Stanisław Ignacy Witkiewicz Pożegnanie Jesieni

I. INFORMACJE BIOGRAFICZNE

Jego ojcem był Stanisław Witkiewicz – krytyk sztuki, malarz i publicysta. Matka była
nauczycielką muzyki. Naukę prowadził głównie w domu pod okiem ojca, który nie godził się na
naukę syna w szkole, tłumacząc, że hamuje to jego rozwój, wtłacza go w sztywne ramy programów, a
przede wszystkim ogranicza jego indywidualność. Od wczesnego dzieciństwa dużo malował i mimo
oporów ojca, w roku akademickim 1904-1905 rozpoczął studia w krakowskiej Akademii Sztuk
Pięknych, gdzie studiował trzy lata z przerwami. Przeżył kilka burzliwych związków. Jednym z
najważniejszych doświadczeń, które wywarły ogromny wpływ na autora i zadecydowały o późniejszej
problematyce jego dzieł był pobyt w Rosji (październik 1914-czerwiec 1918) i obserwacja rewolucji
bolszewickiej. Twórczość z lat 1918-1927 traktuje się jako okres niezwykłej erupcji sił twórczych
Witkacego. Powstały wtedy powieści (622 upadków Bunga, Pożegnanie Jesieni, Nienasycenie),
większość dramatów, dzieł malarskich oraz rozpraw teoretycznych z zakresu estetyki.

II. POŻEGNANIE JESIENI

a) Miejsce i czas powieści

- nienazwana „stolica” nienazwanego państwa (uznaje się jednak, że pierwowzorami miejsc akcji była
Warszawa i Polska); pierwowzorem Zarytego było Zakopane

- nieokreślona data akcji (informacje o wydarzeniach i ludziach wskazują na pierwszą połowę lat
dwudziestych)

- rewolucja bolszewicka (proroczo przewidziana dla Polski) powszechnie uważana za główny temat
powieści

b) Fabuła powieści

Rozdział I: Hela Bertz

Atanazy Bazakbal, adwokacki aplikant i niedoszły artysta postanawia zdradzić swoją narzeczoną,
Zosię Osłabędzką z Helą Bertz, bogatą Żydówką. W mieszkaniu Heli Bazakbal zastaje jej kochanka,
księcia Jakuba Prepudrecha, którego wyrzuca z mieszkania, a następnie próbuje „zdobyć” kobietę,
licząc na to, że ta odda mu się odbywając z nim stosunek, jednak poniósłszy klęskę opuszcza jej dom.
Hela natomiast rozmyśla nad swoją tożsamością i podejmuje decyzję o przejściu na katolicyzm.
Prepudrech wróciwszy do mieszkania Heli informuje ją, że właśnie wyzwał Atanazego na pojedynek i
po raz kolejny oświadcza się kochance. Hela przyjmuje oświadczyny. Nad ranem do mieszkania Heli
przybywa jej ojciec, który dowiadując się o zaręczynach córki z Prepudrechem, do którego żywił
odrazę wścieka się i opuszcza parę kochanków. Tymczasem w domu na Atanazego czekają
sekundanci wysłani przez Prepudrecha. Mężczyzna obojętnie przyjmuje wyzwanie a następnie udaje
się do swojej narzeczonej.

Rozdział II: Nawrócenie i pojedynek

Do mieszkania Heli przybywa ksiądz Wyprztyk, aby porozmawiać o planowanym przez nią chrzcie.
Hela chce go przyjąć żeby „wyzbyć się uczucia zupełnej samotności”. Wyprztyk za to zarzuca jej
„pragmatyczny stosunek do życia”. Prowadzą dialog teologiczno-filozoficzny na temat ewolucji
jednostki i społeczeństwa. Po spowiedzi Heli i jej ojca, ksiądz Wyprztyk „chrzci ich” zwyczajną
wodą, odkładając oficjalną ceremonię na później. Tymczasem Atanazy i Prepudrech pojedynkują się
na pistolety. Atanazy zostaje ciężko ranny.

Rodział III: Rozmowy istotne

Atanazy po operacji znajduje się w szpitalu. Odwiedzają go po kolei znajomi. Przy łóżku szpitalnym
odbywają się rozmowy na tematy „istotne”, czyli dotyczące przyszłości jednostki i społeczeństwa,
sztuki i życia. Bazakbal zadaje sobie pytania filozoficzne i dochodzi do wniosku, że ludzkość „sama
siebie pożera”, a jej upadek jest nieuchronny i jeśli przetrwa, będzie istniał w postaci mechanizmu,
który nie różni się wiele od mrowiska. Atanazy widzi dla siebie dwa możliwe rozwiązania: „dać się
nieść prądowi zdarzeń” albo „spotęgować chwile życiowej ciągłości” po to, by osiągnąć stan
metafizycznego objawienia i wznieść się ponad zmorę przypadkowej codzienności. Możliwe jest także
trzecie wyjście, czyli „piękna śmierć” poprzez samobójstwo, ale Atanazy na razie z tej opcji rezygnuje
i postanawia doznawać świata w sposób możliwie jak najbardziej intensywny (narkotyki, uniesienie
erotyczne). Przewiduje, że zaraz po ślubie zdradzi Zosię z Helą.

Rozdział IV: Śluby i pierwsze pronunciamento

Rozmyślania Atanazego nad rewolucją rosyjską przerywa przybycie Sajetana Tempego oraz
Łohoyskiego, którzy razem z Bazakbalem mają uczestniczyć w uroczystych chrzcinach Bertzów. W
drodze do kościoła mężczyźni rozmawiają na temat nadciągającej rewolucji, której apologetą jest
Tempe. W pewnym momencie spotykają idącego na uroczystość Prepudrecha a Tempe się od nich
odłącza. Odbywa się oficjalny chrzest Heli i jej ojca a następnie w pałacu Bertzów ma miejsce
uroczyste śniadanie, na którym pojawia się również Tempe. Atanazy upija się, wraca do domu Zosi i
na dwie godziny przed własnym ślubem pozbawia narzeczoną dziewictwa w bestialski sposób.
Wkrótce odbywają się równocześnie dwa śluby: Heli i Prepudrecha oraz Zosi i Atanazego. Ślubów
obu parom udziela ksiądz Wyprztyk. Podczas nocy poślubnej Hela odtrąca nowo poślubionego męża,
który rozzłoszczony opuszcza jej dom i zdradza żonę z Izą Krzeczewską. Równocześnie Atanazy
zdradza Zosię z Helą. Tymczasem na przedmieściach miasta rozpoczyna się wojskowy zamach stanu.

Rozdział V: Homococo

Z informacji narratora dowiadujemy się o nieudanym pożyciu Heli i Prepudrecha oraz niechęci
Atanazego do kontynuacji aplikantury. Wiedząc o trudnej sytuacji finansowej pary, Hela zaprasza
Zosię i Atanazego do swojej willi w górach, w miejscowości Zaryte. Atanazy po pierwszym okresie
małżeństwa zaczyna się nudzić, źle wpływa na niego brak „określonej pracy” – zaczyna rozmyślać o
samozniszczeniu jako ucieczce od codzienności. Zosia powiadamia Atanazego, że jest w ciąży.
Tymczasem Łohoyski, przewidując drugą fazę politycznego przewrotu, intensywnie narkotyzuje się
kokainą. Niespodziewanie wyznaje Atanazemu swoje uczucia do niego (Łohoyski jest w nim
zakochany). Obaj z Atanazym odczuwają beznadziejność życia i przeczuwają katastrofę oraz to, że
„wszystko się kończy”. Idą do „pałacu” Łohoyskich, gdzie ten częstuje Atanazego kokainą. Wkrótce
dołączają do nich Smorski, Purcel, Chwazdrygiel, Prepudrech i Tempe, których Łohoyski już
wcześniej zaprosił na spotkanie, mające na celu wspólne narkotyzowanie się. Podczas spotkania
Atanazy pod wpływem odurzenia narkotykowego zwierza się Prepudrechowi, że kocha jego żonę,
Helę. Całe towarzystwo snuje filozoficzne rozważania nad bytem, jednostką i samym sobą. Atanazy
po raz pierwszy myśli poważnie o samobójstwie. Po skończonym „dekadenckim wieczorku” i
opuszczeniu przez towarzystwo posesji, doszczętnie zakokainowany Atanazy spędza noc z
Łohoyskim. Rano żałuje tego, co zrobił i wraca do Zosi, której wmawia, że nic się nie stało.

Rozdział VI: Zbrodnie (Część I: Przygotowania)

Prepudrech po alkoholowo-kokainowym seansie oznajmia Heli, że po długiej przerwie wraca do

komponowania muzyki. Hela ponawia propozycję wyjazdu z Bazakbalami w góry, bojąc się że w
mieście dojdzie do drugiej fazy przewrotu politycznego – tym razem w wykonaniu partii chłopskich
socjalistów. Tymczasem Atanazy odwiedza Łohoyskiego, aby wyciągnąć go z depresji po kokainowej
nocy i prosi dla siebie o szczyptę kokainy (Na wszelki wypadek, ponieważ obiecał sobie wcześniej, że
już się jej nie dotknie). Gdy w końcu Hela z Bazakbalami, Łohoyskim oraz Smorskim wyjeżdżają w
góry, w mieście zaczyna się rzeź. Do Zarytego dociera wiadomość że partie chłopskich socjalistów
dokonały udanego przewrotu, a stary Bertz został ministrem rolnictwa. W Zarytem całe towarzystwo
jeździ na nartach, chodzi na wycieczki w góry, a wieczorami oddaje się pijaństwu. Atanazy czuje się
uczuciowo rozdarty między Helą, Zosią, a Łohoyskim jednak ostatecznie dochodzi do wniosku, że nie
może żyć bez Heli. Zazdrosny o flirty Heli ze szwedzkim nauczycielem jazdy na nartach Atanazy
prowokuje z nim sprzeczkę na temat sportu, który zdaniem Atanazego ogłupia ludzi (Zdaniem Szweda
sport odrodzi ludzkość). Atanazy nazwany przez niego próżniakiem policzkuje Szweda i wyzywa go
na pojedynek. Wieczorem telefonuje stary Bertz i informuje o zbliżającej się trzeciej fazie przewrotu
politycznego, tym razem w wykonaniu niwelistów-komunistów. Do Zarytego przyjeżdża matka Zosi.

Rozdział VI: Zbrodnie (Część II: Fakty)

Dochodzi do pojedynku na rapiery pomiędzy Atanazym a Szwedem. Szwed pada trupem. Zosia, Hela
i inni podziwiają Bazakbala, Prepudrech jest zadowolony, że pozbył się rywala, a Atanazy ma wyrzuty
sumienia z powodu zabicia człowieka. Stary Bertz telefonuje z wiadomością, że zamach niwelistyczny
się nie udał a Tempe został aresztowany. Tymczasem Hela uwodzi Atanazego i informuje go, że
zerwała stosunki z mężem z powodu jego romansu z góralką i zaprasza Atanazego na noc do swojego
pokoju. Tej samej nocy jednak Zosia podejrzewając niewierność męża podąża za nim i przyłapuje go z
Helą. Dwoje kochanków nic nie zauważa. Zrozpaczona Zosia wraca do swojego pokoju i pisze list
pożegnalny do Atanazego, bierze pistolet, wychodzi na dwór i strzałem w pierś popełnia samobójstwo.
Rano jej zwłoki odnajduje jeden z górali, który wyrwał się wcześniej z kokainowej orgii
zorganizowanej przez Łohoyskiego. Podczas przesłuchania przez policję Hela przyznaje, że Atanazy
spędził noc w jej pokoju. Prepudrech, któremu Hela ujawnia jeszcze inne zdrady pod wpływem
gniewu i zazdrości strzela do niej – jednak niecelnie. Opuszcza Helę i wkrótce zostaje wtrącony do
więzienia gdzie spędza czas na komponowaniu.

Rozdział VII: Ucieczka

Przez dziesięć dni Bazakbal pogrążony jest w rozpaczy. Czas spędza głównie przy łóżku rannej Heli.
Na żądanie policji jest obecny podczas sekcji zwłok Zosi, która zostaje pochowana na cmentarzu dla
samobójców. Gdy Hela poczuła się lepiej, proponuje Atanazemu ucieczkę z Zarytego. Podniecany
przez Helę, która wyznaje mu miłość i pogardzający sobą czuje, że uciekając z Helą rozpoczyna swe
„wymarzone zniszczenie”. W drodze na stację Hela i Bazakbal spotykają księdza Wyprztyka, który
reaguje na nich „ze wstrętem”, ale podejmuje rozmowę na temat kolejnych faz rewolucji
niwelistycznej. Ksiądz Wyprztyk przewiduje poparcie rewolucji przez biednych chłopów i
równocześnie zły okres dla kościoła katolickiego, który stanie się instytucją podziemną. Atanazego i
Helę Wyprztyk nazywa „pospolitymi zbrodniarzami” i odmawia zjedzenia z nimi wspólnie obiadu, na
który zapraszają go przed swym wyjazdem do Indii. W obawie przed zakazem opuszczania kraju Hela
i Atanazy wyjeżdżają natychmiast, nie powiadamiając o tym nikogo ze swoich przyjaciół. Tymczasem
w więzieniu Prepudrech spotyka Sajetana Tempego, z którego znaczenia w partii niwelistów nie zdają
sobie sprawy rządzący socjaliści-chłopomani. Tempe tak skutecznie edukuje Prepudrecha w kwestiach
niwelizmu-komunizmu, że ten, gdy opuszcza więzienie, jest już „towarzyszem Belialem”. Tymczasem
Hela i Atanazy podróżują do Indii, Cejlonu i Australii. Czas spędzają początkowo na lekturach
filozoficznych (Bergson, Russel, Chwistek) i tworzeniu wspólnego systemu „witalistycznego” oraz na
perwersjach erotycznych. Źródłem ich utrzymania jest konto ojca Heli, z którego korzystają bez
ograniczeń po jego śmierci. Po kilku tygodniach, w czasie których Hela doznawała kolejnych olśnieni
erotycznych i religijnych (przeszła na buddyzm) Atanazy przerażony jej wyuzdanymi ekscesami
erotycznymi, prowadzącymi do obłędu, zaczyna myśleć o ucieczce. Z kraju dochodziły go wieści o
zwycięstwie rewolucji niwelistycznej a Hela otrzymuje od Tempego list z propozycją powrotu.
Atanazego dręczą wyrzuty sumienia z powodu śmierci Zosi. Bazakbal tłumaczy sobie, że jeśli nawet
spotka go w kraju śmierć, to przynajmniej umrze świadomie. Tuż przed wyjazdem przeczucia
Atanazego potwierdza wypadek w dżungli, podczas którego Bazakbal cudem unika rozszarpania
przez tygrysa. W podróży powrotnej zdaje sobie sprawę, że jedyną rzeczywistością jest byt społeczny
i w kraju może być tylko niwelistą. Depresję zagłusza erotycznymi przygodami. Hela przysyła mu
telegram z wyznaniem miłości i prośbą powrotu, ale Atanazy nie wraca.

Rozdział VIII: Tajemnica wrześniowego poranka

Atanazy prosi telegraficznie Tempego o prawo powrotu do kraju i nowy paszport. Przez Ateny, Pragę
i Berlin przyjeżdża do kraju jako „towarzysz Bazakbal”. Kraj jest zniszczony, ludzie przestraszeni,
milczący a w pałacu Bertzów mieści się ambasada Sowietów. Atanazy zatrzymuje się w hotelu. Chce
widzieć się z Tempem, ale wszędzie natyka się na molocha biurokracji porewolucyjnej. Sajetan
przyjmuje go w swoim biurze i otrzymuje przydział do pracy biurowej oraz pokój przy rodzinie
robotniczej. W mieście panuje już całkowita „mechanizacja społeczna”: mieszkańcy są przymusowo
rozwożeni do pracy i mieszkań, przymusowe są też wspólne posiłki. Za każde wykroczenie w mieście
grozi rozstrzelanie. Potajemnie, na cmentarzu spotyka się z Giną Beer, swoją dawną kochanką
(obecnie sekretarką i kochanką Tempego). Już wówczas Atanazy czuje nadchodzącą śmierć.
Dowiaduje się od Tempego, że Hela powróciła z tropików lecz aresztowano ją na granicy. Pod
pretekstem choroby i przepracowania Bazakbal wyjeżdża na urlop w góry, do Zarytego. Upiwszy się z
jednym z górali ten odprowadza go do granicy państwa w górach, gdzie Atanazy idzie już sam.
Znajduje miejsce gdzie postanawia popełnić samobójstwo. Przedśmiertne majaczenia, które wywołały
spożyte wcześniej alkohol i kokaina przerywa pojawienie się niedźwiedzicy z małymi. Atanazy
ratując się przed rozszarpaniem, podaje niedźwiedzicy kokainę. Widząc narkotyczne szaleństwo
zwierzęcia czuje tak silny wstręt do samego siebie jako narkomana, że postanawia za wszelką cenę
żyć i wraca z powrotem. Po drodze wpada na pomysł powstrzymania mechanizacji ludzkości.
Planowane wcześniej samobójstwo wydaje mu się teraz głupstwem. Zachwycony swoimi
koncepcjami, Atanazy po raz pierwszy w życiu czuje się pogodzony ze światem. Dociera do
posterunków straży granicznej . Zostaje jednak zatrzymany i natychmiast oskarżony o szpiegostwo.
Atanazy próbuje wyjaśnić, że zabłąkał się w lesie i że ma ważne wiadomości dla „towarzysza
komisarza spraw wewnętrznych”, którego przyjacielem jest od dzieciństwa. Naczelnik posterunku nie
chce jednak słuchać żadnych wyjaśnień i Bazakbal zostaje rozstrzelany.

c) Bohaterowie:
1) Atanazy Bazakbal - dwudziestoośmioletni mężczyzna, niezdolny do intensywnych uczuć.
Początkowo sprawy społeczne go nie interesowały, lecz z czasem dręczony pytaniami o
własną tożsamość zaczął się nad nimi zastanawiać. „Abstrakcyjne” idee zaczął w swym
myśleniu zastępować historyczną ewolucją pojęć, względnością i pluralizmem. Brzydziła go
codzienność i zwyczajność życia, które wydawało mu się płaskie i jałowe. Nie mógł znieść
 „kłamstw dzisiejszej demokracji – z jej równym startem dla wszystkich, parlamentaryzmem i
równością wszystkich wobec prawa”, ale nic go też nie obchodził los „klas pracujących i ich
walka z mdłą demokracją”. Wszędzie otaczała go przeciętność, nuda i bezsens. Atanazy nie
wie kim jest i w imię czego żyje, co doprowadza go do desperacji i nihilizmu. Broni się przed
zostaniem artystą, bo uważa, że czasy, gdy sztuka była metafizycznym absolutem minęły
bezpowrotnie.
2) Hela Bertz – określana jako „przeinteligentniała Semitka o rudych włosach”. Gardziła sobą i
cierpiała na „gniotącą pustkę” przez co łącznie cztery razy próbowała popełnić samobójstwo.
Oczytana w filozofii miała „wyostrzony, ale bezpłodny intelekt”. Nawróciła się na katolicyzm
z poczucia samotności i potrzeby nadania życiu ostatecznego sensu. Nic jednak nie dawało jej
zadowolenia i miała poczucie, że życie płynie obok niej. Marzyła o mężczyźnie, który
narzuciłby jej swoją wolę, któremu mogłaby się podporządkować, poddać się jak
„absolutnemu władcy”. Władzę duchową miał nad nią jedynie ksiądz Wyprztyk. Podczas
podróży do tropików z Atanazym popadła w „półmistyczny obłęd i ostrą nimfomanię”.
Próbowała połączyć indyjską mitologię z różnymi znanymi jej filozofiami. Jej intelektualną
manią było stworzenie systemu panreligii i pogodzenie wszystkich sprzeczności.
3) Sajetan Tempe – oficer rezerwy floty. Służył w Rosji, gdzie zetknął się z narkotykami. Po
powrocie został przywódcą partii niwelistów-komunistów i zorganizował nieudany zamach na
rząd partii socjalistów-chłopomanów. Według niego struktura społeczna była oparta na
podziale „my” (masy, niweliści) i „oni” (inteligencja, warstwy kulturotwórcze). Cała
dotychczasowa kultura jego zdaniem nie dała ludziom nic poza wątpieniem, okazała się
kłamstwem, a wszystkie jej problemy są sztuczne. Społeczeństwo nie ma do czego dążyć, bo
nie ma żadnej „drogi” – poza jedną, którą jest program niwelistów.
4) Andrzej Łohoyski („Jędruś”) – antysemita, homoseksualista i kokainista. Propaguje
„zbydlęcenie indywidualne” (jego zdaniem społeczeństwo samo się „ubydlęci”, jeśli
wcześniej zrobią to jednostki). Był członkiem partii socjaldemokratycznej. Mieszka w
„pałacu”, w którym urządza narkotyczne seanse. Pod koniec powieści wariuje wpadając w
„niwelistyczny mistycyzm graniczący z zupełnym obłędem”. Wypuszczany co pewien czas ze
szpitala psychiatrycznego szerzył na prowincji metafizyczną wersję nowych koncepcji
społecznych.
5) Zosia Osłabędzka – żona Atanazego. Zakochana w swoim mężu, który zaspokajał jej potrzebę
„fantastyczności”. Mówi sama o sobie, że jest „psychiczną masochistką i fizyczną sadystką” –
czyli dokładnym zaprzeczeniem Atanazego.
6) Azalin Prepudrech („Azio”) – dwudziestosześcioletni artysta (pisywał wiersze i grał na
fortepianie). Kochanek, a później mąż Heli Bertz. Po rewolucji Tempego zniwelizował
muzykę.
7) Hieronim Wyprztyk – ksiądz z Zakonu Paralelistów i doktor teologii. Odrzucał przekonania
Heli i Atanazego, że ludzkość czeka nieuchronna mechanizacja. Wierzy, że chrześcijaństwo
może spotęgować „element indywidualistyczny” w człowieku. Jego pierwowzorem był
prawdopodobnie profesor Dębicki z Emancypantek.

III. MODERNISTYCZNE ŹRÓDŁA POWIEŚCI WITKACEGO

O erotyce, psychologii, filozofii i charakterach postaci mówi się w Pożegnaniu jesieni zdecydowanie
częściej niż o sprawach społeczno-politycznych. Rzeczywista „rewolucja” pojawia się dopiero w
zakończeniu i stanowi jedynie dopełnienie powieści. „Macierzystym” kontekstem Pożegnania jesieni
nie jest doraźna polityczna problematyka lecz światopoglądowa i egzystencjalna, ideowa i
historiozoficzna, której geneza przypadła na pierwszą, młodopolską fazę polskiego modernizmu.

Podstawowe problemy powieści Witkacego:

 Jednostka a świat
 Jednostka a inni
 Sztuka a społeczeństwo
 Samotność egzystencjalna
 Pytania o ontologię życia społecznego
 Pytania o miejsce człowieka w kosmosie
 Pytania o zakres doświadczeń psycho-cielesnych w określaniu tożsamości jednostki
 Pytania o model społeczeństwa, jaki wyłoni się z wielkich przemian społecznych
 Pytania o samowiedzę jednostki

IV. SCHEMATY I TEMATY POŻEGNANIA JESIENI

 Bildungsroman – termin oznacza opowieść o dojrzewaniu, kształtowaniu się charakteru

bohatera, czyli inaczej powieść pedagogiczną lub wychowawczą.
 Powieść inicjacyjna – znamienną cechą edukacji życiowej bohaterów Witkacego jest ich
inicjacyjność, czyli doświadczanie po raz pierwszy spraw egzystencjalnych. W Pożegnaniu
jesieni przedstawionych jest kilka inicjacji Atanazego: heteroerotyczna (Hela), homoerotyczna
i narkotyczna (Łohoyski), małżeńsko-rodzinna (Zosia), polityczna (niwelizm Tempego) i
jeszcze wiele innych (na przykład doświadczenia wojenne).
 Powieść o „nieudanych artystach”, ludziach „zbytecznych” i zazdrości – powieść o
artystach jako jedna z typowych odmian powieści europejskiego modernizmu.
Niezrealizowanymi w sztuce artystami są Atanazy i Tempe, ale obaj uprawiają „sztukę życia”.
Pierwszy na kształt dzieła sztuki komponuje swoje życie osobiste, drugi – społeczne.
 Dekadentyzm – postaci Pożegnania jesieni to typowi i niekiedy programowi dekadenci. Ich
postawy życiowe, dywagacje na temat samych siebie, sztuki, filozofii, kultury, istnienia,
przyszłości społeczeństwa są typowymi przykładami literackiego dekadentyzmu przełomu
wieków. Bohaterowie Witkacego czują się stale ludźmi zbytecznymi, lecz ich dekadentyzm
jest także formą świadomości nadciągającej katastrofy. Z jednej strony ma wymiar
metafizyczny, bo jest ekspresją poczucia przypadkowości istnienia człowieka i jego
samotności w kosmosie a z drugiej – tragiczny, bo jest świadomością nadciągającego końca
ludzkości.
 Ciało-erotyka-miłość – główną relacją, która organizuje stosunki międzyludzkie w
Pożegnaniu jesieni jest pożądanie. „Rozkosz” i „dzika żądza” pojawiają się w opisach doznań
niemal wszystkich głównych bohaterów powieści, których połączyły, choćby chwilowo,
relacje emocjonalne. Jednak mimo że postaci powieści doznają najbardziej ekstatycznych
doznań cielesnych, to jednak – pisze Małgorzata Szpakowska – „akty seksualne przypominają
bardziej akty rozpaczy” a „sama rozkosz jest właściwie poniżeniem”. Cielesność i seks
wywołują w Witkacowskich postaciach nie przyjemność, lecz odrazę. Miłość cielesna nie
należy bowiem u Witkacego do sfery uczuć wyższych, lecz biologii i fizjologii.
V. MOTYWY I PROBLEMY

 Symbolika postaci (Hela, Adam Bertz, Atanazy, Prepudrech) – niemal każde pojawienie
się tych postaci w utworze jest okazją do podkreślenia ich satanizmu. Hela w leksykalnej
charakterystyce narratora okazuje się być wcieleniem zła. Jest określana jako „szatańsko
piękna”, nazywana czarownicą, wężem. Ksiądz Wyprztyk zafascynowany „metafizyczną
żarliwością” nie widzi satanistycznego wymiaru postaci Heli. Jeszcze bardziej satanistyczny
jest jej mąż, Prepudrech któremu zawsze towarzyszy kolor czarny, a jego powieściowy
przydomek Belial, oznacza po niemiecku diabła.
 Powieść idei – faktycznymi tematami Pożegnania jesieni nie są przedstawienia sposobów
życia, losów czy przygód bohaterów lecz ich poglądy, myśli, idee, problemy spory.
 Ostatnie dni liberalizmu – wszystkie dyskusje i spory ideowe rozgrywają się w powieści
zanim dochodzi do zwycięstwa rewolucji. Żaden z problemów, o którym bohaterowie
namiętnie dyskutowali nie pojawia się w ostatnim rozdziale powieści. Rewolucja
niwelistyczna zamieniła ich problemy filozoficzne na problemy życiowe, którymi wcześniej
się brzydzili.
 Religia-katolicyzm-komunizm – religia jako stały przedmiot sporu między Helą a księdzem
Wyprztykiem.
 Początek niwelizmu – niwelizm, ustrój i system polityczny, który Sajetan Tempe wprowadza
w życie w ostatnim rozdziale powieści jest najczęściej utożsamiany przez czytelników z
komunizmem. Niwelizm jednak nie jest ani rewolucją bolszewicką, ani po prostu
komunizmem, lecz ostatnim stadium wszystkich rewolucji totalitarnych, od jakich rozpoczął
się wiek XX.
 Rewolucja – w perspektywie Witkacego rewolucja to – paradoksalnie – przyszłość ludzkości,
cała zasadnicza zmiana, która ma wywrócić struktury społeczne istniejącego świata i wartości
będące jego podstawami. Stosunek Witkacego do rewolucji jest jednak jednoznacznie
negatywny: brzydzi się zarówno jej ideami, metodami, ideologiami jak i wykonawcami

*Spostrzeżenia w warstwie językowej:

Jedną z charakterystycznych cech mowy narratora jest dystans do używanego języka.
Najbardziej wyrazistym jego wykładnikiem są cudzysłowy, którymi narrator zamyka wiele
słów (wyodrębnienie elementów, z którymi narrator się nie identyfikuje). Pojawia się również
wiele neologizmów, które są znamienne dla pisarstwa Witkacego.