Leksioni V

Ekonomia e sektorit publik

00
 Në këtë temë do të trajtojmë:

 Eksternalitet apo jashtësitë

 Mallrat publike dhe burimet e përbashkëta
 Sistemi i taksave

1
Eksternalitetet
 Eksternalitetet
 Firmat qe prodhojne dhe shesin leter krijojne nje
substance kimike te quajtur dioksine e cila eshte e
demshme per popullaten …
 A eshte prodhimi i dioksina problem per shoqerine?
 Kujtojme:
 Tregjet i shperndajne burimet e pamjaftueshme ne
menyre eficente me ane te forcave te kerkeses dhe
ofertes
 Dora e padukshme con ne veteinteresimin e bleresve
dhe shitesve per te maksimizuar te ardhurat totale nga
tregu …
3
 Eksternalitetet
 Një nga Dhjetë parimet nga kapitulli 1: Tregjet
zakonisht janë një mënyrë e mirë për të organizuar
aktivitetin e ekonomik
 Në mungesë të dështimeve të tregut, rezultati
konkurrues i tregut është efikas …
 Një lloj dështimi në treg: Eksternaliteti
 Nje eksternalitet lind kur nje person angazhohet ne nje
aktivitet qe ndikon ne mireqenien e nje soditesi,
mirepo nuk paguan e as nuk merr ndonje kompensim
per kete efekt
4
 Eksternalitetet

 Një eksternalitet i referohet ndikimit te pa

kompensuar te veprimeve të një personi në
mirëqenien e një soditësi.

 Eksternalitetet shkaktojnë mos efektshmërinë

e tregjeve, kështu që dështojnë në maksimizimin
e përfitimit total të shoqërise në tërësi …

5
 Eksternalitetet

Eksternaliteti është një kosto ose një përfitim që

rrjedh nga:
 Prodhimi që bie mbi dikë tjetër përveç prodhuesit
 Konsumi që bie mbi dikë tjetër përveç konsumatorit

 Eksternaliteti negativ:
Një veprimtari prodhimi ose konsumi që krijon një
kosto të jashtme.

 Eksternaliteti pozitiv:
Një veprimtari prodhimi ose konsumi që krijon një
përfitim të jashtëm.

6
 Eksternalitetet

Kater llojet e eksternaliteteve:

 Eksternalitetet negative të prodhimit
 Eksternalitetet pozitive të prodhimit
 Eksternalitetet negative të konsumit
 Eksternalitetet pozitive të konsumit

8
 Eksternalitetet
 Psh. ndotja e fabrikës është eksternalitet negativ në prodhim, pasi që
kostot e ndotjes ndjehen nga të gjithë dhe jo vetëm ata që prodhojnë
produktet që shkaktojnë ndotje
 Psh. ekziston një eksternalitet pozitiv në prodhimin e biskotave të freskëta,
pasi që aroma e këndshme e pjekjes shpesh mund të përjetohet nga njerëz që
nuk janë të përfshirë në pjekjen e biskotave.

 Psh. tregu për cigaret ka një ndikim negativ në konsum sepse konsumimi i
cigareve imponon një kosto për të tjerët që nuk përfshihen në tregun e
cigareve në formën e tymit
 Psh. duke luajtur muzikë krijon një ndikim pozitiv në konsum, pasi, së paku
nëse muzika është e mirë, muzika i jep një përfitim (jo monetar) njerëzve të
tjerë aty pranë të cilët përndryshe nuk kanë të bëjnë fare me tregun e muzikës

9
Eksternalitetet

Eksternalitete
negative:
 Ndotja nga tymi i
makinave …
 Tymi i duhanit …
 Volumi i lartë i radios
apo TV në pallat…
 Përdorimi i celularit
kur ngasim makinën ...

13
 Eksternalitetet - Jashtësitë

Eksternalitete pozitive:

 Imuniteti …
 Restaturimi i godinave
historike …
 Teknologjite e reja …

14
Efektet e eksternaliteteve:
Nëse është eksternaliteti negativ:

 Sasia e tregut është më e madhe sesa sasia e dëshirueshme

nga shoqëria

Nëse është eksternaliteti pozitiv

 Sasia e tregut
SSasiaasia ështëështështëë
eettrregegutut më e vogël sesaeevvogogëlël
mëmë sasia e dëshirueshme
sesasesa
nga
sasiasasi shoqëria
aeeddëshirueshmeëshirueshme

Për të ndrequr problemin, " përvetësojnë eksternalitetin"

 Taksimi i mallrave/shërbimeve me eksternalitete negative

 Subvencionimi i mallrave/shërbimet me eksternalitete

pozitive
Politikat publike ndaj eksternaliteteve

 Kur një eksternalitet shkakton që një treg të

arrijë një shpërndarje joefikase të burimeve,
qeveria mund të përgjigjet në një nga
mënyrat:
 Normimi
 Taksa Pigoviane
 Subvensioni

34
 Politikat publike ndaj eksternaliteteve

Normimi
 Qeveria mundet ta ndreqë një eksternalitet, duke i bërë
disa sjellje ose të nevojshme ose të ndaluara.
 Shembull: Eshte nje krim per cdo vend europian qe te
hidhen substanca kimike helmuese ne furnizimin me uje.
Ne kete rast, kostot e jashtme te shoqerise i tejkalojne
shume perfitimet e ndotesit
 Kesisoj, qeveria krijon politika te kontrollit qe e ndalon
teresisht kete akt … ose duke normuar sjelljen …
 Normat ambientaliste …
35
 Politikat publike ndaj eksternaliteteve

Taksat Pigoviane dhe subvensionet

 Qeveria mund te perbrendesoje eksternalitetin duke
taksuar aktivitete qe kane eksternalitet negativ dhe
duke subvensionuar aktivitetet qe kane eksternalitet
pozitiv
 Taksat e dekretuara per te korrektuar efektet e
eksternaliteteve negative quhen taksa Pigoviane

36
 Politikat publike ndaj eksternaliteteve

 Taksat Pigoviane nuk jane te ngjashme me shumicen

e taksave te tjera.
 Shumica e taksave i shtremberojne stimujt dhe e
zhvendosin shperndarjen e burimeve larg optimumit
social
 Taksat Pigoviane i korrektojne stimujt duke marre
parasysh pranine e eksternaliteteve dhe ne kete menyre
e zhvendosin shperndarjen e burimeve me prane
optimumit social
 Pra, ndersa taksat Pigoviane rritin te ardhurat per
qeverine, ata po ashtu rritin efikasitetin ekonomik

38
 Shembull: Përse nafta tatohet shumë?

 Taksa mbi naften eshte nje takse Pigoviane qe ka

si qellim te korrektoje tri eksternalitete negative:
 1. Trafiku i dendur …
 2. Aksidentet …
 3. Ndotja …

40
Mallrat publike dhe burimet e
përbashkëta
Mallrat publike dhe burimet e përbashkëta

 Natyra na siguron disa gjëra, si lumenj, male, plazhe,

liqene, etj. (falas)
 Qeveria na siguron te tjera, terrene lojrash, parqe,
shetitore, etj. (falas)
 Ne secilin rast, njerezit nuk paguajne ndonje tarife kur
zgjedhin te kenaqen me perfitimin prej mallit
 Shumicen e mallrave ne ekonomi ne i sigurojme nga tregu
duke paguar shitesit. Per keto mallra, cmimet jane sinjalet
qe udheheqin vendimet e shitesve dhe bleresve

47
Mallrat publike dhe burimet e perbashketa

 Kur mallrat jane ne dispozicion falas, forcat e

tregut, qe normalisht shperndajne burimet ne
ekonomi, mungojne.
 Kur nje mall nuk ka ka nje cmim, tregjet private
nuk munden te sigurojne qe malli te prodhohet dhe
konsumohet ne sasite e duhura

 Ne keto raste politika e qeverise mundet ta korigjoje

kete deshtim te tregut.
 Qeverite mund t'i permiresojne rezultatet e tregut

48
 Llojet e ndryshme të mallrave

 Mallrat e ndryshme ne ekonomi eshte e dobishme

te grupohen sipas dy karakteristikave:
 1. A eshte malli përjashtues? A mundet te
perjashtohen njerezit nga perdorimi i mallit?
 2. A eshte malli rival? A e zvogelon perdorimi i
mallit nga nje person aftesine e nje personi tjeter
per ta perdorur ate?

50
 Llojet e ndryshme të mallrave

 1. Mallrat private jane edhe perjashtues edhe rivale

 Psh. Nje akullore eshte perjashtues sepse eshte e
mundur te perjashtohet dikush nga ngrenia e nje
akulloreje, ju nuk ia jepni atij akulloren
 Nje akullore eshte rival sepse nqs nje person ha
nje akullore, nje person tjeter nuk mund te haje
te njejten akullore
 Shumica e mallrave ne ekonomi jane mallra private

51
 Llojet e ndryshme të mallrave

 2. Mallrat publike nuk jane as perjashtues edhe

as rivale
 Kjo do te thote qe njerezit nuk mund te
perjashtohen nga perdorimi i nje malli publik dhe
 perdorimi i nje malli publik nga ana e nje personi
nuk e zvogelon aftesine e nje personi tjeter per ta
perdorur ate
 Psh. Sistemi i mbrojtjes kombetare te nje vendi i
mbron te gjithe shtetasit e vendit ne menyre te
barabarte …

52
 Llojet e ndryshme të mallrave

 Përjashtueshmëria, karakteristika e nje malli me

anen e se ciles nje personi mund t'i parandalohet
perdorimi i ketij malli
 Rivaliteti, karakteristika e nje malli me anen e se ciles
perdorimi nga ana e dikujt pakeson perdrimin nga
ana e dikujt tjeter
 Mallra private, jane edhe perjashtues edhe rivale
 Mallra publike, nuk jane as perjashtues dhe as rivale

53
 Llojet e ndryshme të mallrave
 3. Burimet e përbashkëta
 Nuk jane perjashtuese, ato jane ne dispozicion falas
per kedo qe deshiron
 Jane rivale, perdorimi i burimit te perbashket nga nje
person, e zvogelon aftesine e njerezve te tjere per ta
perdorur

 Burimet e perbashketa tentojne te perdoren ne

menyre te tepruar …
 Qeveria mund ta zgjidhe problemin duke
zvogeluar perdorimin e burimit te perbashket
me ane te normave ose taksave 54
Disa burime të përbashkëta të rëndësishme
Ajër dhe ujë i pastër
 Tregjet nuk e mbrojne
mjedisin ne menyre adekuate
 Ndotja eshte nje eksternalitet
negativ, i cili mund te
kompensohet me normin ose
me taksa Pigoviane …
 Ky deshtim i tregut mund te
shihet si nje shembull i
problemit te nje burimi te
perbashket
 Degradimi i mjedisit eshte
nje tragjedi moderne …
61
 Disa burime të përbashkëta të rëndësishme

Rrugët me trafik të dendur

 Rruget mund te jene ose mallra publike ose burime te
perbashketa
 Nqs nje rruge nuk eshte me trafik te dendur, atehere
perdorimi nga nje person nuk ndikon tek asnjeri tjeter
 Ne kete rast, perdorimi nuk eshte rival dhe rruga eshte
nje mall publik
 Nqs nje rruge eshte me trafik te dendur , atehere
perdorimi i rruges shkakton nje eksternalitet negativ …

62
 Llojet e ndryshme të mallrave

 4. Monopole natyrore, kemi kur nje mall eshte

perjashtues por jo rival
 Jane perjashtuese, eshte e lehte te perjashtohen njerezit
nga perdorimi i ketij malli
 Nuk janë rivale, perdorimi i të mires nga nje person, nuk
e zvogelon aftesine e njerezve te tjere per ta perdorur

 Psh: Rrjeti i gazit, Rrjeti i energjisë elektrike,

Infrastruktura hekurudhore, etj

55
Sistemi i taksave
 Sistemi i taksave

 Qeveria per te permbushur funksionet dhe objektivat e saj

ka nevoje te mbledhe te ardhura nga taksimi
 Kujtoni: Taksa mbi nje mall ndikon ne oferten dhe
kerkesen per ate mall
 Nje takse e zvogelon sasine e shitur ne treg dhe barra e e
nje takse ndahet midis bleresit dhe shitesit ne varesi te
elasticitetit te kerkeses dhe ofertes
 Ne kete teme ne diskutojme per sistemin e taksave,
parimet thelbesore te taksimit …
 Sistemi i taksave duhet te jete edhe efikas edhe i drejte
66
 Sistemi i taksave

 Tatimet dhe Taksat perfaqesojne pagesa te

detyrueshme monetare qe bejne individet dhe
institucionet e tjera te qeveria.

 Taksat direkte

 Taksat te terthorta

68
 Sistemi i taksave

 Taksat direkte jane taksa qe vihen nga shteti

drejtperdrejt mbi te ardhurat e nje personi

 Taksa mbi te ardhurat personale (taksat mbi

pagat, fitimet, interesat)
 Taksat mbi kompanite (taksa mbi fitimet bruto,
taksa mbi pronen (ndertesat, token), kontributi i
sig. shoqerore.

69
 Sistemi i taksave

 Taksat e terthorta jane taksa qe vihet mbi

mallrat dhe sherbimet e blera dhe paguhen si
pjese e cmimeve nga konsumatoret

 Shembuj: Tatim mbi vleren e shtura (TVSH),

taksa mbi karburantin, mbi cigaret, pijet
alkolike, taksa mbi qarkullimin, etj.

71
 Buxheti qeveritar

 Cdo individ apo familje, i planifikon shpenzimet ne

baze te shumes se parave qe ka ne dispozicion …
 Edhe qeveria i planifikon shpenzimet e saj ne varesi
te buxhetit qe harton dhe miraton …
 Ajo programon sesa nga të ardhurat e saj do të
shpenzohen për nevoja të ndryshme të shtetit si për
shembull, për pagat e punonjësve të administratës,
për pensionet, për spitalet, për arsimin, për
mbrojtjen e vendit etj. …

72
 Buxheti qeveritar

 Buxheti qeveritar:

 Te ardhurat: taksat nga të ardhurat personale

dhe të korporatave, doganat, sigurimet
shoqerore, etj.

 Shpenzimet: arsim, mirëqenie, siguri, etj.

73
 Buxheti qeveritar

 Kur arketimet jane te barabarta me shpenzimet, thuhet se

buxheti eshte i balancuar
 Kur arketimet i tejkalojne shpenzimet, atehere thuhet se
qeveria ka nje teprice buxhetore
 Kur arketimet jane me te vogla se shpenzimet, thuhet se
qeveria ka nje deficit buxhetor
 Qeveria e financon nje deficit buxhetor duke marre hua
te brendshme ose te jashtme …
 Kur qeveria ka nje teprice buxhetore, ajo e perdor kete
teprice per zvogeluar borxhet e saj ta papaguara …

74
 Taksat dhe efikasiteti

 Qellimi i nje sistemi tatimor eshte qe te mbledhe

te ardhura per qeverine.
 Por ka shume menyra per per te mbledhur te
ardhura
 Ne kompozimin e nje sistemi tatimor,
politikeberesit kane dy qellime kryesore:
efikasitetin dhe drejtesine
 Nje sistem tatimor eshte me efikas sesa nje tjeter ne
qofte se mbledh te njejten sasi te ardhurash me
kosto me te vogel per tatimpaguesit
75
 Taksat dhe efikasiteti

Cilat jane kostot e taksave per tatimpaguesit?

 Kostoja me e dukshme eshte vete pagesa e takses
 Ky transferim parash nga tatimpaguesi te qeveria
eshte nje tipar i paevitueshem i cdo sistemi tatimor
 Mirepo, taksat imponojne dy kategori te tjera
kostosh, te cilat nje politike tatimore e mire
perpiqet t,i shmange ose t,i minimizoje:
 Humbjet neto qe vijne si rezultat i shtremberimit
nga taksat
 Barren administrative qe bartin tatimpaguesit
kur ata u binden ligjeve tatimore 76
 Taksat dhe efikasiteti

Humbjet neto
 Nje nga dhjete parimet e shkences ekonomike eshte
qe njerezit iu pergjigjen stimujve
 Nqs qeveria takson cajin njerezit pine me pak caj dhe
me shume kafe
 Nqs qeveria takson strehimin, njerezit banojne ne
shtepi te vogla
 Nqs qeveria takson pagat e punes, njerezit do te
punojne me pak dhe do te kene me shume kohe
te lire
77
 Taksat dhe efikasiteti

 Meqenese taksat i shtremberojne stimujt, ato pasohen

nga humbje neto
 Humbja neto e nje takse eshte zvogelimi i mireqenies
ekonomike te tatimpaguesve me shume sesa sasia e
te ardhurave te mbledhura nga qeveria
 Humbja neto eshte mungesa e efikasitetit qe krijon
nje takse kur njerezit shperndajne burimet ne
perputhje me stimulin e takses dhe jo kostot dhe
perfitimet e verteta te mallrave dhe sherbimeve qe
ata blejne dhe shesin

78
 Taksat dhe efikasiteti

Barra administrative
 Barra administrative e cdo sistemi tatimor eshte pjese
e mungeses se efikasitetit qe krijon ai

 Kjo barre perfshin:

 Kohen e shpenzuar per t'i plotesuar formularet …
 Kohen qe duhet per t'i mbajtur shenimet tatimore
per qellime tatimore gjate te vitit …
 Burimet e qeverise per te zbatuar politiken
tatimore …
79
 Taksat dhe drejtësia

 Per te vendosur nje takse qeveria ndjek dy

parime kryesore:
 Parimi i perfitimeve
 Parimi i aftesise per te paguar

81
 Taksat dhe drejtësia
Parimi i përfitimeve
 Ky parim i taksimit konstaton se njerezit duhet te
paguajne taksa bazuar mbi perfitimet qe ata marrin
nga sherbimet e qeverise.

 Nje person i cili merr perfitim te madh nga nje mall

publik duhet te paguaj me shume sesa nje person qe
merr pak perfitim …

82
 Taksat dhe drejtësia

Parimi i aftësisë për të paguar

 Parimi i aftësisë për të paguar,
ideja qe taksat duhet te ngarkohen mbi nje person ne
perputhje me aftesine e tij per te perballuar barren

 Drejtësia vertikale  Drejtësia horizontale

nenkupton qe
tatimpaguesit me aftesi
me te madhe per te
paguar taksat, duhet te
paguajne me shume
nenkupton qe
tatimpaguesit me aftesi
te ngjashme per te
paguar taksa duhet te
paguajne te njejten vlere
83
 Taksat dhe drejtësia

Taksat mund të jenë :

 Taksë proporcionale, nënkupton që tatimpaguesit me të
ardhura të larta dhe ata me të ardhura të ulta të paguajnë të
njëjtën përqindje të të ardhurave
 Taksë regresive,
regresive, nënkupton
nënkupton që
qëtatimpaguesit
tatimpaguesitmemetëtëardhura
ardhura
të larta të paguajnë një përqindje më të vogël të të ardhurave
të tyre sesa tatimpaguesit me të ardhura të ulta
 Taksë progresive, nënkupton që tatimpaguesit me të ardhura
të larta të paguajnë një përqindje më të madhe të të ardhurave
të tyre sesa tatimpaguesit me të ardhura të ulta

85
 Koncepte kryesore
 Eksternalitet
 Perbrendesim i nje eksternaliteti
 Takse Pigoviane
 Mallra private
 Mallra publike
 Burime te perbashketa
 Takse e terthorte
 Takse e drejteperdrejte
 Deficit buxhetor
 Teprice buxhetore 86
.

Faleminderit!

87