
ginawang unan. Wala pang sampung
Diha pa lang makasabot si Lando. segundo bigla siyang nagising.
Nagtelepono diay ang balyan! Dili Nangalumbaba siya.
telepono, kondili cellphone!
Naggamit kunohay og cellphone “Ikaw, Karyas, nangangati ka dahil may
ang balyan! Imbes mahikatawa, ginawa kang kalokohan sa gilid ng
misurok ang dugo ni Lando. sapa,” ayon sa balyan na nag-iba ang
Kadakong binuang! Inatubangay boses. “Galit sa ‘yo ang gamawgamaw.
nga pagpangilad! Migamay ang mga Kailangan mong mag-alay ng nganga.
mata ni Lando nga nagtan-aw sa Hala, sumayaw ka diyan na parang
mga tawo. Wala sila mangatawa ni unggoy para maaliw mo sila.”
matingala. Morag anad na silang
makita nga mogamit og aron- Nagkamot ng ulo si Karyas ngunit
ingnong cellphone si Datu Pikong sa sinunod pa rin ang utos ng balyan.
pagtawag kang Apo Sandawa. Nagtungo ito sa isang maluwag na
lugar at doon ay lumundag-lundag na
“Hello? Apo Sandawa? Gitawag tika parang unggoy. Nagtawanan ang mga
kay adunay magpatambal. Hain ka tao at inengganyo pa siya sa
man? Naghulat ko nimo.” pamamagitan ng pagpalakpak sa saliw
ng kanyang pagsayaw. Lumundag-
Nahibulong si Lando kay nanghuy- lundag si Karyas, nanginig at nagkamot
ab ang balyan ug miaksiyog ng katawan na parang unggoy. Ginaya
katulog. Gibutang sa balyan ang ang mukha ng unggoy at sumigaw ng
iyang kamot sa ibabaw sa lamesa “Krrrh, krrrh!” Umakyat din siya sa
ug maoy gihimong unlan. Wala kunwaring sanga ng punong kahoy.
abtig napulo ka segundo kalit
Habang naaaliw ang mga tao sa
kining mimata. Nanampiling kini.
panonood sa sayaw ni Karyas,
nagngingitngit naman sa galit sa
“Ikaw, Karyas, mao nang nangatol
balyan si Lando. Sumusobra na siya.
ka kay nagyagayaga kas daplin sa
Inaabuso lamang ng balyan ang tiwala
sapa,” matod sa balyan nga nausab
ng mga tao sa kanyang kakayahang
ang tingog. “Nasuko nimo ang
manggamot, tapos lolokohin lang diay
gamawgamaw. Kinahanglan nga
niya, pagmumukhaing tanga at
maghalad kag mama. Hala, sayaw
pagkakaperhan! Sa loob pa gyod ng
dihag inunggoy aron malingaw
11
nimo sila.” kapilya! Kung hindi lang sana siya

edukado, pinahiya na niya ang balyan
Nangalot sa iyang ulo si Karyas para matigil na ang panloloko nito.
apan mituman sa mando sa balyan. Ngunit pinigilan ni Lando ang sarili.
Miadto kini sa hawan ug naglukso-
lukso nga daw unggoy. Nangatawa Matapos ang sayaw ni Karyas,
ang mga tawo ug gidasig pa siya pinagsabihan ni Lando si Datu Pikong
pinaagi sa pagpakpak kumpas sa na gagamitin na ng samahan ang
iyang sinayawan. Molukso si kapilya. Kinakailangan na ng balyan na
Karyas, mokirig-kirig ug mokalot- maghanap ng ibang lugar. Pumayag
kalot sa iyang lawas nga daw ang balyan at hindi na umalma. Lilipat
unggoy. Awaton niini ang nawong siya agad. Kahit na madaling kausap si
sa unggoy ug mosinggit og “Krrrh, Datu Pikong, umuwi si Lando na inis na
krrrh!” Usahay mokatkat nig inis sa balyan.
imahinaryong kahoy, ug uyog-
uyogon ang mga imahinaryong Sa kanyang bahay, naabutan ni Lando
sanga sa kahoy. ang kanyang asawang si Luisa at ang
hilot na si Manang Minda. Malaki na
Samtang nalingaw ang mga nanan- ang tiyan ni Luisa.
aw sa sayaw ni Karyas, si Lando
gibatig dakong kalagot sa balyan. “Kumusta ang lakad ninyo kay Doktora
Naghinobra na ni. Giabusohan lang Locsin, Luisa?” tanong ni Lando.
sa balyan ang pagtuo sa mga tawo
sa iyang katakos manambal, unya “Mabuti naman. Kinumpirma niya ang
iya lang diay binuangan, bugal- sabi ni Manang Minda na
bugalan, ug huthotag kuwarta! Sa manganganak ako sa loob ng dalawa o
sulod pa gyod sa kapilya! Kondili tatlong linggo,” sagot ni Luisa.
pa lang siya edukado, iya na untang
pakaulawan ang balyan dihadiha “Walang nakikitang problema si
dayon aron moundang sa binuang. Doktora sa panganganak ni Ma’am
Apan gipugngan niya ang iyang Luisa, Sir Lando. Maganda ang lahat ng
kaugalingon. resulta ng test. Siempre, dahil
preparadong preparado si Ma’am
Dihang nahuman ang sayaw ni Luisa. May wastong eksersays, maayos
Karyas, gisultihan ni Lando si Datu na diyeta,” sabi ni Manang Minda.
Pikong nga gamiton na ang kapilya
sa kapunongan ug kinahanglan nga “At magaling ang hilot,” natatawang
mangita na siyag laing lugar. dagdag ni Lando.
Miuyon ra sab ang balyan. Wala niy
problema niya. Mobalhin dayon “Puyra buyag,”
10 sagot ni Manang
siya. Bisag sayon ra estoryahan si Minda.

Datu Pikong, mipauli si Lando nga
nagdalag kaligutgot sa balyan. “Nagtanong pala si Doktora Locsin
kung gusto ni Ma’am Luisa na
Sa iyang balay, naabtan ni Lando magpaultra sawnd upang malaman ang
ang iyang asawang si Luisa ug ang kasarian ng inyong anak, ngunit
mananabang nga si Manang Minda. tumanggi si Ma’am.”
Dako na kaayo ang tiyan ni Luisa.
“Ako rin, ayoko,” pahabol ni Lando.
“Komosta ang lakat ninyo kang “Mas mabuting sa panganganak ko na
malaman. Teka muna, Manang Minda,
Doktora Locsin, Luisa?” pangutana
12
ni Lando. di ba may dugong Bagobo ka?”
“Maayo ra man. Iyang gikompirma “Oo. Bagobo ang lolo ng lolo ko. Bakit
ang sulti ni Manang Minda nga man11?”
manganak na ko mga duha o tulo
ka semana gikan karon,” tubag ni “Alam mo ba kung ano ang
Luisa. gamawgamaw?”
“Walay nakitang problema si “Diwata. Kung hindi ako nagkakamali

Doktora sa pagpanganak ni Ma’m siya ang nagmamay-ari sa tubig. Bakit
Luisa, Sir Lando. Maayo ang tanang diay, Sir Lando?”
resulta sa test. Siyempre, kay
preparado kaayo si Ma’m Luisa. “Galing ako ng kapilya kanina.
Nanggagamot doon si Datu Pikong.
Maayog eksersays, maayog diyeta,”
sulti ni Manang Minda. Sinabi niyang galing sa gamawgamaw
ang sakit ni Karyas. Ano sa tingin mo,
“Ug hawod ang mananabang,” Nang Minda?”
10Katumbas ng puwera usog
puno ni Lando nga nagkatawa. ngunit mas malawak ang saklaw.
“Aw, ‘yan ang tradisyonal na Ang puwera usog ay kadalasang
“Puyra buyag,” tubag ni Manang paniniwala ng mga lumad,” sagot ni ginagamit sa mga bata ngunit ang
Minda. “Gipangutana diay ni Manang Minda. puyra buyag ay pwedeng gamitin
Doktora Locsin kon gusto si Ma’m ninuman bilang proteksyon sa
Luisa nga magpaultra sawnd aron “Eh ‘yang panggagamot ni Datu anumang uri ng kamalasan.
mahibaw-an ang seks sa inyong Pikong?” Halimba: kapag maganda ang
anak, apan mibalibad si Ma’m.” pagsasama ng mag-asawa at may
“Hindi ko alam, Sir Lando. Hindi ko pa pumuri sa kanila, maaaring
“Ako sab, dili ko gusto,” dason ni nasubukan. Pero marami ang sabihin ang puyra buyag upang
Lando. “Maayo nang mahibaw-an nagsasabing magaling siyang hindi maging malas ang kanilang
manggagamot. Ang kanyang lolo ang pagsasama.
nako sa pagpanganak na mismo.
Yuna pa, Manang Minda, dili ba naa tunay na balyan. Ayon sa mga
kuwento, sa kanya pinasa ang
kay dugong Bagobo?”
kakayahang manggamot.” 11Katagang
kadalasang ginagamit
sa pagpapaliwanag at
“Oo. Ang apohan sa akong apohan
“May duda ako, Nang Minda. Mantakin nagpapahiwatig ng dahilan.
Bagobo. Ngano man?”
mong pinasayaw niya si Karyas na
parang unggoy upang gumaling
“Kahibalo ka bag unsa nang umano? Nagalit daw ang
gamawgamaw?” gamawgamaw?”
“Diwata man na. Kon wa ko “Yan ang sabi-sabi. Kung may atraso
masayop mao nay tag-iya sa tubig. ka sa mga diwata, may mangyayari sa
Ngano man diay, Sir Lando?” iyo. Kaya kailangang magbayad upang
maibsan ang kanilang galit,” sabi ni
“Gikan kos kapilya kaganina. Manang Minda.
Nanambal didto si Datu Pikong.
Ingon niya ang sakit kuno ni Karyas “Taong 2005 na ngayon. May
gikan sa gamawgamaw. Unsay tan- naniniwala pa ba sa mga ganyan?” sabi
aw nimo ana, Nang Minda?” ni Lando.
“Aw, mao nay karaang pagtuo sa “Huwag ka na god mangialam, Lando,”

mga lumad,” tubag ni Manang sabad ni Luisa. “Kung ayaw mong
13
Minda. maniwala, eh di ‘wag. Total, hindi ka

naman pinakikialaman ni Datu Pikong.
“Unya kanang pagpanambal ni Minsan baya12, may mga bagay na
Datu Pikong?” hindi natin maunawaan, hindi natin
maarok.”
“Ambot lang, Sir Lando. Wala pa ko
kasulay. Daghan bayay nagsulti nga Tiningnan ni Lando ang kanyang
hawod siya manambal. Hinuon, asawa. “Ang problema, ginagamit niya
kadtong iyang apohan, mao toy ito upang pagkaperhan ang iba.
tinuod nga balyan. Ang estorya- Kailangang mahinto na ang kanyang
estorya, siya lagi daw ang ginagawa. Malinaw na nanloloko siya.
gipasahan sa abilidad nga Bilang guro, tungkulin kong turuan ang
manambal.” mga tao.”
“Duda ko niana, Nang Minda. “Pinagbabawal sa balyan ang

Gilaliman kang gipasayaw-sayaw pagtanggap ng bayad,” sabi ni Manang
niya si Karyas og inunggoy aron Minda. “Puwede siyang tumanggap ng
maayo kuno? Nasuko kuno ang donasyon, pero hindi niya puwedeng
gamawgamaw?” pilitin ang mga tao na magbayad.”
“Mao nay ilang sulti. Kon naa kay “Ada13, Lando,” pagbuyag ni Luisa.
mahimong atraso sa mga diwata, “Hayaan mo lang god si Datu Pikong.
naay mahitabo nimo. Busa Kaibigan ko kaya siya, no. Mabuting
kinahanglan mobayad ka aron tao ‘yan. Hindi na nga naglalasing
mapuypoy ang ilang kasuko,” sulti ngayon. Kung may magrereklamo,
ni Manang Minda. saka ka lang umaksiyon.”
“Tuig 2005 na karon. Siyarog Hindi na pinahaba ni Lando ang 12

usapan. Basta para sa kanya, isang Katagang nagpapahiwatig ng
daghan lang gihapoy motuo niana?”
sulti ni Lando. magaling na manloloko si Datu Pikong. babala.
Gamawgamaw! Ang galing magdrama
ng kagwang14. May patulog-tulog pang
“Ayaw lang god panghilabot,
nalalaman. At may pa-iba-iba pa ng
Lando,” sagbat ni Luisa. “Kon di ka
boses. Kahit na gumagamit na ng
motuo, di ayaw. Total, wa man na
cellphone ang hinampak15, naniniwala
manghilabot si Datu Pikong nimo.
pa rin ang mga tao! Kawawa
Usahay baya, naay mga butang nga
intawon16. Nagpasalamat si Lando
di nato masabtan, di nato
dahil masuwerte siya at nakapagtapos
matugkad.”
siya ng pag-aaral. May alam siya
tungkol sa siyensiya.
Gitan-aw ni Lando ang iyang
asawa. “Ang nakaapan kay iya ning Kaya nga sa doktor niya pinapapunta si
gigamit aron manguwarta. Angay Luisa para sa regular na check-up kahit
siyang sumpoon. Klarong pangilad na may tiwala siya kay Manang Minda,
ang iyang gihimo. Isip magtutudlo, ang pinakamagaling na hilot sa
katungdanan nakong moedukar sa kanilang baryo. Unang pagbubuntis ito 13Katagang nagpapahiwatig ng
mga tawo.” ni Luisa at dahil unang anak nila, kawalan o kakulangan ng halaga o
naniniguro gyod siya. Ayon kay Doktor importasiya.
“Gidili man sa balyan ang Locsin, normal ang pagbubuntis ni
pagpangayog bayad,” sulti ni Luisa at inaasahang normal din ang
Manang Minda. “Puyde siya kanyang panganganak. Ngunit kung
14
modawat og donasyon, pero dili magkakaproblema man, maaari lang

mamugos magpabayad.” din siyang itakbo sa Calinan,
labinlimang kilometro mula sa baryo.
“Ada, Lando,” buyag ni Luisa. Maraming jeep sa crossing17. At kung
“Sagdi lang god na si Datu Pikong. malalim na gyod ang gabi, may
Amigo nako na, no. Buotan man kapitbahay naman silang drayber ng 14Pabiro at suwabeng
nang tawhana. Di na gani jeep na si Manoy Pedro na sa kabilang pangungutya na dala ng pagkainis
maghubog ron. Kon naay dulo lamang ng ilog nakatira. Buti na o pagkatuwa. Ang kagwang ay isa
moreklamo, diha ka na moaksiyon. lang at natapos na ang pagkumpuni sa ring hayop na lumilipad, mas
” tulay na papuntang crossing. Mahigit malaki kaysa sa paniki. May mga
limang taon ding sira ang tulay kaya kagwang na halos kasinlaki ng
Wala na motubay si Lando. Basta hindi naaabot ng sasakyan ang ilang tao. Dahil malaki at lumalabas
sa iyang hunahuna mangingilad baryo. Ito rin ang dahilan kung bakit lamang sa gabi, madalas silang
nga dako si Datu Pikong. hindi na nadadalaw ng pari ang mapagkamalang aswang.
Gamawgamaw! Maayo uroy moarte kapilya. Hindi na kaya ni Padre
ang kagwang. Patulog-tulog pa. Cevallos na maglakad at hindi na rin 15Suwabeng pangungutya na
Pausab-usab pas tingog. Bisag siya nakakapagmisa sa ilang baryo tumutukoy sa taong kinaiinisan.
migamit na og cellphone ang mula nang masira ang tulay.
16Katagang nagpapahiwatig ng
hinampak, motuo lang gihapon ang
mga tawo! Kaluoy intawon. Nang sumunod na Linggo, nagtungo si awa.
Nakapasalamat si Lando sa iyang Lando sa kapilya kasama ang ibang
kaugalingon kay suwerte siya. miyembro ng samahan upang tingnan
Nakahuman siyag eskuyla ug kung ano ang kailangang baklasin at
nahibalog siyensiya. ano ang puwede pang isalba.
Napagpasiyahan nilang magbayanihan. 17Isang lugar kung saan
Mao nang iya gyong ipaadtog May nagprisintang maglalagari ng nagkukrus ang dalawang landas.
doktor si Luisa para sa regular nga kahoy, at mayroon ding mangangalap Sa mga lipunang Cebuano, ang
check-up bisag aduna siyay pagsalig ng pera at iba’t ibang donasyon. crossing ang pinakaabalang
sa katakos ni Manang Minda nga Maaantala ng kaunti ang pagsisimula bahagi ng mga lipunang rural.
maoy labing hawod nga ng pag-aayos dahil bibili pa ng yero Dito nagtatagpo ang mga tao mula
manghihilot sa ilang baryo. Una upang ipamalit sa bubong na nipa. at patungo sa iba’t ibang
ning pagmabdos ni Luisa, ug kay Mahirap na kasing pumutol ng puno direksyon. Makikita dito ang mga
una nilang anak, naneguro gyod dahil nakakalbo na ang kagubatan. tindahan, sakayan ng jeep at
siya. Sumala kang Doktora Locsin, Gagamit na lang sila ng coco lumber. tricycle at ibang pampublikong
normal ang pagburos ni Luisa ug establisimyento tulad ng
gilaomang normal usab ang Pagdating nila sa kapilya, kumulo agad Barangay Hall, Health Center at
pagpanganak niini. Pero kon ang dugo ni Lando dahil nakita niyang estasyon ng pulis. Panandaliang
magkalisod, pila ray pagdala kang marami pa rin ang mga taong humihinto ang mga tao at
Luisa sa Calinan, kinse kilometros nagpapagamot sa kapilya. sasakyan sa crossing bago
gikan sa ilang baryo. Daghang magpatuloy sa pupuntahan.
jeepney sa crossing. Ug kon gabii na “Pre, akala ko lumipat na si Datu Tinuturing na mas nakalalamang
gyod kaayo, naa man ang silingan Pikong,” sabi ni Lando sa kumpare sa buhay ang mga nakatira
nilang drayber sa jeepney nga si niyang si Berto. malapit sa crossing dahil mas
Manoy Pedro nga nagpuyo lang sa mahal ang halaga ng lupa dito.
tabok. Maayo gani kay bag-o lang “Aw, baka ginamit pa rin niya ang Ang crossing ang sentro ng mga
natukod pag-usab ang tulay kapilya dahil hindi pa nag-uumpisa ang lipunang rural.
padulong sa crossing. Kapin sa lima pag-repair natin, Pre,” sabi ni Berto.
ka tuig na nga naguba ang tulay ug
busa dili masudlan og sakyanan “Kahit na, Pre. Napagsabihan na natin
ang ilang baryo. Mao nay siya. Hindi ko gusto ‘yang ginagawa
hinungdan nga wala na sab sila niya. Akalain mong niloloko niya ang
15
mabisitahig pari sa ilang kapilya. mga tao sa loob ng kapilya? Teka

Dili na makaaguwanta si Padre muna, di ba nagpagamot ka sa kanya?
Cevallos nga magbaktas ug wala na Ano ang resulta?”
ni makamisa sa ilang baryo sukad
maguba ang tulay. “Parati kong dinadaing itong bali sa
aking balikat. Hinaplasan lamang niya
Sa misunod nga Domingo, miadto at hinilot. Gumaling baya,” sabi ni
si Lando sa kapilya uban ang pipila Berto sabay ikot ng kanyang balikat.
ka karaang sakop sa kapunongan
aron susihon kon unsay gub-on sa “Nagkataon lang ‘yon. Tara, punta na
kapilya ug unsa pay mahimong tayo sa kapilya.”
isalbar. Nagkasabot na silang
magbayanihan. Naa nay miangkong Nagpanon18 ang grupo papuntang
mogabas og kahoy, ug naa nay kapilya. Ininspeksyon agad ng mga
miboluntaryong magsolisit og kasamahan ni Lando ang kundisyon
kuwarta o klase-klaseng donasyon. nito. Tiningnan nila ang bubong, ang
Malangayg gamay ang pagsugod sa mga trases at dingding. Hinintay ni
pag-ayo kay mopalit pa silag sin Lando na matapos ng balyan ang
aron ipuli sa inak-ak nga atop. paggagamot sa napakabahong paa ng
Lisod na man ugod ang pagpamuril isang matandang babae. May dinurog
og kahoy kay naupaw na ang ilang na dahon si Datu Pikong at hinampol19
kalasangan. Mogamit na lang gani sa mabahong paa ng matanda.
silag coco lumber. Nasusuka si Lando habang nanonood.
Susmaryosep! ‘Yon lang? Lalala gyod
Sa pag-abot nila sa kapilya, ‘yan, sa isip-isip ni Lando. Matapos ang
misurok dayon ang dugo ni Lando panggagamot, nagbigay ang babae ng
kay nakita niyang daghan lang isang dumalagang manok sa balyan.
gihapong tawo sa kapilya aron Tinanggap ito ng balyan at nilagay sa
magpatambal. ilalim ng mesa. Kumulo na naman ang
dugo ni Lando, ngunit pinigilan niya
“Pre, abi ba nakog mibalhin nag ang sarili. Hindi na siya pumila pa at
panambal si Datu Pikong,” sulti ni agad na kinausap ang balyan. Dinaan
Lando sa iyang kompareng si Berto. niya sa biro ang pagpapaala sa
pangako nitong lilipat na ng lugar para
“Aw, basig gigamit lang gihapon manggamot. Nangatwiran ang balyan
niya ang kapilya kay wala pa man na hindi pa naman nagsisimula ang
18Paglalakad ng isang pulutong.
ta magsugod og repair, Pre,” sulti ni pag-aayos sa kapilya kaya ginamit niya May kaakibat na takot ang dala ng
Berto. muna ito. isang panon dahil pinapakita nito
ang strength in numbers.
“Bisan na, Pre. Ato na man siyang “Okay lang ‘yan, Datu Pikong. Ngunit Halimbawa, kakabahan ka kapag
nasultihan. Wa ko kaangay anang kailangan mo nang umalis agad-agad. nakita mong may nagpapanon
iyang gihimo. Gilaliman kag Uumpisahan na namin ang papunta sa inyong bahay sa araw
pagbabaklas sa bubong,” sabi ni Lando. ng pista dahil nangangahulugang
mangilad siya sulod sa kapilya?
maraming kailangang pakainin.
Yuna pa, nagpatambal man ka niya,
unsa may resulta?” Wala sa kanilang plano ang Nakatataranta ito lalo kung
pagbabaklas ng bubong sa araw na kakaunti lang ang handa.
iyon, ngunit nagsinungaling siya upang Nakakatakot din kapag may
“Kining piang sa akong abaga,
lumipat na ang pekeng manggagamot. nakabangga ka at binalikan ka
sigeg suol. Iya rang gihaplasan ug
Hinarap ni Lando ang mga tao at kasama ang isang panon. Sa akda
gihilot. Naayo baya,” sulti ni Berto
malakas ang boses na nagsabing: “Mga ni Mac Tiu, maaaring sinadya ni
nga nagpatuyok-tuyok sa iyang
Manong, mga Manang, mga Higala. Lando na magdala ng maraming
16
abaga. Humihingi ako ng paumanhin sa kasama hindi lamang upang

pagdistorbo sa inyo ngunit kailangan tumulong sa pag-aayos ng kapilya
“Sulagma ra to. Tara, adto na tas niyo nang lumipat ng lugar ngayon kundi upang manakot sa balyan
kapilya.” dahil sisimulan na namin ang pag- sa pamamagitan ng bilang/dami.
aayos ng kapilya.”
19Ang hampol ay isang kumpol ng
Nagpanon ang grupo ngadto sa
kapilya. Nanginspeksiyon dayon Nagbulungan ang mga tao at sumunod mga dinurog na dahon ng
ang mga kauban ni Lando sa sa utos ni Lando. Hindi rin nagreklamo halamang gamot na pinambabalot
kahimtang niini. Gitan-aw nila ang si Datu Pikong at niligpit ang ilang sa parte ng katawan na may
atop, ang mga trases ug bungbong. bagay sa kanyang mesa. Binitbit niya sugat, sumasakit o namamaga.
Si Lando naghulat nga mahuman ang manok na niregalo sa kanya ng Pinaniniwalaang naiibsan ng
ang balyan sa pagtambal sa matandang babae at naglakad paghampol ang pamamaga o
kabahong sa tiil sa usa ka tigulang papuntang San Isidro. Bumuntot sa pangangati.
nga babaye. Dihay gidukdok nga kanya ang mga pasyente. May mga
dahon si Datu Pikong ug iya kining nagbuhat sa mesa ng balyan.
gihampol sa kabahong sa tigulang.
Giluod si Lando nga nagtan-aw. Natuwa si Lando sa kanyang nagawa.
Susmaryosep! Mao ra to? Modako Napaalis din niya ang balyan.
gyod nag samot, sa hunahuna pa ni Pinaakyat niya sa bubong ang kanyang
Lando. Human sa pagtambal, mga kasama upang ipagpatuloy ang
gihatag sa babaye ang usa ka pagbabaklas sa nipang malapit nang
dumalagang manok sa balyan. bumagsak. Nagkasundo silang sa
Gidawat ni sa balyan ug gibutang sa susunod na Sabado at Linggo na nila
ilalom sa lamesa. Nanginit na sab uumpisahan ang pag-aayos sa kapilya
ang dugo ni Lando, apan gipugngan at papalitan ang nabubulok na ___
niya ang iyang kaugalingon. upang mapalitan na ng bagong bubong.
Misuksok siyag kalit sa linya aron Habang abala sa trabaho ang kanyang
maestorya ang balyan. Iyang giagig mga kasama, ininspeksyon ni Lando
komedya ang pagpahinumdom sa ang palibot ng kapilya. Masyado nang
saad niining mobalhin og makapal ang talahib. Baka
panambal. Nangatarongan ang pinamamahayan na ng ahas. Kailangan
balyan nga wala pa man magsugod nang putulin, linisan ng mabuti.
ang pag-ayo sa kapilya, busa iya Ginawa niya itong isa sa mga
unang gigamit. prayoridad nila. Malaki-laking trabaho
rin ang gagawin nila dahil malawak
“Okey lang na, Datu Pikong. Pero ang lugar ng kapilya. Upang mahikayat
kinahanglang mopahawa ka na ang mga tao na dumaan sa kapilya,
karon dayon. Sugdan na namo ang kailangang maging kaaya-aya itong
pagbungkag sa atop,” sulti ni tingnan at malinis ang palibot.
Lando.
Pabalik na sana si Lando nang
Wala sa ilang plano ang pagguba sa mapansin niyang may paraan sa
atop nianang adlawa, apan talahiban. Mukhang parati na itong
namakak siya aron lang mobalhin dinadaanan. Gusto niyang malaman
ang mining mananambal. kung ano ang nasa dulo nito kaya’t
Giatubang ni Lando ang mga tawo sinundan niya. Nakita niyang papunta
ug kusog ang tingog nga miingon: ito sa isang malaking puno ng balete na
“Mga Manong, mga Manang, mga malapit sa sapa. Sa may balete nakita
Higala. Mangayo kog pasaylo sa ni Lando ang isang maliit na hawan at
pagdisturbo kaninyo, apan sa gitna nito ay may kawayang biniyak
kinahanglan nga mobalhin mog sa apat ang dulo at pinatungan ng
17
laing lugar karon dayon kay amo biniyak na bao. Sa loob ng bao, may
nang sugdan ang pag-ayo sa nganga, tabako at isang itlog. Ngayon
kapilya.” pa lamang nakakita ng ganito si Lando.
Ngunit nahulaan niya agad ang gamit
Naghunghongay ang mga tawo ug nito. Isa itong atang. Atang para sa
misunod sa mando ni Lando. Si mga diwata! Bahagi ito ng panloloko ni
Datu Pikong wala lang sab Datu Pikong! Tila nagdilim ang
moreklamo ug gihipos ang pipila ka paningin ni Lando nang kumulo ang
butang sa iyang lamesa. Gibitbit kanyang dugo. Tinadyakan niya ang
niya ang manok nga gigasa sa kawayan at nagsiliparan ang mga bao
tigulang nga babaye ug milakaw at ang mga laman nito. Hindi
kini subay sa dalan padulong sa tinantanan ni Lando ang pagtadyak
San Isidro. Misunod sab nga daw hanggang sa matumba ang kawayan.
ikog ang iyang mga pasyente. Naay Hindi pa nakuntento si Lando,
nagtinabangay pagyayong sa tinadyakan niya ang mga kawayan
lamesa sa balyan. hanggang madurog ang mga ito. Saka
pa lamang siya nahimasmasan.
Nalipay si Lando sa iyang nahimo. Bumalik siya sa kapilya at sumama sa
Napalagpot ra niya ang balyan. grupo pauwi sa kanilang sari-sariling
Iyang gipasaka ang iyang mga tahanan.
kauban sa atop aron idayon nag
taktak ang mga inak-ak nga Nagising si Lando dahil niyuyugyog
miaksiyon nag kahulog. Nagsabot siya ni Luisa na sinisigaw ang kanyang
sila nga sa sunod Sabado ug pangalan. Manganganak na raw siya.
Domingo, sugdan na nilag ayo ang Parang ito na raw. Kinabahan ng husto
kapilya ug ilisan na ang mga dunot si Lando at nagmadaling magsindi ng
nga trases aron taoran og bag-ong lampara. Nagsuot agad siya ng
atop. Samtang nalingaw sa pantalon. Hindi na siya nagpalit ng
pagtrabaho ang iyang mga kauban, tshirt. Tiningnan niya ang kanyang
gisubay ni Lando ang palibot sa relo: alas tres ng madaling araw. Saka
kapilya. Libon na kaayo ni. Basig pa niya namalayan ang napakalakas na
gibalayan nag mga halas. ulan. Kumalabog ang kanilang bubong
Kinahanglan nang hagbason, sa nag-uunahang bagsak ng ulan.
hinloag maayo. Iya kining gitiman- Bitbit ang isa pang payong dahil baka
an nga usa sa angay nilang walang payong si Manang Minda, at
buhaton. Dako-dako sab ning plaslayt, pumunta siya sa bahay ng
trabahoa kay lapad ang luna sa hilot.
kapilya. Aron madani ang mga
tawo nga moagis kapilya, Hindi nagtagal, bumalik si Lando
kinahanglan nga nindot kining tan- kasama ang hilot. Hinanda agad ni
awon ug limpiyo ang palibot. Manang Minda ang kanyang mga
kakailanganin. Nagpakulo siya ng
Mobalik na unta si Lando sa iyang tubig habang si Lando naman ay
agi dihang namatikdan niyang nagtimpla ng instant na kape at
adunay dalangtas sa kalibonan. nagbukas ng sardinas para sa almusal.
Morag pirme kining agian. Naikag Pagkatapos, nagbantay na si Manang
siyang mahibalo kon unsay tumoy Minda sa tabi ni Luisa. Paminsan-
sa dalangtas, ug iya kining gisubay. minsan, sumisilip si Lando sa kuwarto,
Nakita niyang padulong diay sa sinasabihan siya ni Manang Minda na
dakong balete duol sa sapa-sapa. huwag mag-alala dahil normal ang
Duol sa balete nakita ni Lando ang panganganak ni Luisa. Matagal pa ang
18
gamayng hawan ug sa sentro niini pagitan ng kanyang kontraksiyon.

dihay giugbok nga kawayang gisiak
makaupat ang tumoy ug Pagsapit ng alas otso ng umaga,
gitungtongag pikas nga bagol. pumutok na ang panubigan ni Luisa.
Sulod sa bagol adunay mama, Ngunit isang oras na ang lumipas, hindi
tabako ug usa ka itlog. Kining pa rin lumalabas ang bata. Hanggang
higayona pa lang makakita si Lando sa nananghalian na sina Lando at
og ingon niining butanga. Apan Manang Minda, hindi pa rin lumalabas
nasakpan dayon niya kon unsay ang bata. “Dry labor ito,” sabi ni
gamit niini. Usa kini ka paghalad. Manang Minda na tila sanay na sa
Halad ngadto sa mga diwata! Apil ganitong pangyayari. Hindi pa raw
ni sa binuang ni Datu Pikong! bumubukas ang puwerta. Wala
Morag napalong ang panan-aw ni namang problema dahil normal ang
Lando sa pagsurok sa iyang dugo. posisyon ng bata. Kung humilab na
Iyang gipatid-patiran ang kawayan, ang tiyan ni Luisa, iiri na lamang siya
ug nangalagpot ang bagol ug ang upang lumabas ang bata.
sulod niini. Wala lung-i ni Lando
ang pagsikad hangtod nga natumba Ngunit nag-aalala na si Lando. Gusto
ang kawayan. Wala pa matagbaw, na niyang matapos ang paghihirap ni
iyang gitindak-tindakan ang Luisa. Nakita niyang nanghihina na
kawayan hangtod nga napislat kini. ang kanyang asawa kahit na
Diha pa lang siya mahuwasi sa ngumingiti ito sa tuwing tumitingin sa
iyang kalagot. Mibalik siya sa kanya. Dumagdag pa sa kanyang pag-
kapilya ug nanag-uban ang grupo aalala ang ulan na hindi pa rin tumitila.
pauli sa ilang tagsa-tagsa ka Kahit na tanghaling tapat, makulimlim
panimalay. pa rin ang kalangitan. Sa kanyang
palagay, lumalakas pa nga ang ulan sa
Nakamata si Lando kay giyugyog halip na humina. Nakapagtataka ito
siya ni Luisa dungang sangpit sa dahil hindi pa naman habagat.
iyang ngalan. Nagbati na kuno siya.
Morag panahon na kuno niya. Pasado alas kuwatro ng hapon nang
Gibatig kakulba si Lando ug marinig ni Lando na umiri ang kanyang
nagdali-dalig dagkot sa lampara. asawa. Pakiramdam ni Lando, parang
Nagsul-ob dayon siyag pantalon. malalagutan na ng hininga si Luisa sa
Wala na niya ilisi ang iyang tisirt. kakairi ngunit wala pa rin siyang
Gitan-aw niya ang relo sa iyang naririnig na iyak ng bata.
pulso: alas tres sa kaadlawon. Diha
pa niya naamgohi nga kusog kaayo Hindi nakatiis, pumasok si Lando sa
ang ulan. Naglagubo ang ilang atop kuwarto upang tingnan ang kanyang
sa nag-inilogay nga mga lusok sa asawa. Inalalayan ni Manang Minda si
ulan. Bitbit ang usa pa ka payong Luisa. “Sige, iri,” ayon sa kanya.
kay basig walay payong si Manang Ngunit kahit anong iri ni Luisa, hindi
Minda, milakaw si Lando nga lumalabas ang bata. Nakita ni Lando
naggamit og plaslayt aron iiwag sa na hirap na hirap na gyod si Luisa. Siya
dalan padulong sa balay sa ang napapagod sa naririnig na pag-iri
mananabang. ng kanyang asawa kaya’t lumabas na
lamang siya ng kuwarto. Hindi
Walay kakuliang nahibalik si mapakaling paikot-ikot siya sa sala.
Lando uban ang mananabang. Makalipas ang ilang sandali, lumabas si
Giandam dayon ni Manang Minda Manang Minda na pawis na pawis.
ang iyang galamiton. Nagpabukal Napansin ni Lando ang labis na pag-
19
kini og tubig, samtang si Lando aalala sa mukha ng hilot.

nagtemplag instant nga kape ug
nag-abrig de latang sardinas aron “Nagpapahinga muna si Ma’am Luisa.
ilang ipamahaw. Pagkahimutang sa Sa susunod na kontraksiyon, baka
tanan, nag-apong na si Manang lumabas na ang bata,” ayon sa hilot
Minda sa kilid ni Luisa. Matag habang pinapahiran ang kanyang
karon ug unya molili si Lando sa mukha. “Ganyan gyod ang unang
lawak, ug sultihan siyang Manang panganganak, mahirap,” dagdag pa
Minda nga dili mabalaka kay niya.
normal ang dagan sa pagpanganak
ni Luisa. Dugay pa kaayo ang kal- “Kinakabahan na ako, Manang Minda.
ang sa kontraksiyon sa tiyan ni Dalhin na lang natin si Luisa sa Calinan.
Luisa. Marami pa namang jeep sa crossing
ngayon. Hihiramin ko ang kalabaw at
Pagka alas otso sa buntag, kariton ni Nong Kulas.”
gigawsan nag tubig si Luisa. Apan
usa ka oras ang milabay, wala “Sige, ihanda mo na lang. Mas mainam
gihapon mogawas ang bata. ang naninigurado. Sa totoo lang, wala
Hangtod nga nakapaniudto na lang naman sanang problema. Nasa
si Lando ug Manang Minda, wala puwerta na ang bata. Nagtataka lang
gihapon mogawas ang bata. “Dry ako kung bakit hindi lumalabas. Hindi
labor ni,” sulti ni Manang Minda naman malaki ang bata.”
nga morag normal lang kaayo nga
panghitabo. Wala pa kuno moabri Madilim na nang makuha ni Lando ang
ang puwerta. Wala kunoy problema kalabaw at kariton na binubungan ng
kay normal ang posisyon sa bata. plastik. Si Nong Kulas ang nagdala ng
Kon panahon nang mobusog ang kalabaw. Kinarga ni Lando si Luisa at
tiyan ni Luisa, dunganan na lang pinahiga sa kariton at umalis na sila
kini sa iyang utong aron mogawas kasama si Manang Minda.
ang bata. Pakiramdam ni Lando, nanunukso ang
ulan dahil lalong lumakas ang hampas
Apan gibati nag kabalaka si Lando. ng hangin. Basang-basa gyod sila sa
Gusto siyang mahuman na ang pag- ulan sa loob ng kariton. Kahit malamig,
antos ni Luisa. Nakita niya nga daw pinagpapawisan si Lando dahil sa pag-
luya na ang iyang asawa bisan tuod aalala at pangamba. Halos wala nang
og mopahiyom kini kon makita malay si Luisa. Namimilipit na ito sa
siya. Nadugangan ang iyang kaguol sakit. At lumala pa gyod ang pangamba
kay ang ulan wala pa motuang. ni Lando nang sinabi ni Nong Kulas na
Bisag udtong dako na, ngitngit bumabaha na. Pagtingin ni Lando,
gihapon kaayo ang kalangitan. Sa lumalaki na ang sapa. Itinutok niya
iyang paminaw morag mikusog ang ang plashlayt sa sapa at nakita ang
ulan imbes mohinay. Katingalahan rumaragasang agos na may dalang mga
kini kay dili pa man unta troso, bunga ng niyog, bani20 ng saging
tinghabagat. at iba pang basura. Itinutok niya muli
ang plaslayt21 sa tulay ngunit wala
PASADO alas kuwatro na sa hapon siyang makita! Inanod na ito! Ang
dihang nabati ni Lando ang pag- bagong tulay, nawala na!
utong sa iyang asawa. Sa paminaw
ni Lando, morag mabugto na ang “Hindi tayo makakatawid nito, Sir
mga ugat ni Luisa sa pag-inutong Lando. Kung hindi hihinto ang ulan,
apan wala pa siyay nabating uha sa titindi pa ang baha. At kung titila man,
20
bata. Wala kaagwanta, misulod si tatlong oras pa bago bumaba ang

Lando sa kuwarto aron tan-awon tubig,” ayon kay Nong Kulas.
ang kahimtang sa iyang asawa.
Gigiyahan ni Manang Minda si Gusto sanang bumaba ni Lando upang
Luisa. “Sige, utong,” matod pa niini. maghanap ng matatawiran ngunit
Apan bisag unsaog utong ni Luisa, pinagsabihan siya ni Nong Kulas. Sa
dili mogawas ang bata. Nakita ni lakas ng baha, walang matatawiran sa 20Tumutukoy sa trunk ng mga
Lando nga naglisod gyod si Luisa. sapa. Masyadong delikado dahil malalambot na puno gaya ng
Siya ang gikapoyag paminaw sa rumaragasa na ang sapa. Labag man sa saging. Sagana sa saging ang
pag-inutong sa iyang asawa ug kanyang kalooban, walang nagawa si kabisayaan at Mindanao kaya
migawas na lang siya sa kuwarto. Lando kundi bumalik sa kanilang kung ano-ano ang nagagawa ng
Nagpaso-paso siya sa sala nga dili bahay. Hinatid sila pagbalik ni Nong mga Cebuano mula rito. Sa
mahimutang. Taudtaod, migawas Kulas at iniwan nito ang kalabaw at Davao, kung saan nangyari ang
usab si Manang Minda nga kariton upang magamit sakaling kuwento ni Tiu, nanggagaling ang
gipaningot pag-ayo. Namatikdan ni kakailanganin. Sa kanilang bahay, karamihan sa mga saging na
Lando nga gianinohan og kabalaka humilab ulit ang tiyan ni Luisa, ngunit inaangkat ng ibang bansa mula sa
ang nawong sa mananabang. hindi pa rin lumabas ang bata. Pilipinas. Gamay ng mga Bisaya
Natatakot na si Lando na tingnan ang ang saging dahil parte ito ng
“Nagpahulay sa si Ma’m Luisa. Sa kanyang asawa na nawawalan na ng kanilang pamumuhay. Ang bani
sunod kontraksiyon, basig lakas. Mahina na ang paghinga nito. (soft trunk) ay kadalasang
mogawas na ang bata,” matod sa Hindi na nga umiiri. Naghintay siya sa ginagawang pagkain ng baboy.
mananabang nga nanarapo sa sala at nagdasal sa harap ng altar kung Ang lechon Cebu ay malasa hindi
iyang nawong. “Ingon niana gyod saan nakapatong ang Sagrada Pamilya. lamang dahil sa mga sangkap
ang unang panganak, lisod,” Di nagtagal, lumabas si Manang Minda kundi sa klase ng baboy na
dugang niini. at nakita ni Lando ang pangamba sa ginagamit. Mas malasa ang mga
mukha nito. baboy na organic at bani ang
“Kulbaan na ko ani, Manang Minda. karaniwang pinapakain sa kanila.
Ato na lang dad-on si Luisa sa “Sir Lando,” sabi ni Manang Minda.
Calinan. Daghan pang jeep sa “Hindi ko maintindihan ang kalagayan 21Nahihirapan ang maraming
crossing ron. Akong hulaman ang ni Ma’am Luisa. Matindi ang kanyang Cebuano sa pagbigkas ng tunog
kabaw ug kariton ni Nong Kulas.” pagdurugo. Tatawagin ko si Datu na “sh” na karaniwang nabibigkas
Pikong. Magpapatulong ako sa kanya.” na “s” at “f” na nabibigkas na “p”.
“Sige, iandam lang na. Maayo nang Kaya ang “flashlight” ay nagiging
managana ta. Sa pagkatinuod, wala Nang marinig ni Lando ang pangalan ni “plasylayt.”
may problema unta. Naa na man sa Datu Pikong, lalo siyang nagalit.
puwerta ang bata. Natingala lang “Ano?” bulyaw si Lando. “Huwag kang
ko nganong dili mogawas. Di man magbiro ng ganyan, Manang Minda.
pod dako ang bata.” Akala ko ba ikaw ang pinakamagaling
dito sa ating baryo, bakit ka
Ngitngit na dihang nakuha ni magpapatulong sa isang manloloko?”
Lando ang kabaw ug kariton nga
giatopan og plastik. Si Nong Kulas Nagulat si Manang Minda sa galit na
ang nagdala sa kabaw. Gisapnay ni sagot ni Lando at bumalik siya sa
Lando si Luisa og gipahiluna sa kuwarto. Ngunit hindi nagtagal,
kariton ug nanglakaw na sila uban lumabas na naman siya. Natataranta
ni Manang Minda. Sa paminaw ni na siya.
Lando, daw migara ang ulan kay
mikusog ang hangin nga nagbali- “Hindi humihinto ang kanyang
bali ang hapak. Nabasa gyod sila sa pagdurugo, Sir Lando. Hindi ko na
salibo sulod sa kariton. Bisan sa alam kung ano ang gagawin. Awang-
katugnaw, gipaningot si Lando awa na ako kay Ma’am Luisa.
21
tungod sa kabalaka ug kakulba. Tatawagin ko na ang balyan. Alam

Halos wala nay umoy si Luisa. Nag- kong hindi ka naniniwala sa kanya,
agulo kini sa kasakit. Ug misamot ngunit wala namang mawawala sa atin
pa gyod ang iyang kakuyaw dihang kung susubukan natin habang hindi pa
miingon si Nong Kulas nga nagbaha tayo nakakatawid ng sapa. Masyadong
na ang sapa. Pagtan-aw ni Lando, delikado ang kundisyon ni Ma’am
miawas na tuod ang sapa. Iyang Luisa.
giplaslaytan ang unahan ug nakita
niyang kusog kaayo ang agos niini Hindi na umimik si Lando. Natakot na
nga nagdalag daghang putol nga siya sa balisang boses ni Manang
kahoy, bunga sa lubi, bani sa saging Minda. Ramdam na ramdan ang pag-
ug ubang hugaw. Giplaslaytan niya aalala niya. Hindi na niya hinintay ang
ang tulay, apan wala siyay nakita! sagot at lumabas na ng bahay bitbit
Gibanlas na kini! Ang bag-ong ang payong at plaslayt. Naiwan si
tulay, nawala na! Lando sa sala. Nang marinig niya ang
pag-ungol ni Luisa, pumasok siya sa
“Dili ta makatabok niini, Sir Lando. kuwarto. Nadurog ang kanyang puso
Kon dili moundang ang ulan, nang makita ang kahabag-habag na
mokusog pa ning baha. Ug kon kundisyon ng kanyang asawa.
moundang man, tulo pa ka oras una Makikita sa mukha nito ang labis na
mokunhod ang tubig,” matod ni sakit at hirap. Mahinang mahina na
Nong Kulas. ang paghinga nito. Nawindang si
Lando nang makita ang duguang
Gusto untang manaog si Lando kumot. Baka mamatay si Luisa! Hindi!
aron mangitag katabokan, apan Hinawakan niya ang kamay ng
gibuyag siya ni Nong Kulas. Sa kanyang asawa at umiyak. Ano ba ang
dagan sa baha, walay parte sa sapa nangyayari sa mundo? Nasayang
nga mahimong katabokan. lamang ang lahat ng kanyang
Delikado kaayo kay nagabul-og pa paghahanda. Sinong mag-aakalang
ang baha. Supak man sa iyang buot, maraming darating na aberya? Ngayon
walay nahimo si Lando kondili pa na manganganak na ang kanyang
mobalik sa ilang agi. Gihatod silag asawa!
balik ni Nong Kulas ug gibilin niini
ang kabaw ug kariton aron Hindi na napansin ni Lando kung
magamit dayon kon kinahanglanon. gaano siya katagal na naghintay kay
Sa ilang balay, nagsugod na sab ang Manang Minda. Pakiramdam niya,
kontraksiyon sa tiyan ni Luisa, tumigil ang takbo ng oras. Gusto
apan dili gihapon mogawas ang niyang bumilis ito! Ngunit tila
bata. Mahadlok na si Lando nga tinutukso pa siya nito. Pinikit na
motan-aw sa iyang asawa nga wala lamang niya ang kanyang mga mata at
nay kusog. Hinay na ang ginhawa nagdasal. Nagdasal siya nang nagdasal.
Napalundag siya sa tuwa nang may
niini. Dili na gani kautong. Naghulat
siya sa sala, ug nangadye atubang marinig siyang kaluskos sa sala.
sa altar nga gitungtongan sa Lumabas siya ng kuwarto. Dumating
estatuwa sa Sagrada Pamilya. na nga sina Manang Minda at Datu
Taudtaod, migawas si Manang Pikong. Basang-basa ang balyan sa
Minda ug nakita ni Lando ang ulan at piniga-piga nito ang kanyang
dayag ang kabalaka sa nawong damit at pantalon. Pagkakita ng balyan
niini. kay Lando, bumati ito, ngumiti at
nakita ang kanyang bungi.
“Sir Lando,” sulti ni Manang Minda. Pinagmasdan ng balyan ang palibot ng
22
“Dili ko kasabot aning kahimtang nisala, at nang makita nito ang altar,
Ma’m Luisa. Kusog ang iyang lumapit siya dito, hinawakan ang
pagdugo. Akong tawgon si Datu estatuwa at nagkrus. Hinila ni Manang
Pikong. Magpatabang ko niya.” Minda ang balyan papasok ng kuwarto.
Narinig ni Lando na umiiyak si Manang
Sa pagkabati ni Lando sa ngalang Minda sa loob ng kuwarto. Ilang saglit
Datu Pikong, miulbo ang iyang pa’y lumabas ang balyan na
kasuko. “Unsa?” misinghag si nagkakamot ng ulo.
Lando. “Ayaw pagtiawg ingon
niana, Manang Minda. Abi ba nakog Nainis si Lando kay Datu Pikong dahil
ikaw ang kinahawran dinhis baryo, hindi niya tinulungan si Manang
unya tawgon na hinuon nimo tong Minda. Galit siyang nagsabi ng:
mangingilad?” “Ano’ng problema, Datu Pikong? Akala
ko ba tutulong ka? Bakit ka lumabas?”
Nakalitan si Manang Minda sa
masuk-anong tubag ni Lando ug Nahihiyang ngumiti ang balyan. “Hindi
mibalik kini sa kuwarto. Apan wala ko naman alam kung paano
madugay, migawas na sab kini. manggamot kung hindi ako
Nataranta na kini. ginigiyahan ng aking abyan.”
“Dili mohunong ang iyang At sa labis na pagkagulat ni Lando,

pagdugo, Sir Lando. Wa na ko pinindot-pindot ng balyan ang
masayod unsay buhaton. Naluoy kaliwang kamay nito gamit ang kanang
kong Ma’m Luisa. Tawgon na nako daliri. Pagkatapos, kunwaring
ang balyan. Kahibalo kong dili ka dinampot nito ang cellphone at idiniin
motuo niya, apan wa may mawala sa kanyang tenga!
nato kon ato siyang sulayan
samtang dili pa ta katabok sa sapa. “Hello? Hello, Apo Sandawa. Hello?
Delikado kaayo ang kahimtang ni Tumawag ako dahil may gustong
Ma’m Luisa.” magpagamot. Nasaan ka? May
nahihirapang manganak dito. Ano?
Wala na motingog si Lando. Hindi kita marinig. Maingay masyado.
Nakuyawan siya sa balisang tono sa Ang lakas ng ulan. Lakasan mo boses
tingog ni Manang Minda. Tataw mo. Ano? Sinira ang tambara?
kaayo ang gibating kabalaka niini. Ganoon ba?”
Wala na gani kini maghulat og
tubag ug migawas na nga nagbitbit Habang hinahawakan ang kunwaring
sa payong ug plaslayt. Nahabilin si cellphone, sinagot ni Datu Pikong si
Lando sa sala. Dihang nabati niya Lando. “Sir Lando, sinira mo raw ang
ang agulo ni Luisa, iyang gisulod tambara. Marami raw ang galit sa ‘yo.”
ang kuwarto. Nagisi ang iyang
kasingkasing sa pagkakita sa “Anong tambara?”
makaluluoy nga kahimtang sa
asawa. Sa nawong niini, makita ang “Altar ng diwata. Yaong kung saan
sakit ug kalisod nga gibati. Hinay nag-aalay malapit sa balete. Sinira mo
kaayo ang gininhawaan niini. raw.”
Nalisang si Lando pagkakita sa
daghang dugo nga miumog sa Hindi makapagsalita si Lando. May
habol. Basig mamatay si Luisa! Dili! duda siyang may nagsumbong sa
Gigunitan niya ang kamot sa iyang balyan kaya nalaman nitong siya ang
asawa ug mihilak siya. Naunsa na sumira sa altar ng diwata.
23
ba ang kalibotan? Nakawang

lamang ang tanan niyang “Maraming gustong maghiganti sa ‘yo.
pagpangandam. Kinsay magdahom Gustong kunin ang iyong anak,” ayon
nga daghang aberiyang mahitabo? sa balyan.
Karon pa nga manganakay ang
iyang asawa! Kung ano-ano na lang ang pinagsasabi
ng balyan, sa isip ni Lando. Ngunit
Wala na mamatikdi ni Lando kon hinayaan na lang niya. Bahala na siya
unsa kadugay ang iyang paghinulat kung ano ang gusto niyang sabihin,
kang Manang Minda. Sa iyang basta maligtas lamang ang kanyang
paminaw, daw miundang ang asawa’t anak. Baka marunong talaga
aginod sa mga takna. Gusto niyang siyang manggamot.
motulin ni! Apan mora hinuon
siyag gisungog. Gipiyong na lang “Hello? Ano? Baboy? Uy, Sir Lando.
niya ang iyang mga mata ug Kailangan mo raw mag-alay ng baboy.”
nangadye. Nangadye siya ug
nangadye. Nakalukso siya sa “Wala akong baboy,” matipid na sagot
kahinangop dihang nabati niya ang ni Lando.
kasikas sa sala. Migawas siya sa
kuwarto. Miabot na tuod sila si “Wala raw siyang baboy. Hello? Apo
Manang Minda ug Datu Pikong. Sandawa? Lakasan mo ang boses mo.
Nahumod ang balyan sa ulan ug Hindi kita marinig. Ano? Wala raw
nagpuga-puga kini sa iyang sinina siyang baboy, ba. Ha? Oo. Oo. Uy, Sir
ug pantalon. Pagkakita sa balyan Lando, kailangan mo raw mangakong
kang Lando, nangatahoran kini, mag-aalay ng baboy sa loob ng isang
mingisi ug nagintang ang iyang linggo. Mangangako ka ba?”
pangag. Giliraw sa balyan ang iyang
mga mata sa palibot sa sala, ug Tumango si Lando. Napapagod na siya
dihang nakita niini ang altar, iya sa larong ito ng balyan. Alam niyang
ning giduol, gihilam ang estatuwa pinaglololoko lang siya ng balyan,
ug nanguros. Gibitad ni Manang ngunit dahil nandito na siya,
Minda ang balyan padulong sa ipagpapatuloy na lamang niya ito.
kuwarto. Nabati ni Landong
naghilak si Manang Minda sulod sa “Okay daw, Apo Sandawa. Nangangako
kuwarto. Pipila lang ka gutlo siya. Ano? Manok? Ugis22? Uy, Sir
migawas ang balyan, nangalot sa Lando, mag-alay ka raw ng manok na
iyang ulo. ugis. Ngayon dapat. Bilisan mo na
dahil marami kang kalaban.”
Napungot si Lando kang Datu
Pikong kay wala niini ayudahi si Naalala ni Lando na may dumalagang
Manang Minda. Isog siyang ugis na humahapon sa puno ng
miingon: “Unsay problema, Datu anunang sa likod ng kanilang kusina.
Pikong? Abi nakog motabang ka? Bitbit ang plashlayt, sinuong niya ang
Nganong migawas ka man?” ulan at nanuot agad sa kanyang balat
ang lamig. Mabuti na lamang at
Maulawong mingisi ang balyan. “Di mababa lang ang pinagdapuan ng
man ko kahibalo manambal kon dili manok at hinuli niya agad ito. Parang
ko giyahan sa akong abyan.” basang manok si Lando na nanginginig
sa lamig. Inutusan siya ng balyan na
Ug sa tumang kahingangha ni ialay ang manok sa diwata. Nagtanong 22Puting manok. Kapag nag-aalay
Lando, gituplok-tuplok sa balyan siya kung ano ang kanyang gagawin at ng manok sa mga diwata, ugis ang
24
ang wala niining kamot ginamit ang sinabi ng balyan na gilitan ang leeg ng parating inaalay. Sinasagisag ng
tuong tudlo. Pagkahuman, kunohay manok. Ginilitan ni Lando ang leeg ng puti ang kabutihan. Mas mainam
gipunit niini ang cellphone ug ugis na manok, ang dugo nito ay din kung ang manok na iaalay ay
giduot sa iyang dalunggan! sinahod niya sa isang platito. hindi pa nanganganak. Banal
para sa mga Cebuano ang mga
“Hello? Hello, Apo Sandawa. Hello? Biglang sumigaw si Manang Minda magulang dahil nakasalalay sa
Gitawag tika kay naay mula sa loob ng kuwarto. Dali-daling kanila ang pag-aaruga sa mga
magpatambal. Hain ka? Diay pumasok si Lando at ang balyan upang supling. Hindi sila sinasaktan at
naglisod pagpanganak. Unsa? Dili malaman ang nangyari. dapat pagkaingatan. Ang mga
tika mabatian. Banha kaayo. Kusog manok na dumaan na sa
ang ulan. Kusga imong tingog. “Hindi na siya humihinga,” salubong ng pangingitlog ay karaniwang hindi
Unsa? Gidaot ang tambara? Mao hilot na hindi na mapigil ang iyak. ginagawang atang para sa mga
ba?” diwata.
Niyakap ni Lando ang kanyang asawa.
Samtang naggunit sa kunohay “Luisa, Luisa. Huwag mo akong iwan.”
cellphone, giatubang ni Datu Pikong
si Lando. “Sir Lando, gidaot kuno Pinulsuhan ng balyan si Luisa at
nimo ang tambara. Daghan kunoy nagsabing: “May konti pa.”
nasuko nimo.”
At ginamit na naman niya ang kanyang
“Unsay tambara?” kunwaring cellphone. “Hello? Apo
Sandawa, hello? Ano nang nangyayari?
“Altar sa diwata. Kadtong Ha? Ano? Kukunin nila ang kanyang
halaranan duol sa baliti. Gidaot kaluluwa? Uy, huwag! Pigilan mo sila.
kuno nimo.” Kaibigan ko si Ma’am Luisa. Malaki
ang kanyang kasalanan? Aw, oo nga,
Wala katingog si Lando. Nagduda pero bakit naman ang asawa’t anak ang
siyang naay nagsumbong sa balyan kanilang pagbabalingan? Hihingi ng
tawad? Sige, sige.”
maong nakahibalo kini nga siya ang
nagguba sa halaranan sa diwata.
Tinapik ng balyan ang balikat ni Lando.
“Sir Lando, Sir Lando. Kailangan mo
“Daghay gustong manimalos nimo.
raw humingi ng tawad sa mga
Gustong kuhaon ang imong asawa
diwatang galit sa ‘yo. Sabihin mo
ug anak,” matod sa balyan.
mismo. Sabihin mong nagsisisi ka sa
iyong ginawa.”
Bisag unsa na lay iyawyaw niining
balyana, sa hunahuna pa ni Lando. “Nagsisisi ako sa aking nagawa.
Pero iya na lang ning gipatuyangan. Patawarin ninyo ako, mga diwata,” sabi
Bahala nag unsay isulti niini, basta ni Lando na tumutulo na ang mga luha.
luwason lang niini ang iyang
asawag anak. Basig kahibalo tuod “Sir Lando, halika, magbihis ka. Ano
ni manabang. ang pinakagara mong damit? Barong
tagalog! Magsuot ka ng barong
“Hello? Unsa? Baboy? Uy, Sir tagalong. Dali! Manang Minda, kunin
Lando. Maghalad daw kag baboy.” mo ang kaldero. Mangangalampag
tayo. Tatawagin natin pabalik ang
“Wala koy baboy,” pintok nga kaluluwa ni Ma’am Luisa.”
tubag ni Lando.
Nagbihis si Lando na parang pahoy23
“Wala daw siyay baboy. Hello? Apo na sumusunod lamang sa utos ng
25
Sandawa? Kusga lagi imong tingog. balyan. Hindi na niya pinalitan pa ang
Di ko kadungog. Unsa? Wa daw kanyang basang pantalon. Pagkatapos
siyay baboy, ba. Ha? Oo. Oo. Uy, Sir magbihis, sinuklayan siya ng balyan.
Lando, kinahanglan mosaad ka nga Pinagmasdan ng balyan ang sala na
mohalad og baboy sulod sa usa ka parang may hinahanap. At alistong
semana. Mosaad ka?” gumalaw. Kinuha niya ang gumamela
sa plorera at inipit sa tenga ni Lando.
Miyango si Lando. Gikapoy siya Kinuha niya ang makislap na tela sa
niining dula sa balyan. Nasayod mesa at ipinatong sa balikat ni Lando.
siyang giyaga-yagaan lang siya sa Tinanggal niya ang medalya sa
balyan, apan kay nahinayak na dingding at ikinabit sa dibdib ni Lando.
man, iya na lang kining At kinuha rin niya ang tropeyong gawa
paundayonan. sa lata at pinahawakan kay Lando.
Pakiramdam ni Lando, parang ikakasal
“Okey daw, Apo Sandawa. Misaad siya sa isang dramang komedya. Kung
na siya. Unsa? Manok? Ugis? Uy, Sir ibig ng balyan na durugin ang kanyang
Lando, maghalad daw kag manok dangal sa pamamagitan ng 23Isang taong sunod-sunuran sa
nga ugis. Karon dayon. Dalia kay pagpapahiya sa kanya, nagwagi na ang iba. Pinakamalapit na salin ng
daghan kag kontra.” balyan. At nang maramdaman niyang pahoy ang tuta tulad ng
nahuhulog na siya sa bitag ng balyan, pagkakagamit nito sa
Nakatimaan si Lando nga naay hindi na napigilan pa ni Lando ang pangungusap na Mga tuta ni
tigbatogan nga ugis nga dumalaga umiyak. Ganito pala ang Marcos ang mga heneral sa AFP.
sa punoan sa anunang likod sa nararamdaman ng mga desperado. Ngunit may pagkakaiba ang
ilang kosina. Dala ang plaslayt, Kahit ano-ano na lamang ang dalawang termino dahil
gisuong niya ang ulan ug mituhop kinakapitan. Kahit ano-ano na lamang kinaiinisan ang tuta habang
dayon ang katugnaw sa iyang panit. ang gagawin. At habang umiiyak si pinagtatawanan ang pahoy.
Maayo gani kay ubos ra ang Lando sa galit, kahihiyaan at pag- Pinipili ng tuta ang magpakatuta
gibatogan sa manok ug iya dayon aalala, hinampas-hampas ni Manang upang makakuha, halimbawa, ng
kining nadakpan. Daw basang Minda ang dalawang kaldero, habang pabor, ngunit ang pahoy ay
manok si Lando nga nagkurog- gumagamit ng metal na sandok ang kadalasang walang magawa kundi
kurog sa katugnaw. Gimandoan balyan sa paghampas sa bitbit na maging pahoy. Napipilitan lang
siya sa balyan nga ihalad ang kaldero. Nakipagkumpitensiya sila sa siya o walang kamalay-malay sa
manok sa diwata. Nangutana siya ingay ng ulan. ginagawa dahil desperado o
kon unsay iyang buhaton, ug sadyang kulang sa pag-iisip.
miingon ang balyan nga gulgolon “Hoy! Ma’am Luisa! Amiga! Huwag ka
ang liog sa manok. Gigulgol ni munang umalis,” sigaw ng balyan.
Lando ang liog sa ugis nga manok, “Nandito ang iyong bana. O, tingnan
ang dugo niini gisalod sa usa ka mo siya. Di ba ang pogi niya? At iiwan
platito. mo lang? Hala, bumalik ka dito!
Umuwi ka! Uwi!”
Kalit lang nga misiyagit si Manang
Minda gikan sa sulod sa kuwarto. Kung ano-ano pa ang sinigaw-sigaw ng
Dali-daling nanulod si Lando ug balyan ngunit hindi na maintindihan ni
ang balyan aron susihon kon unsay Lando. Siya mismo ay hindi humihinto
nahitabo. sa pagdarasal. Minsan sumasagi sa
kanyang isipan ang galit dahil alam
niyang pinapatagal lamang ng balyan
“Wala na siyay ginhawa,” sugat sa
mananabang nga walay pugong ang ang mga bagay. Bakit hindi na lamang
pagbakho. ito lumapit kay Luisa at palabasin ang
bata kung totoong magaling ito? Hindi
na niya namalayan kung gaano katagal
Gigakos ni Lando ang iyang asawa.
26
“Luisa, Luisa. Ayaw ko biyai.” ang pag-iingay ng balyan at ni Manang

Minda, ngunit nanghina rin ang balyan
Gihimulsohan sa balyan si Luisa ug at huminto. Hiningal ang dalawa sa
miingon: “Naay hinay.” kanilang ginawa. Pagkaraan ng ilang
sandali, inilapit ng balyan ang
Ug migamit na sab kini sa iyang cellphone sa kanyang tenga.
imahinaryong cellphone. “Hello?
Apo Sandawa, hello? Naunsa na “Hello? Hello, Apo Sandawa? Bakit?
man ni? Ha? Unsa? Kuhaon nila ang Ano? Pasayawin gaya ng banog? Uy,
iyang kalag? Uy, ayaw! Pugngi na Sir Lando! Sumayaw ka raw na parang
sila. Amiga nako ni si Ma’m Luisa. banog.”
Dako siyag sala? Aw, lagi, pero
nganong ang asawag anak man ang “Hindi ako marunong sumayaw, Datu
ilang panimaslan? Mangayog Pikong. Hindi ko alam kung paano
pasaylo? Sige, sige.” sumayaw na parang banog.”
Gitapik sa balyan ang abaga ni “Siyaro24, sayaw ng banog ay hindi mo

Lando. “Sir Lando, Sir Lando. alam? Hello? Apo Sandawa. Hindi raw
Kinahanglan mangayo kag pasaylo niya alam. Ano? Ako ang sasayaw?
sa mga diwatang nasuko nimo. Uy, huwag ka ngang magbiro, Apo
Litoka mismo. Isulti nga nagbasol Sandawa. Ako ang tutubos? Giatay25
ka sa imong gihimo.” na. Ha? Ayaw pumayag? Kailangang
sayawin gyod? Ganoon ba? O, sige,
“Nagbasol ko sa akong gihimo. sige.”
Pasayloa ako, mga diwata,” sulti ni
Lando nga nagtulo ang mga luha. At nagtaka si Lando nang lumabas ng
bahay ang balyan. Nilagay ni Lando
“Sir Lando, dali, pag-ilis. Unsay ang lampara sa gilid ng bintana at
nakita ang balyan na nagsisimulang
kinanindotan nimong sinina?
Barong tagalog! Pagsul-ob og sumayaw sa bakuran habang malakas
ang buhos ng ulan. Kahit sa kanyang
barong tagalog. Dali! Manang
Minda, kuhaa ang mga kaldero. kalagayan, natatawa si Lando na
pinagmamasdan ang balyan na
Mangalampag ta. Tawgon natog
nagsisikap sumayaw. Hindi niya gyod
balik ang kalag ni Ma’m Luisa.”
mahuhulaan na banog pala ang
ginagaya ng balyan. Para itong pato na
Nag-ilis si Lando nga daw pahoy
umiiswad-iswad at kumakampay ang
nga nagsunod-sunod sa mando sa
kanyang mga kamay. Sa tuwing
balyan. Wala na kini maghubo sa
tumitingkayad ang balyan, para itong
iyang basang pantalon. Human og
matutumba dahil sa katabaan. Parang
ilis, gisudlay siya sa balyan. Giliraw
lampa ito sa kanyang pag-indak, at 24Ekspresyon ng taong hindi
sa balyan ang iyang mga mata sa
kung lumilipad-lipad ay parang taong makapaniwala sa isang bagay o
sala nga morag naay gipangita. Ug
nalulunod na kumikiwal-kiwal sa pangyayari.
abtik kaayo kining milihok. Iyang
tubig. Paminsan-minsan, nakikita ni
gipunit ang antuwanga sa plorera
Lando na may pinupulot na damo ang 25Ekspresyon ng pagkayamot o
ug gipaipit sa dalunggan ni Lando.
balyan. pagtutol.
Iyang gikuha ang sidlakon nga tela
sa lamesa ug gipatong sa abaga ni
Matagal-tagal din ang pagsayaw ng
Lando. Iyang gitangtang ang
balyan. Pagbalik sa bahay, basang-
medalya sa bungbong ug gitaod sa
basa ang buo niyang katawan. Inabot
dughan ni Lando. Ug iyang gikuha
ng balyan kay Manang Minda ang mga
ang tropeyong ginama sa lata ug
27
gipagunitan kang Lando. Sa damo upang ihalo sa kumukulong

paminaw ni Lando, daw kaslonon tubig. Inabutan din siya ng tuwalya ni
siya sa usa ka komedya nga drama. Manang Minda. Pinunasan ng balyan
Kon tuyo sa balyan ang pagdugmok ang kanyang buong katawan.
sa iyang kadungganan pinaagi sa Hinihingal. Sumenyas si Manang
pagpakaulaw kaniya, hingpit ang Minda na luto na ang mga damo.
kadaogan niini. Ug dihang Ngunit hindi pa rin kumikilos ang
naamgohan niya nga nahulog siya balyan. Nakaupo lamang siya sa silya
sa laang sa balyan, wala na at kung ano-ano ang hinihingi: ang
kapugngi ni Lando ang pagbakho. plorera, ang lumang magasin, at iba
Ingon diay niini ang bation sa mga pang bagay sa mesa.
desperado. Bisag unsa na lay
kuptan. Bisag unsa na lay buhaton. Hindi napigilan ni Lando na muling
Ug samtang nagbakho si Lando sa magalit sa balyan. Hindi niya
kalagot, kaulaw ug kaguol, maintindihan kung bakit hindi ito
gipakang-pakang ni Manang Minda nagmamadali. Para bagang walang
ang duha ka kaldero, samtang ang mamatay na naghihintay na gamutin
balyan migamit og metal nga luwag niya. Gusto niya itong sakalin!
sa pagbunal-bunal sa iyang Bugbugin! Hindi na siya nakapagpigil
gikuptang kaldero. pa, pinagsabihan na niya ang balyan:
Nakigkompetensiya sila sa kasaba “Ano ba gyod, Datu Pikong?
sa ulan. Tutulungan mo ba ang asawa ko o
hindi? Ano pa ang hinihintay mo?”
“Hoy! Ma’m Luisa! Amiga! Ayaw
sag lakaw,” singgit-singgit sa Ngunit imbes na manliit, nagalit ang
balyan. “Nia ang imong bana. O, balyan: “Sir Lando! Hanggang ngayon
tan-awa siya. Di ba pogi kaayo siya? ba ay hindi mo pa rin maintindihan?
Unya biyaan nimo? Hala, balik diri! Hindi ako marunong manggamot.
Pauli! Pauli!” Kailangang sumanib ang abyan.”
At nakipagtitigan ito sa kaniya.

Kon unsa pa toy gisinggit-singgit
sa balyan, wala na masabti ni Nabigla si Lando sa buwelta ng balyan.
At doon lamang naliwanagan si Lando.
Lando ang ubang gisulti niini. Sa
iyang kaugalingon, wala say Doon pa siya totoong nakaintindi.
undang ang iyang pag-ampo. Hindi siya nagkamali noon pa! Peke!
Usahay mosulbong sa iyang Peke ang balyan! Sa kanyang
hunahuna ang kalagot kay nasayodpagkadesperado, nabigyan niya ng
siyang naglangay-langay lang angpagkakataong makapagdrama ang
balyan. Nagkukunwari lamang itong
balyan. Nganong dili na lang kini
moadto kang Luisa ug pagulaon naghihintay sa abyan upang makaiwas
sa responsibilidad sa pagpapaanak sa
ang bata kon hawod man gani kini?
Wala na siya kamatikod kon unsa kanyang asawa. Nagritwal-ritwal pa
kadugay ang pagsaba-saba sa gyod ang buang26! Sinisisi nito ang
balyan ug ni Manang Minda, apan kamatayan ni Lusia sa kanyang pagsira
sa altar ng mga diwata. Ito ang pakay
naluya ra ang balyan ug miundang.
ng balyan! Naghihintay lamang siya sa
Gihangak ang duha sa ilang gihimo.
Taudtaod, gibutang sa balyan angwala! Kay raming oras ang nasayang!
cellphone sa iyang dalunggan. Kaya nagpasya si Lando na dalhin na
lamang si Luisa sa Calinan. Tatawid
“Hello? Hello, Apo Sandawa? siya ng sapa. Bahala na! Nakauwi na si
Ngano? Unsa? Pasayawog binanog? Manoy Pedro, ang drayber ng jeepney.
28
Uy, Sir Lando! Pasayawon kuno kag Kung makakatawid lamang siya ng
binanog.” sapa, masasagip pa si Luisa. Ngunit
patitikimin muna niya ng kastigo ang
“Di man ko kahibalong mosayaw, balyan! Bubugbugin niya ito!
Datu Pikong. Wa pa ko kabati
anang binanog.” Susugurin na sana niya ang balyan
nang humikab ito. Nagtulog-tulogan
“Siyaro, sayaw na sa banog, dili ka ito at ipinatong ang ulo sa kanyang
kahibalo? Hello? Apo Sandawa. Di kamay. Pagkatapos ay nagising ang
kuno siya kahibalo. Unsa? Ako ang balyan, at nangalumbaba. Tiningnan
mosayaw? Uy, ayaw gani kog tiawi nito si Lando at tumayo ang balahibo ni
Apo Sandawa. Akoy tubos? Giatay Lando dahil hindi mukha ng balyan ang 26Loko-loko.
na. Ha? Dili mosugot? Kinahanglan kanyang nakita! Ang nakita niya ay
sayawon gyod? Mao ba? O, sige, mukha ng isang maamong matanda.
sige.” Ngunit bigla na lamang itong naglaho
sa mukha ng balyan.
Ug natingala na lang si Lando nga
migawas ang balyan sa balay. “Lando, huwag mong kalimutan ang
Gibutang ni Lando ang lampara sa iyong pangakong mag-alay ng baboy,
akboanan sa bentana ug iyang ha? Magpasalamat ka sa balyan na
nakita ang balyan nga nagsugod ginawa ang lahat upang mapawi ang
pagsayaw sa tugkaran samtang galit ng mga diwatang iyong hinamak.”
kusog ang bundak sa ulan. Bisag sa
iyang kahimtang, kakataw-anon si Kinilabutan ng husto si Lando dahil
Lando nga nagtan-aw sa balyan nga hindi boses ng balyan ang kanyang
naningkamot pagsayaw. Dili gyod narinig! Sumubsob si Lando sa
niya malarawan nga banog tong kanyang upuan. Pumasok sa kuwarto
gisundog sa balyan. Mora kinig ang balyan. Pagkaraan lang ng isang
pato nga nag-igwad-igwad ug minuto, nakarinig ng uha si Lando.
nagkapakapa sa iyang kamot. Kon Mahinang-mahina. Ngunit huminto.
mokinto ang balyan, mora kinig Baka guni-guni lang niya. Umuha na
matumba kay dili kadaog sa iyang naman. Tinalasan ni Lando ang
katambok. Bakikaw kaayo ang mga kanyang pandinig. Naputol ang pag-
lakang niini, ug kon molupad- uha. Ngunit uha gyod ng bata! At
lupad, mora kinig tawong nalumos nagtuloy-tuloy na ang pag-uha ng bata.
nga nagkapakapa sa tubig. Matag Hindi na ito nagpapigil sa pag-iyak,
karon ug unya makita ni Lando nga para bang nakikipagkumpitensya sa
adunay punitong sagbot ang ulan. Tumalon ang puso ni Lando.
balyan. Tumakbo siya sa kuwarto. Nakita
niyang nililinis ni Manang Minda ang
Taudtaod sab ang pagsayaw sa bata, habang ang balyan ay
balyan. Mibalik na kini sa balay nga nagpupunas ng kamay. Nilapitan niya
basa kaayo ang tibuok lawas. ang kanyang asawa. Wala itong malay,
Gitunol sa balyan kang Manang ngunit buhay! Buhay! At tumulo ang
Minda ang mga sagbot aron isagol luha ni Lando sa labis na kaligayahan.
sa gipabukal nga tubig. Gitunolan Pasasalamatan sana niya ang balyan
sab siyag tualya ni Manang Minda. ngunit wala na ito sa kuwarto.
Nanarapo ang balyan sa iyang Pumunta siya sa sala. Wala. Pumunta
tibuok lawas. Gihangak. Misenyas si siya sa pintuan at doon sa bakuran ay
Manang Minda nga naluto na ang nakita niya ang balyan na
mga sagbot. Apan ang balyan wala nagsisimulang sumayaw. Tumila na
29
pa molihok. Naglingkod lang kini sa ang ulan.

silya ug bisag unsa na lang ang
hilngon: ang plorera, ang karaang Sa pagtaas ng balyan ng kanyang mga
mga magasin, ug uban pang mga balikat at kamay, biglang lumakas ang
butang sa lamesa. hangin at wumagayway ang kanyang
damit. Kinampay ng balyan ang
Wala kapugngi ni Lando ang kanyang mga bisig na para bagang
pagsulbong pag-usab sa iyang banog na malayang lumilipad sa
kalagot sa balyan. Wala siya kalawakan. Paminsan-minsan ay
makasabot nganong naglangay- naghahanap siya ng mahuhuli at
langay kini. Mora bag walay minsan ay bumababa. Minsan din ay
himalatyon nga naghulat sa iyang nagagalit ang banog, at akmang
pagtambal. Gusto niya kining manunuka, tumitindig ang balahibo sa
luokon! Sumbagon! Wala na batok. Kunwari’y dadapo ang banog at
kaantos, iya nang gisukmatan ang maingat na maglalakad ang balyan,
balyan: “Unsa ba gyod, Datu saka ibubuka ang mga bisig at mabilis
Pikong? Tabangan ba nimo ang na lilipad. Parang hinigop si Lando
akong asawa o dili? Unsa pay habang nakatingin sa sayaw ng balyan
imong gihulat?” na wari’y banog. Lumabas siya ng
bahay at nagtungo sa gitna ng bakuran.
Apan inay mouk-ok, nangisog ang Nang ikampay ni Lando ang kanyang
balyan. “Sir Lando! Hangtod karon mga bisig, biglang lumakas ang hangin,
wa pa ka kasabot? Dili ko at pakiramdam niya, parang banog
kahibalong manambal. siyang lumilipad sa himpapawid.
Kinahanglang mokunsad ang
abyan.” (KATAPUSAN)
Ug nakigharong kinig tutok kaniya.

Nakuratan si Lando sa sumbalik sa
balyan. Ug didto pa nahayagan si
Lando. Didto pa siya hingpit nga
nakasabot. Wa siya masayop sa
sinugdanan pa! Mini! Mini ang
balyan! Sa iyang pagka desperado,
nahatagan niyag higayon ang
balyan nga makaarte.
Nagpakaaron-ingnon lang kining
naghulat og abyan aron makalikay
sa responsabilidad sa pagpaanak sa
iyang asawa. Nagritwal-ritwal pa
gyod ang buang! Basolon niini ang
kamatayon ni Luisa sa iyang
pagguba sa halaran sa mga diwata.
Mao kini ang tumong sa balyan!
Nagpaabot lang siyag wala!
Kadaghang nausik nga mga takna!
Ug nakahukom si Lando nga dad-
on si Luisa sa Calinan. Motabok siya
sa sapa. Bahala na! Nakauli na to si
Manoy Pedro, ang drayber sa
jeepney. Kon makatabok lang siya
30
sa sapa, maluwas na si Luisa. Apan

iya unang patilawon ang balyan og
kastigo! Iya ning kulatahon! Bun-
ogon!
Iya na untang hasmagan ang

balyan dihang nanghuy-ab ni.
Miaksiyon nig katulog, ug gipatong
niini ang iyang ulo sa iyang kamot.
Mimata dayon ang balyan, ug
nanampiling. Miatubang kini kang
Lando ug nanglimbawot ang mga
balhibo ni Lando kay dili nawong
sa balyan ang iyang nakita! Ang
iyang nakita usa ka malumong
nawong sa tigulang. Apan kalit lang
sab ning nahanaw sa nawong sa
balyan.
“Lando, ayaw kalimot sa imong

saad nga mohalad og baboy, ha?
Pasalamat kas balyan nga gihimo
ang tanan aron mapuypoy ang
kasuko sa mga diwatang imong
gibugalbugalan.”
Nanglimbawot pagsamot ang

balhibo ni Lando kay dili tingog sa
balyan ang iyang nabati!
Nahatiurok si Lando sa iyang
gilingkoran. Ang balyan misulod sa
kuwarto. Wala dangtig usa ka
minuto, morag naay nabati si
Lando nga uha gikan sa kuwarto.
Hinay kaayo. Apan miundang.
Imahinasyon lang seguro niya.
Miuha na usab. Gilingkaag ni Lando
ang iyang dalunggan. Naputol ang
uha. Apan uha gyod sa bata! Ug
misagunson na ang uha sa bata. Wa
na kini magpapugong sa
pagtiyabaw, morag nakiglumba sa
kasaba sa ulan. Milukso ang
kasingkasing ni Lando. Midagan
siya sa kuwarto. Nakita niyang
gilimpiyohan ni Manang Minda ang
bata, samtang ang balyan nanarapo
sa iyang mga kamot. Giduol niya
ang iyang asawa. Wala niy
panimuot, apan buhi! Buhi! Ug
mitulo ang mga luha ni Lando sa
31
tumang kalipay. Iya untang

pasalamatan ang balyan apan wala
na kini sa kuwarto. Miadto siya sa
sala. Wala. Miadto siya sa pultahan
ug didto sa tugkaran iyang nakita
ang balyan nga nagsugod na pod
pagsayaw. Mihunong na ang ulan.
Pag-alsa sa balyan sa mga abaga ug

kamot niini, kalit lang mihaguros
ang hangin ug mikayab ang sinina
sa balyan. Mikapakapa ang balyan
sa tumang kahanoy. Daw banog
kining naglupad-lupad sa
kahanginan. Usahay mosarap kini,
ug usahay modailos. Usahay sab
mangisog ang banog, ug mohana-
hana ang ulo, mangaliskag ang
balhibo sa tangkugo. Motugpa
kunohay ang banog ug
magkulukinto ang balyan, dayong
bukhad sa iyang mga kamot ug
mosutoy paglupad. Daw gisuyop si
Lando nga nagtan-aw sa binanog sa
balyan. Migawas siya sa balay ug
miadto sa taliwala sa tugkaran.
Pagsugod ni Lando og kapay,
mihaguros ang hangin, ug sa iyang
paminaw, daw banog siyang
naglupad-lupad sa kahanginan.
(KATAPOSAN)

Balyan

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Balyan

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

“Balyan”

1. Ang Konteksto ng Teksto

2. Ang Konteksto ng Awtor

3. Ang Konteksto ng Mambabasa

4. Pangkalahatang layunin ng Pagsasalin

Balyan Balyan Mga Tala

Sugilanon ni Macario D. Tiu Sugilanon ni Macario Tiu

NATINGALA si Lando kon nganong Nagtaka si Lando kung bakit marami

pangutana ni Lando. 1Pinanatili

Miirog ang balyan aron marahil tinutusok-tusok ngmga pinakapopular na brand ng

nimo sila.” kapilya! Kung hindi lang sana siya

siya. Bisag sayon ra estoryahan si Minda.

ni Lando. di ba may dugong Bagobo ka?”

“Walay nakitang problema si “Diwata. Kung hindi ako nagkakamali

“Aw, mao nay karaang pagtuo sa “Huwag ka na god mangialam, Lando,”

Minda. maniwala, eh di ‘wag. Total, hindi ka

“Duda ko niana, Nang Minda. “Pinagbabawal sa balyan ang

“Tuig 2005 na karon. Siyarog Hindi na pinahaba ni Lando ang 12

modawat og donasyon, pero dili magkakaproblema man, maaari lang

mabisitahig pari sa ilang kapilya. mga tao sa loob ng kapilya? Teka

abaga. Humihingi ako ng paumanhin sa kasama hindi lamang upang

gamayng hawan ug sa sentro niini pagitan ng kanyang kontraksiyon.

kini og tubig, samtang si Lando aalala sa mukha ng hilot.

bata. Wala kaagwanta, misulod si tatlong oras pa bago bumaba ang

tungod sa kabalaka ug kakulba. Tatawagin ko na ang balyan. Alam

“Dili mohunong ang iyang At sa labis na pagkagulat ni Lando,

ba ang kalibotan? Nakawang

“Luisa, Luisa. Ayaw ko biyai.” ang pag-iingay ng balyan at ni Manang

Gitapik sa balyan ang abaga ni “Siyaro24, sayaw ng banog ay hindi mo

gipagunitan kang Lando. Sa damo upang ihalo sa kumukulong

At nakipagtitigan ito sa kaniya.

pa molihok. Naglingkod lang kini sa ang ulan.

Ug nakigharong kinig tutok kaniya.

sa sapa, maluwas na si Luisa. Apan

Iya na untang hasmagan ang

“Lando, ayaw kalimot sa imong

Nanglimbawot pagsamot ang

tumang kalipay. Iya untang

Pag-alsa sa balyan sa mga abaga ug

You might also like