KULTUROWE TEORIE LITERATURY 06.10.

2022

egzamin pisemny - test sprawdzający wiadomości - 19.01.2023/ 03.02.2023

DLACZEGO
"KULTUROWE" I DLACZEGO "TEORIE" LITERATURY" ?

1. Narodziny i zmierzch teorii literatury:

I. Narodziny nowoczesnej teorii literatyry: połowa XX wieku, tzw. przełom

antypozytywistyczny

Przeciw poztywistycznej wiedzy o literaturze wzorowanej na naukach przyrodniczych

(poł.XIX wieku), genetyzmowymi, krytyce biograficznej
Zwrot lingwistyczny w teorii literatury (pod wpływem językoznawstwa Ferrdinanda de
Saussure'a)

- XX wiek - wiek teorii literatury: rozwój nowoczesnej refleksjii teoretyczno-

literackiej (strukturalizm) jako humanistycznej dyscypliny naukowej
- koniec "mocnej" teorii literatury: przełom post-strukturalistyczny (I. 60 XX
wieku) i ukształtowanie się teorii ponowoczesnej

2. Badania kulturowe i zwrot kulturowy w badaniach literackich (od lat 80 XX

wieku).

- od poststrukturalizmu do badań kulturowych (zmiana geograficzna)

- badania literackie jako badania kulturowe
- zwrot kulturowy i powstanie kulruowej teorii literatury (Joseph Hillis Miller),
1987:
"powrzechny odwrót od teorii zwróconej w stronę języka jako takiego i równie silny
zwrot w stronę historii, kultury, społeczeństwa, polityki, instytucji, uwarunkowań
klasowych i płciowych, kontekstu społecznego, bazy materialnej".

13.10.2022

LITERATUROZNAWSTWO - PSYCHOLOGIA - PSYCHOANALIZA

psyche a psychika

27.10.2022

1.Dwudziestowieczna refleksja nad narracją

Lata 60 XX wieku - badania nad narracją jako:

-"płaszczyzna opowiadania" (discours, narracja) - badania zasad budowania

wypowiedzi literackiej, strategie narracyjne strategie wobec odbiorcy
-"płaszczyzna zdarzeń" (schemat fabularny, fabuła czyli "plot") - badania dotyczące
zasady inwersalnych zasad generowanie fabuł, poszukiwanie gramatyk narracyjncyh

Od lat 70 XX wieku - w stronę narracji jako "strukturze zrozumienia"

Ogromna popularność narracji we współczesnej humanistyce związana z:
-jej utożsamianiem z fikcją i reprezentacją (schematem fabularnym)
-uwypukleniem 4 jej wymiarów (poznawczego, ontologicznego, etycznego i kulturowego)
-uznaniem jej kluczowej roli w konstruowaniu podmiotu ("tożsamość narracyjna")

2.Kategoria narracji w teorii historii

I. Poromantyczna historiografia i obiektywizm historyczny

II. Fryderyk Nietzsche i spór z obiektywizmem "Facta ficta" i krytyka języka
historiografii
III. Ku nowemu rozumieniu historiografii (od lat 70 XX wieku)
- francuska szkoła "Annales", Nowa Historia i historia mentalności
-Paul Ricoeur, Michel de Certeau: historia jako opowieść, pismo/pisanie historii
-historyzm Hydena White'a (ur.1928): "Metahistory" (1973) i Nowy Historyzm (New
Historicism) w nurcie badań kulturowych

Hyden White i potyka historii

-Hyden White ""Metahistory: The Historical Imagination in Nineteenth-Century
Europe" (1973)
>wyjaśnianie historyczne jako styl
>praca historyka jako akt poetycki

-kontynuacja - Frank Ankersmit : Narrative Logic (1983):

>narracje historyczne jako interpretacje przeszłości
>"oddawanie sprawiedliwości" przeszłości
>doświadczenie przeszłości - jako podstawowa kategoria dla historyka

Poetyka kultury:
-Szkoła New Historicism (Uniwersytet Berkelay)
-Cel szkoły - skonstruowanie całej kultury jako dziedziny badań literackich, jako
tekstu
-Podwójne relacje pomiędzy historią a tekstem (historyczność tekstów, tekstualność
historii)
-Stephen Greenblatt - pojeęcie cyrkulacji tekstów

03.11.2022

Pamięć studia nad pamięcią:

-pamięć - kluczowe pojęcie współcznesnej nauki
-koniec lat 90 memory boom, memory tum,
-wielodyscyplinarny charakter studiów nad pamięcią,
-początek powojenne rozrachunki z historią (Niemcy i "kultura debat", Francja i
"syndrom Vichy")
-muzealizacja pamięci (lata 80 XX wieku)

Od debaty publicznej do duskursu naukowego:

-niemieckie i francuskie badania nad pamięcią
-teoria pamięci kulturowej (Jan Assmann "Pamięć kulturowa" 1992, Aleida Assmann
"Przestrzenie pamięci" 1999, Pierre Nora "Miejsca pamięci" 1985-1992 i "Historia
drugiego stopnia", Jacques Le Goff "Historia i pamięć 1977 - rozwój pamięci w
powiązaniu z dominującymi w danej epoce mediami)

Prokursorzy pamięci kulturowe:

-Maurice Halbwachs (1877-1945) - wskazuje na kolektywny wymiar pamięci
-Aby Warburg (1866-1929) - istotność źródeł niebędących dokumantami w sensie
historycznym; europejska pamięć kulturowa zakorzeniona jest w obrazie; kultura jako
społeczny "organ pamięci"

Pamięć komunikacyjna i pamięć kulturowa (Jan Assmann, Eleida Assmann):

-pamięć komunikacyjna - obraz minionych wydarzeń kształtowany jest poprzez relacje

świadków, przekazywane w drodze międzypokoleniowego dialogu
-pamięć kulturowa - wyłania się w chwili, gdy pamięć komunikacyjna zaczyna wygasać;
wraz z odchodzeniem świadków historii upamiętnianie przeszłości zostaje
przeniesione w obszar zewnętrzny: rytualny i materialny
-media pamięci - wszystko, w czym przeszłość się odzwierciedla (język, archiwa,
symbole)
-metafory pamięci (metafory pisemne, metafory miejsca)
-dodatkwoo jako media pamięci kulturowej: pismo, obraz, ciało, miejsce (A. Assmann)

Postpamięć (Marianne Hirsch, 1992)

Postpamięć jest doświadczeniem tych, którzy wzrastali w cieniu opowieści sprzed ich
narodzin. Ich własne odmienne opowieści są odsunięte przez opowieści poprzednich
pokoleń i zdeterminowane przez traumatyczne wydarzenia, których w pełni nie
rozumieją i nie są w stanie odtworzyć we własnej pamięci.

Socjologia literatury:
Dyscyplina rozwijająca się na pograniczu literaturoznawstwa i socjologii, bada
relacje pomiędzy literaturą a społeczeństwem.

-"dziwna" dyscyplina
-powstaje w połowie XX wieku; rozwój - od lat 80
-socjologia literatury zamiast historii literatury

10.11.2022

OD LITERATURY REFLEKSJI SPOŁECZNEJ DO SOCJOLOGII LITERATURY:

1. Starożytność: Platon (poddanie poetów filozofom) i Arystoteles (katharsis)

2. Pisarze - socjologowie:

-Literatura-jako "naturalna" socjologia

-Pisarze-realiści:
>Honoriusz Balzac i "Komedia ludzka"
>Emil Zola i powieść eksperymentalna
>Marcel Proust
>Bolesław Prus

Gatunki "społeczne" - satyra, powieść, esej

3. "Fizyka społeczna"
Monteskiusz: literatura jako narzędzie przemiany społecznej

Pani de Stael i Hippolit Taine : literatura jako wytwór rasy środowiska i momentu

4. Socjologia i historia literatury : literatura jako "fakt społeczny"

5. Koncepcje marksistowskie

"Teoria odbicia": dzieło pozostaje w relacji z interesem określonej klasy

społecznej (Marks)

Gyorgy Lucacs - sztuka jako forma myślenia zbiorowego

Lucien Goldman i "strukturalizm genetyczny"
Jean-Paul Sartre i "literatura zaangażowana"

6. Formalizm, historia, społeczeństwo

-"forma-sens"
-Michaił Bachtin - chronotop i dialogowość

7. Louis Althusser - I. 60 XX wieku: ideologia i niesiadomość

8. Estetyka recepcji Szkoły w Konstancji (Hans Robert Jauss, Wolfgang Iser)
-"horyzont oczekiwań"

TRZY OBSZARY BADAŃ WSPÓŁCZESNEJ SOCJOLOGII LITERATURY:

1. Zjawiska dotyczące społecznej genezy twórczości literackiej (genetyzm i

socjologizm)
2. Warunki obiegu utworów literackich w społeczeństwie
3. Społeczne uwarunkowania odbioru dzieł oraz ponadindywidualne systemy literackiej
komunikacji

SOCJOLOGIA POLA LITERACKIEGO (PIERRE BOURDIEU)

"Reguły sztuki. Geneza i struktura pola literackiego" (1972)

Główne założenia:
-socjologia pól i pole literackie
-kapitał kulturowy
-autonomia pola literackiego

LITERATURA I FILOZOFIA

Mythos i logos (VI wiek przed naszą erą): racjonalne vs nieracjonalne

logika vs opowieść
duch vs uczucie
nauka vs sztuka
męskie vs kobiece

zob. Karen Armstrong "Krótka historia mitu" (2004)

LITERATURA I FILOZOFIA - CO JE RÓŻNI?

-odmienny stosunek do języka i rzeczywistości

-filozofia jako dziedzina prawdy, literatura jako dziedzina "fałszu" (fikcji)
-odmienny sposób opisu rzeczywistości
-wypracowanie odmiennych form wypowiedzi

POLE LITERACKIE

-habitus - pierwotny, wtórny

-zasada heteronomii i zasada autonomii

LITERATURA I FOLOZOFIA - CO JE ŁĄCZY?

1. W zakresie treści i funkcji:

-wspólna funkcja poznawcza literatury i filozofii
-literatura wyraża ukryte założenia filozoficzne (ontologiczne, aksjologiczne,
epistemiologiczne)
-dzieło literackie jako dzieło filozoficzne

2. W zakresie form:
-dialog, esej, powiastka filozoficzna, poezja (literatura) filozoficzna

24.11.2022

Jacques Derrida

LITERATUROZNAWSTWO A TEORIA POSTKOLONIALNA

POSTKOLONIALIZM

-jako nurt badawczy pojawia się w latach 80-90

-ważne książki: Gaytari Spivak "In Other Words (1987), Bill Ashcrofta "The Empires
Writes Back (1989), Homi Bhabha "Nation and Narration" (1990), Edward W. Said
"Culture and Imperialism" (1993)

Cele: zdemaskowanie uniwersalnych

POCZĄTKI:

-dekolonizacja (lata 50-60 XX wieku)

-ważne teksty: Franz Fanon "Wyklęty lud ziemi" (1961), Edward Said "Orientalizm"
(1978)

INNOŚĆ - JAKO WAŻNA KATEGORIA BADAŃ POSTKOLONIALNYCH

W kontekście epistemiologicznym (poznawczym) - to, co inne jest niepoznawalne

W kontekście etycznym - to, co inne jest nieprzedstawialne

01.12.2022

FEMINIZM SPOŁECZENO-POLITYCZNY
I. FEMINIZM SPOŁECZENO-POLITYCZNY:

- pierwsza fala: od przełomu XIX i XX wieku do I 60 XX wieku; walka kobiet o

równouprawnienie wobec mężczyzn,
- druga fala: I. 60-80 XX wieku - określenie specyfiki różnic płciowych między
mężczyznami i kobietami,
- trzecia fala: I 90 XX wieku - wielkość i różnorodność grup kobiecych

II. FEMINIZM AKADEMICKI - wraz z 2-gą falą feminizmu społeczno-politycznego;

stanowi jego zaplecze intelektualne;

- I. 60: rewizja kanonu lektur w Stanach Zjednoczonych (Florance Howe), powstanie

Woman's Studies (USA, Anglia),
- rozwój badań feministycznych, teorii feministycznej i feministycznej krytyki
literackiej (Kate Miller, Garyatri Spivak)

FEMINISTYCZNA KRYTYKA LITERACKA:

-krytyka feministyczna - rozumienie, analiza, odbiór dzieła literackiego oraz

języka i intytucji badań literackich lub teorii literatury z prespektywy
doświadczenia kobiecego,
- Elaine Showalter (1981) "Krytyka feministyczna na rozdrożu",
- 2 nurty w krytyce feministycznej:
>rewizjonistyczny,
>afirmatywy, ginokrytyka, arachnokrytyka, "ecriture feminine".

FEMINISTYCZNA KRYTYKA LITERACKA - NURT AFIRMATYWNY CIĄG DALSZY:

-ginokrytyka (E.Schowalter) i cztery modele specyfiki pisarstwa kobiecego:

biologiczny, lingiwstyczno-tekstualny, psychoanalityczny, kulturowy
-arachnologia czyli "strategia pajęczycy": Kate Miller - tekst jako sieć pajęcza
("arachnologia" wobec "hyfologii")
-Ecriture feminine (kobiece pisanie) - Helene Cixous, Julia Kristeva, Luce Irigaray

Od lat 80 - krytyka feministyczna ewoluuje w stronę badań kulturowych

POLSKA KRYTYKA FEMINISTYCZNA:

-początek - lata 90 (Ryszard Nycz, Maria Janion, Anna Łebkowska)

-polski feminizm a mit narodowo-wyzwoleńczy:
"Zamiast dopasowywać literaturę polską do wzorów wypracowanych przez zachodnie
feministki, warto wykorzystać naszą "obcość" kulturową i nasz stygmat
narodowowyzwoleńczy, aby włączyć odmienność polskich doświadczeń historycznych do
feministycznej refleksji i w ten sposób ją wzbogacić" - Halina Filipowicz

- Maria Janion "Kobiety i duch inności" (2006)

- Grażyna Borkowska "Cudzoziemki, Studia o polskiej prozie kobiecej" (1996)
- Czesław Miłosz "W stronę kobiet" (1993)

Feminizm akademicki a badania genderowe:

-kobiecość, specyficznie kobiece doświadczenie przejawiające się w literaturze,

kulturze, społeczeństwie
-płeć społeczno-kulturowa i jej funkjonowanie w w/w obszarach

Literacka krytyka genderowa:

-sposoby ujawniania się społeczno-kulturowych determinacji płciowych w dyskursie

krytycznym
- np. narzucanie/tłumienie płciowości przez konwencje kulturowe, sposoby określania
płci przez języki i dsykursy, nacechowanie płciowe tekstów literackich, wpływ płci
krytyka/krytyczki na odbiór tekstu literackiego

Osobnum nurtem jest tak zwany feminizm korporalny (Judith Butler) - skupiony na
zagadnieniach ...

Badania queerowe (Queer Studies) - od lat 90

- "queer" - od cechy do dyskursu
- badania genderowe a badania queerowe:
>problematyka różnic płciowych (głównie kobiet i mężyczyzn)
>w wąskim rozumieniu: badanie róźnic seksualnych oraz róznych postaci pożadania
seksualnego; w szerokim znaczeniu: zagadnienia tożsamości i inności
- prekursor - Michael Foucault ("Historia seksualności")
- ważni badacze: Judith Butler ("Gender Trouble"), Eve Kosofsky Sedwick (metafora
szary oraz coming-out w "Epistemology of the Closet")
- literackie badania queer - dotyczą: analizy przejawów homoseksualności (utajonej
lub manifestowanej jawnie w tekstach literackich), a zwłaszcza - dekonstrukcja
wszelkich normatywnych tożsamości

08.12.2022

POETYKI WIZUALNOŚCI, WIZUALNOŚĆ I LITERATUROZNAWSTWO

Lata 70 - innstytucjonalizacja nowego nurtu badań nad kulturą i wizualnością

Wizualność - cecha obiektów fizycznych (i niefizycznych, jak np. sny)

GŁÓWNE TEMATY I OBSZARY ZAINTERESOWAŃ WSPÓŁCZESNYCH "VISUAL CULTURE STUDIES"

-wizualny charakter doświadczania współczesności

-status postrzegania/widzenia w kulturze zachodniej
-niedoskonałość widzenia biologicznego i jej wpływ na widzenie kulturowe
-wzrok i technologia - ulepszanie aparatu wzrokowego i wizualizacja
-krytyka okularcentyrzmu; podmiot patrzący
-wzrok i społeczeństwo
-wzrok kulturowy i "reżimy skopiczne" (paradygmaty widzenia)