Professional Documents
Culture Documents
Wykład 3 - Zarządzanie Przedsięwzięciem Budowlanym (Wprowadzenie Do Zagadnienia) - DW
Wykład 3 - Zarządzanie Przedsięwzięciem Budowlanym (Wprowadzenie Do Zagadnienia) - DW
PRZEDSIĘWZIĘCIE BUDOWLANE
• [DEF.] splot współzależnych działań, których celem jest zaspokojenie
potrzeb budowlanych inwestora lub właściciela obiektu budowlanego(1)
[1] Kasprowicz, T. Inżynieria przedsięwzięć budowlanych, Metody i modele w Inżynierii przedsięwzięć budowlanych. Pr. zb. pod red.
Kapliński Oleg. PAN KILiW, IPPT, Warszawa 2007
PODSTAWOWE DEFINICJE
ZARZĄDZANIE PRZEDSIĘWZIĘCIEM
INWESTYCYJNYM
• [DEF. OGÓLNA] kompleksowe planowanie, koordynowanie
i kontrolowanie projektu od fazy koncepcyjnej, poprzez przygotowanie,
realizację, po ukończenie, którego celem jest wypełnienie wymogów
klienta dla potrzeb stworzenia funkcjonalnie i finansowo wykonalnego
projektu, ukończonego terminowo i zgodnie z wymaganiami i normami
jakościowymi(2)
ZARZĄDZANIE PROJEKTEM
INWESTYCYJNYM
• [DEF. OGÓLNA] stosowanie wiedzy, umiejętności, narzędzi i technik do
czynności projektowych w celu wypełnienia wymogów projektu(3)
• [DEF. OGÓLNA] planowanie, monitorowanie i kontrolowanie wszystkich
aspektów przedsięwzięcia inwestycyjnego i monitorowanie wszystkich
jego uczestników w celu osiągnięcia celów projektów w terminie
i zgodnie z ustalonym kosztem, jakością i wykonaniem(4)
[3] A Guide to the Project Management Body of Knowledge, PMI, USA 1996
[4] PRINCE2, Glossary of terms, 2009
PODSTAWOWE DEFINICJE
ZARZĄDZANIE BUDOWLANYM
PRZEDSIĘWZIĘCIEM INWESTYCYJNYM
• [DEF. BRANŻOWA] zastosowanie wiedzy, umiejętności, narzędzi oraz
technik w odniesieniu do działań realizowanych w przedsięwzięciu,
umożliwiające osiągnięcie celów danego przedsięwzięcia; działania te
obejmują planowanie, monitorowanie i kontrolę przebiegu
przedsięwzięcia dla osiągnięcia zgodności z wyspecyfikowanymi
wymaganiami, w tym z ograniczeniami dotyczącymi czasu, kosztów
i zasobów(5, 6)
[5] Strzelecka, E., Glinkowska, B., Maciejewska, M., Wiażel-Sasin, B. Zarządzanie przedsięwzięciami budowlanymi. Podstawy, procedury,
przykłady, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2014
[6] Stokes, E,. Saleem A. Zarządzanie przedsięwzięciem budowlanym, Wydawnictwo POLTEXT, Warszawa 2010
PODSTAWOWE DEFINICJE
[6] Stokes, E,. Saleem A. Zarządzanie przedsięwzięciem budowlanym, Wydawnictwo POLTEXT, Warszawa 2010
[7] Eaton, D., Kotapski, R. Zarządzanie przedsiębiorstwem budowlanym, Wydawnictwo POLTEXT, Warszawa 2009
[8] Cieszyński, K. Zarządzanie w budownictwie w rynkowej działalności gospodarczej, FEMB, Warszawa 2006
WYBRANE POJĘCIA „POWIĄZANE”
INWESTYCJA I BUDOWLANE
PRZEDSIĘWZIĘCIE INWESTYCYJNE
INWESTYCJA BUDOWLANA – materialny wynik finalny budowlanego przedsięwzięcia
inwestycyjnego, będący składnikiem majątkowym, tzw. środkiem trwałym(6-8)
• BIOGAZOWNIE
(odnawialnych źródeł energii) typu: elektrownie wiatrowe, biogazownie, czy
małe elektrownie wodne, jako inwestycji celu publicznego
• ELEKTROWNIE
2. wykaz inwestycji celu publicznego w art. 6 Ugn jest katalogiem zamkniętym,
co oznacza, że lista celów publicznych nie może zostać poszerzona na drodze
WIATROWE wykładni
•
3. w obecnym stanie prawnym za inwestycję celu publicznego uznaje się jedynie
MAŁE ELEKTROWNIE budowę i utrzymanie przewodów i urządzeń służących do przesyłania płynów,
pary, gazów i energii elektrycznej
WODNE 4. nie są obecnie znane przepisy (patrz art. 6 pkt 10 Ugn), które rozszerzałyby
katalog inwestycji zawarty w art. 6 Ugn o budowę obiektu wytwarzającego
energię elektryczną (np. w prawie energetycznym, regulacjach dotyczących
obronności państwa, czy bezpieczeństwa publicznego)
5. pojęcie inwestycji celu publicznego jest oparte na kryterium przedmiotowym,
nie zaś podmiotowym, czy funkcjonalnym
[6] Stokes, E,. Saleem A. Zarządzanie przedsięwzięciem budowlanym, Wydawnictwo POLTEXT, Warszawa 2010
[7] Eaton, D., Kotapski, R. Zarządzanie przedsiębiorstwem budowlanym, Wydawnictwo POLTEXT, Warszawa 2009
[8] Cieszyński, K. Zarządzanie w budownictwie w rynkowej działalności gospodarczej, FEMB, Warszawa 2006
PODSTAWOWE DEFINICJE I POJĘCIA „POWIĄZANE”
≠
ZARZĄDZANIE ZARZĄDZANIE
PRZEDSIĘWZIĘCIEM PRZEDSIĘBIORSTWEM
BUDOWLANYM BUDOWLANYM
CECHY I PARAMETRY PRZEDSIĘWZIĘCIA
BUDOWLANEGO ORAZ FUNKCJE I CELE
ZARZĄDZANIA NIM
CECHY PRZEDSIĘWZIĘCIA BUDOWLANEGO
PRZEDSIĘWZIĘCIE BUDOWLANE
CECHUJĄ(5, 9):
• UNIKALNOŚĆ (NIEPOWTARZALNOŚĆ) – każdy projekt inwestycyjny
wyróżnia się indywidualnymi rozwiązaniami, jest realizowany w różnych
miejscach przez różne zespoły przygotowujące i realizujące go przy
wykorzystaniu zróżnicowanych zasobów (różne materiały i wyroby
budowlane, różny sprzęt budowlany oraz różne technologie)
[5] Strzelecka, E., Glinkowska, B., Maciejewska, M., Wiażel-Sasin, B. Zarządzanie przedsięwzięciami budowlanymi. Podstawy, procedury,
przykłady, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2014
[9] Połoński, M. Kierowanie budowlanym procesem inwestycyjnym, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2009
CECHY PRZEDSIĘWZIĘCIA BUDOWLANEGO
PRZEDSIĘWZIĘCIE BUDOWLANE
CECHUJĄ(5, 9):
• „NIERUCHOMOŚĆ” PRZEDSIĘWZIĘCIA – poza prawnie zdefiniowanymi
wyjątkami, obiekty budowlane są trwale związane z gruntem
• INGERENCJA W ŚRODOWISKO – częsta i głęboka, której skutki są
nieodwracalne lub mają wpływ długookresowy (wielopokoleniowy)
Dolina Mierzeja
Rospudy Wiślana
CECHY PRZEDSIĘWZIĘCIA BUDOWLANEGO
PRZEDSIĘWZIĘCIE BUDOWLANE
CECHUJĄ(5, 9):
• DŁUGI OKRES PRZYGOTOWANIA INWESTYCJI DO REALIZACJI – jest to
spowodowane niezadawalającym stanem opracowania miejscowych
planów zagospodarowania przestrzennego gmin, brakiem uregulowania
stosunków własnościowych, czy procesami związanymi z oceną
oddziaływania na środowisko (szczególnie dot. obiektów liniowych)
• DŁUGI OKRES REALIZACJI INWESTYCJI – wiąże się z koniecznością
wykonania robót budowlanych, których zakres i ilość przewidziana do
wykonania, może warunkować długi czas realizacji inwestycji
[5] Strzelecka, E., Glinkowska, B., Maciejewska, M., Wiażel-Sasin, B. Zarządzanie przedsięwzięciami budowlanymi. Podstawy, procedury,
przykłady, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2014
[9] Połoński, M. Kierowanie budowlanym procesem inwestycyjnym, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2009
CECHY PRZEDSIĘWZIĘCIA BUDOWLANEGO
PRZEDSIĘWZIĘCIE BUDOWLANE
CECHUJĄ(5, 9):
• KAPITAŁOCHŁONNOŚĆ – inwestycje budowlane wymagają angażu
relatywnie wysokiego kapitału
• DŁUGI OKRES EKSPLOATACJI – obiekty budowlane, tj. budynki
mieszkalne, obiekty sportowe, obiekty przemysłowe, autostrady,
zbiorniki wodne, elektrownie, oczyszczalnie ścieków, mosty, itp.,
projektowane są na czas użytkowania wynoszący 50 i więcej lat, co
wpływa na odczuwalność skutków ich powstania i użytkowania na wiele
pokoleń
[5] Strzelecka, E., Glinkowska, B., Maciejewska, M., Wiażel-Sasin, B. Zarządzanie przedsięwzięciami budowlanymi. Podstawy, procedury,
przykłady, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2014
[9] Połoński, M. Kierowanie budowlanym procesem inwestycyjnym, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2009
CECHY PRZEDSIĘWZIĘCIA BUDOWLANEGO
PRZEDSIĘWZIĘCIE BUDOWLANE
CECHUJĄ(5, 9):
• WIELOETAPOWA REALIZACJA DOKUMENTACJI PROJEKTOWEJ – wiąże się
z koniecznością rozdzielenia wymagań stawianych dokumentacji projektowej;
projekty budowlane są niezbędne do uzyskania decyzji administracyjnej
o pozwoleniu na budowę; projekty wykonawcze uzupełniają rozwiązania zawarte
w projekcie budowlanym, co wydłuża czas opracowania dokumentacji projektowej
• KONIECZNOŚĆ STAŁEJ WSPÓŁPRACY UCZESTNIKÓW ZAANGAŻOWANYCH
W PROCES INWESTYCYJNY – jest niezbędna do zakończenia realizacji inwestycji
(i to na każdym etapie jej realizacji)
[5] Strzelecka, E., Glinkowska, B., Maciejewska, M., Wiażel-Sasin, B. Zarządzanie przedsięwzięciami budowlanymi. Podstawy, procedury,
przykłady, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2014
[9] Połoński, M. Kierowanie budowlanym procesem inwestycyjnym, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2009
PARAMETRY PRZEDSIĘWZIĘCIA BUDOWLANEGO
PRZEDSIĘWZIĘCIE BUDOWLANE
OGRANICZAJĄ PARAMETRY(10, 11):
1. ZAKRES
2.
[REGUŁA] zmiana jednego
JAKOŚĆ z parametrów wpływa na
3. KOSZTY
możliwą zmianę przynajmniej
4.
jednego z pozostałych
CZAS (np. skrócenie czasu realizacji
5.
projektu spowoduje
ZASOBY pogorszenie jakości lub
6. RYZYKO
zwiększenie kosztów)
3.
1. Ustawy
REALIZOWANE 2. Rozporządzenia,
4. EKSPLOATOWANE
obwieszczenia, wyroki
5.
3. Dyrektywy UE
PODDAWANE ROZBIÓRCE 4. Traktaty
(UTYLIZACJI)
REGULACJE PRAWNE
(AD.4) TRAKTATY:
• TRAKTATY RZYMSKIE z dnia 25 marca 1957 r.
(wersja skonsolidowana Dz. U. C 325 z dnia 24.12.2002 r.)
• TRAKTAT O FUNKCJONOWANIU UNII EUROPEJSKIEJ
(wersja skonsolidowana Dz. U. C 83 z dnia 30.03.2010 r.)
METODYKI ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘWZIĘCIEM (PROJEKTEM) BUDOWLANYM
• metody uniwersalne
przebieg oraz osiągnięcie
zamierzonych rezultatów
• metody uniwersalne, które można stosować 2. należy dokonać w oparciu
o analizę specyfiki projektu,
fragmentarycznie w przypadku realizowania potrzeb danej organizacji
przedsięwzięć o mniejszej skali realizującej projekt oraz
podejścia klienta i innych
uczestników procesu
[12] Sobieraj, J. Zarządzanie przedsięwzięciem inwestycyjnym na rynku budownictwa mieszkaniowego, Krakowskie Studia Małopolskie,
nr 20, Kraków 2015
METODYKI ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘWZIĘCIEM (PROJEKTEM) BUDOWLANYM
[12] Sobieraj, J. Zarządzanie przedsięwzięciem inwestycyjnym na rynku budownictwa mieszkaniowego, Krakowskie Studia Małopolskie,
nr 20, Kraków 2015
METODYKI ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘWZIĘCIEM (PROJEKTEM) BUDOWLANYM
[12] Sobieraj, J. Zarządzanie przedsięwzięciem inwestycyjnym na rynku budownictwa mieszkaniowego, Krakowskie Studia Małopolskie,
nr 20, Kraków 2015
METODYKI ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘWZIĘCIEM (PROJEKTEM) BUDOWLANYM
[12] Sobieraj, J. Zarządzanie przedsięwzięciem inwestycyjnym na rynku budownictwa mieszkaniowego, Krakowskie Studia Małopolskie,
nr 20, Kraków 2015
METODYKI ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘWZIĘCIEM (PROJEKTEM) BUDOWLANYM
[12] Sobieraj, J. Zarządzanie przedsięwzięciem inwestycyjnym na rynku budownictwa mieszkaniowego, Krakowskie Studia Małopolskie,
nr 20, Kraków 2015
METODYKI ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘWZIĘCIEM (PROJEKTEM) BUDOWLANYM
[12] Sobieraj, J. Zarządzanie przedsięwzięciem inwestycyjnym na rynku budownictwa mieszkaniowego, Krakowskie Studia Małopolskie,
nr 20, Kraków 2015
METODYKI ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘWZIĘCIEM (PROJEKTEM) BUDOWLANYM
[13] Sielewicz, O. Inwestycyjny proces budowlany – części I i II, BzG, nr 1/2010 i 2/2010
METODYKI ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘWZIĘCIEM (PROJEKTEM) BUDOWLANYM
[13] Sielewicz, O. Inwestycyjny proces budowlany – części I i II, BzG, nr 1/2010 i 2/2010
METODYKI ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘWZIĘCIEM (PROJEKTEM) BUDOWLANYM
[13] Sielewicz, O. Inwestycyjny proces budowlany – części I i II, BzG, nr 1/2010 i 2/2010
METODYKI ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘWZIĘCIEM (PROJEKTEM) BUDOWLANYM
[13] Sielewicz, O. Inwestycyjny proces budowlany – części I i II, BzG, nr 1/2010 i 2/2010
METODYKI ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘWZIĘCIEM (PROJEKTEM) BUDOWLANYM
[5] Strzelecka, E., Glinkowska, B., Maciejewska, M., Wiażel-Sasin, B. Zarządzanie przedsięwzięciami budowlanymi.
Podstawy, procedury, przykłady, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2014
[9] Połoński, M. Kierowanie budowlanym procesem inwestycyjnym, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2009
ETAPY (CYKL ŻYCIA) BUDOWLANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA INWESTYCYJNEGO
[5] Strzelecka, E., Glinkowska, B., Maciejewska, M., Wiażel-Sasin, B. Zarządzanie przedsięwzięciami budowlanymi.
Podstawy, procedury, przykłady, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2014
[9] Połoński, M. Kierowanie budowlanym procesem inwestycyjnym, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2009
ETAPY (CYKL ŻYCIA) BUDOWLANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA INWESTYCYJNEGO
[5] Strzelecka, E., Glinkowska, B., Maciejewska, M., Wiażel-Sasin, B. Zarządzanie przedsięwzięciami budowlanymi.
Podstawy, procedury, przykłady, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2014
[9] Połoński, M. Kierowanie budowlanym procesem inwestycyjnym, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2009
ETAPY (CYKL ŻYCIA) BUDOWLANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA INWESTYCYJNEGO
CYKL INWESTYCYJNY –
(PEŁNY) CYKL ŻYCIA INWESTYCJI(5, 9)
1 – pomysł na nową inwestycję
2 – wybór konkretnego wariantu lokalizacji
i technicznych warunków wykonania obiektu
3 – decyzja o kontynuowaniu prac nad
przygotowaniem planowanego obiektu do
realizacji
4 – uzyskanie pozwolenia na budowę lub
zgłoszenie robót budowlanych
5 – odbiór końcowy i ewentualnie usunięcie
zgłoszonych usterek, sporządzenie
dokumentacji powykonawczej, przekazanie
obiektu inwestorowi, uzyskanie pozwolenia
na użytkowanie lub zgłoszenie do użytkowania
6 – likwidacja inwestycji
Rys. Schemat etapów cyklu życia inwestycji; Strzelecka i in. (2014, s. 20)
ETAPY (CYKL ŻYCIA) BUDOWLANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA INWESTYCYJNEGO
[ZAKREŚLENIE] – działania,
które związane są
z zastosowaniem ustawy
Prawo zamówień publicznych
FAZA PRZEDINWESTYCYJNA(5)
Podstawowy zakres pytań (decyzji) inwestora:
• CZY INWESTOWAĆ?
• GDZIE INWESTOWAĆ?
• JAK INWESTOWAĆ?
• CZYJE ZASOBY FINANSOWE ZAINWESTOWAĆ?
• ILE ZAINWESTOWAĆ?
• KIEDY ZAINWESTOWAĆ?
• JAK ROZŁOŻYĆ RYZYKO INWESTYCYJNE?
[5] Strzelecka, E., Glinkowska, B., Maciejewska, M., Wiażel-Sasin, B. Zarządzanie przedsięwzięciami budowlanymi.
Podstawy, procedury, przykłady, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2014
ETAPY (CYKL ŻYCIA) BUDOWLANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA INWESTYCYJNEGO
FAZA PRZEDINWESTYCYJNA(5):
Obejmuje najczęściej etapy:
• identyfikacji możliwości inwestycyjnych (studium możliwości)
• wstępnej selekcji projektu (studium przedrealizacyjne, pre-feasibility study)
• formułowania projektu (studium ostatecznej wersji projektu, feasibility study)
• oceny projektu i decyzji inwestycyjnej
[5] Strzelecka, E., Glinkowska, B., Maciejewska, M., Wiażel-Sasin, B. Zarządzanie przedsięwzięciami budowlanymi.
Podstawy, procedury, przykłady, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2014
ETAPY (CYKL ŻYCIA) BUDOWLANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA INWESTYCYJNEGO
FAZA INWESTYCYJNA(5):
Rozpoczyna się wraz z podjęciem decyzji o realizacji projektu inwestycyjno-
budowlanego i obejmuje najczęściej etapy:
• projektowania technicznego (harmonogramy prac, szczegółowe projekty
technologiczne, inżynieryjno-budowlane, itp.)
• negocjacji i zawieranie umów dotyczących finansowania projektu, nabycia
technologii, dostaw maszyn i urządzeń, zakupu usług, licencji, kooperacji, itp.)
• budowy obiektu (przygotowanie terenu, wzniesienie obiektów budowlanych
i ich wyposażenie)
• oddania inwestycji do eksploatacji
[5] Strzelecka, E., Glinkowska, B., Maciejewska, M., Wiażel-Sasin, B. Zarządzanie przedsięwzięciami budowlanymi.
Podstawy, procedury, przykłady, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2014
ETAPY (CYKL ŻYCIA) BUDOWLANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA INWESTYCYJNEGO
[5] Strzelecka, E., Glinkowska, B., Maciejewska, M., Wiażel-Sasin, B. Zarządzanie przedsięwzięciami
budowlanymi. Podstawy, procedury, przykłady, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2014
[6] Stokes, E,. Saleem A. Zarządzanie przedsięwzięciem budowlanym, Wydawnictwo POLTEXT, Warszawa 2010
SCHEMATY REALIZACJI PRZEDSIĘWZIĘĆ BUDOWLANYCH
Rys. Etapy realizacji inwestycji w systemie zaprojektuj i wybuduj; Strzelecka i in. (2014, s. 127)
SCHEMATY REALIZACJI PRZEDSIĘWZIĘĆ BUDOWLANYCH
Rys. Schemat organizacyjny w systemie zaprojektuj i wybuduj; Strzelecka i in. (2014, s. 128)
SCHEMATY REALIZACJI PRZEDSIĘWZIĘĆ BUDOWLANYCH
Rys. Etapy realizacji inwestycji w systemie Project Management; Strzelecka i in. (2014, s. 129)
SCHEMATY REALIZACJI PRZEDSIĘWZIĘĆ BUDOWLANYCH
Rys. Schemat organizacyjny w systemie Project Management; Strzelecka i in. (2014, s. 129)
SCHEMATY REALIZACJI PRZEDSIĘWZIĘĆ BUDOWLANYCH
GENERALNY WYKONAWCA
Rys. Etapy realizacji inwestycji w systemie generalnego wykonawstwa; Strzelecka i in. (2014, s. 130)
SCHEMATY REALIZACJI PRZEDSIĘWZIĘĆ BUDOWLANYCH
GENERALNY WYKONAWCA
Rys. Schemat organizacyjny w systemie generalnego wykonawstwa; Strzelecka i in. (2014, s. 131)
SCHEMATY REALIZACJI PRZEDSIĘWZIĘĆ BUDOWLANYCH
GENERALNY WYKONAWCA
uzyskanie, przed przystąpieniem do prac, jednej ceny ryczałtowej na zlecany
projekt
otrzymanie jednej gwarancji na całość wykonanych robót
konieczność posiadania kompletnego projektu przetargowego (na całą inwestycję)
inwestor jest dodatkowo uzależniony od generalnego wykonawcy w przypadku
konieczności realizacji elementów zamówienia nieokreślonych w początkowej
fazie inwestycji
SCHEMATY REALIZACJI PRZEDSIĘWZIĘĆ BUDOWLANYCH
Rys. Etapy realizacji inwestycji w systemie pakietowym; Strzelecka i in. (2014, s. 132)
SCHEMATY REALIZACJI PRZEDSIĘWZIĘĆ BUDOWLANYCH
Rys. Etapy realizacji inwestycji w systemie Management Contracting; Strzelecka i in. (2014, s. 133)
SCHEMATY REALIZACJI PRZEDSIĘWZIĘĆ BUDOWLANYCH
Rys. Schemat organizacyjny w systemie Management Contracting; Strzelecka i in. (2014, s. 133)
SCHEMATY REALIZACJI PRZEDSIĘWZIĘĆ BUDOWLANYCH
Stokes, E,. Saleem A. Strzelecka, E., Glinkowska, B., Maciejewska, M., Wiażel-Sasin, B.
Zarządzanie przedsięwzięciem budowlanym, Zarządzanie przedsięwzięciami budowlanymi. Podstawy, procedury, przykłady,
Wydawnictwo POLTEXT, Warszawa 2010 Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2014
ŹRÓDŁA ILUSTRACJI
INTERNET