Professional Documents
Culture Documents
Studierichting
3e graad aso
Economie-Wetenschappen
Latijn-Wetenschappen
Moderne Talen-Wetenschappen
Wetenschappen-Wiskunde
Referentiekader
Eindtermen : https://www.onderwijsdoelen.be/
Andere :
1
Inhoud
Waarom leer je dit vak?
Maar ook omgekeerd, hebben verschillende wetenschappelijke ontwikkelingen uit de chemie een
grote invloed op jouw dagelijkse omgeving, denk maar aan oplaadbare batterijen in je gsm,
waterafstotende kunststoffen in kleding en schoenen, bio-afbreekbare boodschappentassen.
Het verwerken en beheersen van de leerinhouden en leerdoelen opgenomen in deze vakfiche, heeft
tot doel je wetenschappelijke kennis en vaardigheden voor het vak chemie te vergroten. Op die
manier willen we het voor jou mogelijk maken hogere studies aan te vangen, met wetenschappelijke
component. Ook zou het je moeten helpen om verantwoorde en bewuste keuzes te maken in het
dagelijkse leven.
Kijk dan ook verder dan de inhoudelijke leerdoelen. Ga actief aan de slag met de leerstof en wees
nieuwsgierig. Zoek extra informatie op over wetenschappers of experimenten om de leerinhouden in
hun historische context te plaatsen. We verwachten dat je creatief en kritisch omgaat met de
leerinhouden en deze ook verbindt met actuele maatschappelijke ontwikkelingen en uitdagingen.
Sta stil bij de impact van wetenschap en techniek op mens, milieu en maatschappij en daag jezelf uit
om hierover standpunten te formuleren.
2
Probeer verder je momenten van zelfstudie efficiënt te benutten; plan je taken en werk met de
nodige concentratie en zelfdiscipline.
3
Wat moet je leren?
UIT WELKE COMPONENTEN BESTAAT HET VAK?
INLEIDING
1 DEELTJESMODEL
2 CHEMISCH REKENEN
3 THERMODYNAMICA
4 REACTIESNELHEID
5 CHEMISCH EVENWICHT
6 ZUUR-BASE REACTIES
7 REDOXREACTIES
8 ORGANISCHE CHEMIE
9 ONDERZOEKSOPDRACHT
4
INLEIDING
Op volgende pagina’s wordt beschreven wat je voor de verschillende leerstofonderdelen moet kennen en wat je moet kunnen en doen op het examen om
aan te tonen dat je de leerstof voldoende beheerst. Hieronder volgt een lijst met werkwoorden en de betekenis die je daaraan moet verbinden. Neem deze
lijst grondig door zodat je op een efficiënte manier met de leerstof aan de slag gaat.
werkwoord betekenis
benoemen Een juiste wetenschappelijke benaming geven voor een begrip, voorwerp,
structuur.
herkennen / situeren / aanduiden Kennis verbinden aan gepresenteerd materiaal (beeldmateriaal, schema’s,
omschrijving).
5
uitleggen.
illustreren Een specifiek voorbeeld van een algemeen concept of principe geven.
toepassen (op/in) Een bepaald principe of wet gebruiken om een vraag te beantwoorden of een
vraagstuk op te lossen.
6
grafisch / schematisch weergeven Gevraagde structuren, processen en chemische reacties weergeven met
behulp van grafieken, schema’s, modellen, reactievergelijkingen, tijdschalen.
Bij de verschillende leerstofonderdelen worden 'contextgebieden’ vermeld. De bedoeling is dat je voor deze thema’s actuele informatie uit verschillende
dragers (wetenschap populariserend artikel, videofragment, etc.) kan interpreteren, in verband kan brengen met wetenschap-technologische
ontwikkelingen en de heersende maatschappelijke debatten. Op het examen zal je gevraagd worden een persoonlijk standpunt te formuleren op gerichte
vragen of stellingen aan de hand van gegeven informatie. Belangrijk is dat je jouw standpunt kan onderbouwen aan de hand van wetenschappelijke
argumenten.
Verderop in de vakfiche vind je ook leermiddelen die je kunnen helpen om deze leerstofonderdelen onder de knie te krijgen.
7
8
1 DEELTJESMODEL
1.1 ATOOMBOUW
atoommodel van Bohr-Sommerfeld het atoommodel van Bohr-Sommerfeld situeren in de ontwikkeling van het
atoommodel
lijnenspectrum
Het atoommodel van Bohr-Sommerfeld verklaren aan de hand van het
orbitalen lijnenspectrum (gekwantiseerde energie-niveaus)
hoofd-, sub- en magnetisch niveau en spin het hoofd-, sub- en magnetisch niveau en de spin van een elektron
beschrijven aan de hand van de vier kwantumgetallen en omgekeerd
elektronenconfiguratie
het aantal elektronen in s, p, d en f orbitalen berekenen aan de hand van de
regel van Hund vier kwantumgetallen
uitsluitingsprincipe van Pauli de elektronenconfiguratie van atomen en ionen noteren met symbolen (s, p,
d en f), hokjes en in de verkorte notatie
de regel van Hund en het uitsluitingsprincipe van Pauli toepassen bij het
schrijven van een elektronenconfiguratie
9
opbouw van het periodiek systeem (PSE) de opbouw van het PSE beschrijven aan de hand van de
elektronenconfiguraties van de elementen (s-, p-, d- en f-blok)
valentie-elektronen
een element met een gegeven elektronconfiguratie plaatsen in het PSE
10
1.2 STRUCTUUR VAN MOLECULEN
atoombinding of covalente binding een atoombinding en een ionbinding vergelijken aan de hand van de
elektronegatieve waarde
sigma- en pi-binding
een sigma- en pi-binding beschrijven, herkennen en tekenen
sterisch getal het sterisch getal van een atoom afleiden uit een gegeven lewisstructuur
11
de hoek kleiner)
hybridisatie de hybridisatie van een atoom in verband brengen met het sterisch getal
hybridisatie (sp, sp², sp³) toelichten aan de hand van de structuur van de
organische koolwaterstoffen methaan, etheen en ethyn
12
1.3 INTERMOLECULAIRE KRACHTEN EN POLARITEIT
polariteit de polariteit van een molecule afleiden aan de hand van de ruimtelijke
structuur en elektronegatieve waarden
13
2 CHEMISCH REKENEN
14
15
3 THERMODYNAMICA
energiediagram (energie versus reactieverloop) de activeringsenergie en de reactie-energie onderscheiden van elkaar aan de
hand van een energiediagram
activeringsenergie en reactie-energie
vrije energie en spontane reacties de formule voor vrije energie toepassen om te voorspellen of een reactie al
dan niet spontaan verloopt (geen berekening met getalswaarden uitvoeren)
wet van Hess de enthalpieverandering tijdens een chemische reactie berekenen aan de
hand van gegeven vormingsenthalpieën in de bijlage
16
4 REACTIESNELHEID
activeringsenergie en geactiveerd complex het belang van de activeringsenergie en het geactiveerde complex beschrijven
bij effectieve botsingen
botsingsmodel de factoren die de reactiesnelheid beïnvloeden verklaren met behulp van het
botsingsmodel
de orde van een reactie afleiden uit meetgegevens van de concentratie tegen
de tijd
17
18
5 CHEMISCH EVENWICHT
chemisch evenwicht het verschil herkennen en beschrijven tussen een aflopende reactie en een
evenwichtsreactie en toepassen in gegeven voorbeelden
factoren die het chemisch evenwicht beïnvloeden: de invloed van de hiernaast genoemde factoren op de ligging van het
evenwicht verklaren aan de hand van het principe van Le Châtelier- van 't Hoff
o concentratieverandering van één van de stoffen
o concentratieverandering van alle stoffen
o katalysator de invloed van deze factoren op het evenwicht voorspellen
o temperatuurverandering
19
20
6 ZUUR-BASE REACTIES
zuren en basen volgens Brønsted een zuur en een base definiëren volgens Brønsted
21
tabel met zuur-base constanten in de bijlage.
de pH berekenen van een oplossing van een sterk zuur of sterke base na
verdunning
neutralisatiereacties de neutralisatie van een sterk/zwak zuur met een sterke/zwakke base door
een reactievergelijking voorstellen
titratie
het begrip equivalentiepunt definiëren
het verloop van de pH illustreren en verklaren tijdens een titratie van een
sterk zuur of een sterke base
22
aquatische systemen de bufferwerking en de invloed van zuren en basen in aquatische systemen
evalueren en beoordelen
23
7 REDOXREACTIES
oxidatie en reductie de begrippen oxidatie, reductie, oxidator en reductor toelichten aan de hand
van een gegeven reactievergelijking
oxidator en reductor
het oxidatiegetal afleiden van een atoom in een chemische verbinding
oxidatiegetal
redoxreacties uit een reeks chemische reacties afleiden welke reacties redoxreactie zijn
galvanische cel de relatieve sterkte van reductors en oxidators afleiden uit de tabel met
standaardredoxpotentialen in de bijlage
elektrolyse
het evenwicht van een redoxreactie voorspellen met behulp van een tabel
toepassingen: met standaardredoxpotentialen
24
de reactieproducten die tijdens elektrolyse van een zoutoplossing of een
gesmolten zout aan de kathode en anode ontstaan voorspellen
CONTEXT: chemie en energievoorziening aan de hand van gepresenteerde informatie een onderbouwd standpunt
formuleren op gerichte vragen of stellingen in verband met chemie en
energievoorziening (zoals groene chemie, herlaadbare batterijen,
waterstofgas als brandstof voor auto's)
25
8 ORGANISCHE CHEMIE
IUPAC-naamgeving van organische stoffen de IUPAC regels voor naamgeving toepassen op de hiernaast genoemde
stofklassen om vanuit een gegeven formule de systematische naam te
organische stofklassen: vormen en omgekeerd
o alkanen, alkenen, alkynen de systematische naam en de formule schrijven van de hiernaast genoemde
o halogeenalkanen triviale namen
o alcoholen
o ethers het kookpunt, smeltpunt en de oplosbaarheid van de hiernaast genoemde
o aldehyden stoffen in verband brengen met de moleculaire structuur (intermoleculaire
o ketonen krachten en polariteit)
o carbonzuren
o esters één maatschappelijke toepassing geven van de hiernaast genoemde
o aminen organische stoffen
o amiden
de veiligheidsaspecten van deze stoffen evalueren aan de hand van
veiligheidspictogrammen en veiligheidszinnen
organische stoffen:
26
voorstelling van organische moleculen de molecuulformule schrijven en de (verkorte)structuurformule tekenen van
organische moleculen
27
8.2 REACTIES IN DE ORGANISCHE CHEMIE
aard van het aanvallende deeltje: in een gegeven reactie het substraat en het aanvallende deeltje aanduiden
o radicalair de aard van het aanvallende deeltje afleiden uit een gegeven reactie
o nucleofiel
o elektrofiel
o substitutie een reactie uit de organische chemie vervolledigen door gebruik te maken van
o additie het achterliggende reactietype en het syntheseschema in de bijlage:
o eliminatie
o condensatie o de radicalaire substitutie tussen een alkaan en een dihalogeen
o elektrofiele additiereactie van een alkeen of een alkyn met een
dihalogeen, een waterstofhalogenide of water vervolledigen en de
regel van Markownikov toepassen waar nodig
o nucleofiele additiereactie van een aldehyde of keton met diwaterstof
o nucleofiele substitutiereactie vervolledigen (halogeenalkaan met
water, halogeenalkaan met een alcohol, halogeenalkaan met een
amine, halogeenalkaan met een carbonzuur, alcohol met een
waterstofhalogenide, alcohol met een alcohol, carbonzuur met een
alcohol, carbonzuur met een amine)
o dehydratatie en dehydrogenatiereacties bij alcoholen vervolledigen
o elektrofiele substitutie van benzeen met een dihalogeen aanvullen
28
radicalaire substitutie bij alkanen de rol van UV-straling in radicalaire reacties verklaren
reactiemechanisme de radicalaire reactie tussen een alkaan en een dihalogeen met een
reactiemechanisme voorstellen en hierin de initiatie, propagatie en terminatie
aanduiden
inductief effect (+I en –I) de partiële lading van een atoom afleiden met behulp van het inductief effect
in een gegeven molecule
primaire, secundaire en tertiaire alcoholen primaire, secundaire en tertiaire alcoholen onderscheiden van elkaar en de
formules/namen ervan schrijven
elektrofiele substitutie van benzeen de eigenschappen van benzeen verklaren aan de hand van de
gedelokaliseerde elektronen
29
8.3 KUNSTSTOFFEN
radicalaire polymerisatie, polyadditie, polycondensatie het reactietype afleiden uit een gegeven organische reactie
CONTEXT: plastics en het milieu aan de hand van gepresenteerde informatie een onderbouwd standpunt
formuleren op gerichte vragen of stellingen in verband met de plastics en het
milieu (zoals de problematiek rond microplastics, weekmakers in plastics, de
ontwikkeling van bio-afbreekbare kunststoffen)
30
31
9 ONDERZOEKSOPDRACHT
Voor de wetenschappelijke vakken moet een onderzoeksopdracht worden uitgevoerd. Deze opdracht wordt voor elk examen aan één wetenschapsvak
gekoppeld (aardrijkskunde, biologie, chemie of fysica). Voor de geldigheidsduur van deze vakfiche is de opdracht gekoppeld aan het vak biologie. Voor de
vakken chemie, fysica en aardrijkskunde hoeft op dit moment geen onderzoeksopdracht te worden uitgevoerd.
je oriënteren op een onderzoeksprobleem door gericht informatie informatie uit een wetenschappelijke bron
o te verzamelen o opzoeken
o te ordenen o raadplegen
o te bewerken o rangschikken
o evalueren
32
observatie, (labo)experiment, waarneming, media);
o informatie beoordelen en verwerken en daaruit een conclusie
trekken;
een conclusie of de onderzoeksresultaten rapporteren door een intellectueel
eerlijk, gestructureerd en foutloos onderzoeksverslag met korte samenvatting
te schrijven volgens de vastgelegde structuur
33
Welke opdracht moet je uitvoeren?
34
Hoe verloopt het examen?
Hoe lang duurt het examen?
150 minuten voor examens vanaf 01-01-2023 tot 31-12-2023
Vraag je je af hoe een digitaal examen verloopt? De uitleg over onze digitale examens, de instructies
en heel wat voorbeeldvragen vind je op:
http://examencommissiesecundaironderwijs.be/examens
Tijdens het examen stellen we, naast een eenvoudige rekenmachine, ook 4 GeoGebra apps ter
beschikking:
35
- wetenschappelijke rekenmachine: https://www.geogebra.org/calculator
- rekenblad: https://examencommissiesecundaironderwijs.be/rekenapps
Let op!
Op het examen zelf kan je de handleiding en de lijst van commando’s niet gebruiken.
36
Hoe beoordelen we het examen?
Op welke criteria beoordelen we je examen?
Voor de gesloten vragen:
- naargelang het vraagtype kan je voor een gedeeltelijk juist antwoord soms ook punten scoren;
- is er geen giscorrectie.
Onderdelen
Deeltjesmodel 20%
37
Met welk materiaal bereid je je voor?
Je moet zelf op zoek naar leermiddelen om je examen voor te bereiden. De Examencommissie stelt
zelf geen leermiddelen ter beschikking. Je kan ze kopen in een (online) boekhandel of ontlenen en
raadplegen in een bibliotheek. De bibliotheken van de lerarenopleiding aan de universiteit of de
hogeschool bieden heel wat leermiddelen aan.
Bij elke nieuwe editie van de vakfiche actualiseren we deze bibliografie. Toch is het best mogelijk dat
bepaalde werken niet meer verkrijgbaar zijn of dat nieuwe werken die al op de markt zijn nog niet
zijn opgenomen. Ook websites veranderen al eens van naam of worden aangepast. Als je niet
onmiddellijk op de juiste website terechtkomt, kan je die proberen te vinden via een goede
zoekmachine.
We maken bewust een selectie van leermiddelen die ons op dit ogenblik het meest aangewezen
lijken om je voor te bereiden op onze examens. Zo willen we je helpen om je studie efficiënter aan te
pakken. Je kan echter ook andere werken of cursussen gebruiken bij je voorbereiding op het examen.
Hieronder staan enkele handboeken die vaak gebruikt worden in het secundair onderwijs. Ga altijd
na of alle leerinhouden uit deze vakfiche in de gekozen leermiddelen aan bod komen. Sommige
leermiddelen bevatten meer inhouden dan wat je moet kennen, andere bevatten niet alle inhouden.
We verwijzen naar websites of andere uitgaven die je ook kunnen helpen bij je voorbereiding.
Leerboeken en methodes
Methode Uitgeverij Gegevens
Bruggemans, K. en Herzog, Y.
Organische chemie
Websites
Website Hoe kan deze site je helpen?
38
www.essenscia.be Website voor chemie in verband met duurzame
ontwikkeling, energie, klimaat, veiligheid, milieu en
jobs in de chemie.
39