Professional Documents
Culture Documents
हस्ताचा पाऊस व्यंकटेश माडगूळकर
हस्ताचा पाऊस व्यंकटेश माडगूळकर
PAUS
by VYANKATESH MADGULKAR
माझे वडीलबं ध ू ग. िद. माडगूळकर हे या काळी औंधाला हाय कुलात िशकत होते .
‘िवनय’ नावाचे एक मािसक औंधाला िनघे , यात यां या किवता छापून ये त. काही
ले ख, गो टीही ये त. याचे मला फार वाटे . थोर माणसांनाच िलिहता ये ते, यांची नावे
छापून ये तात आिण जे फारच थोर असतात, यांची पु तके छापून तयार होतात, हे मला
कळू न आले . सु ट्टी या िदवसांत अ णा िक हईला आले की, ये ताना बरीच पु तके,
मािसके घे ऊन ये त. मला वाचायला िमळे . एकदा ‘का यकुंज’ नावाचा एक सं गर् ह
अ णांनी मु ाम औंधाहन ू मला पाठवून िद याचे आठवते . या सं गर् हातील किवता मी
अने कवार वाचून पाठ के या हो या. ‘िच. यं कटे श यास’ वगै रे िलहन ू खाली ‘अ णा’
अशी सही असले ले हे पु तक अने क वष मी जपून ठे वले ले होते .
दादांनी पु तळी नावाची एक िखलारी कालवड िवकत आणली. ती चां गली गोल
गरगरीत झाली पािहजे , सग या गावात उजवी झाली पािहजे , असे मा या मनाने
घे तले . सकाळ-दुपार पु तळीला घे ऊन मी पडीक राने िहं डू लागलो. सोबतीला
कुरवाड ांची पोरे होती. गु रे पडकात लावून झाडे वघायची. दुपारी िविहरीत डुंबायचे .
ग पागो टी करीत झाडा या सावलीला बसायचे . झोप आली, तर त डावर टोपी ठे वून
झाडाखाली झोपायचे . पाखरांची कोटी तपासायची. ओढ ात मासे धरायचे .
सं याकाळी परत आ यावर जे वन ू दे वळासमोर जायचे . चांदणे असले , तर सूरफाट ा
खे ळाय या, ले झमीचे दोन डाव टाकायचे . जे हा ते हा िफदीिफदी हसायचे .
वडीलधा यांची, बरोबरी यांची िटं गल करायची.
मा ती या दे वळात पोथी चाले . श्रीधराचे ग्रंथ वाचले जात. सगळे आग्रह करीत,
“ यं कटे शा, तू वाच. चां गलं वाचतोस.”
पटावर बसून अं धक ू प्रकाशात पोथी वाचायची. गोपाळ मा तर अथ सां गायचे .
दे ऊळ ग च भरायचे . खाली अं गणात महार, रामोशी, मां ग गदी करायचे .
पोथी सं पली की, प्रसाद वाटला जायचा. रता या या वाळ या काच या, क चे
शगदाणे असे काहीबाही असायचे .
आम या माडगूळ या घराला मोठे अं गण होते . चांदणे असले की, अं गणात सतरं जी
टाकू न घरबार ग पात रं गे.
दादा गो टी सां ग यात फार वाकबगार होते . भु ताखे तां या, चक या या, चोरी-
दरवड ा या आठवणवजा हिककती ते फार रं गवून सां गत. गो टीची सु वात ने हमी
िनसगवणनाने होई. हणजे असे :
“आषाढाचा मिहना. िदवस मावळताना शे टफ या नं यायला िनघालो. आभाळ
भरले लंच होतं . पा बाई या त या या थोडं अलीकडं आलो आिण िझमिझम पावसाला
सु वात झाली. हाद ू बकू या रानात आलो आिण गडद काळोख झाला. पायाखालची
वाट सु टली. चालतोय, चालतोय, चालतोय तरी काळं रान काही आवरे ना. मग मात्र
हबकलो. हटलं गड ा, तू चु कलास बरं का!”
दादांचे िनवे दन फार पिरणामकारक असे . बारीकसारीक तपशील भ न, आवाजात
चढउतार क न, म ये च ग प राहन ू ते गो ट फार चां गली सां गत. उ सु कता िशगे ला
जाई. का या रानातून, िचखलातून, पावसातून आपणही चाललो आहोत आिण एकाएकी
कुणी अनोळखी माणूस मागून ये तो आहे , असे वाटे . पावले ऐकू ये त.
गो ट सं पली, िनजािनज झाली, तरी मला झोप ये त नसे . दादां या गो टीतून बाहे र
िनघायला फार वे ळ लागे .
दादा नसले , हणजे आई गो टी सां गे. श्रावणमासात मा या हातावर चार ज धळे
ठे वून कहाणी सां गे.
“…मावशी या गावी गे ला. ितनं कोहळा पोखरला, िह यामाणकानं भरला. हाती दे ऊन
हटलं , ‘जा बाबा, तु झं नशीब फळलं .’ त या या पाळी आला. कोहळा ठे वला. पाणी
यायला उतरला. कोहळा गडगडत जाऊन त यात पडला. दै वानं िदलं ते कमानं ने लं;
कमाचं फळ अिधक झालं .” आईने सां िगतले या ा कहा यांचा मनावर फार गडद असा
पिरणाम होई. कोव या-कातर आवाजात आई कहाणी सां गे. सा या कहा यांतन ू
माणसाला भोगायला लागणारे दु:ख असे . या या नाना परी असत.
राजाराणी या सुं दर लोककथाही ितला ये त; पण याहीपे ा ती आप या बालपणी या
आठवणी सां गे, या फार फार छान असत. या आठवणींत या घटना सा यासु या असत,
पण यात या य ती िवल ण असत. भु ताबरोबर िनभयते ने चालणारे , िवषारी नागाला
मं तर् टाकू न जाग या जागी िखळवणारे , मं तर् िव े ची साधना करणारे ितचे वडील; ितची
न त्रासारखी सुं दर, गोरीपान, नाजूक, िवल ण मायाळू आिण सोिशक अशी आई; फार
लहानपणी दे व यानी लागले ला, पु ढे घरातून पळू न जाऊन बारा वष तीथयात्रा केले ला
ितचा भाऊ; गोपाळ पाटला या डो यात ध डा घालून खून झा यावर आप या अं गाशी
काही भानगड ये ईल हणून तीन मिहने वै रणी या गं जीत लपून रािहले ले माझे आजोबा
– या य ती कालवश होऊन िकतीतरी वष झाले ली. या कुणाला आ ही पािहले ही
न हते , पण माझी आई या सा या य ती आम या डो यांसमोर िजवं त उ या करीत
असे .
आिण रानमाळात मा याबरोबर ये णारा एक रामा होता, याला िकतीतरी गो टी ये त.
आप या अशा खास भाषे त तो या गो टी मला ऐकवी. याची सां ग याची प त अशी
की, जागोजाग मला फार हसू ये ई आिण मी हसताना बघून तोही दुमताितमता होऊन
हसे . मला हणे , “तु मचे हसू बघून मला हसे ये ते.”
मु सलमानाचा अकब या होता, महाराचा लखू होता, िक हईला राजवाड ा या
दे वडीवर झोपणारा राखणदार बळी रामोशी होता, एक िजं ाचा गु ल या होता. हे सगळे च
लोक गो टीवे हाळ होते . यांनी िकतीतरी लोककथा, आठवणी, िक से ऐकवले आहे त.
मी पु ढे िलिहले ली ती ‘बळीची गो ट’ आिण ‘भानाचे भूत’ या बळी रामोशाने च
सां िगतले या. ‘ याची गाय याली’ ही रामाची वत:ची गो ट आिण ‘फ कड गो ट’ ही
रामाने सां िगतले ली गो ट!
िक हईचे कीतनकार, राखणदार बळी रामोशी, दादा-आई, रामा आिण बरोबरीची पोरे
या सवांनी गो ट कशी सां गावी हे मला सां िगतले .
गाडगीळ, भावे , रे गे , गोडसे यांचा सहवास अधूनमधून िमळे , एरवी रोज भे टणारे
कामतच.
स यकथे चे सं पादक ग. रा. कामत मला वरचे वर जे वायला घे ऊन जात. दादरला एक
लं च होम होते . ितथे के हाही लं चच िमळे . कामतांना मोहरी या व तूब ल ितटकारा
होता. जे वताना पिह यांदा भाजी-आमटीतील एकएक मोहरी ते सा े पाने बाजूला
काढीत. यामु ळे तासभर लागे आिण ते वढ ात बरे च बोलून होई.
घरी धु तले ला कुडता आिण आखूड धोतर असा यांचा साधा वे ष असे ; आिण तरीही ते
पु कळ पु तके िवकत घे ऊन वाचीत. यांचे पाहन ू मी ठाम ठरवून टाकले की, साधे कपडे
वाप न पु तके िवकत यावी.
िचत्रपटकथे चा मोबदला हणून मला एकवार एक हजार पयांचा चे क िमळाला.
यापूवी रे िडओकडून िमळणारे पाचपं चवीस पयांचे चे क बँ केऐवजी मी कामतांकडे वटवीत
असे . हा चे क आ याचे सां गताच यांनी मला गं भीरपणाने सां िगतले , “आता मा याबरोबर
चल. आपण बँ केत खाते उघडू. अस या चे कचे पै से मला दे ता ये णार नाहीत.” ा
सं पादकांनी मला खाते उघडून िदले .
ले खका या सु वाती या काळात याला उ म सं पादक भे टणे एकू ण बरे असते .
आपले पु तक प्रिस हावे यासाठी फार धडपड मला कधी करावी लागली नाही.
थोड ाफार कथा िलहन ू होताच मी ‘अिभ िच’ या िच यांना पत्र टाकू न िदले की,
सं गर् हापु र या कथा आहे त. तु ही सं गर् ह काढावा अशी इ छा आहे . लगे च उ र आले ,
कथा पाठवून ा. पै से िकती हवे त ते ही कळवा. ही भाषा झाली एकोणप नास साली.
सं गर् ह बाजारात यायला एकाव न साल उजाडले . ‘ह ताचा पाऊस’ हा सं गर् ह प्रिस
झाला.
पु णे ,
२० ऑ टोबर, १९६४
– यंकटे श माडगूळकर
अनु क्रम
१. दे वा सटवा महार
२. वडरवाडी या व तीत
३. पडकं खोपटं
४. का या त डाची
५. एकटा
६. पोकळी
७. वसाण
९. ह ताचा पाऊस
चांदणी उगवायलाच राणीने दे वाला जागे केले . मुं डासे गु ं डाळू न आिण घ गडे लपे टून
घे ऊन तो बाहे र पडला आिण चांद या या प्रकाशात याने चावडीसमोरचे पटां गण
झाडून-लोटू न च क केले . धु र याने भरले ले हात झाडून पु हा तो घराकडे आला आिण
लं गोटा घे ऊन अं घोळीसाठी ओढ ाकडे गे ला.
फटफटीत झाले . िदशा उजळ या. सूय उगवून कासरा-अधा कासरा वर आला आिण
तालु या या गावाहन ू ये णा या दे वी-डॉ टरचा छकडा तडव या या वे शीत िशरला.
सामो या आले या पाटील-कुळक यांनी उपर याचे पदर साव न रामराम केला.
छकड ात त याशी टे कू न बसले या पोरसवदा डॉ टरने तो गु मीतच वीकारला. तो
खाली उतरला नाही. पाटील-कुळकणी आिण गावातली काही िरकामटे कडी आिण चौकस
मं डळी छकड ामागून चालू लागली. छकडा चावडीपाशी ये ऊन उभा रािहला.
पांढराफेक शट, लांडी चड्डी आिण बूट-पायमोजे घातले ला डॉ टर साहे बी टोपी हातात
घे ऊन खाली उतरला. आजूबाजूला उ या असले या महार-रामो यांनी अदबीने वाकू न
रामराम घातला. दे वाने ही ‘जोहार’ हटले . या सवांदाखल डॉ टरने साहे बी टोपी
घातले ला हात छाताडापयं त वर ने यासारखा केला.
मातं डा चौगु याने जागोजाग शाई या डागाने डागळले ले जाजम आिण गादी-
त या यांची बै ठक चावडीत घातली होती. लाकडी ठोक यात तांबड ा आिण का या
शाईने भरले या िचनीमाती या पांढ या दौती आिण काळी-कुळकुळीत मऊ वाळू ठे वली
होती. िनरिनरा या बु कांचे द तर, ळ, सारे काही िजथ या ितथे यवि थत होते .
रावसाहे ब आत जाऊन बसले आिण पाटलांना हणाले , “हां पाटील, आटपा बघू!
दुपार या आत काम उरकलं पािहजे .”
पाटील गडबडीने चावडी या जो यावर आले आिण यांनी हाळी िदली, “अरं , तराळ
हाय का हाई जा याव?”
वा तिवक दे वा चावडी या पायरीला लागून बसून असायचा; पण पलीकडे उ या
रािहले या आकारामने याला हळू च बाजूला बोलावून घे तला आिण तो हणाला, “ले का
दे या, तं बाकू तरी दे िचमटभर.”
दे वाने फाट या अं गर या या िखशातून तं बाखूची िपशवी काढली आिण ित यात
मनगटाइतका हात क बून तं बाखू आिण पत्रसाची चु याची डबी बाहे र काढली. तं बाखू
त डात टाकू न चार श द बोले पयं त पाटील कोकललाच.
तसा आकाराम हणाला, “अरं दे वा, पळ! पाटील लागलाय ब बलायला.”
दे वा गडबडीने आला आिण हणाला, “जी, मी दे वा हाय हवं हातं च.”
“कुठं गे ला हुतास मरायला?” पाटील खे कसला. “जा, सम ा घरोघर जाऊन सां ग जा,
तानी पोरं घे ऊन चावडीव यायला. पळ!”
छकडा गावात िशर यापासूनच गावात या बायकांत धावपळ सु झाली होती. जी-
ती दुसरीला याले या आिण काळजी या वरात हणे , “अगं ाडा, डागदार आलाय
फोड ा काडनारा. मा या सुं दरीचं कसं हुयाचं गं बया?”
दे वी काढणारा डॉ टर आला की, गावात या कुण यां या अडाणी बायका हमे शा अशा
हवालदील हाय या. दे वी काढून घे त यापासून काही फायदा होतो या यावर यांचा
मु ळीच िव वास न हता. उलट या टोच याने पोरगं आठ-पं धरा रोज िबनताप आजारी
पडतं , दे व दे वऋषी बघावे लागतात; यात एखा ा वे ळी पोर गमावते सु ा! – अशी
यांची समजूत अस याने होता होईल तो टोचून यावयाचे या टाळत. हाक मारायला
आले या तराळाचे चार-चार हे लपाटे झाले , तरी टं गळमं गळ करत आिण िबचा या
तराळाचा मात्र हे लपाट ाखाली झडू फुटतो!
या िदवशीही तसे च झाले . झाडून सा या घरी जाऊन दे वाने ‘तानी पोरं घे ऊन यान
चावडीवर चल यास’ सां िगतले आिण पु हा ये ऊन तो चावडीनजीक बसला; पण घं टा-
दीड घं टा झाला, तरी चार-सहा बायकासु ा पोरे काखे ला मा न चावडीवर आ या
नाहीत. हा दे वीडॉ टर अगदी पोराटकी होता आिण या सं थानी खा यात अगदी न याने
कामाला लागला होता. मूळचा जरा उ ानखाट वभावाचाच. लवकर-लवकर कोणी ये त
नाही हे पाहताच तो पाटलावर गु रगु रला, “पाटील, काय हरामजादी माणसं आहे त या
खे ड ाची! गावावर तु मचा काही दाब िदसत नाही.”
यावर पाटील केवळ लाचारीने हसले आिण पु हा जो यावर उभे राहन ू ओरडले , “अरं
ए तराळ!”– म ये यांनी एक-दोन झकास िश या हासड या – “राजावानी बसून रािहला
आहे स ले का. या माणसा नी का तु या बानं हाका माराय या का?”
“जी, सम ां नी सां गन ू आलु या मगाच.”
“कथा क नगं स लई. सम ांना होरं घालून घे ऊन ये . सरकारी इनाम खाता ये काय
बापघरची पड हणून हय रं ? चु कार कुठला, ऊठ!”
दे वा पु हा काठी आपटीत चालू लागला. पु हा घरोघर ‘तानी पोरं घे ऊन चावडीवर
चल यास’ सां ग ू लागला.
िदवस डो यावर आला. ऊन रणरण क लागले , तरी मोक या पोटाने दे वा िहं डत
होता. तशा घाईतही एका-दोघा बहा रांनी या या हातात कु हाड दे ऊन लाकू ड फोडून
घे तले होते आिण ‘सांजचं भाकरी घे ऊन जा’ हणून सां िगतले होते . यात दे वाचा वे ळ
मोडला होता आिण श्रमही झाले होते . सग या गावात फेरी झा यावर दे वा पु हा
चावडीपाशी आला.
दर यान, पाटला या घरी जाऊन डॉ टर क बडी खाऊन आला होता आिण गादीवर
ऐसपै स तं गड ा पस न पांढरी िबडी फुंकत होता.
पोटात काही नाही. उ हाने जीव कावले ला. दे वा िहं डून-िहं डून पे काळला होता.
िभं ताडा या सावलीत तो हु श क न बसला. याचा काळा चे हरा उ हाने अिधक करपला
होता आिण अं गातले फाटके कुडते घामाने थबथबले होते .
“दे या!” पु हा पाटील कोकलला.
“जी.” काढून घे तले ले मुं डासे पु हा डो यावर ठे वून उठत दे वा हणाला.
“आता या दोन-चार व यां वरनं जाऊन ये . वरलीकडली धायगु ड ाची व ती,
बाबराचा मळा आन् खा लीकडली सं तु तु कारामाची, रामा कांब याची, सम ा व यां वर
जाऊन ये . पळ!”
या सा या व या गावा या चारी बाजूला िवखु र या हो या. गावापासून हरघडी
हे लपाटे मारायला नकोत, हणून काही शे तकरी आप या रानातच घर क न रािहले होते .
ितकडे जाऊन यायचे हणजे बराच तकाटा होता, पण तो घे णे दे वाला भाग होते . दमले -
भागले ले पाय ओढणे प्रा त होते . ती सरकारी नोकरी होती. तो पाटलाचा हुकू म होता.
गावाबाहे न वाहणा या ओढ ात दे वाने चूळ भरली. थं ड पाणी ढोसले . यामु ळे या या
पोटात भु केने चाव याचे थांबले . याला थोडी हुशारी आली. मग तो आडरानाने व या
वधू लागला.
धायगु ड ा या व तीवरला बाळा धायगु डे या यावर खे कसून हणाला, “अरं जा
डागदारा या! कुनी बायकामानसं हाईती व तीव हनून सां ग. समदी गे याती पं ढरीला
वारीपायी!”
दे वा परत िफरला आिण बाबरा या म यात आला. ते हा बाबराची बायको
फणका यानं हणाली, “जा, सां ग जा डागदाराला. हनावं , तानं पोर घे ऊन ततपातूर
यायला कोन मोकळं हाई इथं ! िमर या कोन तोडं ल? या डागदाराचा बा का पाटलाची
कारभारीन?”
ग प होऊन दे वा सं तु तु कारामाकडे गे ला. तो मोटे वर होता. दे वाने वदी दे ताच तो
हणाला, “बराय, बगाय ईल. पर दे वा, हाकडं ये वाईसा. चार मोटा घालीव. मी वाईच
वरलीकडनं जाऊन ये तो.”
यावर दे वा कळवळू न हणाला, “तसं नगाजी पाटील. तकडं काम हाय मला.
अ मलदार जीव घील माजा.”
“अरं , कुटला अ मलदार! सां गाय ईल ये ला. हां ग धर ही वडनी आन आसूड.”
दे वा मोटा घालवू लागला. ‘आ ा ये तो’ हणून गे लेला सं तु तु काराम पाच-पं चवीस
मोटा घालवीपयं त परत आला नाही. तो आला ते हा दे वाची सु टका झाली.
शे वटी पु हा फुकट पायपीट क नच दे वा गावात आला ते हा पार ितसरा प्रहर झाला
होता. दे वाचे काळे कातडे उ हाने तापले होते आिण पायाचे पं जे ठणकू लागले होते .
तो चावडीपु ढे आला आिण डागदाराला हणाला, “सम ा व तीत जाऊन आलो. ते
धायगु ड ाची आन् बाबराची मानसं गे याती गावाला…”
डॉ टरचा पारा चढला होता. तो िपसाळ या कु यासारखा दे यावर ओरडला, “बकबक
बं द कर. धे डाची जात ले का! तू गे ला नसशील व तीवर. मला मािहती आहे . कुठं पान-
तं बाखू खाऊन चार ग पा हाणून आला असशील. हरामजादा! मला बनवतोय!
सकाळपासून मी इथं कोकलतोय आिण दहा-पाच पोरां िशवाय पोर आलं नाही चावडीत.”
यावर दे वा हणाला, “अ ना यान, मी सम ां नी सां गन ू आलोया सरकार!”
“चूप! मग् रासारखा उलटी उ रं करतोयस आणखी. हरामखोर! उठता-बसता
लाथाडायला पािहजे तु हा धे डांना, हणजे सु तासारखे सरळ याल.”
डॉ टरचा आवाज भलताच चढला. चावडीवर उभा राहन ू तो कैकाड ासारखा ओरडू
लागला. वाईटसाईट िश यांची लाखोली याने िबचा या महारां वर वािहली. चावडीत
आजूबाजूला बसले ली पाटील, कुळकणी इ यादी मं डळी साहे बा या या सरब ीने
आ यारी का िब यारी झाली. चावडीत काय भानगड आहे , हणून गावातले बघे जमू
लागले , तसतसा साहे बाचा आवाज सपाट ाने चढू लागला.
काठी या टोकावर टे कले या दो ही हातां या पं जावर हनु वटी ठे वून दे वा टक लावून
साहे बाकडे पाहत होता. बघता-बघता याचे डोळे वटारले , तांबडे -लाल झाले . नाकपु ड ा
फुरफु लाग या. दातावर दात घट् ट बसले . आिण दं डांना कापरे भरले . डागदार ओरडला,
“ऐकतोस काय भँ चोत!”
दे वा सट याने खाली वाकला आिण पायातले धु ळीने भरले ले तु टके पायताण उपसून
घे ऊन ओरडला, “अरं ए बांबली या, चावडीचं जोतं उत न खाली ये . िश या दे नारं तु जं
थोबाड फोडतो ा तु ट या जोड ानं !”
यानं तर आता काही िदवस लोटले आहे त. म यं तरी दे वा सटवा महार, राहणार मौजे
तडवळे यास सं थानी पोिलसांनी पकडून ने ले आहे . डॉ टरने या यावर केले ली
फौजदारी यायासनाने मानली आहे . दे वा तु ं गात आहे .
राणी मोलमजु री क न पोरे बाळे जगवते आहे . तराळकी दुस या महाराकडे गे ली आहे .
तडवळे गाव यवि थत नांदते आहे .
–आिण दि णी सं थानातील लहानशा सं थानात तडवळे नावाचे आठ-नऊशे
लोकव तीचे लहान खे डे आहे . ितथ या दे वा सटवा महार या स जन महाराचे काय झाले
याची िबलकू ल मािहती नामदार बाबासाहे ब आं बेडकर यांना नाही आिण ती कधी होईल
याचाही सं भव नाही!
२
वडरवाडी आिण नायगाव यांची ताटातूट ‘धांडूर’ ओढ ाने केली होती. ओढ ाचे
वै राण वाळवं ट तु डवून अलीकडे आले की, नायगावातला माणूस वडरवाडीत ये ई.
नायगावाहन ू पं ढरपु रास जाणा या मोटारर या या कडे ला पाच-पं चवीस झोपड ा िन
ओबडधोबड बां धणीची घरे एवढाच वडारवाडीचा पसारा होता. उिकरडे हुसकत असले ली
क बडी, िभं तीलगत उकीर काढून यात शे पट ा चावीत पडले ली कुत्री, ते ल लावले या
उिडदासारखी काळीशार पोरे ; उघडीनागडी, बै दुलाने खे ळत असले ली, धट् ट ाकट् ट ा
बाया; डो यावर केळी घे ऊन झ याला पा याला िनघाले या, हातारे कोतारे वगळू न
उमदे बापई चांदणी उगवायलाच ह यारे घे ऊन कामाला गे लेले – असे ितथले वातावरण.
र या या अगदी कडे ला कडुिनं बाचे एक िहरवे गार झाड. नवखा प्रवासी ने मका या
झाडा या फांदीला अडकवून ठे वले या लांड याकडे पाही. अजदा लांड याचे पडा भ न
टां गले ले धूड; कुठे गोळीची खूण नाही की कुठे फरशी कु हाडीचा घाव नाही, असे .
कुतूहल जागे होई. य िनं बा या सावलीतच एक झोपडी होती. ित यापु ढे कुडा या आत
काही मढरे होती. यातला एक रगे ल िजं गाडा मढा ल वे धन ू घे ई. या या म तकावर
वळले ली मनगटासारखी िजं गे पािहली की वाटे , हा एका जोरा या धडकीने तटसु ा
पाडील झोपडीत ल ीचा गाड यामड याने थाटले ला सं सार होता.
एका वषामागे ल ीचा हातारा बाप आिण नवतीने रसरसले ली ल ी एवढे च मानवी
जीव या झोपडीत होते . हातारा स री या पु ढे गे ला होता. सु तकी पे लायची ताकद
या या मनगटात रािहली न हती. िदवसभर मढरे घे ऊन काटक हातारा रानोमाळ िफरे
आिण कडूसे पडायला सरपणाचा भारा डो यावर घे ऊन परत ये ई. ल ी िदवसभर िहं डून
शे ण गोळा क न गोव या थापी. वा या-उद या या बायकांना िवकी. दोन जणांचा सं सार
रगाळत चालला होता.
ल ीची अं गलट बापाप्रमाणे च मांज या खडकासारखी कठीण होती. रं गाने मात्र ती
उजळ यामल होती. नीटस बां याने आिण रसरस या नवतीने वडरवाडीतली तरणीबांड
पोरे ित यासाठी जीव टाकीतच, पण नायगावातली पाटला-दे शमु खांची पोरे ही
वडरवाडीभोवती घोटाळत. दुपार या र ख उ हात ल ी ओढ ावर केळी घे ऊन जाई. ही
वे ळ उनाड पोरे ने मकी गाठत. लं गोटा कसून डोहावर िवटकरी या तु कड ाने मांड ा
घासताना यां या लाव या भराला ये त –
तु या वानीचा लं बू पाडाचा
रंग होईल याचा िफका िफका
अशा वयामधी माल िवका!
पण हाता या या निशबी ह याचा चां गुलपणा फार िदवस बघायचा न हता. एके
िदवशी समोर या िनं बा या बु ं याला टे कू न बसले या हाता याने ितथे च डोळे िमटले .
ऊर बडवत ल ी धावली आिण बापा या प्रेतावर पडली. ह याचे काळीज ल खकन
हलले . धडपडून उठू न याने कुडा या भोकातून पािहले . हाता याचे गु ण आठवून ल ी
ऊर फुट याजोगी रडत होती, जिमनीवर लोळत होती. केस िपकले या पो त वडारणी
ितला आवरता-आवरता आपणच फुंदत हो या. भावकी पु ढ या तयारीला लागली.
भे दरले या काळजीने उघडीवाघडी पोरे अवतीभोवती उभी होती.
हाता या या मरणापे ा ल ी या ओरड याने च ह याला अिधक दु:ख झाले . ितला
अशी ओरडताना याने कधीच पािहले न हते . ग यातले दावे तोडावे आिण ल ी या
पु ढ ात जाऊन ओरडावे हणून याने ताडकन झे पसु ा घे तली, पण ती कशीबशी दोन
फुटां वर गे ली. ग याला िहसका बसून तो पु हा िठकाणावरच रािहला आिण ितथे च
धडपडत तो क णपणाने एकसारखा ओरडू लागला.
बांब ू आले . वै रणी या पढ ा आ या. पांढ या कापडाने झाकले ला हातारा घे ऊन चार
जवान वडारांनी पाय उचलले . काही जण उघडे बोडके मागून चालले . “या आबा!” असा
हबरडा फाडन ल ा या यामागन जा यासाठा धडपड लागला. ह याने धाडकन आपले
अं ग जिमनीवर टाकू न िदले .
आठ-दहा िदवस गे ले. ल ीचे सु जले ले डोळे ओस लागले . आतापयं त झोपडीत िदवा
लागत न हता की चूल पे टली न हती. कुणी माउली जे वण घे ऊन ये ई. मनात असले , तर
ल ी एखादा घास घे ई, नाहीतर कुणी लूतभरे कुत्रे ह या या दे खत िबचकत ये ऊन कैक
िदवसांची भूक शमवी. पोरे टोरे मूठभर गवत ह या या पु ढे टाकीत.
आणखी काही िदवस आले िन मावळले . उभी वडरवाडी पाठीशी लाग यासारखे
ल ीला वाटू लागले . ये रवाळी उठू न ितने चार भाकरी भाजून बां धन
ू घे त या, आकडी
खां ावर टाकली आिण “धा िदस झालं बां धन ू पडली माझी सोनी!” असे पु टपु टत मढरे
सोडली. ल ीचे दु:ख ओसर याचे पाहन ू ह याला बरे वाटले . ‘अगं , एकली झालीस
हणून काय झालं ? तू का वा याबामनाची है स? या मनगटांनी लांडगा धरला ये ला
कुनाचं या? कुठं बी कामधं दा करशील, तर पै याची रास पाडशील, असे ल ीला
समजावावे ’ असे ह याला वाटले आिण बोलता ये त असते , तर याने ते सां िगतले ही
असते .
रानात ह या मनसो त बागडला. तालीवर या िचं चेखाली ल ी कुणा बा याशी
बोलत होती. ह याला हा माणूस नवीन वाटला. ल ीशी एवढ ा सलगीने वागणारा हा
कोण िट कुजी हणून याने वाकड ा माने ने याला तीनतीनदा याहाळले . तो
हाडापे राने खै रा या गाठीसारखा भरला होता. कोच काढले या पट याव न आिण लाल
छाटणीव न गडी मोठा चै नी असावा असे ह याला वाटले . ल ीसं गे तो छटे ल जवान
रं गात ये ऊन हसतिखदळत होता. ल ीचा मु खडाही खु लला होता. ‘कुणी का असे ना
बापडा, ल ीला पसं त असला हणजे झालं !’ असा पो त िवचार क न ह या पु हा
बाभळीचा पाला ओरबाडू लागला. कडूसे पडले आिण रानातली चटसारी गु रे ढोरे घराकडे
गे ली तरी ल ी आिण ितचा नवा मै तर तालीवरच होती.
आिण यानं तर का याचा पायं डा ल ी या घरी पडले ला िदसू लागला. झकपक कापडे
ले वनू तो हमे शा वडरवाडीत रगाळू लागला. ल ी या आिण या या ‘िशन या’चा
बोभाटा सा या वडरवाडीत झाला. बाप गे यापासून घु मी झाले ली ल ी कोकाटीसारखी
कलकलू लागली. का याने आणले या साड ा ने सन ू िभं गरीगत िफ लागली. जवान
का या वडर फाडी या कपरीगणीक िमळिवले ले पये ल ी या ओंजळीत ओतू लागला.
नाना ढं ग करायला िशकले ली ल ी आता ह याकडे ल दे त नसे . याला कधी तु कडा
चारत नसे का कुरवाळीत नसे . का यासाठी गोडधोड कर यात, याला दगडावर या
खाणीवर जे वण पोहोचिव यात गक असे . मु या ह या या िजवाला ही गो ट घशात
अडकले या बाजरी या कुसळासारखी सलू लागली. ‘तळहाता या फोडासारखी
सां भाळणारी ल ी आपणाला िवसरली! कोण कुठला का या. ना गावचा ना िशवे चा! धड
ल नाचा दादलाही नाही. या यावरनं फुका जीव ओवाळू न टाकतीया!’ असे याला वाटू
लागले . यात एकदा-दोनदा उगीचच का याने या या िजं गाडावर वे ळूचे सटके मारले .
‘माजून िट कार झालं य नु सतं . कापला, तर गावजे वनाला पु रे ल.’ असे हणून वहाणे सकट
दोन-चार लाथा घात या. आधीच िबघडले ला ह या यामु ळे जा त कावला.
का यािवषयी या या मनात े ष भ न रािहला. का या-ल ी या आषु कमाषु काचे न या
न हाळीचे पिहले िदवस जोरात गे ले, पण लवकरच ल ी या निशबाने पलट खा ली.
ह याला का या या वागणु कीची िशसारी आली आिण ल ी या कपाळाचे दु:ख बघून तो
मनात कुढू लागला.
र ख उ हात तळपत खाणीतले दगड फोडायचे काम क न िशणला-भागले ला का या
ल ीची भाकरी खा यासाठी नीट कधीच ये त नसे . आ या पै शाची भर आधी सु लेमान
कलाला या दा दुकानात. झोकांड ा खात, िश या दे त कडूसे मावळ यावर तो
वडरवाडीत ये ई. कुणालातरी ये डेवाकडे बोले . ‘पे लेले’ आणखी काही जण असले , हणजे
भांडण-मारामा या होत. छ नीने दगडा या कप या उडा यात, तसे एका-एका या अं गाचे
तु कडे उडत. फुल या पळसागत र ताने लाल झाले या का याला ल ी ओढून घरात
आणी. खा यािप याचे यान याला राहत नसे . बडबडत, रडत तो नशा सं पेपयं त पडून
राही. सं पली हणजे वखवख या पोटाने सापडे ल ते वचावचा खाऊन घे ई.
ल ीचा मार तर एक िदवस चु कत नसे . माज या रे ड ासारखा का या िपऊन तर
झाला हणजे घरी ये ऊन ितला हमे शा लाथा घाली. ित या हं बरड ाने ह याची परड ात
तडफड होई. कैक वे ळी का याने फेकू न मारले या व तूने ल ी र तबं बाळ होई आिण
गु रासारखी ओरडे . नाहीतर काय करील? िजवं त लांडगा पकडणारी पहाडासारखी ल ी
का या आ यापासून वाळ या िचपाडासारखी झाली होती. ितची म ती, ितची रग
कुठ याकुठे मावळली होती. िपसाळले या लावे सारखी ल ी आता अ ला या
गाईसारखी झाली होती. आता ती पूवीप्रमाणे ह याकडे ल दे ऊ लागली होती. रानात
गे ले हणजे ढाळा सोडून ह या ल ीपाशी जाई आिण लािडकपणाने ितला ढु या मारी.
या या का याकरं द लोकरीत बोटे खु पसून ल ी याला जवळ ओढी. या या पाठीवर
डोके टे की, ढळाढळा रडे आिण हणे , “ह या, आबा हुता तवा कुनाची पाच बोटं लावून
िघतली हाईत अं गाला अन् आता ो ‘परवीस’ रोज गु रासारखा मारतोय. कसं रं माझं
कपाळ! कवा रं जायाचा ा वनवास?”
या िदवशी सं याकाळ झाली. मढरांची खांडे मुं ड ा खाली घालून घरी परतू लागली.
ल ीने पाडले ला बाभळीचा ढाळा ह या ओरबडत होता. बां धावर बसले या ल ीने टाळी
मारली. ग यातले घु ं ग वाजवत ह या धावत आला. चगळचोथा खाऊन फुगले ली मढरे
तु तु धावत आली. िपं परणी या ढा यांचा भारा डो यावर घे तला, ढाळे पाडायची लांब
आकडी खां ावर टाकली आिण ल ीही घराकडे िनघाली. आखूड शे पट ा हालवीत,
फुसफुसत मढरे चालू लागली.
कडूसे मावळले . िन या आभाळातून वडरवाडीवर चांदणे गळू लागले . ल ी या
िलं बाखाली कवडशांनी गािलचा िवणला. पानांतन ू िझरपले या चांद याने टां गले ला
लांडगा िचट ा वाघ झाला. मढरे गु ं तवून ल ीने कवाड उघडले . जा यावरला लामणिदवा
पे टला, चूल पे टली, वां याचे कोरड ास गाड यात रटरटू लागले ! दे वळासमोर या
पटां गणात पोरे सूरपाट ा खे ळत होती. हातारी वडारे िपं का टाकीत थापा मारीत होती.
उमे दवार गड ांनी हलगी या कडकडाटात ले झमीसाठी िरं गण धरले होते .
पाय दुमडून बसले ला ह या िलं बावर या लांड याकडे बघत होता. ‘पाच-पाचशे
मढरां या खांडांची दाणादाण उडवणारा, कोवळी मढरं दाढं खाली रगडणारा बहा र आज
िलं बाला उलटा टां गलाय! कावळे -िचम या या या अं गावर िबनघोर उड ा मारत
आहे त. असं च आप या ल ीचं ही झालं आहे .’ असे िवचार या या मनात ये त होते की
काय न कळे . डोळे िमटू न तो सं थपणे बसून रािहला.
कुणा यातरी उचकीने आिण पायरवाने याने डोळे उघडून पािहले . अं गावर िचं या
ल बत असले ला का या सावलीबरोबर झोकांड ा खात झोपडीत िशरला.
हे रोजचे च आहे या समजु तीने कान फडफडून ह याने पु हा डोळे िमटले !
“आज िदवसभर कुठं गे ली होतीस?” लालबु ं द डोळे अधवट उघडून िझं गले ला का या
बोबड ा श दांत ओरडला.
“गे ली होती मसणात.” वै तागले या ल ीने िपतळीत भाकरी ठे वीत उ र िदले .
“मी आता नगु सा झालु या गं तु ला. पाटला-दे शमु खाची पोरं बिघतलीस हवं ?”
ह याची गु ं गी साफ उडाली. अं ग झाडून तो उभा रािहला आिण लामणिद या या मं द
प्रकाशात काळासार या िदसणा या का याकडे रोखून पाह ू लागला.
“जात वडराची आिण आ कड मालगु जराची! काय ढं ग करतीया! काय रं ग करतीया!
ढालं वाडी या तमाशात चां गली सोबसील!”
ल ीने धु सफुसत िपतळी आन् पा याचा लोटा पु ढे ठे वला. कुड या या बा ा साव न
बडबडत, िश या दे त का या घ गड ा या घडीवर बसला आिण भाकरीचा तु कडा न
मोडताच िशवी हासडून उठला. लाथे या ठोकरीने याने िपतळी उडवली. वां याचे
कोरड ास आिण बाजरीची भाकरी सा या रानोमाळ झाली.
“हे कोरड ास नगं मला. सागु ती पायजे ! का या वडार हं जे काय बय याचा तराळ
का नाईक तु कडं मोडायला! आता या आता जा अन् कुठं बी जाऊन सागु ती आन. ऊठ!”
“कुठनं घालू तु या मढ ावर सागु ती?” िचडले ली ल ी ओरडली, “िमळाले ला पै सा
कलाला या घरात घालतु यास अन् हासहन ू खा ये यात डुकरागत लोळतु यास.
उघडीवाघडी हुते हणून तु जी सावली घे तली. तर तूच लागलास आगीत जाळाया. भं ड
पडलं तु या गु णाचं ! मी हणून राहतीये तु यासं गं!”
उलट ा उ राने िडवचले ला का या झपाट ाने पु ढे झाला आिण याने सणाणून
ल ी या थोबाडात हाणली. ितरीिमरी ये ऊन ल ी खाली कोसळली.
“कुनाला हागारी बोलतीस? टाकीन बरगड ा मोडून. जीव घीन तु झा!” हातवारे
करीत तो मोठमोठ ाने ओरडू लागला, “सागु ती हाई मग दारात कशाला ठे वलास ो
मढा? आता यची मुं डी छाटतो. सागु ती नाही कशी?”
आिण खरे च कोप यातली कु हाड घे ऊन ती पाजळीत तो बाहे र ये ऊ लागला.
“थांब, चांडाळा.” का या या अं गावर धावून जाऊन ल ी ओरडली, “त डचा घास
काढून पोट या ले करागत याला वाढवला यो तु या तलपं ला यावा हणून काय रं ?”
आिण या या हातातली कु हाड काढून घे ऊन ितने ती बाहे र िभरकावली.
का याचा पारा भलताच भडकला. दात-ओठ चावत याने एक अ सल िशवी हासडली
आिण ल ी या हनु वटीवर ठोसे लगावले .
“मे ले, मे ले गं ऽ आई!” अशी िकंकाळी फोडीत ल ी गाड या या उतरं डीवर
कोसळली. सारी गाडगीमडकी धडाधड ढासळली. मु ठी-दोन मु ठी ठे वले ले धा य,
ितखटमीठ सा या घरभर उधळले .
“माजलीया. मला बोलतीया. मा या अं गासं ग झटतीया. घे तो जीव तु जा.” का याने
मणाची सु तकी उचलली.
–आिण इतका वे ळ हा प्रकार बघत असले ला ह या एकदम उसळला.
िहस यासरशी याने दावे तोडले . मुं डी खाली घालून तो वे षाने चालून गे ला आिण
का या या गु ड यावर आप या कणखर िजं गात असे ल-नसे ल ते वढे बळ एकवटू न याने
धडक मारली. नारळ फुटताना हावा तसा आवाज झाला. आ यं ितक वे दने ने ओरडत
का या खाली कोसळला.
पु हा सरासरा ह या मागे सरला आिण धावत ये ऊन याने पु हा कळवळत पडले या
का या या डो याला माग या बाजूने धडक मारली.
कृ ण-अ टमीला द ांडी फुटावी तसे का याचे टाळके फुटले आिण ह याचे म तक
शदरू फास यागत लालभडक झाले !
पण मातं डाची तालीम आिण रा या-भा याची एकजूट पाहन ू काही मां ग मनात जळू
लागले . िशवाय कसे ही क न रा या-भा याला पु हा एक न होऊ दे यासाठी पोलीसखाते
जाग क होते च. यांनी काही मां गांना मिलदा चा न मु ाम या कामिगरीवर ठे वले होते .
यां या कारवाया चालू झा या. एकाएकाला वे गवे गळे गाठू न यांनी यां या मनात
वाईट-वाईट भरिव याचा धोशा चालवला; आिण एके िदवशी या ितघांचीही डोकी
िफरली. बु ी चळली.
रा याला वाटू लागले , ‘भा या या मनात काळे बे रे आहे . मातं डाला मा याएकी
खोटे नाटे सां गनू , या या बालबु ीला भूल पाडून तो मा यापासून वे गळा करणार.
आजपयं त याची सारी कमाई मी िगळली आहे . याचा डाव या या मनात आहे . एके
िदवशी तो माझे तु कडे करणार!’
ू पाजून वाढवतो. बापा या
भा याला वाटू लागले , ‘हे सापाचे िप लू आपण दध
सां ग याने हे पोरगे एके िदवशी मा यावरच िबथरणार आिण माझा िनकाल लावणार.
नाही नाही हणाले , तरी रा या या गाठीला दहा-पाच हजारांची माया असे ल. ती तो
सु खासु खी का दे ईल?’
मातं डाला वाटू लागले , ‘उगीच भावा या पोराला कोण एवढी माया लावं ल?
भा या या मनात डाव आहे . मला आिण बाबाला कुठे तरी गु ात अडकवून तो एकला
सगळे घशात घालणार आहे . पण एखा ा िदवशी या मातं डा या हाताने च याचा मु डदा
पडे ल!’
ितघे ही नमून वागू लागले . भा याब ल रा या आिण मातं डा या मनात आिण
मातं डाब ल भा या या मनात अं देशा ये ऊ लागला. बोल यात डाव ये ऊ लागले . नजरे त
खु नशीपणा िदसू लागला. ितघे ही पे टू लागले . यात िव नसं तोषी इं धन टाकीत होते च!
चार लोकांदेखत मातं डाने हा पण केला आिण सा या मां गवाड ात खळबळ माजली.
मातं डाचे बोलणे हणजे पोकळ ग पा न ह या आिण सु खासु खी मातं डा या हाती
सापड याएवढा भा याही क या गु चा चे ला न हता. ‘मी’-‘मी’ हणिवणा यांना याने
आजपयं त बोटां वर खे ळवले होते , ितथे ओठ िपळले तर दधू िनघे ल अशा पोराची काय
पत्रास! काही का असे ना, पण या आठ िदवसांत काहीतरी घडून ये णार होते , हे न की!
कोणी हणे , मातं डा भारी ताकदीचा असला, तरी कोवळा पोर आहे . भा या याला बधणार
नाही. कोणी हणे , भा या मोप छातीचा असला, तरी ‘झाले ला’ गडी. न या दमा या
मातं डापु ढे याचा िनभाव लागणार नाही. उलटप ी कोणी असे ही हणत की, अरे ,
रागा या तावात माणूस बोलून जातो. सां गन ू सव न एखा ाचा जीव यायचा हणजे
काय वे ड आहे ? आिण िकतीही झाले , तरी चु लते - पु तणे च ते ! उ ा एक होतील. लोक
काही का हणे नात, पण रा या, भा या आिण मातं डा प के जाणून होते की, आता हे
भांडण कुणाचातरी मु डदा पड यािशवाय थांबत नाही. अशात तीन-चार िदवस गे ले आिण
भा या एकाएकी कुठे परागं दा झाला! पाच, सहा, सात िदवस झाले , तरी तो कुणा या
नजरे ला पडला नाही. तो नाहीसा झा यापासून पायावरचे केस िनघतील एवढ ा धारे ची
कु हाड खां ावर टाकू न मातं डा या या मागावर िहं डला, पण याला सावट आला
नाही. आठवा िदवस उजाडला, तरी मातं डचा पण पु रा झाला नाही; पण याचे याला
काही वाटले नाही. उलट तो याला- याला सां गत िहं डू लागला, “माझा पन आपसूकच
पु रा झाला. भा यानं त ड दडवनं हे च मदाचं मरान!” आिण या दमातच तो दुपारपयं त
िहं डला.
िटपूर चांदणे पडले होते . गार वारे नां गरटीत या ढे कळाव न िभरिभरत होते .
झापाशे जार या वाघरीत शे स वाशे मढ एकमे कां या अं गाशी िबलगून दाटीवाटीनं ,
फुसफुसत बसून रािहले होते आिण तशा कडा या या थं डीतही ते वढ ा जागे त िवल ण
उबारा भ न रािहला होता. पलीकडे च गु रापु ढचे , शे णघाणीत मळले ले सरमाडाचे चगळ
होते आिण यात उबीला अं गाचे वे टोळे क न िश या पडला होता. आसपास चार-सहा
मै ल गाव नाही अशा या एकलक ड ा व तीवर िश या आप या खा या भाकरीला
जागत होता. याचे मु ाम कापून लांडे केले ले कान सावट घे यासाठी उभे होते आिण
झोपे ने भारावले ले डोळे दरू वर पसरले या या चं देरी िशवारात कुठे एखाददुसरे िजत्राब
लपतछपत ये ऊन मढरावर पडते य काय यासाठी जाग क होते .
धारदार सु रीप्रमाणे अं गाला लागणा या गार झुळका सु टत हो या. वाघरीत आिण
आसपास पडले या मढरां या खताचा उग्र, कुबट दप सा या िशवारभर पसरत होता.
िशवार िचत्रागत शांत होते . ने पीिहं गणा या झुडपातून वारा घु सून जाई, ते वढाच
आवाज!
कसलीतरी चाहल ू आिण कान उभा न, मान उं चावून िश याने बाव न सभोवार
पािहले . पलीकडची धु लबाजीची ताल ओलांडून एक पांढरी व छ आकृती िशवारातून
दुडकत जात होती.
सरमाडा या पड ा खसपस या. वाघरीत दाटीवाटीने बसले ली मढरे जाग या जागी
भीतीने लटकन हलली आिण खाली केले या माना उं चावून धडधड या छातीने ती पाहू
लागली. िसं हासारखा गजत, झे पावत िश या तालीकडे जात होता.
गलोलीतून सु टले या खड ासारखा िश या या पांढ या िजत्राबशी जाऊन िभडला
आिण याचा आवे श कुठ या कुठे पळाला! चांद याने पालटले या या का याशार
िशवारात िश यापु ढे बारीक कमरे ची एक पांढरीशु भर् पशमी कुत्री मान खाली घालून
आन् शे पट ू माग या दोन पायात खे चन ू ध न उभी होती. ितचे त ड वीतभर लांब होते .
नाकात डातला भाग ते वढा काळाकरं द होता. आपली लवचीक, पातळ िजभली िटचभर
बाहे र काढून ती धापा टाकीत होती. ितचे पाय अधअिधक िचखलाने लडबडले होते . ती
खूप दमली होती, असे िश याला वाटले . ितचा तो नाजूक बां धा पाहन ू या दरू वर या
व तीवर सोबितणीसाठी आसावले ले याचे मन आनं दाने फुला न गे ले. मोठ ा डौलाने
आपली िजभली ित या लांबट त डाव न, ओठाव न याने पु न:पु हा िफरवली. ित या
नाकाशी नाक िभडवले आिण आनं दाने नाचूननाचून ितचे पांढरे शु भर् केसाळ अं ग याने
जागोजाग हुंगले . आपला पहाडी आवाज श य िततका मृ द ू क न याने िवचारले , “िकती
दमली आहे स तू! कुठनं आलीस? वाट तर नाही ना चु कलीस?”
त्रीसु लभ ल जे नं चं पी बाव न, ग धळू न गे ली होती, तरीपण दु:खाने भाजले या
ित या दयाला िश या या रां गड ा प्रेमळ चौकशीने िकतीतरी बरे वाटले ! ितने मं दपणे
उ र िदले , “नाही, वाट चु कले नाही; पण जाणूनबु जून वाट ने ईल ितकडे जाते य काल
कडुसं पड यापासून.”
“काल सांज यान चालतीयास?”
अिधक माये ने िश याने ितचे िचखलाने भरले ले पायसु ा िजभे ने चाटू नपु सून ल ख
केले . आप यासं गती झापापाशी ये यासाठी ित या नाकदु या काढ या. आन् ितला
घे ऊन उड ा मारीत तो झापापाशी आला. णभर सरमाडाशी टे कायला सां गन ू तो पु हा
दौडत गे ला आिण परत आला. एक तवाभर मोठी भाकरी त डात ध न याने अिजजीने
ती चं पीपु ढे केली.
“खा नं !” अिभमानाने तो हणाला, “चो न नाही आणली मी झोपडीतून! अगदी
माझी आहे . काल करड ा या पे ट ावर कांड ाकुरकु याचा थवा या थवा पडला.
यातली एक पायात अन् पकडात अधू होती. तानूनच पाडली खाली. आिण पोट टम्
झालं ित या सागु तीनं . मग काय रात्री मालिकणीनं टाकले या भाकरीवर मन होतं य?
भाकरी तशीच ठे वली झालं पु न िशवारात. तीच आणली आहे आता काढून.”
चं पीने एकवार प्रेमळपणाने या याकडे पािहले . ती जाडजूड भाकरी पु ढ या दोन
पायात पकडली आिण त ड कलते क न ती चांबलू लागली. ित याकडे पाहत िश या
शे जारी दोन पायावर बसून रािहला.
चं पीची भाकर खाऊन झाली. गु रासाठी वा यात काढले ले पाणी ितने प ले दार िजभे ने
चटचट िपऊन घे तले . पा याची अन् चा याची दो ही कुसा टम झा या.
“ हातीस इथं आम या व तीवर? माझा मालक खूश होईल तु ला बघून. मढरामागं मी
गे यावर व तीवर कुणी नसतं राखणीला. तू हाइलीस, तर जमे ल सारं . कधी मी व तीवर
हाईन, तू मढरामागं जा. कधी मी मढरामागं जाईन, तू व तीवर हा. आधीमधी करीला
मात्र स यावर दोघं सं गं जाऊ.”
चं पी या होकाराची वाट न पाहता िश याने पु ढली िचत्रे रं गवली, बे त रचले .
“नको!” आवे गानं चं पी हणाली, “माझी कुणापाशी राह याची लायकी नाही. हे
पािहलं स माझं काळं त ड! का या त डाची कुत्री वाईट पायगु णाची असतात. िजथं -
िजथं ती जातील ितथं -ितथं मसणवाट होते . तु या ध याचं गोकुळागत भरले लं घरदार
मसणवाट होऊ नये असं तु ला वाटत असे ल, तर मला इथं राह याचा आग्रह क
नकोस! याच मा या का या त डानं भर या वाड ाला मु कले मी. आज एखा ा वै दा या
कु यासारखी रानबिहरी झाले आहे . आता मला कु णा-कु णापाशी राहावं सं वाटत नाही.
दरू दरू जाणार आहे मी की, िजथं या जगावरलं एक कुत्रंसु ा मला भे टणार नाही!”
चं पी या या असहाय, उ े गपूण बोल याने िश याचे डोळे पा याने डबडबले .
िनराश या मनाने तो कुठे तरी पाहत रािहला.
काही वे ळ कुणी कुणाशी बोलले नाही.
“चल! तु झं दय दुखावणं िजवावर ये तं मा या.” गिहवर या आवाजात चं पी
हणाली, “कु याची जात भाकरीशी बे इमान होत नाही. तु झी भाकरी खा ली आहे मी
आज. िनघे ल ते वढा वे ळ तरी मला तु या सं गतीत काढू दे .”
िश या आनं दन ू गे ला. बािलशपणाने याने जाग या जागीच उलट ाितलट ा उड ा
मार या. पिव यात उभे रािह यागत क न एकदम चं पीवर झडप घातली. सु ळे न
बु डतील अशी काळजी घे ऊन ितचे लु सलु शीत अं ग लािडकपणाने आप या टोकदार
दातांनी जागोजाग दुखवले .
झे पा टाकीत ती दोघे पाचो यात मनसो त लोळली अन् एकमे कांना िबलगून
िवसावली. चं पी या शे पटीशी चाळा करीत िश या उताणा पडला आिण दोन पायां वर
बसले ली चं पी हणाली, “िशवा, माझी कहाणी ऐकशील, तर एक णसु ा मला इथं ठे वून
यायला तयार होणार नाहीस तू!”
“का?” चं पीचे दातात पकडले ले शे पट ू सोडून उठू न बसून िश याने िवचारले , “एवढं
काय कुणाचं मांजर मारलं आहे स तू? काय उणं वाईट आहे तु यात?”
“हे माझं काळं त ड! सारं अं ग कसं सोजी या लाट ासारखं पांढरं शुभर् आहे . आिण हे
त ड बघ, त या या बु डासारखं काळं ! याने च मा या ध याचं घर सोडावं लागलं मला.
सात ज मां या पु याईनं लाभणार नाही असलं घर!”
चं पी आपली हिककत सां ग ू लागली.
“कौठु ळीगावी िबडकर इनामदाराची जी एक-दोन घरं तग ध न आहे त, यां यापै की
एकात मी लहानपणी आले . चारी बाजूला मोठमोठे अजस्र बु ज असले या या
वाड ात पाचपं याह र खण इमला उभा होता. मधोमध पडदी घालून दादासाहे ब आिण
बापूसाहे ब हे चु लतभाऊ राहत होते . दादासाहे बांची फार हलाखीची ि थती! यां या पाच
पोरांपैकी धाकट ा अं तानं आप या जे वणातून चतकोरिनतकोर भाकरी मा यापु ढे
टाकावी अन् माझं इवलं सं पोट भरावं . समाईक असले या ं द अं गणात मी खु शाल
िदवसभर बागडावं , असं चाललं होतं . मी तीन मिह यांची झाले आिण मा या का या
त डामु ळे घरध यावर अिर ट कोसळलं ! दादासाहे बां या वयातीत हातारीचं डोकं
एकाएकी िफरलं िन वयाला न शोभणारं वतन, बोलणं ित याकडून होऊ लागलं . प्रपं चानं
गांजले ले दादासाहे ब अिधकच गांजले , कातावले ! आिण ठा याला असले या आप या
स या भावाकडे िब हाडासह िनघून गे ले. चारचौघा भाऊबं दांत अब् ची खराबी नको
आिण इि पतळात हातारीवर काही इलाजही होईल असा यांचा िवचार! जाताना
धाकट ा अं तानं मला बरोबर घे याचा हट् ट धरला. पण “ले का, आपली पोट भरायची
पं चाईत झालीये अन् कुत्रं कुठं वागवतोयस फासे पार यासारखं ?” हणून यांनी याला
दटावलं . गाडीला गावाबाहे र पोहोचवून मी भकास मनानं मोक या सो यात बसून
रािहले . घर पाठी लाग यागत वाटायला लागलं .
“एक-दोन िदवस गे ले आिण एके िदवशी उमा रामो यानं बापूसाहे बांना कळकळीनं
सां िगतलं , “सरकार, कुत्रं चां ग या औलादीचं हाय. गावातनं उकरडं फुकंल आन् गावढळ
हुईल. भर या गाड ाला का सु पाचं व ज हुतं य? टु कडा टाकत जा!”
“बापूसाहे बां यात मी रािहले . ग यात कोरा पट् टा अडकवला गे ला. हाणं , दध ू ,
सारं काही आरामात वे ळ या वे ळी चाले . माजघरातून परसदाराकडं पळताना कुणी
दरडावलं , तर एवढ ा सोवळं ओवळं पाळणा या आईसाहे ब, पण यासु ा कळवळू न
हणत, “अरे , नका रे मा . याला काय बाळाला? मु का जीव! बां धन ू घाल जा पु ढ या
सो यात मा या या पायाला. भु केलं असे ल. दुपार झाली. दध ू ठे व हो हे या यापु ढे !”
“आणखी दोन मिहने गे ले. ताईसाहे बांची लती मला ध न उभी रा ला िशकली.
बापूसाहे बां या गादीवर रात्री मी खु शाल झोपे . वाड ात ये णा या-जाणा यावर धावे .
तीन वषांचा राजा शे पटी ओढे , केस उपटे आिण कानाला ध न माझं त ड खालीवर करीत
‘जं बे जू ग हुके ऽ ऽ जू जू ऽऽऽ’ असली अथशू य गाणी मला उ े शन ू हणे आिण
‘जं बी’सु ा यानं चालवले ले हाल सहन करी. याचं गोरं पान िनतळ अं ग चाटू न-पु सून
घे ई.
“म यं तरी एकदा कुठू नसे एक िमशाळ गृ ह थ पाहुणे हणून आले आिण मा याकडं
पाहन ू यांनी मु ताफळं उधळली, “बापूसाहे ब, हे कुत्रं कुणी िदलं आपणाला? का या
त डाचं , अपशकुनी बे टं! मला अनु भव आहे याचा.”
“आिण मग यांनी आपले अनु भव सां िगतले :
“का या त डाचं कुत्रं पाळ यामु ळे यांचा एकुलता एक सु भाष वारला होता.
सातिवती मोती घोडा एका रात्रीत सरांड ा होऊन िगधाडापु ढं गे ला होता आिण
शामराव पाटील, द तगीर हवालदार यांनासु ा आली होती प्रिचती! यां याकडे ही
होती का या त डाची कुत्री. द तगीर लाच खा याव न बडतफ झाला आिण
शामरावाचा ह ीसारखा ख ड रात्रीत दावणीला मु डदा होऊन पडला. आिण हे सारं
सां गन ू ते हणाले , ‘ऽमी गोळी घातली अखे र मा या कु याला. मग सारं ि थर झालं .
तु ही हे कुत्रं घरात ठे वू नका. एखा ा वै दाला दे ऊन टाका!”
“बापूसाहे बांनी दुल केलं , पण ते हापासून माझे लाड मात्र कमी होऊ लागले . घरात
जो-तो िहडीसिफिडस क लागला. िदवस जातच होते . यांना काय? आिण एके िदवशी
दावणीची िपतळी गाय एकाएकी टम फुगली. वै रणपा याला त ड लावीना. फुंकणीतून
ते ल पाजलं , िनं बाचा रस पाजला, पण ितची धडपड थांबली नाही. आप या दोन
मिह यां या बाळाला मागे ठे वून पु तळी नं दी या भे टीला गे ली. माझे दुिदन सु झाले .
मा या पायगु णानं दादासाहे बां या हातारीला वे ड लागलं . ही काळत डी कुत्री
आम या घरी ये ऊन दोन मिहने झाले नाहीत, तोच हे अिर ट कोसळलं , असं घरात
बोललं जाऊ लागलं . मला उपास होऊ लागले . आईसाहे बां या हातची जळकी लाकडं
पाठीत बसू लागली.
“काही िदवस गे ले आिण राजूही माग या दार या आडात पडून वारला! माझं मलाच
वाटू लागलं की, मा या त डामु ळं हे झालं ! घरी ये याचं मी श यतो टाळू लागले .
तरीपण दारात उभी राहन ू मोक या दावणीकडे पाहत बसे आिण पोटात भडभडून ये ई.
“पु ढं तर दै वानं कडे लोटच केला! खु बापूसाहे बच अधां गवायूनं आजारी पडले !
उशापाय याशी माणसं बसून रािहली. सारा गाव हळहळू लागला. एके िदवशी मीही
िदवे लागणी या सु मारास बापूसाहे बां या खोलीत गे ले आिण या अं धक ू प्रकाशात
यां या पायाशी बसून तळवे चाटू लागले . आिण ते िकंचाळले , “शा या, रं या, अरे कुणी
धावा! गोळी घाला या अवदसे ला! िहचं काळं त ड मा या डो यासमोर नको!” आिण
यांनी िझं झाडले या लाथे नं खांबावर आपटले मी! थरथर या अं गानं मी बाहे र पडले
आिण उपाशी पोटानं माझं काळं कुट् ट त ड लपवत वाट फुटे ल ितकडे धावू लागले .
“आन् आता तु यापाशी ये ऊन थांबले . यांचा कुणाचा काही दोष नाही. परमे वर
बापूसाहे बांना या आजारातून लवकर बरं करील! यांची मु लंबाळं , आईसाहे ब सु खानं
राहोत! ती सारीच माणसं दे वासारखी होती. मीच कमनिशबी, याला कोण काय करणार?”
मनु यव तीपासून दरू असे मोकळे रान, तु रळक झाडे झुडपे वाढले ली. यांपैकीच
आटोपशीर िव तारा या एका जां भळी या खोडाला एक लहानसे भोक; बु ं यापासून
ब याच उं चीवर. यातून ितने हळू च त ड बाहे र काढले . गु लाबा या पाकळीएवढे कान
टवकारले . इकडे -ितकडे घाईघाईने पािहले आिण चटकन ती आप या घरकुलातून बाहे र
आली आिण शे पटाचा झुपका उडवीत बु ं याकडे धावली.
ती बाहे र पडली हे यानात ये ताच घरकुलांतली ितची तीन छबडी शगा फोडून खाता-
खाता थांबली. यातले एक भोका या त डाशी आले आिण त ड व पु ढले दो ही पाय बाय
बाहे र काढून खाली वाकू न पाह ू लागले .
आिण मग एकामागून एक अशी ती ितघे ही खाली डोके वर पाय क न खोडा या
मलखांबाव न सु रकन खाली घसरली.
पण यांची ती घसरगु ं डी अ यावरच थांबली.
आई या खे कस याचा पिरिचत आवाज कानावर ये ताच याच पावली त ड िफरवून
यांनी तातडीने घर जवळ केले . एकमे कां या कुशीत घु समडून ती ग पिच प बसून
रािहली. बकुळी या फुलाएवढी यांची दये भीतीने थरथ लागली. आईचा तो वर
यां या पिरचयाचा होता आिण याव न यांची खात्री झाली होती की, खाली जा यात
धोका होता. फासे पार यांनी बु ं याला जाळे गु ं डाळू न ठे वले असावे िकंवा गु रा याचे
एखादे उनाड कारटे आप या दु ट कु यासह आले असावे . काहीतरी धोका होता िनि चत!
“िशरऽऽ िशरऽऽ”
पु हा तोच आवाज.
बु ं यापासून सात-आठ हात वर खोडावर राहन ू ती िचमु कली खार सं तापून ओरडत
होती. मनात हणत होती, ‘हा धोकेबाज प्राणी आणखी िकती वे ळ असा बसणार आहे ?
खाली पसरले या मऊ, लु सलु शीत िहरवळीव न शे पट ू नाचवत पळायला िकती मजा
ये ईल! या समोर या बाभळीवर या दोघी जणी आ या हणजे पाठिशवणी या खे ळाला
िकती रं ग भरे ल!
‘सारा िवसर झाला या आडदांडा या अडवणु कीने !’
आिण मग नाक फदा न, शे पट ू उडवून ती पु हा िठसकली, “िशरऽऽ िशरऽऽ!” पण
बु ं याशी बसले या मो यावर याचा फारसा पिरणाम झाला नाही. याने आपले केसाळ
कान िकंिचत वर उचल यासारखे केले आिण करडे डोळे अधवट उघडून पु हा िमटले .
एरवी याने भुं कून-भुं कून या िचमु रड ा पोरीची दाणादाण उडवली असती; पण आज
याचा मनोभाव ठीक न हता. याची कोणावर गु रकावयाची इ छा न हती. तो व थ
पडून होता; एकाकी, परका, दु:खम न असा पडून होता. सकाळपासून आतापयं त या
आठ-दहा तासां या अवधीत या या सा या कुटु ं बाची वाताहत झाली होती. याचे
छोटे से जग उद् व त झाले होते . ते खे डे, यात सु खासमाधानाने राहणारा धनी, याचे
घर, गु राचा गोठा या सा यांचे दशन यायचीसु ा याची इ छा न हती, मु ळीच न हती!
समोरची िखडकी उघडी आहे . आषाढातले आभाळ भरभ न आले आहे . पावसाची
कंटाळवाणी िझमिझम चालली आहे .
सावकाश तरं गत खाली ये णा या पावसा या कणांतन ू िदसणारी घरांची धूसर छपरे ,
माडा या झाडाचा शडा, कुंद वातावरण, झ बणारा गारठा, आळसटू न गे लेले शरीर, जड
झाले ले मन….
भु रे केस… दोन वे या… गोल चे हरा… शराबी डोळे … चु रमडले ले ओठ… िनळा
िझरिझरीत लाऊज… यातून िदसणारी आतली पांढरी काचोळी… उघडा गळा…
सो याची साखळी… पांढरे पातळ… मऊ लु सलु शीत पश… आई गं …
जब तु मही चले परदे श लगाकर ठे स… लऽऽऽर लराऽऽऽ राऽऽ…
“ओ, डािलं ग!”
पोकळी ं दावत चालली.
– आिण तो उताणा झोपले ला आवे गाने पालथा झाला. डो याखाल या शे वरी या
कापसाने भरले या मऊ उशा याने दो ही हातांनी जोराने कु कर या. आिण यात त ड
खु पसून तो गु दमर या अव थे तच पडून रािहला!
“उठ रे , माधव, चहा झालाय.”
आतून हाता या आईचा बोबडा आवाज! कपब यांचा िकणिकणाट… नळातून
अधवट भरले या बादलीत पडणा या पा या या धारे चा आवाज….
तो उठला. िव कटले ली िवजार, चु रमडले ला गं िजफ् रॉक नीट करीत आरशासमोर उभा
रािहला.
‘च्, दाढी िकती वाढलीये ! केससु ा काही कमी नाहीत. कापायला पािहजे त. उं : जाऊ
दे ! कोण पाहणार आहे ? अलीकडे या पु टकु या जा तच उठू लाग यात. शी:! वाईट
िदसतो बु वा चे हरा! कुसु म या गालावरसु ा उठतात कधीकधी… लालसर…
याने केस सारखे केले . हात वर तणावून, टाचा उं चावून आळस िदला आिण
त डासमोर डावी मूठ ध न, िमट या डो याने जां भई दे ऊन तो हलकेच पु टपु टला,
“चला.”
हाणीत जाऊन याने त ड धु त यासारखे केले आिण ओले त ड गं िजफ् रॉक या
टोकाने च पु सून तो पाटावर बसला.
ओलसर जमीन… चहा या भांड ा या तळाला ओला काळा चोथा… या यावर
घ घावणा या दोन-तीन मा या… हाता या आईचे काळे -पांढरे केस… सु रकुतले ला
गोरा चे हरा… दात नस यामु ळे गालाला पडले ले खड्डे… कपाळावरला ग दवणाचा
िहरवा डाग… िवटके पातळ… हातावर या सु रकु या आिण फुगीर िहर या िशरा…
पु ढे ठे वले ला चहाचा कप याने उचलला आिण घोट घे तला.
हातारीने कपातला चहा बशीत ओतला आिण थरथर या हाताने बशी उचलून, फुंकर
मा न त डाला लावली.
माधव या कपाळावर या आठ ा अ ाप उतर या न ह या.
चहा सं पवून तो ये ऊन कॉटवर पडला. उता याचा पालथा झाला आिण पु हा मऊ
उशा आवे गाने कु कर या, यांची चु ं बने घे तली!
‘खरं च, अगदी अस होतं य हे . कधी ये णार ती आता? कधी भे टणार मला? दारात उभं
राहनू पािहलं की, समोर या िखडकीत ती उभी असायची. मग खु दकन हसणं … दुपारी
ग पा… चहा… प े … ग्रामोफोनवर तबकड ा…
‘जब तु मिह चले परदे स
ओ ऽऽऽ रात भर रिहयो ऽऽ…
‘नको वाटतं य सगळं ती गे यापासून. कशातसु ा राम वाटत नाही. ऊंहुं… कुसडे …’
याने डोळे िमटू न घे तले . अगदी ग च िमटू न घे तले . ते हा का या अं धारा या
पा वभूमीवर तरं ग उठू लागले . भडक िनळे , तांबडे , िहरवे , जां भळे . पा यात खडा टाकताच
उठतात तशी वलयामागून वलये , लहानमोठी, वाकडीितकडी, जलद-जलद आिण मग
यातच ितची पु सट आकृती. हसरी, गं भीर… अधी, सं पण ू … बाजूची, समोरची… धावती,
बसले ली. सं गमरवरी िज याव न पया खणखणत जावा तसे हसणे , ते लािडक बोलणे ….
माधव, खरं च, अगदी न की वाटतं रे ! पण काय करणार… हो, चार मिहने लागतील
परत यायला. बघ तरी! अगदी न की पत्रं पाठवीन मी. तूही पाठवली पािहजे स हं .
मग ग यात पडले ले चांद याचे हात, ओठांना लागले ला नोचा ते लकट सु वास आिण
ित या चे ह यावरला बदलले ला भाव. चु ं बन घे त यावर ित या चे ह यावर काही िनराळे
भाव ये त. डोळे काही वे गळे च होत आिण मग ‘ऊंहुं’ असा अ प ट, क ह यासारखा
हुंकार दे ऊन ती दृ टी खाली वळवी, आपले डोके या या छातीवर टे की.
माधव खु शीत ये ऊन वत:शीच हसला आिण आपले ते हसणे कुणा या दृ टीला पडले
की काय या शं केने कावराबावरा झाला आिण याचा चे हरा ओशाळ यासारखा िदसू
लागला. आिण मग चे हरा अगदी गं भीर क न आिण मान ताठ ठे वून तो चालू लागला.
डा या हाताला छत्री अडकवायलाही तो िवसरला नाही. या सा या सामा य जगाहन ू
आपण खूप वे गळे आहोत, र याने जातानासु ा आपण आप याच तं दर् ीत असतो, असा
अिभनय करणे याला फार आवडे .
समो न बा या गोगटे आला. बे ट ाने म त वु लन सूट चढिवला होता आिण केस
अगदी फ कड वळिवले होते .
माधव मनात हणाला, ‘ने हमी ले काचा पोरीं या पाठीमागे असतो.’
“हॅ लो, कुलकणी!” बा या ओरडला.
“हॅ लो गोगटे , कसं काय?”
माधव खोटे हसून हणाला. खरे तर बा या गोगटे या सूटपु ढे याला आप या
घाणे रड ा कपड ांची शरम वाटत होती.
“आराम! काय यार, िदसत नाहीस कुठं ?”
“अरे बाबा, तु यासारखा मी काही जहागीरदारपु त्र नाही. उ ोग आहे त
पोटापा याचे !”
“ ा थापा! आणखीन काय? पद्माचं नवीन िप चर पािहलं का?”
“िप चर ऑफ डोिरन ग्रे?”
“म त आहे हं ! डू सी!”
“होय? वा:! मग अव य पािहलं पािहजे !”
पु हा खोटे औ सु य. खोटी आ था.
आिण “अ छा! भे टू पु हा!” असे हणून एखा ा हीरोगत बा या गोगटे पु ढे गे ला.
माधव वत:वर खूप िचडला. आिण घाईघाईने चालू लागला.
“काय माधव?”
सु धाकर जोशी पु ढून आला. याचे कपडे मळके होते आिण दाढी वाढली होती.
माधवला बरे वाटले . तो त्रािसक आवाजात हणाला, “काय बु वा हे पावसा याचे
िदवस! अरे , मिहना-मिहना कपडे वाळत नाहीत परटाकडून! छे :! या दृ टीने को हापूर
अगदी नालायक आहे !”
सु धाकरने कसे सेच हसून आप या मळ या कपड ांकडे पािहले आिण पडले या
आवाजात तो हणाला, “होय बु वा!”
माधवची चया एकदम टवटवीत झाली.
“जाऊ दे रे , कपड ांची काळजी यावी बा या गोगट ानं ! आप याला काय
पोरीं या पाठीमागे थोडं च िहं डायचं आहे ?”
आिण हे बोलून झा यावर सु धाकर या हातावर टाळी मा न माधव मोठ ांदा हसला.
सु धाकर जोशीही हसला.
सु धाकर जोशी पु ढे गे ला आिण माधवला वाटले की, आपण काहीतरी गाढवासारखे
बोललो. आप या मळ या कपड ांकडे ये णारे -जाणारे पाहत आहे त असे वाटू न तो अगदी
शरिमं दा झाला. याने गं भीरपणाने भाजी खरे दी केली. र यात इकडे ितकडे न पाहता तो
घरी आला. भाजीची िपशवी आईपु ढे टाकू न पु हा कॉटवर पडला. िमट या डो यांसमोर
तु ट या िफ मची भडोळी उलगडत जात होती. िनरिनराळे प्रसं ग, िनरिनराळे सं वाद!
दुपार झाली.
एक अ रही न बोलता माधव आईने वाढले या पानावर बसला आिण घाईघाईने
याने जे वण उरकले . कसले से एक पु तक छातीवर ठे वून तो पु हा लोळू लागला.
आषाढातले आभाळ भरभ न आले होते . पावसाची कंटाळवाणी िझमिझम अ याहत
चालू होती. मधूनच एखा ा वे ळी वारा भरारे , जोराची झड ये ई, प यावर तडतडाट होई,
िखड यांची दारे आपटत. वयं पाकघरात हातारी आवराआवर, झाकपाक करीत होती.
भांड ांचा आवाज ये त होता.
माधवचे डोळे िमटले !
व नां या घोळ यातून बाहे र पडून माधवला जाग आली. डोळे िकलिकले क न
याने जां भई िदली आिण एका बाजूवर वळू न तो आठवू लागला की, आपणाला व न
काय पडले होते ?
काही न की आठवत न हते . सारे अं धक ू , पु सट, धु यात या आकृतीसारखे ! बराच वे ळ
आठव यावर माधवला एकदम वाटले की….
व नात कुसु म आली होती. ती खूप लठ् ठ झाली होती आिण ित या अं गावर िचखल
उडाला होता. ती आली. आपण कॉटवर पडलो होतो. ितने इं गर् जी िचत्रपटात असते ,
तसे याचे चु ं बन घे तले आिण ते बा या गोगट ाने उघड ा िखडकीतून पािहले .
आिण तो ओरडला, “हॅ लो कुलकणी, एवढे तयार झाला असाल असं वाटलं न हतं !”
ते हा माधवला खूप राग आला होता. आिण यानं तर काही आठवत न हते .
याला वाटले की, आता उठावे . पण याचे अं ग एवढे िशणून, गळू न गे ले होते की,
उठ याची तीव्र इ छा असूनही याला उठता ये त न हते . याचे मन हणत होते , कुशे ,
कधी ये णार तू? कधी भे टणार तू?
पोकळी वाढतच होती.
तो उठला आिण त ड धु ऊन बाहे र आला. व छ ताजे ऊन पडले होते . र याव न
माणसांची रहदारी चालली होती. केस सारखे क न आिण कपडे क न तो बाहे र पडला
आिण िहं डू लागला.
महा ार, गु जरी, भाऊिसं गजी र ता, िव सन र ता, पद्मा टॉकीज… आिण पु ढे …
आिण पु ढे …
सूय मावळला. सं याकाळ झाली. तरी माधव कुलकणी िनहतु कपणे िफरतच होता.
खाली मान घालून र यामागून र ते िफरत होता.
आठ वाज यावर तो घरी आला आिण कोट काढून कॉटवर फेकू न याने िवचारले ,
“जे वायचं झालं य का आई?”
“नाही रे अजून. आता करते बघ!”
“वाटलं च होतं मला. कधी होत असतं वे ळेवर?”
असे िचडखोरपणे पु टपु टत तो आत आला आिण आईने गु ं डाळू न ठे वले ली गादी
कॉटवर पु हा उलगडून लोळू लागला.
तास-दीड तास झाला.
“माधव!”
“अरे , माधव!”
“ऊठ रे बाबा, पानं घे तलीत जे वायला.”
आपणाला कोणीतरी हाका मारते य, अशी अ प ट जाणीव माधवला झाली.
हातारी ये ऊन या यानजीक बसली, ते हा तो भानावर आला.
“माधव, रागावलास का मा यावर जे वायला उशीर झाला हणून? होत नाही रे आता
मा या हातारी यानं . सां धे ठणकतात, हातपाय भ न ये तात.”
आिण आपला जीण खडबडीत हात ितने माधव या त डाव न, पाठीव न िफरवला.
माधव या पोटात एकदम खड्डा पडला. घसा दाट यासारखा झाला. आई या
मांडीवर डोके घु समडीत तो हणाला, “नाही गं आई, अगदी तु या ग याशपथ नाही.
पण मला बरं नाही वाटत आज. डोकं दुखतं य.”
“अरे , मग सां गायचं नाही का? थांब हं , मी सुं ठ घालते मा या बाबा या कपाळावर!”
माधवचे त ड कुरवाळू न हातारी आत गे ली आिण सुं ठ उगाळू लागली. ती उगाळता-
उगाळता हणत होती, “गारठा पडलाय चम कािरक. रात्री नीट पांघ ण यायचं नाही,
डो यावरनं अं घोळ झा यावर नीट िझप या पु साय या नाहीत!”
माधवचे मन ओरडून याला हणत होते , ‘खोटे , खोट! मु ळीच डोके दुखत नाही तु झे !’
७
राड र याव न खांदे वाकवून तो परत चालला आहे . बु ळबु ळीत चपला
तळ याखालून िनसरत आहे त. ले हं या या माग या बाजूला काळे -करडे डाग पडत
आहे त.
र याने तु रळक ये -जा चालू आहे .
समो न एक त ण ये तो आहे . या या पायातले बूट राडीने माखले आहे त. आप या
शु भर् पँ टीची टोके दो ही हातांनी उचलून ध न तो एक-एक पाऊल काळजीपूवक,
हलकेच टाकतो आहे . या या कपाळावर आठ ा आहे त. र यावर या राडीमु ळे तो
भयं कर िचडला आहे .
बाजूने एक मु लगी जाते .
तो िचडले ला त ण मान वळवून ित याकडे पाहतो; पण तसे जा त वे ळ पाह यात
धोका आहे आिण राडी या डब यात पाय पडून पँ ट खराब होईल, हे लगे च यानात
ये ऊन तो पु हा समोर पाहतो.
ती मु लगी पाठमोरी चालली आहे . गोल ने सले ले आपले पांढरे शु भर् पातळ ितने
िकंिचत वर उचलून धरले आहे . ितचे गोरे -गोरे पाय िदसत आहे त. पाठीवर सोडले या दोन
वे यांना ितने लालभडक िफती बां ध या आहे त. शे ण, गवता या काड ा, कागदाचे कपटे
आिण काहीबाही िमसळले ली र यावरची राड, बाजू या हॉटे लातून तळले जाणारे
पदाथ, कुठ याशा धु राड ातून िनघून चौफेर पसरले ला धूर या सवांचे वास एकमे कांत
िमसळले आहे त. तरीही यातून या मु ली या िपव या चा या या वे णीचा आिण ितने
वापरले या प्रसाधनांचा सू म गं ध याला जाणवतो आहे .
तो चालतो आहे , ती पाठमोरी पौिणमा याहाळतो आहे . आकाशात तसूतसूवर
चांद या आहे त. ‘काय उपयोग? हाती लागणे अश य!’
या या बाजूने पु ढे गे ले या त णाकडे पाहन
ू तो हाक मारतो, “शु क, शु क, काळे .”
काळे मागे वळू न पाहतो आिण थांबतो. िकंिचत हसतो आिण यवि थत भां ग
पाडले या आप या केसाव न हलकेच हात िफरवून हणतो, “अरे वा, याम! फार
िदवसांनी गाठ पडली यार!”
हा काळे ही याम या जु या िमत्रपिरवारापै की एक आहे . तो िकंिचत ले खक आिण
व ता आहे . आपण ना. सी. फडके आहोत अशी याची खात्री आहे . याचे बहुते क
हावभाव आिण बोलणे कृित्रम वाटते . यासपीठाव न बोल यासारखा तो ने हमी बोलत
असतो!
दर यान मधील अं तर तोडून याम या या नजीक ये तो आिण ते दोघे ही चालू
लागतात.
“होय बु वा, तु ही लोक बडे ! आपणहन ू आ हा गिरबाकडे का याल?”
हे बोलून याम या याकडे पाहतो. आपण याला चां गला टोमणा मारला, याचा
थोडासा आनं द याला झाला आहे .
“अरे , हे काय बोलणं झालं ? असं काही बोललास हणजे मा या दयाला अपार
यातना होतात. वाटतं ….”
“काय रे , या िनमला दे शपांडेनं ल न केलं हणे !”
“काही मािहती नाही बु वा!”
आप या प्रेमभं गाची तपशीलवार हिककत दुस यांना सां गावी आिण यांनी ती
आ थे वाईकपणे ऐकू न यावी, अशी यामची ने हमी अपे ा असते याची जाणीव होऊन
काळे चा चे हरा बदलतो.
“बाकी ती िदसायला म त होती हं ! ितचे डोळे पािहले की, मला हमे शा आम या
िप्रये ची आठवण हायची. ितचे ही डोळे असे च….”
काळे भलताच अ व थ होतो. यामचे हे पु राण याने अने कदा ऐकले आहे . ते पु हा
ऐकणे नको हणून तो म ये च हणतो, “च्. या पावसाचा कंटाळा आला आता!” आिण
मान वाकडी क न तो वर आभाळाकडे पाहतो.
“आभाळ भरलं आहे खरं , पण आज बहुते क पाऊस पडणार नाही. वारा सु टला आहे , तो
लवकरच हे आभाळ हटवून लावील आिण व छ ऊन पडे ल.”
“छे रे , असं नु सतं वाटतं य तु ला. आ ा बारीक िझमिझम सु होईल आिण ती
सं याकाळपयं त सं पणार नाही. या चम कािरक हवे त बाहे र पडणं अगदी िजवावर ये तं.”
“हो, तर काय सां गत होतो मी मघाशी – तीसु ा….”
“काय रे , ह ली काय िलिहतोस की नाही?”
“काही नाही. मा यातला मीपणाच सं पलाय सगळा. मग कुठलं का य िन कुठलं काय!
जीवनात कला आिण वा तवात का य िनमाण कर या या आटाआटी फुकट. कला आिण
जीवन, का य आिण वा तव यांची के हाच फारकत झाली आहे . कले ची अन् जीवनाची
पातळी िनराळी, का य आिण वा तव छे द िनराळे . माझं वत:चं च उदाहरण घे ऊन
सां गायचं , तर काही ण आप या जीवनात कले चं प्रितिबं ब पड याचा भास आपणाला
होतो. केवळ भास!”
“अ छा! मला जरा इकडे जायचं आहे . भे टू पु हा.” असे हणून काळे डावीकडे वळू न
चालू लागले .
आता याम कुठे ही जाणार नाही. तो आप या खोलीवर जाणार आहे . याला वे दना
झा या आहे त. आपणाशी सारे असे तु टू न का वागतात हे याला माहीत आहे . तरीसु ा
याला या वे दना होतात, आिण या अगदी अस झा या हणजे आपण मरावे असे
याला वाटते . आ मह या कर याइतपत धै य या या अं गी नाही हणून
हाटिडसीझसार या एखा ा सुं दर रोगाने आपण मरावे आिण या जीवनकथे चा अं त
अगदी क णा पद हावा असे याला वाटते .
बराच वे ळ चाल यानं तर तो या या राहाय या िठकाणी ये तो. हे िठकाण हणजे एका
कंजूष हाता याचा जु नापु राणा वाडा आहे . आिण या िठकाणी अने क दिरद्री कुटु ं बे
राहतात.
भ यामोठ ा चौकटीचा उं बरा ओलांडून तो आत िशरतो.
मध या मोठ ा अं गणात पावसाचे पाणी साचले आहे . या या कडे कडे ने िहरवे गार
गवतही उगवले आहे . बाजूला असले या नळाखाली भांडी घासताना दडले ले
भातभाकरीचे कण एक मरतु कडे कुत्रे शे पट ू माग या दोन पायात खे चन
ू शोधते आहे .
नळावर बसले ला कावळा वाकडी मान क न या याकडे पाहतो आहे आिण ओरडतो
आहे .
कुलकणी मा तर दारासमोर आरामखु ची टाकू न तीत पडले आहे त. हातात जळती िबडी
आहे . यांनी अं गात नु सता गं जीफ् रॉक घातला आहे आिण धोतराचा सोगा आप या
खां ावर टाकला आहे . यांचे िकडिमडीत, काळे आिण रडवे पोर उं बरठ ावर फुट या
बशीचे तु कडे ओळीने मांडते आहे .
दुस या खोलीतला िव ाथी टे बलाशी बसून कसले से पु तक वाचतो आहे . याने
दो ही हातांचे मु टके गालावर टे कले आहे त. आिण वाचता-वाचता टे बलाखाली असले ले
दो ही गु डघे तो जोरजोराने हलिवतो आहे .
समोर या पडवीत हातारी जानकी आ या पाटावर तांदळ ू िनवडते आहे आिण ितची
फटाकडी नात आप या गु ड याएवढ ा बिहणीशी काचाकवड ा खे ळते आहे . यामला
पाहताच ितचा चे हरा एकदम बदलतो आिण खोट ा रागाने वाजवीपे ा फाजील मोठ ा
आवाजात ती हणते , “हे गं काय सु शे? मी का आता लहान आहे तु याशी खे ळायला?
मला अलिजब्रा सोडवायचा आहे .”
तो आप या खोलीचे कुलूप काढून दार उघडतो. ओ या झाले या िभं तींचा, पु तकांचा
कुबट दप ये तो आिण या या नाकपु ड ांची सू म हालचाल होते .
ओलीने थबथबले या िभं ती, कॅलडर, खु ं टीला अडकिवले ला, काच काळी झाले ला
कंदील, आड या बां धले या दोरीवर ल बकळणारे मळकट कपडे , कोनाड ात पु तकांची
चवड, कोप यात मोठी ट् रंक, िभं तीला टे कू न ठे वले ली गादीची वळकटी, खाली
अं थरले ली, िवटले ली आिण सु ते िनघाले ली सतरं जी, तां या, भांडे, बादली, केरसु णी…
सटर िन फटर.
कुलूपिक ली कोनाड ात टाकू न तो दार ओढून घे तो आिण या सतरं जीवर पडतो.
वर या आढ ाला को यांनी िठकिठकाणी जाळी िवणली आहे त. जळमटे ल बत
आहे त.
दो ही हातांचे पं जे एकमे कांत गु ं फून तो डो याखाली घे तो, पायाची एकमे कां वर ितढी
घालतो आिण कुठे तरी पाहत राहतो. तो असा शांत पडला आहे , तरी या या मनातला
सं ाप्रवाह अखं ड चालला आहे . यात कोणकोण या गो टी आहे त हे सं गतीने समजणे
दुरापा त आहे . यांची यादी अवाढ य आहे . अमयाद आहे .
“– किवतेकडू न कवीस,
मंदा.
ऑग ट, १९४५.”
रात्रीचे अकरा वाजून गे ले असावे त. सारे गाव िचडीिचप झाले होते . ग तीसाठी या
जु नाट गाव या अ ं द ग याबो यांतन ू िफरणा या िवठ् ठल पोिलसा या आिण दे या
रामो या या पायताणांचा आवाज केवढातरी मोठा वाटत होता! सा या गावची च कर
सं प यावर िवठ् ठल वे शीत उभा रािहला. खाकी चड्डी या िखशातून ‘तांबडा अं दळकर’
काढून याने पे टवली आिण काडी खाली टाकू न पायताणाखाली िवझवत दे याला
िवचारले , “दे या, रामु शवाड ात ब ी कसली रे ? च ड याचा आवाजही ये तोय.”
“काय परड ा है या जनु ं . जोगतीन आलीया करगनीची. ये ता का ऐकाय?” दे याने
उ र िदले .
िवडीचा एक झुरका मा न िवठ् ठलने हातात या बॅ टरीचा झोत समोर या
वाळवं टातून िफरवला, काखे तली छडी सावरली आिण तो हणाला, “चल बरं , बघू या
तरी!”
गाव या ओढ ा या पलीकडे , आठ-दहा कास यां वर रामु शवाडीची दहा-वीस घरे
होती. ओढ ा या पलीकड या काठावर असले या का याकिभ न करं जाडातून ितथ या
ब ीचा उजे ड िदसत होता. गा याचा आिण च ड याचा आवाजही अ प टपणे कानावर
पडत होता. पु सातली थं डी नु सती बोलत होती. यातून वाळवं टातून वाट. दे याने “काय
गारवा झ बतु या!” असे पु टपु टत अं गावरले ‘नकीचे धोतर’ डो याव न घे ऊन अं गाशी
लपे टले . िवठ् ठलने डो यावरली फर कॅप हाताने खाली दाबून कान झाकू न टाकले .
छडी या शे जारीच बॅ टरीही काखे त मा न उबे साठी दो ही हात चड्डी या िखशात
क बले ; आिण वाळू तु डवत ते चालू लागले .
रामु शवाड ा या एका कडे ला, चं द ू रामु या या घरापासून काही अं तरावर कळक
आिण पासोड ां या साहा याने िनवारा केला होता. आत रॉकेल-ते ला या मोक या
ड यां वर फ या टाकू न उं चवटा केला होता व या यावर य लमा दे वीचा वाटोळा ‘जग’
ठे वला होता. या याभोवती गु ं डाळले ली तांबडीभडक धांदोटी नवीकोर होती आिण
मूती या मागे खोवले ली मोराची िपसे ब ी या प्रकाशात उठू न िदसत होती. पु ढ या
बाजूला ठे वले या ब ीलगत, रोवले या वे ळूपाशी महाराची बिहणा िहरवीगार िचरडी
ने सनू बसली होती. चपचपीत ते ल लावून, मोड पाडून िवं चरले ले ितचे केस चमकत होते
आिण नाकातली चमकी चमकारत होती. शे जारीच च डके हातात घे ऊन बसले या
ढां गु या, नाके या रामाशी ती काही बोलत होती.
या याजवळच एक तु णतु णे वालाही होता.
म ये थोडे पटां गण सोडून रामोशी मं डळी घ गडी पांघ न बसली होती. कुणी
पानतं बाकू खात होते , कुणी िबडी ओढत होते . हसणे बोलणे मारे मजे त चालले होते .
मं डळीं या मागे काही अं तरावर, फार तर तीन-चार वाव, चं द ू रामो याने परड ाला
लावले ली शे रताटी होती. ितची काळीभोर सावली एका बाजूला पडली होती. ितथे कुणी
रं गे या बायका अं ग चो न उ या हो या. ब ीचा घोगरा आवाज दमे क या या
घशासारखा घु मत होता. उघड ा मा यावरला गारठा नाका या शड ाला आिण
काना या पाळीला िवल ण झ बत होता.
शे रताटी या मागून बॅ टरीचा झोत ये ताच सग या मं डळींची मुं डकी ितकडे िफरली.
आपसात कुजबु ज सु झाली.
“कोन है रं ?”
ब ी या ितरपे त िवठ् ठल पोलीस आिण दे या िदसताच काही रामोशी उठू न उभे
रािहले आिण यांनी िवठ् ठलला रामराम केला.
एक वय क रामोशी ओरडला, “अरं ए तु क या, घ गडं हातर होरं हवालदारा नी
बसाय.”
सवां या पु ढे घ गडे अं थरले गे ले.
“अरे कशाला? दहा-पाच िमिनटं उभं राहनू जाऊ आ ही.”
दे शपांड ांचा िवठ् ठल नवखा पोलीस झाला होता. तो अ ाप या गो टीत रं गला
न हता, हणून सं कोच या आवाजात तो हणाला आिण याने शे जारी उ या रािहले या
दे या रखवालदाराकडे पािहले .
“मं डळी हन यात तर बसा की, हवालदारसाब. दोन लाव या ऐकू न जाऊ.”
दे याने या या मनातला सं कोच जाणूनसु ा उ र िदले , कारण लाव याची मजा
सोडून पु हा तं गड ा तोडत गावात जाऊन ग त घालायला आता याचे मन राजी
न हते .
अखे र िवठ् ठल बसला आिण धीटपणाने याने ब ीलगत बसले या बिहणाकडे पािहले .
डो यां या कोप यातून या याकडे बघत ितने पदर सरकन ओढून घे ऊन मु रका मारला.
िवठ् ठल शरमला. रामोशी मं डळीं या अथपूण नजरा आळीपाळीने िवठ् ठलकडे आिण
बिहणाकडे िफर या.
अखे र नामा, बिहणा आिण तु णतु णे वाला ही मं डळी उठू न उभी रािहली. बिहणाने पदर
साव न छातीवर धरला आिण उजवा पाय उचलून चवड ावर ठसकावला. चाळाचा
‘झुसईईऽ’ आवाज झाला. तु णतु णे वा याने ‘ट ँव, ट ँव’ केले . च डके ‘टां ग गु ड्गुड्
टां ग’ वाजू लागले .
बिहणा खरोखरच मनात भर यासारखी होती. ऐन उमे दीत अस याने िचरडी या आत
सामावले या ित या टु बाज बां यावर नजर ठरत न हती. भोकरासार या मोठ ामोठ ा
डो यांतन ू ती अशी घायाळ नजर टाकी की, पाहणा या या छातीत काही तावे . पान
खाऊन रं गले या चोचीतून मै नेसारखे गोड सूर िनघाले . एक हात छातीवर आिण एक हात
िवठ् ठलकडे क न, कमरे त थोडी वाकू न, ितने ललकारी मारली –
“भले ! भले !” खु शीत ये ऊन कुणी रामोशी ओरडला आिण दोन-तीन चव या कुठू नतरी
ये ऊन बिहणा या अं गाव न खाली पड या. या ितने उचलून नामा या हाती िद या.
िवठ् ठल या अं गातला गारठा कुठ या कुठे पळाला. अधाशीपणाने याचे डोळे
बिहणा या पोट यां वर, उभार छातीवर, फुगीर गालां वर िखळू न राह ू लागले आिण ते
यानात ये ऊन बिहणापण वारं वार गिहरे कटा टाकू न गालात या गालात हसू लागली.
डावा डोळा बारीक क न हणू लागली –
आिण खरं च इपिरत झालं नाही. बिहणा जोगतीण मनात झुरत रािहली. िवठ् ठल
पोलीस मनाला खात रािहला. िवपरीत असं काहीच घडलं नाही.
९
घरातली माणसे गे ली, तशी बाजीबाबांनी कुलक याची पाळी केली नाही. तरी गाव
अ ाप यांना मानीत होता. कुठे भांडणतं टा झाला की, लोक बाजीबाबांकडे ये त.
“बाजीबाबा करतील यो याय!” हणून यांचे सां गणे ऐकत. कुठ याही सावजिनक
कामापासून ते भावाभावां या झगड ापयं त सग यात बाजीबाबा असत. यां यावर
लोकांचा िव वास दांडगा! वया या पं धरा या वषापासून चािळसा या वषापयं त
कुलक याचे काम केले , पण यांनी कुणाचा पै -पै का खा ला नाही का कुणाचे वाईट केले
नाही. पं ढरीचा वारकरी! धु त या तांदळासारखा िनमळ! कुणाचे बरे नाही, वाईट नाही.
नीट नाकासमोर बघून चालणारा! पण याहीबरोबर यांनी कुणाचे वावगे सहन केले नाही.
कुणी सोने ठे वले , तरी खोटे सां िगतले नाही, तसे च कुणी खरे च चु कला असला, तर ‘गड ा,
तू चु कलास!’ असे प ट बजावायलाही यांनी कधी मागे पुढे पािहले नाही. मग तो कोणी
बाजीराव का असे ना! एकदा द तर तपासायला आले ला अं मलदार काही उणे वावगे
बोलला, ते हा बाजीबाबांनी सरळ द तर उचलले आिण या या पु ढ ात टाकले आिण
बजावले , “रावसाहे ब, हे आपलं द तर सां भाळा. लाथा खायची सवय या िपं डाला नाही!”
“ व सांग े मंदोदरी
लंका वेढली वानर !
एक गावरी चढती
एक ‘ या या रे’ बोलती ।।”
पहाटे चे प्रस न वातावरण अिधक प्रस न होई. दावणीतली गाय तणावून जागी होई
आिण बाजीबाबांनी टाकले ली पडी कान झडपीत खाऊ लागे . राणी महारीण ये ऊन
अं गणाची झाडलोट क न जाई. जरा वे ळाने मागील दारा या आडाची क पी
कुरकुरायला लागे . पा याचे पाते ले घे ऊन बाजीबाबा अं गणात ये त आिण यात गाईचे
शे ण कालवून िलं पायला लागत. ते पाहन ू वयं पाकघरात चु लीला पे टत घालणा या
रं गुआजी या पोटात कालवून ये ई. ती बाहे र ये ई आिण भर या आवाजात हणे , “बाजी,
मा या ले करा, राह ू दे . मी टाकते सडा!”
“अगं आई, आता या वयात होतं य का तु ला हे झाडलोट, सडापाणी? आिण मी केलं
हणून िबघडतं य कुठं ? हातारपणी एवढं तरी सु ख दे ऊ दे मला मा या आईला!”
यावर हातारी काही न बोलता आत जाई आिण पसा-दोन पसे पाणी डो यांतन ू
काढी.
आडाची क पी पु हा कुरकुरायला लागे . धोतराचा काचा खोवून डोणे त पोवरे
ओतणा या बाजीबाबांना हातारी पु हा काकुळतीने हणे , “बाजी, मा यासाठी तापलं य
पाणी. यातलं च घे तपे लीभर. गार पा यानं नको क स अं घोळ!”
“कसलं गार आई? सकाळी आडाचं पाणी चां गलं उकळ यासारखं ऊन असतं !” असे
हणून बाजीबाबा गार पा याचे तांबे भराभर अं गावर ओतून घे त.
अं घोळ होई. ने स या धोतराचा सोगा िपळू न बाजीबाबा याने च अं ग पु शीत.
हातासरशीच ओले धोतरही धु ऊन टाकीत. आिण मग परसातली कोरांटी-दुपारतीची फुले ,
तु ळशी या मं िजरी वाहन ू यथासां ग पूजा करीत. िव णु सहस्रनाम, यं कटे श तोत्र
हणून होईपयं त रं गुआजीचे अं गधु णे आटपून वयं पाक तयार असे .
जे वण आटोप यावर गाय सोडून बाजीबाबा म याला जात. रं गुआजीची उ टी भांडी,
झाकपाक, आवराआवर हळू हळू चाले . िदवस डो यावर ये ई. उ हाचे मान वाढे . डो यावर
आले ला िदवस पि चमे ला थोडा कलं डे. मागले दार ओढून घे ऊन ‘िवठ् ठला’ हणून
रं गुआजी पु ढ या सो यात चौघडीवर अं ग टाकीत. कुणी एखादी सासु रवाशीण एखादा
िज नस कसा करायचा हणून िवचारायला िकंवा कुणी हातारी तपिकरीची िचमूट
ओढायला हणून आली, तर ते वढाच सावट. एरवी सारे गिडगु प! रं गुआजी अलीकडे कुठे
फारशा बाहे र जाय या नाहीत. मात्र गावात कुठे कुणी आजारी पड याचे कळले की,
वयोमानाने खूपशी वाकले ली, आखूड बां याची, गोरट ा या रं गाची ही हातारी घर या
साळी या भाताचा आसट गोळा, तूप, िलं बा या लोण याची फोड, कदळी या पानात
गु ं डाळू न, आलवणा या पदराखाली झाकू न, आजा या या घरी जाई. माये या श दाने
िवचारपूस करी आिण काही घरगु ती औषधोपचार सु चवून परत ये ई!
कधी रात्री चार घास खाऊन मायले करे मा ती या दे वळात चालणा या पोथीला
जात. खांबाशी टे कू न श्रीधराची रसाळ ओवी कान दे ऊन ऐकत. घं टा-दोन घं ट ांनी
पोथी सं पे. पोथीपु ढे डोके टे कवून दोघे जण पाया पडत. एकमे कां या आधाराने घरी ये त.
कधी समई या मं द प्रकाशात सो यात पड यापड या मायले करां या सु खदु:खा या
गो टी चालत. आई या अं थ णावर बसून बाजीबाबा ितचे जीण पाय हल या हाताने
चे पीत हिरपाठ गु णगु णत.
बाजीबाबांचे आप या आईवर आिण म यावर अपार प्रेम होते . दोघांची से वा करताना
यांना समाधान वाटे . यां या पोळ या मनावर फुंकर घात यासारखे होई. हाता या
आईला त्रास पडू नये हणून ते झाडलोट करीत, सडा िशं पीत, पाणी ओढत, भांडी
घासत, आईचं अलवणसु ा धु ऊन टाकत! एखा ा लहान मु लाची करावी याप्रमाणे ते
रं गुआजींची से वा करीत; आिण तसे च म यातही राबत. दर वषी आषाढी वारीला पं ढरीला
जाऊन ते दे वाचे सोवळे पडे बघून ये त. आिण पु हा पु ढ या वारीपयं त ते प म यात
पाहत!
बाजीबाबां या हातारी या मरणाची बातमी हां -हां हणता गावात पसरली. गावची
माणसे आिण बाजीबाबांची भावकी चु ड ा-पिलते घे ऊन गावदरी म यात जमली. यांना
पाहताच हातारी या प्रेतावर पडून बाजीबाबांनी हं बरडा फोडला, ते हा ऐकणा यांची
काळजे फाटली. ‘एकाएकी हातारीला काय झाले ? ती अशी रानात म न कशी पडली?’
हे िवचार मं डळीं या मनात आले नाहीत असे नाही, पण या वे ळी कोण कसे िवचारणार?
डो याला टाप या बां धन ू भावकी पु ढ या तयारीला लागली.
म यान रात्री करं ज ओढ ाची वाळू आिण बाजूची करं जाची झाडे रं गुआजी या
िचते या लाल प्रकाशात उजळू न गे ली!
सु नपणाने ओढ ात हाले ले बाजीबाबा उघडे बोडके आप या भयाण वाड ात आले .
वयं पाकघरात या दो ही दारांना यांनी आतून कड ा घात या आिण मु रमाडा या
कठीण जिमनीवर ‘िवठ् ठलाऽऽ, या पा याने वत:ची आई आप या हातानं की रे मारली!’
असे ओरडून उ याने धाडकन घालून घे तले .
काळ रात्र उजडून गे ली. पूवला मोहरले . बाजीबाबां या अं गणात या पे वर पाखरे
जागी झाली. िपसारा फुलवून हळू िचविचवू लागली. दावणीतली गाय पाय ताणून जागी
झाली आिण बाजीबाबां या भूपा यांसाठी कान टवका न बसली.
अं गण झाडायला आले या राणी महारणीने दोनचार हाका मार या आिण ओ आली
नाही ते हा मु काट ाने अं गण झाडले . बाजू या वै रणी या िढगात या दोन पड ा वे ढे
सोडवून गाईपु ढे टाक या आिण ‘अगाई, गे ली बामनाची हातारी! दे वावानी हुती
िबचारी!’ असे हणत ती महारवाड ाकडे िनघून गे ली.
याहारी या व ताला िशवा दयाळ समाचारासाठी वाड ात आला आिण याने बं द
कवाडावर थाप टाकली.
“बाजीबाबा, अवो बाजीबाबा!”
आतून उ र आले नाही! िशवाने दार खडखडावले . आवाज उं चावला.
“बाजीबाबा!”
आत हालचाल झाली नाही!
एवढ ात बाजीबाबां या भावकीतली चार कुलकणी मं डळीही आली. यांनीही हाका
मा न पािह या.
उ र नाही!
“बघा तरा!” िचं ताय त वराने िशवा बोलला, “दार मोडा. काय झालं ते तरा बघा!”
पहारा घालून दार मोडले आिण मं डळी आत गे ली. वयं पाकघरा या जिमनीवर
बाजीबाबा पालथे पडले होते . चु लीपु ढे झाकू न ठे वले ला वयं पाक तसाच होता! िशवा पु ढे
झाला. याने अं गाला हात लावला आिण मं डळींकडे बघून तो हणाला, “आटोपला
कारभार!”
बाजीबाबांना बघायला झाडून सारा गाव यां या वाड ासमोर जमला. बायाबापडी,
पोरे टोरे , गोरगरीब, हारपोरे सु ा हळहळली. ढसाढसा रडली.
“आई यामागं इळभरसु ा जीव िठवला हाई हाता यानं ! पु यवान पं ढरीचा वारकरी
यो!”
िशवा दयाळाने गाव या भजनी मं डळींना सां िगतले . भजनी मं डळी पु ढे आली.
पखवाज घु मू लागला. टाळ झडू लागले . भजनी मं डळी भर या आवाजात ओरडली,
“पु ं डलीक वरदा हिर िवठ् ठल!”
प्रेतापु ढे समोरासमोर उभी रािहले ली भजनी मं डळी पाय मागे पुढे करीत हणू लागली
:
रात्र झाली होती. बाहे र िचमधार पाऊस लागला होता. सारा महारवाडा या
पावसा या मा याखाली िनपिचत पडून रािहला होता. सार या कोसळणा या पावसाचा
आवाज कानाला नकोसा वाटत होता आिण गारठा असा पडला होता की, एखा ा जाड
कांब यात वा वाकळे त घु समटू न पडायला हवे होते ; िनदान पे टवले या चु लीसमोर
मांजरागत अं ग उबवीत.
पण ये सा खालीच एका पो या या तु कड ावर पडली होती आिण लहानगा सं दीपान
ित या पाठीला माकिडणी या पोरासारखा िचकटला होता. पाठी या ते वढ ा भागाला
उबारा िमळत होता. पु ढ या अं गाला मात्र थं डी बोचत होती, पण ती चु ळबु ळ करीत
न हती. कारण तसे केले तर थं डी अिधक वाजते . एके जागी न हलता पडून रािहले , तर
आपोआप ऊब िमळते . सं दीपान या अं गात मात्र याला गु ड या या खाली ये णारा
अं गरखा होता; अगदी धडकंडका! या या बा ा इत या लांब हो या की, या
बोटाखाली चां ग या िटचभर ल बत. छाती उघडी पडू नये , हणून ये साने बटना या
ऐवजी लहान-लहान िचं यां य तु कड ांनी याची काजे ही प की बं द केली होती. तो
अं गरखा गावात या बामणाने िदला होता.
खोपटातली ती िविचत्र शांतता पावसाचा आवाज. सदाळले ली हवा आिण बाहे र या
िभजले या उिकरड ाचा, छपरावर या काडाचा वास; पण ये सा या यानी या गो टी
न ह या.
पाटला या घरी लगीन चालले होते . ताशे वाजं याचा कडकडाट चालला होता. चां गले
कपडे केले ली माणसे धांदलीने इकडे ितकडे करीत होती. यां याकडे आशाळभूतपणे
पाहत ये सा जो याजवळ बसली होती आिण सारखी हणत होती, “दादा, आमाकडं बगा.
आ का, गिरबाकडे बगा!” मग ल फेदार लु गडे ने सले ली आिण चां ग या दािग याने
गौरीगत सजले ली पाटलीण नाकातली नथ उडवीत आली आिण ितने चां ग या ओटाभर
पु रणा या पो या आिण काहीबाही ये सा या पदरात टाकले .
ते साव न ितला काही भराभर चालता ये ईना.
सं दीपान डो यांची सारखी उघडझाप करीत होता.
िलं ब. माणदे शातील एक खे डे. सात-आठशे व तीचे . ओबडधोबड रचने चे. हणाल, तर
दिरद्री, असु खी. हणाल, तर सं प न आिण सु खी. शहरी वातावरणापासून िक ये क योजने
दरू ! अिशि त कुण यांचे, भोळसट महारांचे, क टाळू ढोरांचे आिण इमानी कु यांचे ते
मायपोट तु ही-आ ही पाह ू तसे िदसे ल. सुं दर वा गिल छ, समृ वा दिरद्री, जसे मानाल
तसे !
िलं बा या वे शीत िशरले की, पूवकडे त ड क न एक नीटस बां धणीचे घर आहे .
चौकटीपु ढे छ पर घालून ते थोडे वाढवले आहे आिण या छपरात एका बाजूला दावण
घालून गु रे ढोरे बां ध याची सोय केली आहे , पण गे ली िक ये क वष या जागे वर गु रे िदसत
नाहीत.
रं डकी िजजा आिण ितचे एकुलते एक पोर रामा यांचे हे घर. िजजा पूवी गावात
ढालगज आिण त डाळ हणून प्रिस होती, पण आता ती वयाने ‘झाली’ आहे . ितचा
ढालगजपणा, त डाळपणा ित यापासून चालता झाला आहे . ितचा दादला नारायण
पाटील हा एक क टाळू आिण स जन कुणबी होता. या या हयातीत िजजाने तूपसाखर
खा ली होती. वीस-वीस पये िकमती या साड ा फाड या हो या. लगीन होऊन बारा
वष झाली होती, तरी िजजाला पोर झाले न हते , पण नारायण पाटील कधी आप या
बायकोला टाकू न बोलला नाही. शे वटी रामा सहा मिह यांचा पोटात होता ते हाच तो
भला माणूस दे वाघरी गे ला! िजजा रं डकी झाली! उघड ा पडले या ले कीला
झाक या या िनिम ाने नाही ितथले भाऊबं द घारवं डासारखे उतरले . चारआठ वष यांनी
ितला लु टली. िपक या बोरीसारखी झोडपून खा ली आिण नु सता पाला आिण
डहा यांचा खराटा रािहला ते हा ते गु पचूप पसार झाले ! िजजा या बळदांत ज धळा
उरला नाही. उतरं डी या गाड यात तांबडा पै सा उरला नाही. दावणीला दोन पायाचे
क बडे रािहले नाही का रानात वीतभर तु कडा रािहला नाही. िजजा चहब ू ाजूंनी नागवली!
लाजल जा गु ं डाळू न िजजा आता च क मोलमजु री करते . खु रपणे , भां गलणे , सु गी या
िदवसात मोडणे , बडवणे , उपणणे – िजजा नाना कामे करते . यामु ळे ितला आिण रामाला
दोन वखत ओलीवाळली भाकरी आिण लाज झाक यापु रती कापडाची धांदोटी िमळते .
रामाही गु रे राखोळीने घे तो. मिह याकाठी तीनचार पये िमळवतो.
एकदा याने नाव काढले , “िजजा, एकांदी कालवड घे ऊ या आपण. मी सां भाळीन.
दुभतं होईल. निशबात असलं , तर ख ड होईल सातआठशे िकमतीचा.” िजजालाही पोराचे
बोलणे पटले . घराला गाईवाचून शोभा नाही. आिण िलं ब हे िखलारी गाईबै लां िवषयी
प्रिस असले ले गाव! िलं बाची गाय वा ख ड ही उ कृ ट प्रतीची जनावरे असतात.
केवळ एका गाई या वे तावर आिण दुभ यावर ितथले लोक सधन झाले आहे त.
घरातले काही िकडूकिमडूक आिण पै -पै सा क न साठिवले ला कुणगा खची घालून
िजजाने एका ओळखी या माणसाला गळ घातली. ह याह याने उरले ले दे णे दे याचा
वायदा केला आिण याची गाभाडी कालवड आणून दावणीला बां धली.
ही अडीच-तीन वषांची कालवड चां ग या अवलादाची होती. रं ग बळीसारखा
पांढराशु भर् . मोठमोठे डोळे . िजं गे सरळ आिण टोकदार, खूर खोब या या पाठीगत
काळे भोर! अं गािपं डाने ती एखा ा माळिठस यागत होती. कुठे खु ट्ट वाजले वा पाख
उडाले , तरी ती टणकन उडी मारी.
िजजाने ती आणून बां धली या िदवशी रामाचा आनं द गगनात मावे ना. तो हरखून
गे ला. या या पायाला पाय लागला नाही. याने कुणाकडून पडी आणून ित यापु ढे
टाकली. सतरादा ित या दो ही िशं गां या म ये खाजवले . कासे त हात घालून ितचे
इवले से सड िचलिबलले . का या लोकरीचा, पाया या अं गठ ाएवढ ा जाडीचा कंडा
वळू न ित या ग यात बां धला. आप या पु तळीला (हे रामाने ितचं ठे वले लं नाव!) कुठे
ठे वू आिण कुठे नको असे याला झाले . तीनतीनदा प्र न िवचा न याने िजजाला बे जार
केले .
“नानी (रामा आप या आईला नानी हणतो), आप या पु तळी या पाटीवर गोम हाय.
गोम अस यावर काय होतं गं ?”
“काय नाही. शे णखाती, शे पटाकडनं त ड क न असली तर काय बाट नाही!”
“नानी कास िदसताया गं ?”
“आरं , अजून मिहना-दीड मिहनासु ा झाला हाई. कशी िदसं ल कास?”
“ होर या बाजाराला गे लीस हणजे िपतळं ची साखळी आण. आिण एक घु ं ग .
पु तळी या ग यात घालू!”
“बराय आणू.”
“नाने , हा मिहना कोणता?”
“िशम याचा! का रं ?”
“पु तळीला हा दुसरा मिहना. ितला यायला िकती िदवस रािहलं ?”
“आठ मिहने . िदवाळी या व ताला!”
“नाने , ख ड होईल का गं ?”
“बाबा मा या, मी का पोटात िशरलीया का रं ित या? पण हुईल. ितला ख डच हुईल.
गिरबाचं पां ग नं दी दे ऊन फेडल ही गायत्री!”
रामा आई या बोल याने हरखला आिण पु तळीपाशी आला. समोरची पडी खाता खाता
ती थांबली आिण याकडे पाह ू लागली. रामाने ित या ग याखाली खाजवले . पु तळीने
आप या खरखरीत िजभे ने याचा हात चाटला!
िलं बातले लोक हणतात, “िजजा पाटिलणीचं पोर अजून लहान आहे , नकळतं आहे .”
पण रामा लहान असला, तरी नाकळता मु ळीच नाही. याला पु कळ कळते . तु हा-
आ हाला कळत नाही ते कळते . या खे डुत जीवनातील िकतीतरी गो टींची मािहती
याला आहे . ज ध याचे कोवळे , पोटरीला न आले ले ताट खा ले , तर जनावर िकडाळते .
विचत मरते . घोड ा या पोटात दुखायला लागले हणजे ‘घोडशदणी’ हे फळ चारतात.
लांडगा मढ धराय या वे ळी याला कान पकडून काही वे ळ पळवतो आिण ते भे दरले ले
मढ आपोआप या यामागून धावू लागते . पलटणीत गे ले या माणसाचे कपडे पो टाने
या या कारभारणीकडे आले हणजे तो माणूस लढाईत मे लेला असतो. जखम झाली, तर
यावर दगडीचा पाला ठे चून बां धावा. गावानजीक या बारवे त भूत आहे . या या पायांची
बोटे उलटी आहे त. खु रसुं डीची जत्रा पु शी पु नवे ला असते . माग या वषी गां धीची टोपी
घात यावर तालु याचा िशपाई मारायचा, पण आता तो घाबरतो. नाना गो टींची
िबनचूक मािहती याला आहे . अथात याला कळत नाही हण यात काय अथ आहे ?
याला पु कळ कळते . तो िरठ ािहं गणाने आपले मळले ले कुडते आिण पटका धु तो.
लं गोटा लावून िविहरीत धडाधड उड ा ठोकतो आिण ओढ ा या मऊ वाळू त िशणे या
पोरांबरोबर कु या खे ळतो. पाचसहा मै लां वर असले या बाजारा या गावी एकटा जातो.
कुणी काहीही हणो, रामाला पु कळ समजूत आहे . तो हुशार आहे !
दोनतीन मिहने गे ले आहे त. िजजाने गाय घे ऊन िद यापासून या या सा या
समजूतदारपणाचा, हुशारीचा कल या उ म जनावराची से वाचाकरी कर याकडे झुकला
आहे . रं ड या आईचा तो एकुलता एक आधार यान दे ऊन आपले गोधन पोसू लागला
आहे . या भाबड ा पोरा या सा या आशा-आकां ा या मु या जनावरावर किद्रत
झा या आहे त. एवढ ा लहानव यात ही क टाळू वृ ी िवशे ष न हे का?
रोज, िलं बा या पूवला, दरू वर असणा या बोड या ड गराआडून तांबडालाल सूयदे व
वर याय या आतच रामा वाकळे खालून बाहे र पडतो. डो याला मुं डासे गु ं डाळू न बाहे र
ये तो. या वे ळी पु तळी जागी असते . सकाळ या प्रहरा या थं ड झुळका अं गावर घे त
डोळे िमटू न सं थ बसले ली असते . या ता या झुळकींनी होणा या सं वेदना अनु भवीत
असते . आप या छोट ा ध याची चाहल ू लागताच ती उठते . शे पटाला िपरगळा मा न,
अं ग तणाणून आळस झाडते . कानाला कोके उभा न रामाकडे मान वळवून पाहते आिण
‘हं बा’ असा आखूड आिण दबका आवाज करते .
ितचा आशय रामा या यानात ये तो. तो ित यानजीक जातो आिण ित या
पांढ याशु भर् पाठीवर एक बहालीदशक थाप टाकतो. पु तळी आपले पातळ कान
थरथरवते . रामा ित या पु ढ ातले वै रणीचे बु डके उचलतो. ित याखालची जागा
तु राट ा या खराट ाने साफसूफ करतो. पु तळी या या या हालचालीकडे कौतु काने
पाहत शे पट ू वे ळावत राहते . आप या छोट ा ध या याएकी या मु या जनावरा या
िज हारातसु ा माया आहे , कृत ता आहे ! आिण ते रामालासु ा ठाऊक आहे . वै रणी या
गं जीतून तो एक पांढरीशु भर् , जाडजूड पडी काढतो. कु हाडीने ितचे लहान तु कडे करतो
आिण तो भारा कवे त ध न पु तळीपु ढे ये तो. तनाला त ड लावताना भु के या बाळाची
उडावी तशी पु तळाची धांदल उडते . ती वै रण पु ढ ात पडे पयं त ितला दम नसतो.
रामा या कवे तच मु कट क बून ती एकदोन िचपाडे ओढून घे ऊन खाऊ लागते . यावर
कधी लट या रागाने रामा हणतो, “अगं , पण दम आहे का नाही?”
सकाळ या प्रहरीच रामा धोतर आिण लं गोटा घे ऊन गावाबाहे र या िविहरीकडे
अं घोळीला जातो. याने धोतर आिण लं गोटा तांबड ा रं गाने रं गिवली आहे त. धोतरे
रं गवली हणजे ती मळखाऊ होतात आिण पु कळ िदवस िटकतात, असे रामाचे मत आहे .
पोरा या या मे हनती वभावाचे िजजालाही मोठे कौतु क वाटते . गावात या दहा
पोरांसारखा तो उगीच कुठे टे लिटक या करीत िफरत नाही. उ स-तमाशा या नादाने
गावोगाव जत्रा िहं डत िफरत नाही. कुणाची भांडणे आणत नाही. या या या वभावाचे
ितला खूप कौतु क वाटते . कतासवरता झाला की, बापाचे मागे त ड िफरवून चालती
झाले ली घरातली ल मी हा पोरगा आप या हाताने पदर ध न पु हा घराकडे आणील
याची ितला खात्री आहे . यामु ळे ती ले का या खा यािप याची उ तवारी मोठ ा
अपूवाईने करते . अपूवाई कशाची हणा, पण घरात असे ल तोच कणीक डा रां धन ू वे ळ या
वे ळी या या मु खात पडे ल याची काळजी ती ने हमी घे ते.
सकाळी रामा अं घोळ क न आला की, पिहली भाकरी िनखा याला उलटीपालटी
करीतच िजजा याला हणते , “रामा, आटप. घे िपतळी. भाकरी झाली माझी!”
यावर रामा उ र दे ई, “अगं पण िजजा, भु का तरी लागायला नकोत एवढ ा
एरवाळी?”
खरे तर जे वायला उशीर असायचा. कारण नु स या एका भाकरीने जे वण होत नसे . चार
भाकरी बडवून झा यावर याच त यात िचगळं तांदळाची वा करड ापात्रेची पाले भाजी
चटणीमीठ घालून परतायचीही असायचीच; आिण हे हे नच रामा तसे हणायचा.
िजजाही तसे हणे खरे . पड या फळाची आ ा घे ऊन रामाने पानावर बसावे असा
याचा अथ मु ळीच नसे . केवळ पोरा या खा यािप याएकी मनोमनी असले ली त परता
या श दावाटे बाहे र उडी घे ई आिण ितला बरे वाटे एवढे च!
पण सकाळी िदवस कासरा-अधा कासरा आला नाही, एवढ ात रामाचे जे वण होते .
दुपारसाठी भाकरी बां धन ू घे ऊन तो पु तळीला घे ऊन रानात जातो. या या िशणे ची काही
पोरे ही आपाप या गाई- हशी या याबरोबर घे ऊन जातात.
िलं बा या आसपास काळे भोर रान आहे . काही िजराईत आहे . काही बागाईत आहे .
बागाईताचे बां ध हमे शा िहर यागार हरळीने भरले ले असतात आिण िजराईतात
पावसा या िदवसात िशपी, कुरडू, हरळी माजते . कुणा या िपकाची नासाडी झा याचा
बोभाटा होऊ नये अशा काळजीने रामा आिण याचे सवं गडी गु रे चारतात.
गु रे चरत असतात. रामा आिण इतर गु राखी यां यावर ल ठे वून काही बोलत
असतात. ते हसतात. खे ळतात. हुंदड ा मारतात. या रानावनात यांचे मन
िरझिवणा या िकतीतरी गो टी आहे त.
िविहरी या कडे ने उगवून आत झे पावणा या झाडो याला ल बणारी सु गरणीची कोटी;
हं ड ा-झुंबरांसारखी, मोठ ा कसबाने िवणले ली. ओढ ा या काठावर असले या
भ यामोठ ा िपं पळावरील ढोलीत असले ली राघूची िपले ; उं च असले या घरातून हळू च
माना डोकावून पाहणारी. िपव याधमक फुलले या तरवाडाव न उडणारी छोटीमोठी
फुलपाखरे , यांना ‘टचकन’ पकडून खाणारा िहर या रं गाचा मु का राघू! शीळ घालीत
उडणारी िचमणी. िपकातून बे सावधपणे चालत असताना अगदी पावलाजवळू न भु रकन
उडून जाणारा लावा. गु रां या पावलाने उडणारे िकडे खा यासाठी यां यामागून तु तु
पळणारे , काट यांसार या पायाचे बगळे . िनरिनरा या रं गांचे सरडे , गोमे सारखे िदसणारे ,
पण न चावणारे वाणी. िकतीतरी गमती! िशवाय हं गामा या वे ळी गाभु ळले या िचं चा
िपकली बोरे , जां भळे !
िदवस डो यावर ये ऊन थोडासा कलला की, रामा आिण पोरे आपली गु रे वळवून
जवळपास िजथे पाणी असे ल ितथे ने तात. उ हाने तापले ली गु रे लगोलग पा यावर
पडतात. पोटभर पाणी याय यावर उ हाचा तडाखा चु किव यासाठी एखा ा झाडा या
सावलीला डोळे िमटू न रवं थ करीत बसतात.
पोरे िशदो या सोडतात. बहुते कदा वारी-बाजरीची एखादीदुसरी भाकरी आिण
ित यावर तांबड ा-का या चटणीची बु चु कली, त डी लावायला गाजरे , भु ईमु गा या
शगा, कांदे असे काहीतरी एवढी यांची िशदोरी असते . एखा ा या भाकरीवर िन वळ
तांबड ा िमर यांची पूडच असते . तो उठतो आिण पशातून पा याचा थब आणून ित यात
सोडतो; आिण ओलावली हणजे उ हाने कडं गले ली भाकरी ित याबरोबर खातो.
उ हाचा तडाखा कमी झा यावर घं टा-दोन घं टा गु रे चा न सारीच िदवस मावळायला
परत घरी ये तात.
िदवसामागून िदवस चालले आहे त. पु तळी या पोटातला गभ िदसामासाने वाढतो
आहे . ितचे पोट आता मोठे िदसते . कासे चा झोळही सु टले ला िदसतो. रं ग अिधक पांढरा
िदसतो. अं गाने ती आता थोडी जड झाली आहे .
िलं बातले कुणबी रामाची गाय पाहन ू सु खावतात. हणतात, “ याक राखलीये पोरानं
गाय!”
रामाला मूठभर मांस चढ यासारखे वाटते .
पु तळीत होत गे लेला सू म फरक या चाणा पोरा या नजरे तून सु टत नाही. तो एक-
एक मिहना मोजतच आला आहे . याची अधीरता वाढतच आली आहे . पु कळ वे ळा याने
िजजाशी हु जत घातली आहे .
“िजजा, हा मिहना सातवा असं ल. तू मोजायला चु कलीस!”
“अरं , मा यापरीस तूच शहाणा काय? हे बघ, िशम या या मिह यात घे तली…
िशमगा एक, चै तर् दोन, वै शाख तीन, जे ठ…”
“अगं , पण पोट आिण कास इतकी कशी?”
“वे ड ा, तु या डो याला िदसतीय जा त!”
िजजाचे हणणे पु कळसे खरे आहे . रामाला अ यं त उ सु कता लागून रािहली आहे .
एखादे फुलझाडाचे रोपटे लावले हणजे रोज सकाळी उठू न याला क ब फुटला का? नवे
पान आले का? कळी आली का? फू ल फुलले का? हणून जसा लावणारा अधीरते ने
पाहतो, तसे तो करतो.
अलीकडे रानात गाय बां धाला लावून बस या-बस या रामाची एखा ा वे ळी तं दर् ी
लागते . आिण….
पु तळी या मागोमाग एक पांढरे फेक वास बागडू लागते . आई यापे ा सवाई दे खणे !
अित अवखळ. आई या कासे ला ते अशा ढु शा मारते की पु तळी, कावून जाते ; पण ितची
आप या ले करावर माया असते . ते िपऊ लागले की, ती याचे अं गन्अंग आप या
खरबरीत िजभे ने चाटू न-पु सून घे ते.
हळू हळू वास मोठे होते . याचा मूळचा पांढराशु भर् रं ग बदलून कोसा होतो.
अं गातली रग आिण म ती वाढते . मा यावर नवीन उगवू लागले ली लहान िशं गे हुळहुळू
लाग याने ते आई या फ याला उगीचच ढु शा दे ते. लवकरच ते वाढते . याला चां गली
िजं गे ये तात. अं गावर मांदे चढते . गोल गरगरीत विजं डावर ते माशीसु ा बसू दे त नाही.
ख ड एवढा झकास सां भाळ याब ल रामाची जो तो तारीफ करतो. रामाचा ख ड
सा या िलं बात उजवा ठरतो.
िठकिठकाण या जत्रेत उ म जनावर हणून रामा या ख डाला बि से िमळतात.
खरसुं डी या गु रा या मोठ ा बाजारात रामा आपला ख ड िवक यासाठी घे ऊन जातो.
याने जरीचा लाल पटका गु ं डाळले ला असतो. अं गात मखमली अं गरखा घातले ला
असतो. करवतकाठी धोतर ने सले ले असते . वत:प्रमाणे याने आपला ख डही
सजिवले ला असतो. ग यात िपतळे ची साखळी, नाकात रं गीत वे सण, िजं गा या बाजूला
रं गीत ग डे आिण पाठीवर तांबडीलाल, िभं गे लावले ली झल ू !
मोठी-मोठी िग हाइके रामाचा ख ड पाहन ू खु ळी होतात; आिण मग एक िग हाईक
दीड हजार पये दे ऊन ख ड िवकत घे ते. रामा ओ या डो याने नोटा मोजून घे ऊन ख ड
दे तो.
िलं बाला माघारी ये तो. खोताकडे गहाण असले ली जमीन सोडवून घे तो.
उरले या पै शातून दोन साधारण प्रतीची बै ले घे तो आिण मोठ ा बारका याने आपला
मळा िपकवू लागतो. खं डी-खं डी माल घरी ये तो. िजजा नटते . मनमु राद खायला
िमळा यामु ळे पु तळी ह ीसारखी होते . दर यान झाले ली ितची दोन ख डे ही जु पायला
ये तात!
गा याची लांबड हणून झा यावर ती ओरडली, “हं रामाची आई, ा खोब याची
वाटी!”
पिह या िदवसापासून गावातली ही मोळाची बै ठक िवणतात. यावर िदवा ठे वतात.
या िद या या पाठीमागे नागाची फडी असते . प्र ये क िद याला एक-एक फडी वाढत
जाते . आज पाच फड ा पु या झा या हो या. आज शे वट. सवांकडून खोब या या वाट ा
उकळाय या हो या आिण वाटू न घे ऊन खाय या हो या.
यातले एक पोर हणाले , “रामा, गाय वे णार गड ा आज-उ ा! चै न आहे की
दुधाची!”
दुसरे हणाले , “कुठलं दध
ू ख ड झा यावर? याचं पोट भ न राहील ते हा ते
रामाला!”
“पण काहीही हणा, रामाचा दाब आहे !”
सगळी पोरे हसली. रामाही हसला.
घरातून गोठ ात, गोठ ातून घरात – रामा या सार या ये रझा या चाल या हो या.
पु तळी सारखी ऊठ-बस करीत होती. ती पै ला कालवड अवघडली होती. रामाकडे पाहन ू
तीनतीनदा हं बरत होती. रामा ितला ग जारत होता. कुरवाळत होता.
शे वटी तो अं थ णावर पडला. िजजाने दार लावून घे तले आिण िदवा मालवला. गडद
अं धार झाला!
रामाला झोप लागता लागे ना. डोळे उघडे ठे वून तो या कुशीव न या कुशीवर होत
होता. खे ड ात सामसूम झाली होती. रामा जागा होता.
बाहे र धडपड झाली की, याचे काळजी लटकन उडे आिण तो हाक मारी, “नाने !”
झोप लागले ली नानी जागी होई आिण िवचारी, “काय रं ?”
“पु तळी धडपडतीया. बघ बरं !”
िजजा उठे आिण िदवा लावून बाहे र ये ई.
पु तळी बसले ली असे . कान उभे क न ती िजजाकडे पाही.
िजजा हणे , “पोरा, नाही अजून. आजची रात जाईल. लईलई तर पहाट तरी होईल!”
आिण मग ती दोघे ही आत ये ऊन पु हा अं थ णावर पडत.
हा प्रकार एकदोनदा झाला.
या हुरहुरीतच रामाचा डोळा लागला. िजजाचाही!
दचकू न तो जागा झाला. िद याचा मं द उजे ड पडला होता. िजजा घु घु घोरत होती.
रामा हळू च उठला. िद याची वात पु ढे सा न याने तो हातात घे तला आिण तो बाहे र
आला.
िदवा उचलून ध न याने पािहले . याचे काळीज धडधडू लागले . पु तळीने या याकडे
पािहले . ितला िबलगून ितचे बाळ पाय दुमडून बसले होते . दब या आवाजात पु तळी
ओरडली, “हं बा!”
रामाची चाहल ू लागताच ते पोर धडपडून उठले आिण आप या लांबलचक तं गड ा
फाकू न उभे रािहले . कान टवका न आिण नाक वर क न रामाकडे पाह ू लागले ! रामाचा
िदवा धरले ला हात थरथर कापत होता. हळू हळू तो पु ढे होत होता. जवळ जाऊन पािहले
मात्र –
िपकले ले किलं गड हातातून सु टून फरशीवर पडावे तसे या या काळजाचे झाले !
गपकन तो माघारी वळला आिण पळतच दार उघडून आला. हातातला िदवा िहं दळ याने
मालवून गे ला. तो खाली टाकू न, वाकळे त घु समडून रडत हुंदके दे ऊ लागला. याला
भडभडून आले !
िजजा जागी झाली. घाब या-घाब या अं धारात याला ध न ओरडली, “रामा, काय
झालं रं सो या? काय चावलं का काय?”
हुंदके दे त-दे तच रामा हणाला, “पु तळी याली. कालवड झाली!”
हे ऐकू न णभर िजजासु ा ग प झाली. ‘कालवड झाली? पु तळीला ख ड झाला
नाही? ित या िजवावर केवढ ा उड ा! केवढी मनोरा ये ! आिण अखे र कालवड झाली;
ख ड झाला नाही!’
रामा या टाळू वरनं हात िफरवीत िजजा गिहव न हणाली, “रामा, मा या सो या,
अरं , आप या कमात नाही! आपलं िदं ळद्र अजून सरलं नाही!”
–पहाट झाली आहे . क बडे आवरत आहे त. सारे िलं ब जागे झाले आहे .
उकळीआपटबारांचे आवाज होत आहे त. घरोघरी प्रकाश िदसतो आहे . घरोघर आनं द
खळखळतो आहे .
िजजा-रामा या घरात मात्र उदासीनता आहे !