‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل‬

‫حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل ا إلبتدائية"‬

‫إاعداد‬
‫د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬
‫مدرس املناجه وطرق تدريس ادلراسات الاجامتعية‬
‫لكية الرتبية ‪ -‬جامعة قناة السويس"‬

‫) ‪ISSN : 2535- 2032 print‬‬

‫) ‪ISSN : 2735-3184 online‬‬

‫العدد ‪ 135‬مارس ‪2022‬م‬

‫مقر المجلة‪ :‬كلية التربية – جامعة عين شمس – روكسي – مصر الجديدة – القاهرة‬
‫‪web site. https://pjas.journals.ekb.eg/.‬‬
‫‪E. e.a.for.social.studies@gmail.com‬‬
‫‪T. 0 100 272 2265 \ 01061603061‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫برنامج فى التربية الخلؽية لتنمية البعد البيئى للتنمية المدتدامة والميل نحؽ تعلػ الدراسات‬
‫االجتماعية لدى تالميذ المرحلة اإلبتدائية‬
‫د‪ .‬حديؼ دمحم سليػ‬

‫الملخص‬

‫قتد د د ح د د د الت بيد د د الخمؾيد د د لتشسيد د د البعد د د البيئد د د لمتشسيد د د السد د ددت ا‬ ‫هد د د ت ال ارسد د د إلد د د رشد د د ر د د د‬
‫حد ددؾ عمد ددؼ ال ارس د د ت االجتس عي د د ل د د ػ ال ي د د الس حم د د اإلرت ائي د د ت ولتحقيد ددا ده د د ات ال ارس د د اسد ددتخ م‬ ‫والسي د د‬
‫د د ددؽ (‪ )43‬مسي د د د ً ا د د ددؽ‬ ‫التج يب د د د ذو الترد د ددسيؼ دد د ددب التج يب د د د ت و ؾ د د ددت يش د د د ال ارس د د د‬ ‫الب حد د ددج السد د ددش‬
‫ال ي د د د الس حم د د د اإلرت ائي د د د بس رس د د د عب د د د س العق د د د د اإلرت ائي د د د السذد د ددت ا بسح غ د د د اإلسد د ددس يمي ت و مرد د ددت‬
‫ال راس إل الشت ئ اآل ي ‪:‬‬
‫البحج‬ ‫جسؾ‬ ‫دتؾؼ دالل (‪ )α≤0.01‬ريؽ تؾسظ درج ت التال ي‬ ‫‪ -‬وجؾد ق دال إحر ًئي‬
‫ش‬
‫دبع ده الف عي لر لح‬ ‫كك و‬ ‫لمتشسي السدت ا‬ ‫القي سيؽ القبم والبع ؼ ال تب ر البع البيئ‬
‫القي س البع ؼ"‪.‬‬ ‫درج ت التال ي‬
‫البحج‬ ‫جسؾ‬ ‫دتؾؼ دالل (‪ )α≤0.01‬ريؽ تؾسظ درج ت التال ي‬ ‫‪ -‬وجؾد ق دال إحر ًئي‬
‫ش‬
‫دبع ده الف عي‬ ‫حؾ عمؼ ال راس ت االجتس عي اك و‬ ‫القي سيؽ القبم والبع ؼ لسقي س السي‬
‫القي س البع ؼ"‪.‬‬ ‫لر لح درج ت التال ي‬
‫الس حم االرت ائي‬ ‫ريبي وورش س لت ريب عمس‬ ‫و جت ال راس بع ة ؾصي تت ش ‪ :‬ق دورات‬
‫حقيا ده ات‬ ‫الل ريس ال راس ت االجتس عي ب لذك ال ػ يد ؼ‬ ‫ؾعيف د ذظ الت بي الخمؾي‬ ‫م‬
‫الس دة‪.‬‬

‫الكلمات المفتاحية‪:‬‬
‫حؾ عمؼ ال راس ت االجتس عي ت ال ي الس حم‬ ‫الت بي الخمؾي ت الت بي البيئي ت التشسي السدت ا ت السي‬
‫اإلرت ائي ‪.‬‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪88‬‬
‫ حسني دمحم سلمي‬.‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‬

A Program in Outdoor Education for Developing the Environmental

Dimension of Sustainable Development and the Tendency towards Learning
Social Studies of Primary Stage Students

Abstract:
The study aimed at developing the environmental dimension of sustainable
development and the tendency towards learning social studies of Primary
Stage Students adopting a proposed Program in outdoor Education .A quasi
experiment was used with(34)Primary Stage Students in Abbas Al-akkad
Primary Commixed School in Ismailia. The study revealed the following
findings:

1. There are statistically significant differences at the level (0.01)

between the mean scores of the pre & post measurements in the
environmental dimension of sustainable development test in as awhole
and its sub-dimensions favor of the post measurement.
2. There are statistically significant differences at the level (0.01)
between the mean scores of the pre & post measurements in the
tendency towards learning social studies scale in as awhole and its
sub-dimensions favor of the post measurement.
Accordingly, the study recommends that: holding training sessions and
instructional workshops should take place by Ministry of Education to train
the in-service social studies primary school teachers on using outdoor
education activities while teaching social studies in order to develop social
studies’ objectives.
Keywords:
Outdoor education, sustainable development, environmental education,
tendency towards learning social studies, Primary Stage Students.

‫ جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬--- ‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية‬
88
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫برنامج فى التربية الخلؽية لتنمية البعد البيئى للتنمية المدتدامة والميل نحؽ تعلػ الدراسات‬
‫االجتماعية لدى تالميذ المرحلة اإلبتدائية‬
‫د‪ .‬حديؼ دمحم سليػ‬
‫مقـــدمـة‪:‬‬
‫واح ة ؽ دهؼ السؾضؾ ت الحيؾي الت اهتست ر د غس التعميؼ‬ ‫ؽ دج التشسي السدت ا‬ ‫ع الت بي‬
‫والش ي ت ب تب ر التعميؼ دداة ع ي و غيي سمؾاي ت و ر ت األ اد دا‬ ‫ش‬ ‫جسيع دول الع لؼ الستق‬
‫حؾر ار زه االستثس ر‬ ‫السجتسعت لتعميؼ يع بسث ب قمب التشسي وصمب ودس س ت اس دن التشسي السدت ا‬
‫ها‬ ‫ج ح الشغ م التعميس‬ ‫م‬ ‫دؼ جتسع يعتس بذك دس س‬ ‫ب لبذ ولمبذ ت ودن ج ح التشسي‬
‫ي رات الحي ة د م الش س ؽ دج ر ع دتؾػ‬ ‫تدع ي‬ ‫بكف ة و ال‬ ‫دت ا‬ ‫حقيا شسي‬ ‫السجتسع‬
‫دت ا ت‬ ‫بسد ارت غي‬ ‫خ ج ؽ د ذظت ؼ ج ه السؾارد البيئي واستش از‬ ‫عيذت ؼت و قمي اسي السخمف ت الت‬
‫الستخ ام السؾارد البيئي برؾرة سميس وإيج د الحمؾل‬ ‫د ارت دت ا‬ ‫مػ السد ارت إل‬ ‫حؾي‬ ‫م‬ ‫والعس‬
‫حقؾق األجي ل‬ ‫الح ض ت والحف ظ م‬ ‫قؾ ت الحي ة‬ ‫لمسذكالت البيئي الح لي ت وضس ن الحرؾل م‬
‫االستف دة ؽ السؾارد الظبيعي الست ح ‪.‬‬ ‫دتقبالً‬ ‫الق د‬
‫األس س رتمبي احتي ج ت الجي الح ض دون التزحي دو اإلض ار بق رة‬ ‫عش‬ ‫لتشسي السدت ا‬
‫الخ ص )‪.(Blais, 2011, 44; Atmaca, et.al, 2019, 81‬‬ ‫مبي احتي ج‬ ‫م‬ ‫األجي ل الق د‬
‫ال الجسع ريؽ االحتي ج ت البيئي واالجتس عي والتشسي االقتتر دي وه ا‬ ‫ف ؾم التشسي السدت ا‬ ‫ويدع‬
‫تزسؽ البع البيئ ت ويذس السؾارد الظبيعي "السي ةت الظ ق ت‬ ‫والت‬ ‫اليؾ دكؾ بأبع د التشسي السدت ا‬ ‫حد‬
‫ت ويتزسؽ‬ ‫الز ار ت التؾازن البيئ ت و غي السش خت والتشسي ال يفي ت والتحز ت وال ؾارث"ت والبع االجتس‬
‫ت والتف هؼ ريؽ الثق تت‬ ‫"حقؾق اإل د نت والدالم واأل ؽ البذ ؼت والسد واة ريؽ الجشديؽت والتشؾع الثق‬
‫ؽ الفق ت والسدؤولي االجتس عي لمذ ا ت والسد ل‬ ‫والرح ت و غ م الحكؼ"ت والبع اإلقتر دؼت ويذس "الح‬
‫ل ت والدؾق واإلقتر د( ز والع يم ت ‪0202‬ت ‪.)4‬‬
‫والبع‬ ‫ذت ا وه ‪ :‬البع البيئ والبع االجتس‬ ‫لتذس ثالث دبع د رئيد‬ ‫و تشؾع دبع د التشسي السدت ا‬
‫ريؽ ه ه‬ ‫حؾل الت‬ ‫وهؾ البع الت شؾلؾج ت و دتش د ر االست ا‬ ‫االقتر دؼت وهش ك ؽ دض ت بعً ا آ‬
‫ال ػ يدت ت ُحدؽ‬ ‫لمتشسي السدت ا‬ ‫البع البيئ‬ ‫م‬ ‫األبع د ضسؽ غ م ؾح ‪ .‬وي از البحج الح ل‬
‫م دس س دت ام‪.‬‬ ‫ع السؾارد البيئي الظبيعي ت واالستخ ام األ ث ل‬ ‫التع‬
‫وقتش ال اهؽ والت دصبحت حؾر اهتس م‬ ‫ؽ السؾضؾ ت الحيؾي والس س‬
‫و غ ًا ألن التشسي السدت ا‬
‫قي‬ ‫بمؾرت‬ ‫الت‬ ‫ختمف دول الع لؼ؛ ش دن دت السشغس ت ال ولي بف‬ ‫السؤسد ت التعميسي‬
‫ذ ت حت شؾان‪ :‬دتقبمش السذت ك ‪7891‬م ال ػ يع الغ ؾر األول والحقيق‬ ‫المجش الع لسي لمبيئ والت‬
‫ؤ س ات‬ ‫م السدتؾػ ال ول‬ ‫ف ؾم التشسي السدت ا‬ ‫التدعيشي ت است س‬ ‫لسف ؾم التشسي السدت ا ت و‬
‫ول الحا‬ ‫م دن اإل د ن هؾ ح اهتس م التشسي السدت ا‬ ‫ؤ س قس األرض ‪7880‬م وال ؼ دك‬ ‫ية ش‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪89‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫ع الظبيع ت والسؤ س األول لمدك ن والتشسي ‪7883‬م ال ػ د رات في ‪792‬‬ ‫شتج و تدق‬ ‫حي ة صحي‬
‫دول ت و ؤ س القس الع لس لمتشسي االجتس عي ‪7881‬مت و ؤ س األ ؼ الستح ة لمسدتؾطش ت البذ ي ‪7881‬مت‬
‫شغس اليؾ دكؾ‬ ‫دد رت إلي‬ ‫جؾه دب ج ‪0220‬مت وا لػ‬ ‫لمتشسي السدت ا‬ ‫و ؤ س القس الع لس‬
‫( تح هللا ت ‪0279‬ت ‪70‬؛ حدؽت ‪0271‬ت ‪3‬؛ زاي وآ ونت‬ ‫‪0221‬م بز ورة التعميؼ ؽ دج التشسي السدت ا‬
‫‪0271‬ت ‪.)770‬‬
‫الحقيق لمتشسي السدت ا ت ألن اإل د ن هؾ ح ك التغيي ت و خظط و شف‬ ‫حيج دن الت بي ه الس‬
‫والت بي ت‬ ‫ؾن التشسي ت و ؽ هش ا ت العالق األ قي وال دسي ريؽ التشسي السدت ا‬ ‫التشسي ت وب و ؽ دجم‬
‫ش ه التعميؼ ألن السش ه‬ ‫ال ػ د ع الس بيؽ والس تسيؽ بذؤون الت بي والتعميؼ إل دن يعي وا الشغ‬ ‫األ‬
‫شبثا ؽ احتي ج ت و تظمب ت البيئ والحي ة السع ص ة و ؽ آ ل‬ ‫الت‬ ‫حقيا ده ا‬ ‫سث دداة الت بي‬
‫ؾاج السجتسعت‬ ‫ع وسيم لمتغمب م التح ي ت والرعؾب ت الت‬ ‫وده ات السجتسع وثق ت ت اس دن السش ه‬
‫ؽ الل إ اد ؾارد بذ ي ق درة م دن ؾن دداة لمتشسي الذ م (ديخؾت‬ ‫و حقيا طسؾح الذعؾب و ظمع‬
‫‪0271‬ت ‪4‬؛ التسيس ت ‪0221‬ت ‪.)03‬‬
‫د د د وب د دديؽ التشسيد د د السد د ددت ا ت إال د دد د دكثد د د‬ ‫وإذا ا د ددت العالقد د د قؾيد د د ر د دديؽ السشد د د ه ال ارس د ددي بر د ددف‬
‫م د د د اإل د د د د ن و القت د د د‬ ‫ب دددد‬ ‫اد د ددز بذد د ددك‬ ‫ط د د د ريش د د د وبد د دديؽ ش د د د ه ال ارس د د د ت االجتس عي د د د الت د د د‬
‫ار ب ً‬
‫د ددع البيئد د د السحيظد د د بد د د د د د إطد د د ر د ددؽ العالقد د د ت الستب دلد د د ت حي د ددج يذ د ددك االهتسد د د م ب إل دد د د ن‬ ‫و ف ال د د د‬
‫الق د د ب إل د د د ن‬ ‫لدد‬ ‫ؾضد ددؾع ال ارس د د ت االجتس عي د د و حتؾاه د د ت ل ارس د د ت االجتس عي د د ب د ددت عشي د د بك د د‬
‫ي سد د‬ ‫الق د د الستع د د دة والستشؾ د د د د ريئت د د الظبيع د د واالجتس عي د د يد ددؤث‬ ‫ع د د ل و ذد ددط ل د د‬ ‫كك د د ئؽ اجتس د د‬
‫ويتأث ر س (سعي و ب هللات ‪0229‬ت ‪.)71‬‬
‫د د ددتؼ بعالق د د د اإل د د د د ن‬ ‫سش د د د ه ال ارس د د د ت االجتس عي د د د ع د د د واح د د د ة د د ددؽ دهد د ددؼ السش د د د ه ال ارسد د ددي الت د د د‬
‫د ددتؼ ب لتشسي د د ت‬ ‫ي د د ت اس د د‬ ‫ب لبيئ د د السحيظ د د ب د د و د ددأثي ه ي د د و د ددأث ه ر د د ت والتغي د د ات والسخ د د ط الت د د يح د د ث‬
‫ديزد د د بحيد د د ة اإل دد د د ن د د د الس ضد د د والح ضد د د والسد د ددتقب ت ويعد د د‬
‫واال تد د د جت والحفد د د ظ مد د د السد د دؾاردت و د ددتؼ ً‬
‫األسس ‪.‬‬ ‫ذلػ جؾه التشسي السدت ا وه‬
‫د ددؽ السفد د د يؼ والق د دديؼ ذات العالقد د د‬ ‫يد د د‬ ‫لد د د ا جد د د دن حت د ددؾػ شد د د ه ال ارسد د د ت االجتس عيد د د يتز د ددسؽ‬
‫دد د د ؼ د د د إدراك التال يد د د‬ ‫د ددؽ الس د د د رات واال ج هد د د ت البيئيد د د التد د د‬ ‫يد د د‬ ‫ب لتشسيد د د السد د ددت ا ت اسد د د يذ د ددس‬
‫مد د د‬ ‫فيد د د ت و عسد د د‬
‫عيد د د وثق ً‬
‫دي واجتس ً‬
‫ريئيد د د واقترد د د ً‬
‫ً‬ ‫لسد د د يحد د د ث د د د السجتس د ددع السحمد د د واإلقميسد د د والعد د د لس‬
‫اكد د د ر ؼ ا ج ه د د ت إيج ري د د حد ددؾ البيئ د د وض د د ورة السح غد د د مي د د وصد ددي ت وإيج د د د ر د د ائ ج ي د د ة لمسد د دؾارد‬
‫البيئي (الب ب ػت ‪0271‬ت ‪097‬؛ ب الع ل ت ‪0270‬ت ‪.)071‬‬
‫د ددؽ األهد د د ات ذات العالقد د د ب لتشسيد د د‬ ‫يد د د‬ ‫حقي د ددا‬ ‫كسد د د دن شد د د ه ال ارسد د د ت االجتس عيد د د د د ددع إلد د د‬
‫ل د د د ػ التال ي د د د ت و ش د د د إ د د د اد د د دؾاطشيؽ يسكد د ددؽ دن يتحسم د د دؾا السدد د ددئؾلي حد د ددؾ الد د ددؾطؽ والسجتسد د ددع‬ ‫السدد د ددت ا‬
‫والف د د ددؼ لمقزد د د د ي االجتس عي د د د د والبيئيد د د د السع صد د د د ةت و شسي د د د د القد د د د رة مد د د د ح د د د د‬ ‫السحمد د د د ت و د د ددؾيؽ الدد د ددؾ‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪89‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫السذ د د ددكالت وا خد د د د ذ القد د د د اراتت وإصد د د د ار األحكد د د د م جد د د د ه القزد د د د ي السع صد د د د ة والسذ د د ددكالت السحميد د د د ت وإ د د د د اد‬
‫ت ‪ 0221‬ت ‪.)73‬‬ ‫لسي (‬ ‫ؾاطشيؽ ذوػ رؤي‬
‫وب ل غؼ ؽ العالق القؾي ريؽ ش ه ال راس ت االجتس عي والتشسي السدت ا ت إال دن الؾاقع الح ل يذي‬
‫اح التعميؼ‬ ‫واال ج ه ت حؾه‬ ‫ش ول ش ه ال راس ت االجتس عي لمتشسي السدت ا‬ ‫إل وجؾد قرؾر‬
‫اذفت ؽ وجؾد قرؾر فيس‬ ‫دك ت مي دراس الخبي ػ (‪ )0278‬الت‬ ‫السختمف ب لرؾرة ال في ت وه ا‬
‫الح لي لسؾضؾ ت ؽ‬ ‫يتعما رتش ول ده ات و حتؾػ ش ه ال راس ت االجتس عي ب لس حم اإل ادي برؾر‬
‫م االهتس م رتزسيؽ ف يؼ التشسي السدت ا‬ ‫ميؾة (‪ )0279‬الت دع ت‬ ‫ح ي ت التشسي السدت ا ت ودراس‬
‫حتؾػ‬ ‫(‪ )0271‬الت اذفت ؽ وجؾد قرؾر‬ ‫الجغ افي ب لرف األول الث ؾؼت ودراس دح‬ ‫ش‬
‫ال راس ت االجتس عي ب لس حم اإل ادي فيس يتعما رتزسيؽ دبع د التشسي السدت ا ت ودراس الدي (‪)0271‬‬
‫لػ‬ ‫ش ه ال راس ت االجتس عي لتشسي الس رات واال ج ه ت حؾ التشسي السدت ا‬ ‫الت كذفت ؽ قرؾر‬
‫ال ي الرف‬ ‫و‬ ‫ال ي الس حم اإل ادي ت ودراس ص لح (‪ )0271‬الت دع ت ت ئج وجؾد ضعف‬
‫لمسؾارد الظبيعي ‪.‬‬ ‫الخ س االرت ائ ب لتشسي السدت ا‬
‫ب دػ أله ات و حتؾػ ش ه ال راس ت االجتس عي ب لس حم االرت ائي ت وق‬ ‫س د ع الب حج لمقي م رتحمي‬
‫قرؾدة‪.‬‬ ‫بذك بديط وبظ يق غي‬ ‫ش ول مػ السش ه ألبع د التشسي السدت ا‬ ‫دع ت ت ئ التحمي‬
‫دؽ السفد يؼ واأل د ر‬ ‫يد‬ ‫ج ل الت بي ‪ ,‬ج دن هش ك‬ ‫وا ج ه ت التظؾي‬ ‫وب لشغ إل السال ح الع‬
‫الت بؾؼ و ظبيق ‪ ,‬و ؽ ه ه السف يؼ‪ ،‬ف دؾم الت بيد‬ ‫م الد ح الت بؾي و م ح ا الف‬ ‫ضت فد‬ ‫الت‬
‫دؽ‬ ‫رج ج ران الرف ال ارسد ‪ ،Out Door Education‬ذلدػ السف دؾم الد ؼ يد بط بع يد‬ ‫الخمؾي دو الت بي‬
‫السف يؼ األ ػ ث الت بي التج يبي ‪ ,‬والت بي البيئي ‪ ,‬والت بي ال ذفي " ؽ ط يا الخبد ة"‪ ,‬وغي هد دؽ السفد يؼ‬
‫ؽ الفمدف ت الت بؾي ا لفمدف الب اجس ي والفمدف الظبيعي ال و دي ‪ ,‬وغي ه ؽ‬ ‫ي‬ ‫دتش ر وره إل‬ ‫الت‬
‫الفمدددف ت التد راددزت مد االهتسد م بح جد ت واهتس د ت التمسيد و يؾلد و مد ح يد التعبيد والددتعمؼ ددؽ ط يددا‬
‫(سعي و م ت ‪0272‬ت ‪.)11‬‬ ‫األ ع ل والسش خ ال يسق اط ال‬
‫م د ه د ا الشحددؾ ددؾع ددؽ التعمدديؼ السددشغؼ يددتؼ د رج ج د ران الرددف ال ارس د وي د بط رددبعض‬ ‫والت بي د الخمؾي د‬
‫از م الخبد ات التعميسيد السب دد ة التد يذد رك‬ ‫ودائس‬
‫ً‬ ‫السرظمح ت ث التعمؼ التج يب ت والتعمؼ ال ذف ‪,‬‬
‫ؾاقدف عميسيد حقيقيد وواقعيد تددؼ ب إلثد رة والتحد ؼ والتذدؾيا وروح السغد ةت ر د ت إكدد ب‬ ‫ي التال ي‬
‫ددع البيئ د‬ ‫د رات التع د‬ ‫ددؽ ضددسش‬ ‫ددؽ الس د رات الحي ي د والقدديؼ واال ج ه د ت والسع د رت الت د‬ ‫يد‬ ‫التال يد‬
‫شسي د البع د البيئ د لمتشسي د السدددت ا‬ ‫سددط اسددت ا ؛ األ د ال د ػ ق د يد د ؼ د‬ ‫ددؽ دج د العدديش د‬ ‫‪،‬‬ ‫الظبيعي د‬
‫حؾ عمؼ ال راس ت االجتس عي ل ػ ال ي الس حم االرت ائي ‪.‬‬ ‫والسي‬
‫دؾع دؽ الت بيد يددت ت ؾعيد التال يد بذدأن االسدتعس ل الحكديؼ‬ ‫لت بي الخمؾي و ًق لقد ؾس الت بيد ت هد‬
‫د دة ال ارسد ت االجتس عيد ت حيددج‬ ‫لمبيئد والسدؾارد الظبيعيد (الخددؾل ‪ .)441 ,7892 ,‬ويتس دد ذلددػ ددع طبيعد‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪89‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫ؽ الل ر دره‬ ‫و ج ال ت والت‬‫رب لم راس ت االجتس عي بجسيع و‬ ‫ع البيئ ج الً و ي اً ه ً و ً‬

‫ي ؽ السع رت والس رات والقيؼ واال ج ه ت الس غؾب ي ل ػ التال ي ‪.‬‬ ‫الستع دة يسكؽ شسي‬
‫ؾاحي الدي سي واالقتر دي واالجتس عي والثق في والعمسيد ت دنن ذلدػ‬ ‫دت‬ ‫وإذا ك ن السجتسع دائؼ التغي‬
‫ي د ؾ الس رس د دن خ د ج إل د البيئ د و تر د ر د و دددتفي ددؽ إ ك د و ر د دره ت و ح د ول دن ؾج د ؾ ً د ددؽ‬
‫الت د ابط واال ر د ل والت د ردديؽ د ذددظت و مددػ اإل ك د ت والسر د در الست ح د د البيئ د ت وه د ا يعش د دن ددع‬
‫وآ ونت‪7882‬ت‪.)721‬‬ ‫الحؾاجز ريؽ الس رس والسجتسع و ؾج ريش س قشؾات ا ر ل حقيقي (المق‬
‫دبي د د دس د د ة الشذ د د ط ت‬‫وه د د ا د د د ددؾ ه الت بي د د الخمؾي د د والسخيس د د ت الس رسد ددي الت د د ع د د وا د دً ا ج ي د دً ا دد د ً‬
‫الس رس د ددي ت وهد د د الي د ددؾم خز د ددع إل د د د دة أكيد د د ه كؾس د دديم بؾيد د د حتد د د ك د د د الس د ددؾق د د د جسي د ددع د حد د د‬
‫طبيعيد د د‬
‫ً‬ ‫جد د د الً‬‫صد د د ًئب إذ دن الت بيد د د الخمؾيد د د د ددؾ‬ ‫همد د د ت وإن هد د د ا اال جد د د ه يعد د د ا ج ًهد د د‬ ‫العد د د لؼ وبدد د د‬
‫ل ددتعمؼ كيفيد د التع د د ددع اآل د د يؽت ولسس رسد د األ د د‬‫ائعد د‬
‫قؾيد د لعسميد د التعم دديؼت كسد د د د د عد د ك ً د د ر ً‬
‫ودا ًعد د ً‬
‫عيذ جس عي ت ولتشسي اال تس د م الشفس( قب ت ‪0277‬ت ‪.)791‬‬ ‫والعظ‬
‫د رج‬ ‫تشؾ د د الظبيعد‬ ‫ذي إلد ييد م التال يد بأ ذدظ عميسيد‬
‫اسع ت وه‬
‫لت بي الخمؾي ع ف ؾ ً و ً‬
‫مد سدبي السثد لت‬ ‫حج ات الفرؾل ال راسي ت و تددؼ هد ه األ ذدظ ب لسغد ة وروح التحد ػت و دؽ مدػ األ ذدظ‬
‫األلع ب الخمؾي ت والتعمؼ ؽ البيئ ت والعس السي ا ت والتعمؼ التج يب ت ويسكشش القؾل دن الت بيد الخمؾيد هد دػ‬
‫ك د ن يسكددؽ دن يح د ث في د الددتعمؼ ددؽ ددالل التج ب د السب د د ة د رج قيددؾد ريئ د الفر د ال ارس د ذات الج د ران‬
‫األربعد ت حددت إدد ات السعمددؼ و ؾجي د ت ويبد د الددتعمؼ الخمددؾػ بسجد د دن يتخظد التال يد دردؾاب الفرد ال ارسد ت‬
‫سد يثيد ا تبد ه ؼ و زدؾل ؼ ورغبدت ؼ د االست ذد تت والبحدجت والتأ د ت‬ ‫حيج ب د الحغت ؼ السب د ة لألدي‬
‫توؽ‬ ‫دو س‬ ‫ؽ السسكؽ دن ؾن قري ة األج ت ق دتغ ق سس دق ئا دو رف س‬ ‫واأل ذظ الخمؾي‬
‫خدديؼ دو عدددك ت دو ق د دددتغ ق دسددبؾ ً ا د الً ‪)Buzkurt,2021,184‬‬ ‫السسكددؽ دن ددتؼ د ليم د واح د ة د‬
‫;‪(Becker et al.,2017, 485‬‬
‫ذد‬ ‫م د (‪ )71‬سددبع‬ ‫اإلحد د س بسذددكم البحددج ددؽ ددالل يي د م الب حددج ر ارس د اسددتظالعي‬ ‫وق د د ش د‬
‫عمسد و عمسد لم ارسد ت االجتس عيد ب لس حمد االرت ائيد ت دع د ت ت ئج د دن(‪ )%83‬ددؽ يشد ال ارسد يؤاد ون‬
‫ً‬
‫م ضعف يد ال يد الس حمد االرت ائيد حدؾ د ارسد ال ارسد ت االجتس عيد وي جعدؾن ذلدػ إلد صدعؾب السد دة‬
‫مد‬ ‫واحتؾائ د مد اددؼ ه ئد ددؽ السعد رت والسعمؾ د ت الج د ت والتد ُيدددتخ م ي د طد ق د ريس قمي يد ق ئسد‬
‫دمبي ل د ػ‬ ‫اإللق د والتمقدديؽ ددؽ ج ددب السعمددؼ والحفددع واالسددتغ ر ددؽ ج ددب التال ي د ؛ األ د ال د ػ اددؾن ً‬
‫ؾقف د سد ً‬
‫التال ي د حددؾ عمددؼ ال ارس د ت االجتس عي د وددددع هؼ برددعؾبت وجعم ددؼ ال يقبمددؾن م د د ارسددت ت ويتفددا ذلددػ ددع‬
‫د ريس ال ارسد ت‬ ‫ددأثي اسددت ا يجي د ارسد الح لد د‬ ‫تد ئ د ارسد سددعي (‪ )0202‬التد هد ت إلد التعد ت مد‬
‫حدؾ حدب السد دة والتحردي لد ػ التال يد بظد الدتعمؼ ب لس حمد اال اديد ت ود ارسد‬ ‫شسي السي‬ ‫م‬ ‫االجتس عي‬
‫شسي ال ا ات الستع دة واال ج ه حؾ‬ ‫مي استخ ام الفيس رؾك‬ ‫حس ان (‪ )0278‬الت ه ت التع ت م‬
‫ب الحكديؼ(‪ )0279‬التد هد ت التعد ت مد‬ ‫دة ال راس ت االجتس عي ل ػ ال ي الس حم االرت ائي ت ودراس‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪89‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫شسي السف يؼ الجغ افي و رات التف ي التأ م‬ ‫السحدؽ (‪)AB‬‬ ‫مي ريس وح ة رسس رتقشي ال ت ب ُ‬
‫والسي حؾ الس دة لد ػ ال يد الردف الخد س االرتد ائ ت ود ارسد دردؾ غدشؼ (‪ )0279‬التد هد ت التعد ت مد‬
‫شسيد السفد يؼ الجغ افيد و د رات‬ ‫د ريس ال ارسد ت االجتس عيد د‬ ‫ميد اسدت ا يجي رد يؾدػ (‪ )Pdeode‬د‬
‫حدؾ السد دة لد ػ ال يد الرددف األول الستؾسددطت ود ارسد يؾسددف (‪ )0271‬التد هد ت‬ ‫التف يد الجغ ا د والسيد‬
‫شسيد بعدض الس د رات‬ ‫مد‬ ‫د ريس ال ارسد ت اإلجتس عيد‬ ‫مي إست ا يجي ( د زاوج دد رك) د‬ ‫التع ت م‬
‫حدؾ السد دة لد ؼ ال يد الس حمد اإلرت ائيد ت ولقد دكد ت هد ه ال ارسد ت مد ضدعف يد التال يد‬ ‫الحي ي والسي‬
‫حؾ دة ال راس ت االجتس عي ‪.‬‬
‫م دن ه ا البع ال يحغ‬ ‫ق ا فا (‪ )%117‬ؽ د اد العيش‬ ‫د فيس يتعما ب لبع البيئ لمتشسي السدت ا‬
‫م د ه د ا البع د ب لرددؾرة ال في د ؛‬ ‫د م ايددز السددش‬ ‫ب هتس د م قرددؾد يتش سددب ددع دهسيت د ت وي جعددؾن ذلددػ إل د‬
‫ددع‬ ‫األ د الد ػ يدددتمزم التحد ر دؽ القؾالددب التقمي يد لمسشد ه ال ارسددي ت لسؾاكبد السدددتج ات السجتسعيد الستؾا قد‬
‫د ؾ إل د وعيفي د‬ ‫ال ؤي د الت بؾي د لمسجتسددعت والتؾج د حددؾ د د ي ة التؾج د ت الح يث د والسع ص د ة لمسش د ه الت د‬
‫د ي رسدؾهت وضد ورة الدتعمؼ دؽ دالل‬ ‫الحي ة الؾاقعي ليذع التال ي بأهسيد وييسد‬ ‫وض ورة ظبيق‬ ‫السع‬
‫ب د ة‪.‬‬ ‫ور التال ي بخب ات عميسي‬
‫مذكلة البحث‪:‬‬
‫ش د د ول ش د د ه ال ارسد د د ت االجتس عي د د ب لس حمد د د‬ ‫د د وج د ددؾد قرد ددؾر د د د‬ ‫د ددتمخص ذد ددكم البح د ددج الح د د ل‬
‫ال ي د د الس حم د د اإلرت ائي د د حد ددؾ عمد ددؼ‬ ‫ي دد‬ ‫االرت ائي د د لمبع د د البيئ د د لمتشسي د د السدد ددت ا ت ووجد ددؾد ضد ددعف د د‬
‫و ذ د ددعب واثد د د ة د د د‬ ‫ش د د د ل ثد د د ة ؾض د ددؾ‬
‫ال ارسد د د ت االجتس عيد د د ت غد د د ًا لر د ددعؾب السد د د دة و ف د ددؾر التال يد د د‬
‫ددؽ الدد دؤال‬ ‫حتؾيد د ددؽ عمؾ د د ت غيد د وعيفيد د د د حيد د ؼ؛ و ددؽ ث ددؼ ددنن البح ددج الحد د ل يد ددع لإج بد د‬
‫الد د ئيس التد د ل ‪ :‬مـــا فاعليـــة برنـــامج فـــى التربيـــة الخلؽيـــة لتنميـــة البعـــد البيئـــى للتنميـــة المدـــتدامة والميـــل‬
‫نحؽ تعلػ الدراسات االجتماعية لدى تالميذ المرحلة اإلبتدائية؟ ال ػ يتف ع ش األسئم اآل ي ‪:‬‬
‫الت يجب إكد ر لتال ي الس حم االرت ائي ؟‬ ‫كؾ ت البع البيئ لمتشسي السدت ا‬ ‫‪.7‬‬
‫حدؾ عمدؼ‬ ‫والسيد‬ ‫د الت بيد الخمؾيد لتشسيد البعد البيئد لمتشسيد السددت ا‬ ‫التردؾر السقتد ح لب د‬ ‫‪.0‬‬
‫ال راس ت االجتس عي ل ػ ال ي الرف الخ س اإلرت ائ ؟‬
‫ل د ػ ال ي د‬ ‫شسي د البع د البيئ د لمتشسي د السدددت ا‬ ‫السقت د ح د الت بي د الخمؾي د د‬ ‫مي د الب د‬ ‫‪ .4‬د‬
‫الرف الخ س اإلرت ائ ؟‬
‫حددؾ عمددؼ ال ارس د ت االجتس عي د ل د ػ‬ ‫شسي د السي د‬ ‫السقت د ح د الت بي د الخمؾي د د‬ ‫مي د الب د‬ ‫‪ .3‬د‬
‫ال ي الرف الخ س اإلرت ائ ؟‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪89‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫فروض البحث‪:‬‬
‫جسؾ د البحدج‬ ‫دتؾؼ دالل (‪ )α≤0.01‬ريؽ تؾسظ درجد ت التال يد‬ ‫‪" .7‬يؾج ق دال إحر ًئي‬
‫ش‬
‫ككد و د دبعد ده الف عيد‬ ‫د التظبيقديؽ القبمد والبعد ؼ ال تبد ر ؾاقددف البعد البيئد لمتشسيد السدددت ا‬
‫لر لح درج ت التظبيا البع ػ"‪.‬‬
‫جسؾ د البحدج‬ ‫دتؾؼ دالل (‪ )α≤0.01‬ريؽ تؾسظ درجد ت التال يد‬ ‫‪" .0‬يؾج ق دال إحر ًئي‬
‫ش‬
‫حددؾ عمددؼ ال ارسد ت االجتس عيد ككد و د دبعد ده الف عيد‬ ‫د التظبيقدديؽ القبمد والبعد ؼ لسقيد س السيد‬
‫لر لح درج ت التظبيا البع ػ"‪.‬‬
‫حدود البحث‪:‬‬
‫م ‪:‬‬ ‫اقتر البحج الح ل‬
‫الفر األول دؽ العد م ال راس ‪0200/0207‬م‪.‬‬ ‫‪ .7‬الح ود الز ي ‪ :‬ؼ ظبيا البحج‬
‫دؽ ال يد الردف الخد س اإلرتد ائ بس رسد عبد س‬ ‫جسؾ د‬ ‫‪ .0‬الح ود السك ي ‪ :‬ؼ ظبيا البحج مد‬
‫دهؼ (‪ )43‬مسي ً ا و مسي ة‪.‬‬ ‫العق د االرت ائي السذت ا بسح غ اإلسس يمي ت رمغ‬
‫ج يدب‬ ‫مد‬ ‫‪ .4‬الح ود السؾضؾعي ‪ :‬اقتر ه ا البحج م البع البيئد لمتشسيد السددت ا ت اسد اقترد‬
‫ميت ‪.‬‬ ‫ؽ‬ ‫ر )ت لمتأك‬ ‫السقت ح (السؾارد الظبيعي‬ ‫ؽ وح ات الب‬ ‫الؾح ة األول‬
‫منهج البحث‪:‬‬
‫الؾص د ددف التحميمد د د‬ ‫م د د اس د ددتخ ام الس د ددش‬ ‫د د ض د ددؾ طبيعد د د البح د ددجت و وض د د ا تسد د د البح د ددج الحد د د ل‬
‫د د ددح األدري د د د ت والبح د ددؾث الدد د د بق ت وإ د د د اد ق ئس د د د‬ ‫د د د ض ذ د ددكم البح د ددجت و ؾضدد دديح جؾا ب د د د ت و شد د د‬ ‫ددد‬
‫الت د د د يجد د ددب شسيت د د د ل د د د ػ ال ي د د د الس حم د د د االرت ائي د د د ت والسد د ددش‬ ‫كؾ د د د ت البع د د د البيئ د د د لمتشسي د د د السدد د ددت ا‬
‫د د د د د ا تيد د د د د ر جسؾ د د د د د البح د د د ددجت وض د د د ددبط الستغيد د د د د اتت وإجد د د د د ا‬ ‫التج يبد د د د د ذو التر د د د ددسيؼ د د د د ددب التج يبد د د د د‬
‫ضد د د البح د ددج والتؾصد د د إلد د د‬ ‫السع لجد د د ت اإلحرد د د ئي لبي د د د ت و تد د د ئ البح د ددج ر د د د ت التحق د ددا د ددؽ ص د ددح‬
‫الق ار اإلحر ئ السالئؼ بذأ س ‪.‬‬
‫الترميػ التجريبي للبحث‪:‬‬
‫ر د ددسيؼ السجسؾ د د د الؾاحد د د ة ذات القيد د د س القبمد د د والبعد د د ػ لسجسؾ د د د ال ارسد د د ‪,‬‬ ‫اس د ددتخ م البح د ددج الحد د د ل‬
‫بظتيؽ ‪t-Test pairs‬‬ ‫واال تب ر اإلحر ئ األ دب لمترسيؼ هؾ ا تب ر الشدب الت ئي لعيشتيؽ‬
‫أدوات ومؽاد المعالجة التجريبية‪:‬‬
‫الت بي الخمؾي السقت ح‪(.‬إ اد الب حج)‬ ‫‪ .7‬ر‬
‫‪ .0‬ا تب ر ؾاقف البع البيئ لمتشسي السدت ا ‪(.‬إ اد الب حج)‬
‫حؾ عمؼ ال راس ت االجتس عي ‪(.‬إ اد الب حج)‬ ‫‪ .4‬قي س السي‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪89‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫تحديد مرطلحات البحث‪:‬‬

‫التزم البحج الح ل ب لتع يف ت اإلج ائي اآل ي ‪:‬‬
‫‪ .7‬التربية الخلؽية‪Outdoor Education :‬‬
‫ؼ بأ ذد د ددظ‬ ‫ب د د د د ة د د ددؽ د د ددالل يي د د د‬ ‫د د د ور التال ي د د د بخب د د د ات عميسي د د د‬ ‫د د ددؾع د د ددؽ الت بي د د د ي اد د ددز م د د د‬
‫د د د رج حج د د د ات الفر د د د ال ارس د د د ت و تدد د ددؼ ه د د د ه األ ذد د ددظ‬ ‫ؾاقد د ددف عميسي د د د حقيقي د د د‬ ‫تشؾ د د د د د د‬ ‫عميسي د د د‬
‫ب لسغ د د د ة وروح التحد د د د ػت د د ددؽ دجد د د د االس د د ددتعس ل الحك د د دديؼ لمبيئد د د د والسد د د دؾارد الظبيعيد د د د و شسيد د د د البعد د د د البيئد د د د‬
‫حؾ عمؼ ال راس ت االجتس عي ل ػ ال ي الرف الخ س اإلرت ائ ‪.‬‬ ‫والسي‬ ‫لمتشسي السدت ا‬
‫‪ .0‬البعد البيئي للتنمية المدتدامة‪Environmental Dimension of Sustainable Development :‬‬
‫الد ؼ ي ددتؼ بنكدد ب التال يد السعد رت والس د رات والقدديؼ واال ج هد ت البيئيد التد‬ ‫دحد دبعد د التشسيد السدددت ا‬
‫ع ت و ؾعيف د لرد لح اإل دد نت‬ ‫وحدؽ التع‬‫الحف ظ م السؾارد الظبيعي ت واالستخ ام األ ث ل ت ُ‬ ‫تسث‬
‫مي د‬ ‫دون اإل ددالل بسكؾ د ت الشغ د م البيئ د ت دو إ ددالت الس دؾارد البيئي د واسددتش از ت ويق د س ب ل رج د الت د يحر د‬
‫ال راس الح لي ‪.‬‬ ‫السع‬ ‫قي س البع البيئ لمتشسي السدت ا‬ ‫التال ي‬
‫الميل نحؽ تعلػ الدراسات االجتماعية‪Tendency towards Learning Social Studies :‬‬ ‫‪.3‬‬
‫د ددؽ ار ي د د ح ؼ حد ددؾ د د دة ال ارس د د ت‬ ‫عب د د‬ ‫حرد ددم اسد ددتج ب ت ال ي د د الرد ددف الخ د د س االرت د د ائ الت د د‬
‫ؼ ب أل ذ د د ددظ‬ ‫ت واس د د ددتست‬ ‫ؾض د د ددؾ‬ ‫ؼ ورغب د د ددت ؼ د د د د د ارس د د د‬ ‫االجتس عيد د د د ت ود د د ددعؾرهؼ بأهسيت د د د د ت واهتسدد د د‬
‫قيد د د س السيد د د السعد د د د د د‬ ‫مي د د د التال يد د د د د د‬ ‫والس د د د م الس بظد د د رت ريدد د د ت ويقد د د س ب ل رجد د د التد د د يحرد د د‬
‫ال راس الح لي ‪.‬‬
‫إجراءات البحث‪:‬‬
‫وض ت ؼ ا ب ع الخظؾات اآل ي ‪:‬‬ ‫ؽ دسئم البحج وا تب ر صح‬ ‫لإج ب‬
‫التد يشبغد إكدد ر لتال يد الس حمد اإلرت ائيد ت ددؽ‬ ‫‪ .7‬إ د اد ق ئسد بسكؾ د ت البعد البيئد لمتشسيد السدددت ا‬
‫الل دراس ‪:‬‬
‫‪ -‬األدري د ت وال ارس د ت والبحددؾث الد د بق الستعمق د ب لتشسي د السدددت ا ت وذلددػ لالسددتف دة ش د د إ د اد‬
‫ال راس الشغ ي والتج يبي ‪.‬‬
‫ر ئص سؾ ال ي الس حم اإلرت ائي ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫التد د يشبغد د إكدد د ر لتال يد د الس حمد د‬ ‫ب ئيد د بسكؾ د د ت البعد د البيئد د لمتشسيد د السد ددت ا‬ ‫‪ -‬إ د د اد ق ئسد د‬
‫اإلرت ائي ت و ض م جسؾ ؽ السحكسيؽ‪ ,‬و ع يم و ًق آلرائ ؼ العمسي و قت ح ؼ السش سب ‪.‬‬
‫‪ -‬التؾص د إل د الق ئس د الش ئي د لسكؾ د ت البع د البيئ د لمتشسي د السدددت ا الت د يشبغ د إكد د ر لتال ي د‬
‫الس حم اإلرت ائي ‪.‬‬
‫ت ؽ الل ح ي ‪:‬‬ ‫‪ .0‬رش الترؾر السقت ح لمب‬
‫‪.‬‬ ‫‪ 7/0‬مدف الب‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪89‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫ت ؽ الل ح ي ‪:‬‬ ‫‪ 0/0‬االط ر الع م لمترؾر السقت ح لمب‬

‫‪.‬‬ ‫لمب‬ ‫‪ -‬األه ات الع‬
‫التد يشبغد إكدد ر‬ ‫كؾ د ت البعد البيئد لمتشسيد السدددت ا‬ ‫السقتد ح‪ :‬ذددتسالً مد‬ ‫حتددؾؼ الب د‬ ‫‪-‬‬
‫لتال ي الس حم اإلرت ائي ‪.‬‬
‫‪ -‬است ا يجي ت وط ق الت ريس ودس ليب السش سب ‪.‬‬
‫ح ي األ ذظ السش سب ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬الؾس ئ التعميسي و ر در التعمؼ‪.‬‬
‫‪ -‬دس ليب التقؾيؼ السش سب ‪.‬‬
‫صؾر الش ئي ‪.‬‬ ‫ب ا السش ه ووضع‬ ‫م‬ ‫ض‬ ‫ؽ ط يا‬ ‫‪ 4/0‬ضبط الب‬
‫مد د ‪" :‬األهد د ات‪,‬‬ ‫رد د ) بحي ددج ذ ددتس‬ ‫‪ .4‬إ د د اد الؾحد د ة األولد د وبش ئ د د فر دديمي (السد دؾارد الظبيعيد د د د‬
‫السحتؾؼ‪ ,‬ط ائا الت ريس ودس ليب ‪ ,‬الؾس ئ التعميسي ‪ ,‬األ ذظ ‪ ,‬دس ليب التقؾيؼ"‪.‬‬
‫‪ .3‬إ اد دلي السعمؼ ( جع الؾح ة)‪.‬‬
‫حقيا ده ا ت ؽ الل ‪:‬‬ ‫الت بي الخمؾي‬ ‫السقت ح‬ ‫مي الب‬ ‫ؼ‬ ‫‪ .1‬يي س‬
‫حؾ عمؼ ال راس ت االجتس عي ‪.‬‬ ‫‪ -‬إ اد ا تب ر ؾاقف البع البيئ لمتشسي السدت ا ت و قي س السي‬
‫ؽ صالحيت س ‪.‬‬ ‫ؽ الد دة السحكسيؽ لمتأك‬ ‫جسؾ‬ ‫ض اال تب ر والسقي س م‬ ‫‪-‬‬
‫ج يب اال تب ر والسقي س لتح ي ص ق س وثب س ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫البحج ؽ ال ي الرف الخ س اإلرت ائ ‪.‬‬ ‫‪ -‬ا تي ر جسؾ‬
‫البحج قبمي لتح ي السدتؾي ت القبمي ‪.‬‬ ‫جسؾ‬ ‫ظبيا اال تب ر والسقي س م‬ ‫‪-‬‬
‫البحج‪.‬‬ ‫جسؾ‬ ‫ريس الؾح ة التج يبي السخت رة لمتال ي‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬إ دة ظبيا اال تب ر والسقي س بع ي ‪.‬‬
‫ضؾ ذكم البحج و وض ‪.‬‬ ‫دجي الشت ئ و ع لجت و فدي ه‬ ‫‪-‬‬
‫ضؾ فدي الشت ئ ‪.‬‬ ‫ق يؼ التؾصي ت والسقت ح ت‬ ‫‪-‬‬
‫أهداف البحث‪:‬‬
‫‪:‬‬ ‫ميت‬ ‫ؽ‬ ‫الت بي الخمؾي ت والتأك‬ ‫قت ح‬ ‫ي ت البحج الح ل إل إ اد ر‬
‫ل ػ ال ي الس حم االرت ائي ‪.‬‬ ‫‪ .7‬شسي البع البيئ لمتشسي السدت ا‬
‫حؾ عمؼ ال راس ت االجتس عي ل ػ ال ي الس حم االرت ائي ‪.‬‬ ‫‪ .0‬شسي السي‬
‫أهمية البحث‪:‬‬
‫‪:‬‬ ‫سثمت دهسي البحج‬
‫الؾاجب إكد ب لتال ي الس حم اإلرت ائي ‪.‬‬ ‫‪ .7‬ق يؼ ق ئس ب لبع البيئ لمتشسي السدت ا‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪89‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫حددؾ عمددؼ‬ ‫والسي د‬ ‫قت د ح د الت بي د الخمؾي د لتشسي د البع د البيئ د لمتشسي د السدددت ا‬ ‫‪ .0‬ق د يؼ رددؾر لب د‬
‫ال راس ت االجتس عي ل ػ ال ي الس حم االرت ائي ‪.‬‬
‫ل ػ ال ي الس حم االرت ائي ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ق يؼ ا تب ر ؾاقف لقي س البع البيئ لمتشسي السدت ا‬
‫ال ي الس حم االرت ائي حؾ عمؼ ال راس ت االجتس عي ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ق يؼ قي س لقي س ي‬
‫ختمدف‬ ‫لد ػ التال يد د‬ ‫شسي دبع د التشسي السدت ا‬ ‫ؾ إل‬ ‫‪ .1‬ؾاكب اال ج ه ت الت بؾي الح يث الت‬
‫الس اح ال راسي ‪.‬‬
‫حؾ عمؼ ال راس ت االجتس عي لد ػ‬ ‫والسي‬ ‫شسي دبع د التشسي السدت ا‬ ‫‪ .1‬يسكؽ االست د د ر ا البحج‬
‫عميسي ح يث و بت ة ا لت بي الخمؾي ‪.‬‬ ‫ؽ الل ر ا‬ ‫التال ي‬
‫اإلطار النعري والدراسات الدابقة‪:‬‬
‫ح ددؾ عمدددؼ ال ارس د د ت‬ ‫والسي د د‬ ‫شسيد د البع د د البيئ د د لمتشسيد د السد ددت ا‬ ‫لسد د ا د د ن البحدددج الحد د ل ي د د ت إل د د‬
‫د د د الت بي د د د الخمؾي د د د ؛ ل د د د ا د د ددنن اإلط د د د ر‬ ‫د د ددؽ د د ددالل ر د د د‬ ‫االجتس عي د د د ل د د د ػ ال ي د د د الس حم د د د اإلرت ائي د د د‬
‫ح د د ددؾ عم د د ددؼ‬ ‫د د ددؽ‪ :‬الت بيد د د د الخمؾيد د د د ت والتشسيد د د د السد د د ددت ا ت والسيد د د د‬ ‫الشغد د د د ؼ لمبح د د ددج شد د د د ول ؾض د د د ً‬
‫ديح ل د د د د‬
‫ال راس ت االجتس عي ‪.‬‬
‫أوالً ‪ :‬التربية الخلؽية‪Outdoor Education :‬‬
‫يس ت وإلد د د ر يد دؽ الفالسدف والعمسد‬ ‫عؾد ج ور د ة الت بيد الخمؾيد إلد د د ر درسدظؾ ود الطدؾن قد ً‬
‫و ش ؼت لؾكت و وب ت وبيدت لؾزػ ح يثً (‪.(Yıldırım& Akamca, 2017,2‬‬
‫وقد ع د رددظمح الت بي د الخمؾي د د دوائ د األربعيش د ت ددؽ الق د ن الس ضد ت لإد د رة إل د الت د ريس والددتعمؼ‬
‫عمؼ د ز لمتال ي )‪. (Yasim, et al, 2020, 462‬‬ ‫الم ان يدتخ ن البيئ الظبيعي لتحقيا ت ئ‬
‫ثد السخيس ت(السعددك ات) الخمؾيد السشغسد‬ ‫د ؽ األ ذدظ السشفردم‬ ‫و جع ر اي ت الت بي الخمؾي إل‬
‫الؾالي ت الستح ة‪ ,‬ودورب ‪ ,‬و يؾزيمش ا‪.‬‬ ‫الق ن الت سع ذ ‪ ,‬وب اي الق ن العذ يؽ‬
‫ددما الرددخؾر والتجد يف واإلبحد ر‬ ‫ثد‬ ‫ددؽ األ ذددظ ال ذدفي الب يد‬
‫وو ًقد لألدريد ت ددنن ظبيدا جسؾ د‬
‫ئسد مد السغد ةت ريشسد ُيف دؼ الدتعمؼ‬
‫مؾيد ق ً‬
‫ً‬ ‫عميسد‬
‫ً‬ ‫و دما الجبد ل ورادؾب القدؾارب وسدب ق الحبد ل ‪ ...‬إلد‪،‬ت ُيعد‬
‫اجعد‬ ‫الخمؾػ الس رس م د ذلػ التعمؼ ال ػ يح ث رج الس رس وهدؾ ردظمح حد يج د ً‬
‫دبي ؾجدؾد د‬
‫ش جيد‬ ‫البيئ السحمي ت وهدؾ يذدس د ذدظ‬ ‫ريس ج يب لتعميؼ التال ي‬ ‫األدري ت الت بؾي ت حيج ُيع‬
‫ؾاقدع ثد السعد رض‬ ‫د رج حجد ة ال ارسد ت د‬ ‫بظ ب لسش ه ال ارسدي و تسسد ل د ت ويدتؼ شفيد هد ه األ ذدظ‬
‫واأل كؽ الت ريخي والست حف والح ائا‪...‬إل‪Williams & Wainwright, 2016; Palavan & Atabay, ،‬‬
‫)‪(Harper & Webster, 2017; 2016‬‬
‫ولقد د د د ت د ددح والشجد د ر(‪0224‬ت ‪ )771 -771‬الت بيد د الخمؾيد د بأ د د ‪ :‬عم دديؼ ق ددؾم بد د الس رسد د د د رج‬
‫ج د ل الددتعمؼت ددؽ ددالل‬ ‫ش ص د البيئ د الظبيعي د واالجتس عي د وسدديم إلث د ا‬ ‫الفرددؾل ال ارسددي ت و دددتخ م في د‬
‫ال حالت دو االهتس م بسغ ه الظبيع والشب ت وغي ه ؽ عؾاه الحي ة‪.‬‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪88‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫رج حج ات ال راس ‪ ,‬ودائس ً د حدؾؼ‬ ‫سعي ت و م (‪0272‬ت‪ )11‬بأ ‪ :‬ؾع ؽ التعميؼ السشغؼ يتؼ‬ ‫و‬
‫ؾاق ددف عميسيد د تد ددؼ ب إلثد د رة والتحد د ؼ‬ ‫بد د ات تعمقد د بد د ل حالت الخمؾيد د والتد د يذد د رك ي د د الستعمس ددؾن د د‬
‫والسغ ة‪.‬‬
‫ددؽ‬ ‫يد‬ ‫مد‬ ‫ددؽ كؾ د جد د رحددالت كذددفي عتسد‬ ‫يتزددح سد قد م كيددف ظددؾر ف ددؾم الت بيد الخمؾيد‬
‫مد التحد ػ والسغد ةت إلد كؾ د دؾع دؽ الت بيد ددت ت حقيدا دهد ات عميسيد‬ ‫األ ذظ الال ش جي الق ئسد‬
‫رج حج ات‬ ‫ؽ األ ذظ التعميسي الستشؾ‬ ‫ؽ الل يي م التال ي بع ي‬ ‫بظ ب لسش ه ال راسي و كسم ل‬
‫الفرؾل ال راسي ‪.‬‬
‫ؽ الل ق ا ة قرد دو قد يؼ حتدؾػ ي د ت‬ ‫ح يق الس رس‬ ‫و ؽ السسكؽ دن تؼ د ذظ الت بي الخمؾي‬
‫د رج الفر د‬ ‫ددؽ الظبيع د ت و د بعددض األحي د ن ددؽ السسكددؽ د د التال ي د‬ ‫إل د إيج د د د ثم د لألدددك ل ال ش سددي‬
‫ددؽ الس رسد د ت دو الستد د حف دو السال ددب دو الغ بد د تت ألدا‬ ‫مع ددب الس رسد د ت دو الحد د ائا الق يبد د‬ ‫ال ارسد د ت د د‬
‫الفر ال راس ت س يثي دا عيت ؼ لمتعمؼت و ش د‬ ‫بعض األ ذظ التعميسي الت ا ن ؽ السسكؽ القي م ر دا‬
‫يش ؽ ب ت عيؽت ق يح ث ذلػ الفر قمي ًي بنحز ر السعمؼ ل ه العيشد دا د‬ ‫م سبي السث ل د‬
‫ميد و ذددؾيًق لمتال بد إذا ا يحددت الف صد ل ددؼ لمقيد م رد لػ د شد‬ ‫ختمفد ودكثد‬
‫ً‬ ‫الفرد ت ول ددؽ األ د يرددبح‬
‫الس رس ت ؽ الل االست ذ تت حيج يع التعمؼ ب الكتذ ت ؽ د جح الظ ق السالئسد لمدتعمؼ الخمدؾػت وفيد يدتؼ‬
‫ددشح الف صد لمتال يد لمؾصددؾل إلد اإلج بد ت بأ فدد ؼ ددؽ ددالل الحغد ؼ السب دد ة لألدددي ب سددتخ ام جسيددع‬
‫الل السؾقف التعميس )‪. (Broda, 2011, 11-12‬‬ ‫حؾاس ؼت س يزي دا عي االً ؽ السعمسيؽ والتال ي‬
‫و بط الت بي الخمؾي بسج الت ثالث ه ‪" :‬ال ات‪ ,‬اآل يؽ‪ ,‬البيئ الظبيعي "ت و تشؾع العالقد رديؽ السجد الت‬
‫شسيد هد ت دو‬ ‫مد‬ ‫لمت بي الخمؾيد‬ ‫‪ ,‬فيسكؽ م سبي السث ل دن يؤا ر‬ ‫آل‬ ‫الثالث و ختمف ؽ ر‬
‫ت الترد ت‬ ‫د رة العسد الجسد‬ ‫ددع اآل د يؽت‬ ‫د رة التع د‬ ‫ددؽ هد ه األهد ات‪ " :‬د رة حد السذددكالتت‬ ‫دكثد‬
‫ددالل‬ ‫حددؾ السخد ط ة و بد الخددؾتت الحس يد ال ا يد‬ ‫د السؾاقددف الظ رئ د واألز د تت اال جد ه اإليج د ر‬ ‫اإليجد ر‬
‫رة القي دة" (سعي و م ت ‪0272‬ت ‪.)12‬‬ ‫السؾاقف السختمف ت‬
‫مددد‬ ‫و تد د دديح الت بي د د د الخمؾي د د د الف ص د د د د د د د م التال ي د د د ل ارس د د د ددد د ددك ل الت ب د د د ت والتظد د ددؾرات الجيؾلؾجي د د د‬
‫الظبيعد د د ت و ظبيق د د د رؾاس د ددظ التج بد د د والسذد د د ه ة الؾاقعيد د د ت د د د السقد د د لع والحفد د د والسحد د د ج ت األ د د د الد د د ػ‬
‫يجعم د د د دكثد د د تعد د د وثب ًد د د ورس د ددؾ ً د د د العقد د د ت كسد د د دن حظد د د رصد د د الج د ددؾت التد د د يقيس د د د التال يد د د د د د‬
‫السخد دديؼت فد ددتح د دد د ؼ ي د د اً ج يد د دً ا ثي د د ًا دد د د ًي د ددؽ ي د د ديؽ ال ارسد د د والبحد ددجت والشذد د د ط ت الت د د يس رسد د د‬
‫دد‬ ‫م د د العمد ددؾم الظبيعي د د واقعي د د و ب د د ة سمي د د ال يسكد ددؽ دن تد ددؾ‬ ‫بي د د األسد ددس كت زد ددف‬ ‫التال ي د د د د‬
‫ق د د د ت ال د د د رس دو السكتب د د د ت‪ .‬ك د د د لػ د ارس د د د غد د ددؼ ي د د د ه الذ د د د بت واليش د د د ريعت واآلب د د د رت م د د د الظبيع د د د د د د‬
‫ديح د د د ددؽ الخب د د د د ات العمسي د د د د د د د د الجغ افي د د د د وال يسي د د د د ت والظبيع د د د د ت‬
‫السعدد د د ددك اتت فد د د ددتح ي د د د د ا ً ك د د د د الً دد د د د ً‬
‫والرح ت والتعقيؼ ‪ ...‬ال‪ ( ،‬قب ت‪0277‬ت ‪.)787-782‬‬
‫از م اآل ‪:‬‬ ‫يتزح س سبا دن الت بي الخمؾي‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪88‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫رج حج ات الفرؾل ال راسي ‪.‬‬ ‫‪ -‬ح وث التعمؼ‬

‫ب د ة‪.‬‬ ‫ور التال ي بخب ات عميسي‬ ‫‪ -‬ح وث التعمؼ ؽ الل‬
‫حي ة التال ي ‪.‬‬ ‫ؾاقف حي ي واقعي وعيفي‬ ‫‪ -‬دن ؾن السؾاقف التعميسي‬
‫‪ -‬اقتر ر دور السعمؼ م التؾجي واإلرد د الل السؾقف التعميس ‪.‬‬
‫أهمية التربية الخلؽية‪:‬‬
‫ظددؾي ا دالً ددؽ الس د رات األك ديسي د و د رات‬ ‫مي د د‬ ‫‪ -‬ع د الت بي د الخمؾي د واح د ة ددؽ دهددؼ الس د ا‬
‫ع بعز ؼ البعضت و ع البيئ الظبيع و شسي ا ج ه ؼ‬ ‫الق ت التال ي‬ ‫ت و قؾي‬ ‫التع طف االجتس‬
‫حؾهد ‪(Barrable& Arvanitis, 2019,43) .‬ت قد دع د ت األبحد ث دن األ د اد الد يؽ لد ي ؼ ددتؾػ‬
‫سمؾا دكث ص اق لمبيئ )‪. (Restall & Conrad,2015,3‬‬ ‫ً‬ ‫ل ؽ االر ب ب لظبيع يغ ون‬
‫وعيد ب لقزد ي البيئيد ت ألن دطفد ل اليدؾم سيردبحؾا هدؼ‬
‫ً‬ ‫شسي التعد طف جد ه البيئد ت وجعد التال يد دكثد‬ ‫‪-‬‬
‫)‪.(Wilson,2014,2‬‬ ‫لؼ دكث است ا‬ ‫السدئؾلؾن ؽ حس ي البيئ وحفغ لخما‬
‫ؼ‬ ‫م د اسددتخ ام جسيددع حؾاس د ؼ ددالل عمس ددؼت و تدديح الف ص د د د‬ ‫‪ -‬ددؾ ي ريئ د عميسي د حفددز التال ي د‬
‫السؾقف التعميس و دسح ل ؼ ب لتعمؼ ؽ الل األدا ت والعس ت والشذ ت اس عسد‬ ‫لمسذ را الشذظ‬
‫‪Yıldırım& Akamca,‬‬ ‫م د إيح د د حمددؾل لمسذددكالت الت د يؾاج د التال ي د د حي د ؼ اليؾ ي د‬
‫)‪)2017,2‬‬
‫‪ -‬التأثي بذك إيج ر و ع ل مد الردح الب يد والشفددي لمتال يد ت حيدج يمعدب التدأثي الس د غ لمظبيعد‬
‫ثد د الت ددؾ والقم ددا والغز ددب واالكتئد د بت‬ ‫الد ددمبي لد د ػ التال يد د‬ ‫مد د السذد د‬
‫دور عد د الً د د القزد د‬
‫ًا‬
‫و حقيا الدع دة ل ي ؼ )‪. (Zelenski & Nisbet, 2014,4; Karadağ,2019, 665‬‬
‫ال ػ ق يعزز ق ار ؼت ويد‬ ‫شح التال ي ح ي الح ا واالست ذ ت م السدتؾػ الحد ؛ األ‬ ‫‪-‬‬
‫دؽ عمس دؼ دا د الفردؾل بد لظ ق التقمي يد‬ ‫التغمب م القرؾر السؾجدؾد لد ػ بعدض الستعسمديؽ الشد‬
‫)‪.(Cameron& Samantha,2019.4‬‬
‫ج د الت الددتعمؼ الددثالث(السع في د والس ري د والؾج ا ي د )ت اس د تدديح الف ص د‬ ‫مد‬ ‫ايددز الت بي د الخمؾي د‬ ‫‪-‬‬
‫ع د ر ؼ بأ فدد ؼت ويتس د د ذلددػ ددع الف د‬ ‫ددؽ ددالل البحددج والتج يددبت وبش د‬ ‫لمستعمسدديؽ لمددتعمؼ ال د ا‬
‫البش ئ )‪. (Palavan, et al,2016,1886‬‬
‫‪ -‬الددتعمؼ ددؽ ددالل الخب د ات التعميسي د السب د د ة والسذ د را الفع ل د الشذددظ ددؽ ج ددب التال ي د بعي دً ا ددؽ‬
‫يد د ددؽ الس د د رات االجتس عيد د لد د ي ؼ ك الس ددتقاللي والتؾاصد د والقيد د دة وروح الف ي ددا‬ ‫التج يد د ت و شسيد د‬
‫)‪. (Torkos & Egerău, 2020,3‬‬
‫نماذج ألنذطة التربية الخلؽية‪:‬‬
‫دد ؼ د‬ ‫دؽ ذد ط ت الت بيد الخمؾيد التد‬ ‫ي ػ قبد (‪0277‬ت ‪ )780 -787‬دن هشد ك د ًدا ال يددت ن بد‬
‫مد د س ددبي السثد د ل ال‬ ‫ختم ددف الس اح د ال ارس ددي ت و ش د د‬ ‫عد د رت و د د رات وي دديؼ وا ج هد د ت التال يد د د د‬ ‫شسيد د‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫م د د ددؼ طبقد د د د ت‬ ‫الحرد د د د ‪ :‬د ارسد د د د و د د ددؼ الغ بد د د د ت والت بد د د د ب لزيد د د د رات ذات األهسيد د د د الخ صد د د د ت ذد د د د ط ت د د د د‬
‫األرض(الجيؾلؾجيد د ) ددؽ ط ي ددا زيد د رات السحد د ج والسقد د لع والسؾاق ددع ذات الر ددم ‪ .‬ال دد‪،‬ت ذد د ط ت حظد د رصد د‬
‫الجددؾ(األرصد د د الجؾيد د )ت اس ددتعس ل الف د د رس السبد ددظ لمتحق ددا ددؽ الخد دؾاص ال ئيد ددي لمشبد د تت دو الحذدد اتت دو‬
‫الب د د ور‪ .‬الد دد‪،‬ت ذ د د ط ت تزد ددسؽ اسدددتخ ام األرض ود د دؾاع الت ب د د ت اس ددتخ ام البؾصد ددم ت ا تي د د ر صد ددالحي السي د د ه‬
‫سد‬ ‫ت اد هد ه الشذد ط تت واثيد غي هد‬ ‫ك حد الح يدا واسدتخ ا‬ ‫لألغد اض الستعد دةت التد ريب مد وسد ئ‬
‫السدؾاد‬ ‫د حفدع وصدي‬ ‫سميد‬ ‫يسد رس د الت بيد الخمؾيد ت ذدتا ييست د الت بؾيد الحقيقيد كشذد ط ت ددائيد‬
‫الظبيعي ت واال تف ع الحكيؼ الد ي ب لسؾارد اإل د ي والظبيعي ‪.‬‬
‫القي م ر حالت مؾي لتجسيدع‬ ‫تسثمت‬ ‫البحج الح ل‬ ‫ؼ استخ ا‬ ‫ؽ د ذظ الت بي الخمؾي الت‬ ‫د‬
‫د ح يق د‬ ‫عدددك لم ذ د‬ ‫عمؾ د ت ددؽ البيئ د السحمي د ذات العالق د ب لبع د البيئ د لمتشسي د السدددت ا ت و س د‬
‫مدػ السعددك اتت وجسدع األ بد ر والردؾر ورسدؾم ال ريكد ي والتعميدا مي د‬ ‫د‬ ‫يتؼ ب لفعد‬ ‫الس رس و ح ك ة‬
‫و بؾيب ت وال سؼ والتمدؾيؽت وات بد التقد ري ت واأللعد ب والسدد بق ت التعميسيد ت واأل ذدظ الح ايد ت دع ا د ة شفيد‬
‫ال ؾا الظما بعيً ا ؽ ج ران الفر ال راس ‪.‬‬ ‫ه ه األ ذظ‬
‫التربية الخلؽية وتدريس الدراسات االجتماعية‪:‬‬
‫د العد لؼ الدؾاقع والحيد ة االجتس عيد‬ ‫ؽ السفت ض دن يتؼ ريدد‬ ‫إن ال راس ت االجتس عي بحكؼ طبيعت‬
‫ؽ السذكالت الستعمق رت ريدد ت ودول هد ه السذدكالت دن‬ ‫ي‬ ‫فد ت إال دن الؾاقع الح ل يذي إل دن هش ك‬
‫يعتس ون م ال تد ب الس رسد ويقترد ون مد السؾضدؾ ت والسحتدؾػ الد ػ يخمدؾ‬ ‫السعمسيؽ والتال ي غ ًلب‬
‫ؽ الحي ة الؾاقعيد و دؽ السجتسدعت حيدج يدتؼ ريدد دا د جد ران الفرد‬ ‫ؽ التج رب االجتس عي ت والسشفر‬
‫جد د تمقد سدمب لمسعد رت والسعمؾ د تت ودور السعمدؼ مقدؽ لمسعمؾ د ت دؽ دالل‬ ‫ال راس ت ويكدؾن دور التمسيد‬
‫عمسؾهد بعد تد ة‬ ‫ال ػ يقم جؾدة التعميؼ ويجعد التال يد يشددؾن السعمؾ د ت التد‬ ‫ط ق الت ريس التقمي ي ؛ األ‬
‫ز شي قري ة )‪. (Avcı&Gümüş, 2020, 172‬‬
‫م د وجددؾد مددػ‬ ‫مدديس ددؽ السعقددؾل دن عمددؼ ال ي د السذددكالت البيئي د واالجتس عي د ‪ ...‬غ ًي د ودون ددل د‬
‫د‬ ‫السذكالتت ال ر دن يخ ج التال ي لمبيئ ويتف مؾا ع ت س يد هؼ م اذف مػ السذكالت و ع‬
‫ؽ قد ب‬ ‫سي ق الظبيع ت حيج دن البيئ ه السعس الحقيق ال ػ يس رس في التال ي ذ ط ؼ ويتف مؾن في‬
‫كؾ ت و ش ص البيئ السحمي ت يشغ ون ويتأ مؾن ويتد لؾن ويحرمؾن مد السعد رت دؽ رد دره‬ ‫عا‬
‫دع البيئد ؛ فيحددشؾن اسدتثس ر‬ ‫شد التع د‬ ‫ت ح ل ؼ الف ص لمف دؼت وا خد ذ ؾاقدف ؾضدؾعي‬ ‫األصمي ت وب لت ل‬
‫ؾاردهد ويح صددؾن م د حس يت د ويتجشبددؾن ا د إه د ار ل د دو إ ددالل لتؾاز د ت ويرددبحؾا دكث د ق رمي د لمسذ د را‬
‫(سعي و ب هللات ‪0229‬ت ‪. )83- 84‬‬ ‫ذكال‬ ‫ح‬ ‫الفع ل‬
‫ور التال ي بخب ات عميسي حقيقي واقعي ت ليذع وا ب لح ي وال غب‬ ‫ت ريس ال راس ت االجتس عي يتظمب‬
‫د د ريس ال ارسد د ت‬ ‫وال احد د واإليبد د ل مد د ال ددتعمؼ رد د الً ددؽ السعمؾ د د ت الشغ يد د السجد د دةت ددال يج ددب دن يقترد د‬
‫الفر ال راس بعيً ا ؽ السجتسعت س يدسع التمسي يشد هت و ي اه يت ا هت ريشس‬ ‫دا‬ ‫االجتس عي ب ل‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫يفعم د يف س د ت لتال ي د بح ج د إل د دن يتعمس دؾا برددؾرة ب د د ة دا د السجتسددعت اس د يحت د جؾا إل د ربددط السع د رت‬
‫والس رات والقيؼ الت يتعمسؾه ب لحي ة الؾاقعيد ت و د هد ا الددي ق ال يسكدؽ دن يحقدا الدتعمؼ دا د جد ران الردف‬
‫ض ورة وليددت‬ ‫م د‬ ‫ال راس ه ه األه ات بكف ة و مي ؛ ول ا الدبب يجب دن يشغ إل الت بي الخمؾي‬
‫ظؾي‬ ‫برؾرة جي ة ؽ ج ب الق ئسيؽ م‬ ‫العسمي التعميسي ويخظط الستخ ا‬ ‫ر ي ت ويجب دن ؾعف‬
‫ال راس ت االجتس عي )‪.(Selanik, 2016, 339; Foran , 2008, 2‬‬ ‫وإ اد ش ه‬
‫ددؽ ددالل إ ح د الف ص د د د م التال ي د لمددتعمؼ د رج حج د ات‬ ‫حقيق د‬ ‫وه د ا د دددع الت بي د الخمؾي د إل د‬
‫ب دد ةت و د م اال تسد د مد السعمؾ د ت الشغ يد الدؾاردة د ال تد ب‬ ‫ال راس ت ؽ الل د ورهؼ بخبد ات عميسيد‬
‫مد ربدط هد ه السعمؾ د ت بد لؾاقعت ليذدع التال يد بقيسد ال ارسد ت االجتس عيد ووعيفيت د د‬ ‫الس رس ت والعسد‬
‫د إط د ر‬ ‫الق د وثيق د ب د لسجتسع ي د‬ ‫د لد‬ ‫حي د ؼت و د ػ ار ب ط د ب لبيئ د السحيظ د ر ددؼت وي د راؾا دن ا د‬
‫ال راس ت االجتس عي ‪.‬‬
‫ثانيا‪ :‬التنمية المدتدامة ‪Sustainable Development‬‬
‫ً‬
‫غ د ًا السددتخ ام اإل د د ن غي د ال دددي لمس دؾارد الظبيعي د الست ح د د البيئ د وس د ت الذ د ي ة د اسددتش از ت‬
‫دت ش ح الحيد ة؛ األ د الد ػ ددػ‬ ‫و ص ع ر اي الثؾرة الرش عي ود ؾل التظؾر العمس والت شؾلؾج‬
‫ددؽ التغي د ات السش ي د واألز د ت وال دؾارث البيئي د الت د ب ددت د د‬ ‫يد‬ ‫إل د ا ددتالل الت دؾازن البيئ د ت وع ددؾر‬
‫ؾاردهد الظبيعيد ‪ .‬و دؽ هشد رد زت الح جد إلد التشسيد‬ ‫ج يد‬ ‫ري البذ ي جسع ت ولدؼ عد البيئد قد درة مد‬
‫مبي د االحتي ج د ت الفؾري د لمح ض د دون السد د س‬ ‫ظددؾي وس د ئ ج ي د ة ددؾن ق د درة م د‬ ‫ددؽ دج د‬ ‫السدددت ا‬
‫االستف دة ؽ السؾارد الظبيعي الست ح ‪.‬‬ ‫بحقؾق األجي ل السقبم‬
‫مفهؽم التنمية المدتدامة‪:‬‬
‫ت التشسي‬ ‫م ‪7891‬مت حيج‬ ‫ق ي المجش الع لسي لمبيئ والتشسي‬ ‫ورد ف ؾم التشسي السدت ا‬
‫م ق رة األجي ل السدتقبمي‬ ‫مب ح ج ت الح ض دون السد و‬ ‫ه ا التق ي بأ ‪ :‬التشسي الت‬ ‫السدت ا‬
‫ال س وآ ون ‪Lansu, et al‬‬ ‫ذات الدي ق‬ ‫مبي ح ج ؼ‪( .‬الذ ن والف س نت ‪0202‬ت ‪)311‬ت و‬
‫مب ح ج ت األجي ل الح ض ة دو س اإلض ار ب لبيئ‬ ‫ؽ االج ا ات العسمي الت‬ ‫)‪ (2010.250‬بأ ‪ :‬جسؾ‬
‫ط ه (‪0274‬ت ‪ )17‬بأ ‪ :‬حقيا التؾازن والع ال لمحي ة اإل د ي‬ ‫ؽ قب األجي ل الق د ‪ .‬و‬ ‫لال تف ع ر‬
‫زب‬ ‫ؽ الل السؾارد و عزيز الح ض والسدتقب و ا إط ر حز رؼ يحفع ويشس السؾارد والبيئ ‪ .‬ريشس‬
‫لمسؾارد الظبيعي‬ ‫االقتر دػ واستخ ا‬ ‫(‪0271‬ت‪ )437‬بأ ‪ :‬العسمي الت يتحقا ي التؾازن ريؽ الشذ‬
‫جسيع ج الت الحي ة‬ ‫سط الحي ة االجتس عي بس يحقا التظؾر واالزده ر‬ ‫س يشعكس م‬ ‫العسمي اال ت جي‬
‫ؽ التشسي‬ ‫واست ا ت ‪ .‬د‬ ‫ع حس ي الشغ م الحيؾػ و دي استخ ام السؾارد الظبيعي ت بس يزسؽ سال ت‬
‫از ب د الؾق ي‬ ‫و تؾاز‬ ‫دت ا‬ ‫ت دودؽ (‪0271‬ت ‪ )013‬بأ ‪ " :‬شسي‬ ‫ق‬ ‫السج ل البيئ‬ ‫السدت ا‬
‫ع التغي ات والسذ ك‬ ‫تع‬ ‫ليدت قط دأل ريئي ت ر د‬ ‫ر الً ؽ العالج ‪ .‬وه ا يعش دن االست ا‬
‫الزرعي والبيئي واالقتر دي واالجتس عي ت س د ع بعض الس تسيؽ ر ا الذأن دن يظمقؾا م ح ا‬
‫السج الت ا‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫يخي ه ئالً م‬
‫الزرعي والرش عي المتيؽ ك ن ل س أثي ًا ر ً‬
‫ق ر ل ب لثؾر يؽ ا‬ ‫ه ه "الثؾرة البيئي "‬ ‫االست ا‬
‫ح (‪0278‬ت‪ )712‬بأ ‪ :‬حس ي السؾارد الظبيعي واالستخ ام األ ث لألراض‬ ‫اإل د ي ال ؾ ي "‪ .‬و‬ ‫الثق‬
‫الزراعي والسؾارد الس ئي ‪.‬‬
‫سمي د د د د د د د م الجؾا د د ددب‬ ‫تع د د د دة األبع د د د د والسج د د د التت د د د‬ ‫يتزد د ددح س د د د سد د ددبا دن التشسي د د د السدد د ددت ا‬
‫حقي د ددا ج د ددؾدة الحيد د د ةت‬ ‫حد د دديؽ و ظ د ددؾي دبعد د د د التشسيد د د السختمفد د د ت والت ايد د دز د د د السقد د د م األول مد د د‬ ‫هد د د‬
‫و ا د د ة حقي د دا ح ج د د ت األجي د د ل ال اهش د د ت و د د ذات الؾقد ددت د د م ع د د يض حي د د ة األجي د د ل الق د د د لمخظ د د ت‬
‫استشزت السؾارد الظبيعي ‪.‬‬
‫يجب دال ؤدؼ إل د ر و ا‬ ‫دت ا‬ ‫ؾن التشسي‬ ‫ول‬
‫خرائص التنمية المدتدامة‪:‬‬
‫ة ر ئص لمتشسي السدت ا ت دورده درؾ ز ط وغشيؼ (‪0228‬ت ‪)04‬؛ والعفؾن (‪0271‬ت ‪)014‬ت‬ ‫هش ك‬
‫اآل ‪:‬‬ ‫وسعي وآ ون (‪0278‬ت ‪)787‬‬
‫السجتسع‪.‬‬ ‫‪ -‬سعي إل الح ؽ ف قؼ الفق ؽ الل مبي تظمب ت دكث الذ ائح ق ًا‬
‫‪ -‬ا تال د د ددؽ التشسيد د بذ ددك د د م اؾ د د ددد د د د ا الً و عقيد د اً وال س دديس فيسد د يتعم ددا بسد د ه ددؾ طبيعد د‬
‫التشسي ‪.‬‬ ‫و هؾ اجتس‬
‫األسس‬ ‫السؾاردت وذلػ ؽ الل ج ي ه وصي ت ت واالستش د م‬ ‫البيئ وديسؾ‬ ‫م‬ ‫ح غت‬ ‫‪-‬‬
‫ؽ‬ ‫ذس السر در الستج دة وغي الستج دة بحيج اليؤدؼ الز ر الستؾل‬ ‫واال تب ارت البيئي والت‬
‫السخمف ت بق رة األرض م استيع ر ح ًلي دو دتقبالً‪.‬‬
‫ذات حد د د ور ت ابظد د د ت و ت ا مد د د‬ ‫‪ -‬ربظ د د د د د د ر د دديؽ االقترد د د د والبيئد د د والسجتس د ددعت لتشسيد د د السد د ددت ا‬
‫يختمد د ددف حدد د ددب زاوي د د د السق رب د د د دو ش جي د د د التحمي د د د ت‬ ‫م د د د ت د د د لشغ إل د د د التشسي د د د السدد د ددت ا‬ ‫وت‬
‫د د د لبيئيؾن يؤا د د د ون م د د د دھسي د د د حس ي د د د الظبيع د د د ت اس د د د دن االقتر د د د ديؾن ي اد د ددزون م د د د األھ د د د ات‬
‫ب د د دغ الع ال د د االجتس عي د د و حدد دديؽ‬ ‫د ددؽ غي ھ د د ت ريشس د د يذ د د د االجتس د د يؾن م د د‬ ‫االقتر د د دي دكث د د‬
‫ؾعي الحي ة‪.‬‬
‫اال ث لمسؾارد الظبيعي ت ؽ الل الت دي واالهتس م ب لسؾارد بس يزسؽ حقيا رمح‬ ‫‪ -‬استخ ا‬
‫األجي ل الق د ‪.‬‬
‫ال ول الغشي لتشسي ال ول الفقي ة‪.‬‬ ‫ا‬
‫‪ -‬دن ل ُبع دول يتعما بز ورة‬
‫الخرؾصي الحز ري‬ ‫م‬ ‫يتعما رتظؾر الجؾا ب ال وحي والثق في واإلبق‬ ‫‪ -‬دن ل ُبع ؾ‬
‫لمسجتسع ت‪.‬‬
‫البعد البيئى للتنمية المدتدامة‪:‬‬
‫يتعما‬ ‫ي ؽ األبع دت ش دبع د رئيدي و ت ا م ت و ذس البع البيئ وا‬ ‫م‬ ‫ز التشسي السدت ا‬
‫و يتعما رتحقيا الع ال‬ ‫بحس ي البيئ ت والبع االقتر دؼ و يتعما ب لشسؾ االقتر دؼت والبع االجتس‬
‫ال اجتس عي (‬ ‫بس يم ‪ (:‬سؾ اقتر دؼ ‪ +‬حس ي البيئ ‪+‬‬ ‫ؽ دبع د التشسي السدت ا‬ ‫االجتس عي ت ويسكؽ التعبي‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫دت ا ت والبعض يزيف البع التقش واإلدارؼ ؽ دج استخ ام دق ق ر سكؽ ؽ الظ ق والسؾارد‬ ‫= شسي‬
‫(العق ت ‪0207‬ت ‪.)919‬‬
‫جؾا دب اقترد دي واجتس عيد و ؤسددي وبيئيد‬ ‫مد‬ ‫وادددتس ل‬ ‫ف ددؾم التشسيد السدددت ا‬ ‫ورغدؼ ددسؾلي‬
‫دن إق د‬ ‫مددف و حتدؾػ التشسيد السددت ا ت إ سد ي جدع إلد‬ ‫د‬ ‫مد البعد البيئد‬ ‫وغي هد ت إال دن التأكيد‬
‫ددالل اسددتخ ام السدؾارد الظبيعيد الق رمد‬ ‫ددؽ‬ ‫السذد و ت االقترد دي ال ثيد ة والستشؾ د يج د البيئد سدؾا‬
‫ح ثد د د ھد د د ه السذد د د و ت د ددؽ إھد د د ار دو مؾي د ددج لمبيئد د د ت و د ددؽ ث د ددؼ أ د د د التشسيد د د‬ ‫لمشز د ددؾب دو د ددؽ د ددالل‬
‫ددع الغد وت‬ ‫وي و تؾازًيد لمغد وت البيئيد‬‫د ا تب رھد سددال البيئد ت و عظد اھتس ً د تدد ً‬ ‫السدددت ا‬
‫االقترد دي واالجتس عيد ت و ددؾن حس يد البيئد واالسددتخ ام الستدؾازن لمسدؾارد الظبيعيد جددزً ا ال يتجد دز ددؽ‬
‫د ددع اال تب د د رات البيئي د د د د‬ ‫سمي د د التشسي د د السدد ددت ا ت و د ددؽ ثد ددؼ د ددنن سمي د د د د د اال تب د د رات االقتر د د دي‬
‫(س د ددعي‬ ‫سميد د د ت ص د ددشع وا خد د د ذ القد د د ارات السختمفد د د يعد د د بسث بد د د الظ ي د ددا الد د ددميؼ لتحقي د ددا التشسيد د د السد د ددت ا‬
‫وآ ونت ‪0278‬ت ‪. )787‬‬
‫د د ددؽ‬ ‫ي ددد‬ ‫اس د د د دن ازدي د د د د د ذد د ددظ اإل د د د د ن غي د د د الؾاعي د د د وسد د ددؾ إدار د د د لمس د د دؾارد الست ح د د د ت وع د د ددؾر‬
‫التغيد د د د د ات واألز د د د د د ت وال د د د د دؾارث البيئيد د د د د التد د د د د ب د د د ددت د د د د د د ر د د د ددي البذد د د د د ي جسعد د د د د ؛ كثق د د د ددب األوزونت‬
‫واالحتب د د د س الح د د د ارػت واأل ظ د د د ر الح زدد ددي ت والتردد ددح ت والتمدد ددؾث بك د د د د ؾا د د د ت و ق د ددص الظ ق د د د ت و قد د ددص‬
‫السد د دؾارد الظبيعيد د د واس د ددتش از ؛ ددػ إلد د د ا د ددتالل دد د د ي د د د التد د دؾازن البيئد د د بد د ددبب اإل دد د د ن الد د د ؼ ازيد د د ت‬
‫د د د ؛ سد د د هد د د د بقد د د هت ول د دديس ذل د ددػ‬
‫قد د ددؾ يؾ ً د د د بعد د د ي د ددؾم مد د د البيئد د د التد د د د د د د ت ق و ت د د د ز د ددعف د‬
‫حدد ددب ر د د ا ت د د لي د د د سد ددال األرض و شد ددؾع الحي د د ة البيؾلؾجي د د مي د د ت كس د د ه د د د حقد ددؾق األجي د د ل الق د د د ؛‬
‫د د د ب لتشسيد د د السد د ددت ا ت وذل د ددػ لسج ر د د د‬ ‫د ددؽ الد د د ول والسشغسد د د ت الع لسيد د د اهتس‬ ‫يد د د‬ ‫و تيجد د د لد د د لػ دول د ددت‬
‫مد د د‬ ‫الخظ د د البيئد د د الد د د ػ بد د د ت ي د د د د الحيد د د ة مد د د كؾا د ددب األرضت ا ظالًقد د د د ددؽ وحد د د ة السر د ددي العد د د لس‬
‫كؾاب األرضت ووح ة السج ل الحيؾػ (الب اوػت ‪0207‬ت ‪010 - 017‬؛ عيد وػت ‪0202‬ت ‪.)083‬‬
‫د د ص بخظ ددؾرة د د تع د د ض‬ ‫د د م رددديؽ ب د د ا البيئ د د و ب د د ا الت بي د د و ب د د ا السش د د ه رؾج د د‬ ‫شد د ك و د د‬
‫سد د ا ددت الس حمد د العس يد د‬ ‫بيد د اإل دد د ن‬ ‫مد د يد د اإل دد د نت وب لتد د ل ير ددبح د د د‬ ‫ددؽ خد د ط‬ ‫لد د البيئد د‬
‫الت د د د يس د د د ر د د د دس سد د ددي وال ر د د د دن خزد د ددع لخب د د د ات ب د د د د ة و خظظ د د د و قرد د ددؾدة و شغد د دديؼ التف د د د رد د دديؽ‬
‫الذد د د د د ذة مد د د د د البيئد د د د د (المقد د د د د‬ ‫اإل دد د د د د ن والبيئد د د د د وإدارة هد د د د د ا التف د د د د د ليد د د د د ػ اإل دد د د د د ن آثد د د د د ر س د د د ددمؾاي‬
‫ودمحمت‪0227‬ت ‪. )711‬‬
‫ت‬ ‫الت‬ ‫ال ػ يع دح دبع د التشسي السدت ا‬ ‫م البع البيئ لمتشسي السدت ا‬ ‫وي از البحج الح ل‬
‫ديسؾ ت ت‬ ‫م‬ ‫لر لح اإل د نت والعس‬ ‫ع السؾارد الظبيعي ت و م استش از ت و ؾعيف‬ ‫إل ُحدؽ التع‬
‫ؽ ال ؾارث الظبيعي (الترح ‪ -‬رة‬ ‫كؾ ت البيئ ت وحس يت‬ ‫واستغالل ب لذك األ ث ت دون إح اث م‬
‫حقيا‬ ‫‪ ...‬إل‪)،‬ت والدع إل‬ ‫د ؾا‬ ‫السي ه‪-‬االحتب س الح ارػ– غي السش خ‪ -‬األ ظ ر الح زي ‪-‬التمؾث بك‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫الل‬ ‫في ل الهس ت ؽ‬ ‫ي لألجي ل الح ض ة والق د ت و حقيا ع يش تب دل ريؽ اإل د ن والبيئ‬ ‫ال‬
‫و حقيا التؾازن ريؽ التق م العمس والت شؾلؾج واالقتر دؼ وبيؽ اإلدارة ال دي ة لمسؾارد البيئي ‪.‬‬ ‫السؾا‬
‫م ت ‪0271‬ت ‪711‬؛ دودؽت ‪0271‬ت ‪011‬؛ الجالدت‬ ‫( تح‬ ‫لمتشسي السدت ا‬ ‫ويتزسؽ البع البيئ‬
‫‪0279‬ت ‪394‬؛ ح ت‪0278‬ت ‪711 -711‬؛ حدؽت ‪0207‬ت ‪ 71-73‬؛ ريزاتت ‪0200‬ت ‪ )373‬الجؾا ب‬
‫اآل ي ‪:‬‬
‫الزرعي والسؾارد‬
‫ا‬ ‫الل قمي ال ر واالستخ ام األ ث لألرض‬ ‫السؾارد الس ئي ‪ :‬ؽ‬ ‫م‬ ‫‪ -‬السح غ‬
‫حديؽ دبك ت السي ه‬ ‫م‬ ‫م السي ه الجؾفي والعس‬ ‫الد ود لخزن السي ه والسح غ‬ ‫الس ئي ت وإ ذ‬
‫ي ه الذ ب‪.‬‬ ‫والر ت الرح و حديؽ ؾعي‬
‫ؽ دأ إح اث غيي ات‬ ‫م السخ ط ة ب ستخ ام ا‬ ‫‪ -‬حس ي السش خ ؽ االحتب س الح ارػ‪ :‬و عش‬
‫ؽ ا بع ث الغ زات‬ ‫البيئ الع لسي والتقمي‬ ‫غي ات كبي ة‬ ‫السش خ الع لس ت وال ف ؽ إج ا‬ ‫كبي ة‬
‫ج يشال ت والت ددت ك لػ لب وز ع ه ة‬ ‫ال يش السدبب الغ ه ة والت ددت إل ذوب ن جب ل الجمي‬
‫الف ص الست ح‬ ‫م‬ ‫كؾاب األرض والتأثي‬ ‫إح اث غيي‬ ‫س يؤدؼ إل‬ ‫األ ظ ر الحسزي‬
‫العيش ضسؽ ه ا ال ؾاب الس د رت ي طبق األوزون الح ي لألرض ؽ األدع‬ ‫لألجي ل السقبم‬
‫د صح البذ ‪.‬‬ ‫ؾق البشفدجي الت‬
‫الشغؼ األيكؾلؾجي والش ؾض ر ت و م ا الت‬ ‫ة السؾارد الس دي والبيؾلؾجي و م‬ ‫ق‬ ‫م‬ ‫‪ -‬الحف ظ‬
‫والسر ي ت تع ي الت ب و ق ان إ ت جيت يؤدي ن‬ ‫الت ب ت و م استعس ل السبي ات و ي الغظ الشب‬
‫سشؾي ؽ دائ ة اإل ت ج د ح ت كبي ة ؽ األراض الزراعي لتربح‬
‫ً‬ ‫إل التقميص ؽ غمت ويخ ج ن‬
‫استخ ام األسس ة و بي ات الحذ ات يؤدي ن إل‬ ‫دراض ج دا ق حم بدبب الترح كس دن اإل ا‬
‫البح ر‬ ‫السي ه الع ب دو‬ ‫ج ب السر ي ال ثي ة لألسس ك‬ ‫مؾيج السي ه الدظحي والجؾفي إل‬
‫دت ا ‪.‬‬ ‫يج ؼ استغالل بسدتؾي ت غي‬
‫‪ -‬الحف ظ م البيئ ت و دي إستخ ام ؾارده الستج دة وغي الستج دةت و ؽ ثؼ الحف ظ م ق رة البيئ‬
‫ؾاز ‪.‬‬ ‫م‬ ‫م القي م رتج ي حيؾيت والسح غ‬
‫السشت والسدت مػ لتربح السع يي البيئي‬ ‫ثق‬ ‫‪ -‬إد ل ف ؾم االقتر د األ ز والتشسي الخز ا‬
‫إل األسؾاق‪.‬‬ ‫الدمع حت‬ ‫ؽ دهؼ الذ و الت يجب ؾا ه‬
‫الشسؾ‬ ‫ؽ ذ ك البيئ وزي دة است ا‬ ‫ا خ ذ الق ارات االقتر دي لمتقمي‬ ‫‪ -‬إد اك السؤسد ت البيئي‬
‫االقتر دػ‪.‬‬
‫ودبع ده‬ ‫فؾ‬ ‫ؽ ال راس ت الت اهتست رتشسي‬ ‫ي‬
‫و غ ًا ألهسي التشسي السدت ا ؛ ل ا ج دن هش ك‬
‫ه ت‬ ‫وييس ل ػ الستعمسيؽ ؽ الل ش ه ال راس ت االجتس عي ت و ش ‪ :‬دراس الخبي ػ (‪ )0278‬الت‬
‫لمؾيب لتشسي الؾ‬ ‫ال راس ت االجتس عي ق ئؼ م ددوات الجي الث‬ ‫قت ح‬ ‫مي ر‬ ‫التع ت م‬
‫ل ػ ال ي الس حم اإل ادي ت‬ ‫والسدئؾلي الؾطشي واال ج ه حؾ التعمؼ اإلل ت و‬ ‫رتح ي ت التشسي السدت ا‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫ضؾ دبع د التشسي السدت ا‬ ‫الجغ افي‬ ‫(‪ )0271‬الت ه ت إل وضع رؾر قت ح لسش‬ ‫ودراس دح‬
‫البيئ لظالب الس حم اإل ادي ت ودراس الدي (‪ )0271‬الت ه ت شسي الس رات‬ ‫شسي الؾ‬ ‫دث ه‬ ‫وع‬
‫ال راس ت االجتس عي ‪.‬‬ ‫ؽ الل ش‬ ‫ل ػ ال ي الس حم اإل ادي‬ ‫واال ج ه ت حؾ التشسي السدت ا‬
‫ثال ًثا‪ :‬الميل نحؽ تعلػ الدراسات االجتماعية ‪Tendency towards Learning Social Studies‬‬
‫ددؽ دد‬ ‫دد‬ ‫فزددي‬ ‫د ت دو ي عد إلد‬ ‫االهتسد م بذد‬ ‫السيد هددؾ الذددعؾر الد ؼ يد ع الفد د إلد‬
‫وا فع ال د ت والفد ق رديؽ‬ ‫السدتعمؼ الد ا‬ ‫ذد‬ ‫ردحؾب ب الر يد ح ويتزدسؽ السيد‬ ‫آ د و د دة يكدؾن السيد‬
‫دو االرتعد د شد ريشسد جد‬ ‫عبيد ب لحدب دو ال ا يد ت ولد قدؾة دا عد حدؾ الذد‬ ‫اال جد ه والسيد دن السيد‬
‫غ الف د (القيد ت ‪0279‬ت ‪.)87‬‬ ‫دن اال ج ه عبي ب ل دؼ دو العقي ة ويسث وج‬
‫دور ه ً د د د د د د حقي د ددا دهد د د ات العسميد د د التعميسيد د د ت غد د د ًا لد د د وره ال د د د م د د د‬ ‫و د ددؤدػ السي د ددؾل واال ج هد د د ت ًا‬
‫التد د د ددأثي م د د د د دا عي د د د د التال ي د د د د وزي د د د د دة حس س د د د د ؼت و يدد د د ددي ح د د د د وث سمي د د د د الد د د ددتعمؼت و حقيد د د ددا األه د د د د ات‬
‫تفد د ددا د د ددع‬ ‫دن يغ د د د التال ي د د د ج ح د د د ً د د د األ س د د د ل واألدد د ددي الت د د د‬ ‫التعميسي د د د ت سد د ددؽ السشظق د د د والب د د د ي‬
‫فع د د ت وب د د ل غؼ د ددؽ ذلد ددػ يؾاج د دؾن بعد ددض‬ ‫ي ددؾل ؼت والعكد ددس صدددحيح فد ددبعض التال ي د د ل د د ي ؼ ق د د رات قمي د د‬
‫ؽ يؾل ؼ الدمبي حؾ مػ السؾاد‪.‬‬ ‫بعض السؾاد ال راسي الش ج‬ ‫الرعؾب ت التعميسي‬
‫د ددؽ األ د ددؾر الس سد د د التد د د‬ ‫ي د ددؾل التال يد د د واس د ددتع ادا ؼ جد د د ه السشد د د ه ال ارس د ددي يعد د د‬ ‫لد د د ا د ددنن قرد د د‬
‫د ددؾ ي ريئ د د عميسي د د ذات دسد ددس سد دديكؾلؾجي رش د د ة تس ا د دزة حد ددؾل السد ددتعمؼ (درد ددؾ غد ددشؼت‬ ‫دد‬ ‫يسكد ددؽ دن د د د‬
‫‪0279‬ت ‪.)3013‬‬
‫د ددؽ ح ل د د وج ا ي د د واسد ددتع اد ل د د ػ الف د د د‬ ‫جدد‬ ‫د د ت الخد ددؾل (‪0220‬ت ‪ )042‬السي د د بأ د د ‪ :‬رغب د د‬ ‫ولق د د‬
‫عيؽ‪.‬‬ ‫ؽ حب حؾ ذ‬ ‫لمتعبي‬
‫د ددؽ اهتس د د د ت‬ ‫والشجد د د ر (‪0224‬ت ‪ )429‬دن السيد د د عبد د د رة د ددؽ‪ :‬ز د د د ت س د ددمؾاي عبد د د‬ ‫ويد د د ػ د د ددح‬
‫و شغيسد د د ت وج ا يد د د جعدد د الس د ددتعمؼ يعظد د د ا تب ًهد د د وهتس ً د د د لسؾض د ددؾع ع د دديؽت ويذ د ددت ك د د د د ذ د ددظ إدراكيد د د‬
‫د د بط ب د د ت ويذد ددع بق د د ر دددؽ االر ي د د ح د د س رسد ددت ل د د ه األ ذد ددظ ت و د ددؽ ث ددؼ د د لسيؾل سث د د ز د د سد ددمؾاي‬
‫دو ؾضؾع ‪.‬‬ ‫إيج ري حؾ د‬
‫قؾيد د د بسجد د د ل ع د دديؽ‬
‫طد د د ً‬
‫و د د د المقد د د والجسد د د (‪0224‬ت ‪ )32‬بأ د د د ‪ :‬اهتس د د د ت الس د ددتعمؼ وار ب طد د د ار ب ً‬
‫ؽ السج الت واإليب ل مي دون غي ه‪.‬‬
‫د د دو د د د‬ ‫و د د إر د د ا يؼ (‪0228‬ت ‪ )7211‬بأ د د ‪ :‬دد ددعؾر ش د د السد ددتعمؼ ي ع د د لالهتس د د م واال تب د د ه لذ د د‬
‫دحؾب ب الر يد د حت اس د د د د د يتزد ددسؽ‬‫د د ت دو ي عد د إل د د فز ددي د د د مد د آ د د ت و د د دة د د يكد ددؾن السيد د رد د ً‬
‫ذد د د ط ت و س رسد د د ت الس د ددتعمؼ ال ا يد د د وا فع ال د د د ت ويكتد د ددب الس د ددتعمؼ السي د ددؾل د ددؽ د ددالل الخبد د د ات التد د د يسد د د‬
‫الق ار ب طي ريؽ يؾل الف د وح ج ‪.‬‬ ‫ر ت اس ؾج‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫خرائص الميؽل‪:‬‬
‫ح د د د د د د د د د إر د د د د د د د د ا يؼ (‪0228‬ت ‪)7213‬؛ س د د د د د د د د وآ د د د د د د د د ون (‪0272‬ت ‪)428‬؛ يؾسد د د د د د د ددف (‪0271‬ت ‪)042‬؛‬
‫اآل ‪:‬‬ ‫ر ئص السي‬
‫ؽ غ ه الذخري ‪.‬‬ ‫غ‬ ‫سيكؾلؾجي شفرالً ؽ غي هت ول ش‬
‫ً‬ ‫‪ -‬د ليس د ًا‬
‫‪ -‬د عبي ؽ ال ض ول ش ليس دليالً م ال ف ي ‪.‬‬
‫ي الس اهق ‪.‬‬ ‫ش األطف لت ول ش يتج حؾ االستق ار‬ ‫دتق‬ ‫‪ -‬د غي‬
‫ص دو ه ت ‪.‬‬ ‫ؾج حؾ ؾضؾع‬ ‫ذ‬ ‫‪ -‬د ي ع اإل د ن إل‬
‫ؽ الل الس ور بسؾاقف و ب ات عيش ‪.‬‬ ‫‪ -‬د ق ر لمتظؾي والتغيي‬
‫‪ -‬د د د يقب د د القي د د س والتقد ددؾيؼ د ددؽ د ددالل االسد ددتج ب ت المفغي د د ت دو الحغ د د دوج د د الدد ددمؾك ال د د ييقؾم ب د د‬
‫الستعمؼ‪.‬‬
‫ويؾج د د د ع لي د د د حد د ددؾ ذلد د ددػ‬
‫‪ -‬د د د د يحت د د د ك د د د ال د د د ا ع ش د د د الف د د د دت حيد د ددج ُيح ض د د د لمقي د د د م ب لعس د د د ُ‬
‫العس ت ويظسئؽ حيؽ يتؼ إ ج زه‪.‬‬
‫تعمس ت ن ق ر ألن يتع ل ودن يتغي ودن يزول‪.‬‬ ‫ً‬ ‫‪ -‬د كتدبت وليس ؾروثت و تيج ل ؾ‬
‫‪ -‬د د د دح د د دػ البع د د ت دػ دن ل د د حي د د واح د د ة وه د د حي د د اإليج د د بت ددشحؽ ال سي د د إال لألدد ددي الت د د‬
‫جمب لش الد ور‪.‬‬
‫ددع القد د رة ي ددؤدؼ إلد د إ جد د ز‬ ‫قؾيد د لمفد د د د د إ جد د ز د د يقد د ر ميد د ت جتسد د ع السيد د‬
‫‪ -‬د د د ُيسثد د د ًسد د ً‬
‫يفؾق اإل ج ز ال ؼ يعتس م دح الظ يؽ دون اآل ‪.‬‬
‫مكؽنات الميل‪:‬‬
‫ش ص اآل ي ‪:‬‬ ‫الثالث‬ ‫ح د ال يس وؼ وآ ون(‪0277‬ت ‪ )192‬كؾ ت السيؾل‬
‫د د ل د د يش ددؽ عمؾ د د ت ح ددؾل ؾض ددؾع السي ددؾلت سدددؽ‬ ‫‪ -‬الج ددب السع د د ‪ :‬ويذ ددتس ه د د ا الج ددب م د د‬
‫الز ورؼ دن يعتق ص حب السي برؾاب مػ السعمؾ ت‪.‬‬
‫ذد د د د‬ ‫وا فعد د د د الت تعد د د د دةت د د ددؽ قبيدد د د‬ ‫‪ -‬الج د د ددب اال فعد د د د ل ‪ :‬يرد د د د حب س رسد د د د السي د د ددؾل ذد د د د‬
‫الد ور والف حت دو الغزب وال ا ي واال ز ج‪.‬‬
‫د د ددؽ ذ د د د‬ ‫‪ -‬الج د د ددب الشزو د د د ‪ :‬ي د د د ع د د د ل د د د يش د د ددؽ عمؾ د د د ت عتق د د د برد د ددحت ت و د د د ير د د د حب‬
‫جشدددب األلدددؼ‬ ‫د ددع السعمؾ د د تت و د ددع ال غب د د د د‬ ‫شددددجس‬ ‫وا فع د د التت ي د د ع ن حدددؾ التر د د ت بظ يق د د‬
‫واالقت اب ؽ ح ل الدع دة والد ور‪.‬‬
‫يتز ددح س د د سد ددبا د د د يسكشش د د ييد د س يدددؾل التال ي د د حدددؾ عم ددؼ ال ارسد د ت االجتس عي د د ت وذلدددػ دددؽ دددالل‬
‫د ددالل ذد د د رات ؼ د د د‬ ‫الد د ددع دة والفد د د حت دو الغز د ددب وال ا يد د د واال ز د د د ج لد د د ػ التال يد د د‬ ‫ذد د د‬ ‫الحغد د د‬
‫د ددؽ األسد ددئم ت اس د د د ددؼ د د البحد ددج‬ ‫األ ذد ددظ التعميسي د د السختمف د د ت دو د ددؽ د ددالل االسد ددتج ب ت الح د د ة لسجسؾ د د‬
‫البحج‪.‬‬ ‫جسؾ‬ ‫م التال ي‬ ‫حؾ عمؼ ال راس ت االجتس عي‬ ‫ؽ الل ظبيا قي س السي‬ ‫الح ل‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫إعداد مؽاد وأدوات البحث‪:‬‬

‫ح ددؾ عمدددؼ ال ارس د د ت‬ ‫والسي د د‬ ‫شسيد د البع د د البيئ د د لمتشسيد د السد ددت ا‬ ‫لسد د ك د د ن البحدددج الحد د ل ي د د ت إل د د‬
‫االجتس عي د د ل د د ػ ال ي د د الس حم د د اإلرت ائي د د ت وذلد ددػ د ددؽ د ددالل الت بي د د الخمؾي د د ؛ ل د د ا ق د د ظمد ددب ذلد ددػ إ د د اد‬
‫السؾاد واألدوات الت لي ‪:‬‬
‫أوالً‪ :‬إعداد مؽاد البحث‪:‬‬
‫ادتسمت ؾاد البحج م ‪:‬‬
‫د‪ .‬إعداد قائمة بمكؽنات البعد البيئى للتنمية المدتدامة‪:‬‬
‫دددؽ الد د دؤال األول دددؽ دس ددئم البح ددج وهد ددؾ‪ :‬د د كؾ د د ت البع د د‬ ‫يع د د ال د د ت د ددؽ إ د د اد الق ئس د د ت اإلج ب د د‬
‫الت د د د يجد د ددب إكد د د د ر لتال ي د د د الس حم د د د االرت ائي د د د ؟ وإل د د د اد الق ئس د د د د د ددؼ ا ب د د د ع‬ ‫البيئ د د د لمتشسي د د د السدد د ددت ا‬
‫الخظؾات الت لي ‪:‬‬
‫م د د د األدري د د د ت وال ارس د د د ت‬ ‫ر د د د در ادد د ددتق ق الق ئس د د د ‪ :‬ا تس د د د الب حد د ددج د د د إ د د د اد الق ئس د د د‬ ‫‪ )7‬ح ي د د د‬
‫اإلط ر الشغ ؼ لمبحج‪.‬‬ ‫سبا و ؼ ش ول‬ ‫الد بق الستعمق ب لتشسي السدت ا ت وهؾ‬
‫األولي د د ‪ :‬بع د د االطد ددالع م د د السر د د در الد د د را ذا ه د د ؾص د د الب حد ددج‬ ‫‪ )0‬إ د د اد الق ئس د د د د صد ددؾر‬
‫التد د د د يشبغد د د د إكدد د د د ر لتال يد د د د الس حمد د د د‬ ‫إلد د د د ق ئسد د د د بسكؾ د د د د ت البعد د د د البيئد د د د لمتشسيد د د د السد د د ددت ا‬
‫مد د د د (‪ )1‬كؾ د د د د ت عيد د د د ت وهد د د د ‪ :‬السد د د دؾارد الس ئيد د د د ت التغيد د د د ات‬ ‫االرت ائيد د د د ت وقد د د د اد د د ددتسمت الق ئسد د د د‬
‫د د ددؽ التم د د ددؾثت البيئد د د د الب ي (الي بدد د د د )ت‬ ‫السش يد د د د ت إدارة و د د د د وي السخمفد د د د تت التد د د دؾازن البيئد د د د ت الحد د د د‬
‫ؽ السكؾ ت الف عي الس بظ ب ‪.‬‬ ‫كؾن جسؾ‬ ‫ويش رج حت ا‬
‫ج د د ل ش د د ه وط د د ق‬ ‫د ددؽ الد د د دة السحكسد دديؽ د د‬ ‫جسؾ د د‬ ‫مد د‬ ‫‪ )4‬ضد ددبط الق ئس د د ‪ :‬د ددؼ د د ض الق ئس د د‬
‫د د ددؽ ص د د د ق ت و د د ددؼ إج د د د ا التع د د د يالت السظمؾب د د د د د د ضد د ددؾ‬ ‫د د د ريس ال ارس د د د ت االجتس عي د د د لمتأك د د د‬
‫الش ئي ‪.‬‬ ‫صؾر‬ ‫اقت اح ؼ العمسي السش سب ودصبحت الق ئس‬
‫ب‪ .‬إجراءات بناء الترؽر المقترح للبرنامج‪:‬‬
‫ذلػ اإلج ا ات اآل ي ‪:‬‬ ‫تبع‬
‫ت ً‬ ‫ق م الب حج بن اد الترؾر السقت ح لمب‬
‫‪ .7‬تحديد األسس العامة للبرنامج المقترح‪:‬‬
‫ضؾ ‪:‬‬ ‫ؼ ح ي ه ه األسس‬
‫كؾ ت البع البيئ لمتشسي السدت ا ‪.‬‬ ‫‪ -‬ق ئس‬
‫ر ئص سؾ ال ي الس حم اإلرت ائي ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ريس ال راس ت االجتس عي ‪.‬‬ ‫‪ -‬اال ج ه ت السع ص ة‬
‫‪ -‬طبيع الت بي الخمؾي ت وده ا ‪.‬‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪998‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫‪ .2‬أهداف البرنامج المقترح‪:‬‬

‫حد ددؾ عمد ددؼ ال ارس د د ت االجتس عي د د‬ ‫والسي د د‬ ‫‪ :‬شسي د د البع د د البيئ د د لمتشسي د د السدد ددت ا‬ ‫ال د د ت الع د د م لمب د د‬
‫الف عي اآل ي ‪:‬‬ ‫لتال ي الس حم اإلرت ائي ت ويتف ع ش األه ات الع‬
‫‪ -‬الحف ظ م السؾارد الس ئي و م استش از ‪.‬‬
‫ؽ التغي ات السش ي ‪.‬‬ ‫‪ -‬حس ي البيئ‬
‫‪ -‬إدارة السخمف ت البيئي وإ دة وي ه ‪.‬‬
‫‪ -‬الحف ظ م التؾازن البيئ ‪.‬‬
‫ؽ جسيع د ؾاع التمؾث‪.‬‬ ‫‪ -‬حس ي البيئ‬
‫‪ -‬الحف ظ م البيئ الب ي (الي بد )‪.‬‬
‫حؾ عمؼ دة ال راس ت االجتس عي ‪.‬‬ ‫‪ -‬السي‬
‫‪ .4‬محتؽى البرنامج المقترح‪:‬‬
‫كؾ د د د د ت البعد د د د البيئد د د د لمتشسيد د د د السد د د ددت ا ت‬ ‫السقتد د د د ح د د د د ض د د ددؾ ق ئسد د د د‬ ‫حت د د ددؾؼ الب د د د د‬ ‫د د ددؼ ح يد د د د‬
‫د د ددؽ ث د د ددالث‬ ‫ضد د د د ت و تظمبد د د د ت س د د ددؾ ال يد د د د الس حمد د د د اإلرت ائيد د د د ت و د د ددؾن الب د د د د‬ ‫واألهد د د د ات الدد د د د را‬
‫د د د د ؼ البعد د د د البيئد د د د لمتشسيد د د د‬ ‫وحد د د د ات د ارس د د ددي ت وقد د د د ز د د ددسشت الؾحد د د د ات د ذ د د ددظ الت بيد د د د الخمؾيد د د د التد د د د‬
‫حؾ عمؼ ال راس ت االجتس عي ل ػ ال ي الس حم االرت ائي ‪.‬‬ ‫والسي‬ ‫السدت ا‬
‫‪ .4‬طرق ومداخل التدريس‪:‬‬
‫حقي د ددا دهد د د ات البح د ددج الحد د د ل ت و ش د د د ‪:‬‬ ‫مد د د‬ ‫وطد د د ق د د د ريس تشؾ د د د يسك د ددؽ دن دد د د‬ ‫هشد د د ك د د د ا‬
‫التعمؼ ب الكتذ تت والسش قذ والحؾارت واست ا يجي األلع ب التعميسي ت والقر ت والتعمؼ التع و ‪.‬‬
‫‪ .5‬األنذطة التعليمية‪:‬‬
‫السقتد د د حت‬ ‫شد د د د د د ريس الب د د د‬ ‫ر دد د‬ ‫د ددؼ االس د ددتع‬
‫ضد د د ل د ددبعض األ ذ د ددظ التعميسيد د د التد د د‬ ‫ً‬ ‫فيسد د د يمد د د‬
‫والتد د د د د د ددؼ شفيد د د د ه د د د د ال د د د دؾا الظم د د ددا بعيد د د دً ا د د ددؽ جد د د د ران الفرد د د د ال ارسد د د د ‪ :‬الد د د د حالت الخمؾيد د د د لجس د د ددع‬
‫د د ح يق د د الس رس د د يح د د ك‬ ‫عدد ددك لم ذ د د‬ ‫السعمؾ د د ت الستعمق د د ب لبع د د البيئ د د لمتشسي د د السدد ددت ا ت و س د د‬
‫مد د ددػ السعدد د ددك اتت وإ د د د دة د د د وي بعد د ددض السخمف د د د ت البيئي د د د ت وز ار د د د بعد د ددض دد د ددتالت‬ ‫ددد‬ ‫د د د يد د ددتؼ ب لفع د د د‬
‫األد د ددج ر السثسد د د ة و ب د د د ت الزيشد د د ت وجس د ددع الر د ددؾر ورس د ددؾم ال ريكد د د ي والتعمي د ددا مي د د د و بؾيب د د د ت والبح د ددج‬
‫ؽ السعمؾ ت ؽ الظبيع ت وات ب األبح ث والتق ري ت واأللع ب والسد بق ت التعميسي ‪.‬‬ ‫والتقر‬
‫‪ .6‬الؽسائل التعليمية ومرادر التعلػ‪:‬‬
‫د د د ت د ددؽ السخمفد د د ت‬ ‫د ددؽ الؾسد د د ئ التعميسيد د د ت و ش د د د ‪:‬‬ ‫بع يد د د‬ ‫د ددالل د د د ريس الب د د د‬ ‫د ددؼ االس د ددتع‬
‫البيئيد د د د ت ددوات ال س د د ددؼ والتم د د ددؾيؽت د د د ددتالت األد د د ددج ر السثسد د د د ة و ب د د د د ت الزيشد د د د ت المؾحد د د د ت اإلردد د د د دي ت ددوات‬
‫الز ار ت ددوات رب الخي مت سالت جسع القس ت الرؾرت رسؾم ال ريك ي ‪.‬‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪998‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫‪ .7‬أساليب التقؽيػ في البرنامج‪:‬‬

‫السقت ح م ‪:‬‬ ‫الب‬ ‫ادتس التقؾيؼ‬
‫‪ -‬التقد ددؾيؼ البش د د ئ السدد ددتس (الت د ددؾيش )ت ودد ددس ‪ :‬ح د د األسد ددئم الت د د ا قبد ددت ا د د وح د د ة د ددؽ وح د د ات‬
‫السقتد د د د ح ‪ -‬بظ قد د د د ت‬ ‫السقتد د د د ح ‪ -‬وض د د ددع حم د د ددؾل لأل ذ د د ددظ الستز د د ددسش د د د د الب د د د د‬ ‫الب د د د د‬
‫السؾاقف)‪.‬‬
‫‪ -‬التق د د ددؾيؼ الش د د د د ئ ‪ :‬د د ددؽ د د ددالل ظبي د د ددا ددا د د د د البح د د ددج (ا تبد د د د ر ؾاق د د ددف البعد د د د البيئد د د د لمتشسيد د د د‬
‫ال يد د د الر د ددف الخد د د س‬ ‫مد د د‬ ‫السد د ددت ا ت و قيد د د س السيد د د ح د ددؾ ال ارسد د د ت االجتس عيد د د ) بعد د د ًي‬
‫االرت ائ ‪ -‬جسؾ ت البحج‪.-‬‬
‫ووضد ددع د د صدددؾر الش ئي د د وب د د لػ يك ددؾن ق د د سدددت اإلج ب د د‬ ‫وو ًقد د لتمد ددػ السكؾ د د ت ددؼ ضد ددبط الب د د‬
‫د د الت بيد د الخمؾيد د لتشسيد د‬ ‫ددؽ دس ددئم البح ددج الد د ؼ رد د ‪ :‬د د التر ددؾر السقتد د ح لب د د‬ ‫ددؽ الدد دؤال الثد د‬
‫حؾ عمؼ ال راس ت االجتس عي ل ػ ال ي الس حم اإلرت ائي ؟‬ ‫والسي‬ ‫البع البيئ لمتشسي السدت ا‬
‫ج‪ .‬بناء وحدة تجريبية مؼ الترؽر المقترح‪:‬‬
‫ال د د ػ د ددؼ إ د د اده؛ ل د د ا د ددؼ ا تي د د ر الؾح د د ة‬ ‫مي د د الب د د‬ ‫د ددؽ‬ ‫لس د د ك د د ن البحد ددج الح د د ل يتظمد ددب التأك د د‬
‫فريمي ت وذلػ ؽ الل الخظؾات اآل ي ‪:‬‬ ‫ً‬ ‫األول ؽ وح ا "المؽارد الطبيعية فى مرر" و ؼ رش ئ‬
‫‪ -‬إ د د اد ق د د لمتع يد ددف ب لؾح د د ة و ؾضد دديح دهسي د د الت بي د د الخمؾي د د ت والبع د د البيئ د د لمتشسي د د السدد ددت ا ت‬
‫ح د ددؾ ال ارسد د د ت االجتس عيد د د ود د ددعؾر التال يد د د رؾعيفيت د د د وار ب ط د د د ب لحيد د د ة الؾاقعيد د د‬ ‫ودهسيد د د السيد د د‬
‫الت يحي ه التال ي ‪.‬‬
‫د د ضد ددؾ ق ئس د د (البع د د البيئ د د لمتشسي د د السدد ددت ا ) الت د د‬ ‫د ددؼ صد ددي غت‬ ‫‪ -‬إ د د اد ده د د ات الؾح د د ة والت د د‬
‫شسيت ل ؼ ال ي الرف الخ س االرت ائ ‪.‬‬ ‫يشبغ‬
‫د د ضدددؾ البع د د‬ ‫ددؼ جسد ددع الس د د دة العمسي د د الالز د د لأل د د ر األس سدددي لسؾض ددؾ ت الؾح د د ة وص ددي غت‬ ‫‪-‬‬
‫البيئد د د د لمتشسيد د د د السد د د ددت ا ت و د د ددؼ شغ د د دديؼ حت د د ددؾؼ الؾحد د د د ة و ًقد د د د لسعد د د د يي التشغ د د دديؼ الفعدد د د ل لمخبدد د د ات‬
‫‪.‬‬ ‫التعميسي ت وه االستس ار والتت بع والت‬
‫د د ددؼ اسد د ددتخ ام بعد د ددض ط د د د ق الت د د د ريست واأل ذد د ددظ التعميسي د د د ت والؾس د د د ئ التعميسي د د د السش سد د ددب لت د د د ريس‬ ‫‪-‬‬
‫شد د د رشد د د‬ ‫ديمي‬
‫قبميد د د وبش ًئيد د د و ًئيد د د ت وس د ددبا شد د د ول ذل د ددػ فر د د ً‬
‫الؾحد د د ةت اسد د د د ددؼ التق د ددؾيؼ د د د الؾحد د د ة ً‬
‫ت ولق ار السعمؼ الق ئؼ ب لت ريس ذلػ ش ريس الؾح ة التج يبي ‪.‬‬ ‫الترؾر السقت ح لمب‬
‫ددؽ السحكس دديؽت وقد د م‬ ‫جسؾ د د‬ ‫مد د‬ ‫ضد د‬ ‫ددؽ ط ي ددا‬ ‫ددؽ إ د د اد الؾحد د ة د دؼ ض ددبظ‬ ‫وبعد د اال ت د د‬
‫ضؾ آرائ ؼ و قت ح ؼ العمسي السش سب ‪.‬‬ ‫الب حج بنج ا التع يالت‬
‫د‪ .‬إعداد دليل معلػ للؽحدة المقترحة‪:‬‬
‫مد د ‪ :‬السق د د ‪ -‬دهسيد د الت بيد د الخمؾيد د د د‬ ‫ددؼ إ لد د الد د لي اسؾجد د و دد د لمسعم ددؼت وقد د اد ددتس الد د لي‬
‫التد د د ريس‪ -‬التع ي د ددف ب لبعد د د البيئد د د لمتشسيد د د السد د ددت ا ‪ -‬األهد د د ات اإلج ائيد د د لمد د د روس‪ -‬األ ذ د ددظ و رد د د در‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫عمس د د د ‪ -‬دس د د د ليب التقد د ددؾيؼ‪ -‬إرد د د د دات حد د ددؾل ظبيد د ددا األ ذد د ددظ وط د د د ق الت د د د ريس‪ -‬الح د د د ود الز شي د د د لت د د د ريس‬
‫د ددؽ السحكسد دديؽت‬ ‫جسؾ د د‬ ‫مدد‬ ‫د دؼ ضد ددبظ بع ض د د‬ ‫د ددؽ إ د د اد ال د د لي‬ ‫ؾضد ددؾ ت الؾح د د ة‪ .‬وبع د د اال ت د د‬
‫صؾر الش ئي ‪.‬‬ ‫ضؾ آرائ ؼ حت يربح ال لي‬ ‫وق م الب حج ب ج ا التع يالت الالز‬
‫ثانيا ‪ :‬إعداد أداتي القياس والتقؽيػ وضبطهما‪:‬‬
‫ً‬
‫ادتسمت ددوات التقؾيؼ م ‪:‬‬
‫أ‪ .‬اختبار مؽاقف البعد البيئى للتنمية المدتدامة‪:‬‬
‫قد ددؾيؼ د د ؼ اكتد د د ب التال ي د د لسكؾ د د ت البع د د البيئ د د‬ ‫‪ .1‬الهــــدف مــــؼ االختبــــار‪ :‬ي د د ت اال تب د د ر إل د د‬
‫الؾح ة التج يبي ‪.‬‬ ‫الستزسش‬ ‫لمتشسي السدت ا‬
‫د د دؽ كؾ د د د ت البعد د د البيئد د د‬ ‫‪ .0‬أبعـــــاد االختبـــــار‪ :‬اقترد د د اال تبد د د ر مد د د ييد د د س د د د ؼ سك د ددؽ التال يد د د‬
‫لمتشسي د د السد د ددت ا الستز د ددسش د د د الق ئسد د د السحد د د دة س د د ًدمف ت وهد د د (‪ )1‬كؾ د د د ت اسد د د س د ددبا ؾض د دديح ت‬
‫وادد ددتس ا د د كد ددؾن د ددؽ السكؾ د د ت الدد ددت مد د د (‪ )1‬ؾاقد ددفت وبش د د م د د ذلد ددػ د ددؼ رش د د اال تبدد د ر‬
‫صؾرة ؾاقف‪.‬‬ ‫ال ؼ ؾن ؽ (‪ )42‬سؤال‬
‫ددؽ السحكس دديؽ‬ ‫جسؾ د د‬ ‫مد د‬ ‫ضد د‬ ‫‪ .4‬صــــدق االختبــــار‪ :‬ددؽ دجد د التحق ددا ددؽ صد د ق اال تبد د ر ددؼ‬
‫ش د د د د ه وط د د د د ق د د د د ريس ال ارس د د د د ت االجتس عي د د د د ت وق د د د د ق د د د د م الب حد د د ددج ر ارس د د د د‬ ‫الستخررد د د دديؽ د د د د‬
‫الحغ د د ؼ و قت ح د د ؼ العمسي د د السش سد ددب ت وق د د م بد ددنج ا التع د د يالت السظمؾب د د د د ضد ددؾ ؾصد ددي ؼ‬
‫ليربح اال تب ر ج هز لمتظبيا‪.‬‬
‫د ددؽ دد د رج يشد د د‬ ‫يشد د د اس د ددتظالعي‬ ‫‪ .3‬التجربـــــة االســـــتطالعية لالختبـــــار‪ :‬د ددؼ ظبيد ددا اال تبدد د ر م د د‬
‫فد د د د دات‬ ‫د د د د ػ ش س د د ددب‬ ‫ال ارسد د د د األس س د د ددي رمغ د د ددت (‪ )01‬مسيد د د د ً ا و مسيد د د د ةت وذل د د ددػ لمتعد د د د ت مد د د د‬
‫ؽ اال تب ر= (‪ )12‬دييق‬ ‫اال تب ر لسدتؾػ التال ي ت ووج دن الز ؽ الالزم لإج ب‬
‫‪ .1‬ثبــــات االختبــــار‪ :‬ددؼ حدد د ب ثبد د ت اال تبد د ر ب س ددتخ ام ع د د دلفد د ا و بد د خ وقد د رم ددغ ع د د الثبد د ت‬
‫ل ‪.‬‬ ‫"‪ "2.97‬وهؾ ع ثب ت فع ويع ؤد ًا م دن اال تب ر يتستع ب د ق‬
‫‪ .6‬الرــــؽرة النهائيــــة الختبــــار المؽاقــــف‪ :‬بع د د إج د د ا ك د د التع د د يالت رمد ددغ د د د ف د د دات اال تب د د ر د د‬
‫كس يأ ‪:‬‬ ‫م دبع د اال تب رت م ا‬ ‫صؾر الش ئي (‪ )42‬ف دة‪ .‬ؾز‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫ج ول (‪)7‬‬
‫ش رج حت‬ ‫والسف دات الت‬ ‫دبع د ا تب ر ؾاقف البع البيئ لمتشسي السدت ا‬
‫الشدب‬ ‫د‬ ‫سثم‬ ‫درق م الفق ات الت‬ ‫دبع د اال تب ر‬ ‫م‬

‫السئؾي‬ ‫األسئم‬ ‫اال تب ر‬

‫‪%71.11‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪01 -78 -74 -1 -7‬‬ ‫السؾارد الس ئي‬ ‫‪1‬‬

‫‪%71.11‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪01 -02 -73 -9 -0‬‬ ‫التغي ات السش ي‬ ‫‪2‬‬

‫‪%71.11‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪01 -07 -71 -8 -4‬‬ ‫إدارة و وي السخمف ت‬ ‫‪3‬‬

‫‪%71.11‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪09 -00 -71 -72 -3‬‬ ‫التؾازن البيئ‬ ‫‪4‬‬

‫‪%71.11‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪08 -04 -71 -77 -1‬‬ ‫ؽ التمؾث‬ ‫الح‬ ‫‪5‬‬

‫‪%71.11‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪42 -03 -79 -70 -1‬‬ ‫البيئ الب ي (الي بد )‬ ‫‪6‬‬

‫‪%100‬‬ ‫‪42‬‬ ‫السجسؾع‬

‫إعداد مقياس الميل نحؽ مادة الدراسات االجتماعية‪:‬‬ ‫ب‪.‬‬

‫حؾ ال راس ت االجتس عي ‪:‬‬ ‫ؼ ا ب ع الخظؾات الت لي إل اد قي س السي‬

‫‪ .7‬تحديــــــد الهــــــدف مــــــؼ المقيــــــاس‪ :‬ي د د د ت السقي د د د س إل د د د يي د د د س يد د ددؾل ال ي د د د الرد د ددف الخ د د د س‬
‫البحج) حؾ دة ال راس ت االجتس عي ‪.‬‬ ‫اإلرت ائ ( جسؾ‬
‫‪ .0‬تحديـــــد أبعـــــاد المقيـــــاس‪ :‬حد د د د الب حد ددج دبعد د د د السقي د د س د د د ض د ددؾ األدري د د ت واألبحد د د ث وال ارسد د د ت‬
‫ش ول د د ددت قد د د د ييس السي د د ددؾل واال ج هد د د د ت ح د د ددؾ عم د د ددؼ ال ارسد د د د ت االجتس عيد د د د ت ا ارسد د د د حسد د د د ان‬ ‫التد د د د‬
‫ب د د د الحكد د دديؼ(‪)0279‬ت ود ارس د د د درد د ددؾ غد د ددشؼ (‪)0279‬ت‬ ‫(‪)0278‬ت ود ارس د د د ا اوي د د د (‪)0278‬ت ود ارس د د د‬
‫ود ارس د د د إرحد د دديؼ(‪)0271‬ت ود ارس د د د إر د د د ا يؼ (‪ )0273‬وق د د د د ددؼ ح ي د د د دربع د د د دبع د د د د لمسقي د د د س‪ ,‬وه د د د ‪:‬‬
‫د د د د دة ال ارس د د د د ت االجتس عيد د د د ت وييس د د د د‬ ‫عم د د ددؼ ال ارسد د د د ت االجتس عي د د د د ودسد د د د ليب ريد د د د د ت وطبيعد د د د‬
‫حي ة التال ي ت واالستست ع ر راس ال راس ت االجتس عي ‪.‬‬ ‫ال راس ت االجتس عي ووعيفيت‬
‫‪ .4‬صـــــــيا ة بنـــــــؽد المقيـــــــاس‪ :‬بع د د د االطد د ددالع م د د د السق د د د ييس الد د د د بق ت وبع د د د ح ي د د د ال د د د ت د د ددؽ‬
‫السقي د د د ست و ح ي د د د دبع د د د دهت د د ددؼ صد د ددي غ عب د د د رات السقي د د د س و د د ددا سد د ددط ليك د د د ت ‪ likert‬د د د صد د ددؾرة‬
‫د د ددؾن السقي د د د س د د ددؽ (‪ )09‬عب د د د رة‬ ‫ؾا د د ددا)‪ .‬وق د د د‬ ‫تأك د د د – غي د د د‬ ‫قي د د د س ثالث د د د ( ؾا د د ددا – غي د د د‬
‫د د د دة‬ ‫عمدد ددؼ ال ارسد د د ت االجتس عي د د د ودسد د د ليب ريد د د د ت وطبيعد د د‬ ‫م د د د دربعد د د دبع د د د دت وهد د د‬ ‫قد د ددس‬
‫ال ارس د د د ت االجتس عي د د د ت وييس د د د ال ارس د د د ت االجتس عي د د د ووعيفيت د د د د د د حي د د د ة التال ي د د د ت واالسد د ددتست ع‬
‫د ددؽ األبع د د د األربع د د (‪ )1‬عب د د راتت اس د د يؾضد ددح‬ ‫ر ارس د د ال ارس د د ت االجتس عي د د ت ويذد ددس ا د د بع د د‬
‫الج ول الت ل ‪:‬‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫حؾ ال راس ت االجتس عي‬ ‫ج ول (‪ :)0‬ج ول ؾاصف ت قي س السي‬

‫الشدب السئؾي‬ ‫السجسؾع‬ ‫درق م السف دات‬ ‫دبع د السقي س‬
‫‪%01‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ؽ ‪ 7‬إل ‪1‬‬ ‫عمؼ ال راس ت االجتس عي ودس ليب ريد‬
‫‪%01‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ؽ ‪ 9‬إل ‪73‬‬ ‫دة ال راس ت االجتس عي‬ ‫طبيع‬
‫‪%01‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ؽ ‪ 71‬إل ‪07‬‬ ‫حي ة التال ي‬ ‫ييس ال راس ت االجتس عي ووعيفيت‬
‫‪%01‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ؽ ‪ 00‬إل ‪09‬‬ ‫االستست ع ر راس ال راس ت االجتس عي‬
‫‪% 722‬‬ ‫‪09‬‬ ‫السجسؾع‬
‫د ددؽ السحكسد دديؽت وذلد ددػ‬ ‫جسؾ د د‬ ‫مدد‬ ‫‪ .3‬صــــدق المقيــــاس‪ :‬د ددؼ د د ض السقي د د س د د صد ددؾر األولي د د‬
‫لمتحق د د ددا د د ددؽ صد د د د ق حت د د ددؾػ السقيد د د د س وسد د د د ؾل اس د د ددتخ ا ت و د د د د ػ الئسد د د د الر د د ددي غ لسد د د ددتؾػ‬
‫شظ ددؾؼ حتد د ت وبعد د إجد د ا ك د د التعد د يالت رم ددغ د د د‬ ‫التال يد د ت و د د ػ ا تسد د اد د عبد د رة لمبعد د التد د‬
‫صؾر الش ئي (‪ )09‬ف دة‪.‬‬ ‫ف دات السقي س‬
‫طب ددا‬
‫ف ددس العيشد د االس ددتظالعي التد د ُ‬ ‫‪ .1‬التجربــــة االســــتطالعية للمقيــــاس‪ :‬ددؼ ظبي ددا السقيد د س مد د‬
‫مي د د د ا تب د د د ر السؾاقد د ددفت و د د ددؼ رد د ددحيح اإلج ب د د د ت ورص د د د ال د د د رج تت وإج د د د ا العسمي د د د ت الحد د د د ري‬
‫واإلحر ئي ت ر ت‪:‬‬
‫‪ -‬حد د د د ب ثب د د د ت السقي د د د س‪ :‬د د ددؼ حد د د د ب الثب د د د ت ب سدد ددتخ ام ع د د د دلف د د د ك و ب د د د خت وبمغدد ددت ييست د د د‬
‫لي ‪.‬‬ ‫لمسقي س كك "‪ "2.18‬وه ه القيس ع ؤد ًا م دن السقي س يتستع ر رج ثب ت‬
‫‪ -‬صد د د ق السقيد د د س‪ :‬د ددؼ التأكد د د د ددؽ صد د د ق السقيد د د س د ددؽ د ددالل صد د د ق السحكس د دديؽت و د ددؽ د ددالل‬
‫د ددؽ ط يد ددا حد د د ب‬ ‫لمسقي د د س كك د د‬ ‫الر د د ق ال د د ا ت حيد ددج د ددؼ حد د د ب ع د د الر د د ق ال د د ا‬
‫ؤدد د د د ًا مد د د د دن‬ ‫الجد د د د ر الت بيعد د د د لسع د د د د ثبد د د د ت السقيد د د د ست وقد د د د رم د د ددغ (‪)2.99‬ت وه د د ددؾ يعد د د د‬
‫لي ‪.‬‬ ‫السقي س يتستع ر رج ص ق‬
‫د د ددؽ جسيد د ددع ف د د د دات السقي د د د ست‬ ‫‪ -‬حد د د د ب ز د د ددؽ السقي د د د س‪ :‬د د ددؼ حد د د د ب الد د ددز ؽ الد د ددالزم لإج ب د د د‬
‫ؽ السقي س = (‪ )31‬دييق ‪.‬‬ ‫وبحد ب الستؾسطت وج دن الز ؽ الالزم لإج ب‬
‫‪ .1‬ترــــــحيي المقيــــــاس‪ :‬د ددؼ ص د ددي غ عبد د د رات السقيد د د س طبًقد د د لظ يقد د د ليكد د د ت(‪)Likert‬ت وقد د د حد د د دت‬
‫االسدد ددتج ب ت رت د د د رج ثالث د د د ( ؾا د د ددا – دحي د د د ً – غي د د د ؾا د د ددا)ت بحيد د ددج يكد د ددؾن ق د د د ي ات اسد د ددتج ب ت‬
‫مد د د رد د د ائ العبد د د رات ب لت ي د ددب (‪ )7 – 0 – 4‬لمعبد د د رات السؾجبد د د ت مد د د دن يعك د ددس هد د د ا‬ ‫التال يد د د‬
‫ح د ددؾ‬ ‫الت ي د ددب د د د ح لد د د العبدد د رات الدد د د لب ت وبد د د لػ د ددؾن الش يد د د العغسد د د لد د د رج ت قيد د د س السيدد د‬
‫ال ارسد د د ت االجتس عيد د د (‪ )93‬درجد د د ت وال رجد د د الر د ددغ ػ (‪ )09‬درجد د د ‪ .‬وبد د د لػ دص د ددبحت جسي د ددع د د دؾاد‬
‫ال ي الرف الخ س اإلرت ائ ‪.‬‬ ‫وددوات البحج ص لح لمتظبيا م‬
‫تطبيق البحث ومناقذة نتائجه‪:‬‬
‫يتش ول ه ا السحؾر إج ا ات ج ب البحجت و ض ت ئج و ش قذت و فدي ه ‪.‬‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫أوالً ‪ :‬التطبيق الميداني للبحث‪:‬‬

‫السقت ح؛ ؽ الل القي م ب آل ‪:‬‬ ‫مي الب‬ ‫ودس اإلج ا ات الت ق م ر الب حج لمتحقا ؽ‬
‫جسؾ د د د البحج‪:‬ا تسد د د البحدد ددج مد د د التر د ددسيؼ دد د ددب التج يبد د د السع د د د وت‬ ‫‪ .7‬التر د ددسيؼ التج يبد د د و ح ي د د د‬
‫ب س د د د ددؼ ر د د د ددسيؼ السجسؾ د د د د د الؾاحد د د د د ة ذات القيد د د د د س القبمد د د د د والبعد د د د د ػ لسجسؾ د د د د د ال ارسد د د د د ت واال تبد د د د د ر‬
‫‪ ، t-Test‬و د ددؼ‬ ‫اإلحرد د د ئ األ د د ددب لمتر د ددسيؼ ه د ددؾ ا تبد د د ر الشد د ددب الت ئيد د د لعيشت د دديؽ د د د بظتيؽ ‪pairs‬‬
‫ا تيد د د ر جسؾ د د د البح د ددج البد د د لغ د د د دهؼ (‪ )43‬مسيد د د و مسيد د د ة د ددؽ ال يد د د الر د ددف الخد د د س اإلرتد د د ائ‬
‫بس رس د د د عب د د د س العق د د د د االرت ائي د د د السذد د ددت ا لمع د د د م ال ارس د د د ‪0200/0207‬مت د د ددالل الفر د د د ال ارس د د د‬
‫السقت د د د ح د د د الت بي د د د‬
‫األولت وق د د د د د ددؼ ظبيد د ددا البحد د ددج م د د د جسؾ د د د واح د د د ة قد د ددط غ د د د ًا ألن الب د د د‬
‫الخمؾي ج ي س ً م التال ي ؽ حيج األه ات والسحتؾػ وط ق الت ريس واأل ذظ والتقؾيؼ‪.‬‬
‫حد د ددؾ عمد د ددؼ‬ ‫‪ .0‬ظبيد د ددا ددا د د د البحد د ددج(ا تب د د د ر ؾاقد د ددف البع د د د البيئ د د د لمتشسي د د د السدد د ددت ا ‪ -‬قي د د د س السي د د د‬
‫قبمي ‪.‬‬
‫البحج ً‬ ‫جسؾ‬ ‫ال راس ت االجتس عي ) م‬
‫‪ .4‬الت د د د ريس لسجسؾ د د د البحد د ددج‪ :‬ق د د دت إح د د د ػ السعمس د د د ت رت د د د ريس الؾح د د د ة التج يبي د د د السع د د د ة و ًق د د د لمت بي د د د‬
‫الخمؾي لتال ي السجسؾ التج يبي بع ريب ؽ ج ب الب حج‪.‬‬
‫د ددؽ د د د ريس الؾحد د د ة السختد د د رة د ددؼ‬ ‫جسؾ د د د البح د ددج‪ :‬بعد د د اال ت د د د‬ ‫مد د د‬ ‫‪ .3‬ظبي د ددا ددا د د د البح د ددج بعد د د ًي‬
‫جسؾ د د د البح د ددج‪ .‬وبتظبي د ددا ا تبد د د ر ؾاق د ددف البعد د د البيئد د د لمتشسيد د د‬ ‫مد د د‬ ‫ظبي د ددا ددا د د د البح د ددج بعد د د ًي‬
‫د ددؽ الشتد د د ئ‬ ‫جسؾ د د‬ ‫ح د ددؾ عمد ددؼ ال ارسد د د ت االجتس عي د د ت د ددؼ التؾص د د إل د د‬ ‫السدد ددت ا ت و قيد د د س السي د د‬
‫ض فيس يأ ‪:‬‬ ‫سيتؼ‬
‫ثانيا‪ :‬عرض النتائج البحث ومناقذتها وتفديرها‪:‬‬ ‫ً‬
‫د ددتؾؼ داللد د (‪ )α≤0.01‬ر دديؽ‬ ‫شد د‬ ‫‪ .7‬نتـــائج الفـــرض األول‪ :‬والد د ؼ ددص مد د ‪ :‬وجد دؾد د د ق دال إحرد د ًئي‬
‫التظبيقيؽ القبم والبعد ؼ ال تبد ر ؾاقدف البعد البيئد لمتشسيد‬ ‫البحج‬ ‫جسؾ‬ ‫تؾسظ درج ت التال ي‬
‫دبع ده الف عي لر لح درج ت التظبيا البع ػ"‪.‬‬ ‫كك و‬ ‫السدت ا‬
‫جسؾ د د د البح د ددجت واال ح ا د د د ت‬ ‫ولمتحق د ددا د ددؽ ص د ددح الفد د د ض د ددؼ اس د ددتخ ام تؾس د ددظ درجد د د ت التال يد د د‬
‫السعي ريد د د ل د د د ه الد د د رج تت وييسد د د "ت" لمفد د د وق ر د دديؽ تؾس د ددظ الد د د رج ت د ددؽ د ددالل اس د ددتخ ام ا تبد د د ر(ت)‬
‫بظتيؽ ‪ t-Test pairs‬ت وج ت الشت ئ كس ب لج ول اآل ‪:‬‬ ‫لعيشتيؽ‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫التظبيقيؽ‬ ‫البحج‬ ‫جسؾ‬ ‫ج ول(‪ :)4‬ت ئ ا تب ر(ت) لمسق ر ريؽ تؾسظ درج ت التال ي‬
‫دبع ده الف عي‬ ‫كك و‬ ‫القبم والبع ؼ ال تب ر ؾاقف البع البيئ لمتشسي السدت ا‬
‫حجم التأثري‬ ‫مدتؽي‬ ‫درجات‬ ‫قيمة‬ ‫االنحراف‬
‫المتؽسط‬ ‫ن‬ ‫التطبيق‬ ‫أبعاد االختبار‬
‫مربع ايتا‪2‬‬ ‫الداللة‬ ‫الحرية‬ ‫"ت"‬ ‫المعياري‬
‫‪.431‬‬ ‫‪.000‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪7.02‬‬ ‫‪.989‬‬ ‫‪2.66‬‬ ‫‪34‬‬ ‫القبلى‬ ‫المؽارد المائية‬

‫‪.905‬‬ ‫‪4.29‬‬ ‫البعدى‬

‫‪.683‬‬ ‫‪.000‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪11.84‬‬ ‫‪.829‬‬ ‫‪2.00‬‬ ‫‪34‬‬ ‫القبلى‬ ‫التغيرات المناخية‬

‫‪.817‬‬ ‫‪4.38‬‬ ‫البعدى‬

‫‪.666‬‬ ‫‪.000‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪11.40‬‬ ‫‪.791‬‬ ‫‪2.24‬‬ ‫‪34‬‬ ‫القبلى‬ ‫إدارة وتدوير‬

‫‪.785‬‬ ‫‪4.44‬‬ ‫البعدى‬ ‫المخلفات‬

‫‪.612‬‬ ‫‪.000‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪10.14‬‬ ‫‪.866‬‬ ‫‪2.00‬‬ ‫‪34‬‬ ‫القبلى‬ ‫التؽازن البيئى‬

‫‪1.044‬‬ ‫‪4.38‬‬ ‫البعدى‬

‫‪.690‬‬ ‫‪.000‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪12.03‬‬ ‫‪.707‬‬ ‫‪3.00‬‬ ‫‪34‬‬ ‫القبلى‬ ‫الحد مؼ التلؽث‬

‫‪. 447‬‬ ‫‪4.73‬‬ ‫البعدى‬

‫‪.581‬‬ ‫‪.000‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪9.57‬‬ ‫‪1.003‬‬ ‫‪2.51‬‬ ‫‪34‬‬ ‫القبلى‬ ‫البيئة البرية‬

‫‪.662‬‬ ‫‪4.50‬‬ ‫البعدى‬ ‫(اليابدة)‬

‫‪.881‬‬ ‫‪.000‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪22.00‬‬ ‫‪1.601‬‬ ‫‪14.42‬‬ ‫‪34‬‬ ‫القبلى‬ ‫الدرجة الكلية‬

‫‪2.799‬‬ ‫‪26.73‬‬ ‫البعدى‬ ‫الختبار المؽاقف‬

‫جسؾ د د د البح د ددج‬ ‫يتز د ددح د ددؽ جد د د ول (‪ )4‬وج د ددؾد د د د ق دال إحرد د د ًئي ر د دديؽ تؾس د ددظ درجد د د ت التال يد د د‬
‫د د التظبيق د ديؽ القبم د د والبع د د ػ ال تب د د ر ؾاقد ددف البع د د البيئ د د لمتشسي د د السدد ددت ا كك د د و د د دبع د د ده الف عي د د‬
‫لر د د لح درج د د ت التظبيد ددا البع د د ػت حيد ددج دن دد ددتؾؼ ال الل د د االحر د د ئي لقيس د د ا تب د د ر (ت) رمغد ددت لم رجد د د‬
‫د د د ددؽ دد د د ددتؾؼ ال الل د د د د‬ ‫ال مي د د د د لال تب د د د د ر ولألبع د د د د د الف عي د د د د السكؾ د د د د ل د د د د (‪)2.222‬ت وه د د د د ييس د د د د دصد د د ددغ‬
‫دد د د ددتؾؼ دالل د د د د‬ ‫(‪)2.27‬ت س د د د د يجعمش د د د د قب د د د د الف د د د د ض الب د د د د ي الق ئ د د د د رؾجد د د ددؾد د د د د ق دال إحر د د د د ًئي‬
‫شدددد‬
‫(‪ )α≤0.01‬رد د دديؽ تؾسد د ددظ درجد د د د ت التال ي د د د جسؾ د د د د البحد د ددج د د د د التظبيقد د دديؽ القبمد د د د والبع د د د ؼ ال تبدد د د ر‬
‫كك د د و د د دبع د د ده الف عي د د لر د د لح درج د د ت التظبيد ددا البع د د ػ‪ .‬اس د د‬ ‫ؾاقد ددف البع د د البيئ د د لمتشسي د د السدد ددت ا‬
‫د د اكد د د ب ال ي د د الرد ددف الخ د د س اإلرت د د ائ‬ ‫د ددؽ الشد ددؾع ال بي د د‬ ‫يتزد ددح دن حجد ددؼ د ددأثي الت بي د د الخمؾي د د‬
‫البحج‪ -‬لسكؾ ت البع البيئ لمتشسي السدت ا ‪.‬‬ ‫– جسؾ‬
‫د ددتؾؼ داللد د (‪ )α≤0.01‬ر دديؽ‬ ‫‪ .0‬نتـــائج الفـــرض الثـــاني‪ :‬والد د ؼ ددص مد د ‪ :‬وجد دؾد د د ق دال إحرد د ًئي‬
‫شد د‬
‫حدؾ عمدؼ ال ارسد ت‬ ‫تؾسظ درج ت التال يد جسؾ د البحدج د التظبيقديؽ القبمد والبعد ؼ لسقيد س السيد‬
‫دبع ده الف عي لر لح درج ت التظبيا البع ػ"‪.‬‬ ‫االجتس عي كك و‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫جسؾ د د د البح د ددجت واال ح ا د د د ت‬ ‫ولمتحق د ددا د ددؽ ص د ددح الفد د د ض د ددؼ اس د ددتخ ام تؾس د ددظ درجد د د ت التال يد د د‬
‫السعي ريد د د ل د د د ه الد د د رج تت وييسد د د "ت" لمفد د د وق ر د دديؽ تؾس د ددظ الد د د رج ت د ددؽ د ددالل اس د ددتخ ام ا تبد د د ر(ت)‬
‫بظتيؽ ‪ t-Test pairs‬ت وج ت الشت ئ كس ب لج ول اآل ‪:‬‬ ‫لعيشتيؽ‬
‫التظبيقيؽ‬ ‫البحج‬ ‫جسؾ‬ ‫ج ول(‪ :)3‬ت ئ ا تب ر(ت) لمسق ر ريؽ تؾسظ درج ت التال ي‬
‫دبع ده الف عي‬ ‫حؾ عمؼ ال راس ت االجتس عي كك و‬ ‫القبم والبع ؼ لسقي س السي‬
‫درجات مدتؽي حجم التأثري‬ ‫قيمة‬ ‫االنحراف‬ ‫مقياس الميل نحؽ الدراسات‬
‫المتؽسط‬ ‫ن‬ ‫التطبيق‬
‫الحرية الداللة مربع ايتا‪2‬‬ ‫"ت"‬ ‫المعياري‬ ‫االجتماعية‬

‫‪.403‬‬ ‫‪.000‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪6.62‬‬ ‫‪3.649‬‬ ‫‪13.54‬‬ ‫‪34‬‬ ‫القبلى‬ ‫معلػ الدراسات االجتماعية‬

‫‪2.258‬‬ ‫‪18.44‬‬ ‫البعدى‬ ‫وأساليب تدريدها‬

‫‪.784‬‬ ‫‪.000‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪15.38‬‬ ‫‪2. 233‬‬ ‫‪9.63‬‬ ‫‪34‬‬ ‫القبلى‬

‫طبيعة مادة الدراسات االجتماعية‬
‫‪2.412‬‬ ‫‪18.38‬‬ ‫البعدى‬

‫‪.720‬‬ ‫‪.000‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪12.94‬‬ ‫‪2. 758‬‬ ‫‪10.12‬‬ ‫‪34‬‬ ‫القبلى‬ ‫قيمة الدراسات االجتماعية‬

‫‪2.362‬‬ ‫‪18.23‬‬ ‫البعدى‬ ‫ووظيفيتها في حياة التالميذ‬

‫‪.882‬‬ ‫‪.000‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪22.13‬‬ ‫‪2.265‬‬ ‫‪9.51‬‬ ‫‪34‬‬ ‫القبلى‬ ‫االستمتاع بدراسة الدراسات‬

‫‪1. 390‬‬ ‫‪19.64‬‬ ‫البعدى‬ ‫االجتماعية‬

‫‪.903‬‬ ‫‪.000‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪24.70‬‬ ‫‪6.146‬‬ ‫‪42.81‬‬ ‫‪34‬‬ ‫القبلى‬ ‫الدرجة الكلية للمقياس‬
‫‪4. 281‬‬ ‫‪74.70‬‬ ‫البعدى‬

‫جسؾ د د د البح د ددج‬ ‫يتز د ددح د ددؽ جد د د ول (‪ )3‬وج د ددؾد د د د ق دال إحرد د د ًئي ر د دديؽ تؾس د ددظ درجد د د ت التال يد د د‬
‫د د التظبيقد دديؽ القبم د د والبع د د ػ لسقي د د س السي د د حد ددؾ عمد ددؼ ال ارس د د ت االجتس عي د د كك د د و د د دبع د د ده الف عي د د‬
‫لر د د لح درج د د ت التظبيد ددا البع د د ػت حيد ددج دن دد ددتؾؼ ال الل د د االحر د د ئي لقيس د د ا تب د د ر (ت) رمغد ددت لم رجد د د‬
‫د د د ددؽ دد د د ددتؾؼ ال الل د د د د‬ ‫ال مي د د د د لمسقي د د د د س ولألبع د د د د د الف عي د د د د السكؾ د د د د ل د د د د (‪)2.222‬ت وه د د د د ييس د د د د دصد د د ددغ‬
‫دد د د ددتؾؼ دالل د د د د‬ ‫شدددد‬ ‫(‪)2.27‬ت س د د د د يجعمش د د د د قب د د د د الف د د د د ض الب د د د د ي الق ئ د د د د رؾجد د د ددؾد د د د د ق دال إحر د د د د ًئي‬
‫(‪ )α≤0.01‬ر د د دديؽ تؾس د د ددظ درجد د د د ت التال يد د د د جسؾ د د د د البح د د ددج د د د د التظبيق د د دديؽ القبمد د د د والبعد د د د ؼ لسقيد د د د س‬
‫حد ددؾ عمد ددؼ ال ارس د د ت االجتس عي د د كك د د و د د دبع د د ده الف عي د د لر د د لح درج د د ت التظبيد ددا البع د د ػ‪ .‬اس د د‬ ‫السي د د‬
‫جسؾ د د د البح د ددج السيد د د‬ ‫د د د اكدد د د ب التال يد د د‬ ‫د ددؽ الش د ددؾع ال بيد د د‬ ‫يتز د ددح دن حج د ددؼ د ددأثي الت بيد د د الخمؾيد د د‬
‫حؾ عمؼ ال راس ت االجتس عي ‪.‬‬
‫وقد تعزى تلغ النتائج إلى األسباب اآلتية‪:‬‬
‫د د د رج‬ ‫د ددؽ األ ذ د ددظ‬ ‫يد د د‬ ‫‪ -‬د ح د ددت طبيعد د د الت بيد د د الخمؾيد د د الف صد د د د د د د م التال يد د د لمسذد د د را د د د‬
‫د د يد ددتؼ ب لفع د د‬ ‫ش د د الس رس د د يح د د ك‬ ‫دد‬ ‫عدد ددك لم ذ د د‬ ‫ج د د ران الفر د د ال ارس د د ت و ش د د ‪ :‬س د د‬
‫د ددؽ ج د ددب التال ي د د ت حيد ددج ق د د ؾا بع ي د د‬ ‫مد ددػ السعدد ددك اتت د د جد ددؾ يدد ددؾده التف د د واإليج ري د د‬ ‫دد‬
‫د د ددؽ األ ذد د ددظ والسد د د د بق ت واأللع د د د ب التعميسي د د د ت ث د د د ت إ د د د دة د د د وي بعد د ددض السخمف د د د ت واالسد د ددتف دة‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫ش د د د ت و س د د د سد د ددالت لؾضدد ددع القس د د د ر د د د ا م ت و س د د د لؾح د د د ت إرد د د د دي لمتؾعي د د د بأض د د د ار التمدد ددؾث‬
‫والتغيدد د ات السش يد د د واالحتبد د د س الحدد د ارػت ودهسيد د د الحفد د د ظ مد د د السد د دؾارد البيئيد د د وحس يت د د د د ددؽ دجد د د‬
‫دد د‬ ‫األجيد د د ل الق د د د د ت ح د ددت إددد د ات و ؾجيد د د السعمسد د د الق ئسد د د ب د د لتظبيا؛ سد د د اد د د ن لد د د بد د د لغ األثدد د‬
‫الؾاج د ددب‬ ‫د ددؽ كؾ د د د ت البعد د د البيئد د د لمتشسيد د د السد د ددت ا‬ ‫يد د د‬ ‫إكدد د د ب ال يد د د السجسؾ د د د التج يبيد د د‬
‫د ددؽ التمد ددؾث البيئ د د بذد ددت ددد ددك ل‬ ‫شسيت د د ل د د ي ؼ كد ددندارة و د د وي السخمف د د ت واالسد ددتف دة ش د د ت والح د د‬
‫ؽ التغي ات السش ي ‪.‬‬ ‫وصؾرهت والؾق ي‬
‫مؾيد د د د لسشظقد د د د الغ بد د د د الذ د د ددج ي السؾاج د د د د لس رسد د د د عبد د د د س العقد د د د د االرت ائيد د د د ت‬ ‫د د ددؼ القيد د د د م ر حمد د د د‬ ‫‪-‬‬
‫د د دسد ددب ب إ ذ د د ئ ت و ؾائ د د األحز د د الخز د د ا حد ددؾل الس د د نت ودهسي د د التع د د بذد ددك جي د د‬ ‫والتأ د د‬
‫د ددع البيئد د د الب يد د د (الي بدد د د ) وحس يت د د د د ددؽ التر د ددح ت والتؾعيد د د بأضد د د ار القظ د ددع الجد د د ئ لألد د ددج رت‬
‫د ددؽ االحتب د د س‬ ‫د ددؽ التمد ددؾث البيئ د د الجد ددؾؼت والحس ي د د‬ ‫و ؾائ د د األحز د د الخز د د ا ودوره د د د د الؾق ي د د‬
‫مد د ددػ السشظق د د د وق د د ددت السعمس د د د الق ئس د د د‬ ‫الح د د د ارؼ والتغي د د د ات السش ي د د د ت و د د ددؼ اسد د ددتغالل التؾاج د د د د د د‬
‫رتظبي د ددا البح د ددج بدد د د د بع د ددض القر د ددص د ددؽ الر د ددي الجد د د ئ لمحيؾا د د د ت الب يد د د والزواح د ددف والظي د ددؾر‬
‫ي د د د الحي د د د ة الب ي د د د ت و د د ددؼ د د ددؾ يت ؼ بأهسي د د د جسيد د ددع‬ ‫مد د د‬ ‫والحذ د د د ات الش د د د درةت وآث د د د ر ذلد د ددػ الدد د ددمبي‬
‫مد د د د دهسيد د د د‬ ‫حقي د د ددا التد د د دؾازن البيئد د د د ت و د د ددؼ التأكيد د د د‬ ‫و عد د د د ل ودورهد د د د د د د د‬ ‫خمؾقد د د د ت هللا س د د ددبح‬
‫شسيد د د بع د ددض كؾ د د د ت البعد د د البيئد د د لمتشسيد د د‬ ‫ددد‬ ‫السحسيد د د ت الظبيعيد د د ؛ سد د د اد د د ن لد د د بد د د لغ األثد د د‬
‫ث د د د ‪ :‬الت د د دؾازن البيئ د د د ت ودهسي د د د الحف د د د ظ م د د د البيئ د د د الب ي د د د (الي بد د د د )ت‬ ‫ل د د د ػ التال ي د د د‬ ‫السدد د ددت ا‬
‫ؽ التغي ات السش ي ‪.‬‬ ‫والؾق ي‬
‫د د ددؼ قدد د دديؼ التال ي د د د لسجسؾ د د د ت عمد د ددؼ ع و ي د د د صد د ددغي ة الع د د د د و د د دؾجي ؼ لترد د ددؾي بعد د ددض ددد د ددك ل‬ ‫‪-‬‬
‫التمد د ددؾث السختمف د د د السؾجد د ددؾدة د د د ريئد د ددت ؼ (القس د د د ‪-‬الح ائد د ددا‪ -‬د د دؾادم الدد د ددي رات‪-‬دد ش د د د السخ د د د رز ‪...‬‬
‫د ددع السي د د هت وه د د ره ت‬ ‫وغي ه د د د ددؽ صد ددؾر التمد ددؾث األ د د ػت و رد ددؾي بعد ددض صد ددؾر التع د د الخ د د ط‬
‫د ددؽ الخد د د رج و د د د ك د د د اطيؼ السيد د د ه فتؾحد د د لتد د ددي‬ ‫ثد د د (رؼ السد د ددظح األ زد د د السح د دديط ب لس رسد د د‬
‫السي د د د ه د د د الظ يد د ددا الع د د د م‪-‬رش الذ د د دؾارع د د د د م الد د ددؾرش والسحد د ددالت وال تي ي د د د ت بخ د د د اطيؼ السي د د د ه‪-‬‬
‫د ددؽ ده د ددؼ رد د د در التمدد ددؾث وه د د د ر‬ ‫غدد د د الدد د ددي رات بظ يقد د د ي د د د ه د د د ر لمسيد د د ه‪)...‬ت وات ب د د د قد د د ري‬
‫م د د البيئ د د ت اس د د د ددؼ مد دديف ؼ ب لبحد ددج‬ ‫السي د د ه الت د د د د د ه وه وق د د ؾا رترد ددؾي ه ت و ؾضد دديح دض د د اره‬
‫د ددؽ (التم د ددؾثت والتغيد د د ات السش يد د د ت واالحتبد د د س‬ ‫والتقرد د د وجس د ددع د بد د د ر وص د ددؾر ورس د ددؾم ك ريكد د د ي‬
‫الحد د د ارػت وغد د د زات الغ د ددالت الج د ددؾػت والتر د ددح ت و د د دؾارد السيد د د ه وايفيد د د الحفد د د ظ مي د د د وص د ددي ت )ت‬
‫دقد م ختمف ‪.‬‬ ‫ا اس الشذ‬ ‫والتعميا مي و بؾيب‬
‫لزر د د د بع د د ددض دد د ددتالت األد د د ددج ر السثسدد د د ة‬
‫د د ددؼ اص د د ددظح ب التال ي د د د إلد د د د ح يق د د د الس رسد د د د ت وذل د د ددػ ا‬ ‫‪-‬‬
‫و ب د د ت الزيش د د ت وإ ال ددؼ بأهسيت د د البيئيد د ت و دددؼ م دديف ؼ ر س ددؼ و م ددؾيؽ رؾسد ددت ات ددؽ البيئ د د وايفي د د‬
‫حس يت د د د والحف د د د ظ مي د د د وهد د ددؼ د د د ح يق د د د الس رس د د د وسد د ددط الزهد د ددؾر واألدد د ددج ر بعي د د دً ا د د ددؽ ج د د د ران‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫د د د بق ت رد دديؽ السجسؾ د د ت السختمف د د أل ز د د البؾسد ددت اتت ود ز د د‬ ‫الفر د د ال ارس د د ت اس د د د ددؼ س د د‬

‫الرد د ددؾر واأل ب د د د ر ورسد د ددؾم ال ريك د د د ي الت د د د ق د د د ؾا بجسع د د د ت ود ز د د د التعميق د د د ت مي د د د ت د د د جد د ددؾ‬
‫ش د ريؽ السجسؾ ت السختمف يذجع م التسيز واإلر اع‪.‬‬
‫د د د دة‬ ‫حؾي د د د‬ ‫ددد‬ ‫سد د ددت د د د رج ج د د د ران الفر د د د ال ارس د د د‬ ‫ت د ذد د ددظ الت بي د د د الخمؾي د د د الت د د د‬ ‫‪ -‬سددد‬
‫تظمد د ددب د د د دؽ التال يد د د د‬ ‫ميئ د د د ب لسعمؾ د د د د ت التد د د د‬ ‫د د ددؽ د د د دة ص د د ددعب وج د د د د‬ ‫ال ارس د د د ت االجتس عيد د د د‬
‫د د د دة د د دديق ووعيفيد د د د د د حيد د د ؼ و بظد د د بد د د لؾاقع الد د د ػ يحي د ددؾهت سد د د‬ ‫حفغ د د د واس د ددتغ ره ت إلد د د‬
‫د د ددؾ ي‬ ‫إل د د د‬ ‫دد ددؼ التال ي د د د ألهسي د د د ال ارس د د د ت االجتس عي د د د د د د حي د د د ؼت ه د د د ا ب إلض د د د‬ ‫دس د د د ؼ د د د‬
‫الت بيد د د الخمؾيد د د لخبد د د ات عميسيد د د ب دد د د ة يق د ددؾم ر د د د التال يد د د رشذد د د و ميد د د بعيد د دً ا د ددؽ حجد د د ات‬
‫الفرد د د ال ارسد د د وال د ددتعمؼ السعتد د د د لم ارسد د د ت االجتس عيد د د ؛ سد د د دسد د د ؼ د د د إيرد د د ل السعمؾ د د د ت إلد د د‬
‫دذه د د ن التال ي د د بظ يق د د دد دديق و ستع د د وج اب د د بعي د دً ا د ددؽ الحفد ددع واالسد ددتغ ر؛ األ د د ال د د ػ س د د‬
‫م د د د إكد د د د ب ال ي د د د الرد د ددف الخ د د د س االرت د د د ائ د د دديالً حد د ددؾ عمد د ددؼ د د د دة ال ارس د د د ت االجتس عي د د د ت‬
‫يس ر األ اد‪.‬‬ ‫حيج دن السيؾل واال ج ه ت الشفدي تأث بسؾاقف الخب ة الت‬
‫د د د ددع تد د د د د ئ د ارسد د د د د ‪(2020) Avcı&Gümüş‬ت ود ارسد د د د د ‪(2020) Oyovwi‬ت‬ ‫و تف د د د ددا هد د د د د ه الشتد د د د د ئ‬
‫ود ارس د ‪(2017) Hursen & Islek‬ت ود ارس د ‪(2017) Yıldırım& Akamca‬ت ود ارس د ‪, et al‬‬
‫مي د د‬ ‫‪ (2011) Per,‬ت ود ارس د د سد ددعي ت و م د د (‪ )0272‬الت د د دثبتد ددت‬ ‫‪et‬‬ ‫‪ (2017) Lodhi‬ود ارس د د ‪al‬‬
‫التعمؼ السع في والس ري والؾج ا ي ل ػ الستعمسيؽ‪.‬‬ ‫شسي ؾا‬ ‫الت بي الخمؾي‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪998‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫التؽصيات والمقترحات‪:‬‬
‫تؽصيات البحث‪:‬‬
‫شدد‬ ‫السع د د ة د د ال ارس د د الح لي د د‬ ‫كؾ د د ت البع د د البيئ د د لمتشسي د د السدد ددت ا‬ ‫‪ .7‬االسد ددتف دة د ددؽ ق ئس د د‬
‫ل ػ التال ي ‪.‬‬ ‫كؾ ت البع البيئ لمتشسي السدت ا‬ ‫ص رتشسي‬ ‫رسيؼ و شفي ر ا‬
‫مؾي د د لتال ي د د الس حم د د‬ ‫خظد دديط د ذد ددظ‬ ‫السع د د د د ال ارس د د الح لي د د د د‬ ‫‪ .0‬االسدددتف دة د ددؽ الب د د‬
‫حقا ده ات التشسي السدت ا ‪.‬‬ ‫االرت ائي ب لذك ال ؼ يجعم‬
‫د د د ريس ال ارس د د د ت االجتس عي د د د بأهسي د د د اسد د ددتخ ام د ذد د ددظ الت بي د د د‬ ‫‪ .4‬ؾجي د د د غ د د د الق د د د ئسيؽ م د د د‬
‫الل ريس ال راس ت االجتس عي ‪.‬‬ ‫رج ج ران الفر ال راس‬ ‫الخمؾي‬
‫د د ددالل د د د د ريس‬ ‫ؾعي د د ددف د ذ د د ددظ الت بيد د د د الخمؾيد د د د‬ ‫مد د د د‬ ‫‪ .3‬د د د د ريب عمسد د د د الس حمد د د د االرت ائيد د د د‬
‫حقيا ده ا ‪.‬‬ ‫ال راس ت االجتس عي ت ب لذك ال ػ يتؾا م ع طبيع الس دة ويد ؼ‬
‫‪ .1‬التؾعي بأهسي الحف ظ م البيئ وحس يت و م استشزات ؾارده ‪.‬‬
‫م د د ربظ د د ب د د لؾاقع‬ ‫‪ .1‬خظد دديط و شفي د د و قدددؾيؼ ش د د ه ال ارس د د ت االجتس عي د د ب لذد ددك ال د د ػ يد د د‬

‫حي ؼ ويكؾ ؾن ً‬
‫وعي وا ج ًه إيج ًري حؾ عمس ‪.‬‬ ‫ليذع التال ي بقيست‬
‫مقترحات البحث‪:‬‬
‫ش د د د ه ال ارس د د د ت االجتس عي د د د ب لس حم د د د االرت ائي د د د د د د ضد د ددؾ دبع د د د د التشسي د د د‬ ‫‪ .7‬قد د ددؾيؼ و ظد د ددؾي‬
‫ر ‪.0242‬‬ ‫السدت ا و ًق ل ؤي‬
‫د د د ريس ال ارس د د د ت االجتس عي د د د لتشسي د د د التف ي د د د السدد د ددتقبم ل د د د ػ‬ ‫‪ .0‬مي د د د الت بي د د د الخمؾي د د د د د د‬
‫ال ي الس حم االرت ائي ‪.‬‬
‫د د د ريس ال ارس د د د ت االجتس عي د د د لتشسي د د د البع د د د البيئ د د د‬ ‫األح د د د اث الج ري د د د د د د‬ ‫‪ .4‬اسد د ددتخ ام د د د‬
‫حؾ عمؼ ال راس ت االجتس عي ل ػ ال ي الس حم االرت ائي ‪.‬‬ ‫والسي‬ ‫لمتشسي السدت ا‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪998‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫المراجع‬
‫أوالً‪ :‬المراجع العربية‪:‬‬
‫إر ا يؼت ج ؼ زيز (‪ . )0228‬عجؼ رظمح ت و ف يؼ التعميؼ والتعمؼت ‪7‬تالق ه ةت لؼ ال تب‪.‬‬
‫د رات التف ي د‬ ‫قت د ح ق د ئؼ م د بعددض األ ذددظ لتشسي د‬ ‫إر د ا يؼت د صددب ػ عددؾض(‪ . )0273‬مي د ر د‬
‫الجع ا د والسي د حددؾ د دة ال ارس د ت االجتس عي د ل د ػ ال ي د الس حم د األول د ددؽ التعمدديؼ األس س د ت جم د‬
‫الجسعي الت بؾي لم راس ت االجتس عي ت امي الت بي ت ج ع يؽ دسست ع‪17‬ت ‪.711-738‬‬
‫درددؾ ز ددطت ج د ة؛ وغشدديؼت ثس د ن دمحم(‪ .)0228‬التشسي د السدددت ا ددؽ شغددؾر الثق د الع بي د اإلسددال ي ت جم د‬
‫‪ 41‬ت ع‪7‬ت ‪.47-02‬‬ ‫دراس ت العمؾم اإلداري ت س دة البحج العمس ت الج ع األرد ي ت‬
‫درددؾ غددشؼت ا ا د ر د وػ (‪ .)0279‬مي د اسددت ا يجي ر د يؾدػ (‪ )Pdeode‬د د ريس ال ارس د ت االجتس عي د د‬
‫شسيد السفد يؼ الجغ افيد و د رات التف يد الجغ ا د والسيد حددؾ السد دة لد ػ ال يد الرددف األول الستؾسددطت‬
‫جم العمؾم الت بؾي ت ج ع اإل م دمحم رؽ سعؾدت الدعؾدي ت ع‪74‬ت ‪.311-377‬‬
‫د رات‬ ‫إرحديؼت ئذد سد ر سد ان(‪ .)0271‬ميد اسددتخ ام ر د ال ددؾرت د د ريس د دة الجغ افيد لتشسيد‬
‫التف يد التددأ م والسيد حددؾ السد دة لد ػ ال يد الس حمد اإل اديد ت جمد البحددج العمسد د الت بيد ت ع‪71‬ت‬
‫ج‪0‬ت ‪.11-31‬‬
‫آل مددؾذت حر د دمحم د (‪ .)0271‬دث د الت د ريس ب سددت ا يجي ال د ا ات الستع د دة لس د دة االجتس عي د ت ب لرددف‬
‫تؾسددط مد شسيد التف يد االرت د رؼ واال جد ه حددؾ السد دةت جمد القد ا ة والسع د ت الجسعيد السرد ي‬ ‫الثد‬
‫لمق ا ة والسع ت امي الت بي ت ج ع يؽ دسست ع ‪783‬ت ‪.18 -00‬‬
‫دودؽت حش ن (‪ .)0271‬التخظيط البيئ السدت ام بع است ا يج لمثق البيئي ت جم العمؾم اال د ي ت ج ع دمحم‬
‫يز بدك ةت ع ‪31‬ت ‪.010 -017‬‬
‫الب د اوػت الزه د ا تح د حدددؽ (‪ . )0207‬دور الج ع د د حقيددا ده د ات التشسي د السدددت ا ت جم د امي د الت بي د ت‬
‫ج ع السشرؾرةت ع ‪771‬ت ‪.092 – 012‬‬
‫د رات حمي د و فدددي الس ئي د ت‬ ‫قت د ح د االستذددع ر ددؽ بع د لتشسي د‬ ‫الب ب د ػت د د سددعي (‪ .)0271‬ر د‬
‫الفز ئي وبعدض فد يؼ التشسيد السددت ا د رد لد ػ طدالب كميد الت بيد ت رسد ل داتدؾراه غيد شذدؾرةت‬
‫كمي الت بي ت ج ع طشظ ‪.‬‬
‫ري دزاتت صددؾ ي (‪ .)0200‬إد د ج البع د البيئ د د الق دؾا يؽ واالسددت ا يجي ت التشسؾي د د الج ازئ د ت جم د االجت د د‬
‫لم ارس د ت الق ؾ ي د واالقتر د دي ت الس اددز الج د ع د دديؽ العق د ل الح د ج ؾس د دق د سددؾك لت شغدددتت ع د‬
‫الحقؾق والعمؾم الدي سي ت ‪77‬ت ع‪ 7‬ت ‪.341 -372‬‬
‫الس حم االرت ائيد ت جسد خد ػ‬ ‫ت ؾ س ن (‪ .)0221‬دس سي ت الت ريس الرف ‪ :‬ال راس ت االجتس عي‬
‫ردي ر ت در ت دار القمؼ‪.‬‬
‫التسيس ت ؾاد ج سؼ(‪ .)0221‬السش ه ال راسي ت بغ ادت الع اقت كتب الفشؾن لمظب ‪.‬‬
‫الجالدت ه ل دحس إر اهيؽ حؾد (‪. )0279‬ييؼ التشسي السدت ا ل ػ طالب التعميؼ الث ؾؼ "دراس ي ا ي "ت جمد‬
‫كمي الت بي ت ج ع األزه ت ع ‪719‬ت ‪.140 -311‬‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫ح ت دؾر الد يؽ (‪ .)0278‬البعد البيئد لمتشسيد السددت ا ت جمد العمدؾم اإلقترد دي واإلداريد والق ؾ يد ت الس ادز‬
‫القؾ لمبحؾثت غزةت ‪4‬ت ع‪70‬ت ‪.719 -731‬‬
‫د رات إدارة السع د الذخرددي والددؾ االسددت الك ب سددتخ ام‬ ‫حدددؽت د د دمحم وجي د حددديؽ(‪ .)0271‬شسي د‬
‫د التشسيد السدددت ا قد ئؼ مد الؾيددب كؾيدددت لمظددالب السعمسدديؽ بكميد الت بيد ت رسد ل داتددؾراه غيد‬ ‫ر د‬
‫شذؾرةت امي الت بي ت ج ع قش ة الدؾيس‪.‬‬
‫حدؽت ل الدي (‪ . )0207‬التغي ات السش ي واألهد ات الع لسيد لمتشسيد السددت ا ت ‪7‬ت القد ه ةت كتبد جزيد ة‬
‫الؾرد‪.‬‬
‫حس د انت ديش د صددبح الدددي (‪ . )0278‬اسددتخ ام الفدديس رددؾك د شسي د ال د ا ات الستع د دة واال ج د ه حددؾ د دة‬
‫‪11‬ت ع‪4‬ت ‪-047‬‬ ‫ال راس ت االجتس عي ل ػ ال ي الس حم االرت ائي ت جم كمي الت بي ت ج ع طشظ ت‬
‫‪.018‬‬
‫قت ح ال راس ت االجتس عي ق ئؼ م ددوات الجي الث‬ ‫الخبي ػت دمحم م دمحم دمحم (‪ .)0278‬مي ر‬
‫لمؾيددب لتشسي د الددؾ رتح د ي ت التشسي د السدددت ا والسدددئؾلي الؾطشي د واال ج د ه حددؾ الددتعمؼ اإلل ت و د ل د ػ‬
‫‪721‬ت ع ‪3‬ت ‪.831 - 804‬‬ ‫ال ي الس حم اإل ادي ت جم امي الت بي ت ج ع السشرؾرةت‬
‫الخؾل ت دمحم م (‪ .)7892‬ق ؾس الت بي ‪ ,‬ري وت‪ ,‬دار العمؼ لمسالييؽ‪.‬‬
‫مؼ الشفست الق ه ةت دار ال ت ب الح يج‪.‬‬ ‫الخؾل ت هذ م (‪ .)0220‬األس ليب السع في وضؾابظ‬
‫ال يسد د وؼت دمحم؛ التد د ت دد د دي ؛ يؾس ددفت د د ن (‪ .)0277‬م ددؼ ال ددشفس العد د مت ‪3‬ت سد د نت دار السد ددي ة لمشذد د‬
‫والتؾزيع‪.‬‬
‫ازي د ت سددع م د وآ د ون(‪ .)0271‬ظبيق د ت بؾي د قت ح د م د و ددا دبع د د التشسي د السدددت ا ت بغ د ادت الع د اقت‬
‫كتب األ ي لمظب والشذ ‪.‬‬
‫سعي ت طف دمحم؛ و ب هللات دمحم ج سؼ (‪ .)0229‬ال راس ت االجتس عي ‪ :‬ط ق الت ريس واالست ا يجي ت‪ .‬القد ه ة‪:‬‬
‫دار الف الع ب ‪.‬‬
‫الت بي الخمؾي لتشسي بعدض الس د رات‬ ‫قت ح‬ ‫كس ل (‪ .)0272‬مي ر‬ ‫سعي ت طف دمحم؛ و م ت د‬
‫السش ه وط ق الت ريست امي الت بي ت ج ع يؽ دسست ع‬ ‫الؾعيفي ل ػ طف ال وض ‪ .‬جم دراس ت‬
‫‪711‬ت ‪. 700 - 13‬‬
‫سددعي ت د وة حدددؽ دمحم؛ بد العد لت اسد ل رددظف ؛ قظددبت يدددؾن دمحم (‪ .)0278‬العسميد االرت ريد لمسظبددؾع‬
‫اإل ال د د ودورهد د د د فعيد د السح ددؾر البيئد د لمتشسيد د السد ددت ا ت جمد د التر ددسيؼ ال وليد د ت الجسعيد د العمسيد د‬
‫لمسرسسيؽت ‪8‬ت ع‪4‬ت ‪.782 -794‬‬
‫سعي ت ب هللا حمس ب الفت ح (‪ .)0202‬أثي است ا يجي د ارسد الح لد د د ريس ال ارسد ت االجتس عيد مد‬
‫شسي السي حؾ حدب السد دة والتحردي لد ػ التال يد بظد الدتعمؼ ب لس حمد اال اديد ت السجمد الت بؾيد ت اميد‬
‫الت بي ت ج ع سؾه جت ع‪13‬ت ‪.191 -131‬‬
‫الد ددي ت ددد د ت بد د السشعؼ (‪ .)0271‬شسيد د الس د د رات واال ج هد د ت ح ددؾ التشسيد د السد ددت ا لد د ػ ال يد د الس حمد د‬
‫اإل ادي د ددؽ ددالل ددش ال ارس د ت االجتس عي د ت رس د ل جدددتي غي د شذددؾرةت ع د ال ارس د ت والبحددؾث‬
‫البيئي ت ج ع يؽ دسس‪.‬‬
‫دح ت حدؽ؛ والشج رت زيشب(‪ .)0224‬عجؼ السرظمح ت الت بؾي والشفدي ت ال ار السر ي المبش ي ت الق ه ة‪.‬‬
‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫دح ت رحد ب تحد حددؽ (‪ .)0271‬ردؾر قتد ح لسدش الجغ افيد د ضدؾ دبعد د التشسيد السددت ا ودثد ه د‬
‫شسي الؾ البيئ لظالب الس حم اإل ادي ت رس ل داتؾراه غي شذؾرةت كمي الت بي ت ج ع الع يش‪.‬‬
‫الذد نت شيد ة حسددؾد؛ الف سد نت دمحم دؾات (‪ . )0202‬دور اإلدارة الس رسددي د حقيددا دبعد د التشسيد السدددت ا‬
‫د د األردن ددؽ وج د د غد د السعمس دديؽت السجمد د ال وليد د لم ارسد د ت الت بؾيد د والشفد ددي ت ا ددز ر د د د لم ارسد د ت‬
‫‪9‬ت ع‪0‬ت ‪.390 -311‬‬ ‫واألبح ثت‬
‫د دديخؾت ددد د ت د ددؾر(‪ .)0271‬دور السشغسد د ت غيد د الحكؾ يد د د د د ددؼ التعم دديؼ لتحقي ددا التشسيد د السد ددت ا د د‬
‫ح غ ت غزة وسب ظؾي هت رس ل جدتي غي شذؾرةت الج ع اإلسال ي ت غزة‪.‬‬
‫د د ريس ال ارسد ت االجتس عيد د‬ ‫ص لحت إدريس سمظ ن (‪ .)0271‬مي استخ اج است ا يجي التعمؼ الخد‬
‫شسي د الددؾ ب لتشسي د السدددت ا ل د ػ ال ي د الرددف الخ د س االرت د ائ ت جم د الجسعي د الت بؾي د لم ارس د ت‬
‫االجتس عي ت ع ‪18‬ت ‪.702 – 98‬‬
‫صدق ت دمحم حدديؽ سد لؼ (‪ .)0223‬طد ق التد ريس الع د ت ‪7‬ت ح ئد ت السسم د الع بيد الددعؾدي ت دار األ د لس‬
‫لمشذ والتؾزيع‪.‬‬
‫ط د ه ت ق د درؼ دمحم(‪ .)0274‬التشسي د السدددت ا د البم د ان الع بي د ردديؽ الشغ ي د والتظبيددات ري د وتت كتب د حدددؽ‬
‫الع بي ‪.‬‬
‫السحدددؽ (‪ )AB‬د شسيد السفد يؼ‬ ‫بد الحكدديؼت دمحم رجدب(‪ .)0279‬ميد د ريس وحد ة رددسس رتقشيد ال تد ب ُ‬
‫الجغ افي و رات التف ي التأ م والسيد حدؾ السد دة لد ػ ال يد الردف الخد س االرتد ائ ت جمد الجسعيد‬
‫الت بؾي لم راس ت االجتس عي ت امي الت بي ت ج ع يؽ دسست ع‪721‬ت ‪.017-071‬‬
‫بد د العد د لت ري د د م ر ع ددت(‪ .)0270‬ر ددؾر قتد د ح لتز ددسيؽ بع ددض بد د دغ الع الد د البيئيد د د د شد د ه ال ارسد د ت‬
‫االجتس عي بس حم التعميؼ األس س بجس ؾري ر الع بي ت جم العمؾم الت بؾيد والشفددي ت د ‪74‬ت ع ‪0‬ت‬
‫‪.034 -077‬‬
‫ددزبت دمحم مد د مي ددؾة (‪ .)0271‬دور الس رسد د الث ؾيد د د د شسيد د و د د طالر د د بستظمبد د ت التشسيد د السد ددت ا ت‬
‫دراس ت بؾي و فدي ت جم امي الت بي ب لزق زيات ع ‪91‬ت ‪.490 -441‬‬
‫ظيد ت مد حددديؽ دمحم(‪. )0221‬دثد إسددتخ ام ال سددؾم ال ريك ي يد د شسيد بعددض السفد يؼ الجغ افيد واال جد ه‬
‫حؾ الس دة ل ػ ال ي الس حم اإل ادي ت جم البحؾث الشفدي والت بؾي ت امي الت بي ت ج ع السشؾفي ت‬
‫‪00‬ت ع ‪7‬ت ‪.778 -90‬‬
‫العفؾنت دي يؾسدف(‪ .)0271‬حميد كتد ب العمدؾم لمردف الثد االرتد ائ و ًقد ألبعد د التشسيد السددت ا ت ادز‬
‫البحؾث الت بؾي والشفدي ت ج ع بغ اد تع ‪10‬ت‪.092 -011‬‬
‫العق ت قد ردؽ بد العزيدز (‪ .)0207‬دبعد د التشسيد السددت ا و رد دره و ظبيق د د ضدؾ الت بيد اإلسدال ي ت‬
‫السجم الت بؾي ت امي الت بي ت ج ع سؾه جت ع ‪90‬ت ‪.872 -911‬‬
‫ميؾةت ه ل دمحم (‪ .)0279‬مي وح ة ظؾرة الجغ افي م ضؾ التشسي السدت ا لتشسي التحري والؾ‬
‫االقتر دؼ ل ػ طالب الرف األول الث ؾؼت رس ل جدتي غي شذؾرةت كمي الت بي ت ج ع الزق زيا‪.‬‬
‫س ت حسؾد دحس ؛ خ وت حر ب ال حسؽ؛ الدبيع ت ا ؛ اد ت آ شد بد هللا (‪ .)0272‬القيد س الشفدد‬
‫والت بؾؼت س نت دار السدي ة لمشذ والتؾزيع والظب ‪.‬‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‪ .‬حسني دمحم سلمي‬

‫عيد د وػت زي د (‪ .)0202‬الت بي د البيئي د ا سددت ا يجي لتحقيددا التشسي د السدددت ا ت السجم د العمسي د لمعمددؾم الت بؾي د‬
‫‪0‬ت ع ‪3‬ت ‪.470 – 084‬‬ ‫والرح الشفدي ت‬
‫ددتح هللات حسددؾد رجددب (‪ .)0279‬الجؾا ددب االقتر د دي واالجتس عي د لمتشسي د السدددت ا د قز د ي البيئ د ت ددؤ س‬
‫الق ؾن والبيئ امي الحقؾقت ج ع طشظ ت الفت ة (‪ 03-04‬إر ي ) ‪.‬‬
‫القيد ت ج ديؾب (‪ )0279‬السش ه وط ائا الت ريست س نت دار د ج لمشذ والتؾزيع‬
‫ك اويد ت د يد ة حسددؾد دمحم ددؾزػ حسددؾد (‪ . )0278‬ميد اسددتخ ام اسددت ا يجي د ائط التف يد الق ئسد مد الد‬
‫القد ال د بد لجز و د رة السق ر د دو السق رمد والسيد حددؾ‬ ‫د د ريس ال ارسد ت االجتس عيد لتشسيد د ر‬
‫الس دة ل ػ ال ي الس حم االرت ائي ت جم امي الت بي ت ج ع رؾرسعي ت ع‪01‬ت ‪.824 -994‬‬
‫المق ت دحس حديؽ؛ الجس ت م دحس (‪ .)0224‬عجؼ السرظمح ت عجدؼ السردظمح ت الت بؾيد السع د د‬
‫السش ه وط ق الت ريست ‪4‬ت الق ه ةت لؼ ال تب‪.‬‬
‫المق ت دحس حديؽ؛ دمحمت ر حدؽ(‪ .)0227‬ش ه التعميؼ ريؽ الؾاقع والسدتقب ت ‪7‬ت الق ه ةت لؼ ال تب‪.‬‬
‫المق ت دحس حديؽ؛ دمحمت ر حدؽ؛ رضؾانت ر س دحس (‪ .)7882‬ريس السؾاد االجتس عي ت الجز الث ت‬
‫الق ه ةت لؼ ال تب‪.‬‬
‫ز ت ري ن س ؛ الع يم ت ري ن دمحم م (‪ .)0202‬ػ زدسيؽ بد دغ التشسيد السددت ا د كتدب الت بيد‬
‫الؾطشيد والس يد رددؾر قتد ح لتظؾي هد ت السجمد االل ت و يد الذد م تعد دة السع د لشذد االبحد ث العمسيد‬
‫والت بؾي ت ع ‪00‬ت ‪.01 -7‬‬
‫قب ت س ؾ يا دمحم (‪ .)0277‬الشذ الس رسد ف ؾ د و شغيسد و القتد بد لسش ت ‪0‬ت األردنت سد نت دار‬
‫كشؾز السع ‪.‬‬
‫يؾسددفت ه ل د الذددح ت ظي د (‪ . )0271‬مي د إسددت ا يجي ( د زاوج د د رك) د د ريس ال ارس د ت اإلجتس عي د‬
‫م د شسي د بعددض الس د رات الحي ي د والسي د حددؾ الس د دة ل د ؼ ال ي د الس حم د اإلرت ائي د ت جم د امي د الت بي د ت‬
‫‪44‬ت ع ‪8‬ت ‪.010 -782‬‬ ‫ج ع دسيؾ ت‬

‫ثانيا‪ :‬المراجع األجنبية‪:‬‬

‫ً‬
‫‪Atmaca, Ayse Ceren, and others (2019). Development of a Measurement Tool for‬‬
‫‪Sustainable Development Awareness, International Journal of Assessment Tools‬‬
‫‪in Education, v6 n1 p80-91.‬‬
‫‪Avcı, G.; Gümüş, N. (2020). The Effect of Outdoor Education on the Achievement‬‬
‫‪and Recall Levels of Primary School Students in Social Studies Course. Review‬‬
‫‪of International Geographical Education (RIGEO), 10, (1), Special Issue, 171-‬‬
‫‪206. Retrieved from http://www.rigeo.org/vol10no1/Number1Spring/RIGEO-‬‬
‫‪V10-N1-9.pdf DOI: 10.33403rigeo.638453‬‬
‫‪Barrable, A., & Arvanitis, A. (2019). Flourishing in the forest: Looking at forest‬‬
‫‪school through a self-determination theory lens. Journal of Outdoor and‬‬
‫‪Environmental Education, 22(1), 39-55. https://doi.org/10.1007/s42322-018-‬‬
‫‪0018-5‬‬
‫‪Becker, C., Lauterbach, G., Spengler, S., Dettweiler, U., & Mess, F. (2017). Effects of‬‬
‫’‪regular classes in outdoor education settings: A systematic review on students‬‬

‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية ‪ ---‬جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬
‫‪999‬‬
‫ حسني دمحم سلمي‬.‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‬

learning, social and health dimensions. International Journal of Environmental

Research and Public Health, 14(5). doi:10.3390/ijerph14050485
Blais,S.(2011). Business Analysis: Best Practices for Success . New York, NY, USA:
John Wiley & Sons.
Bozkurt, F. (2021). Outdoor social studies experiences of teacher candidates. Journal
of Qualitative Research in Education, 28, 183-203. doi: 10.14689/enad.28.8.
Broda, W. H. (2011). Moving the classroom outdoors schoolyard-enhanced learning in
action. Stenhouse Publishers, Portland: ME.
Cameron, Makena and McGee, Samantha. (2019). Behavioral Effects of Outdoor
Learning on Primary Students. Retrieved from Sophia, the St. Catherine
University repository website: https://sophia.stkate.edu/maed/297
Foran, A. (2008). An Outside Place for Social sciences. Canadian Social sciences,
41(1), 1-9.
Harper NJ & Webster AL (2017). Higher learning: impacts of a high-altitude
adventure-based field school on college student development. Journal of
Adventure Education and Outdoor Learning, 17(1):67–81.
Hursen, C., & Islek, D. (2017). The effect of a school-based outdoor education
program on Visual Arts teachers’. South African Journal of Education, V 37, N 3,
August 2017.
Karadağ, S. Ç.,(2019). Psychosocial Achievements of Social Studies Teacher
Candidates in Outdoor Geography Courses. Review of International
Geographical Education Online (RIGEO), 9(3), 663-677. Retrieved from
http://www.rigeo.org/vol9no3/Number3Winter/RIGEO-V9-N3-10.pdf
Lansu, A., Sloop., J., & Mieras.,R.,(2010). Learning in Netwarks for Sustainable
Development, preccedings of the International Conference, Open Universities
Netherlands.
Lodhi, I., Shakir,M., Hussain, Z., & Abid,R.,(2017). Effect of Outdoor Education on
the Concept Attainment of Science at Elementary Level, NUML Journal of
Critical Inquiry, Vol 15(II) December, ISSN 2222-5706
Oyovwi, E. O,(2020). Outdoor School Activities Strategy for Enhancing Student’s
Academic Achievement and Retention in Science in Delta South Senatorial
District, Journal of Educational and Social Research, 10 (1),98-105.
Palavan O, Cicek V & Atabay M (2016). Perspectives of elementary school teachers
on outdoor education. Universal Journal of Educational Research, 4(8):1885–
1893.
Per, E., Anders S., Nina N., & Per, A.,(2011). Effects of an outdoor education
intervention on the mental health of schoolchildren, 2011, Journal of Adventure
Education and Outdoor Learning, 12(1), 63-79.
Restall, B., & Conrad, E. (2015). A literature review of connectedness to nature and its
potential for environmental management. Journal of Environmental Management,
159, 264-278.
Selanik Ay, T. (2016). Sosyal Bilgiler Öğretiminde Sınıf Dışı Etkinlikler. Şimşek, S.
(Ed.), In Sosyal Bilgiler ve Sınıf Öğretmenleri İçin Sosyal Bilgiler Öğretimi, (s.
337-363). Ankara: Anı Yayıncılık.
‫ جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬--- ‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية‬
999
‫ حسني دمحم سلمي‬.‫"برانمج ىف الرتبية اخللوية لتمنية البعد البيىئ للتمنية املس تدامة وامليل حنو تعمل ادلراسات الاجامتعية دلى تالميذ املرحةل الإبتدائية" د‬

Torkos, H., & Egerău, A. M. (2020). Outdoor Education and Its Influence on The
Successful Involvement of Pupils in The Social Life. Postmodern Openings,
11(4), . doi:10.18662/po/
Williams A & Wainwright N (2016). A new pedagogical model for adventure in the
curriculum: part two – outlining the model. Physical Education and Sport
Pedagogy, 21(6):589–602.
Wilson, R. (2014). Take it Outside. Teaching Tolerance, 56(47), 1-3.
Yasim, M. M., Zakaria, J., Dasril, B., Md. Taff, Md. A. B., Hanafi, H. F. (2020).
Effects of Residential Outdoor Education (Roe) Camp on Group Cohesion
Among First Year Teacher Trainees. International Journal of Academic Research
in Business and Social Sciences. 10(9), 461-469.
Yıldırım,G. & Akamca,G., (2017) The effect of outdoor learning activities on the
development of preschool children, South African Journal of Education, Volume
37, Number 2, May 2017,
Zelenski, J. M., & Nisbet, E. K. (2014). Happiness and feeling connected: The distinct
role of nature relatedness. Environment and Behavior, 46(1), 3-23.

‫ جمةل علمية حممكة تصدر بصفة دورية‬--- ‫جمـــــــــــةل امجلعية الرتبوية لدلراســــــــــات الاجمتــــاعية‬
999