Przywileje szlacheckie: nietykalność osobista i majątkowa

Wprowadzenie
Przeczytaj
Prezentacja mul medialna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Przywileje szlacheckie: nietykalność osobista i majątkowa
Źródło: domena
publiczna.

W wyniku ewolucji systemu politycznego w Królestwie Polskim szlachta zyskała bardzo rozwinięty
wachlarz przywilejów nadawanych przez kolejnych władców. Przywileje szlacheckie nie tylko stały się
podwalinami pod budowę systemu demokracji szlacheckiej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, lecz
także stworzyły pozycję szlachty, która mogła śmiało mówić, że „szlachcic na zagrodzie równy
wojewodzie”. Szczególne znaczenie miały przywileje dające szlachcie nietykalność osobistą i majątkową.

Twoje cele

Wyjaśnisz genezę przywilejów szlacheckich.

Przeanalizujesz najważniejsze przywileje szlacheckie.
Wskażesz przywileje dotyczące nietykalności majątkowej szlachty.
Scharakteryzujesz zasady nietykalności osobistej szlachty.
Przeczytaj

Przywileje szlacheckie
Przywilejem szlacheckim nazywamy prawa
nadawane szlachcie przez polskich władców, na
mocy których zyskiwała ona specjalne uprawnienia
polityczne, społeczne lub gospodarcze. Dzięki
uzyskiwanym przywilejom szlachta osiągnęła
dominującą pozycję w Rzeczypospolitej Obojga
Narodów i dzierżyła ją do upadku państwa.
Przywileje nadawano wszystkim przedstawicielom
danej grupy społecznej w całym kraju (przywilej
generalny) lub mieszkańcom danej ziemi.

Frontyspis dzieła Stanisława Sarnickiego Statuta i metryka

przywilejów koronnych z 1594 r.
Źródło: domena publiczna.

Geneza przywilejów szlacheckich

Pierwsze przywileje stanowe na ziemiach polskich zostały wydane jeszcze w czasach rozbicia
dzielnicowego (1138–1320). Przyczyną ich wydawania była konieczność zapewnienia sobie przez
kolejnych władców z dynastii Piastów poparcia ze strony najbardziej uprzywilejowanych grup
społecznych. Już w 1180 roku książę Kazimierz Sprawiedliwy, by utrzymać się na tronie książęcym
w Krakowie, wydał przywilej w Łęczycy, który był wystawiony dla duchowieństwa. Książę zagwarantował
w nim zniesienie ius spolii, czyli prawa książęcego do odbierania dóbr po zmarłym biskupie. Od tego
czasu dobra przekazane biskupowi pozostawały w domenie Kościoła katolickiego. Władca zrezygnował
także z prawa do korzystania z podwód i stacji w dobrach kościelnych. W zamian duchowieństwo uznało
jego prawa do pełnienia władzy, mimo że złamał on obowiązującą od czasu śmierci ojca zasadę senioratu,
która mówiła, że władzę nad dzielnicą senioralną powinien sprawować najstarszy z rodu Piastów.
Z czasem kolejni władcy dzielnicowi byli zmuszeni wydawać przywileje, które potwierdzały nabycie
wcześniej danych praw. 5 maja 1228 roku w Cieni książę Władysław Laskonogi wydał dokument, w którym
obiecał zagwarantować wszystkie wydane wcześniej przywileje.

Andegaweńskie przywileje dla szlachty

 W czasach panowania Kazimierza Wielkiego
szlachta zrozumiała, że na tym władcy z racji braku
męskiego potomka skończą się rządy Piastów.
W myśl zawartych układów dynastycznych na tronie
Królestwa Polskiego miał zasiąść władca Węgier
Ludwik Andegaweński, zwany w Polsce Węgierskim.

By zagwarantować sobie pewność uzyskania tronu

polskiego, w 1355 roku w Budzie wydał on przywilej,
w którym zobowiązał się, że nie będzie nakładał
nowych podatków bez zgody szlachty, zrezygnował
z prawa stacji w dobrach szlacheckich oraz
zobowiązał się, że będzie wynagradzał rycerzom
ewentualne straty spowodowane wyprawami poza
granice kraju. Dzięki temu po śmierci Kazimierza
Ludwik Węgierski z Wizerunków królów polskich autorstwa Wielkiego w 1370 roku bez problemów zasiadł na
Aleksandra Lessera tronie polskim. Niestety władca, podobnie jak jego
Źródło: domena publiczna.
poprzednik, nie miał męskiego potomka; urodziły
mu się trzy córki, którym chciał zagwarantować
panowanie w Polsce i na Węgrzech. Dlatego 17 września 1374 roku w Koszycach Ludwik Węgierski wydał
przywilej zwany koszyckim.

Przywilej koszycki
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Otworzyło to drogę do korony polskiej dla najmłodszej córki Ludwika Węgierskiego – Jadwigi
Andegaweńskiej, która na tronie zasiadła w 1384 roku.

Czasy Władysława Jagiełły

Mężem Jadwigi Andegaweńskiej został władca Litwy
Jogaila, który przyjął chrześcijańskie imię Władysław
Jagiełło. W myśl umowy zawartej w Krewie prawo do
korony polskiej Jagiełły wynikało z jego małżeństwa
z Jadwigą Andegaweńską. Niestety, w 1399 roku
Jadwiga umarła w połogu,a Władysław Jagiełło
stracił żonę i nowo narodzoną córkę. Stracił też
oficjalne prawo do dalszego sprawowania władzy, ale
szlachta zdecydowała, że pozostanie on na tronie,
lecz bez prawa przekazania władzy swoim
ewentualnym potomkom. Władca zawarł kolejne
dwa małżeństwa, lecz dopiero czwarta żona, Zofia
Holszańska, którą poślubił w 1422 roku, dała mu
Nagrobek Władysława II Jagiełły na Wawelu, lata 20./30. XV
męskich potomków – w 1424 roku urodził się
wieku
Źródło: domena publiczna. Władysław, w 1427 roku zaś Kazimierz.

W konsekwencji już w 1422 roku władca wydał

przywilej czerwiński, na mocy którego:

zabronił konfiskaty lub zajmowania majątków szlacheckich bez prawomocnego wyroku sądowego;
obiecał, że bez zgody rady królewskiej nie będzie bił monety;
zakazał łączenia urzędu starosty (wybieranego przez króla) z funkcją sędziego;
sądy miały sądzić według prawa pisanego.

Rok później król wydał przywilej warcki, w którym:

 ograniczone zostało wychodźstwo chłopów ze wsi;
szlachta otrzymała prawo rugowania krnąbrnych sołtysów przez przymusowy wykup ich ziem;
urzędy ziemskie przejęły kontrolę nad miarami, wagami i cenami w miastach.

W 1425 roku w Brześciu Kujawskim władca potwierdził wcześniejsze przywileje szlachty i rozciągnął je na
tych szlachciców, którzy do tej pory z przywilejów nie korzystali.

Pod koniec swojego panowania Władysław Jagiełło postanowił przekonać szlachtę, by pozwoliła mu tron
i władzę przekazać jednemu z synów. W tym celu 4 marca 1430 w Jedlni oraz 9 stycznia 1433 w Krakowie
wydał przywileje nazywane jedlneńsko‑krakowskimi. Na ich mocy władca:

zatwierdził wcześniejsze przywileje szlachty i duchowieństwa;

zapewnił szlachcie nietykalność osobistą i majątkową, której nie można było naruszać bez
prawomocnego wyroku sądu królewskiego;
wyższe stanowiska kościelne zostały zastrzeżone dla szlachty;
prawa polskie zostały rozciągnięte na ziemie ruskie.

Przywileje Kazimierza Jagiellończyka

Przejmując koronę i tron w 1447 roku, Kazimierz Jagiellończyk nie wydał szlachcie polskiej żadnego
przywileju – zyskała jedynie szlachta litewska, która 1447 roku otrzymała przywilej wileński. Na jego mocy
zagwarantowano niezależność i równouprawnienie Polski i Litwy oraz zrównanie szlachty litewskiej
w prawach ze szlachtą polską. Tu należy przypomnieć, że Kazimierz Jagiellończyk do 1447 roku pełnił
funkcję Wielkiego Księcia Litwy i przyjmując koronę, doprowadził do odnowienia unii z Litwą. Szlachta
polska to zapamiętała i przy nadarzającej się okazji wymusiła na nim kolejne przywileje. Gdy w 1454 roku
rozpoczęła się trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim, król zebrał pospolite ruszenie, które
odmówiłoby walki, gdyby król nie nadał przywileju stanowego dla szlachty. Postawiony przed takim
dictum władca w 1454 roku wydał dwa przywileje: w Cerekwicy i Nieszawie. Przywileje
cerekwicko‑nieszawskie gwarantowały szlachcie, że:

król nie będzie zwoływał pospolitego ruszenia

bez zgody sejmików ziemskich;
władca nie będzie nakładać nowych podatków ani
nie ustanowi nowych praw bez zgody sejmików
ziemskich;
będzie zakaz łączenia stanowiska wojewody
i starosty;
zaostrzone będą kary za zbiegostwo chłopów.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Przywilej ten położył podwaliny pod przyszłą demokrację szlachecką, bowiem król został pozbawiony
prawa decydowania o wojnie oraz sprawach podatkowych w sposób samodzielny, każdorazowo musiał
uzyskiwać zgodę szlachty, co doprowadziło do powstania sejmu walnego w 1493 roku.

Ostatnim przywilejem wydanym przez Kazimierza Jagiellończyka był ten z Korczyna z 1456 roku, na mocy
którego król zagwarantował, że szlachta danej ziemi zawsze będzie pytana o jej los.
Pieczęć woskowa Kazimierza Jagiellończyka z 1455 roku. Zwróć uwagę na jej symbolikę.
Źródło: domena publiczna.

Panowanie Jana Olbrachta

W czasach Jana Olbrachta do przełomowego wydarzenia
doszło w 1493 roku w Piotrkowie, gdzie zebrał się pierwszy
sejm walny, podczas którego władca potwierdził wszystkie
dotychczasowe przywileje oraz nadał nowe:

wprowadzono zakaz ingerencji kościelnej w sądy

świeckie;
ustalono zasadę zbierania się dwuizbowego sejmu;
zaostrzono kary wobec przestępców.

Trzy lata później, by przekonać szlachtę do wyprawy

mołdawskiej, 26 kwietnia 1496 roku król wydał kolejny
przywilej w Piotrkowie, na mocy którego:

tylko jeden chłop mógł opuścić wieś w trakcie roku;

szlachta uzyskała zwolnienie z ceł na towary
Portret Jana Olbrachta z około 1645 roku
przywożone przez siebie na własny użytek z zagranicy;
Źródło: domena publiczna.
zakazano sprawowania urzędów i godności przez
mieszczan;
wprowadzono wolność żeglugi rzecznej.

Przywileje te miały głównie charakter gospodarczy, wzmacniając dodatkowo pozycję szlachty polskiej.

Przywileje Aleksandra Jagiellończyka

Nowy władca już 25 października 1501 roku wydał przywilej w Mielniku, na podstawie którego:

władza w państwie przeszła w ręce senatu;,

niewykonanie przez króla poleceń senatu zwalniało senatorów z obowiązku posłuszeństwa wobec
władcy;
król został przewodniczącym senatu.

Był to element rozgrywki między magnaterią, która zasiadała w senacie, i szlachecką izbą poselską.
Kolejnym etapem był przywilej piotrkowski z 1504 roku, na mocy którego wprowadzona została kontrola
sejmu i senatu nad nadawaniem dóbr koronnych oraz zakazano łączenia w jednym ręku dwóch lub więcej
urzędów. Przełomem był sejm radomski z 1505 roku, podczas którego szlachta uzyskała przewagę nad
magnaterią i doprowadziła do zmian prawnych w państwie:
 został anulowany przywilej mielnicki z 1501 roku;
uchwalona została konstytucja Nihil novi;
wprowadzono gwarancję wolnego wyboru urzędników sądowych;
zagwarantowano zakaz pociągania spraw świeckich pod trybunały duchowne.

Konstytucja Nihil novi z 1505 roku. Tłumaczenie polskie Jana Herburta z 1570 roku.
Źródło: domena publiczna.

Zastanów się, dlaczego nazywamy Nihil novi konstytucją.

Sejm radomski był przełomem w walce szlachty z magnaterią, dał tej pierwszej gwarancję, że nic bez jej
udziału nie zostanie uchwalone. Oddawało to popularne wówczas stwierdzenie „nic o nas bez nas”.

Czasy Zygmunta Starego

Kolejne przywileje szlacheckie wydał król Zygmunt Stary, który w 1518 roku w Toruniu zrzekł się prawa
sądzenia sporów między panami świeckimi i duchownymi a ich poddanymi. W 1520 roku w Bydgoszczy
władca zrealizował postulaty szlachty o prawo do wolnej żeglugi na Wiśle oraz wprowadził minimalny
wymiar pańszczyzny w postaci jednego dnia w tygodniu. Związane to było z rozwojem folwarków
szlacheckich i rosnącym zapotrzebowaniem na pracę chłopów. Dlatego w 1532 roku w Piotrkowie
wprowadzono zakaz opuszczania wsi przez chłopów bez zgody pana, co ostatecznie przywiązało
chłopów do ziemi. Od 1538 roku obowiązywał też zakaz usuwania szlachty z urzędów przez króla.

Sejmy egzekucyjne 1562–1563

W czasie panowania Zygmunta II Augusta w celu uporządkowania spraw państwowych zwołane zostały
tzw. sejmy egzekucyjne, podczas których pod wpływem rozwijającego się ruchu egzekucji praw i dóbr
król wydał przywilej mówiący, że:

do domeny królewskiej mają wrócić królewszczyzny zastawione po 1504 roku;

zakazano starostom egzekwować wyroki sądów biskupich.

Było to w połączeniu z decyzjami, jakie zapadły podczas sejmu, wielkie zwycięstwo ruchu egzekucyjnego,
który dążył do reform w państwie korzystnych dla szlachty.

Artykuły henrykowskie
Bezpotomna śmierć Zygmunta II Augusta oznaczała koniec panowania dynastii Jagiellonów
w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Szlachta zebrana na sejmie elekcyjnym w 1573 roku uchwaliła
artykuły, zwane henrykowskimi od Henryka Walezego, który podpisał je jako pierwszy król elekcyjny.
Artykuły henrykowskie zawierały najważniejsze zasady ustrojowe ówczesnego państwa szlacheckiego:

gwarantowały nienaruszalność przywilejów szlacheckich;

określały zasady ustroju oraz prawa w państwie;
wprowadziły zależność monarchy od woli szlachty;
gwarantowały tolerancję religijną – akt konfederacji warszawskiej wszedł w skład artykułów
henrykowskich;
szlachta mogła wypowiedzieć posłuszeństwo królowi w przypadku złamania przez niego prawa
(prawo do rokoszu).

Artykuły henrykowskie musiał zatwierdzić każdy władca elekcyjny przed koronacją królewską.

Potwierdzenie przez króla polskiego Stefana Batorego na sejmie koronacyjnym w 1576 roku praw i przywilejów szlachty
Rzeczypospolitej.
Źródło: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, domena publiczna.

Ostatnie przywileje
Do wydania ostatnich przywilejów stanowych przed upadkiem państwa polskiego doszło za panowania
Stanisława Augusta Poniatowskiego 18 kwietnia 1791 roku. Na mocy decyzji podjętych w Warszawie
skorzystało mieszczaństwo, kosztem ograniczenia praw szlachty:

mieszczanie złamali monopol szlachty na posiadanie nieruchomości ziemskich, otrzymując prawo

swobodnego ich nabywania;
mieszczanie mogli pełnić wysokie urzędy w państwie;
przyznano mieszczanom z miast królewskich prawo do nietykalności osobistej bez wyroku sądowego
(z łac. neminem captivabimus nisi iure victum);
rozszerzono prawo do nobilitacji.

Końcem demokracji szlacheckiej było ogłoszenie Konstytucji 3 maja 1791 roku, która odrzuciła wolną
elekcję i demokrację szlachecką na rzecz oświeceniowych idei trójpodziału i równowagi władz.
Konstytucja 3 maja została unieważniona na sejmie grodzieńskim 23 listopada 1793 roku,
a Rzeczpospolita przetrwała w tym ustroju tylko do 1795 roku, kiedy po trzecim rozbiorze przestała
istnieć na mapach świata.

Słownik
frontyspis
(z fr. frontispice); to strona poprzedzająca kartę tytułową książki z podstawowymi informacjami o niej

ius spolii

prawo średniowiecznych monarchów do majątku ruchomego po zmarłym duchownym

liberum veto

(z łac. – wolne nie pozwalam); zasada obowiązująca podczas obrad sejmu, która nawet pojedynczemu
posłowi pozwalała na zerwanie obrad i unieważnienie wszystkich jego uchwał

Nihil novi

potoczna nazwa konstytucji sejmu w Radomiu z 1505 roku, która zakazała królowi wydawania ustaw
bez zgody senatorów i posłów

przywileje szlacheckie

prawa nadawane szlachcie przez władców Polski między XIII a XVI wiekiem

sejmy egzekucyjne

sejmy z lat 1562–1563, na których rozpoczęto realizację postulatów ruchu egzekucyjnego

domagającego się zwrotu nieprawnie dziedziczonych królewszczyzn oraz reform państwa

podwoda

obowiązek poddanych w średniowieczu, polegający na dostarczeniu koni bądź koni z wozem na

potrzeby władcy lub jego ludzi

stacja

prawo władcy i jego urzędników do pobytu w dobrach poddanych podczas podróży po kraju
Prezentacja mul medialna

Polecenie 1

Zapoznaj się z prezentacją i wykonaj ćwiczenia.

Najważniejsze prawa i przywileje szlacheckie

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 1

Ćwiczenie 2

Ćwiczenie 3
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Ćwiczenie 2 輸

Ćwiczenie 3 醙
Ćwiczenie 4 醙

Zapoznaj się z grafiką i wykonaj polecenie.

Źródło: domena publiczna.

Ćwiczenie 5 難

Zapoznaj się z tekstem i wykonaj polecenie.

“
Maciej Wilamowski
Czy „szlachcic na zagrodzie” rzeczywiście był „równy
wojewodzie”?

(…) Równość szlachty źródłem upadku?

Część historyków przychyla się do stwierdzenia, że niewykształcenie się w Polsce

odrębnego stanu arystokratycznego było jednym ze źródeł degeneracji polskiego
systemu politycznego. Magnateria, nie mając prawnych narzędzi ugruntowania swej
faktycznie dominującej pozycji w państwie, musiała wywierać wpływ na sprawy
państwa w ramach egalitarnej fikcji. Czyniła to, uciekając się do kaptowania sobie
klienteli wśród szlachetnie urodzonych i do manipulacji instytucjami demokracji
szlacheckiej, to zaś powodowało z kolei demoralizację szlachty i rosnącą
niewydolność skonstruowanego na wysoce idealistycznych założeniach aparatu
państwowego. Podjęte przez Sejm Czteroletni reformy w duchu antyegalitarnym,
polegające na odebraniu prawa głosu na sejmikach nieposesjonatom, czyli szlachcie
nie posiadającej ziemi i żyjącej najczęściej na garnuszku u magnatów, były w tej
sytuacji spóźnione o wiele dziesięcioleci.

Źródło: Maciej Wilamowski, Czy „szlachcic na zagrodzie” rzeczywiście był „równy wojewodzie”? , 6.12.2018 r., dostępny w internecie:
twojahistoria.pl [dostęp 8.03.2020 r.].
Ćwiczenie 6 難

Zapoznaj się z tekstem i wykonaj polecenie.

“
Przywilej (…)

Następnie przyrzekamy i zaręczamy, iż żadnego ziemianina posiadacza własności

gruntowej, nie będziemy za jakieś wykroczenia lub winę więzić, ani nie wydamy
nakazu uwięzienia i nie będziemy go wcale karać, jeśli w sądzie w sposób rozumny
nie udowodni się jemu winy i jeśli sędziowie tej krainy, w której ten ziemianin
mieszka, nie wydadzą go w ręce nasze lub naszych starostów. Wyjątek jednak
stanowić będzie człowiek, którego przyłapałoby na kradzieży lub na jakimś
publicznym przestępstwie, jak np. na podpaleniu, rozmyślnym zabójstwie,
porywaniu panien i niewiast, pustoszeniu i rabowaniu wsi, podobnie tacy, którzy nie
chcieliby złożyć należnej kaucji, stosownie do wielkości wykroczenia lub winy.
Nikomu zaś nie będziemy zabierać dóbr i posiadłości, chyba że uprawnieni
sędziowie lub nasi baronowie przedstawią go nam jako sądownie skazanego.

Źródło: Przywilej (…), dostępny w internecie: polishfreedom.pl [dostęp 3.08.2020 r.].

Ćwiczenie 7 醙

Zapoznaj się z tekstem i wykonaj ćwiczenie.

“
(…)

Ponieważ prawa ogólne i ustawy publiczne dotyczą nie pojedynczego człowieka,

ale ogółu narodu, przeto na tym walnym sejmie radomskim wraz ze wszystkimi
królestwa naszego prałatami, radami i posłami ziemskimi za słuszne i sprawiedliwe
uznaliśmy, jakoż postanowiliśmy, iż odtąd na potomne czasy nic nowego
stanowionym być nie ma przez nas i naszych następców bez wspólnego zezwolenia
senatorów i posłów ziemskich, co by było z ujmą i ku uciążeniu rzeczypospolitej
oraz ze szkodą i krzywdą czyjąśkolwiek tudzież zmierzało ku zmianie prawa
ogólnego (pospolitego) i wolności publicznej.

Źródło: (…), dostępny w internecie: muzhp.pl [dostęp 25.11.2020 r.].

Ćwiczenie 8 難

Zapoznaj się z tekstem i wykonaj polecenie.

“
bm

Przywilej koszycki – pierwszy krok ku demokracji

szlacheckiej

– Dokument stał się podstawą gospodarczego uprzywilejowania szlachty, ponieważ

zmniejszał podatek uiszczany przez nią do kasy państwa – wyjaśniał prof. Grzegorz
Myśliwski w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu »Kronika
polska«.

Odtąd szlachta miała uiszczać podatek w wysokości 2 groszy z łanu uprawianego

przez chłopów. Król zobowiązywał się nie ustanawiać nowych podatków bez zgody
przedstawicieli stanu szlacheckiego.

Na mocy przywileju koszyckiego szlachta zostawała zwolniona z obowiązku napraw

twierdz i umocnień. Nie była też odtąd zobowiązana do ponoszenia kosztów
utrzymania króla i jego dworu podczas jego objazdu po państwie czyli tzw. stacji
i podwodów.

Król zobowiązał się też nie powierzać urzędów w danej ziemi osobom spoza tej
ziemi.

– Jest to często interpretowane jako chęć przeciwstawienia się rosnącym wpływom

urzędników węgierskich – podkreślał prof. Wojciech Fałkowski.

Jedynym zobowiązaniem stanu szlacheckiego pozostawała służba wojskowa i to

tylko w granicach państwa. Koszty wyprawy wojennej poza granicę kraju miał
ponosić od tej pory władca, który zobowiązywał się także do wykupu szlachcica,
który dostał się podczas kampanii do niewoli.

Źródło: bm, Przywilej koszycki – pierwszy krok ku demokracji szlacheckiej, 17.09.2019 r., dostępny w internecie: polskieradio.pl [dostęp
3.08.2020 r.].
Dla nauczyciela

Autor: Jarosław Dyrda

Przedmiot: wiedza o społeczeństwie

Temat: Przywileje szlacheckie: nietykalność majątkowa i osobista

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres rozszerzony

V. Państwo, myśl polityczna i demokratyzacja.

Uczeń:

14) przedstawia polskie tradycje demokratyczne na przykładzie podstawowych instytucji ustrojowych

artykułów henrykowskich i konstytucji marcowej.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia genezę przywilejów szlacheckich;

analizuje najważniejsze przywileje szlacheckie;
wskazuje przywileje dotyczące nietykalności majątkowej szlachty;
charakteryzuje zasady nietykalności osobistej szlachty.

Strategie nauczania:

konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych oraz prezentacji multimedialnej;

burza mózgów;
mapa myśli.

Formy zajęć:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg zajęć:
Faza wstępna

1. Przedstawienie tematu i celów zajęć.

2. Uczniowie poznają definicję przywilejów szlacheckich i ich historyczne pochodzenie. Zastanawiają się,
do czego służyły one polskiej szlachcie (burza mózgów). Następnie zespół klasowy zostaje podzielony na
pary, które mają wyszukać informacje o poszczególnych przywilejach szlacheckich nadawanych w Polsce.

Faza realizacyjna

1. Uczniowie pozostają w parach i przedstawiają krótko wyniki swoich poszukiwań. Są one zapisywane na
tablicy i układane chronologicznie (mapa myśli).

2. Wspólne omówienie poszczególnych przywilejów szlacheckich ze wskazaniem okoliczności i miejsca

ich wydania, władcę oraz najważniejsze postanowienia. Uczniowie tworzą mapę myśli, która pozwoli im
uporządkować wiedzę.

3. Omówienie roli sejmów egzekucyjnych – wskazanie ich postanowień przez nauczyciela.

4. Analiza materiału poświęconego artykułom henrykowskim, które uznawane są za jeden

z podstawowych zbiorów zasad funkcjonowania Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Faza podsumowująca

1. Praca z prezentacją multimedialna przedstawiającą najważniejsze prawa i przywileje szlachty nadane jej
przez władców państwa polskiego. Uczniowie uzupełniają stworzoną wcześniej mapę myśli.

2. Wykonanie ćwiczeń do prezentacji multimedialnej.

Praca domowa:

Wykonanie ćwiczeń z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Janusz Tazbir, Państwo bez stosów. Szkice z dziejów tolerancji w Polsce XVI–XVII w., Warszawa 1967.

Franciszek Piekosiński, Wiece, sejmiki, sejmy i przywileje ziemskie w Polsce wieków średnich, Kraków
1900.

Anna Sucheni‑Grabowska, Spory królów ze szlachtą w złotym wieku, Kraków 1988.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Prezentacja może zostać wykorzystane podczas lekcji historii poświęconej przywilejom szlacheckim.