Jak rozróżnić układ inercjalny od układu

nieinercjalnego?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film samouczek
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Jak rozróżnić układ inercjalny od układu
nieinercjalnego?

Czy to nie ciekawe?

Czy kosmonauta w rakiecie jest w stanie określić (bez patrzenia na komputer sterujący), czy
rakieta porusza się względem Ziemi ze stałą prędkością, czy przyspiesza bądź hamuje?
A gdybyśmy zamknęli oczy i zasłonili uszy, czy bylibyśmy w stanie stwierdzić, czy samochód,
którym jedziemy, właśnie hamuje dojeżdżając do skrzyżowania?

Opisane wyżej zjawiska mogą zachodzić w inercjalnych lub nieinercjalnych układach

odniesienia. Zapoznaj się z e‐materiałem, aby dowiedzieć się, jak można odróżnić od siebie
takie układy.

Twoje cele

dowiesz się, jak za pomocą obserwacji odróżnić układ inercjalny od nieinercjalnego;

zastosujesz zdobytą wiedzę do przeprowadzenia prostych doświadczeń
wskazujących na istnienie układów nieinercjalnych.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Inercjalny układ odniesienia to taki, w którym wszystkie obiekty, na które nie działają
żadne siły lub działające siły równoważą się, poruszają się ze stałą (w szczególności równą
zero) prędkością. Z kolei nieinercjalny układ odniesienia to taki, którego prędkość
względem dowolnego układu inercjalnego cały czas się zmienia. Innymi słowy: układ
nieinercjalny porusza się względem inercjalnego z przyspieszeniem. Przyspieszenie jest
wielkością fizyczną opisującą zmianę prędkości danego ciała (rozumianej jako wektor –
posiadający pewną wartość, kierunek i zwrot). Przykłady zjawisk, w których występuje
przyspieszenie to:

hamowanie (Rys. 1a.) i rozpędzanie (Rys. 1.c),

zmiana kierunku ruchu, np. w ruchu po okręgu lub jego fragmencie (Rys. 1b.).

Rys. 1. We wszystkich fazach ruchu samochód jest nieinercjalnym układem odniesienia: 1a. zwalnia, zbliżając
się do zakrętu; 1b. utrzymuje prędkość stałą co do wartości, ale w zakręcie zmienia się jej kierunek; 1c.
przyspiesza, oddalając się od zakrętu

Jak rozróżnić między dwoma rodzajami układów odniesienia?

Układy inercjalne i nieinercjalne bez problemu można rozróżnić, jeśli stoisz poza badanym
układem i obserwujesz, co się z nim dzieje (Rys. 1.). Stojąc na chodniku i patrząc na
przejeżdżające obok samochody jesteś w stanie jednoznacznie określić, czy pojazdy
poruszają się ze stałą prędkością, czy też hamują bądź przyspieszają. Rozpoznasz też zmianę
kierunku jazdy. Co będzie jednak w sytuacji, gdy znajdujesz się wewnątrz układu, np. jako
pasażer samochodu? Czy bez zerkania na prędkościomierz jesteś w stanie określić, czy
Twój samochód jedzie ze stałą, czy zmienną prędkością? Czy rozpoznasz, bez zerkania za
okno, czy Twój samochód skręca?

Na pierwszy rzut oka mogłoby wydawać się, że nie. Dla osoby przypiętej pasami wewnątrz
samochodu jej prędkość względem chodnika jest cały czas taka sama, jak prędkość
samochodu. Zatem niezależnie, czy pojazd jedzie ze stałą prędkością, hamuje przyspiesza
czy skręca – pasażer jedzie, hamuje, przyspiesza, skręca razem z nim.

Jest jednak pewien efekt, który pozwala na rozróżnienie tych sytuacji. Zwróć uwagę, co
dzieje się, gdy samochód przyspiesza – czujesz wtedy, że coś wgniata Cię w fotel. Podobnie,
gdy samochód hamuje, odczuwasz popychanie do przodu i wyraźniejszy nacisk pasów.
Odczucia te przypominają działanie siły. Najbardziej drastyczną odmianą takiej sytuacji jest
wypadek samochodowy, w którym pojazd uderza w przeszkodę, co prowadzi do jego
gwałtownego zatrzymania. Wspomniana siła jest wtedy na tyle duża, że gdyby nie pasy
bezpieczeństwa, wyrzuciłaby Cię z fotela. Z jeszcze inną odmianą tego zjawiska mamy do
czynienia gdy pojazd skręca – wtedy mówimy, że podobna siła próbuje wyrzucić nas na
zewnątrz zakrętu. Skręcanie jest również rodzajem przyspieszenia, gdyż wtedy zmienia się
kierunek prędkości, nawet jeśli jej wartość pozostaje taka sama.

Siła bezwładności

Widzimy zatem, że jeśli znajdujemy się w układzie nieinercjalnym, czyli poruszającym się
z przyspieszeniem, to staje się to odczuwalne z powodu pewnej dodatkowej siły. Nazywa się
ona siłą bezwładności. Pozwala ona odróżnić układ inercjalny od nieinercjalnego, gdyż
występuje jedynie w układach poruszających się z przyspieszeniem względem układu
inercjalnego. Nie występuje ona, jeśli układ jest inercjalny, niezależnie od prędkości, z jaką
porusza się on względem innego układu inercjalnego.
Rys. 2. Manekin podczas testów zderzeniowych uderza w poduszkę powietrzną samochodu. Jego
przemieszczenie względem samochodu, będącego układem nieinercjalnym, nastąpiło wskutek działania siły
bezwładności. [Źródło: Calspan Corpora on, Na onal Highway Traffic Administra on [Public domain], via
Wikimedia Commons]

Dlatego znajdując się wewnątrz układu inercjalnego nie jesteśmy w stanie określić, czy
porusza się on ze stałą prędkością, czy spoczywa. Przykład: jeśli dwa pociągi jadą
jednocześnie po dwóch torach w tę samą stronę i z tą samą prędkością, a my siedzimy
w jednym z nich, to patrząc przez okno na drugi pociąg będziemy mieć wrażenie, że
jesteśmy w pociągu, który stoi w miejscu. Inny przykład: jeśli jadący ze stałą prędkością
pociąg mija stojące przy torach słupy energetyczne, to - z naszej perspektywy - znajdujemy
się w spoczynku, a słupy oddalają się od nas w przeciwną stronę. Z kolei jeśli pociąg stałby
w miejscu, to z naszej perspektywy zarówno my, jak i słupy za oknem nie poruszają się.
Widzimy więc, że w przypadku układu inercjalnego nie jesteśmy w stanie określić, czy
znajdujemy się w ruchu czy w spoczynku, gdyż efekt naszej obserwacji jest w obydwu
przypadkach dokładnie taki sam.

Zauważ, że napisaliśmy wyżej o „odczuciach przypominających działanie siły”.  Tak jak

gdyby nie była to zwykła siła będąca miarą oddziaływania. Tak jest w istocie. Na gwałtownie
hamujący samochód, który jest układem nieinercjalnym, działa siła tarcia pochodząca od
hamulców. Jednak na pasażera w kierunku ruchu nie działa żadna siła. Będzie się on zatem
poruszał z prędkością, jaką miał samochód przed rozpoczęciem hamowania. W wyniku
tego, w układzie odniesienia samochodu pasażer przyspiesza - porusza się ku przodowi
i powoduje napięcie pasów albo uderza w przednią szybę. Ktoś obserwujący tę sytuację
w zewnętrznym układzie inercjalnym mógłby powiedzieć: „to, co odczuwasz jako siłę
(bezwładności) w układzie nieinercjalnym, jest brakiem siły hamującej Ciebie w układzie
inercjalnym”.

Warto podkreślić, że wszyscy mieszkańcy i wszystkie pozostałe obiekty znajdujące się na

naszej planecie są w układzie nieinercjalnym, gdyż Ziemia wiruje wokół własnej osi (Rys. 3.).
Mamy więc do czynienia z sytuacją, w której prędkość (w tym przypadku – głównie jej
kierunek, nie wartość) danego obiektu na Ziemi cały czas się zmienia, musi więc istnieć
odpowiednie przyspieszenie. Tak jest w istocie, choć nie odczuwamy na co dzień, w skali
ludzkiej, siły bezwładności związanej z ruchem dobowym Ziemi. Przyjmujemy zatem,
w przybliżeniu, że Ziemia jest inercjalnym układem odniesienia.
Rys. 3. Ziemia wiruje wokół własnej osi, w związku z czym jej powierzchnia stanowi nieinercjalny układ
odniesienia.

Stan nieważkości

Na koniec zasygnalizujmy, że nieco inna sytuacja występuje, gdy nieinercjalny układ

odniesienia przyspiesza wyłącznie pod wpływem siły grawitacji. Pomyślmy o zamieszkanej
przez kosmonautów Międzynarodowej Stacji Kosmicznej. Wspomnieliśmy, na przykładzie
hamującego samochodu i pasażera, że siła bezwładności działająca na pasażera może być
interpretowana jako brak działającej na niego siły hamującej. Rozumowanie to nie jest
stosowalne, jeśli rozważymy kosmonautę znajdującego się wewnątrz stacji kosmicznej.

Pochodząca od Ziemi siła grawitacji działa zarówno na stację, jak i na kosmonautę. Mimo to
na kosmonautę siła bezwładności działa, powodując stan zwany nieważkością (siła
bezwładności równoważy wtedy siłę grawitacji). Rozróżnienie układów inercjalnych
i nieinercjalnych, gdy przyspieszenie wywołane jest tylko siłą grawitacyjną, to szczególne
i bardzo ciekawe zagadnienie, które jest dokładniej omówione w e‐materiale „W jakich
warunkach występuje stan nieważkości?” oraz dwóch innych, także poświęconych stanowi
nieważkości.

Słowniczek
Układ odniesienia

(ang.: reference frame) ciało, względem którego prowadzona jest obserwacja

otaczającego świata i zjawisk.

Układ inercjalny
(ang.: inertial reference frame) układ odniesienia, w którym wszystkie ciała
nieoddziałujące z innymi ciałami poruszają się ze stała prędkością (w szczególności
równą zero). z j. łac. inertia - bezczynność.

Układ nieinercjalny

(ang.: non‐inertial reference frame) układ związany z ciałem, które porusza się ze
zmienną prędkością (czyli posiadającym niezerowe przyspieszenie) względem
inercjalnego układu odniesienia.

Przyspieszenie

(ang.: acceleration) wielkość wektorowa mówiąca o tym, jak zmienia się wektor (czyli
→ Δ→
v
długość, kierunek i zwrot) prędkości. Przyspieszenie dane jest wzorem a = Δt .
Jednostką przyspieszenia jest m/s2 .

Układ laboratoryjny

(ang.: laboratory reference frame; lab frame) każdy układ, z którego zachodzi obserwacja
zjawisk w innych układach.z j. łac. labor -praca.
Film samouczek

Układ inercjalny i nieinercjalny

Obejrzyj film, w którym przedstawiono dwa różne opisy tego, co dzieje się z kierowcą
przyspieszającego samochodu. Jeden opis jest charakterystyczny dla inercjalnego układu
odniesienia, drugi dla układu nieinercjalnego. Zwróć uwagę na różnicę w tych opisach.
Polecenie 1

Wyobraź sobie sytuację, w której przedstawiony na filmie samochód skręcałby w prawo, ale
kierowca utrzymywałby stałą co do wartości prędkość. Na rysunku przedstawiającym widok
„z góry”, wektor przyspieszenia samochodu byłby skierowany

(wskaż najbardziej trafne uzupełnienie)

 w prawo.

 w lewo.

 do przodu.

 do tyłu.

Żadne z powyższych - skoro wartość prędkości się nie zmienia, to w takim ruchu

przyspieszenie nie występuje.

Na tym samym rysunku siła bezwładności działająca na kierowcę winna mieć zwrot

 w lewo.

 w prawo.

 do tyłu.

 do przodu.

Żadne z powyższych - skoro wartość prędkości się nie zmienia, to samochód


stanowi układ inercjalny i siła bezwładności nie występuje.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wyobraź sobie, że jesteś obserwatorem, poruszającym się rowerem po prostej drodze ze stałą
prędkością. Po przeciwnym pasie zbliża się do Ciebie samochód. Uzupełnij odpowiednio
zdania.

Z początku samochód poruszał się ze stałą prędkością, układ z nim związany był układem
inercjalnym/nieinercjalnym. Gdy kierowca samochodu zauważył nadjeżdżający rower, zaczął
hamować. W swoim układzie odniesienia zaobserwujesz, że kierowca przemieścił się do
przodu/przemieścił się do tyłu względem samochodu, dzięki czemu jesteś w stanie stwierdzić,
że samochód zaczął poruszać się ze stałą prędkością/z przyspieszeniem. Wynika z tego, że
układ odniesienia związany z kierowcą pozostał inercjalny/zmienił się na nieinercjalny.

Ćwiczenie 2 輸

Wyobraź sobie, że jesteś obserwatorem, poruszającym się rowerem po prostej drodze ze stałą
prędkością. Po przeciwnym pasie zbliża się do Ciebie samochód, który hamuje. Uzupełnij
odpowiednio zdania.

Gdy hamujący kierowca jadący z naprzeciwka zorientował się, że może bezpiecznie Cię minąć,
przestał hamować i dalej porusza się w Twoją stronę ze stałą, mniejszą prędkością. Układ
odniesienia związany z kierowcą stał się w tym momencie {#inercjalny}/{nieinercjalny}, gdyż
kierowca {#już nie przemieszcza się}/{nadal przemieszcza się} do przodu względem samochodu.
Ćwiczenie 3 輸

Wyobraź sobie, że jesteś obserwatorem, poruszającym się rowerem po prostej drodze ze stałą
prędkością. Po przeciwnym pasie zbliża się do Ciebie samochód. Tuż przed momentem mijania
się Twojego roweru i samochodu, jednocześnie wjeżdżacie w zakręt. W tej sytuacji, widzisz że:

Obaj z kierowcą znajdujecie się w układach nieinercjalnych i pojawiające się siły


wypychają Was na zewnątrz toru ruchu (względem Waszych pojazdów).

Kierowca znajduje się w układzie nieinercjalnym i pod wpływem siły bezwładności


zaczyna przemieszczać się (względem samochodu) do środka zakrętu.

Ty znajdujesz się w układzie nieinercjalnym, a kierowca w inercjalnym, w związku

 z czym w Twoim układzie pojawia się siła spychająca Cię na zewnątrz zakrętu,
a w układzie kierowcy nie dzieje się nic.

Ty znajdujesz się w układzie inercjalnym, w związku z tym nie pojawia się żadna

dodatkowa siła.

Ćwiczenie 4 輸

Na krzesełku kręcącej się karuzeli siedzi dziewczynka trzymająca w ręce przekąskę, którą
próbuje złapać biegnący obok pies. Pies również porusza się po okręgu. Uzupełnij zdania.

Pies w swoim układzie odniesienia pozostaje {w ruchu}/{#w spoczynku}. Aby biec, musi
odpychać się łapami od ziemi. Oprócz siły oddziaływania z nawierzchnią i siły grawitacji, na
psa (w jego układzie odniesienia) {#działają}/{nie działają} siły bezwładności. Jest to
spowodowane tym, że układ związany z psem jest układem {inercjalnym}/{#nieinercjalnym}.
Wypadkowa siła działająca na psa, w jego układzie odniesienia, jest {#równa zero}/{różna od
zera}.
Ćwiczenie 5 醙

Z dalekich części Układu Słonecznego w okolice Słońca przylatuje kometa. W pobliżu gwiazdy
siła grawitacji jest bardzo duża, co powoduje, że tor ruchu komety zakrzywia się i zaczyna ona
poruszać się po łuku wokół Słońca. Po przebyciu pewnego fragmentu łuku kometa zaczyna
ponownie oddalać się od gwiazdy. W dużej odległości od Słońca siła grawitacji, będąca jedyną
siłą działającą na kometę, staje się zaniedbywalna i ruch komety staje się w przybliżeniu
jednostajny prostoliniowy. Uzupełnij odpowiednio zdania.

Z dala od Słońca układ związany z kometą jest {#inercjalny}/{nieinercjalny}. Gdy zbliża się ona
do gwiazdy i zaczyna poruszać się po łuku, układ z nią związany staje się układem
{inercjalnym}/{#nieinercjalnym}, w którym {#występują}/{nie występują} dodatkowe
oddziaływania. Zewnętrzny obserwator (np. astronom, który obserwuje tę sytuację przez
teleskop) {widzi efekty}/{#nie widzi efektów} działania sił bezwładności.

Ćwiczenie 6 醙

Wskaż prawidłowy ciąg przyczynowo-skutkowy.

 ruch ze stałą prędkością → obecność dodatkowych sił

 układ inercjalny → obecność dodatkowych sił
 układ inercjalny → brak dodatkowych sił
 ruch ze zmienną prędkością → brak dodatkowych sił
Ćwiczenie 7 醙

Wskaż wszystkie prawidłowe ciągi przyczynowo-skutkowe.

 ruch ze stałą prędkością → układ inercjalny → obecność dodatkowych sił

 ruch ze zmienną prędkością → układ nieinercjalny → obecność dodatkowych sił
 układ inercjalny → ruch ze stałą prędkością → brak dodatkowych sił
 układ nieinercjalny → ruch ze zmienną prędkością → obecność dodatkowych sił
Ćwiczenie 8 難

Masz do dyspozycji długi sznurek oraz mały ciężarek o dużej masie, które możesz umieścić
w samochodzie. Zaproponuj doświadczenie, w którym zbadasz, czy układ związany
z samochodem jest układem inercjalnym czy nieinercjalnym, bez pomocy prędkościomierza
samochodu.
Swoje propozycje, opisy i oczekiwania wpisz w przygotowane miejsce i następnie porównaj
z przykładową odpowiedzią.

a) Zapisz/narysuj, w jaki sposób umieścisz przedmioty w samochodzie i jak połączysz je ze

sobą (jeśli zamierzasz to robić).

b) Opisz, jak wyznaczyć kierunek przyspieszenia (w układzie nieinercjalnym). Opisz

spodziewany wynik doświadczenia dla danego kierunku przyspieszenia.

c) Wykonaj doświadczenie i porównaj swoje przypuszczenia z rzeczywistym wynikiem

eksperymentalnym.

d) Podaj dodatkowo, czy istnieje sposób porównania różnych przyspieszeń samochodu (w

przypadku układu nieinercjalnego).

Uzupełnij
Dla nauczyciela
Konspekt (scenariusz) lekcji
Imię i nazwisko autora:
Przedmiot:
Temat zajęć:
Grupa docelowa:
Podstawa programowa:
Kształtowane
kompetencje kluczowe:
Przemysław Michalski
Fizyka
Zapnij pasy, czyli jak poczuć przyspieszenie?
III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres
podstawowy/rozszerzony
Cele kształcenia - wymagania ogólne
I. Wykorzystanie pojęć i wielkości fizycznych do opisu
zjawisk oraz wskazywanie ich przykładów w otaczającej
rzeczywistości.
Zakres podstawowy
Treści nauczania - wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
15) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz
wskazuje czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu;
II. Mechanika. Uczeń:
9) rozróżnia układy inercjalne i nieinercjalne; posługuje się
pojęciem siły bezwładności;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania - wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
19) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz
wskazuje czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu;
II. Mechanika. Uczeń:
18) rozróżnia układy inercjalne i nieinercjalne; omawia
różnice między opisem ruchu ciał w układach inercjalnych
i nieinercjalnych; posługuje się pojęciem siły bezwładności;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia
informacji,
kompetencje matematyczne oraz kompetencje
w zakresie nauk przyrodniczych, technologii
i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.
 Uczeń:

1. stosuje definicje układu inercjalnego i nieinercjalnego

w różnych sytuacjach,
Cele operacyjne:
2. odróżnia układ inercjalny od nieinercjalnego
w konkretnych sytuacjach i przykładach,
3. wykonuje eksperyment pozwalający określić typ
układu odniesienia, w którym się znajduje.

Strategie nauczania: IBSE

- dyskusja,
Metody nauczania:
- eksperyment.

- praca zespołowa,
Formy zajęć:
- wykorzystanie multimedium bazowego.

- komputer,
- projektor,
- niezbędna jest sala sporej wielkości oraz krzesła
Środki dydaktyczne:
obrotowe,
- przepaski na oczy,
- zatyczki do uszu.

Materiały pomocnicze: Nagranie z jazdy w tzw. diabelskiej pętli.

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel prezentuje nagranie z „diabelskiej pętli” w wesołym miasteczku. Prosi przy

tym uczniów o zwrócenie uwagi na specyficzne zachowania pasażerów. Czy uczniowie
zauważają podobieństwa do zachowań ludzi w samochodzie, na rowerze? W jakich
sytuacjach?

Nauczyciel prosi uczniów o przypomnienie definicji przyspieszenia, układu

inercjalnego, nieinercjalnego (na zasadzie podania jej przez uczniów w dyskusji). Jeśli
uczniowie nie znają całości definicji, nauczyciel zachęca ich, by samodzielnie
spróbowali sformułować chociażby ich fragmenty; prosi innych uczniów by pomogli
w pełnym sformułowaniu; podsuwa wskazówki, jeśli uczniowie idą w kierunku błędnej
definicji, chwali za poprawne fragmenty.

Faza realizacyjna:
1. Eksperyment: nauczyciel wybiera chętnego ucznia, który siada na krześle obrotowym,
zasłania oczy opaską i zatyka uszy. Drugi ochotnik pcha krzesło, następnie je obraca.
Zadaniem ucznia na krześle jest zasygnalizowanie (np. przez wyciągnięcie ręki) kiedy,
jego zdaniem, układ w którym się znajduje staje się nieinercjalny, co ma miejsce, gdy
krzesło zaczyna być przyspieszane, hamowane lub obracane. Po zakończonym
doświadczeniu, osoba siedząca na krześle musi określić, na podstawie własnych
doznań, jaki był kierunek i zwrot przyspieszenia. W innym wariancie tego
doświadczenia potrzebujemy dwóch krzeseł obrotowych i dwóch osób na nich
siedzących. Obserwują się one wzajemnie. Jedna osoba na krześle powinna znajdować
się stale w układzie inercjalnym – czyli krzesło nie powinno być przesuwane ani
obracane, a druga osoba winna znajdować się w układzie nieinercjalnym. Osoba
w układzie nieinercjalnym czuje działanie dodatkowych sił związanych
z bezwładnością. Osoba w układzie inercjalnym widzi, że druga osoba została
„wytrącona z równowagi” i na tej podstawie jest w stanie określić, że znalazła się ona
w nieinercjalnym układzie odniesienia. Względny ruch krzeseł powinien zachodzić
wzdłuż linii je łączącej, tak, by nie było bezpośrednio dobrze widoczne, czy prędkość
któregoś krzesła się zmienia.
2. Nauczyciel prosi uczniów o skomentowanie wyników eksperymentu. Nauczyciel
rozpoczyna dyskusję z uczniami - czy jesteśmy, na podstawie tego, co zobaczyliśmy,
w stanie określić, czy znajdujemy się w układzie inercjalnym czy nie, lub czy jesteśmy
w stanie określić, czy układ który obserwujemy jest inercjalny, czy nie?
3. Nauczyciel prosi uczniów o podanie odniesień do codziennego życia – czy uczniowie
mogą wymienić/zapisać sytuacje, w których są w stanie określić, czy znajdują się
w układzie inercjalnym, czy nie?
4. Nauczyciel odtwarza bazowe multimedium i dodaje stosowny komentarz.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie podają warunki, jakie muszą być spełnione, by dany układ był
inercjalny/nieinercjalny.
2. Uczniowie podają, jak odróżnia się jedne układy od drugich.
3. Nauczyciel nawiązuje do tematu zajęć - skąd bierze się „wciskanie w oparcie krzesła”
lub „spadanie z niego” podczas ruchu krzesła w układzie nieinercjalnym? Jak ma się to
do tematu zajęć (zapnij pasy...).
4. Nauczyciel prosi uczniów, by wspólnie poszukali sytuacji, w których widoczne są
dodatkowe siły w układzie nieinercjalnym.
5. Uczniowie zadają pytania, by wyjaśniać ewentualne wątpliwości.

Praca domowa:

Uczniowie rozwiązują zadania z zestawu ćwiczeń. Pozwala to sprawdzić stopień

osiągnięcia poszczególnych celów lekcji.
Wskazówki metodyczne
opisujące różne Film można wykorzystać we wstępnym etapie lekcji, jako
zastosowania danego wprowadzenie do zagadnienia.
multimedium