Arkimedi

Arkimedi (greq: Αρχιμήδης - Arhimēdēs) ishte një matematikan, fizikant, inxhinier, astronom dhe shpikës grek
nga qyteti antik i Sirakuzës në Siçili.[3] Megjithëse dihen pak detaje të jetës së tij, ai konsiderohet si një nga
shkencëtarët kryesorë në antikitetin klasik. I konsideruar si matematikani më i madh i historisë së lashtë dhe
një nga më të mëdhenjtë e të gjitha kohërave,[4] Arkimedi parashikoi llogaritjet dhe analizat moderne duke
aplikuar konceptin e së voglës pafundësisht dhe metodën e shterimit për të nxjerrë dhe vërtetuar me rigorozitet
një sërë teorema gjeometrike,[5][6] duke përfshirë: sipërfaqen e një rrethi; sipërfaqja dhe vëllimi i një sfere;
zona e një elipsi; zona nën një parabolë; vëllimi i një segmenti të një paraboloidi të revolucionit; vëllimi i një
segmenti të një hiperboloidi të revolucionit; dhe zona e një spiraleje.[7][8]

Arritjet e tjera matematikore të Arkimedit përfshijnë nxjerrjen e një përafrimi të pi; përcaktimi dhe hetimi i
spirales që tani mban emrin e tij; dhe krijimi i një sistemi duke përdorur fuqizimin për të shprehur numra shumë
të mëdhenj. Ai ishte gjithashtu një nga të parët që aplikoi matematikën në fenomenet fizike, duke themeluar
hidrostatikën dhe statikën. Arritjet e Arkimedit në këtë fushë përfshijnë një provë të parimit të llozit,[9]
përdorimin e gjerë të konceptit të qendrës së gravitetit,[10] dhe shpalljen e ligjit të lëvizjes.[11] Ai vlerësohet
gjithashtu me projektimin e makinave inovative, të tilla si pompa e tij me vidë, rrotullat e përziera dhe makinat
mbrojtëse të luftës për të mbrojtur Sirakuzën e tij të lindjes nga pushtimi.

Arkimedi vdiq gjatë rrethimit të Sirakuzës, kur u vra nga një ushtar romak pavarësisht urdhrave që ai të mos
lëndohej. Ciceroni përshkruan vizitën e varrit të Arkimedit, i cili mbizotërohej nga një sferë dhe një cilindër, të
cilin Arkimedi kishte kërkuar të vendosej në varrin e tij për të përfaqësuar zbulimet e tij matematikore.

Ndryshe nga shpikjet e tij, shkrimet matematikore të Arkimedit ishin pak të njohura në antikitet. Matematikanët
nga Aleksandria e lexuan dhe e cituan atë, por përmbledhja e parë gjithëpërfshirëse nuk u bë deri rreth vitit 530
pes nga Isidori i Miletit në Kostandinopojën Bizantine, ndërsa komentet mbi veprat e Arkimedit nga Eutocius në
shekullin e 6-të i hapën ato për një lexues më të gjerë për herë të parë. Kopjet relativisht të pakta të punës së
shkruar të Arkimedit që mbijetuan gjatë Mesjetës ishin një burim me ndikim idesh për shkencëtarët gjatë
Rilindjes dhe përsëri në shekullin e 17-të,[12][13] ndërsa zbulimi në vitin 1906 i veprave të humbura më parë
nga Arkimedi në Archimedes Palimpsest ka dhënë njohuri të reja se si ai mori rezultatet matematikore.[14][15]
[16][17]

Zbulimet dhe jetesa

Arkimedi dallohej si më i mençuri i asaj kohe. Pas kumtimit të këtij lajmi se Arkimedi ishte njeri i mençur mbreti
e thirri dhe i tha Arkimedit që kishte kërkuar një kurorë të punuar me dorë dhe mendonte se personi që e kishte
punuar kurorën, nuk e kishte punuar vetëm me ar, por e kishte përzier me metale të tjera, dhe nëse nuk do ta
gjente mbreti i tha se ai do të ekzekutohej. Arkimedi mendoi e mendoi, mirëpo fati ishte i tillë që nuk gjeti gjë
dhe mori një vendim. Sipas riteve të atëhershme të vdisje i pastër ishte gjë e mirë për zotërat e tu dhe Arkimedi
tha: "Do vdes se do vdes të paktën në botën tjetër të jem i pastër". Kështu ai mbushi një vaskë me ujë dhe kur
u fut pa se uji u derdh. Dhe keshtu me vete filloi të mendohej pasi e përpiloi teorinë e tij ato momente lakuriq
doli nëpër rrugë duke përtitur "EUREKA" (sq. E GJETA) askush nuk e dinte se ç'kishte Arkimedi mirëpo ai e
njihte gëzimin e tij sepse do të jetonte. Të nesërmen i kërkoi të njëjtën masë ari që të jetë e barabartë me
masën e kurorës. Futi në ujë kurorën e punuar dhe mblodhi ujin e derdhur në një enë të thjeshtë, të njëjtën gjë
bëri edhe me masën e arit. Pasi bëri të njëjtin proces, dy sasitë e ujit i peshoi me njëratjetrën dhe doli në
konkluzionin që kurora ishte e përzier me metale të tjera. Dhe kështu jeta e tij vazhdoi deri më 212 p.e.s (atë
kohë vitet numëroheshin mbrapshtë). Më vonë këtë teori Arkimedi e thelloi edhe më shumë ku tregoi se kjo
teori vlenë edhe për gazet jo vetëm për lëngjet, mirëpo tek gazet nuk mund të vrojtohet qartë.

Arkimedi u bë i njohur pasi mori pjesë në mbrojtjen e Sirakuzës kundër rrethimit romak në Luftën e Dytë
Punike. Ka të ngjarë që ai i zmbrapsi romakët me makineritë e tij të luftës të përpiluara me dorën e tij. Thuhet
se ai ka mundur të lëvizë një anije të madhe gjithsej me ekipazh dhe ngarkesë vetëm me një litar. Mendohet të
ketë zbuluar parimin e dendësisë dhe pluskimit, i njohur edhe si "Parimi i Arkimedit" që sipas gojëdhënës e
zbuloi ndërsa ai po lahej në një vaskë (doli jashë nëpër rrugë duke bërtitur "Eureka" (evrika) - (e gjeta)). Atij i
mvishet edhe shpikja e odometrit gjatë Luftës së Parë Punike. Një nga shpikjet e tij të përdorura për mbrojtje
ushtarake të Sirakuzës kundër pushtimit romak ishte grremçi i Arkimedit.

"Μη μου τους κύκλους τάραττε" Mos mi trazo rrathët

Thuhet se ai parandaloi një sulm romak mbi Sirakuzën duke përdorur një grumbull të madh pasqyrash
(mendohet të kenë qenë mburoja të pastruara shumë mirë) që pasqyronin dritën e diellit dhe të cilat shkaktuan
që anijet të merrnin zjarr.

Arkimedi u vra nga një ushtar romak në plaçkitjen e Sirakuzës gjatë Luftë së Dytë Punike megjithëse urdhëri i
Marçelusit ishte që ai të mos prekej. Grekët thonë se u vra ndërsa vizatonte në rërë i zhytur në punën e tij dhe i
bezdisur nga ndërprerja e ushtarit, i paskërka thëne frazën që do të bëhej e famshme: "Μη μου τους κύκλους
τάραττε" (Mos mi trazo rrathët).

Kjo histori tregohet që të vihet në pah mendja e lartë greke me dorën-vrasëse romake. Megjithkëtë duhet të
shënohet se Arkimedi shkatërroi me makineritë e tij luftarake një pjesë të mirë të fuqisë pushtuese romake,
kështu që vdekja e tij mund të ketë qënë një ndëshkim.

Në krijimtari e largpamësi ai ia kaloi çdo matematikani evropian para Rilindjes.