Przemysł II

Przemysł II (ur. 14 października 1257 w Poznaniu, zm. 8 Przemysł II

lutego 1296 w Rogoźnie) – władca z dynastii Piastów
Z Bożej łaski król Polski i książę
(ostatni męski przedstawiciel linii wielkopolskiej), książę Pomorza
poznański w latach 1257[a]–1279, książę wielkopolski w
latach 1279–1296, książę krakowski w latach 1290–1291[b],
–1296, król Polski w latach 1295–1296.

Pochodził z wielkopolskiej linii dynastii Piastów. Był synem

księcia wielkopolskiego Przemysła I i księżniczki śląskiej
Elżbiety. Urodził się jako pogrobowiec i wychowywał się na
dworze swego stryja Bolesława Pobożnego. Własną dzielnicę
– księstwo poznańskie – otrzymał w 1273. Sześć lat później,
po śmierci stryja, objął także księstwo kaliskie.

W pierwszym okresie rządów zaangażował się w sprawy

śląskie, do 1281 współpracując, a następnie rywalizując, z
księciem wrocławskim Henrykiem IV Prawym. Polityka ta
doprowadziła do buntu nastawionego prośląsko rodu
Zarembów oraz do przejściowej utraty ziemi rudzkiej.

Współpracując z arcybiskupem gnieźnieńskim, Jakubem

Świnką, dążył do zjednoczenia księstw piastowskich.
Nieoczekiwanie w roku 1290, na mocy testamentu księcia
wrocławskiego Henryka IV Prawego, udało mu się objąć
księstwo krakowskie. Nie mając jednak dostatecznego
książę wielkopolski
poparcia miejscowych możnych w rywalizacji z innym
przedstawicielem dynastii piastowskiej, Władysławem Okres od 1279
Łokietkiem, oraz stojąc w obliczu zwiększającego się do 1296
zagrożenia ze strony czeskiego władcy Wacława II, Poprzednik Bolesław Pobożny
ostatecznie zdecydował się ustąpić z Małopolski, która
Następca Władysław Łokietek
znalazła się wówczas pod panowaniem tego Przemyślidy.
książę Pomorza Gdańskiego
W 1293, dzięki mediacji arcybiskupa Jakuba Świnki, udało
Okres od 1294
mu się wejść w ścisły sojusz z książętami kujawskimi:
Władysławem Łokietkiem i Kazimierzem łęczyckim. Sojusz do 1296
ten miał charakter antyczeski, a jego celem było odzyskanie Poprzednik Mściwoj II
Krakowa. Następca Leszek inowrocławski
Po śmierci księcia gdańskiego Mściwoja II w 1294, zgodnie z Książę krakowski
ustaleniami układu kępińskiego z 1282, Przemysł II objął Okres od 1290
Pomorze Gdańskie. Wzmocniło to jego pozycję i umożliwiło do 1291
koronację na króla Polski. Ceremonia odbyła się 26 czerwca
Poprzednik Henryk IV Prawy
1295 w Gnieźnie, a przewodził jej arcybiskup Jakub Świnka.
Następca Wacław II
Zaledwie siedem i pół miesiąca później, 8 lutego 1296,
Przemysł II został zamordowany podczas nieudanej próby Król Polski
porwania dokonanej z inspiracji margrabiów Okres
brandenburskich, z którymi współpracowały zapewne od 1295
wielkopolskie rody Nałęczów i Zarembów. do 1296
Koronacja 26 czerwca 1295
Pochodzenie, imię i przydomek Poprzednik Bolesław II Szczodry
Następca Wacław II
Przemysł II był jedynym synem, a jednocześnie piątym i
najmłodszym dzieckiem, księcia poznańskiego Przemysła I i Dane biograficzne
jego żony, księżniczki wrocławskiej Elżbiety, córki Henryka Dynastia Piastowie
II Pobożnego. Siostrami Przemysła II były: Konstancja,
Data 14 października 1257
Eufrozyna, Anna i Eufemia. i miejsce
urodzenia
Poznań
Jak przekazała Kronika wielkopolska[1], imię otrzymał po Data 8 lutego 1296
ojcu, przedwcześnie zmarłym 4 czerwca 1257. Forma imienia i miejsce
Rogoźno
władcy Wielkopolski w czasach mu współczesnych brzmiała śmierci
z całą pewnością Przemysł (ewentualnie Przemyśl), co Przyczyna zamach
znaczy „przemyślny”, „mądry”. Z uwagi jednak na to, że śmierci
słowo „przemysł” oznacza obecnie dział produkcji Ojciec Przemysł I
materialnej, uzasadnione jest uznać za poprawną formę
Matka Elżbieta wrocławska
Przemysław, zwłaszcza że także ta wersja jest bez wątpienia
jeszcze średniowieczna (występuje na początku XIV Żona Ludgarda
wieku)[c]. Innym imieniem, pod którym książę wielkopolski meklemburska, Ryksa
występuje we współczesnym mu Roczniku kołbackim[2], jest szwedzka, Małgorzata
Piotr, co jednak Oswald Balzer uznał za oczywistą brandenburska
pomyłkę[3]. Imię Piotr za autentyczne uznał jedynie K. Dzieci Ryksa Elżbieta
Górski[4].

Źródła współczesne władcy nie zachowały informacji o jego

przydomku – jedynie w źródle proweniencji krzyżackiej z 1335
występuje on z przydomkiem Kynast[5]. Obecnie niekiedy
przydawany Przemysłowi przydomek Pogrobowiec[6] nie
zdobył powszechnego uznania w literaturze.

Przemysł II urodził się 14 października 1257 w Poznaniu.

Dzięki Kronice wielkopolskiej wiadomo, że urodził się w
godzinach rannych, gdyż zgodnie z tekstem źródłowym[d], w
czasie kiedy księżna Elżbieta powiła syna, kanonicy poznańscy
śpiewali pieśni poranne. Na wieść o narodzinach chłopca Orzeł Piastowski na rewersie
duchowni radosnym tonem zaintonowali Te Deum pieczęci majestatycznej Przemysła
laudamus[7]. II z 1295

Przemysł II urodził się blisko cztery i pół miesiąca po śmierci

ojca, był więc pogrobowcem. Niedługo po narodzinach biskup poznański Bogufał z Czerlina oraz
kustosz poznański Baszko ponieśli małego księcia do chrztu.

Pod opieką stryja Bolesława Pobożnego (1257–1273)

Dzieciństwo i młodość księcia

W momencie narodzin Przemysł został po ojcu nominalnym władcą księstwa poznańskiego.

Opiekę nad nim i nad księstwem, obok zapewne matki Elżbiety[e], objęli stryj księcia Bolesław
Pobożny i jego zaślubiona w 1256 małżonka, królewna węgierska Jolenta Helena. Pomimo opieki
księcia kaliskiego Przemysł pozostał na dworze w Poznaniu,
gdzie wychowywała go matka. 16 stycznia 1265 w swoich
dobrach w Modrzu zmarła matka księcia, Elżbieta wrocławska.
Odtąd całkowitą opiekę nad Przemysłem sprawował stryj
Bolesław.

O edukacji Przemysła II wiadomo bardzo niewiele. Ze źródeł

dyplomatycznych zachowały się wyłącznie imiona dwóch
nauczycieli Przemysła II: Dragomira i Przybysława[f].
Przypuszcza się (na co wprawdzie nie ma żadnych
bezpośrednich dowodów), że książę zdobył pewne
wykształcenie (co najmniej znajomość łaciny w mowie i w
piśmie[g]).

Wojna z Brandenburgią. Wyprawa Przemysła II na

Nową Marchię

Kolejna wzmianka źródłowa o Przemyśle II pochodzi z 1272,

Przemysł w cyklu Wizerunki książąt
kiedy stryj księcia Bolesław Pobożny ustanowił go nominalnym
i królów polskich Ksawerego
dowódcą wyprawy zbrojnej przeciwko Brandenburgii.
Pillatiego z 1888.
Faktycznymi dowódcami wyprawy zostali wojewoda poznański
Przedpełk oraz kasztelan kaliski Janko. Wyprawa rozpoczęta
27 maja miała, oprócz konkretnego celu – zdobycia i
zniszczenia nowo wybudowanego grodu w Strzelcach Krajeńskich (lub, w razie gdyby to okazało się
niemożliwe, przynajmniej spustoszenia terytorium Nowej Marchii), wdrożyć młodego księcia w
arkana sztuki wojennej. Przedsięwzięcie, jak szczegółowo informuje Kronika wielkopolska[8],
powiodło się całkowicie, gdyż Strzelce po krótkiej, aczkolwiek niezwykle zażartej walce, zostały
zdobyte przez Wielkopolan. Według słów kronikarza wielkopolskiego podczas zdobywania grodu z
polecenia Przemysła miało dojść do rzezi obrońców i tylko życie nielicznych zdołali ocalić
towarzyszący księciu rycerze[h].

Kiedy po zrealizowaniu celu wyprawy część rycerstwa rozjechała się do domów, Przemysł otrzymał
poufną wiadomość, że na straży grodu w Drzeniu (Drezdenku) stoi zaledwie kilku niemieckich
rycerzy. Młody książę, nie bacząc na to, że ma do dyspozycji tylko część sił, zdecydował się na
szybki atak. Zupełne zaskoczony przeciwnik, obawiając się losu załogi Strzelec Krajeńskich,
zdecydował się na poddanie grodu w zamian za możliwość swobodnego wyjścia. Przemysł
obsadziwszy gród wierną sobie i stryjowi załogą, mógł z triumfem wrócić do domu[8].

W tym samym roku doszło do zawarcia pierwszego sojuszu z księciem Pomorza Gdańskiego
Mściwojem II. Ten, dążąc do politycznego zjednoczenia księstwa w toku walk przeciwko swojemu
bratu i stryjom, obiecał margrabiom brandenburskim ziemię gdańską w zamian za pomoc i choć
prawdopodobnie chodziło wyłącznie o zwierzchność lenną na tym terytorium, to władcy z dynastii
askańskiej jeszcze w 1271 zajęli grody w tej prowincji z Gdańskiem na czele. Okazało się, że siły
pomorskie Mściwoja II są za słabe by samodzielnie usunąć Brandenburczyków. Wtedy też z
pomocą zdecydował się przyjść walczący również w tym okresie z Marchią Bolesław Pobożny.

Wspólna pomorsko-wielkopolska wyprawa na Gdańsk zakończyła się odzyskaniem grodu i

całkowitym wyparciem wroga z terytorium Pomorza. Wprawdzie wkrótce potem Mściwoj II
zdecydował się zawrzeć separatystyczny pokój z Brandenburgią, ale mimo to układ z 1272 pozostał
w mocy[9]. Ciągłe zagrożenie ze strony Brandenburgii i niepewność sojuszu z Mściwojem II
spowodowały, że Bolesław Pobożny zaczął szukać nowych sojuszników, którzy w razie wojny byliby
gotowi udzielić mu daleko idącej pomocy. W tym celu Bolesław zdecydował się szukać
porozumienia z księciem zachodniopomorskim Barnimem I.

Małżeństwo Przemysła II z księżniczką meklemburską Ludgardą

Świeżo zawarty układ postanowiono poprzeć związkiem małżeńskim bratanka Bolesława, księcia
Przemysła II, z Ludgardą[i] wnuczką i wychowanicą księcia zachodniopomorskiego Barnima I (była
to córka księcia meklemburskiego Henryka I Pielgrzyma i Anastazji pomorskiej). Przemysł po
oblubienicę[j], jak zaświadcza Kronika wielkopolska udał się na Pomorze.

A gdy ją ujrzał, spodobała mu się jej osoba. I tamże w kraju wspomnianego księcia
Barnima, w mieście Szczecinie, pojął ją za żonę. A stało się to, gdy kończył szesnasty rok
życia.

— Kronika wielkopolska[10]

Po ślubie małżonkowie na krótko się rozstali. Przemysł wrócił

do Wielkopolski, gdzie razem ze stryjem przygotowywali
uroczysty wjazd księżnej do Poznania. Ostatecznie jeszcze w
tym samym roku młody małżonek razem ze stryjem, jego żoną,
Jolentą Heleną, oraz biskupem poznańskim Mikołajem i innym
dostojnikami wielkopolskimi udali się do granicznego
Drezdenka, skąd uroczyście przywiedli Ludgardę do Poznania.
Zawarcie przez książąt wielkopolskich sojuszu z Pomorzem
Zachodnim skierowanego przeciwko Brandenburgii
spowodowało jeszcze w 1274 wyprawę odwetową margrabiów,
którzy wobec zaskoczenia Wielkopolan bez większych
przeszkód dotarli do Poznania, który spalili[11], zamku
najeźdźcy nawet nie zamierzali zdobywać. Dopiero wówczas
naprędce zorganizowane rycerstwo wyparło oddziały
brandenburskie z Wielkopolski.
Przemysł II, grafika Aleksandra
Lessera
Przemysł II samodzielnym księciem
poznańskim (1273–1279)

Bunt Przemysła II przeciwko stryjowi

W 1273 Przemysł stał się samodzielnym księciem poznańskim. Przebieg wydarzeń z przekazaniem
ojcowizny młodemu księciu nie jest całkowicie jasny[k]. Na podstawie źródeł wiadomo jedynie, że
na wydanym samodzielnie dokumencie datowanym na 1 października 1273 Przemysł II tytułował
się dux Poloniae (książę (wielko)polski)[12]. O wiele więcej wiadomości przekazał dokument
wydany 25 sierpnia 1289, w którym władca wielkopolski nadał wójtowi gnieźnieńskiemu Piotrowi
Winiarczykowi dwie wsie niedaleko Gniezna: Węgielnice i Łagiewnice z wdzięczności za pomoc w
ucieczce z zamku gnieźnieńskiego (w dokumencie nie wspomniano, kiedy to wydarzenie miało
miejsce)[13]. Wydarzenia poprzedzające wydanie tego dokumentu według historyków wyglądały
więc następująco: Przemysł II niezadowolony przedłużającą się opieką stryja, mając poparcie
niektórych możnych wielkopolskich[l], postanowił, nie bacząc na konsekwencje, dochodzić swoich
praw do ojcowizny. Nie wiadomo, czy na tym etapie doszło do
jakichś incydentów zbrojnych, w każdym razie zbyt natarczywe
żądania Przemysła skończyły się jego uwięzieniem na zamku w
Gnieźnie. Można przypuszczać[14], że nie było to więzienie we
właściwym tego słowa znaczeniu, lecz areszt domowy, podczas
którego Przemysł nie był zbyt rygorystycznie pilnowany, skoro
księciu udało się wydostać z zamku bez żadnej pomocy z
zewnątrz. Świadczyć może o tym dokument wydany dla Piotra
Winiarczyka, w którym pisarz użył zwrotu „qui de nocte
consurgens”, co pozwala się domyślać, że urzędnik spał i był
całkowicie zaskoczony przybyciem księcia. W każdym razie
Winiarczyk, którego przychylności Przemysł II najwidoczniej Przemysł II pozwala lokować miasta
był pewien, zgodnie z oczekiwaniami udzielił mu wszelkiej Gostyń oraz Brzezie na prawie
pomocy, wyprowadzając jeszcze tej nocy z Gniezna, niemieckim, dokument z 1278 roku
jednocześnie wyposażając go dostatecznie w środki do
ucieczki[m].

Sojusz Przemysła II z Henrykiem IV Prawym

Po ucieczce z Gniezna książę udał się zapewne na Dolny Śląsk pod opiekę księcia wrocławskiego
Henryka IV Prawego. Świadczyć może o tym zawarcie w bliżej nieokreślonym momencie sojuszu
skierowanego przeciwko „jakiemukolwiek człowiekowi i księciu Polski” z wyjątkiem księcia
opolskiego Władysława i króla czeskiego Przemysła Ottokara II[n].

Zawarcie sojuszu pomiędzy Przemysłem a Henrykiem IV postawiło Bolesława Pobożnego w bardzo

niewygodnej sytuacji, gdyż sam będąc członkiem prowęgierskiej koalicji książąt polskich (oprócz
Bolesława, w jej skład wchodzili Bolesław V Wstydliwy, Leszek Czarny i Konrad II czerski) nie
mógł patrzeć obojętnie na wiązanie się swojego bratanka z Henrykiem, będącym czołowym
sojusznikiem (do układu należeli również pozostali książęta śląscy) Przemysła Ottokara II w
Polsce[o].

W tym prawdopodobnie można upatrywać fakt pogodzenia się Bolesława Pobożnego z

wydzieleniem dla bratanka dzielnicy poznańskiej jeszcze w 1273[p]. Przemysł II w zamian za to nie
tylko przerwał na jakiś czas politykę jawnej współpracy z księciem wrocławskim, lecz zdecydował
się wesprzeć stryja w wyprawie przeciwko Władysławowi opolskiemu (sojusznikowi króla
czeskiego i Henryka IV Prawego) zakończonej dużym zniszczeniem jego władztwa. Był to odwet za
próbę obalenia przez Władysława władzy Bolesława Wstydliwego w Małopolsce w pierwszej
połowie 1273[14]. Tak więc z dużym prawdopodobieństwem można uznać, że jeszcze w 1273
konflikt stryja z bratankiem o władzę został zażegnany.

O samodzielnych rządach Przemysła II w dzielnicy poznańskiej wiadomo bardzo niewiele. Z okresu

1273–1279 znane są zaledwie cztery dokumenty księcia, w tym dwa wydane wspólnie ze stryjem
Bolesławem Pobożnym[q].

Porwanie Henryka Prawego przez Bolesława Rogatkę i bitwa pod Stolcem

Więcej wiadomo o polityce zewnętrznej księcia. Przyjazne stosunki Przemysła II z Henrykiem

Prawym przetrwały, mimo chwilowego rozluźnienia, także po roku 1273. Nie niosło to jednak
żadnych realnych zmian i dopiero w wyniku wydarzeń jakie miały miejsce 18 lutego 1277 w Jelczu
koło Wrocławia[15] książę poznański został zmuszony do jawnego opowiedzenia się po stronie
wrocławskiego kuzyna[r]. Doszło wtedy do porwania i uwięzienie na zamku w Legnicy księcia
wrocławskiego przez jego stryja Bolesława Rogatkę. Powodem porwania Henryka IV Prawego była
chęć wyrwania przez Rogatkę z rąk bratanka jak największej
części dzielnicy przynależnej mu jego zdaniem jako spadek po
wcześniej zmarłych braciach: Henryku III Białym (ojcu
Henryka IV) i Władysławie. Bolesław korzystał z osłabienia
międzynarodowego opiekuna Prawego, króla Czech Przemysła
Ottokara II, który we wrześniu 1276 został zmuszony do
podporządkowania się królowi niemieckiemu Rudolfowi z
Habsburga.

Przemysł II wiedziony obowiązkiem udzielenia pomocy bratu

ciotecznemu (do czego doszły zapewne układy polityczne)
zdecydował się wtedy stanąć na czele rycerstwa z ziemi
poznańskiej, wrocławskiej (które na ogół dochowało wierności
księciu Henrykowi) oraz głogowskiej (na których czele przybył
pan tej ziemi książę Henryk III) i zbrojnie wymusić na księciu
legnickim uwolnienie Prawego[16]. Na czele oddziałów
legnicko-jaworskich stanęli Bolesław Rogatka i jego najstarszy
syn Henryk V. Do spotkania obu wrogich armii doszło 24 Książę wrocławski i krakowski
kwietnia 1277 pod wsią Stolec niedaleko Ząbkowic Śląskich[17]. Henryk IV Prawy
Bitwa, według współczesnych relacji, była niezwykle krwawa i
trwała niemal cały dzień. Początkowo wydawało się, że starcie
zakończy się świetnym zwycięstwem koalicji poznańsko-głogowsko-wrocławskiej. Sytuacja
wydawała się na tyle jednoznaczna, że głównodowodzący oddziałami legnicko-jaworskimi Bolesław
Rogatka uciekł nawet z częścią wojska z pola bitwy. Nie zdeprymowało to jednak jego syna
Henryka, który w beznadziejnej sytuacji tchnął ducha bojowego w swoich rycerzy i przegraną
wydawałoby się bitwę zamienił w sukces, tym pełniejszy, że do niewoli mieli trafić Przemysł II i
Henryk III[s]. Było to jednak dla książąt legnickich, jak zapisał Jan Długosz w swojej kronice,
pyrrusowe zwycięstwo, gdyż „zginęła w tej walce tak niezliczona liczba ludzi, że rycerze legniccy,
chociaż zwycięzcy, nie mogli szydzić ze zwyciężonych, bo krwawo zapłacili za zwycięstwo”[18].
Uwięzienie, jeżeli miało miejsce, trwało niezwykle krótko. Argumentem przeciwko jest, że nic nie
wiadomo, o jakichkolwiek stratach jakie książę poznański mógł ponieść z tytułu uwolnienia.

Jakkolwiek by było, przed 5 lipca 1277 r. widzimy Przemysła w Lubiniu[19]. Henryk IV Prawy na
wolność wyszedł prawie miesiąc później, 22 lipca po przekazaniu stryjowi 1/5 swoich ziem ze Środą
Śląską na czele[20]. Wmieszanie się Przemysła II w śląskie konflikty stało się niejako wbrew zdaniu
księcia kaliskiego Bolesława Pobożnego, który nie tylko nie wsparł militarnie bratanka, ale sam
najechał granice księstwa wrocławskiego, próbując dochodzić roszczeń finansowych. Co więcej, w
tym właśnie czasie Bolesław wydał swoją córkę Elżbietę za ówczesnego księcia jaworskiego
Henryka V[21].

Dosyć szybkie zakończenie konfliktu na Śląsku spowodowane było osobistą interwencją króla
czeskiego Przemysła Ottokara II, który przygotowując się do ostatecznej rozprawy z królem
niemieckim Rudolfem z Habsburga potrzebował uspokojenia sytuacji w Polsce[t].

Współpraca z królem czeskim Przemysłem Ottokarem II

We wrześniu 1277 Przemysł Ottokar II zorganizował w przygranicznej Opawie zjazd z książętami

polskimi. Brak źródeł nie pozwala ani na dokładne sprecyzowanie daty tego wydarzenia, ani jego
uczestników. Historycy przypuszczają tylko, że mogli to być: Henryk Prawy, Bolesław Wstydliwy,
Leszek Czarny, Władysław opolski z synami, Henryk głogowski oraz Przemysł II[22]. Nie są znane
również decyzje polityczne, które tam zapadły, choć biorąc pod uwagę późniejsze wydarzenia
możemy być pewni, że uzgodniono tam kwestię współpracy militarnej.
Do decydującego starcia i zarazem klęski Przemysła Ottokara II w walce Rudolfem z Habsburga
doszło pod Suchymi Krutami, 25 sierpnia 1278. Aż 1/3 armii czeskiej miały stanowić
sprzymierzone z nim oddziały polskie. Przemysła II wśród nich nie było, gdyż przebywał wówczas
on w Lądzie[23]. Nie przeszkadza to jednak, jak przypuszczają historycy, w wysłaniu czeskiemu
sojusznikowi oddziałów posiłkowych[16].

Polepszenie stosunków z Bolesławem Pobożnym. Zjazd książąt w Lądzie

Zaangażowanie się Przemysła II w sprawy śląskie i czeskie,

mimo wyraźnej różnicy interesów, nie spowodowało żadnych
nowych zadrażnień pomiędzy młodym księciem a stryjem
Bolesławem Kaliskim. Świadczy o tym chociażby wspólne
wydawanie dokumentów, np. 6 stycznia 1278[24].

Innym dowodem na ścisłą współpracę Przemysła ze stryjem w

ostatnich latach jego życia są wydarzenia, które rozegrały się w
połowie roku 1278 (zapewne w sierpniu)[u]. Wtedy to Bolesław,
wykorzystując zaangażowanie Brandenburgii w wojnę Przemysł II przyznaje Siemomysłowi
Przemysła Ottokara z Rudolfem z Habsburga, nagłym, krótkim zwrot Kujaw, dokument z 1278 roku
wypadem (trwał tylko osiem dni) zaatakował Nową Marchię,
którą zniszczył aż pod Myślibórz, gdzie w bitwie pokonał
oddziały margrabiego Ottona V Długiego[25].

Książę poznański w wyprawie tej nie uczestniczył (tak twierdzi Jan Długosz[v][26]), gdyż przebywał
wtedy, jak dowiadujemy się z dokumentu datowanego na 24 sierpnia 1278, w Lądzie[27]. Miał tam,
z pewnością z polecenia stryja[w], rozstrzygnąć toczony od lat spór pomiędzy księciem
inowrocławskim Ziemomysłem z jednej a jego poddanymi i rodzonym bratem Leszkiem Czarnym z
drugiej[x].

Spór udało się Przemysłowi po rozmowach z Leszkiem i Ziemomysłem zakończyć definitywnie.

Książę inowrocławski musiał zgodzić się na dwa warunki: że nie będzie na swoim dworze i ziemi
tolerował rycerzy niemieckich i że bez zgody możnych nie będzie lokował miast i wsi na prawie
niemieckim. Dodatkowo Ziemomysł musiał również zaakceptować utratę kasztelanii kruszwickiej i
radziejowskiej na rzecz Bolesława Pobożnego oraz wyszogrodzkiej na rzecz Mściwoja II[y].
Zawiązane wówczas przyjazne stosunki Przemysła II z książętami kujawskimi okazały się trwałe i
przetrwały do końca panowania wielkopolskiego władcy[z]. Wyprawa Bolesława przeciw
Brandenburgii w 1278 była ostatnią w jego życiu. Maximus trumphator de Teutonicis (najwyższy
triumfator na Niemcami[aa]), zmarł 13 lub 14 kwietnia 1279 w Kaliszu[ab], nie pozostawiając
męskich następców. Na krótko przed śmiercią Bolesław wezwał bratanka do siebie i przekazał mu
całość swojego dziedzictwa wraz z prośbą o opiekę nad żoną Jolentą Heleną i dwiema młodszymi,
nieletnimi córkami: Jadwigą i Anną[ac].

Przemysł II władcą całej Wielkopolski (1279–1290)

Objęcie przez Przemysła II rządów nad
zjednoczoną Wielkopolską
Połączenie Wielkopolski przez Przemysła odbyło się
bez żadnych przeszkód. Zjednoczenie okazało się
trwałe a ukształtowane w tym momencie granice
Granice władztwa Przemysła II według
Bronisława Nowackiego[28] biegły
następująco: „z Marchią od północy wzdłuż
Noteci, pozostawiając po stronie
wielkopolskiej Santok i Drezdenko. Od rzeki
Drawy granica skręcała na północ, omijając
Kalisz Pomorski, a dalej przebiegała
równoleżnikowo na wschód, gdzie na
krótkim odcinku Wielkopolska graniczyła z
księstwem Pomorza Zachodniego.
Wielkopolski, z wyjątkiem granicy z księstwem Następnie po linii równoleżnikowej, na
południe od Szczytna i Tucholi do rzeki
wrocławskim, przetrwały przez cały okres panowania Brdy, stykała się Wielkopolska z Pomorzem
Przemysła II. Jednakże mimo zjednoczenia Gdańskim. Dalej granica skręcała na
świadomość podziału Wielkopolski na część południe od Nakła, pozostawiając ten gród
poznańską i kalisko-gnieźnieńską przetrwała po stronie Wielkopolski i stąd na południe
wzdłuż górnej Noteci ukształtowała się
praktycznie do końca XVIII wieku. W czasach granica z Kujawami. Granica wschodnia,
Kazimierza Wielkiego zostało to uwidocznione oddzielająca Wielkopolskę od ziemi
podziałem dzielnicy na województwa poznańskie i łęczyckiej i sieradzkiej, pozostawiała po
stronie wielkopolskiej Staw i Koźminek.
kaliskie. Niedaleko źródeł Warty, między Brzeźnicą i
Olesnem, na krótkim odcinku Wielkopolska
stykała się z księstwem krakowskim, a
Współpraca z możnymi i stosunki z następnie na północny zachód, w okolicach
Kępna, Ostrzeszowa i Przemętu granica
sąsiadami oddzielała Wielkopolskę od dzierżaw
książąt opolskich, wrocławskich i
głogowskich. W końcu biegła wzdłuż biegu
Z analizy wydawanych w tym czasie dokumentów[29] Odry w kierunku Sulęcina, pozostawiając
wynika, że w pierwszym okresie swoich rządów nad ten gród po stronie ziemi lubuskiej i dalej w
całą Wielkopolską Przemysł II oparł się na kierunku Noteci z Santokiem”.
następujących dostojnikach: biskupie poznańskim Władztwo Przemysła II było więc dość
Janie Gerbiczu, kanclerzu kaliskim (od 1288 po spójne terytorialnie o dość regularnych
stworzeniu jednego urzędu „cancellerius tocius granicach (z wyjątkiem kasztelanii rudzkiej).
Co ważne w kontekście jednoczenia ziem
Polonie”), późniejszym biskupie poznańskim polskich – graniczyło ono niemal wszystkimi
Andrzeju Zarembie oraz pozostałych jego księstwami piastowskimi oraz z ziemiami od
współrodowcach: podkomorzym gnieźnieńskim państwa polskiego utraconymi (ziemią
lubuską i Nową Marchią, niedaleko też było
Sędziwoju, wojewodzie poznańskim Beniaminie i do granic zakonu krzyżackiego i ziemi
wojewodzie gnieźnieńskim Arkemboldzie. Innymi chełmińskiej). Dodatkowym atutem rodzącej
bliskimi współpracownikami byli: podkomorzy się wielkopolskiej myśli zjednoczeniowej
poznański Wojciech Krystanowic z Lubrzy, kasztelan było posiadanie na swoim terytorium
siedziby metropolii gnieźnieńskiej oraz
poznański Tomisław Nałęcz, kasztelan kaliski Maciej, dodatkowo diecezji poznańskiej, co w
kasztelan wieluński Stefan, sędzia poznański Mikołaj porównania z innymi dzielnicami stawiało
Łodzia, kanclerz poznański Wincenty Łodzia oraz Wielkopolskę w pozycji wyjątkowej.
notariusze książęcy mieszczańskiego pochodzenia:
Tylon, Jaśko i Mikołaj będący rodzonymi braćmi[30][31].

W latach 1279–1281 władztwo Przemysła II miało raczej przyjazne stosunki (a przynajmniej

neutralne) ze wszystkimi bezpośrednimi sąsiadami[ad].

Spotkanie z Henrykiem Prawym i uwięzienie Przemysła. Strata ziemi rudzkiej

Książę wielkopolski czuł się w miarę bezpiecznie i kiedy dostał zaproszenie na zjazd od księcia
wrocławskiego Henryka IV Prawego, postanowił z niego skorzystać. Do spotkania doszło zapewne
9 lutego 1281 w jednym ze śląskich kościołów[ae]. Wówczas wyszły na jaw prawdziwe intencje
gospodarza, który łamiąc wszelkie zasady gościnności, uwięził przybyłych książąt: oprócz
Przemysła także księcia legnickiego Henryka V Grubego oraz księcia głogowskiego Henryka III,
aby wymusić na nich ustępstwa polityczne[32]. Warto zauważyć, że zaledwie cztery lata wcześniej
Henryk III i Przemysł II pośpieszyli uwięzionemu Prawemu z ryzykowną pomocą zbrojną, która
zakończyła się klęską zadaną przez trzeciego z zaproszonych, Henryka V Grubego. Powodem tak
radykalnego kroku Henryka Prawego, jak przypuszczają historycy[33], była zapewne chęć
rozszerzenia wpływów na sąsiednie księstwa w związku z planami koronacyjnymi[af].

Ostatecznie po krótkim oporze Przemysł II zdecydował się w zamian za uwolnienie oddać

Henrykowi ważną strategicznie ziemię wieluńską (zwaną też niekiedy od innego ważnego w tym
czasie grodu ziemią rudzką), bowiem Henrykowi zależało na bezpośrednim połączeniu księstwa
wrocławskiego z Małopolską. Uwięzienie Przemysła przez Henryka Prawego nie trwało zbyt długo,
gdyż 3 marca książę wielkopolski był w Poznaniu[34]. Na znacznie większe ustępstwa musieli
przystać obaj uwięzieni Henrykowie. Zgodzili się oni na każde żądanie księcia wrocławskiego
udzielić mu pomocy zbrojnej w wysokości trzydziestu kopijników. Był to więc w praktyce układ
lenny.

Do szybkiego uwolnienia księcia wielkopolskiego mogła przyczynić się interwencja zorganizowana

przez księcia krakowskiego Leszka Czarnego i pomorskiego Mściwoja II[35]. Na czele wyprawy,
która spustoszyła część pogranicza księstwa wrocławskiego, stanął ten ostatni. Powodem przybycia
Mściwoja II do Wielkopolski, oprócz pomocy uwięzionemu sojusznikowi, była chęć uregulowania
sprawy roszczeń krzyżackich względem części Pomorza oraz kwestia sukcesji po jego śmierci, gdyż
książę pomorski nie doczekał się męskiego potomstwa[36]: Mściwoj z pierwszego małżeństwa miał
córki Katarzynę i Eufemię. Sytuację dodatkowo komplikowało, że władzę nad całością księstwa
pomorskiego zdobył zbrojnie wydziedziczając stryjów: Racibora i Sambora II, którzy z zemsty
zapisali swoje działy (ziemię białogardzką i gniewską) zakonowi krzyżackiemu około 1278[37].

Umowa w Kępnie. Przemysł następcą Mściwoja II na Pomorzu Gdańskim

Do pierwszych rozmów Mściwoja II z Przemysłem II na temat

sukcesji doszło zapewne jeszcze w 1281, prawdopodobnie przy
okazji przyjazdu księcia pomorskiego do wielkopolskiego
opactwa benedyktyńskiego w Lubiniu[38]. Wprawdzie nie ma
bezpośrednich dowodów, że w opactwie benedyktynów był w
tym samym czasie Przemysł II, lecz obecność w tym miejscu
biskupa poznańskiego Jana i innych dostojników
wielkopolskich sugeruje takie rozwiązanie. Na początku
następnego roku Mściwoj II ponownie udał się do południowej
Wielkopolski, w celu rozmowy z legatem papieskim Filipem z
Fermo, mającym rozstrzygnąć spór Pomorza z zakonem
krzyżackim o Gniew i Białogard. Legat przebywał wówczas na
dworze biskupów wrocławskich w należącym do księstwa
wrocławskiego Miliczu. Z uwagi na niezbyt przyjazne stosunki
łączące Przemysła II (a więc i jego sojusznika Mściwoja) z
Henrykiem IV książę pomorski zdecydował się zatrzymać w
nadgranicznym (przynależnym do diecezji wrocławskiej) Pamiątkowy głaz w Kępnie
upamiętniający przekazanie przez
Kępnie, gdzie miał oczekiwać na wyrok legata[ag].
Mściwoja Pomorza Wschodniego
W Kępnie na Mściwoja oczekiwał prawdopodobnie książę Przemysłowi II

wielkopolski[ah]. 15 lutego 1282 doszło tam do zawarcia układu

politycznego, który miał w niedalekiej przyszłości doprowadzić
do zjednoczenia Pomorza Gdańskiego z Wielkopolską[39]. Pod sporządzonym wówczas
dokumentem podpisali się: wojewoda pomorski Waysil, wojewoda poznański Beniamin, wojewoda
gnieźnieński Arkembold, sędzia poznański Mikołaj, sędzia kaliski Andrzej oraz dominikanin Piotr
będący zapewne osobą, która redagowała tekst pisma. W Kępnie byli także z pewnością inni
ważniejsi urzędnicy obu dzielnic (mało prawdopodobne, aby Mściwojowi towarzyszył tylko
wojewoda).

Trwają spory historyków o charakter umowy kępińskiej. Według jednych (Balzer[40],

Wojciechowski[41]) był to klasyczny układ o przeżycie, w którym ten, kto przeżyje partnera umowy,
dziedziczy jego terytoria. Przeczyłyby temu późniejsze układy o dziedziczeniu Przemysła z
Henrykiem III głogowskim i Władysławem Łokietkiem. Według innych (Kętrzyński, Baszkiewicz,
Zielińska, Nowacki, Swieżawski) miał to być układ jednostronny – darowizna za życia Mściwoja II
względem Przemysła II (tzw. donatio inter vivos)[42][43]. Z jeszcze innym pomysłem wychodził J.
Bieniak[44]. Uważał on mianowicie, że Mściwoj II po prostu złożył Przemysłowi hołd lenny.
Obecnie dominujące jest raczej drugie stanowisko głównie z uwagi, że zgadza się ono całkowicie z
wymową źródeł. Został więc Przemysł II w 1282 formalnie księciem pomorskim, jednak na czas
życia swego darczyńcy ustąpił mu swoje prawa.

Jak każdy akt prawny umowa kępieńska wymagała akceptacji społeczeństwa (w praktyce
możnowładztwa i rycerstwa) obu dzielnic. Do spotkania elit wielkopolsko-pomorskich doszło 13
lub 15 września 1284 w Nakle, gdzie potwierdzono w pełni prawa Przemysła względem Pomorza
Gdańskiego[ai]. Integracja Pomorza z Wielkopolską nie była wyłącznie decyzją Przemysła i
Mściwoja. Nominacje na urzędy pomorskie dla możnych wielkopolskich świadczą, że także oni byli
żywotnie zainteresowani ścisłą integracją obu dzielnic[aj].

Nagła śmierć Ludgardy meklemburskiej, pierwszej żony Przemysła II

W grudniu 1283 w Gnieźnie w wieku 22 lub 23 lat niespodziewanie zmarła żona księcia,
Ludgarda[ak]. Stosunki między małżonkami na jakiś czas przed zgonem Ludgardy nie były z
pewnością najlepsze. Prawdopodobnie doszło nawet do separacji małżonków. Powodem tego stanu
rzeczy była domniemana bezpłodność Ludgardy, coraz bardziej widoczna wobec dziesięcioletniego
pożycia małżeńskiego. Faktyczny okres współżycia małżeńskiego z powodu małoletniości
małżonków mógł być w rzeczywistości krótszy. Na bezpłodność Ludgardy, poza brakiem
potomstwa, nie ma żadnych dowodów. W ówczesnych czasach o bezpłodność były zazwyczaj
oskarżane kobiety, choć w tym przypadku, z uwagi na narodziny z drugiego małżeństwa córki
Przemysła, wydaje się to bardziej prawdopodobne. Nie budzi więc zdziwienia sytuacja, że na
księcia wielkopolskiego padło podejrzenie zabójstwa żony[al]. Zaznaczyć trzeba jednak, że żadne
współczesne Przemysłowi źródło nie wspomina o tym. Jest to tym bardziej zaskakujące, gdyż
księciu nie brakowało zażartych wrogów, którzy z pewnością wykorzystaliby zbrodnię Przemysła.
Brak również jakiejkolwiek reakcji Kościoła czy też publicznej pokuty księcia.

Jako pierwszy sugestię o tajemniczości śmierci Ludgardy przekazał napisany w połowie XIV wieku
Rocznik Traski:

W tymże roku zmarła najdostojniejsza małżonka pana Przemysła księcia Wielkopolski,

córka Mikołaja księcia Kaszubów, imieniem Lukarda. Śmierć jej nikt nie zdołał dociec jak
zaszła.

— Rocznik Traski[am]

Autor rocznika nie sugeruje więc jednoznacznie nienaturalnego zgonu księżnej, choć dopuszcza
jego możliwość. W sposób niebudzący wątpliwości o zamordowaniu Ludgardy wypowiedział się
zależny od niego Rocznik małopolski w kodeksie szamotulskim, w którym oprócz informacji o
śmierci Ludgardy zamieszczono:

Niezależnie od tego dziejopisarza (dodam), że za naszej młodości widzieliśmy w grodzie

gnieźnieńskim jedną drewnianą kaplicę, która w języku rodzimym nazywa się kruchta, w
której były dwa wielkie kamienie na kształt młyńskich zaczerwienione krwią tejże pani,
między którymi została starta całkowicie i zgasła, i została złożona w grobie w katedrze
gnieźnieńskiej.

— Rocznik małopolski[45]
Kolejnym źródłem opisującym śmierć Ludgardy jest Kronika oliwska napisana w połowie XIV
wieku przez opata Stanisława. Autor jest wyraźnie uprzedzony do panującej w Gdańsku do końca
XIII wieku dynastii Sobiesławiców. Niechęć ta przenosi się również na Przemysła II:

Gdy pochowany został w Oliwie książę Mściwoj, Przemysł przybył do Gdańska i objął w
posiadanie księstwo pomorskie. Potem otrzymał od stolicy apostolskiej koronę królestwa
polskiego. Żył jeszcze jeden rok i schwytany przez pachołków margrabiego Brandenburgii,
Waldemara, został zabity na pomszczenie świętej Lukardy swojej małżonki, którą źle
podejrzewając kazał udusić.

— Kronika oliwska[46]

Nie wiadomo, dlaczego ewentualne morderstwo Ludgardy mieliby pomścić margrabiowie

brandenburscy, dla których zgon księżnej był w rzeczywistości na rękę, gdyż oddalał
niebezpieczeństwo trwałego sojuszu Wielkopolski z Pomorzem Zachodnim i Meklemburgią
skierowanego właśnie przeciwko nim. Doniesienia kronikarza oliwskiego powtórzone zostały
jeszcze w meklemburskiej kronice Ernsta Kircheberga[47]. Ernst Kirchberg był wędrownym
bardem wywodzącym się z Turyngii, który około 1378 zjawił się na dworze księcia
meklemburskiego Albrechta. Wkrótce po tym Erst chcąc gospodarzowi podziękować za gościnę
napisał dosyć długi wierszowany poemat, w którym zawarł również losy Ludgardy. Historia ta
według barda wyglądała następująco: Przemysł z namowy swojej matki Elżbiety Wrocławskiej
(która jak wiemy ze źródeł zmarła w 1265 r., a więc jeszcze przed ożenkiem syna) miał zażądać od
swej małżonki rozwodu i wyjazdu do rodzinnej Meklemburgii. Wobec jej odmowy „Co Bóg złączył,
Bóg tylko rozłączyć może” Przemysł zdecydował się na jej uwięzienie w wieży, gdzie usiłował ją
namówić do ustąpienia. Ostatecznie wobec trwania Ludgardy w uporze Przemysł miał ją osobiście
zabić sztyletem. W czynie tym wspierała władcę również jego służba, która miała dobić konającą
Ludgardę dusząc ją ręcznikiem. Ostatnim ważnym źródłem do dziejów Ludgardy są Roczniki Jana
Długosza[48]. Jedyną nową informacją jest, że o nienaturalnym zgonie księżnej były śpiewane
pieśni aż do czasu współczesnych autorowi kroniki (tj. do około roku 1480). Długosz jako pierwszy
wydarzenia lokalizuje nie w Gnieźnie, a w Poznaniu. Poza tym jako datę śmierci podaje on 14
grudnia, pod którą to datą wcześniejszy rocznik małopolski wyraźnie pisze, że odbył się pogrzeb
zmarłej. Obecnie wśród historyków zdaje się przeważać teza o całkowitej niewinności Przemysła
względem nagłej śmierci żony[an].

Opierając się na ustaleniach Brygidy Kürbis, można uznać, że 10-letnie pożycie małżeńskie
Przemysła i Ludgardy nie było udane i w miarę upływu czasu coraz bardziej stawało się oczywiste,
że książęca para nie doczeka się potomka. Nie było to jednak jeszcze pewne, gdyż Ludgarda w 1283
miała najwyżej 23 lata. Niemniej można uznać, że w Przemyśle coraz bardziej rosła niechęć do
żony uznawanej za bezpłodną, a fakt ten był powszechnie przez wszystkich znany. Kiedy więc w
połowie grudnia 1283[49] Ludgarda zmarła nagle i w osamotnieniu (świadczyć może o tym śmierć
w Gnieźnie, z dala od dworu Przemysła w Poznaniu), wśród współczesnych zrodziło się
podejrzenie, że śmierć księżnej była nienaturalna. Nikt nie miał jednak na to dowodów. Do
pogłosek przyczyniło się, że w XIII w. znajomość medycyny była znikoma, w związku z czym często
nagły zgon młodego człowieka interpretowano jako nienaturalny. Dodatkowo księciu zaszkodziło
odrzucenie w zupełności żałoby, co wobec tego, że księżna była powszechnie lubiana, zrodziło
wrażenie winy Przemysła.

Wybór Jakuba Świnki na stolicę arcybiskupią

18 grudnia 1283, zaledwie parę dni po pogrzebie Ludgardy,
władca Wielkopolski stał się świadkiem niezwykle ważnego dla
dziejów Polski wydarzenia – konsekracji arcybiskupa
gnieźnieńskiego Jakuba Świnki. Doszło do niego we
franciszkańskim kościele św. Stanisława Biskupa i Męczennika
w Kaliszu i było tym ważniejsze, że Polska od dwunastu lat (od
śmierci w 1271 arcybiskupa Janusza) nie miała pełnoprawnego
duszpasterza[ao]. Nominację papieską Jakub Świnka otrzymał
30 lipca 1283, jednakże z uwagi na to, że był on dotychczas
tylko diakonem, istniała konieczność nadania mu święceń
kapłańskich. Uroczystość ta odbyła się 18 grudnia, a dzień
później Jakub Świnka otrzymał sakrę biskupią. Na
uroczystościach w Kaliszu według źródeł było obecnych pięciu
polskich biskupów i książę Przemysł II, który nowo
kreowanemu arcybiskupowi podarował kosztowny Abp Jakub Świnka, najbliższy
[50] współpracownik Przemysła II
pierścień .

O pochodzeniu i wcześniejszych losach Jakuba Świnki nie

wiadomo prawie nic, nie licząc wzmianki w dokumencie o zasługach względem Bolesława
Pobożnego[ap][51]. Arcybiskup gnieźnieński był z pewnością Przemysławowi II bardzo dobrze
znany, gdyż współpraca między oboma układała się doskonale. Świadczy o tym m.in. wydanie
przez księcia na ręce arcybiskupa aż 14 dyplomów[52], w tym tak ważnego jak potwierdzenie
wszystkich dotychczasowych przywilejów i zezwolenie na bicie własnej monety w Żninie i
kasztelanii lądzkiej[53].

Sojusz z Brandenburgią i wojna z Pomorzem Zachodnim. Zjazd w Sieradzu

W pierwszej połowie 1284 Przemysł II zaangażował się po stronie Danii i Brandenburgii w

konflikcie zbrojnym z Pomorzem Zachodnim i Rugią. O tej wojnie i zakresie pomocy Przemysła II
dla sojuszników nie wiadomo praktycznie nic, a pokój, jaki został zawarty 13 sierpnia 1284, nie
przyniósł Wielkopolsce żadnych realnych korzyści[aq].

O wiele więcej władcy wielkopolskiemu mogły przynieść przyjazne relacje z władcą krakowskim
Leszkiem Czarnym, z którym Przemysł spotkał się na zjeździe w Sieradzu 20 lutego 1284. Nie są
znane treści rozmów, które wówczas przeprowadzono, ale musiały być one owocne, skoro Przemysł
zdecydował się nadać wojewodzie krakowskiemu Żegocie trzy wsie (Nieczajno, Wierzbiczany i
Lulin)[ar]. Dobre stosunki zostały podtrzymane także w późniejszym okresie, skoro pół roku
później (6 września) książę wielkopolski pośredniczył w rokowaniach Leszka Czarnego i jego brata
Kazimierza z Krzyżakami[54]. Przemysł nie tracił również z oczu spraw pomorskich, spotykając się
13 września tegoż roku w Nakle z Mściwojem II[55].

Zdrada Sędziwoja Zaremby. Utrata Ołoboku

28 września 1284, jak informuje Rocznik Traski, opierający się prawdopodobnie na starszym
obecnie zaginionym roczniku, spłonął Kalisz[56]. Zdarzenie to uruchomiło wkrótce lawinę
wydarzeń zagrażających integralności władztwa Przemysła II. Otóż gospodarzem w Kaliszu był
przed pożarem Sędziwój Zaremba, który obawiając się konsekwencji, zdecydował się zająć zamek
kaliski (najwyraźniej nie uszkodzony w pożarze)[as] i przekazać go księciu wrocławskiemu
Henrykowi Prawemu[at]. Na wieść o wydarzeniach kaliskich władca wielkopolski zareagował
błyskawicznie. Najpóźniej 6 października był bowiem, jak zaświadcza wydany przez niego
dokument[57], na czele rycerstwa wielkopolskiego pod murami miasta. Wobec odmowy poddania
się książę zarządził oblężenie zamku[58]. Nie wiadomo jak
długo trwały walki[au], wkrótce jednak na skutek niechęci do
walki w szeregach jego własnych oddziałów (rycerze i możni
bali się zapewne, że Przemysł po zdobyciu grodu nie oszczędzi
obrońców, a znajdowali się tam ich współrodowcy) książę
zgodził się na rokowania. Ostatecznie książę odzyskał zamek
kaliski, musiał jednak oddać księciu wrocławskiemu świeżo
wybudowany zamek w Ołoboku[59]. Nie ma pewności, czy
zdrada Sędziwoja Zaremby była wówczas odosobnionym
Kopia dokumentu Przemysła II
przypadkiem, czy też częścią szerszego spisku rodu Zarembów.
lokującego Górczyn (1284).
Można jednak przypuszczać, że książę w spisek nie wierzył,
gdyż większość współrodowców Sędziwoja pozostała na swoich
urzędach, także po roku 1284[60]. Dodatkowym argumentem
jest występowanie jako świadka w dokumencie z 6 października (a więc z okresu oblężenie grodu)
wojewody poznańskiego Beniamina Zaremby, który wobec tego musiał pozostać w kręgu
zaufanych władcy.

Do zmiany nastawienia Przemysła względem Beniamina doszło w 1285. Z uwagi na niewielką ilość
informacji nie wiadomo, co było tego przyczyną. Znany jest tylko podany przez Rocznik Traski fakt
uwięzienia przez Przemysła II przebywającego wówczas w Wielkopolsce Sędziwoja oraz wojewody
poznańskiego Beniamina[av]. Uwięzieni Zarembowie zostali ostatecznie potraktowani bardzo
łagodnie, sądzeni przez księcia pomorskiego Mściwoja II utracili wyłącznie sprawowane urzędy i
część majątku, która została im skonfiskowana[61]. Beniamin zresztą w 1286 ponownie występował
w otoczeniu Przemysła II[aw][62].

Ślub z Ryksą szwedzką

W 1285 książę wielkopolski postanowił ożenić się powtórnie. Jego wybranką została Ryksa, córka
zdetronizowanego króla Szwecji Waldemara i Zofii, córki króla Danii Eryka IV. Małżeństwo to z
uwagi na brak większych kontaktów Wielkopolski ze Szwecją zostało zawarte najpewniej dzięki
pośrednictwu dynastii askańskiej[63]. Ślub per procura odbył się w szwedzkim Nyköping 11
października 1285. Podczas uroczystości władcę Wielkopolski zastępował notariusz Tylon, któremu
rok później Przemysł II z wdzięczności nadał Giecz wraz z prawem lokacji[64]. Nie wiadomo, gdzie i
kiedy odbył się właściwy ślub z udziałem Przemysła i Ryksy, ani kto udzielił sakramentu
małżeństwa. W rachubę wchodzą tylko Poznań (biskup Jan) i Gniezno (arcybiskup Jakub
Świnka)[65].

Synod w Łęczycy, zjazd w Sulejowie i konsekracja nowego biskupa

poznańskiego

Rok 1285 przyniósł władcy także inne sukcesy: jeszcze w styczniu arcybiskup Jakub zwołał do
Łęczycy synod prowincjonalny, podczas którego obłożono klątwą głównego przeciwnika Przemysła
II, księcia wrocławskiego Henryka IV Prawego[ax], 15 sierpnia zaś spotkał się książę w Sulejowie z
księciem brzeskim Władysławem Łokietkiem i inowrocławskim Ziemomysłem. W Sulejowie
omawiano zapewne sprawę rebelii części możnych przeciwko Leszkowi Czarnemu i powołania na
tron krakowski Konrada II czerskiego[ay].
W maju 1286 po śmierci biskupa poznańskiego Jana Wyszkowica na jego następcę konsekrowany
został Jan Gerbicz[66]. Współpraca z nowo kreowanym biskupem odbywała się bez zarzutu, choć
część historyków zastanawia fakt obdarzenia Jana przydomkiem „traditor” (zdrajca)[az].

Odzyskanie Ołoboku. Trójstronny sojusz Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego i

Zachodniego

14 czerwca 1287 według Jana Długosza rycerstwo wielkopolskie, jak sugeruje kronikarz, bez wiedzy
swojego pana[ba] zaskoczyło śląską załogę w Ołoboku, zdobyło zamek i przyłączyło okręg ołobocki
na powrót do Wielkopolski[67]. Henryk Prawy nie zdecydował się wówczas na konflikt zbrojny,
akceptując stratę świeżego nabytku, co więcej w tym czasie w bliżej nieznanych okolicznościach
Przemysł II odzyskał również ziemię wieluńską (straconą jeszcze w 1281)[68]. Można tylko
przypuszczać, że tak dalekie ustępstwa księcia wrocławskiego wiązały się z jego planami
opanowania tronu krakowskiego, a przez oddanie Przemysłowi swoich wcześniejszych zaborów
chciał zyskać życzliwą neutralność ze strony władcy Wielkopolski.

W tym samym roku 23 listopada w Słupsku doszło do spotkania trzech książąt:

zachodniopomorskiego Bogusława IV, gdańskiego Mściwoja II oraz wielkopolskiego Przemysła II.
Książęta zawarli wówczas przymierze skierowane przeciwko każdemu przeciwnikowi, a zwłaszcza
przeciwko agresywnej polityce Brandenburgii i władcy rugijskiego Wisława II. Porozumienie
gwarantowało Bogusławowi IV i dynastii Gryfitów objęcie Pomorza Gdańskiego w przypadku
bezpotomnych zgonów Mściwoja pomorskiego i Przemysła wielkopolskiego[69]. Ponadto w
znaczący sposób przyczyniło się do pogorszenia na jakiś czas stosunków z rządzącą w
Brandenburgii dynastią askańską[70]. Przymierze to zostało następnie potwierdzone na spotkaniu
w Nakle w sierpniu 1291.

Sprawa I koalicji piastowskiej. Stosunki z Leszkiem Czarnym i narodziny córki

Ryksy

Według ostrożnej teorii lwowskiego historyka Oswalda Balzera około 1287 z inspiracji arcybiskupa
Jakuba Świnki doszło do politycznego porozumienia pomiędzy księciem krakowskim Leszkiem
Czarnym, wrocławskim Henrykiem Prawym, wielkopolskim Przemysłem II oraz głogowskim
Henrykiem III w sprawie wzajemnego dziedziczenia[bb]. Z początku teoria Oswalda Balzera
zdobyła niezwykłą popularność wśród historyków[71]. Pogląd ten obaliły prace: Władysława
Karasiewicza[72] i Jana Baszkiewicza[73]. Nie należy jednak zupełnie wykluczyć możliwości
zawarcia w tym okresie jakiegoś układu pomiędzy Przemysłem a Henrykiem Prawym, czego
dowodem miał być dobrowolny zwrot Przemysłowi ziemi ołobockiej i wieluńskiej, a także
późniejszy testament księcia wrocławskiego[74].

14 maja 1288 na zjeździe w Rzepce doszło do dalszego zacieśnienia współpracy Przemysła z

Mściwojem II[75]. W lipcu zaś książę odwiedził w Krakowie zapewne ciężko chorego Leszka
Czarnego. Treści podjętych tam rozmów nie są znane.

Z małżeństwa z Ryksą 1 września 1288 urodziła się Przemysłowi II córka Ryksa, późniejsza żona
Wacława II, króla Czech i Polski, a po jego śmierci – Rudolfa III Habsburga[76]. Wiadomość o
narodzinach córki jest zarazem ostatnią wiadomością źródłową o królewnie szwedzkiej Ryksie.
Musiała ona umrzeć po tej dacie, a przed 13 kwietnia 1293, kiedy Przemysł ożenił się z Małgorzatą
brandenburską[77]. Wydaje się, że Przemysł drugą żonę darzył głębszym uczuciem. Świadczy o tym
nie tylko nazwanie ich córki imieniem matki, a przede wszystkim nadanie 19 kwietnia 1293
biskupstwu poznańskiemu wsi Kobylniki w zamian za palenie wiecznej lampki przy grobie
zmarłej[bc].

Śmierć Leszka Czarnego. Walki o Małopolskę i bitwa siewierska

30 września 1288 zmarł bezpotomnie książę krakowski, sandomierski i sieradzki Leszek

Czarny[78]. Jego zgon uruchomił w Małopolsce różne uśpione dotąd siły, które w krótkim czasie
doprowadziły do wybuchu wojny. Otóż ogół rycerstwa krakowskiego opowiedział się za księciem
płockim Bolesławem II (rycerstwo sandomierskie poparło jego brata Konrada II), podczas gdy
mieszczaństwo opowiedziało się za księciem wrocławskim Henrykiem IV Prawym[79].

Na początku 1289 roku na Wawel, dzięki opowiedzeniu się po stronie Henryka kasztelana Sułka z
Niedźwiedzia, wkroczyły oddziały śląskie pod dowództwem sprzymierzonych z księciem
wrocławskim książąt: opolskiego Bolka I i ścinawskiego Przemka[bd]. W odpowiedzi nawiązała się
koalicja złożona z księcia płockiego Bolesława II, księcia brzeskiego Władysława Łokietka oraz
księcia łęczyckiego Kazimierza II[be]. Niespodziewanie do nawiązanej koalicji przyłączył się
również Przemysł II, który złamał tym samym wcześniejsze układy z władcą wrocławskim.

Książęta śląscy zdali sobie wówczas sprawę, że nie dysponują wystarczającymi siłami, by oprzeć się
w Krakowie koalicji wielkopolsko-kujawsko-mazowieckiej, i postanowili wycofać się na Śląsk, gdzie
mieli zgromadzić większe oddziały. Za wycofującymi się Ślązakami udały się oddziały koalicji i na
terenie księstwa bytomskiego, pod Siewierzem 26 lutego doszło do krwawej bitwy zakończonej
pełnym zwycięstwem sprzymierzeńców. W bitwie tej z rąk Wielkopolan poległ Przemko ścinawski,
a Bolko opolski dostał się do niewoli[80]. Bo bitwie Władysław Łokietek zajął Kraków, a książę
wielkopolski wycofał swoje oddziały i zawarł z Henrykiem Prawym rozejm[81]. Korzystając z tego,
jeszcze w 1289 Henryk Prawy ponownie zajął zbrojnie Kraków, usuwając Władysława Łokietka do
Sandomierza. Stan ten obie strony konfliktu uważały za tymczasowy, gdyż zarówno Prawy, jak i
Łokietek używali nadal tytułu księcia krakowskiego i sandomierskiego[82].

Droga ku koronacji królewskiej (1290–1295)

Śmierć Henryka Prawego. Przemysł księciem

krakowskim

23 czerwca 1290 zmarł we Wrocławiu, prawdopodobnie otruty,

książę wrocławski i krakowski Henryk IV Prawy[83]. Jako że
nie miał syna, w pozostawionym po sobie testamencie[84]
dziedziczne księstwo wrocławskie przekazywał stryjecznemu
bratu, księciu głogowskiemu Henrykowi III[85], ziemię kłodzką
zwracał Czechom a księstwo nyskie nadawał w wieczyste
posiadanie biskupstwu wrocławskiemu[86].

Powyższe nadania nie budzą wątpliwości, gdyż są one zgodne z Katedra na Wawelu – miejsce
dotychczasową linią polityczną Henryka. Spore zdziwienie przechowywania insygniów
wśród historyków budzi natomiast nadanie księstwa Bolesława Szczodrego
krakowskiego i sandomierskiego innemu bliskiemu krewnemu,
księciu wielkopolskiemu Przemysłowi[bf]. W literaturze istnieje
kilka teorii wyjaśniających decyzję księcia wrocławskiego[bg]. Ostatnio przyjmuje się, że za
testamentem stał najpewniej arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka, który 17 czerwca 1290, na
kilka dni przed śmiercią Henryka, przebywał we
Wrocławiu[87]. Zgodnie z ostatnią wolą Prawego na Przemyśle
spoczęły zobowiązania: przekazania katedrze krakowskiej 100
grzywien złota oraz oddania kościołowi tynieckiemu ozdób i
ksiąg liturgicznych[88].

O śmierci księcia wrocławskiego Przemysł II został

poinformowany zapewne jeszcze w czerwcu. Z uwagi na lukę w
dokumentach władcy tytuł księcia krakowskiego po raz
pierwszy widnieje na dokumencie z 25 lipca 1290[89]. Co
charakterystyczne, Przemysł w żadnym ze swoich dokumentów
nie używał tytułu księcia sandomierskiego, ponieważ, pomimo
posiadania pełni praw do ziemi sandomierskiej na mocy
testamentu Prawego, nigdy tej ziemi nie posiadał – po śmierci
Henryka IV dzielnicę przejął Władysław Łokietek[bh].
Wacław II – najpotężniejszy z rywali
Obejmując Małopolskę, Przemysł II jako swoje godło przyjął Przemysła II
koronowanego orła, używanego wcześniej przez Henryka
Prawego (dotychczas książę używał odziedziczonego po ojcu i
stryju wspiętego lwa)[bi].

Nie wiadomo, kiedy dokładnie Przemysł udał się do Krakowa w celu objęcia tam władzy. 24
kwietnia 1290 przebywał jeszcze w Gnieźnie[90]. Dwa miesiące później wydał dokument w
Krakowie[91], gdzie początkowo jego władzę poparli przedstawiciele elity możnowładczej (z
kasztelanem Żegotą, kanclerzem Prokopem, wojewodą Mikołajem, skarbnikiem Florianem,
stolnikiem Śmielem oraz cześnikiem Żegotą na czele[92]) duchowieństwa (łącznie z biskupem
krakowskim Pawłem z Przemankowa, któremu dokumentem z 12 września 1290 książę nadał
prawo do pobierania dziesięciny z połowy dochodów żupy krakowskiej[93]) oraz
mieszczaństwa[94].

Stosunki z Władysławem Łokietkiem. Rządy w ziemi krakowskiej

Nie ma pewności, jak w tym czasie układały się stosunki Przemysła z rządzącym w księstwie
sandomierskim Władysławem Łokietkiem. Nieużywanie przez Przemysła tytułu księcia
sandomierskiego skłania historyków do zdania, że obaj zaakceptowali swoją władzę zgodnie ze
stanem posiadania, nie wykluczając jednak możliwości drobnych starć[95].

W otoczeniu Przemysła II występowali wyłącznie urzędnicy z Krakowa i najbliższych okolic

(Wieliczka i Miechów), co sugeruje, że realna władza księcia wielkopolskiego ograniczała się
jedynie do Krakowa i okolic. Na pozostałych terytoriach realną władzę sprawował prawdopodobnie
Łokietek[96].

Rezygnacja z Małopolski na rzecz władcy czeskiego Wacława II

Stolicę Małopolski Przemysł opuścił między 12 września a 23 października 1290. Nigdy więcej już
do niej nie powrócił[bj]. Opuszczając Wawel, zabrał ze sobą insygnia koronacyjne przechowywane
w skarbie katedralnym od czasów Bolesława Szczodrego[97]. Prawdopodobnie już wtedy planował
koronację królewską.
Tymczasem z pretensjami do Małopolski wystąpił książę czeski Wacław II. Roszczenia te
znajdowały oparcie w darowiźnie ciotki Wacława, wdowy po Leszku Czarnym, Gryfinie[98], oraz
nadaniach króla niemieckiego Rudolfa I. Oba dokumenty w myśl polskiego prawa nie miały
żadnych podstaw, jednak siła militarna, bogactwo i bliskość kulturowa sąsiednich Czech
spowodowała, że kandydaturę Wacława przyjęto w Małopolsce powszechnie[bk].

Książę wielkopolski stanął wtedy przed wyborem: konfrontacji zbrojnej, w której z uwagi na
przewagę militarną Czech nie miał szans, albo rozmów politycznych.

14 października 1290 w Gnieźnie Jakub Świnka otworzył obrady synodu prowincjonalnego, na

którym zjawili się biskupi: poznański Jan, płocki Tomasz, kujawski Wisław i lubuski Konrad[bl].
Na synodzie oprócz biskupów zjawili się również: książę pomorski Mściwoj II oraz wielkopolski
Przemysł. Prawdopodobnie wówczas Przemysł II zdecydował się za radą zebranych zrezygnować z
Małopolski na rzecz Wacława II za odszkodowaniem pieniężnym[99].

Nie wiadomo, kiedy dokładnie rozpoczęły się rokowania Przemysła z Wacławem II. Musiały jednak
zakończyć się one pomiędzy 6 stycznia (wydanie ostatniego dokumentu, w którym Przemysł użył
tytułu księcia krakowskiego) a 10 kwietnia 1291 (pierwsze użycie tytułu przez Wacława II)[100].
Ponadto wiadomo, że drugiej połowie kwietnia oddziały czeskie dowodzone przez biskupa
bamberskiego Arnolda były już na Wawelu[76][101].

Umocnienie rządów czeskich w Małopolsce. Sprawa wyprawy sieradzkiej

Przemysła

Władca czeski w przeciwieństwie do Przemysła II po zajęciu Krakowa i najbliższej okolicy nie

zamierzał pozostawić Władysława Łokietka przy władzy w księstwie sandomierskim. Zwłaszcza że
książę kujawski, nie czekając na wzmocnienie się Czechów, nagłym atakiem przy pomocy
węgierskiej zajął leżącą w ziemi krakowskiej Wiślicę[102].

Do kontrnatarcia Wacław II przygotował się doskonale, wydając 1 września 1291 w Litomyšlu

przywilej dla małopolskich możnych zapewniający ich poparcie, a następnie razem z posiłkami
brandenburskimi i górnośląskimi uderzył na sandomierskie dzierżawy Łokietka, zajmując je bez
problemu[103].

W konflikcie tym książę wielkopolski nie brał udziału. Do zmiany jego stosunku przyczyniło się
wkroczenie latem 1292 oddziałów czeskich do ziemi sieradzkiej położonej w bezpośrednim
sąsiedztwie Wielkopolski, gdzie po krótkim oblężeniu skapitulowali przed Wacławem Władysław
Łokietek oraz jego brat Kazimierz łęczycki.

29 września 1292 Przemysł II wydał w Kaliszu dokument, w którym określił, że podąża „cum ad
expedicionem processimus in Syradz ad regem Bohemie”[104]. Zdanie to jest tłumaczone
różnorako[bm]. Obecnie wydaje się przeważać pogląd, że oznaczało ono tyle, że Przemysł ruszył pod
Sieradz pilnować tam interesów Władysława Łokietka i jego brata Kazimierza, aby Wacław II w
swoich żądaniach nie posunął się za daleko[105]. Ostatecznie Przemysłowi nie udało się jednak
uchronić książąt kujawskich przed koniecznością złożenia hołdu lennego, której gwarantem stał się
arcybiskup Jakub Świnka[106].

Sojusz z Henrykiem III głogowskim. Ustanowienie księcia głogowskiego

następcą
Zaangażowanie w sprawy małopolskie nie przeszkodziło księciu wielkopolskiemu aktywnie
uczestniczyć także na innych odcinkach. Na początku lat 90. (zapewne niedługo po śmierci
Henryka Prawego) Przemysł zawarł ścisły sojusz z księciem głogowskim Henrykiem III. O układzie
tym nie zachowały się do dzisiaj żadne szczegóły, a jedyną wiedzę na ten temat czerpie się z
dokumentu Władysława Łokietka wydanym w Krzywiniu 10 marca 1296, w którym książę
podkreśla, że Henryk miał dobre prawa do Wielkopolski[107]. Jeśli więc odrzuci się prawa
pokrewieństwa, na które zresztą Henryk nie mógł się powoływać (Łokietek przez swoje małżeństwo
z Jadwigą kaliską miał lepsze), to uzasadniony wydaje się pogląd, że na początku lat 90. (na pewno
przed styczniem 1293, kiedy Przemysł związał się z Łokietkiem) doszło do układu, w którym władca
wielkopolski przelewał prawo do sukcesji na rzecz księcia głogowskiego[bn].

Zjazd kaliski i nawiązanie przyjaznych stosunków z Władysławem Łokietkiem

W styczniu 1293 doszło w Kaliszu do politycznych rozmów Przemysła z Władysławem Łokietkiem i

jego bratem Kazimierzem. Szczegóły toczonych rozmów nie są znane. Zachowały się tylko dwa
dokumenty, w których w pierwszym Przemysł, Łokietek i Kazimierz, a w drugim sam książę
wielkopolski tytułują się dziedzicami Krakowa i zobowiązują się po odzyskaniu tej dzielnicy przez
któregokolwiek z nich, wypłacać corocznie 300 grzywien srebra arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu,
z tym, że przez pierwsze dwa lata książęta zobowiązują się wypłacić dodatkowo 100 grzywien
srebra[108]. Rozmowy w Kaliszu były z pewnością poufne[bo], a ich inicjatorem był arcybiskup
Jakub Świnka. Doszło tam zapewne do zawiązania antyczeskiej koalicji, w której sojusznicy
zobowiązywali się wzajemnie do pomocy. Przemysł uznał też Władysława Łokietka swoim następcą
w Wielkopolsce na wypadek niedoczekania się męskiego następcy (choć możliwe, że tak samo, jak
w przypadku układu z Henrykiem chodziło o układ o przeżycie)[109]. Mimo zawartego układu nie
są znane jakieś spektakularne działania ze strony koalicjantów. Książę łęczycki Kazimierz zginął
zresztą 10 czerwca 1294 w bitwie pod Trojanowem z Litwinami[110].

W Kaliszu doszło też zapewne do małżeństwa Władysława Łokietka z siostrą stryjeczną Przemysła
(córką Bolesława Pobożnego), Jadwigą[bp].

Ślub z Małgorzatą brandenburską

W tym samym czasie Przemysł postanowił ponownie zawrzeć związek małżeński, gdyż Ryksa
szwedzka nie żyła od co najmniej roku. Wybranką księcia wielkopolskiego została margrabianka
brandenburska Małgorzata. Urodzona ok. 1275 była ona starszą córką Albrechta III, margrabiego
brandenburskiego na Salzwedel, i Matyldy, córki króla Danii Krzysztofa I[bq]. Małżeństwo to
zostało zawarte ze względów politycznych i miało zabezpieczyć spodziewaną przez Przemysła
sukcesję na Pomorzu. Z uwagi na dość bliskie pokrewieństwo między małżonkami (oboje byli
prawnukami króla czeskiego Przemysła Ottokara I) potrzebna była dyspensa papieska[111]. Część
historyków uważa, że przy okazji ślubu Przemysł zaręczył również swoją pięcioletnią córkę Ryksę z
bratem Małgorzaty, Ottonem[112].

Śmierć Mściwoja II. Objęcie rządów na Pomorzu Gdańskim

Wiosną 1294 Przemysł gościł w Wielkopolsce Mściwoja II. Z kolei 15 czerwca książę wielkopolski
był na Pomorzu, gdzie m.in. zatwierdzał w Słupsku dokumenty księcia pomorskiego[113]. 30
czerwca Przemysł był z powrotem w Wielkopolsce[114].
Pogarszający się stan zdrowia Mściwoja zmusił Przemysła do kolejnej wizyty na Pomorzu
jesienią[br]. Brak jednak pewności, czy książę był przy Mściwoju, kiedy ten umierał 25 grudnia
1294 w Gdańsku[bs]. Nie budzi najmniejszych wątpliwości, że Przemysł wziął udział w jego
pogrzebie. Ostatni książę pomorski z rodzimej dynastii został pochowany w opactwie cystersów w
Oliwie[115].

Po odziedziczeniu Pomorza Przemysł przyjął nowy tytuł „dux Polonie et Pomoranie”[116]. Na

Pomorzu przebywał do początku kwietnia, gdyż 10 kwietnia był w Poznaniu[117].

Koronacja królewska i śmierć Przemysła II (1295–1296)

Przygotowania do koronacji

Zjednoczenie Wielkopolski z Pomorzem Gdańskim

uczyniło Przemysła zdecydowanie najsilniejszym wśród
Piastów. Obejmując tron krakowski w 1290, książę
wspólnie z arcybiskupem gnieźnieńskim Jakubem Świnką
podjął plan (nieskutecznie realizowany być może wcześniej
przez Henryka Prawego) koronacji królewskiej, która
miała być krokiem wstępnym do zjednoczenia Polski. O
tym, że już wtedy Przemysł myślał o koronacji, świadczy
dobitnie fakt zabrania z Krakowa insygniów
Polska za czasów Przemysła II w 1295
koronacyjnych.

W latach 1291–1294, z uwagi na zajęcie Małopolski przez

Wacława II, książę wielkopolski nie odważył się koronować.
Dopiero śmierć Mściwoja II i związane z tym wzmocnienie
pozycji Przemysła II skłoniły władcę do podjęcia wspólnie z
arcybiskupem decyzji o koronacji.

Przemysł II królem Polski. Sprawa zgody

papieskiej i zasięgu terytorialnego

Do koronacji królewskiej Przemysła i jego trzeciej żony

Małgorzaty doszło w katedrze gnieźnieńskiej 26 czerwca 1295,
w niedzielę, w dniu świętych Jana i Pawła[118][101][119]. Nie
wiadomo, według jakiego ordinis cororandi (porządku
ceremonii koronacyjnej) się odbyła. Była to pierwsza koronacja
władcy polskiego po 219 latach. Współkoronatorami władcy
Koronacja Przemysła II na Króla
Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego według Rocznika
Polski.
wielkopolskiego[119] i Rocznika kapituły poznańskiej[120]
zostali biskupi: lubuski Konrad, poznański Jan Gerbicz,
włocławski Wisław i płocki Gedko. Z polskiego episkopatu na uroczystość nie przybyli wyłącznie
biskupi: wrocławski Jan Romka i krakowski Jan Muskata, którzy, mimo że nie było to konieczne,
przysłali swoją zgodę na koronację[bt]. Historycy na ogół zgadzają się z powyższą listą biskupów
uczestniczących w koronacji. Pewną wątpliwość budzi co najwyżej osoba biskupa lubuskiego
Konrada, który jeszcze 18 czerwca miał przebywać w Pradze[121]. Jak jednak zauważył Kazimierz
Tymieniecki[122], Konrad mimo wszystko mógł zdążyć do Gniezna na koronację. Nie zachowały się
natomiast informacje o świeckich uczestnikach koronacji. Na
pewno w Gnieźnie zjawili się wówczas liczni dostojnicy
wielkopolscy i pomorscy[123]. Nie ma za to dowodów, by w
Wielkopolsce przebywali jacyś książęta piastowscy[bu].

Nie jest ostatecznie rozstrzygnięta sprawa, czy arcybiskup

Jakub Świnka i Przemysł II uzyskali zgodę papieża Bonifacego
VIII na koronację. Źródła w tej mierze na ogół tylko informują
o fakcie koronacji bez podania czy Przemysł II uzyskał zgodę
papieską. Tylko Kronika oliwska[124] i Kronika
zbrasławska [bv] twierdzą, że koronacja nastąpiła za zgodą
Stolicy Apostolskiej. Na opinii historyków o tym wydarzeniu
zaważył w znacznej mierze fakt, że o zgodę papieską później
starał się Władysław Łokietek. Należy jednak zwrócić uwagę, że
koronacja w 1320 doszła do skutku w zupełnie innych
okolicznościach, gdyż Piastowicz miał konkurenta do tronu w
Katedra gnieźnieńska – miejsce
osobie potężnego Jana Luksemburskiego a papiestwo było
koronacji Przemysła II
wówczas silnie uzależnione od dworu francuskiego[125]. W
1295 papiestwo było niezależne i episkopat Polski mógł z
większym spokojem oczekiwać spodziewanych protestów ze strony Wacława II. Zgoda Bonifacego
VIII nie była konieczna, gdyż z uwagi na wcześniejsze koronacje Polska była królestwem[bw].

Bez względu na to, czy Przemysł uzyskał zgodę papieża czy nie, legalność koronacji nie była przez
współczesnych negowana. Nawet czeska Kronika zbrasławska nie odmawia wielkopolskiemu
Piastowi tytułu królewskiego, tyle, że nazywa Przemysła królem Kalisza[bx]. Ostatecznie Wacław II
ograniczył się wyłącznie do protestów dyplomatycznych skierowanych do Przemysła (którego
usiłował nakłonić do rezygnacji z korony) i kurii papieskiej[126].

Koronacja sprowokowała spór historyków co do zasięgu jego królestwa. Jako pierwszy tym
problemem zajął się Stanisław Kutrzeba, który wyszedł z założenia, że Przemysł w rzeczywistości
koronował się na króla Wielkopolski[127]. Jego praca wywołała ożywioną dyskusję, która do dnia
dzisiejszego nie dała jednoznacznej odpowiedzi o charakterze monarchii Przemysła[by]. Można
jednak spodziewać się, że Przemysł, koronując się w Gnieźnie na króla, chciał wskrzesić
uniwersalne królestwo polskie, co podkreśla zresztą napis na pieczęci stosowanej przez władcę po
koronacji: „Reddidit ipse pronis victricia signa Polonis” („Sam wszechpotężny zwrócił Polakom
ich zwycięskie znaki”)[128], choć w rzeczywistości władza Przemysła ograniczyła się wyłącznie do
Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego.

Królewskie rządy i śmierć w Rogoźnie

Po koronacji Przemysł udał się na Pomorze Gdańskie. 30 lipca

był w Słupsku, gdzie potwierdził przywileje klasztorom
cystersów w Oliwie i Żarnowcu[129]. Następnie odwiedził inne
ważniejsze ośrodki w tej dzielnicy: Gdańsk, Tczew i Świecie. W
sierpniu 1295 Przemysł powrócił do Wielkopolski, by w
październiku być ponownie w Gdańsku[130]. Świadczy to, jak
ważną dzielnicą było dla Przemysła II Pomorze Gdańskie.

Zasób źródeł mówiących o śmierci Przemysła, biorąc pod

uwagę, że wydarzenia te miały miejsce w XIII wieku, jest
niemały, choć kronikarz wielkopolski nie zdołał doprowadzić Pieczęć królewska Przemysła II z
1296
swojego dzieła do czasów sobie współczesnych, a więc do roku
1295/1296[bz] i nie opowiedział o wydarzeniach z Rogoźna.

Źródła te możemy podzielić ze względów merytorycznych[ca]

na oskarżające o zamordowanie króla Polski
Brandenburczyków, rody polskie (Zarembów, Nałęczów, czy
też oba rody jednocześnie), wreszcie źródła próbujące pogodzić
obie teorie.

Do źródeł pierwszej kategorii możemy zaliczyć niemal

współczesny Rocznik kapituły poznańskiej[131]. Z zapiski tej Przemysław napadnięty w Rogoźnie
wynika, że margrabiowie brandenburscy Otto V Długi, inny przez margrabiów brandenburskich
– obraz Aleksandra Lessera z 1862
Otto, oraz Jan, syn Konrada, będący siostrzeńcem Przemysła,
roku
wysłali oddział zbrojnych, który o świcie 8 lutego wtargnął do
nieobronnego Rogoźna, gdzie wielkopolski Piast spędzał
zapusty, by go porwać. Ponieważ jednak bronił się przed
ujęciem, odniósł rany, zaś napastnicy, nie mogąc go z powodu
zranienia dowieźć do Brandenburgii, dobili go. Motywem
zbrodni miała być nienawiść Niemców do polskiego króla z
powodu koronacji.

Za zabójstwem Przemysła II przez Brandenburczyków

opowiada się też Kronika oliwska, w której zapisano, że po
koronacji Przemysł

żył on jeden rok, pojmany przez przybocznych

Waldemara, margrabiego brandenburskiego,
zamordowany został w zemście za własną żonę,
świętobliwą Lukertę, którą, mając w szpetnym
podejrzeniu, sam przedtem kazał zabić.

— Kronika oliwska[132]
Przemysł II z pocztu władców Polski
autorstwa Walerego Eljasza-
Z dużym prawdopodobieństwem można przypuścić, że
Radzikowskiego (1893).
pierwszą część swojej informacji autor Kroniki oliwskiej
Stanisław wziął z Liber mortuorum monasterii Oliviensis[133],
zaś wiadomość o motywach zabójstwa dotyczącą sprawy
Ludgardy powstał na skutek dopisku opata klasztoru
oliwskiego. W powyższym zapisie rzuca się w oczy wskazanie
jako głównego winnego zbrodni margrabiego Waldemara,
który jednak w tragicznych wydarzeniach brać udziału nie
mógł, gdyż w 1296 miał niespełna 15 lat. Imię Waldemara
znalazło się tam z pewnością na skutek złej sławy margrabiego
po 1308, czyli po nieudanej próbie zagarnięcia Pomorza[134].

Najwcześniejszym źródłem mówiącym o śmierci Przemysła z Jan Matejko, Śmierć Przemysława

rąk Brandenburczyków jest jednak Rocznik kołbacki z w Rogoźnie, 1875
klasztoru cystersów w Kołbaczu na Pomorzu Zachodnim.
Krótka informacja jest niezwykle cenna głównie z tego powodu,
że jako jedyna imiennie wskazuje na bezpośredniego wykonawcę zbrodni, niejakiego Jakuba
Kaszubę. Problem w tym, że nic pewnego o nim nie wiemy, a poza tym imię Piotr, pod jakim
rocznik zna Przemysła II, budzi spore zdziwienie[cb]. Najpewniej jest to błąd autora rocznika.
Wreszcie Brandenburczyków oskarżają źródła późne
wprawdzie, bo pochodzące z połowy XIV wieku, lecz o tyle
wiarygodne, że wywodzące się z Niemiec (a więc niepodejrzane
o stronniczość). Kronika Henryka z Hertfordu przekazuje, że
Przemysł II zginął podczas wojny brandenbursko–
wielkopolskiej. Drugim niemieckim dziejopisarzem, który
niedwuznacznie oskarżył Askańczyków był Detmar z
Lubeki[135], który przy okazji obarczył również winą za śmierć
Przemysła II trzecią żonę władcy Małgorzatę, która wywodziła
się z Brandenburgii. Nie wiadomo jednak, czy kronikarz znalazł
tę informację w źródłach wcześniejszych, czy też wydedukował
ją na podstawie prostej zależności: skoro Małgorzata
wywodziła się z rodu oskarżanego o zabójstwo, to musiała w
tym morderstwie uczestniczyć.

Istnieje cały szereg źródeł, zarówno polskich, jak i obcych,

doszukujących się sprawców zbrodni wśród polskich Katedra w Poznaniu, miejsce
wielmożów. Z przekazów polskich o zabójstwie Przemysła II pochówku Przemysła II
przez Polaków informują nas: Rocznik małopolski kodeks
szamotulski[136], Rocznik Sędziwoja[101] i Kronika książąt
polskich[137]. Pierwszeństwo należy jednak dać najbliższemu chronologicznie Rocznikowi
Traski[118]. Niezwykle ważne jest również zeznanie biskupa poznańskiego Jana Łodzi podczas
procesu polsko-krzyżackiego z 1339 – jest to bowiem świadectwo osoby uczestniczącej w życiu
politycznym Wielkopolski tych czasów[138].

Ze źródeł obcych Polaków jako winnych śmierci króla polskiego wskazują: annalista toruński z
początku XV wieku[139], XIV-wieczna Kronika zbrasławska[140] oraz napisany w pierwszej
połowie XIV wieku Kodeks Hipacki[141]. Z powyższych przekazów wynika, że w źródłach
małopolskiej proweniencji, oraz tych pochodzących z Czech i Rusi (w tym wypadku informacje
raczej dotarły za pośrednictwem Małopolan) głównych winnych śmierci króla widziano w
wielkopolskich rodach możnowładczych. Nazwy tych rodów zostały wskazane przez Rocznik
małopolski (Zarembowie) i Latopis hipacki (Nałęczowie i Zarembowie).

Wreszcie trzecią kategorią źródeł są te, które w równym stopniu obarczają za zabójstwo zarówno
Brandenburczyków, jak i polskie rody możnowładcze. Na czoło wysuwa się Rocznik świętokrzyski
nowy[142]. Niemal identyczne informacje przekazuje Katalog biskupów krakowskich, pochodzący
jednak z XV stulecia. Znajduje się w nim interesujący dodatek mówiący o winie Wacława II i
nienazwanych z imienia książąt polskich[143]. Nie wiadomo, czy autor katalogu wydedukował winę
Wacława II zgodnie z zasadą: kto miał największą korzyść, ten był sprawcą zbrodni, czy też
posiadał ku temu jakieś przesłanki[cc]. Wreszcie na Zarembów, Nałęczów, jak i „Saksończyków”
wskazuje Jan Długosz[144], Marcin Bielski[cd] i Marcin Kromer[145].

Data 8 lutego 1296 jako data zbrodni jest powszechnie uznawana. Widnieje bowiem w: Roczniku
Traski[118], Roczniku małopolskim[146], Roczniku świętokrzyskim nowym[147], Kalendarzu
włocławskim[148] i Liber mortuorum monasterii Oliviensis[149]. Błędne więc są daty: 6 lutego
podane przez Rocznik kapituły poznańskiej[ce] i w jednym miejscu przez Długosza[cf] oraz 4 lutego
podana przez Nekrolog lubiński[150].

Co do miejsca śmierci historycy uznają wiarygodność np. Rocznika małopolskiego („prope

oppidum Rogoszno”)[146] czy Rocznika Sędziwoja („ante Rogoszno”)[101] mówiących, że Przemysł
zginął niedaleko Rogoźna.
Zwłoki 39-letniego Przemysła zostały pochowane, jak wskazuje Rocznik kapituły poznańskiej[151],
w katedrze poznańskiej. Ceremonii pogrzebowej przewodniczył biskup Jan. Licznie wzięli w niej
udział możni, duchowieństwo, rycerstwo i zwykła ludność.

Rekonstrukcja wydarzeń z Rogoźna

Nienaturalny zgon Przemysła II w wyniku nieudanej próby

porwania był przedmiotem zainteresowania kilku
historyków[cg]. Okolicznościami zgonu ostatniego
wielkopolskiego Piasta dokładniej zajmowali się: Karol
Górski[152], Kazimierz Jasiński[153], Zygmunt Boras[154],
Bronisław Nowacki[155][156], Edward Rymar[157][158][159].
Ważne dla dziejów śmierci Przemysła II są też prace
Władysława Karasiewicza[160] oraz Jana Pakulskiego[161],
ze względu na rolę Nałęczów i Zarembów. Wojciech Gerson – Zabójstwo
Przemysława II (1881)
Święta Bożego Narodzenia 1295 król spędził w Gnieźnie,
tam też spotkał się z Władysławem Łokietkiem[162]. O
czym wówczas rozmawiano, nie wiadomo. Można tylko
przypuszczać, że zastanawiano się ogólnie nad możliwościami
odzyskania Małopolski lub usunięcia raz na zawsze zagrożenia
brandenburskiego. Rozmowami tymi mogli w każdym razie
poczuć się zagrożeni Brandenburczycy z linii joannickiej,
którzy i tak z niepokojem obserwowali objęcie Pomorza
Gdańskiego przez Przemysła (po Mściwoju II) i koronację
królewską[ch]. Cel, jaki przyświecał Przemysłowi II, był
oczywisty dla wszystkich – zjednoczenie Polski – i wiadomo
było, że wcześniej czy później król upomni się o ziemie
zagrabione przez margrabiów w Wielkopolsce.

Po 25 stycznia 1296 król opuścił swoją stolicę, by na pewno 3

lutego znaleźć się w Pyzdrach. Ostatnie dni karnawału (od
czwartego do siódmego lutego), czyli zapusty, Przemysł
postanowił spędzić w nieobwarowanym Rogoźnie nad Wełną.
Epitafium Przemysła II w kaplicy
Wyjeżdżając z Pyzdr, król z pewnością nie przypuszczał, że w
królewskiej katedry poznańskiej
brandenburskim Falkenbergu (obecnie Brzezina w pow.
stargardzkim)[163] przebywają dwaj bracia, Otto IV ze Strzałą i
Konrad, a także synowie tego ostatniego, Otto VII, Jan IV i zapewne także najmłodszy
Waldemar[164]. Zostali oni dokładnie poinformowani przez zdrajców z otoczenia Przemysła II o
planach władcy Wielkopolski na najbliższe dni.

Tymczasem król bawił się w najlepsze przy zwyczajowych turniejach i ucztach. Czujność straży
mającej czuwać nad bezpieczeństwem władcy była coraz słabsza, tym bardziej że zapewne 8 lutego
miano wracać do innych zajęć. Tego dnia bowiem rozpoczynał się liturgiczny czterdziestodniowy
okres Wielkiego Postu i przed wyruszeniem w dalszą drogę chciano odpocząć.

O tym, że planem margrabiów było porwanie wielkopolskiego Piasta, świadczy cały szereg źródeł z
Rocznikiem małopolskim na czele[146]. W ten sposób zapewne chcieli oni uzyskać rezygnację
Przemysła z Pomorza Gdańskiego i planów zjednoczenia Polski. Oddział składał się
prawdopodobnie z kilkudziesięciu ludzi, gdyż dokonanie porwania na wrogim terytorium
wymagało odpowiedniego zabezpieczenia. Bezpośrednie dowództwo nad tym oddziałem
powierzono wymienionemu przez Rocznik kołbacki[2] Jakubowi, który został zidentyfikowany
przez Edwarda Rymara[165] jako Jakub Guntersberg.

Nie był wymagany osobisty udział margrabiów[166], co można wyczytać z Rocznika kapituły
poznańskiej[151] i kronik Jana Długosza[167]. Co więcej, taki udział przedstawicieli linii joannickiej
byłby co najmniej dziwny, gdyż nie ryzykowaliby oni życia, nie mając pewności sukcesu. W każdym
razie kilkudziesięcioosobowy oddział wyruszył wieczorem 7 lutego, najpewniej po zachodzie słońca,
by najkrótszą drogą przez skutą lodem Noteć dotrzeć do miejsca, w którym przebywał Przemysł.
Jak to ustalił Karol Górski[168], słońce 7 lutego (czy też właściwie 30 stycznia, jeżeli uwzględnimy
późniejszą reformę kalendarza) zachodziło o 16:48, wschód słońca miał nastąpić o 7:38, co dawało
czternaście godzin, które wystarczały na dotarcie porywaczy do celu wyprawy.

Atak nastąpił wczesnym rankiem, w Środę Popielcową 8 lutego, kiedy straż przyboczna króla
pogrążona była w głębokim śnie. Pomimo tego zdołano zorganizować obronę pod osobistym
przewodnictwem Przemysła. Napastników było zbyt wielu, by ich pokonać. Podstawowym celem
ludzi Jakuba Guntersberga było ujęcie żywcem polskiego monarchy – udało im się to dopiero
wtedy, gdy król, pokryty licznymi ranami, osunął się na ziemię. Brandenburczycy posadzili ciężko
rannego na konia, by uciekać w kierunku granicy ze Śląskiem (była to najpewniej próba zmylenia
pogoni). Wkrótce porywacze zdali sobie sprawę, że nie są w stanie dowieźć żywego króla do celu, a
jeniec tylko opóźnia ich ucieczkę. Padł wtedy rozkaz zamordowania porwanego, wydany przez
dowódcę oddziału, Jakuba[165], być może wykonany przez niego osobiście. Późna, ale dość
prawdopodobna, tradycja podaje, że stało się to najpewniej 6,5  km na południowy wschód od
Rogoźna we wsi Sierniki[4]. Ciało królewskie porzucono na drodze, gdzie znaleźli je rycerze biorący
udział w pościgu. Miejsce znalezienia ciała, czyli zarazem miejsce dobicia (porąbania) rannego
króla w tradycji określane jest nazwą Porąblic. Zabójcy nigdy nie zostali złapani.

Istnieje wiele dowodów na udział Brandenburczyków w morderstwie. Zgodnie z opinią Kazimierza

Jasińskiego[169] przeprowadzenie tak sprawnej akcji nie było możliwe bez uczestnictwa w niej osób
z otoczenia Przemysła II. Nie można jednoznacznie stwierdzić, czy zdrady dopuściły się, obwiniane
przez część źródeł, rody Nałęczów i Zarembów. Bardziej podejrzani są Zarembowie, o których
winie pisze Rocznik małopolski[146]. Dodatkowo obciąża ich udział w buncie w 1284 roku, który z
pewnością spowodował pogorszenie ich stosunków z Przemysłem II. Tego samego nie da się
powiedzieć o Nałęczach i gdyby nie informacje Rocznika świętokrzyskiego nowego[170] i
Długosza[171], z pewnością dzisiejsi historycy pisaliby o przyjaznych stosunkach łączących
Przemysła II nie tylko z Grzymałami i Łodziami, ale także z Nałęczami.

Sytuacja w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim po

śmierci Przemysła II
Śmierć ostatniego wielkopolskiego Piasta, mimo iż z całą pewnością zaskoczyła jego sąsiadów
(także Brandenburgię, której celem było porwanie króla, a nie zabójstwo), spowodowała
błyskawiczne uaktywnienie się wszystkich sił pragnących przejąć władzę w obu dzielnicach. Jeszcze
zapewne w lutym a najpóźniej w marcu do Wielkopolski wtargnęły siły Władysława Łokietka
wspieranego przez księcia płockiego Bolesława II[172] oraz wojska Henryka III głogowskiego,
którego wspomógł książę opolski Bolko I[173].

Walki, jeżeli jakieś w ogóle miały miejsce, nie trwały długo, gdyż 10 marca 1296 w Krzywiniu
doszło do zawarcia układu rozejmowego[174]. Na mocy zawartego porozumienia Łokietek uznał
prawa Głogowczyka do Wielkopolski uzyskane na mocy jego wcześniejszego układu z Przemysłem
II. Książę kujawski przekazał mu także część Wielkopolski po rzekę Obrę oraz adoptował jego syna
Henryka, gwarantując jednocześnie, że gdy ten osiągnie pełnoletniość, przekaże mu księstwo
poznańskie[175].

Nie jest znany powód, dla którego Władysław Łokietek uznał lepsze prawa Henryka III
głogowskiego do Wielkopolski. Ogół historyków przyjmuje za prawdopodobną przyczynę
zagrożenie brandenburskie i zagarnięcie przez nich terenów na północ od Noteci oraz grodów w
Wieleniu, Czarnkowie, Ujściu, Santoku i Drezdenku[ci].

Drugim powodem zawarcia przez Władysława Łokietka pośpiesznego układu z Henrykiem

głogowskim było pojawienie się na Pomorzu Gdańskim jego bratanka Leszka Ziemomysłowica,
który wysunął pretensje do tej części dziedzictwa Przemysła II[176]. Ostatecznie dzięki szybkiej
interwencji Władysława Łokietka na Pomorzu Leszek wycofał się do rodzinnego Inowrocławia,
zatrzymując za zgodą stryja wyłącznie kasztelanię wyszogrodzką.

Śmierć Przemysła II doprowadziła do rozbioru jego dziedzictwa i tylko dzięki błyskawicznej akcji
Władysława Łokietka straty na rzecz Brandenburgii, Głogowa i Kujaw były stosunkowo niewielkie.

Genealogia
Anna
Władysław Jadwiga Henryk II Przemyślidka
Odonic ur. ? Pobożny ur. zap.
ur. ok. 1190 zm. 29 XII ur. 1196/1204 1201/1204
zm. 5 VI 1239 1249 zm. 9 IV 1241 zm. 26 VI
1265
         
     
Przemysł I
Elżbieta
ur. 5 VI
wrocławska
  1220/4 VI
ur. 1224/1232
1221
zm. 16 I 1265
zm. 4 VI 1257
     
   
1 2 3
Ludgarda Ryksa szwedzka Małgorzata
meklemburska ur. 1265/1270 Przemysł II brandenburska
ur. 1260/1261 zm. 1289/1293 ur. 14 X 1257 ur. 1270/1280
zm. 11/13 XII 1283 OO  11 X 1285 zm. 8 II 1296 zm. 1315
OO  połowa 1273 OO  1289/13 IV
1293
                   
                   
   2                
Ryksa Elżbieta
 ur. 1 IX 1288
 zm. 19 X 1335
 

Opracowano na podstawie: Jasiński 1995 ↓; K. Jasiński: Rodowód Piastów śląskich. Kraków 2007.

Pieczęcie i monety
W czasie swojego panowania Przemysł używał pięciu pieczęci.
Pierwszą była pieczęć odziedziczona po ojcu a wyrażająca
stojącą postać z proporcem w prawej ręce i tarczą w lewej. Na
tarczy widnieje wspinający się lew. Po obu stronach stojącej
postaci widnieją wieże, z których trębacze dmą w rogi. Nad
postacią księcia widnieje ręka błogosławiącego Boga. Wokół
napis: „Sig. Premislonis Dei Gra(cia) Ducis Polonie”. Pieczęci
tej Przemysł używał dowodnie w latach 1267–1284.

Druga jest pieczęcią herbową i przedstawia wspinającego się

lwa. Wokół widnieje napis: „S. Premizlonis Dei Gra(cia) Ducis
Polonie”. Władca stosował ją w latach 1267–1289.

Trzecia pieczęć, przedstawiająca te same elementy co pierwsza Pieczęć majestatyczna Przemysła II

(rysunek jest jednak większy, a na tarczy zamiast lwa widnieje używana po koronacji królewskiej
orzeł bez korony), nosi napis: „Sig Premislonis Secundi Dei
Gra(cia) Ducis Polonie”. Znana jest ona wyłącznie z jednego
dokumentu wydanego 12 września 1290.

Czwarta, używana w latach 1290–1295, jest większa od poprzednich i przedstawia stojącego księcia
ze spiczastym kołpakiem na głowie. W lewej ręce trzyma on tarczę z ukoronowanym orłem, w
prawej proporzec z nieukoronowanym orłem, z którego biegnie wstęga z napisem „Et Cra”[cj]. U
dołu pieczęci widnieje podeptany przez władcę smok. W otoku widnieje ten sam napis, co na
pieczęci trzeciej.

Ostatnia, piąta pieczęć była używana przez Przemysła po koronacji, w latach 1295–1296. Nowa
pieczęć jest majestatyczna i przedstawia na awersie siedzącego na tronie króla w długiej szacie i z
długimi włosami, w koronie na głowie, trzymającego w lewej ręce jabłko z krzyżem, a w prawej
berło. Po prawej ręce króla, obok tronu widnieje hełm z piórami. W otoku widnieje napis: „S.
Premislii Dei Gracia. Regis. Polonie (et Ducis) Pomoranie”[177]. Inaczej napis ten odczytał K.
Górski[178]: „S(igillum) Premislii Dei Gracia Regis Polonorum et Ducis Pomora(nie)”. Z kolei na
rewersie widnieje zwrócony w prawą stronę ukoronowany orzeł. Napis w otoku pieczęci budzi
pewne wątpliwości z uwagi na uszkodzenie zachowanego egzemplarza pieczęci. Według
rekonstrukcji Stanisława Krzyżanowskiego[177] brzmi: „Reddidit Ips(e Deus) Victricia Signa.
Polonis”[ck].

Historycy nie są zgodni, jakie powody skłoniły Przemysła do zastąpienia używanego jeszcze przez
ojca i stryja lwa orłem. Przypuszcza się, że albo władca chciał podkreślić, iż pochodzi z prastarej
polskiej dynastii (orła jako herbu używali zresztą Władysław III Laskonogi i Władysław Odonic),
albo przez ten symbol chciał uwydatnić swoje prawa następstwa po Henryku Prawym[179].

Nie jest znana żadna moneta, którą z całą pewnością można byłoby przypisać Przemysłowi II. W
związku jednak z poświadczoną źródłowo działalnością mennic oraz występowaniem wśród
świadków wykonywanych przez władcę czynności prawnych – mincerzy[180] można być niemal
pewnym, że takowe monety istniały. Część historyków przypisuje wielkopolskiemu Piastowi dwa
rodzaje monet: brakteat beznapisowy, zachowany w siedmiu egzemplarzach, przedstawiający
ukazaną z profilu postać panującego w koronie, trzymającą w ręce uniesiony do góry miecz, a także
monetę zachowaną w jednym egzemplarzu, różniącą się od pierwszego wzoru napisem „REX” oraz
zwieńczeniem nakrycia głowy (na drugim egzemplarzu widnieje kłobuk zwieńczony krzyżem). Obie
monety swoim wyglądem przypominają denary Bolesława Szczodrego[181].

Przemysł w opiniach potomnych

Koronacja królewska i tragiczna śmierć w Rogoźnie uczyniła Przemysła męczennikiem sprawy
zjednoczenia kraju. Z tego też powodu żaden historyk piszący o końcu XIII wieku nie mógł przejść
obok tej postaci obojętnie. Niezwykle silnie na późniejsze pokolenia dziejopisów i historyków
wpłynęła barwna i obszerna relacja Jana Długosza[182]:

Był mężem, którego naród polski przez wszystkie następne

pokolenia i wieki winien sławić i wynosić w największych
pochwałach jako tego, który ten naród wyniszczony i bezsilny
podniósł i uczynił panem sąsiednich krajów. Pierwszy wlał
weń żywotność, która miała mu zapewnić powodzenie przez
wiele wieków i dał światło za ciemnotę, wolność za niewolę, a
smutek zamienił w radość. Toteż jak niegdyś uchodziliśmy
niemal za najnieszczęśliwszych i napotykając na drodze
wszystkie przeszkody błąkaliśmy się tu i tam na rozbitym
okręcie i owe znane słowa Herkulesa: „koniec jednego
nieszczęścia jest początkiem następnego” można było
słuszniej odnieść do nas niż do niego, tak teraz możemy się
nazwać szczęśliwymi, jako ci, którzy dzięki miłosierdziu
Bożemu i przezornej decyzji Przemysła oglądamy nie tylko po
wszystkich burzach, ale obserwujemy, jak one zamieniły w
lekki i łagodny zefir.

Pomimo wzmianki[183]:

Okrutna i tak nagła śmierć spotkała króla polskiego

Przemysła z powodu zabójstwa, jakiego się dopuścił na swojej
pierwszej żonie Lukerdzie (że Bóg podobnie pomścił
występek), którą wymieniony król kazał zgładzić, czy to
żywiąc wobec niej jakieś podejrzenie czy też, jak podają inni,
zbrzydziwszy ją sobie z powodu hańby bezpłodności.

kronikarz ma o królu zdecydowanie pozytywną opinię. Podobnie panowanie Przemysła II w swoich

dziełach przedstawili Marcin Bielski[184], Marcin Kromer[185] i Adam Naruszewicz[186].

Współcześnie historycy przedstawiają wielkopolskiego Piasta różnie. Bolesław Ulanowski[187]

napisał, że „Przemysł był najwybitniejszym w swoim czasie przedstawicielem rodu Piastów”. Z
kolei Jan Baszkiewicz[188] zauważa, że choć „książę (był) arbitralny i jak się zdaje nie pozbawiony
cech okrucieństwa”, to jednak był zarazem „pełen wiary w swe siły i swe dalekosiężne plany”.

O głębsze, choć zdecydowanie negatywne, oceny wielkopolskiego Piasta pokusili się również Karol
Górski[189]:

Był to człowiek gwałtowny i okrutny, przy tym odważny, a pragnienie potomka męskiego,
które nawet zbrodnie wywołało, dowodzi niewątpliwie wielkich ambicji. Przemysł nie był
biernego usposobienia. Słabość i niezdecydowanie płynęły z poderwanego autorytetu
Przemysła po zbrodni na Ludgardzie dokonanej. […] Nie pozostawił też Przemysł dobrej po
sobie pamięci: wielkie czyny równoważyły się z wielkimi zbrodniami.
i Benedykt Zientara[190]:

[Przemysł był] miernym politykiem, gdyż jego samodzielna działalność […] nie była
imponująca. […] Jest zupełnym przypadkiem, że kłótliwe i awanturnicze książątko
dzielnicowe, splamione szeroko komentowaną zbrodnią, wyrasta na odnowiciela królestwa,
chociaż sam nie reprezentował zbyt wysokich wartości moralnych.

O wiele bardziej pozytywny stosunek do odnowiciela korony polskiej miał Oswald Balzer[191], w
opinii którego Przemysł był

wielką indywidualnością, przepełniony wielką ideą […] Był władcą o szerokim widnokręgu i
daleko sięgających zamierzeniach […] był zręcznym i przewidującym politykiem,
zabiegającym przez długi czas wytrwale o stworzenie takich warunków, które licząc się z
ówczesnym układem politycznym, nie tylko pozwoliły powziętą myśl urzeczywistnić, ale
zarazem zapewnić jej trwały byt i powodzenie.

Na przełomie XX i XXI w. ukazały się dwie monografie historyczne poświęcone Przemysłowi II. Ich
autorzy: Bronisław Nowacki[192] i Aleksander Swieżawski[193] zgodnie podkreślają, że Przemysł
był niezwykle ambitny, co dało mu następnie impuls do działań zmierzających do koronacji.
Ponadto cechował króla realizm polityczny, który skłonił go z jednej strony do rezygnacji z
zagrożonej inwazją czeską Małopolski, a z drugiej do umacniania niezwykle korzystnego sojuszu z
Pomorzem Gdańskim. Był też człowiekiem niewątpliwie cierpliwym, umiejącym wiele lat czekać na
nadarzającą się sposobność. Z całą pewnością cieszył się również zaufaniem współczesnych, o czym
świadczą przykłady powoływania władcy na arbitra sporów międzydzielnicowych. Nie bez
znaczenia jest również zapisanie Przemysłowi przez Mściwoja II Pomorza Gdańskiego. Przemysł
prowadził bardzo rozsądną i dalekowzroczną politykę gospodarczą. Był władcą unikającym
konfliktów zbrojnych, czym zdecydowanie pozytywnie wyróżnia się na tle współczesnych mu
Piastów. Nie był natomiast zbyt dobrym rycerzem i wodzem, o czym świadczy choćby klęska w
bitwie pod Stolcem. Inną wadą Przemysła była jego zbytnia ufność wobec partnerów politycznych,
przejawiająca się m.in. w stosunkach z Henrykiem Prawym.

Polityka gospodarcza Przemysła II

Z uwagi na charakter zachowanych źródeł z czasów Przemysła II (dokumenty, oraz teksty
narracyjne rejestrujące głównie, jeśli nie wyłącznie wydarzenia polityczne) trudno jest
jednoznacznie wskazać jakie były główne zamysły działań władcy na niwie gospodarczej.
Najważniejszym partnerem dla księcia był wówczas kościół rzymskokatolicki i z wiadomych
względów (osoby piśmienne to w przeważającej większości duchowni) dokumentów ich współpracy
dochowało się do naszych czasów najwięcej.

Jednym z najważniejszych sojuszników politycznych Przemysła II był arcybiskup gnieźnieński

Jakub Świnka. Już 8 stycznia 1284 wystarał się on o nadanie wsi Polanowa[194]. O wiele ważniejszą
zdobyczą Jakuba było otrzymanie 1 sierpnia tegoż roku prawa do bicia monety w Żninie i
kasztelanii lądzkiej własnej monety. Co więcej w myśl wydanego przywileju moneta arcybiskupa
miała być traktowana na równi z książęcą[195]. Dwa lata później 20 czerwca 1286 udało się
dodatkowo arcybiskupowi uzyskać przywilej od księcia mazowieckiego Bolesława II do prawa bicia
monety w okręgu łowickim i moneta ta miała być przyjmowana na całym Mazowszu, co stało się
podstawą niezależności ekonomicznej Jakuba i potęgą gospodarczą w kraju[196]. Również biskup
poznański otrzymał od Przemysła II kilka nadań np. w 1288 r. miasto Śródka[197], w 1289 r.
zwolnienie z opłat celnych kupców biskupiego miasta Buk[198], wreszcie w 1290 r. książę
zatwierdził nadanie prawa niemieckiego dla Słupcy. Ze względów politycznych brak jest podobnego
wsparcia na rzecz innych biskupów – z jednym wyjątkiem – w 1287 r. Przemysł uwolnił dobra
biskupa lubuskiego Konrada od powinności prawa polskiego i zezwolił na lokowanie miasta
targowego na prawie niemieckim[199].

Władca Wielkopolski starał się również wspierać zakony. Z zachowanych źródeł wynika, że
najbardziej faworyzowani byli cystersi a zwłaszcza ich klasztory w Lądzie (nadania dla klasztoru w
latach 1280, 1289, 1291, 1293)[200], Łęknie (1280,1283,1288[201]), oraz Paradyżu (1276, 1277,
1290[202]). Trochę mniejszym poparciem cieszyli się bożogrobcy[203], benedyktyni (zwłaszcza
klasztor w Lubiniu, który otrzymał przywileje w latach 1277, 1294, 1296[204]), oraz dominikanie
(klasztor poznański otrzymał w 1277r. prawo połowu ryb na Warcie[205], zaś klasztor we Wronkach
podstawowe uposażenie[206]). Drobne przywileje otrzymały od Przemysła II również zakony
rycerskie: templariusze[207] i joannici[208].

Szczególnymi względami Przemysła II cieszyło się mieszczaństwo, a szczęśliwie do naszych czasów

zachowało się wiele dokumentów to potwierdzających. W 1280 r. stołeczny Poznań zakupił od
księcia leżące na obszarze miasta nieruchomości i pożytki, oraz otrzymał dochody z kramów i
jatek[209]. Trzy lata później władca uwolnił kupców Poznania od płacenia cła w Wielkopolsce[210].
Drugie stołeczne miasto Przemysła Kalisz w 1282 r. otrzymało potwierdzenie prawa średzkiego
nadanego jeszcze przez Bolesława Pobożnego[211]. W 1283 r. książę rozszerzył ten przywilej
nakazując by wszystkie miasta księstwa kaliskiego wzorowały się na prawie Kalisza (prawo
kaliskie)[212]. Kolejne przywileje miasto otrzymało w 1287 (Żydzi otrzymali prawo założenia
cmentarza we wsi Czaszki, w bezpośrednim sąsiedztwie Kalisza[213]), w 1289 r. (nadanie miastu
pięciu aptek i pozwolenie prowadzenia wójtowi szóstej[214]), dwa w 1291 r. (sprzedawcy sukna
otrzymali od księcia dochody z cła, a miasto 12 łanów ziemi z przeznaczeniem na pastwiska[215]),
1292 r. (zwolnienie z cła pobieranego w Ołoboku[216]) i 1294 r. (lokacja zagrodników na prawie
niemieckim w Starym Mieście[217]).

Oprócz przywilejów dla Poznania i Kalisza znamy jeszcze pojedyncze przywileje dla Pyzdr z 1283 r.
(zwolnienie kupców z płacenie ceł w Wielkopolsce[218]), Rogoźna z 1280 r. (lokacja na prawie
niemieckim[219]) i Elbląga z 1294 r. (potwierdzenie przywilejów Mściwoja II[220]).

Przemysł II jako bohater ludowy

Niewielu polskich monarchów wywarło tak duże piętno swoimi rządami i postępowaniem, by
trwale zapisać się w świadomości zbiorowej prostej, niepiśmiennej ludności, „nieskażonej” wiedzą
podręcznikową znaną coraz powszechniej od początku XX wieku. Pamięć „ludu wiejskiego” była
selektywna i nie zawsze wiernie przywoływała zaistniałe wydarzenia. Jeszcze w XIX wieku
podaniami i legendami wielkopolskimi zajęli się Edward Raczyński[221], Oskar Kolberg[222] i
przede wszystkim Otto Knoop[223]. Zachowało się około dziesięciu legend, historii różniących się w
szczegółach.

Przemysł został zapamiętany jako król Polski, który stał się ofiarą brutalnego mordu dokonanego
przez Niemców (także dokładniej Brandenburczyków)[cl]. Szczegóły tego wydarzenia w zależności
od wersji różnią się dosyć znacznie[cm]. Drugim faktem z życia Przemysła, który został
zapamiętany, to domniemane morderstwo pierwszej żony Ludgardy[cn].
Na polanie Porąblic pod Siernikami, gdzie według tradycji znaleziono zwłoki Przemysła, pod
dębem noszącym imię króla, w każdą rocznicę jego śmierci odbywa się inscenizacja historyczna
odtwarzająca zbrodnię w Rogoźnie.

Przemysł II w literaturze
Józef Ignacy Kraszewski uczynił Przemysła II bohaterem jednej
z powieści cyklu Dzieje Polski pt. Pogrobek[co]. Elżbieta
Cherezińska opisuje walkę o odzyskanie korony przez
Przemysła II w powieści historycznej Korona śniegu i krwi.
Przemysł II jest również jednym z bohaterów cyklu
powieściowego Witolda Jabłońskiego Gwiazda Wenus,
Gwiazda Lucyfer. Z kolei domniemana tragiczna śmierć
pierwszej żony Przemysła, Ludgardy stała się inspiracją do
napisania przez Franciszka Karpińskiego 28-zwrotkowej dumy.
Tego samego zagadnienia dotyczy 5-aktowa tragedia Ludgarda
napisana przez Ludwika Kropińskiego, a przetłumaczona na
język niemiecki jeszcze w XIX wieku przez Johanna Wolfganga
Goethego.

Pomniki
Od czerwca 2018 r. króla upamiętnia jeden z posągów na trasie Tom I powieści Józefa
Traktu Królewskiego w Gnieźnie. Autorem rzeźby jest Kraszewskiego pt. Pogrobek
poznański artysta, Rafał Nowak[224]. poświęcony Przemysłowi II.

Zobacz też
100 złotych 1985 Przemysław II

Uwagi
a. Samodzielnym księciem poznańskim został po osiągnięciu szesnastego roku życia, zob.
Swieżawski 2006 ↓, s. 95–96.
b. Sporadycznie tytulatury (bez faktycznego panowania w dzielnicy) władca używał jeszcze w
latach następnych, np. przy okazji zjazdu w Kaliszu w 1293 r., Codex diplomaticus Maioris
Poloniae, wyd. E. Raczynski, Poznań 1840, nr 76; KDW, t. II, nr 692.
c. Analogicznym przypadkiem jest imię Władysław, które we wcześniejszych źródłach pojawia się
w formie Włodzisław, ewentualnie Włodko. Por. Jasiński 1995 ↓, s. 39–40.
d. Kronika wielkopolska 1965 ↓, ks. 119, s. 260–261: „W tym samym roku (tj. w 1257) urodził się
syn Przemysła dobrego księcia Wielkopolski, w Poznaniu, w niedzielny poranek, w uroczystość
św. Męczennika Kalista. I gdy kanonicy poznańscy i wikariusze śpiewali modlitwy poranne, pod
koniec dziewiątej lekcji przyszedł zwiastun i doniósł o narodzeniu chłopca. Więc natychmiast
doniosłym głosem zaczęli śpiewać Te Deum laudamus – tak ze względu na poranne oficjum,
jak z radości z powodu narodzin chłopca – by chwalić Boga, że tak wielką łaską raczył
pocieszyć Polaków”.
e. Nie objęła ona jednak namiestnictwa w księstwie poznańskim, zadowalając się tylko oprawą
wdowią wokół podpoznańskiego Modrza. T. Jurek Elżbieta, [w:] Piastowie Leksykon
Biograficzny, pod red. S. Szczura i K. Ożóga, Kraków 1999, s. 414.
f. Ich imiona widnieją na dokumencie Bolesława Pobożnego z 8 listopada 1267. Dokument ten
jest też pierwszą wzmianką źródłową o młodym władcy Wielkopolski. Zob. Codex diplomaticus
Poloniae, t. I, nr 52. Por. Swieżawski 2006 ↓, s. 92–93.
g. Dowodem pośrednim może być fakt posiadania tych umiejętności przez ojca Przemysła II,
Przemysła I. Por. Kronika wielkopolska 1965 ↓, ks. 118, s. 257–260.
h. Część historyków, np. Swieżawski 2006 ↓, s. 93–94, czy Z. Boras, Przemysław II. 700-lecie
koronacji, Międzychód 1995, s. 19–20, uważa, że część obrońców w rzeczywistości zginęła
tylko podczas zdobywania grodu, zaś ocalałych, idąc za sugestią Jana Długosza, uratował
właśnie książę wielkopolski.
i. Jest to wersja współczesna tego imienia, źródła zapisywały je w formach Lucardis, Lucartha,
Lukeria. Zob. Nowacki 1995 ↓, s. 54.
j. Nie wiadomo, ile lat miała Ludgarda w chwili ślubu. Historycy na podstawie źródeł pośrednich
przyjmują, że mogła urodzić się ok. 1259 (Nowacki 1995 ↓, s. 54), w 1260 lub 1261 (Jasiński
1995 ↓, s. 54), czy wreszcie około 1261 (Swieżawski 2006 ↓, s. 94). Księżniczka meklemburska
miała więc 13–15 lat.
k. Również literatura historyczna nie jest w tym aspekcie zgodna, a dodatkowe zamieszanie
występuje wokół kolejności wydarzeń: K. Jasiński, Przemysł II, [w:] Polski Słownik Biograficzny,
t. XXVIII, Wrocław 1984–1985, s. 730, oraz Ożóg 1999 ↓, s. 154–155, podają, że najpierw
Przemysł II otrzymał własną dzielnicę, a potem, zgodnie z wolą Bolesława Pobożnego, pojął za
żonę Ludgardę meklemburską. Informacja o buncie Przemysła przeciwko stryjowi (o czym
dalej) zdaje się jednak sugerować, że w rzeczywistości było odwrotnie, tzn. najpierw książę
pojął za żonę Ludgardę, a następnie, niezadowolony z braku wpływu na rządy, zbuntował się,
by w rezultacie otrzymać księstwo poznańskie. Taką kolejność wydarzeń przedstawiają:
Nowacki 1995 ↓, s. 54–58, i Swieżawski 2006 ↓, s. 95–96.
l. Nie wiadomo, kim oni byli. Można tylko przypuszczać, że z młodym księciem sympatyzowały
osoby, które w latach 1273–1279, tj. w okresie samodzielnych rządów w księstwie poznańskim,
znalazły się wśród jego najbliższych współpracowników. Byli to: wojewoda poznański Beniamin
Zaremba, kanclerz i późniejszy biskup poznański Andrzej Zaremba, stolnik poznański Pietrzyk,
podkomorzy poznański Bogusław Domaradzic Grzymała, notariusz księcia Tylon, spowiednik
Teodoryk oraz ówczesny biskup poznański Mikołaj. Por. Nowacki 1995 ↓, s. 58–59.
m. Pewną wątpliwość może budzić tylko fakt późnego wynagrodzenia (po 16 latach) Piotra
Winiarczyka przez księcia. Swieżawski 2006 ↓, s. 97–98.
n. KDW, t. VI, nr 25. Przy dokumencie znanym tylko z późniejszego odpisu brak jest daty i
miejsca powstania, a z dyplomatycznego rozbioru dokumentu rama chronologiczna jego
wydania jest dość szeroka (lata 1273–1278). Z analizy wydarzeń można jednak przypuszczać,
że najbardziej możliwą datą jest połowa roku 1273. Por. Swieżawski 2006 ↓, s. 96. Inni
historycy (np. Nowacki 1995 ↓, s. 59–61) jako datę zawarcia sojuszu przyjmują rok 1276, co
pozwala uniknąć konieczności złamania postanowień dokumentu przez Przemysła jeszcze w
1273 w związku z wyprawą łupieżczą księcia przeciwko włościom Władysława opolskiego w
październiku 1273.
o. Por. S. Zachorowski, Wiek XIII i panowanie Władysława Łokietka, [w:] R. Grodecki, S.
Zachorowski, J. Dąbrowski, Dzieje Polski średniowiecznej w dwu tomach, t. I do roku 1333,
Kraków 1995, s. 271: Chodzi tutaj o długotrwały konflikt czeskich Przemyślidów i węgierskich
Arpadów o spadek o austriackich Babenbergach, zakończony klęską Przemysła Ottokara II w
bitwie pod Suchymi Krutami w 1278. Należy jednak pamiętać, że po 1273 książęta polscy
stający po stronie węgierskiej nieoczekiwanie (w związku zapewne z niemożnością znalezienia
wspólnego języka z regencją sprawującą rządy w imieniu małoletniego króla Władysława IV)
przeszli na stronę czeską. Więcej o tym konflikcie zobacz w: A. Barciak, Ideologia polityczna
monarchii Przemysła Ottokara II. Studium z dziejów czeskiej polityki zagranicznej w drugiej
połowie XIII wieku, Katowice 1982.
p. Za tą datą opowiada się m.in.: Ożóg 1999 ↓, s. 154, i Swieżawski 2006 ↓, s. 96–97. Innego
zdania są: Nowacki 1995 ↓, s. 58, który przyjmuje datę około 1275 jako najbardziej pewną
objęcia samodzielnych rządów przez Przemysła w Poznaniu. J. Topolski, Dzieje Wielkopolski, t.
I, Poznań 1969, s. 294, i Dworzaczek 1959 ↓, tabl. 2, opowiadają się za rokiem 1277.
 q. KDW, t. I, nr 453, 458, 460 i 473. Pierwszym jest wspomniany wcześniej dokument z 1
października 1273 dotyczący pozwolenia lokowania wsi na prawie magdeburskim. Drugi to
dokument z 7 kwietnia 1275, w którym książę rozstrzyga spór pomiędzy poddanymi. Ostatnie
dwa są wydane wspólnie ze stryjem Bolesławem Pobożnym (27 marca 1276 i 6 stycznia 1278),
co dodatkowo świadczy, że wszelkie nieporozumienia między książętami zostały definitywnie
zakończone. Nie bez znaczenia jest również, że w pierwszym z tych dokumentów Bolesław
zwie swego bratanka „najdroższym synowcem księciem Przemysłem”. Swieżawski 2006 ↓,
s. 96.
r. Ojciec Henryka IV Prawego, Henryk III Biały, był rodzonym bratem matki Przemysła II.
s. Większość historiografii (Ożóg 1999 ↓, s. 155, Nowacki 1995 ↓, s. 67–69, Swieżawski 2006 ↓,
s. 99) przyjmuje uwięzienie Przemysła II za prawdopodobne, mimo że milczą o tym źródła
współczesne, a wspomina o tym dopiero Długosz.
t. W tym też czasie wydał on odezwę skierowaną do Polaków, w której podkreślał braterstwo obu
narodów i wspólne zagrożenie ze strony Niemiec. Por. A. Barciak, Ideologia polityczna
monarchii Przemysła Ottokara II. Studium z dziejów czeskiej polityki zagranicznej w drugiej
połowie XIII wieku, Katowice 1982, s. 43 i n.
u. Starsza literatura przesuwała wyprawę Bolesława na koniec maja i czerwiec. Por. W.
Rybczyński, Wielkopolska pod rządami synów Władysława Odonica (1235–1279), [w:]
„Rocznik Filarecki”, I, 1886, s. 316–317.
v. Zupełnie inaczej datę zjazdu usiłuje rozwiązać J. Tęgowski, W sprawie emendacji dokumentu
Przemysła II dotyczącego powrotu Siemomysła na Kujawy, „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie”,
seria A, 1978, s. 213–219. Zwraca on uwagę na możliwość pomyłki w dacie dokumentu
(prawidłowym rokiem wydania miałby być 1279). Brak potwierdzenia w innych źródłach
powoduje jednak, że teza Tęgowskiego pozostaje jednak tylko mało prawdopodobną hipotezą.
w. Przemysł II miał wówczas tylko niespełna 20 lat. Wydaje się oczywistym, że liczący ponad 35
lat Leszek Czarny i Ziemomysł inowrocławski nie zwrócili się o rozjemstwo bezpośrednio do
Przemysła, a raczej do jego stryja Bolesława. Ten, być może z uwagi na zagrożenie ze strony
Brandenburgii lub chcąc podnieść prestiżu bratanka, odmówił bezpośredniego uczestnictwa w
spotkaniu, wysyłając do Lądu wraz ze swoimi doświadczonymi doradcami Przemysła II.
Pomocą dla księcia byli: kasztelan kaliski Maciej, kasztelan lędzki Bodzenta, kasztelan
nakielski Andrzej, kasztelan giecki Bodzęta, cześnik lędzki Bierwołt oraz stolnik gnieźnieński
Bogumił, KDW, t. III, nr 482, por. Swieżawski 2006 ↓, s. 99.
x. W sporze chodziło o nadmierne otaczanie się i korzystanie z pomocy z rycerzy niemieckich
(głównie Krzyżaków) przez Ziemomysła, kosztem miejscowym rodów (Polaków). Ziemomysł w
wyniku buntu poddanych w 1271 stracił władzę na księstwem inowrocławskim, nad którym
rządy po przejściowym panowaniu Bolesława Pobożnego przejął Leszek Czarny. S. Sroka,
Siemomysł, [w:] Piastowie Leksykon Biograficzny, Kraków 1999, s. 208–209.
y. Kasztelanię wyszogrodzką syn Ziemomysła, Leszek, odzyskał po śmierci Mściwoja II w 1294
na mocy układu w Rzepce z 1280. Zob. S. Sroka, Siemomysł, [w:] Piastowie. Leksykon
biograficzny, Kraków 1999, s. 209.
z. Nie uwzględniając przejściowego popsucia stosunków Przemysła II z Władysławem Łokietkiem
w okresie jego krótkich rządów w Krakowie. Wstępem do przyjaznych stosunków księcia
wielkopolskiego z potomkami Kazimierza kujawskiego było, jak sądzą niektórzy historycy,
trzymanie do chrztu średniego syna Ziemomysła, Przemysła, w okresie zjazdu lądzkiego. Por.
S. Sroka, Przemysł II, [w:] Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 223.
aa. Tak Bolesława Pobożnego określił „Rocznik kaliski”. Zob. Nowacki 1995 ↓, s. 79.
ab. Datację tę przyjmuje Jasiński 1995 ↓, s. 42, i K. Ożóg, Bolesław Pobożny, [w:] Piastowie.
Leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 142–147. Do 13 kwietnia datę śmierci zawęża
Swieżawski 2006 ↓, s. 100, Balzer 1895 ↓, s. 232, oraz Dworzaczek 1959 ↓, tabl. 2.
ac. Jolenta Helena wkrótce po śmierci męża wyjechała do Krakowa na dwór swojej siostry,
późniejszej świętej, Kingi, z którą po śmierci Bolesława Wstydliwego wstąpiła do klasztoru
klarysek w Starym Sączu. W klasztorze tym przebywała, według różnych źródeł, albo do
najazdu tatarskiego w 1287, albo do śmierci siostry w 1292. Następnie wróciła do Wielkopolski
i zamieszkała w hojnie uposażonym przez Przemysła II klasztorze klarysek w Gnieźnie, gdzie
zmarła w opinii świętości zapewne w 1304. Por. E. Rudzki, Polskie królowe, t. I, s. 12.
ad. Do 1278 Wielkopolska była najbardziej skonfliktowana z Brandenburgią. Po tym roku żadna ze
stron nie podejmowała kroków wojennych. W latach następnych doszło nawet do ocieplenia
wzajemnych stosunków, o czym dalej. Książę wielkopolski wybitnie przyjazne stosunki
utrzymywał z Mściwojem II pomorskim, Leszkiem Czarnym i do 1281 z Henrykiem IV Prawym.
Swieżawski 2006 ↓, s. 105.
ae. Żadne źródło współczesne tym wydarzeniom nie wspomina, gdzie zjazd się odbył.
Przypuszczenia historyków, że mogło to mieć miejsce w Sądowlu (por. Ożóg 1999 ↓, s. 155–
156) czy w Baryczy (por. Z. Boras, Przemysław II. 700-lecie koronacji, Międzychód 1995, s. 25)
są oparte tylko na źródłach pośrednich. Nie jest znany także powód tak licznego spotkania
książąt dzielnicowych.
af. O tym, że plany koronacyjne Henryka Prawego były poważne, świadczy dokument wydany w
1280 przez jego teścia, księcia opolskiego Władysława, w którym podkreśla on, że dołoży
wszelkich starań, by pomóc w dążeniach koronacyjnych księcia wrocławskiego pod warunkiem
ukoronowania w przyszłości jego córki. Por. Nowacki 1995 ↓, s. 83.
ag. Sprawa skończyła się niepomyślnie dla Mściwoja, który wyrokiem legata papieża Marcina IV
wydanym 18 maja w Miliczu został zmuszony do przekazania Krzyżakom ziemi gniewskiej.
Ziemia białogardzka pozostała przy Pomorzu, lecz w zamian książę musiał oddać kilka wsi na
Żuławach. Zielińska 1968 ↓, s. 82–88.
ah. Wybór Kępna – nadgranicznej miejscowości, jako miejsca spotkania mogło mieć dwojakie
znaczenie: po pierwsze mogło chodzić o ułatwienie kontaktu z przebywającym w Miliczu
legatem papieskim Filipem z Fermo (Zielińska 1968 ↓, s. 51), po drugie mogła to być
demonstracja polityczna Przemysła II skierowana przeciwko Henrykowi IV (Nowacki 1995 ↓,
s. 88).
ai. Chronica Oliviensis auctore Stanislao abbate Olivensi, [w:] MPH, t. VI, s. 315, oraz KDW, t. I, nr
544. Istnieją także inne próby datowania tego wydarzenia. Na lata 1288–1291 zjazd datuje J.
Bieniak, Postanowienia układu kępińskiego (15 lutego 1282), „Przegląd Historyczny”, t. LXXXII,
1991, s. 228, zaś na rok 1287 B. Śliwiński, „Rola polityczna możnowładztwa na Pomorzu
Gdańskim w czasach Mściwoja II”, Gdańsk 1987, s. 187–191.
aj. Np. w 1283 Mikołaj Zaremba otrzymał od Mściwoja w podzięce za wierną służbę wieś
Krępiechowice. Cztery lata później był on wojewodą tczewskim, KDW, t. II, nr 739, 740.
ak. Dokładna data śmierci księżnej wielkopolskiej nie jest znana, wiadomo tylko, że została
pochowana 14 grudnia 1283 w katedrze gnieźnieńskiej. Zaświadczają o tym źródła XIV-
wieczne: Rocznik Traski 1872 ↓, s. 849, oraz Rocznik Małopolski, [w:] MPH, t. III, s. 182.
Dopiero Jan Długosz w swoim dziele pisze, że Ludgarda zmarła w Poznaniu, a jako datę
śmierci podaje właśnie 14 grudnia; J. Długosz: Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae. ks.
VII, Warszawa 1975, s. 225–226; Por. Balzer 1895 ↓, s. 246; Dworzaczek 1959 ↓, tabl. 2;
Jasiński 1995 ↓, s. 55.
al. Źródła średniowieczne lubowały się wręcz wynajdowaniem sensacyjnych informacji o
nienaturalnych zgonach władców, np. według źródeł śląskiej proweniencji w latach 1266–1290
z powodu trucizny na Śląsku umrzeć miało aż czterech władców (trzej bracia: Henryk III Biały,
Władysław i Konrad I) oraz syn pierwszego (Henryk IV Prawy). Por. Nowacki 1995 ↓, s. 93.
am. Rocznik Traski 1872 ↓, s. 849. Kronikarz w oczywisty sposób błędnie określił stryja księżnej
Henryka jej ojcem. Pomyłkę tę popełnił zapewne z uwagi na pełnienie w tym czasie przez
Henryka namiestnictwa w Meklemburgii na czas przebywania w niewoli u Saracenów ojca
Ludgardy.
an. Za niewinnością Przemysła II, a więc zarazem za naturalnym zgonem Ludgardy opowiadają
się: Swieżawski 2006 ↓, s. 110–111; B. Ulanowski: Kilka słów o małżonkach Przemysła II., [w:]
„Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii
Umiejętności”, t. XVII, 1884, s. 258; Nowacki 1995 ↓, s. 93–94 i B. Kürbis: O Ludgardzie,
pierwszej żonie Przemysła II, raz jeszcze., [w:] Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego,
pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 257–267. Z kolei winę księcia wielkopolskiego
uznaje: K. Ożóg: Przemysł II., [w:] Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 156; K.
Jasiński: Ludgarda., [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XVIII, 1973, s. 87; J. Wesiołowski:
Zabójstwo księżnej Ludgardy w 1283 r., [w:] „Kroniki Miasta Poznania”, Poznań 1993, nr 1–2,
s. 19; wreszcie Zientara 1984 ↓, s. 212–217.
ao. W 1271 wikariuszem in temporalibus został bp kujawski Wolimir, który jednak zmarł trzy lata
później. Następnie administratorem archidiecezji został kantor gnieźnieński Prokop. Dopiero w
1278 Mikołaj III powołał na tron arcybiskupi Marcina z Opawy. Wyboru tego nie zaakceptowali
jednak Bolesław Pobożny i Przemysł II, a sprawa rozwiązała się ostatecznie na początku 1279
wraz ze śmiercią Mikołaja. Następni kandydaci: Przemysła II i Leszka Czarnego – Włościbor i
papieski – Henryk z Breny nie przyjęli z kolei nominacji. Ostatecznie zgodny wybór kapituły w
1283 Jakuba Świnki i zgoda na ten wybór zarówno Przemysła II, jak i papieża Marcina IV
zakończyła wakat. Por. W. Karasiewicz, Jakób Świnka arcybiskup gnieźnieński 1283–1314,
Poznań 1948, s. 5–10.
ap. Por. również W. Karasiewicz, Jakób Świnka arcybiskup gnieźnieński 1283–1314, Poznań 1948,
s. 91, który w swojej pracy zawarł sugestię, że Jakub Świnka oddał jakieś nieznane usługi
Przemysłowi w czasie jego uwięzienia po bitwie pod Stolcem. Nie ma na to żadnego
bezpośredniego dowodu.
aq. Fakt zaangażowania się w ten konflikt po stronie Brandenburgii, która czekała na dogodną
sytuację by usadowić się na Pomorzu, literatura historyczna ocenia bardzo negatywnie. Por. K.
Jasiński, Tragedia Rogozińska 1296 r. na tle rywalizacji wielkopolsko-brandenburskiej o
Pomorze Gdańskie, [w:] „Zapiski Historyczne”, t. XXVI, z. 4, Toruń 1961, s. 81–82, oraz
Swieżawski 2006 ↓, s. 113.
ar. KDW, t. I, nr 536. Ostatnio Nowacki 1997b ↓, s. 153–160, wysunął teorię, że stosunki łączące
Przemysła z Leszkiem Czarnym nie były poprawne i w Sieradzu spotkali się w rzeczywistości
Przemysł z wojewodą krakowskim Żegotą z rodu Toporczyków, który miał być przywódcą
opozycji skierowanej przeciwko księciu krakowskiemu. Dojść miało wówczas do porozumienia
w myśl, którego ród Toporczyków miał obalić władzę bezdzietnego Leszka i powołać na tron
krakowski księcia czerskiego Konrada II. Zabieg ten miał uniemożliwić w przyszłości przejęcie
tronu krakowskiego przez księcia wrocławskiego Henryka Prawego. Pomysł ten wydaje się
jednak nieprawdopodobny, gdyż po pierwsze spotkanie odbyło się w Sieradzu, tzn. na
terytorium należącym do Leszka, a więc musiał on wiedzieć o szczegółach prowadzonych tam
rozmów. Po drugie Bronisław Nowacki przyjmuje, że o temacie rozmów sieradzkich
poinformowany został Henryk Prawy, a więc tym bardziej nieprawdopodobny staje się jawny
spisek przeciwko Leszkowi, zwłaszcza jeżeli Żegota utrzymał się na urzędzie do 1285 r., tj. do
faktycznego buntu Toporczyków, który wyraźnie zaskoczył Leszka Czarnego, gdyż tylko tak
można tłumaczyć informację Rocznika Traski, że bunt całkowicie zaskoczył Leszka i tylko
dzięki pomocy Węgrów i Kumanów, zdołał pokonać wojska Konrada II w bitwie nad Rabą 3
maja 1285, por. m.in. P. Żmudzki, Studium podzielonego Królestwa. Książę Leszek Czarny,
Warszawa 2000, s. 378–380 oraz przypisy 82–84 na s. 379 i przypis 86 na s. 380, także
Rocznik Traski 1872 ↓, s. 851.
as. Jan Pakulski twierdzi, że mogło to wydarzyć się 30 września. Jest to bardzo prawdopodobne.
J. Pakulski, Ród Zarembów w Wielkopolsce w XIII wieku i na początku XIV wieku, „Prace
Komisji Historii XI”, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, seria C, nr 16, 1975, s. 128.
at. Możliwa jest również następująca wersja wydarzeń: Sędziwój już wcześniej należał do opozycji
władcy wielkopolskiego i stronników Henryka Prawego, a pożar miasta w Kaliszu wykorzystał
tylko do przysłużenia się księciu wrocławskiemu, Swieżawski 2006 ↓, s. 114–116.
au. Jak świadczy kolejny dokument, 13 października Kalisz znajdował się jeszcze w rękach
Sędziwoja. Zob. KDW, t. I nr 546. Kalisz ponownie musiał znaleźć się w rękach Przemysła II
przed 28 listopada, gdyż tego dnia książę był w Poznaniu. Por. KDW, t. I nr 549, J. Pakulski,
Ród Zarembów w Wielkopolsce w XIII wieku i na początku XIV wieku, „Prace Komisji Historii
XI”, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, seria C, nr 16, 1975, s. 127.
av. Powrót Sędziwoja do Wielkopolski jest o tyle zaskakujący, że należałoby się raczej
spodziewać, że po zdradzie będzie on przebywać na dworze Henryka Prawego. Być może
Sędziwoj przyjechał do Wielkopolski tylko na chwilę, chcąc wciągnąć w Beniamina w jakiś
szerszy spisek. O fakcie tym dowiedział się Przemysł II i uwięził Beniamina oraz jego gościa.
Por. K. Jasiński, Rola polityczna możnowładztwa wielkopolskiego w latach 1284–1370, RH,
XXIX, 1963, s. 221.
aw. Do łask wielkopolskiego władcy powrócił także Sędziwój. Zob. KDW, t. VI, nr 36.
ax. Był to odwet za wygnanie z Wrocławia biskupa Tomasza II. Zob. Rocznik Traski 1872 ↓, s. 851.
ay. W. Karasiewicz, Jakób Świnka arcybiskup gnieźnieński 1283–1314, Poznań 1948, s. 21. P.
Żmudzki, Studium z podzielonego królestwa. Książę Leszek Czarny, Warszawa 2000, s. 416,
przypuszcza, że podczas tego spotkania Przemysł II oddał Ziemomysłowi okręg bydgoski. Inni
uważają, że stało się to przy okazji spotkania w Lądzie z inspiracji Bolesława Pobożnego. Zob.
wcześniej.
az. Por. Swieżawski 2006 ↓, s. 121–122. Część historyków określenie tradidor wiąże z udziałem
Jana w zbrodni rogozieńskiej. Nie ma jednak na to żadnego dowodu.
ba. Wydaje się zupełnie nieprawdopodobne, żeby Przemysł II zupełnie nie wiedział o planowanej
wyprawie. Ta niewiedza mogła mieć za to podtekst polityczny, ułatwiający później zawarcie
porozumienia z Henrykiem Prawym. Swieżawski 2006 ↓, s. 122.
bb. Balzer 1919 ↓, t. I, s. 272–275. Książęta zgodnie z układem mieli dziedziczyć Małopolskę w
następujący sposób: po śmierci Leszka, obszar ten miał otrzymać Henryk Prawy, następnie po
jego śmierci Przemysł II, po którego z kolei śmierci Małopolskę miał odziedziczyć Henryk III.
Porozumienie miał ułatwić fakt, iż wszyscy książęta byli wówczas bezdzietni.
bc. KDW, t. II, nr 631. W dokumencie tym Przemysł wyraził również wolę bycia pochowanym przy
boku żony.
bd. Rocznik Traski 1872 ↓, s. 852. J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa
Polskiego, ks. VII, Warszawa 1974, s. 310, błędnie wymienia księcia legnickiego Henryka V
Brzuchatego, jako sojusznika Prawego w walce o Kraków. Jednakże analiza wydarzeń
jednoznacznie wskazuje, że za księciem wrocławskim opowiedział się Bolko I opolski. Por. S.
Musiał, Bitwa pod Siewierzem i udział w niej Wielkopolski, [w:] Przemysł II. Odnowienie
Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 161–166.
be. Niedługo potem, w nieznanym bliżej momencie i z nieznanych powodów przywódcą koalicji
został Władysław Łokietek, któremu po rezygnacji Konrada II czerskiego udało się opanować
Sandomierszczyznę. R. Grodecki: Dzieje polityczne Śląska do r. 1290., [w:] Historja Śląska od
najdawniejszych czasów do 1400. pod red. A. Kutrzeby, t. I, Kraków 1933, s. 317.
bf. Matka Przemysła, Elżbieta wrocławska, i ojciec Henryka, Henryk III Biały, byli rodzeństwem.
bg. Dla Oswalda Balzera (Balzer 1919 ↓, t. I, s. 272–275) testament miał stanowić koronny dowód
zawarcia I koalicji piastowskiej. Udział wojsk wielkopolskich w bitwie siewierskiej świadczy
jednak o wrogich stosunkach Przemysła z Prawym także po 1287. Część historyków (por.
Ożóg 1999 ↓, s. 157) uważa, że książę wielkopolski otrzymał Małopolskę w zamian za poparcie
Prawego w staraniach koronacyjnych. Wreszcie funkcjonuje hipoteza Tomasza Jurka (T. Jurek,
Testament Henryka Probusa. Autentyk czy falsyfikat?, „Studia Źródłoznawcze”, XXXV, s. 95)
jakoby testament był falsyfikatem, zaś prawdziwy dokument miał przekazywać prawa do
Małopolski księciu opolskiemu Bolkowi I.
bh. Wiąże się to zapewne ze stosowaną przez Przemysła zasadą niewysuwania tytułów
roszczeniowych. Stało się to pomimo pretensji wysuwanych przez Łokietka względem ziemi
krakowskiej. W tym czasie mianował on nawet wojewodę krakowskiego, który realnej władzy
nie miał. Por. J. Bieniak, Zjednoczenie Państwa Polskiego, [w:] Polska dzielnicowa i
zjednoczona. Państwo, Społeczeństwo, Kultura, pod red. A. Gieysztora, Warszawa 1972, s.
202–278.
bi. O pieczęciach i monetach zobacz dalej.
bj. KDW, t. II, nr 657, 658. Wyjazdu z Krakowa z całą pewnością książę nie uważał za rezygnację
z tej dzielnicy. Świadczy o tym fakt udania się wraz z Przemysłem II do Wielkopolski kasztelana
krakowskiego Żegoty. Swieżawski 2006 ↓, s. 135.
bk. Na czele stronnictwa czeskiego stanął wówczas biskup krakowski Paweł z Przemkowa. Por.
Nowacki 1995 ↓, s. 133–134, T. Nowakowski, Małopolska elita władzy wobec rywalizacji o tron
krakowski w latach 1288–1306, Bydgoszcz 1992, s. 46.
bl. Na synodzie nie zjawił się biskup krakowski Paweł, co stanowi dowód na popieranie przez
niego czeskich pretensji. Por. Swieżawski 2006 ↓, s. 142.
bm. S. Zachorowski, Wiek XIII i panowanie Władysława Łokietka, [w:] R. Grodecki, S. Zachorowski,
J. Dąbrowski, Dzieje Polski średniowiecznej w dwu tomach, t. I do roku 1333, Kraków 1995, s.
346, uważał, że Przemysł zobowiązany wcześniejszymi umowami wyruszył pod Sieradz z
pomocą dla Wacława. Z kolei Balzer 1919 ↓, t. II, s. 37, w swoich rozważaniach poszedł nawet
jeszcze dalej, uważając, że do pomocy władcy czeskiemu zobowiązał Przemysła układ lenny,
jaki złożył w czasie rezygnacji z Krakowa.
bn. Nie jest znany charakter układu, jednak z uwagi na wycofanie się Przemysła z niego po
układzie kaliskim z 1293 można przypuszczać, że chodziło o klasyczny układ o przeżycie, z
którego w związku z urodzeniem się Henrykowi syna (najpóźniej w 1292) Przemysł czuł się
zwolniony. Por. T. Jurek, Dziedzic Królestwa Polskiego książę głogowski Henryk (1274–1309),
Poznań 1993, s. 23.
bo. Świadczy o tym użycie przez książąt tytułu dziedzica Krakowa. Ze względu na Wacława II
jawne posługiwanie się tym tytułem groziłoby wojną. Zob. Swieżawski 2006 ↓, s. 150.
bp. Dworzaczek 1959 ↓, tabl. 3, Balzer 1895 ↓, s. 252, przesuwa zawarcie małżeństwa na okres
przed zgonem Bolesława Pobożnego.
bq. Dworzaczek 1959 ↓, tabl. 58, Jasiński 1995 ↓, s. 156. Małgorzata przeżyła męża i wróciła do
Brandenburgii, wydana w 1302 za księcia saskiego Albrechta III, owdowiała sześć lat później.
Zmarła w 1315.
br. Na pewno Przemysł był na Pomorzu 14 października, gdyż tego dnia potwierdził w Gdańsku
przywileje gospodarcze Elbląga; KDW, t. II, nr 726.
bs. Następny (po 14 października) dokument Przemysła nosi datę 6 kwietnia 1295 i został wydany
w Świeciu; KDW, t. II, nr 732. Nie ma pewności, co książę robił pomiędzy tymi datami.
bt. Zgoda na koronację biskupów: krakowskiego Jana Muskaty oraz wrocławskiego Jana Romki
jest przez część historyków odrzucana. Zgoda takowa nie była zresztą wymagana do ważności
koronacji. Por. Z. Dalewski, Ceremonia koronacji Przemysła II, [w:] Przemysł II. Odnowienie
Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 211.
bu. W literaturze pojawiają się opinie, że w uroczystościach mogli brać udział: Władysław Łokietek
oraz, z mniejszym prawdopodobieństwem, Siemowit dobrzyński i Bolesław II mazowiecki. Zob.
J. Bieniak, Znaczenie polityczne koronacji Przemysła II, [w:] Orzeł biały. Herb państwa
polskiego, pod. red. S. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 51, oraz T. Jurek, Dziedzic Królestwa
Polskiego książę głogowski Henryk (1274–1309), Poznań 1993, s. 31. Nie wydaje się to jednak
możliwe, gdyż, jak pisał w drugiej połowie XIV wieku Janko z Czarnkowa, książęta piastowscy
byli bardzo wyczuleni na wszelkie ograniczanie ich wolności. Por. Nowacki 1997a ↓, s. 147.
bv. Petra Zitavskeho kronika zbraslavska, [w:] Fontes rerum Bohemicarum, t. IV, wyd. J. Emler,
Praha, 1884, s. 60. Autor kroniki twierdzi, że Przemysłowi udało się uzyskać koronę na skutek
sprzeniewierzenia funduszów przez wysłanego do Rzymu z ramienia Przemyślidów mistrza
Aleksego. Por. A. Barciak, Czeskie echa koronacji Przemysła II, [w:] Przemysł II. Odnowienie
Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 225.
bw. Np. nie zachowały się informację by o zgodę papieską starali się Wacław II w 1300 i Ryksa
Elżbieta w 1303. Pomimo tego fakt uzyskania zgody papieskiej przez Przemysła II jest
niezwykle popularny wśród historyków. Por. Ożóg 1999 ↓, s. 159. Określa on nawet, że
członkiem polskiej delegacji w Rzymie był dominikanin Piotr Żyła zwany również Polakiem.
bx. Być może powodem tego stanu rzeczy jest późniejsze małżeństwo Wacława II z córką
Przemysła II, Ryksą Elżbietą. Petra Zitavskeho kronika zbraslavska, [w:] Fontes rerum
Bohemicarum, t. IV, wyd. J. Emler, Praha, 1884, s. 60.
by. O wielkopolskim charakterze królestwa pisali: S. Kętrzyński, O królestwie wielkopolskim, PH,
VIII 1909, s. 131 i n., Baszkiewicz 1954 ↓, s. 242. Z kolei jego uniwersalny charakter
podkreślali: S. Krzyżanowski, Regnum Poloniae, [w:] „Sprawozdanie Akademii Umiejętności,
Wydział Historyczno-Filozoficzny”, 1909, nr 5, s. 1, Balzer 1919 ↓, t. II, s. 321.
bz. Świadczy o tym zdanie, we wstępie do kroniki: „zwłaszcza panującego obecnie króla
Przemysła”, co ściśle określa redakcję pierwszej wersji dzieła na okres pomiędzy 25 czerwca
1295 (koronacja) a 8 lutego 1296 (śmierć), Zob. Kronika wielkopolska 1965 ↓, s. 44.
ca. Uczynił tak Górski 1929 ↓.
cb. Tłumaczenie Karola Górskiego (Górski 1929 ↓, s. 198), że imię Piotr było imieniem chrzestnym,
nie wytrzymuje krytyki, gdyż nie ma potwierdzenia tej informacji w żadnym innym źródle.
cc. Por. K. Tymieniecki, Odnowienie dawnego królestwa polskiego, [w:] „Kwartalnik Historyczny”,
XXXIV, 1920, s. 42n., gdzie autor zgadza się z wersją katalogu.
cd. Kronika Marcina Bielskiego, wyd. K. Turowski, Sanok 1856, ks. I, s. 349. Choć wskazuje on
także na Wacława II jako zleceniodawcę zbrodni.
ce. Rocznik kapituły poznańskiej 965–1309, [w:] MPH, SN, t. VI, Warszawa 1962, s. 53. Jest to o
tyle zaskakujące, że wydawałoby się, że właśnie to źródło powinno być poinformowane
najlepiej. Być może autor rocznika miał na myśli datę rozpoczęcia zapustów przez Przemysła
w Rogoźnie. Por. Nowacki 1997a ↓, s. 157, B. Kürbisówna, Dziejopisarstwo wielkopolskie w
XIII i XIV w., Warszawa 1959, s. 74–80.
cf. J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. VIII, s. 369. Długosz,
podając podwójną datację: 8 lutego, czyli w dniu św. Doroty, pomylił się, ponieważ święto
przypadało 6 lutego.
cg. Śmiercią wielkopolskiego Piasta bezpośrednio i pośrednio zajmowali się: B. Ulanowski, Kilka
słów o małżonkach Przemysława II, [w:] „Rozprawy Akademii Umiejętności w Krakowie. Wydz.
Historyczno-Filozoficzny”, t. XVIII, 1884, s. 271, przyp. 1., A. Semkowicz, Krytyczny rozbiór
„Dziejów Polski” Jana Długosza (do roku 1384), Kraków 1887, s. 317–318, S. Kujot, Dzieje
Prus Królewskich, [w:] „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. XXII, 1915, s. 1171–
1174, W. Semkowicz, Ród Awdańców w wiekach średnich, [w:] „Roczniki Poznańskiego
Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, t. XLVI, 1920, s. 187, Balzer 1919 ↓, s. 253, F. Koneczny, Dzieje
Polski za Piastów, Kraków 1902, s. 303–304, T. Tyc, Walka o kresy zachodnie, [w:] „Roczniki
Historyczne”, t. I, 1925, s. 49, K. Tymieniecki, Odnowienie dawnego królestwa polskiego, [w:]
„Kwartalnik Historyczny”, XXXIV, 1920, s. 42–44, E. Długopolski, Władysław Łokietek na tle
swoich czasów, Wrocław 1951, s. 32–37, K. Olejnik, Obrona polskiej granicy zachodniej 1138–
1385. Okres rozbicia dzielnicowego i monarchii stanowej, Poznań 1970, s. 142, J. Bieniak,
Zjednoczenie państwa polskiego, [w:] Polska dzielnicowa i zjednoczona. Państwo,
społeczeństwo, kultura, pod red. A. Gieysztora, Warszawa 1972, s. 228–229, J. Bieniak,
Przemysł II, [w:] „Polski Słownik Biograficzny”, t. XXVIII/1, z. 119, s. 730–731, T. Silnicki i K.
Gołąb, Arcybiskup Jakub Świnka i jego epoka, Warszawa 1956, s. 229–230, Baszkiewicz 1954
↓, s. 263–264, P. Jasienica, Polska Piastów, Warszawa 1996, s. 233–234, A. Jureczko,
Testament Krzywoustego, Kraków 1988, s. 76, W. Fenrych, Nowa Marchia – w dziejach
politycznych Polski XIII i XIV wieku, Poznań 1959, s. 31–34, H. Łowmiański, Początki Polski, t.
VI/2, Warszawa 1985, s. 871, J. Dowiat, Polska państwem średniowiecznej Europy, Warszawa
1968, s. 275, K. Ożóg, Przemysł II, [w:] Piastowie. Leksykon biograficzny Kraków 1997, s. 160–
161, Zientara 1984 ↓, s. 217.
ch. Rymar 1997 ↓, s. 142–144 wysunął hipotezę, że bezpośrednim impulsem do podjęcia próby
porwania króla stała się niekorzystna dla Brandenburgii decyzja papieża Bonifacego VIII o
obsadzeniu biskupstwa kamieńskiego przez przyjaznemu Wielkopolsce Piotra. Dla
Askańczyków stało się wówczas jasne, że wszelkie dyplomatyczne naciski na Przemysła II
związanego sojuszem z Pomorzem Zachodnim są skazane na niepowodzenie i w związku z
tym tracą oni wszelkie szanse na zdobycie Pomorza Gdańskiego.
ci. Por. E. Długoposki, Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wrocław 1951, s. 33–34, K.
Jasiński, Rola polityczna możnowładztwa wielkopolskiego w latach 1284–1314, [w:] „Roczniki
Historyczne”, t. 39, 1963, s. 227, H. Łowmiański, Początki Polski, t. VI/2, Warszawa 1985, s.
871. Zagrożenie było tym większe, że zabory brandenburskie nastąpiły za zgodą
zamieszkującego tereny nadgraniczne rycerstwa polskiego i niemieckiego. Zob. Rymar 1986 ↓,
s. 203–224, E. Rymar, Przynależność polityczna wielkopolskich ziem zanoteckich między dolną
Drawą i dolną Gwdą, oraz Wielenia, Czarnkowa i Ujścia w latach 1296–1368, [w:] „Roczniki
Historyczne”, L, 1984, s. 39–84, oraz T. Jurek, Dziedzic Królestwa Polskiego książę głogowski
Henryk (1274–1309), Poznań 1993, s. 33; Starsza literatura sprawę interwencji margrabiów
zupełnie pomijała lub uważała wręcz, że zaborów nie było. Zob. Górski 1929 ↓, s. 198, oraz W.
Karasiewicz, Działalność polityczna Andrzeja Zaremby w okresie jednoczenia państwa
polskiego na przełomie XIII / XIV wieku, Poznań 1961, s. 19.
 cj. Nie jest znana przyczyna zastosowania na pieczęci łacińskiego skrótu „et Cra(covie)” i to
pomimo że jest wystarczająco dużo miejsca by zamieścić cały napis. Zob. Piech 1997 ↓,
s. 181–198.
ck. „Sam Wszechpotężny zwrócił Polakom zwycięskie znaki”. Inne rekonstrukcje napisu dają J.
Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, t. VIII, s. 368: „Reddidit Ipse
Solus Victricia Signa Polonis”, F. Piekosiński, Pieczęcie polskie w wiekach średnich, Kraków
1899, s. 144–146: „Reddidit Ipse Potens Victricia Signa Polonis”, oraz M. Haisig, Herby
dynastyczne Piastów i początki godła państwowego Polski, [w:] Piastowie w dziejach Polski,
pod red. R. Hecka, Wrocław 1975, s. 165: „Reddidit Ipse Pronis Victricia Signa Polonis”.
cl. Chociaż O. Knoop, König Przemyslaus in der Sage, „Rogasener Familenblatt”, 17 sierpnia
1902, R.VI, nr 8, s. 30, zanotował jakoby króla zamordowali Szwedzi, por. W. Łysiak, Przemysł
– Bohater ludowy, [w:] Z. Boras, Przemysław II. 700-lecie koronacji, Międzychód 1995, s. 71.
cm. Według jednej wersji legendy Przemysł zgninął w trakcie ucieczki przed pogonią w
miejscowości Sierniki koło Rogoźna, w innej wersji legendy zginął w Rogoźnie posiekany przez
porywaczy, kolejna wersja legendy podała, że władca zginął podczas kąpieli. Ta ostatnia
historia jest zapewne rezultatem pomylenia osoby Przemysła z Leszkiem Białym. Zob. W.
Łysiak, Przemysł – Bohater ludowy, [w:] Z. Boras, Przemysław II. 700-lecie koronacji,
Międzychód 1995, s. 71–75.
cn. Według tych opowiadań Przemysł miał zamurować żonę w podziemnym przejściu. Por. W.
Łysiak, Przemysł – Bohater ludowy, [w:] Z. Boras, Przemysław II. 700-lecie koronacji,
Międzychód 1995, s. 71–75.
co. Zobacz tekst powieści Pogrobek w Wikiźródłach.

Przypisy
1. Kronika wielkopolska 1965 ↓, ks. 119, s. 260–261.
2. Rocznik kołbacki, MGH SS, t. XIX, s. 716.
3. Balzer 1895 ↓, s. 243–250.
4. Górski 1929 ↓, s. 198.
5. Por. Jasiński 1995 ↓, s. 53.
6. Np. Z. Boras, Przemysław II. 700-lecie koronacji, Międzychód 1995, s. 14.
7. Nowacki 1995 ↓, s. 43.
8. Kronika wielkopolska 1965 ↓, ks. 161, s. 295–297.
9. K. Jasiński, Gdańsk w okresie samodzielności politycznej Pomorza Gdańskiego, [w:] Historia
Gdańska pod red. Edmunda Cieślaka, Gdańsk 1985, t. I (do roku 1454), s. 283–297.
10. Kronika wielkopolska 1965 ↓, s. 297.
11. Wspominki poznańskie, [w:] MPH SN, t. VI, Warszawa 1962, s. 125. Por. Swieżawski 2006 ↓,
s. 95.
12. KDW, t. I, nr 453.
13. KDW, t. II, nr 639.
14. Swieżawski 2006 ↓, s. 97.
15. Szerzej o tych wydarzeniach Nowacki 1995 ↓, s. 62–68, por. Kronika książąt polskich, oprac. Z.
Węglewski, [w:] MPH, t. III, Lwów 1878, s. 496.
16. Ożóg 1999 ↓, s. 155.
17. Kronika książąt polskich, oprac. Z. Węglewski, [w:] MPH, t. III, Lwów 1878, s. 496.
18. J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. VII, s. 250.
19. KDW, t. III, nr 2030.
20. A. Waśko, Henryk IV Prawy (Probus), [w:] Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999, s.
427–428.
21. K. Ożóg, Bolesław Pobożny, [w:] Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 146.
22. Taką listę władców podaje Nowacki 1995 ↓, s. 69.
23. KDW, t. I, nr 482.
24. KDW, t. I, nr 473.
25. Rocznik Traski 1872 ↓, s. 844.
26. Por. Swieżawski 2006 ↓, s. 100.
27. J. Powierski, Krzyżacka polityka Przemysła II w pierwszym okresie jego aktywności politycznej,
[w:] Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s.
117–118.
28. Nowacki 1995 ↓, s. 80.
29. KDW, t. I nr 485, 486, 488, 489, 491, 492, 493, 494, 496.
30. Nowacki 1995 ↓, s. 81–82.
31. Swieżawski 2006 ↓, s. 101–103.
32. Rocznik Traski 1872 ↓, s. 847.
33. R. Grodecki, Dzieje polityczne Śląska do r. 1290, [w:] Historia Śląska od najdawniejszych
czasów do roku 1400, pod red. S. Kutrzeby, t. I, Kraków 1933, s. 289–290.
34. KDW, nr 504, K. Jasiński, Stosunki Przemysła II z mieszczaństwem, [w:] Czas, przestrzeń,
praca w dawnych miastach: Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi w sześćdziesiątą
rocznicę urodzin, Warszawa 1991, s. 325.
35. Por. Baszkiewicz 1954 ↓.
36. E. Rymar: Rodowód książąt pomorskich. Szczecin 2005, tabl. VI.
37. B. Śliwiński, Sambor II, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXXIV, Wrocław 1993, s. 405.
38. KDW, t. I, nr 501.
39. KDW, t. I, nr 503.
40. Balzer 1919 ↓, t. II, s. 266–267.
41. Z. Wojciechowski, Hołd Pruski i inne studia historyczne, Poznań 1946, s. 98.
42. Swieżawski 2006 ↓, s. 107–108.
43. Nowacki 1995 ↓, s. 88–90.
44. W pracy Postanowienia układu kępińskiego (15 lutego 1282). „Przegląd Historyczny”, t. LXXXII,
1991, s. 219–233.
45. Rocznik małopolski, [w:] MPH, t. III, s. 183.
46. Chronica Oliviensis auctore Stanislao abbate Olivensi, [w:] MPH, t. VI, s. 315. Tłumaczenie za
B. Kürbis: O Ludgardzie, pierwszej żonie Przemysła II, raz jeszcze., [w:] Przemysł II.
Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 263.
47. B. Kürbis: O Ludgardzie, pierwszej żonie Przemysła II, raz jeszcze., [w:] Przemysł II.
Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 263–264.
48. Jan Długosz: Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae. ks. VII – VIII, Warszawa 1975, s.
225–226.
49. Jasiński 1995 ↓, s. 55.
50. Rocznik Traski 1872 ↓, s. 849.
51. KDW, t. I, nr 532.
52. Zob. S. Krzyżanowski, Dyplomy i Kancelaria Przemysła II, [w:] „Pamiętnik Akademii
Umiejętności”, 8 (1890), reg. 10.
53. KDW, t. I, nr 542. Por. J. Pakulski, Stosunki Przemysła II z duchowieństwem metropolii
gnieźnieńskiej, [w:] Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej,
Poznań 1997, s. 87–88.
54. KDW, t. I, nr 543.
55. KDW, t. I, nr 544.
56. Rocznik Traski 1872 ↓, s. 850.
57. KDW, t. I nr 545.
58. Por. Jan Szymczak, Sposoby zdobywania i obrony grodów w Polsce w okresie rozbicia
dzielnicowego, [w:] „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, XXII, 1979, s. 40.
59. Nowacki 1995 ↓, s. 94–95.
60. J. Pakulski, Ród Zarembów w Wielkopolsce w XIII wieku i na początku XIV wieku, „Prace
Komisji Historii XI”, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, seria C, nr 16, 1975, s. 127.
61. KDW, t. I, nr 562.
62. Swieżawski 2006 ↓, s. 115–116.
63. Swieżawski 2006 ↓, s. 120.
64. KDW, t. I, nr 568.
65. K. Jasiński, Szwedzkie małżeństwo księcia wielkopolskiego Przemysła II (Ryksa, żona
Przemysła), [w:] Monastycyzm, Słowiańszczyzna i państwo polskie. Warsztat badawczy
historyka, pod red. K. Bobowskiego, Wrocław 1994, s. 69–80.
66. Rocznik Traski 1872 ↓, s. 851. Zob. również W. Karasiewicz, Działalność polityczna Andrzeja
Zaremby w okresie jednoczenia państwa polskiego na przełomie XIII / XIV wieku, Poznań 1961.
67. J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. VII, Warszawa 1974, s.
308.
68. S. Zachorowski, Wiek XIII i panowanie Władysława Łokietka, [w:] Dzieje Polski średniowiecznej
w dwu tomach, t. I do roku 1333, Kraków 1926, s. 350.
69. B. Popielas-Szultka, Przemysł II a Pomorze Zachodnie (stosunki polityczne), [w:] Przemysł II.
Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 149.
70. E. Rymar, Studia i Materiały z dziejów Nowej Marchii i Gorzowa. Szkice historyczne, Gorzów
Wielkopolski 1999, s. 30–31.
71. R. Grodecki, Dzieje polityczne Śląska do r. 1290, [w:] Historia Śląska od najdawniejszych
czasów do roku 1400, pod red. S. Kutrzeby, t. I, Kraków 1933, s. 314–315.
72. W. Karasiewicz, Jakób Świnka arcybiskup gnieźnieński 1283–1314, Poznań 1948, s. 96.
73. Baszkiewicz 1954 ↓, s. 386–394.
74. S. Musiał, Bitwa pod Siewierzem i udział w niej Wielkopolski, [w:] Przemysł II. Odnowienie
Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 163.
75. KDW, t. II, nr 620.
76. Rocznik Traski 1872 ↓, s. 852.
77. Balzer 1895 ↓, s. 249.
78. Balzer 1895 ↓, s. 333.
79. Swieżawski 2006 ↓, s. 124–127.
80. Nagrobki książąt śląskich, [w:] MPH, t. III, s. 713., Kronika książąt polskich, [w:] MPH, t. III, s.
536.
81. Swieżawski 2006 ↓, s. 126.
82. R. Grodecki, Dzieje polityczne Śląska do r. 1290, [w:] Historia Śląska od najdawniejszych
czasów do roku 1400, pod red. S. Kutrzeby, t. I, Kraków 1933, s. 317.
83. K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, t. I, Wrocław 1973, s. 161.
84. KDW, t. II, nr 645.
85. T. Jurek, Dziedzic Królestwa Polskiego książę głogowski Henryk (1274–1309), Poznań 1993, s.
14.
86. Swieżawski 2006 ↓, s. 126–128.
87. Nowacki 1995 ↓, s. 123.
88. Swieżawski 2006 ↓, s. 127.
89. Kodeks dyplomatyczny Małopolski, wyd. F. Piekosiński, t. III, Kraków 1887, nr 515.
90. KDW, t. II, nr 644.
91. KDW, t. II, nr 647.
92. Swieżawski 2006 ↓, s. 123.
93. KDW, t. II, nr 651, por. T. Nowakowski, Krakowska kapituła katedralna wobec panowania
Przemyślidów w Małopolsce w latach 1292–1306, PH, t. LXXXII, 1991, z. 1, s. 12.
 94. A. Teterycz, Małopolska elita władzy wobec zamieszek politycznych w Małopolsce w XIII wieku,
[w:] Społeczeństwo Polski Średniowiecznej, pod red. S. Kuczyńskiego, t. IX, Warszawa 2001,
s. 80.
95. T. Nowakowski, Stosunki między Przemysłem II a Władysławem Łokietkiem w okresie walk o
Kraków po śmierci Leszka Czarnego (1288–1291), RH, LIV, 1988, s. 159, T. Pietras, Krwawy
wilk z pastorałem. Biskup krakowski Jan zwany Muskatą, Warszawa 2001, s. 38, S.
Zachorowski, Wiek XIII i panowanie Władysława Łokietka, [w:] R. Grodecki, S. Zachorowski, J.
Dąbrowski, Dzieje Polski średniowiecznej w dwu tomach, t. I do roku 1333, Kraków 1995, s.
343.
96. Swieżawski 2006 ↓, s. 136.
97. Petra Żitovskeho kronika zbraslavska, [w:] Fontes rerum Bohemicarum, t. IV, wyd. J. Emler,
Praha 1884, s. 60., por. T. Jurek, Przygotowania do koronacji Przemysła II, [w:] Przemysł II.
Odnowienie Królestwa Polskiego, Poznań 1997, s. 168.
98. Cronica Przibconis de Tradenina dicti Pulcaua, [w:] Fontes rerum Bohemicarum, t. V, wyd. J.
Emler, Praha 1893, s. 175.
99. Rocznik Kujawski, [w:] MPH, t. III, s. 209, por. Nowacki 1987 ↓, s. 52.
100. KDW, t. II, nr 665.
101. Rocznik Sędziwoja, [w:] MPH, t. II, s. 879.
102. Włodarski 1931 ↓, s. 124.
103. Swieżawski 2006 ↓, s. 147.
104. KDW, t. II, nr 685.
105. T. Jurek, Przygotowania do koronacji Przemysła II, [w:] Przemysł II. Odnowienie Królestwa
Polskiego, Poznań 1997, s. 169.
106. Baszkiewicz 1954 ↓, s. 208.
107. KDW, t. II, nr 745.
108. Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S. Kuraś i I. Sułkowska-Kuraś, cz. IV, Wrocław 1969, nr
886, oraz KDW, t. II, nr 692. Dokumenty noszą datę 6 stycznia.
109. Swieżawski 2006 ↓, s. 149–150.
110. Balzer 1895 ↓, s. 342.
111. K. Jasiński, Uzupełnienia do genealogii Piastów, „Studia Źródłoznawcze”, 1960, s. 105.
112. Swieżawski 2006 ↓, s. 152.
113. KDW, t. II, nr 715.
114. KDW, t. II, nr 720.
115. E. Rymar: Rodowód książąt pomorskich. Szczecin 2005, s. 268.
116. Swieżawski 2006 ↓, s. 149–153.
117. KDW, t. II, nr 632.
118. Rocznik Traski 1872 ↓, s. 853.
119. Rocznik wielkopolski 1192–1309, wyd. A. Bielowski, [w:] MPH, t. III, s. 40.
120. Rocznik kapituły poznańskiej 965–1309, [w:] MPH, SN, t. VI, Warszawa 1962, s. 53.
121. Balzer 1919 ↓, t. I, s. 338.
122. K. Tymieniecki, Odnowienie dawnego królestwa polskiego, [w:] „Kwartalnik Historyczny”,
XXXIV, 1920, s. 48–49.
123. Swieżawski 2006 ↓, s. 164–165.
124. Chronica Oliviensis auctore Stanislao abbate Oliviensi, Secunda tabula benefactorum, [w:]
MPH, t. VI, Kraków 1893, s. 315.
125. Swieżawski 2006 ↓, s. 163.
126. A. Barciak, Czeskie echa koronacji Przemysła II, [w:] Przemysł II. Odnowienie Królestwa
Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 225.
127. S. Kutrzeba, Historia ustroju Polski w zarysie, t. I, Korona, Warszawa 1905, s. 44–45.
128. Swieżawski 2006 ↓, s. 168–169.
129. KDW, t. II, nr 737, 739.
130. KDW, t. II, nr 740.
131. Rocznik kapituły poznańskiej 965–1309, [w:] MPH, SN, t. VI, Warszawa 1962, s. 40. Por. K.
Jasiński, Tragedia rogozińska 1296 roku na tle rywalizacji wielkopolsko-brandenburskiej o
Pomorze Gdańskie, [w:] „Zapiski Historyczne”, t. XXVI, z. 4, Toruń 1961, s. 71.
132. Kronika oliwska, wyd. Wojciech Kętrzyński, [w:] MPH, t. VI, Kraków 1893, s. 135. Tłum. za A.
Jelicz, By czas nie zaćmił i niepamięć. Wybór kronik średniowiecznych, Warszawa 1975, s.
110.
133. Liber mortuorum monasterii Oliviensis, wyd. W. Kętrzyński, [w:] MPH, t. V, s. 507.
134. Górski 1929 ↓, s. 172.
135. Interpretacja jego tekstu w K. Jasiński, Tragedia rogozińska 1296 roku na tle rywalizacji
wielkopolsko-brandenburskiej o Pomorze Gdańskie, [w:] „Zapiski Historyczne”, t. XXVI, z. 4,
Toruń 1961, s. 72.
136. Rocznik małopolski, [w:] MPH, t. III, s. 182.
137. Kronika książąt polskich, oprac. Z. Węglewski, [w:] MPH, t. III, Lwów 1878, s. 541.
138. Lites gestae inter Polonos ordinemque cruciferorum, t. I, wyd. 2, ed. Z. Celichowski, Poznań
1890, s. 150. Por. K. Jasiński, Tragedia rogozińska 1296 roku na tle rywalizacji wielkopolsko–
brandenburskiej o Pomorze Gdańskie, [w:] „Zapiski Historyczne”, t. XXVI, z. 4, Toruń 1961, s.
90.
139. Annales Toruniensis, [w:] Scriptores rerum Prussicarum, t. III, s. 62.
140. Petra Żitovskeho kronika zbraslavska, [w:] Fontes rerum Bohemicarum, t. IV, wyd. J. Emler,
Praha 1884, s. 61.
141. Tekst za Górski 1929 ↓, s. 177.
142. Rocznik świętokrzyski nowy, wyd. A. Bielowski w: MPH, t. III Normal 0 21, s. 76. Por. Nowacki
1997a ↓, s. 162.
143. Katalog biskupów krakowskich, wyd. W. Kętrzyński, w: MPH, t. III, s. 365.
144. J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. VIII, s. 368–372.
145. Kronika Polska Marcina Kromera biskupa warmińskiego ksiąg XXX, dotąd w trzech językach a
mianowicie w łacińskim, polskim i niemieckim wydane. Na język polski z łacińskiego przełożona
przez Marcina z Błażowa Błażowskiego. Obecnie wydanie w języku polskim trzecie, t. I, Sanok
1868, ks. I, s. 533–534.
146. Rocznik małopolski, [w:] MPH, t. III, s. 187.
147. Rocznik Świętokrzyski nowy w: MPH, t. III, s. 76.
148. Kalendarz włocławskiwyd. A. Bielowski, w: MPH, t. II, s. 942.
149. Liber mortuorum monasterii Oliviensis, wyd. W. Kętrzyński, MPH, t. V, s. 507.
150. Liber mortuorum monasterii Oliviensis, wyd. W. Kętrzyński, MPH, t. V, s. 627. Por. Balzer 1895
↓, s. 243–244.
151. Rocznik kapituły poznańskiej 965–1309, [w:] MPH, SN, t. VI, Warszawa 1962, s. 40.
152. Górski 1929 ↓.
153. K. Jasiński, Tragedia rogozińska 1296 roku na tle rywalizacji wielkopolsko–brandenburskiej o
Pomorze Gdańskie, [w:] „Zapiski Historyczne”, t. XXVI, z. 4, Toruń 1961, K. Jasiński, Rola
Polityczna możnowładztwa wielkopolskiego w latach 1284–1314, [w:] „Roczniki Historyczne”, t.
XXIX, 1963.
154. Z. Boras, Książęta piastowscy Wielkopolski, Poznań 1983, Z. Boras, Przemysław II. 700-lecie
koronacji, Międzychód 1995.
155. Nowacki 1997a ↓.
156. Nowacki 1995 ↓.
157. Rymar 1986 ↓.
158. E. Rymar, Przynależność polityczna wielkopolskich ziem zanoteckich między dolną Drawą,
dolną Gwdą, oraz Wielenia, Czarnkowa i Ujścia w latach 1296–1368, [w:] „Roczniki
Historyczne”, t. 50, 1984.
159. Rymar 1997 ↓.
160. W. Karasiewicz, Działalność polityczna Andrzeja Zaręby w okresie jednoczenia się państwa
polskiego na przełomie XIII / XIV w., Poznań 1961.
161. J. Pakulski, Nałęcze wielkopolscy w średniowieczu. Genealogia, uposażenie i rola polityczna
XII – XIV w., Warszawa 1982.
162. KDW, t. II, s. 758.
163. Aleksander Świeżawski: Przemysł II. Król Polski. Warszawa: DiG, 2006, s. 183–184.
ISBN 83-7181-433-X.
164. Nowacki 1995 ↓, s. 141–142.
165. Rymar 1986 ↓, s. 209.
166. Górski 1929 ↓, s. 191–192.
167. J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. VIII, s. 369.
168. Górski 1929 ↓, s. 173.
169. K. Jasiński: Tragedia rogozińska 1296 roku na tle rywalizacji wielkopolsko–brandenburskiej o
Pomorze Gdańskie., [w:] „Zapiski Historyczne”, t. XXVI, z. 4, Toruń 1961, s. 65.
170. Rocznik świętokrzyski nowy…, s. 76.
171. J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. VIII, s. 271.
172. Balzer 1919 ↓, s. 350–351.
173. T. Jurek, Dziedzic Królestwa Polskiego książę głogowski Henryk (1274–1309), Poznań 1993, s.
32–34.
174. B. Śliwiński, Wiosna 1296 roku w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim, [w:] Przemysł II.
Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 233–235. O
tym, że do walk jednak doszło, wbrew zdaniu dawniejszej literatury (np. E. Długopolski,
Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wrocław 1951, s. 35), świadczy zniszczenie
posiadłości biskupstwa poznańskiego. Zob. W. Karasiewicz, Działalność polityczna Andrzeja
Zaremby w okresie jednoczenia państwa polskiego na przełomie XIII / XIV wieku, Poznań 1961,
s. 31.
175. J. Bieniak, Wielkopolska, Kujawy, ziemia łęczycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia
państwowego w latach 1300–1306, Toruń 1969, s. 122–123.
176. Zob. B. Śliwiński, Wiosna 1296 roku w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim, [w:] Przemysł II.
Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 237–242.
177. Krzyżanowski 1890 ↓, s. 155.
178. W: „Rocznik Gdański”, XII, 1938, s. 29.
179. Swieżawski 2006 ↓, s. 145–146, por. S. Kętrzyński, O dwóch pieczęciach Przemysła II z roku
1290, [w:] „Miesięcznik heraldyczny”, II, 1932, s. 23–24.
180. Np. KDW, t. I, nr 49.
181. Piech 1997 ↓, s. 196–197.
182. J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, t. VIII, s. 371–372.
183. J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, t. VIII, s. 372.
184. M. Bielski, Zbiór Pisarzy Polskich, cz. V, t. XVI, Kronika Polska Marcina Bielskiego, Warszawa
1830.
185. M. Kromer, Kronika Polska Marcina Kromera biskupa warmińskiego ksiąg XXX. Dotąd w trzech
językach a mianowicie łacińskim, polskim i niemieckim. Wydana na język polski z łacińskiego
przełożona przez Marcina z Błażowa Błażowskiego i wydana w Krakowie w drukarni M. Loba r.
1611, obecnie wydana w języku polskim trzecie, t. II, Sanok 1868, tom I brak roku i miejsca.
186. A. Naruszewicz, Historyja narodu polskiego od początku chrześcijaństwa. Panowanie Piastów,
t. V, Warszawa 1803, s. 452.
187. B. Ulanowski, Kilka słów o małżonkach Przemysława II, [w:] „Rozprawy i Sprawozdania z
Posiedzeń Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności”, t. XVII, 1884, s. 252–
274.
188. Baszkiewicz 1954 ↓, s. 242.
189. Górski 1929 ↓, s. 199.
190. Zientara 1984 ↓, s. 213–217.
191. Balzer 1919 ↓, s. 252–253.
192. Nowacki 1995 ↓, s. 165–168.
193. Swieżawski 2006 ↓, s. 272–286.
194. KDW t. I, nr 532.
195. KDW t. I, nr 542.
196. Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza cz. II. Dokumenty z lat 1248–1355, wyd. I. Sułkowska-
Kuraś i S. Kuraś przy współpracy K. Paculeskiego i H. Wajsa, Wrocław 1989 nr 76.
197. KDW t. II, nr 625.
198. KDW t. II, nr 635.
199. KDW t. I, nr 585.
200. T. II nr 636, 673, 695, t. VI, nr 13.
201. KDW, t. I nr 521, t. II nr 617, t. VI, nr 28.
202. KDW t. I, nr 459, 470, t. II nr 653.
203. KDW, t. I, nr 495, t. II, nr 661
204. KDW t. I, nr 467, 469, t. II, nr 729, 744, t. III, nr 2030.
205. KDW, t. I, nr 464.
206. KDW, t. I, nr 489, 494.
207. KDW, t. I, nr 516, 570, t. II, nr 679.
208. KDW, t. IV, nr 2058.
209. KDW, t. I, nr 494.
210. KDW, t. I, nr 519.
211. KDW, t. I, nr 511.
212. KDW, t. I, nr 528.
213. KDW, t. I, nr 574.
214. KDW, t. II, nr 640.
215. KDW, t. II, nr 665, t. I, nr 674.
216. KDW, t. II, nr 689.
217. KDW, t. II, nr 723.
218. KDW, t. VI, nr 30.
219. KDW, t. I, nr 615.
220. KDW, t. II, nr 726.
221. E. Raczyński, Wspomnienia Wielkopolski to jest województw poznańskiego, kaliskiego i
gnieźnieńskiego, Poznań 1842.
222. O. Kolberg, Wielkie Księstwo Poznańskie, Kraków 1887.
223. O. Knoop, König Przemyslaus in der Sage, „Rogasener Familienblatt”, 17 sierpnia 1902, R.VI,
nr 8.
224. Król Przemysł II „powrócił” do Gniezna (https://web.archive.org/web/20190111175542/http://ww
w.gniezno24.com/aktualnosci/item/14529-krol-przemysl-ii-powrocil-do-gniezna),
Gniezno24.com [dostęp 2019-01-11] [zarchiwizowane z adresu (http://www.gniezno24.com/akt
ualnosci/item/14529-krol-przemysl-ii-powrocil-do-gniezna) 2019-01-11].

Bibliografia
Podstawowa

Henryk Andrulewicz, Geneza orła białego jako herbu Królestwa Polskiego w roku 1295, [w:]
„Studia Źródłoznawcze”, t. XIII, 1968, s. 1–26
Balzer O., Genealogia Piastów, Kraków 1895.
Balzer O., Królestwo Polskie 1295–1370, t. I – III, Lwów 1919–1920.
Antoni Barciak, Czechy a ziemie południowej Polski w XIII wieku oraz na początku XIV wieku.
Polityczno-ideologiczne problemy ekspansji czeskiej na ziemie południowej Polski, Katowice
1992.
Antoni Barciak, Czeskie echa koronacji Przemysła II, [w:] Przemysł II. Odnowienie Królestwa
Polskiego, pod red. Jadwigi Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 225–232
Baszkiewicz J., Powstanie zjednoczonego państwa polskiego na przełomie XIII i XIV wieku,
Warszawa 1954.
Baszkiewicz J., Rola Piastów w procesie zjednoczenia państwowego Polski, [w:] R. Heck
(red.), Piastowie w dziejach Polski. Zbiór artykułów z okazji trzechsetnej rocznicy wygaśnięcia
dynastii Piastów, Wrocław 1975, s. 49–68.
Zofia Białłowicz-Krygierowa, Posągi memoratywne Przemysła II i Ryksy w dawnej Kaplicy
Królewskiej katedry w Poznaniu, [w:] Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J.
Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 307–327
Maria Bielińska, Kancelarie i dokumenty wielkopolskie XIII wieku, Wrocław 1967
Maria Bielińska, Antoni Gąsiorowski, Jerzy Łojko, Urzędnicy wielkopolscy XII – XV wieku.
Spisy, Wrocław 1985
Janusz Bieniak, Postanowienia układu kępińskiego (15 lutego 1282), [w:] „Przegląd
Historyczny”, t. LXXXII, 1991, s. 209–232
Janusz Bieniak, Zjednoczenie państwa polskiego, [w:] Polska dzielnicowa i zjednoczona.
Państwo. Społeczeństwo. Kultura, pod red. A. Gieysztora, Warszawa 1972, s. 202–278
Janusz Bieniak, Znaczenie polityczne koronacji Przemysła II, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa
polskiego, pod red. S. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 35–52
Zbigniew Dalewski, Ceremonia koronacji Przemysła II, [w:] Przemysł II. Odnowienie Królestwa
Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 199–212
Edmund Długopolski, Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wrocław 1951
Dworzaczek W., Genealogia, Warszawa 1959.
Sławomir Gawlas, Polityka wewnętrzna Przemysła II a mechanizmy społecznych dążeń i
konfliktów w Wielkopolsce jego czasów, [w:] Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego,
pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 65–80
Górski K., Śmierć Przemysła II, „Roczniki Historyczne”, V, 1929, s. 170–200.
Roman Grodecki, Polska piastowska, Warszawa 1969
Roman Gumowski, Monety królewskie Przemysława II, [w:] „Wiadomości Numizmatyczne”, II,
1958, z. 3, s. 11–15
Marian Haisig, Herby dynastyczne Piastów i początki godła państwowego Polski, [w:]
Piastowie w dziejach Polski. Zbiór artykułów z okazji trzechsetnej rocznicy wygaśnięcia
dynastii Piastów, pod red. R. Hecka, Wrocław 1975, s. 149–166
Wojciech Iwańczak, Elżbieta Ryksa – królowa, kobieta, mecenas sztuki, [w:] Nasi Piastowie,
„Kronika miasta Poznania”, 1995, nr 2, s. 153–164
Kazimierz Jasiński, Gdańsk w okresie samodzielności politycznej Pomorza Gdańskiego, [w:]
Historia Gdańska, t. I. pod red. E. Cieślaka, Gdańsk 1978, s. 271–297
Jasiński K., Genealogia Piastów wielkopolskich. Potomstwo Władysława Odonica, [w:] Nasi
Piastowie, „Kronika miasta Poznania”, nr 2, 1995, s. 34–66.
Kazimierz Jasiński, Ludgarda (ok. 1260–1283), pierwsza żona Przemysła II, księcia
wielkopolskiego, od r. 1295 króla polskiego, Polski Słownik Biograficzny, t. XVIII, Wrocław
1973, s. 87–88
Kazimierz Jasiński, Przemysł II (1257–1296), książę wielkopolski, krakowski, pomorski, król
polski, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXVIII, Wrocław 1984–1985, s. 730–733
Kazimierz Jasiński, Rola polityczna możnowładztwa wielkopolskiego w latach 1284–1314, [w:]
„Roczniki Historyczne”, t. XXIX, 1963, s. 215–250
Kazimierz Jasiński, Ryksa Elżbieta – Boemie et Polonie bis regina, [w:] Przemysł II.
Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 269–280
Kazimierz Jasiński, Stosunki Przemysła II z mieszczaństwem, [w:] Czas, przestrzeń, praca w
dawnych miastach. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi w sześćdziesiątą rocznicę
urodzin, Warszawa 1991, s. 319–328
Kazimierz Jasiński, Szwedzkie małżeństwo księcia wielkopolskiego Przemysła II (Ryksa żona
Przemysła), [w:] Monastycyzm, Słowiańszczyzna i państwo polskie. Warsztat badawczy
historyka, pod red. K. Bobowskiego, Wrocław 1994, s. 69–80
Kazimierz Jasiński, Tragedia Rogozińska 1296 r. na tle rywalizacji wielkopolsko-
brandenburskiej o Pomorze Gdańskie, [w:] „Zapiski Historyczne”, t. XXVI, 1961, z. 4, s. 65–
104
Kazimierz Jasiński, Z problematyki zjednoczenia państwa polskiego na przełomie XIII i XIV
wieku, [w:] „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. XXI, Toruń 1955, s. 198–241
Kazimierz Jasiński, Zapis Pomorza Gdańskiego przez Mszczuja w 1282 r., [w:] „Przegląd
Zachodni”, VIII, 1952, nr 5–6, s. 176–189
Tomasz Jurek, Dziedzic Królestwa Polskiego książę głogowski Henryk (1274–1309), Poznań
1993
Tomasz Jurek, Przygotowania do koronacji Przemysła II, [w:] Przemysł II. Odnowienie
Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 167–180
Tomasz Jurek, Testament Henryka Probusa. Autentyk czy falsyfikat?, [w:] „Studia
Źródłoznawcze”, t. XXXV, 1994, s. 79–99
Władysław Karasiewicz, Biskup poznański Jan Zaremba 1297–1316, [w:] „Sprawozdania
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, nr 49 za I i II kwartał 1957, s. 62–64
Władysław Karasiewicz, Działalność polityczna Andrzeja Zaremby w okresie jednoczenia
państwa polskiego na przełomie XIII / XIV wieku, Poznań 1961
Władysław Karasiewicz, Jakób II Świnka arcybiskup gnieźnieński 1283–1314, Poznań 1948
Stanisław Kętrzyński, O dwóch pieczęciach Przemysła II z roku 1290, [w:] „Miesięcznik
heraldyczny”, II, 1932, s. 21–30
Stanisław Kętrzyński, O królestwie wielkopolskim, [w:] „Przegląd Historyczny”, t. VIII, 1909, s.
129–153
Jadwiga Krzyżaniakowa, Rola kulturalna Piastów w Wielkopolsce, [w:] Piastowie w dziejach
Polski. Zbiór artykułów z okazji trzechsetnej rocznicy wygaśnięcia dynastii Piastów, pod red. R.
Hecka, Wrocław 1975, s. 167–195
Krzyżanowski S., Dyplomy i kancelaryja Przemysława II. Studium z dyplomatyki polskiej XIII
wieku, „Pamiętnik Akademii Umiejętności, Wydział Filologiczny i Historyczno-Filozoficzny”, t.
VIII, 1890, s. 122–192.
Stanisław Krzyżanowski, Regnum Poloniae, cz. I, II, [w:] „Sprawozdania Akademii
Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny”, 1905, nr 5, s. 14–16, 1913, nr 9, s. 20–24
Brygida Kürbis, O Ludgardzie, pierwszej żonie Przemysła II, raz jeszcze, [w:] Przemysł II.
Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 257–267
Brygida Kürbis, Dziejopisarstwo wielkopolskie w XIII i XIV w., Warszawa 1959
Gerard Labuda, Mściwoj II, Polski Słownik Biograficzny, t. XXII, Wrocław 1977, s. 229–231
Gerard Labuda, O godności króla i instytucji królestwa, [w:] Przemysł II. Odnowienie Królestwa
Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 27–56
Gerard Labuda, Wielkopolska na drogach rozwoju politycznego ku koronacji Przemysła II, [w:]
Nasi Paistowie, „Kroniki Miasta Poznania”, 1995, z. 2, s. 10–33
Henryk Łowmiański, Początki Polski, t. VI, Warszawa 1985
Norbert Mika, Imię Przemysł w wielkopolskiej linii Piastów. Niektóre aspekty stosunków książąt
wielkopolskich z Czechami do połowy XIII wieku, [w:] Przemysł II. Odnowienie Królestwa
Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 247–255
Sławomir Musiał, Bitwa pod Siewierzem i udział w niej Wielkopolan, [w:] Przemysł II.
Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 161–166
Nowacki B., Czeskie roszczenia do korony w Polsce w latach 1290–1335, Poznań 1987.
Nowacki B., Przemysł II, książę wielkopolski, król Polski 1257–1295, Poznań 1995.
Nowacki B., Przemysł II 1257–1296. Odnowiciel korony polskiej, Poznań 1997a.
Nowacki B., Zabiegi o zjednoczenie państwa i koronację królewską w latach 1284 i 1285 na tle
rywalizacji Przemysła II z Henrykiem IV Prawym, [w:] J. Krzyżaniakowa (red.), Przemysł II.
Odnowienie Królestwa Polskiego, Poznań 1997b, s. 153–160.
Bronisław Nowacki, Związki małżeńskie książąt jednoczycieli państwa polskiego w drugiej
połowie XIII wieku na tle ich polityki zjednoczeniowej. Rola polityczna margrabiów
brandenburskich z młodszej linii askańskiej, [w:] Docento discimus. Studia historyczne
poświęcone Profesorowi Zbigniewowi Wielgoszowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, pod
red. K. Kaczmarka i J. Nikodema, Poznań 2000, s. 161–171
Tomasz Nowakowski, Krakowska kapituła katedralna wobec panowania Przemyślidów w
Małopolsce w latach 1292–1306, [w:] „Przegląd Historyczny”, t. LXXXII, 1991, z. 1, s. 1–20
Tomasz Nowakowski, Małopolska elita władzy wobec rywalizacji o tron krakowski w latach
1288–1306, Bydgoszcz 1992
Tomasz Nowakowski, Stosunki między Przemysłem II a Władysławem Łokietkiem w okresie
walk o Kraków po śmierci Leszka Czarnego (1288–1291), [w:] „Roczniki historyczne”, t. LIV,
1988, s. 143–161
Ożóg K., Przemysł II, [w:] Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 154–161.
Jan Pakulski, Itinerarium książęco-królewskie Przemysła II, [w:] „Studia Źródłoznawcze”, t.
XXXIX, 2001, s. 69–94
Jan Pakulski, Nałęcze w Wielkopolsce w średniowieczu. Genealogia, uposażenie i rola
polityczna w XII – XIV w., Warszawa 1982
Jan Pakulski, Rola polityczna Beniamina Zaremby w drugiej połowie XIII wieku, [w:] „Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Nauki Humanistyczno-Społeczne”, z.
XXXV, Historia V, 1969, s. 21–32
Jan Pakulski, Ród Zarembów w Wielkopolsce w XIII i początkach XIV wieku. Prace Komisji
Historii XI, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, seria C, nr 16, 1975, s. 103–137
Jan Pakulski, Stosunki Przemysła II z duchowieństwem metropolii gnieźnieńskiej, [w:]
Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s.
81–100
Piech Z., O pieczęciach, herbach i monetach Przemysła II (Uwagi dyskusyjne), [w:]
J. Krzyżaniakowa (red.), Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego, Poznań 1997, s. 181–
198.
Zenon Piech, Studia nad symboliką zjednoczeniową pieczęci książąt piastowskich w drugiej
połowie XIII wieku i początkach XIV wieku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Prace historyczne”, t. LXXXIV, 1987, s. 37–60
Tomasz Pietras, Krwawy Wilk z pastorałem. Biskup krakowski Jan zwany Muskatą, Warszawa
2001
Poczet królów i książąt polskich, wyd. VII, Warszawa 1996
Barbara Popielas-Szultka, Przemysł II a Pomorze Zachodnie (stosunki polityczne), [w:]
Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s.
145–152
Jan Powierski, Krzyżacka polityka Przemysła II w pierwszym okresie aktywności politycznej,
[w:] Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej, Poznań 1997,
s. 101–122
Rymar E., Próba identyfikacji Jakuba Kaszuby, zabójcy króla Przemysła II, w powiązaniu z
ekspansją brandenburską na północne obszary Wielkopolski, [w:] J. Strzelczyk (red.), Niemcy
– Polska w średniowieczu. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut
Historii UAM w dniach 14–16 XI 1983 r., Poznań 1986, s. 203–224.
Edward Rymar, Przynależność polityczna wielkopolskich ziem zanoteckich między dolną
Drawą i dolną Gwdą, oraz Wielenia, Czarnkowa i Ujścia w latach 1296–1368, [w:] „Roczniki
Historyczne”, t. L, 1984, s. 39–84
Rymar E., Stosunki Przemysła II z margrabiami brandenburskimi ze starszej linii askańskiej w
latach 1279–1296, [w:] J. Krzyżaniakowa (red.), Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego,
Poznań 1997, s. 123–144.
Tadeusz Silnicki, Kazimierz Gołąb|Gołąb, Arcybiskup Świnka i jego epoka, Poznań 1956
Szczęsny Skibiński, Bolesław Chrobry a Przemysł II. O królewskich pomnikach w katedrze
poznańskiej, [w:] Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J. Krzyżaniakowej,
Poznań 1997, s. 299–306
Andrzej Skulimowski, Mieczysław Skulimowski, Magister Mikołaj, nadworny lekarz książąt
wielkopolskich w II połowie XIII wieku i na początku XIV wieku, [w:] „Archiwum Historii
Medycyny”, t. XXIV, 1958, nr ¾, s. 285–290
Krzysztof Skupieński, Miejsce notariatu publicznego wśród świadków realizacji programu
politycznego arcybiskupa Jakuba Świnki, [w:] „Kwartalnik Historyczny”, t. XCVI, 1989, nr 3, s.
63–84
Aleksander Swieżawski, Dux regni Poloniae i heres regni Poloniae. Ze studiów nad tytulaturą
władców polskich na przełomie XIII i XIV wieku, [w:] „Przegląd Historyczny”, t. LXXX, 1989,z.
3, s. 429–438
Aleksander Swieżawski, Plany koronacyjne Henryka Probusa. Królestwo polskie czy królestwo
krakowskie?, [w:] „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego”, t. IV, 1999, s. 139–146
Swieżawski A., Przemysł – król Polski, Warszawa: DiG, 2006, ISBN 83-7181-433-X.
Śliwiński B., Rola polityczna możnowładztwa na Pomorzu Gdańskim w czasach Mściwoja II,
Gdańsk: UG, 1987, ISBN 83-7017-078-1, OCLC 834596977 (http://worldcat.org/oclc/8345969
77).
Błażej Śliwiński, Rządy Przemysła II na Pomorzu Gdańskim w latach 1294–1295, [w:] „Zapiski
Historyczne”, t. LIX, 1994, z. 1, s. 7–27
Agnieszka Teterycz, Małopolska elita władzy wobec zamieszek politycznych w Małopolsce w
XIII wieku, [w:] Społeczeństwo Polski Średniowiecznej. Zbiór Studiów, pod red. S.
Kuczyńskiego, t. IX, Warszawa 2001, s. 65–87
Jan Tęgowski, Uwagi o pieczęciach Przemysła II, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia
XXIV. Nauki Humanistyczno-Społeczne”, z. 204, 1990, s. 175–183
Jan Tęgowski, Zabiegi księcia kujawskiego Władysława Łokietka o tron krakowski w latach
1288–1293, [w:] „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie”, t. VI, 1987, s. 43–68
Kazimierz Tymieniecki, Odnowienie dawnego królestwa polskiego, [w:] „Kwartalnik
Historyczny”, t. XXXIV, 1920, s. 30–87
Bolesław Ulanowski, Kilka słów o małżonkach Przemysława II, [w:] „Rozprawy i Sprawozdania
z Posiedzeń Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności”, t. XVII, 1884, s.
252–274
Zofia Waniek, Powiązania genealogiczne askańsko-wielkopolskie w XII i XIII wieku, [w:] „Prace
Komisji Historii”, XI 1975, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk
Humanistycznych, seria C, nr 16, s. 89–101
Jacek Wiesiołowski, Zabójstwo księżny Ludgardy w 1283 r., [w:] „Kronika miasta Poznania”,
1993, nr 1–2, s. 7–22
Bronisław Włodarski, Elżbieta-Ryksa, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. VI, Kraków 1948, s.
241–242
Włodarski B., Polska i Czechy w drugiej połowie XIII i na początku XIV wieku, Lwów 1931.
Jerzy Wyrozumski, Gospodarcze i społeczne uwarunkowania procesu zjednoczeniowego w
Polsce XIII wieku, [w:] Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red. J.
Krzyżaniakowej, Poznań 1997, s. 57–64
Stanisław Zachorowski, Wiek XIII i panowanie Władysława Łokietka, [w:] Grodecki R.,
Zachorowski S., Dąbrowski J., Dzieje Polski średniowiecznej w dwu tomach, t. I, do roku 1933,
Kraków 1926, wyd. II, Kraków 1995
Zielińska K., Zjednoczenie Pomorza Gdańskiego z Wielkopolską. Umowa kępińska 1282 r.,
Toruń 1968.
Zientara B., Przemysł II, [w:] Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1984, s. 212–217.
 Paweł Żmudzki, Studium podzielonego Królestwa. Książę Leszek Czarny, Warszawa 2000,
ISBN 83-86842-85-7.

Teksty źródłowe (podstawowe)

Chronica Oliviensis auctore Stanislao abbate Olivensi, wyd. W. Kętrzyński, [w:] MPH, t. VI,
Kraków 1893, s. 310–350
Cronica Przbkonis de Tradenina dicti Pulcaua, [w:] Fontes rerum Bohemicarum, t. V, wyd. J.
Emler, Praha 1893
Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. VII, Warszawa 1974
Kodeks dyplomatyczny Małopolski, wyd. F. Piekosiński, t. III, Kraków 1887
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, wyd. I. Zakrzewski, t. I – V, Poznań 1877–1908
Kronika książąt polskich, oprac. Z. Węglewski, [w:] MPH, t. III, Lwów 1878, s. 423–578
Kronika wielkopolska, K. Abgarowicz (tłum.), B. Kürbisówna, Warszawa: B. Kürbis, 1965.
Petra Zitovskeho kronika zbraslavska, [w:] Fontes rerum Bohemicarum, t. IV, wyd. J. Emler,
Praha 1884
Rocznik Traski, [w:] MPH, t. t. II, Lwów 1872, s. 826–861.

Linki zewnętrzne
Przemysł II – dokumenty (https://polona.pl/search/?query=author:Przemys%C5%82_II&filters=
creator:%22Przemys%C5%82__II__(kr%C3%B3l_Polski_;__1257--1296)%22,creator:%22Prz
emys%C5%82__II__(ksi%C4%85%C5%BC%C4%99_polski_;__1257--1296)%22,public:1,has
TextContent:0&advanced=1) w bibliotece Polona

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Przemysł_II&oldid=70148872”