See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/351932469

Hồ Quý Ly hoàng đế cách tân

Book · May 2021

CITATIONS READS

0 167

2 authors, including:

Trinh Thi Hanh

Ha Noi University of Industry
17 PUBLICATIONS   0 CITATIONS   

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Trinh Thi Hanh on 28 May 2021.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

PHẠM VĂN CHẤY - TRỊNH THỊ HẠNH

Hồ Quý Ly -
Hoàng đế cách tân

NHÀ XUẤT BẢN ÐẠI HỌC QUỐC GIA

Lời nói đầu
Những năm gần đây, du khách trong và ngoài
nước đến du lịch Xứ Thanh ngày càng nhiều
hơn. Các địa danh nổi tiếng phải kể đến Sầm
Sơn, Lam Kinh, Tây Đô, suối cá Cẩm Lương,…
đặc biệt là quần thể Di sản Văn hóa thế giới
Thành Nhà Hồ. Theo thống kê của Trung tâm
Bảo tồn di sản Thành Nhà Hồ, tính từ 28
tháng Chạp năm Nhâm Thìn 2012 đến mùng
10 tháng giêng năm Quý Tỵ, đã có trên 10.000
lượt khách đến tham quan danh thắng này.
Đứng trước toà thành kì vĩ, hầu như du khách
nào cũng muốn tìm hiểu tài nghệ khai thác,
chế tác và vận chuyển những khối đá vôi
khổng lồ từ trên núi cao về xây dựng gần 4 km
tường thành và 4 cổng thành. Công trình này
còn thể hiện tính chất tân Nho giáo của Đại
Việt, không rập theo khuôn mẫu kiến trúc của
Trung Hoa thời bấy giờ. Cuốn sách “Thành
Nhà Hồ và những câu chuyện xây thành đắp
luỹ” với những truyền thuyết về quá trình công
trình đã ra mắt bạn đọc từ năm 2009.

3

Hơn thế, nhiều du khách còn muốn tìm hiểu
nhiều hơn về những cải cách, canh tân xã hội
cuối Trần của Hoàng đế Hồ Quý Ly và Hồ
Hán Thương. Chúng tôi xin ghi chép tóm lược
những việc làm của các ông trong cuốn “Đại
Việt sử kí toàn thư” (Toàn tập) do Nhà xuất
bản Thời đại ấn hành năm 2011. Một số sự
việc, chúng tôi xin bình giải thêm.
Việc ghi chép tóm lược từ sách sử cũ chắc chắn
khó tránh khỏi những hạn chế. Chúng tôi rất
mong được sự đóng góp của độc giả.
Các tác giả
4 5
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
1 Bối cảnh xã hội cuối triều Trần (Cuối
thế kỉ XIV)
Triều Trần lưu danh sử sách với những chiến công oanh
liệt, ba lần đại thắng Mông - Nguyên thế kỉ XIII, ngút
trời hào khí Đông A, đưa dân tộc Đại Việt đến đỉnh vinh
quang, thoát khỏi đại hoạ bị làm nô lệ của các vương
triều phương Bắc. Thế nhưng về cuối triều Trần, vua Dụ
Tông xao nhãng công việc triều đình, ham mê tửu sắc,
xây cung điện để đánh bạc khiến cho triều Trần bắt đầu
suy vi. Chiêm Thành thấy nhà Trần suy yếu, có ý xem
thường, muốn đòi lại đất Thuận Hoá. Vua Chiêm là Chế
Bồng Nga nhiều lần đem quân đánh phá thành Thăng
Long, khiến triều Trần nhiều phen khốn đốn. Có đến
bốn lần các vua Trần phải đi lánh nạn. Triều Trần thực
sự bắt đầu suy sụp từ đời vua Phế Đế (Trần Nghiễn; lên
ngôi từ tháng 5-1377, làm vua đến tháng 12-1388). Sử
sách ghi lại: Vua là người ngu hèn chẳng biết làm gì, uy
quyền ngày một thuộc về tay quan lại, xã tắc nghiêng
đổ, bị giáng làm Linh Đức vương, rồi phải thắt cổ chết
trong chùa Tư Phúc. Sau đó, Thuận Tôn hoàng đế (huý
là Ngung; là con út của Thượng hoàng Nghệ Tôn) làm
vua (1388-1398), lấy Thánh Ngẫu - con gái trưởng của
Hồ Quý Ly, lập làm hoàng hậu, càng không phải là bậc
vua sáng thủ thành, lại mắc căn bệnh thần kinh, không
thể gánh vác trách nhiệm lớn lao trong khi hiện tình xã
hội rối ren, phức tạp. Mâu thuẫn ngày càng gay gắt giữa
các tầng lớp quý tộc, địa chủ với nông dân, nô tì, nô lệ;
giữa phe quan lại bảo thủ với phe đổi mới đang lên càng
làm cho tình hình rối ren phức tạp hơn. Sau khi giữ ngôi

10 năm, Thuận Tôn nhường ngôi cho con là Thiếu đế An
mới lên 3 tuổi để xuất gia tu hành. Được hơn một năm
thì Thuận Tôn bị giết. Bầu trời cuối thời Trần ngày càng
u ám, sáng tối nhập nhoà, nhưng vẫn còn ít vì sao lấp loá,
có thể là những cứu tinh le lói, trong đó một số người lại
có xu hướng chính trị khác nhau, nhiều người có ý mưu
bá đồ vương. Khi ấy, ở phương Bắc, sau khi đánh bại nhà
Nguyên, nhà Minh bắt đầu nhòm ngó và chuẩn bị cho
cuộc xâm lăng Đại Việt.
Phía Nam, vua Chiêm là Chế Bồng Nga - một quốc
vương rất hiếu chiến, đã nhiều lần đem quân cướp phá.
Đại Việt sử kí toàn thư có ghi:
- Năm 1361 (năm Tân Sửu). Chiêm Thành vượt biển
đến cướp dân ở cửa biển Dĩ Lí (Lí Hoà, Bố Trạch,
Quảng Bình).
- Tháng 3-1362, đánh cướp ở Châu Hoá.
- Năm 1365, người Chiêm lại đến bắt dân ở Châu Hoá.
- Tháng 3-1366, người Chiêm đến cướp phủ Lâm Bình,
phủ quan là Phạm A Song đánh bại quân Chiêm, thăng A
Song làm Đại tri phủ Lâm Bình hành quân thủ ngữ sứ.
- Tháng 2-1368 (năm Mậu Thân), Chiêm Thành sai Mục
Bà Ma sang đòi lại đất biên giới Hoá Châu. Tháng tư,
Trần Thế Hưng đến Chiêm Động. Người Chiêm phục
quân đánh úp, quân ta tan vỡ, Thế Hưng bị giặc bắt,
Tử Bình đem quân về.
6 7
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
- Tháng 3-1371, Chiêm Thành sang cướp cửa biển Đại
An (Nghĩa Hưng) tiến thẳng đến kinh sư, dụ binh của
giặc đến bến Thái Tổ1. Ngày 27, giặc vào thành đốt
phá cung điện cướp lấy con gái, của cải đem về. Giặc
đốt cung điện, đồ thư trụi cả. Trong nước từ đấy sinh
ra nhiều chuyện.
- Tháng 5-1376 (năm Bính Thìn), người Chiêm đến
cướp Châu Hoá. Tháng 6, vua xuống chiếu cho các
quân sắm sửa khí giới, thuyền chiến, để đợi vua thân
chinh đi đánh Chiêm.
- Ngày 12-12-1377 (năm Đinh Tị), vua Duệ Tôn
thân chinh đem 12 vạn quân từ kinh sư kéo đi đánh
Chiêm Thành. Ngày 24 tháng giêng năm 1377, vua
tiến quân đánh thành Chà Bàn nhưng bị mắc mưu
giặc nên tử trận.
- Ngày 6-11, người Chiêm lại vào cướp, nhưng biết có
phòng bị nên kéo quân về, khi ra đến cửa Thần Phù
thì gặp bão, quân chết đuối nhiều vô kể.
- Tháng 5-1378 (năm Mậu Ngọ), người Chiêm dẫn hàng
vương Ngự Câu Húc đến cướp Nghệ An tiếm xưng
tôn hiệu để chiêu dụ nhân dân. Tháng 6, giặc đánh
vào sông Đại Hoàng, vua sai Hành khiển Đỗ Tử Bình
đem quân chống giữ, quan quân tan vỡ, giặc tiến đánh
kinh sư, bắt người cướp của rồi về.
- Năm 1380 (năm Canh Thân), người Chiêm dụ dỗ
người Tân Bình, Thuận Hoá đi cướp Nghệ An, Diễn
Châu, cướp của bắt người. Tháng 3, giặc ra cướp các
nơi ở Thanh Hoá.
1
Nay là phường Phục Cổ.

- Tháng 2-1382 (năm Nhâm Tuất), người Chiêm vào
cướp ở Thanh Hoá.
- Tháng 6-1383 (năm Quý Hợi), vua Chiêm là Chế
Bồng Nga cùng Đại tướng La Ngai đem quân bộ ra
chân núi trấn Quảng Oai, dò đường đến đóng ở sách
Khổng Mục, kinh sư kinh động, Thượng hoàng sang
sông Đông Ngàn (sông Đuống) tránh giặc. Khi ấy, có
người học trò là Nguyễn Mộng Hoa mặc cả áo mũ lội
xuống nước kéo thuyền ngự xin vua ở lại đánh giặc,
Thượng hoàng không nghe. Tháng 12, Chiêm Thành
đem quân về.
Như vậy, quân Chiêm đã đánh Thăng Long cả thảy bốn
lần (các năm 1371, 1377, 1378, 1383), khiến cho vua Trần
phải bỏ kinh đô đi lánh nạn vào các năm 1371 và 1383.
- Tháng 10-1389 (năm Kỉ Tị), người Chiêm tiến đánh
hương Cổ Vô, Thanh Hoá. Vua sai Hồ Quý Ly đem
quân chống giữ nhưng bị thua. Hồ Quý Ly về xin viện
binh nhưng Thượng hoàng không cho. Vì thế, Hồ Quý
Ly xin giải quyền cầm quân, không đi đánh nữa.
- Tháng 11-1389, quân Chiêm đánh ra Bắc, Thượng
hoàng sai Trần Khát Chân làm tướng đem quân Long
tiệp đi đánh giặc. Khát Chân rỏ nước mắt, khảng khái
vâng lệnh ra đi. Thượng hoàng cũng khóc lấy mắt tiễn
đưa. Quân đi từ sông Lô đến sông Hoàng2 thì gặp giặc.
Khát Chân xem chỗ ấy không có thế đánh được, mới
lui về giữ sông Hải Triều3 ở phía tây bắc huyện Hưng
Nhân, phía nam huyện Tiên Lữ.
2
Sông Hồng.
3
Sông Luộc.
8 9
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Em Linh Ðức vương (Trần Nghiễn) là Trần Nguyên Diệu
muốn báo thù cho Linh Ðức, đem bè đảng đầu hàng giặc.
Thượng Hoàng và vua sang châu Bắc Giang.
Ngày 23 tháng giêng năm 1390 (năm Canh Ngọ), đô tướng
Trần Khát Chân đại thắng quân Chiêm ở Hải Triều, giết
được vua Chế Bồng Nga. Bấy giờ, Chế Bồng Nga cùng
với Trần Nguyên Diệu đem hơn 100 chiến thuyền đến
xem tình hình quan quân Đại Việt, hai phần lực lượng còn
đóng ở đại bản doanh chờ đợi lệnh. Hôm đó, Ba Lậu Kê
là tiểu thần của Chế Bồng Nga, bị Chế Bồng Nga trách
phạt vì tội trêu ghẹo mĩ nữ của Chế Bồng Nga, hắn sợ bị
giết, chạy trốn sang quân ta đầu hàng, trỏ vào thuyền sơn
xanh nói đó là thuyền của quốc vương. Tướng Trần Khát
Chân sai quân ta tập trung hoả lực bắn vào. Bồng Nga bị
trúng suốt mà chết, người trong thuyền kêu khóc ầm lên.
Nguyên Diệu chặt lấy đầu Chế Bồng Nga chạy về quan
quân. Đại đội phó Thượng đô quân Long tiệp là Phạm Nhữ
Lặc và Đầu ngũ là Dương Ngang bèn giết Nguyên Diệu và
lấy cả đầu Bồng Nga, quân giặc bỏ chạy tan hoang. Trần
Khát Chân sai Giám quân là Lê Khắc Khiêm bỏ thủ cấp
của Bồng Nga vào hòm chở thuyền về báo tin thắng trận
tại Bình Than. Bấy giờ đồng hồ đã điểm canh ba, Thượng
hoàng Nghệ Tông đang ngủ say thì bị khinh động thức dậy,
cho là giặc đã đánh đến ngự dinh. Đến khi nghe báo là đã
thắng trận, lấy được thủ cấp của Chế Bồng Nga, Thượng
hoàng mừng lắm, cho gọi các quan đến xem, các quan
mặc triều phục tung hô “vạn tuế”. Thượng hoàng nói:
“ta với Bồng Nga cầm cự với nhau đã lâu, ngày nay mới
được thấy mặt, khác gì Hán Cao Tổ thấy đầu Hạng Vũ.

Thiên hạ yên rồi”. Có thể đây là một nhận định sai lầm
của Thượng hoàng Nghệ Tôn. Thực ra thiên hạ đang
bước vào thời kì vô cùng tao loạn.
Chiêm Thành nhiều lần đem quân đánh vào bờ cõi Đại
Việt, một phần là do xã hội cuối Trần suy yếu, sau một
trăm năm đại thắng Mông - Nguyên, việc quân dần dần
chểnh mảng, một phần là do đế chế Chiêm Thành đương
thời cực thịnh, quân đội chính quy, được tập luyện thường
xuyên trên sông, trên biển.
Quân Chiêm có hai thế mạnh là Hải quân và Tượng quân,
thường dùng chiến thuyền bí mật tiến quân đánh nhanh,
rút nhanh. Tượng quân Chiêm Thành rất mạnh, ví như
những cỗ xe tăng của thời cận đại, làm cho bộ binh đối
phương khiếp đảm. Chế Bồng Nga cũng là quốc vương
cực kì hung bạo. Sau khi Bồng Nga tử trận, Ðại tướng La
Ngai chạy về tự lập làm vua, không dám nhòm ngó nước
ta như trước.
Xét về các tướng quân sự cuối Trần, không nhiều người
cầm quân giỏi, trực tiếp chỉ huy trận mạc như các thống
soái đầu Trần đại phá Mông - Nguyên. Ngay cả Hồ Quý
Ly, trong bài thơ cảm hoài ông sáng tác năm 1405, cũng
tự nhận rằng:
“Tướng quốc tài nan tàm Lý Bật4
Thiên đô kê chuyết khốc Bàn Canh5”
4
Lý Bật là tướng quốc có tài trị quốc yên dân đời nhà Đường.
5
Bàn Canh là vua đời thứ 12 nhà Thương, khi thấy kinh đô cũ không
còn phù hợp với điều kiện phát triển của đất nước, ông đã quyết định
dời đô lên đất Bắc (đất nhà Ân cũ). Từ đó, sự nghiệp nhà Thương
phát triển phồn thịnh.
10
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
(Tướng quốc kém thua tài Lý Bật
Thiên đô còn thẹn với Bàn Canh)
Tuy vậy, Hồ Quý Ly có công lao không nhỏ trong việc
giúp vua củng cố quốc phòng, xây dựng đội quân thuỷ, bộ
ngày càng mạnh mẽ. Vào cuối triều Trần, Hồ Quý Ly là
một ngôi sao sáng, vừa là ngoại thích vừa là con rể của vua
Trần Minh Tôn. Ông bắt đầu được trọng dụng, đặc biệt
dưới thời vua Nghệ Tông.
Trong tình trạng xã hội cuối Trần rối ren, suy thoái,
những người nắm giữ vai trò chủ chốt triều đình không
thể không tìm con đường canh tân đất nước.
Có thể nói, nếu như cha con họ Khúc thế kỉ thứ X là
những người mở đầu tư tưởng cách tân trong thời phong
kiến nước ta thì cha con Hồ Quý Ly cũng là những hoàng
đế cách tân xứng đáng được vinh danh. Tuy nhiên, có
học giả cho rằng: một số việc làm đổi mới của Hồ Quý
Ly chưa đạt đến tầm cải cách mà mang tính chất cải
lương để lấy lòng dân.
Thực ra, canh tân là một nhu cầu khách quan và quy luật
khách quan thúc đẩy xã hội tiến lên. Trong bối cảnh xã
hội cuối thời Trần có nhiều mâu thuẫn đối kháng giữa
các tầng lớp quý tộc, tôn thất với nô tì, nô lệ, nông dân;
giữa các phe cánh quan lại bảo thủ với phái đòi hỏi cách
tân,… Nhiều thủ lĩnh cầm đầu nô lệ, nô tì, nông dân ở
các địa phương nổi lên xưng hùng xưng bá. Một số vua
Trần hèn kém, nhu nhược, không còn đảm nhiệm được
vai trò lãnh đạo đất nước. Nếu không canh tân, đổi mới,
thay thế, đổ nát là sự đương nhiên.
11

2 Quá tr nh tham chính và công cuộc
canh tân đất nước của Hồ Quý Ly
Có nhiều sử gia và chính trị gia đánh giá rằng Hồ Quý
Ly là người văn võ toàn tài, bước đầu sự nghiệp có sự
hậu thuẫn của các vua Trần vì có hai người cô ruột lấy
vua. Người cô thứ nhất là Thái phi Minh Từ, được Trần
Minh Tông phong là Nguyên phi Anh Tư năm 1317, sinh
ra Hoàng tử Vượng (tức Trần Hiến Tông) và Hoàng tử
Phủ (tức Trần Nghệ Tông). Sau khi bà mất (1365), năm
1371, Trần Nghệ Tông truy phong bà là Minh từ Hoàng
Thái Phi. Về sau, bà còn được truy phong là Thái hoàng
- Thái hậu mẫu nghi Trần triều. Người cô thứ hai của
Hồ Quý Ly là bà Đôn Từ. Bà Đôn Từ lấy Trần Minh
Tông, vào cung là một “sang viên”6, bà sinh ra Hoàng tử
Kính (tức là vua Trần Duệ Tông). Bà Đôn Từ mất năm
Đinh Hợi (tháng 8-1347), được vua Trần Dụ Tông truy
phong là “Quang Hiến thần phi” và vua Trần Duệ Tông
truy phong là “Đôn Từ Hoàng Thái phi” năm 1373. Tuy
nhiên, khi Hồ Quý Ly vào triều tham chính, vua Trần
Minh Tông, Hiến Tông và hai cô ruột đã mất cả rồi, cha
đẻ của ông có thể cũng không còn nữa. Không rõ cha
Hồ Quý Ly có làm chức gì trong triều để làm chỗ dựa
cho ông có những bước đi ban đầu thuận lợi hay không
nhưng điều rõ ràng do ông được vua Nghệ Tông (là con
cô con bác với ông) yêu mến tài năng nên rất tin dùng và
có ý cất nhắc. Vua Nghệ Tông từng nói: “Bình Chương là
người họ thân, công việc trong nước đều giao cho cả, nay
thế nước suy yếu, ta đã già yếu, sau khi ta đã chết rồi,
6 7
Một cung tần.
12
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Quan gia7 đáng giúp thì giúp, nếu là người hèn kém, ngu
tối thì ngươi tự lấy lấy nước”. Đến khi lên ngôi Hoàng
đế, Hồ Quý Ly có thêm điều kiện tiến hành các cuộc cải
cách toàn diện xã hội cuối Trần.
Hồ Quý Ly lấy cải cách kinh tế làm cơ sở, làm chỗ dựa
để cải cách hành chính, văn hoá, giáo dục, y tế, bộ máy
cai trị, xây dựng cơ sở hạ tầng sản xuất và đời sống, giao
thông, thuỷ lợi; trong đó, việc xuyên suốt cuộc đời tham
gia chính trị của ông và cũng là việc quan trọng nhất,
khó khăn, phức tạp và lâu dài nhất là canh tân, cải tổ bộ
máy nhà nước. Cùng với việc đối phó với thù trong cũng
như loại bỏ một số chức sắc, chức việc ở các địa phương
và một số khá đông tôn thất bảo thủ nhà Trần ngáng
đường, cản lối công cuộc đổi mới, Hồ Quý Ly cũng nhận
thức sâu sắc rằng nguy cơ bị giặc ngoài xâm lược thường
trực biên ải phương bắc; ở phía nam, Chiêm Thành cũng
nhiều lần đem quân đánh phá sâu vào bờ cõi Đại Việt.
Do đó, song hành với cải cách kinh tế, cần phải đặc biệt
ưu tiên củng cố quốc phòng, xây dựng lực lượng vũ trang
hùng mạnh.
2.1. Canh tân trong lĩnh vực quân sự
Từ khi giữ chức tham mưu quân sự (1375), Hồ Quý Ly đã
giúp vua chọn các quan viên có tài quân sự làm tướng coi
quân, không cứ dòng dõi xuất thân là dân hay là tôn thất;
đồng thời cho điểm duyệt binh nhiều lần, sắp xếp bố trí
binh quyền, quân ngũ; chấn chỉnh quân phong, quân kỉ,
trang bị vũ khí, luyện quân thuỷ, bộ.
Chỉ vua.
13

Ông tham mưu cho vua tổ chức lại quân túc vệ, đặt thêm
các phiên hiệu cho các loại quân như: Thiên đình, Bảo
tiệp, Thần dực, Thần sách, Thiên uy, Thánh dực, Thần
vũ, Thiên trường, Long tiệp, Hoa ngạch, Thị vệ, để làm
tăng sĩ khí. Đồng thời, ông cho sắp xếp lại biên chế, như
Cấm quân có 20 vệ, trong đó có 12 vệ quân Nam ban và
Bắc ban, 8 vệ quân Điện hậu đông và Điện hậu tây; mỗi
vệ lại biên chế thành 18 đội, mỗi đội 18 người. Đại quân
gồm 30 đội, Trung quân 20 đội, Dinh quân 15 đội, Đoàn
quân 10 đội, trong hoàng cung có 5 đội Cấm vệ đô.
Lúc này, ông đang từng bước tiến tới nắm trọn binh
quyền, đối phó với giặc ngoài và để đánh dẹp các cuộc
bạo loạn trong nước.
Tháng 8-1375, ông định lại số quân, thải người già yếu,
lấy người mạnh khoẻ bổ sung. Phàm là dân Thanh Hoá,
Nghệ An8 đang đi làm thuê lấy tiền công ở khắp nơi đều
bị triệu hồi bổ sung quân ngũ. Ông cho lập sổ hộ kê khai
dân số lấy bổ sung quân. Đối với những người đàn ông
đang trốn việc quan, vào sống trong chùa, ông lệnh cho
xem xét, nếu đủ sức khoẻ cũng bắt hoàn tục để sung
vào quân đội.
Cùng năm ấy, ông lấy Tư đồ Nguyên Đán coi việc quân
trấn Quảng Oai; sau này bổ nhiệm một số tướng quân
như đại tướng Đỗ Lễ, Nguyễn Nạp Hoà, Hành khiển
Phạm Huyền Linh, Ngự sử đại phu Trương Đỗ, Giám
quân Thánh dực Hoàng Phụng Thế, Nguyễn Đa Phương,
Phạm Cự Luận, Trần Khát Chân v.v.
8
Có truyền thống gan dạ trong chiến đấu.
14
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Ông cho xây dựng nhiều xưởng rèn dập vũ khí, giao cho
Nguyên Trừng phụ trách đúc đạn dược và súng Thần cơ -
loại binh khí mạnh nhất bấy giờ; chế ra các súng bắn đá,
chông sắt ba cạnh, thuần dưỡng hàng trăm thớt voi đánh
giặc, vừa làm sức kéo những khối đá lớn, những cây gỗ to,
xây thành đắp luỹ, xây dựng lâu đài, cung điện.
Sau này, Hồ Hán Thương9 sai đào liên cảng, từ phủ Tân
Bình đến địa giới Thuận Hoá, vì bùn cát đùn lên, nên việc
không thành.
Hán Thương cho đóng thuyền đinh nhỏ để đánh Chiêm
Thành; dự định chia các đất Bản Đạt Lang, Hắc Bạch và
Sa Li Nha từ Tư Nghĩa trở về Nam đến biên giới Xiêm
La làm các châu, huyện.
Năm 1405,  Hồ Hán Thương hạ lệnh cho các nơi đầu
nguồn ở các trấn nộp gỗ làm cọc để đóng cọc ở cửa biển
và các nơi quan yếu trên sông Cái để phòng giặc phương
Bắc. Ông đặt 4 xưởng sản xuất và kho quân khí, không kể
quân hay dân, người nào giỏi nghề đều sung vào làm việc.
Tháng 7, Quý Ly và Hán Thương đi xem xét địa hình núi
sông ở các kinh lộ và các cửa biển, biết chỗ nào hiểm,
chỗ nào dễ, đến tháng 8 mới trở về.
Ông cho đóng thuyền Cổ Lâu, thuyền đinh sắt. Các hiệu
thuyền Diễm Dã, Ngọc Đột, Nha Tiệp đều là những
9
Hồ Hán Thương (?-1407) là vua thứ hai và cũng là vua cuối cùng
của nhà Hồ, cai trị nước Đại Ngu từ năm 1401 đến 1407. Hồ Hán
Thương là con thứ của vua Hồ Quý Ly và công chúa Huy Ninh - con
gái vua Trần Nghệ Tông. Năm 1401, Hồ Quý Ly chính thức truyền
ngôi cho Hồ Hán Thương. Tuy nhiên, Hồ Quý Ly vẫn nắm quyền
quyết định nhiều việc.
15

chiến thuyền hiện đại. Riêng hai loại chiến thuyền lớn
nhất là thuyền Cổ Lâu, Châu Kiều, trên mặt thuyền lát
ván bằng phẳng cho quân đi lại và chiến đấu dễ dàng, bảo
vệ cho người chèo lái ở tầng dưới được an toàn, chứa
được nhiều lương thực, thực phẩm, đảm bảo thời gian
chiến đấu dài ngày, có thể vượt qua sóng cả, đuổi theo
thuyền giặc.
Tháng 9-1404, Hán Thương định quân Nam ban và Bắc
ban, chia làm 12 vệ; Quân điện hạ Đông và Tây, chia
làm 8 vệ; mỗi vệ 18 đội, mỗi đội 18 người; đại quân gồm
30 đội; trung quân gồm 20 đội; mỗi dinh là 15 đội; mỗi
đoàn là 10 đội; Cấm vệ đô có 5 đội. Đại tướng quân
trông coi cả.
Vào cuối triều Trần, Hồ Quý Ly bàn với Thượng hoàng
Nghệ Tông, rồi Trần Thuận Tông cho dựng tuyến phòng
thủ dài gần 400 cây số, từ núi Tản Viên, dọc theo sông
Đà, hữu ngạn sông Hồng, sông Luộc đến cửa sông Thái
Bình. Đó là hệ thống các đồn quân, bãi cọc, hàng rào
bằng các luỹ tre. Ngoài ra, ông còn cho xây dựng căn cứ
Đa Bang, căn cứ trên núi Đại Huệ thuộc xã Nam Anh
và xã Nam Xuân huyện Nam Đàn, Nghệ An để phòng
chống giặc. Đặc biệt, thành đá Tây Đô, Vĩnh Lộc, Thanh
Hoá vừa là kinh đô vừa là căn cứ quân sự cực kì hiểm trở.
Bên ngoài là các dãy núi tạo thành lòng chảo khổng lồ,
bên trong là hai sông lớn; sông Mã, sông Bưởi vây bọc
tứ vi Đông - Tây - Nam - Bắc, trong nữa là Ðại La thành,
trong cùng mới là Hoàng thành kì vĩ, kiên cố có một
không hai ở khu vực Đông Nam Á. Tháng 6-2011, thành
đã được xếp hạng di sản văn hoá thế giới. Việc xây dựng
16
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
thành Tây Đô không dùng vật liệu truyền thống (gạch
nung) là một công trình sáng tạo, có thể coi là một việc
cách mạng trong ngành sản xuất vật liệu xây dựng và là
tư tưởng táo bạo, cách tân, chỉ có thể phát tiết ra ở một
bộ não kì hùng.
2.2. Công cuộc cải cách kinh tế
•• Về chế độ sưu thuế
Trong cuộc cải cách, canh tân kinh tế, Hồ Quý Ly đặc
biệt quan tâm lợi ích của dân, cho miễn thuế thân đối
với cô nhi, quả phụ có chồng là những binh sĩ hi sinh nơi
chiến trận.
Đối với nông dân, trước hết, ông giảm nhẹ sưu cao, thuế
nặng đánh vào nông nghiệp, ưu tiên khai hoang khẩn hoá.
Tháng 6-1397, ông tham mưu cho nhà vua xuống chiếu
hạn chế ruộng đứng tên (danh điền), chỉ trừ các đại vương
và trưởng công chúa. Quan lại, địa chủ và dân thường
thì chỉ cho sử dụng 10 mẫu, còn thừa phải dâng nộp
nhà nước. Năm 1398, có lệnh ban rằng : Người nào có
ruộng thì tự cung khai số mẫu, người dân phải đề họ tên
trên bờ ruộng. Các lộ, phủ, châu, huyện có chung trách
nhiệm điều tra, đo đạc làm sổ, 5 năm mới xong. Ruộng
nào không có giấy cung kết thì lấy làm ruộng công. Đây
là cuộc trưng thu, cải cách ruộng đất lớn nhất trong xã
hội phong kiến tính đến năm 1398. Dĩ nhiên, trong mỗi
giai đoạn lịch sử, mỗi trình độ xã hội khác nhau, hiệu quả
và quyền lợi mà các cải cách ấy đem lại cho nông dân và
cho xã hội cũng có sự khác biệt.
17

Sau khi lên ngôi Hoàng đế, năm 1402, Hồ Hán Thương
tiếp tục định lại các mức về tô, thuế ruộng. Nếu như
triều vua trước, với mỗi mẫu ruộng, Nhà nước thu 3
thăng thóc thì nay thu 5 thăng. Với bãi dâu, triều vua
trước thu mỗi mẫu từ 7 đến 9 quan tiền thì nay thu hạng
thượng đẳng mỗi mẫu 5 quan tiền giấy (tương đương 4,1
quan tiền cũ); hạng trung đẳng 4 quan tiền giấy; hạng hạ
đẳng thu 3 quan tiền giấy. Tiền hằng năm của đinh nam
trước đây thu mỗi người 3 quan tiền, nay thu theo số
ruộng. Người nào chỉ có 5 sào thì chỉ phải nộp 5 tiền
giấy; từ 6 sào đến 1 mẫu thì phải nộp 1 quan tiền giấy; từ
1mẫu 1 sào đến 1 mẫu 5 sào thì phải nộp 1 quan 5 tiền
giấy; từ 1 mẫu 6 sào đến 2 mẫu thì nộp 2 quan tiền giấy;
từ 2 mẫu 1 sào đến 2 mẫu 5 sào phải nộp 2 quan 6 tiền
giấy; từ 2 mẫu 6 sào trở lên phải nộp 3 quan tiền giấy.
Đinh nam không có ruộng và trẻ con mồ côi, đàn bà goá
chồng, dù có ruộng cũng không phải đóng tô thuế.
Như vậy, chính quyền đã giảm nhẹ thuế thân đối với
người ít ruộng và đã có chính sách ưu đãi đối với những
người có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn.
Tháng 4-1401 (mùa hạ năm Tân Tị), Hán Thương sai
làm tất cả sổ hộ trong nước; cho ghi họ Hồ có hai phái
ở Diễn Châu và Thanh Hoá; biên hết vào sổ các nhân
khẩu từ hai tuổi trở lên, đều lấy số hiện tại làm thực số;
không cho ghi tên người phiêu tán vào trong sổ. Đến khi
sổ làm xong, Hán Thương cho điểm số người từ 15 tuổi
trở lên, 60 tuổi trở xuống được gấp bội số trước; cho
nên sang năm Thiệu Thành thứ hai, điểm binh càng được
nhiều hơn.
18
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Năm 1403, Hồ Hán Thương còn đem những người không
có ruộng nhưng còn có điều kiện làm ăn đến các châu
Thăng Hoa biên làm quân ngũ, các quan lộ, phủ, châu,
huyện phải chọn đất cho họ ở, năm sau cho vợ con đi
theo. Hồ Hán Thương mộ dân nộp trâu, cho tước phẩm,
lấy cấp cho các hộ dân mới di dời đến lộ Thăng Hoa.
Năm 1405, mất mùa, dân đói, Hán Thương hạ lệnh cho
các quan phủ, lộ, châu, huyện đi kiểm soát xem các nhà
giàu có nhiều thóc phải bán cho dân mua theo thời giá;
tuỳ theo tốt xấu.
Hán Thương đánh thuế thuyền buôn, bổ sung quốc khố,
định ba bậc thuế. Bậc thượng, mỗi chiếc thuyền buôn
đánh thuế 5 quan; bậc trung, mỗi thuyền mức thuế 4
quan; bậc hạ, mỗi chiếc 3 quan.
Những việc làm trên vừa là công cuộc mở mang điền địa
vừa là chính sách kinh tế khuyến nông, kết hợp sắp xếp
bố trí lại dân cư, đưa dân cư đến vùng rừng núi, biên ải
để khai khẩn đất hoang, ngày nay gọi là vùng kinh tế mới,
lập nên tuyến phòng thủ dọc biên cương Tổ quốc, kết
hợp kinh tế với quốc phòng. Những chính sách tiến bộ
ấy cho đến ngày nay vẫn là vấn đề thời sự.
•• Về tiền tệ, thương mại
Từ tháng tư năm 1396 (năm Bính Tí), Nhà nước bắt đầu
phát hành tiền giấy Thông Bảo hội sao thay thế tiền
đồng. Để khuyến khích tiêu dùng tiền giấy, nhà nước quy
định mỗi quan tiền đồng đổi được 1 quan 2 tiền giấy.10
10
Khi ấy, đa số người dân phản đối dùng tiền giấy. Lí do là vì họ chưa đủ
phương tiện bảo quản tiền giấy, nhất là chống mưa, chống nước; hơn
nữa, trong quá trình lưu thông, tiền giấy dễ bị ẩm ướt, nhàu nát.
19

Tiền giấy có nhiều loại mệnh giá với hình thức phong
phú: Tờ 10 đồng có hình rau rong; tờ 30 đồng có hình
sóng nước; tờ 1 tiền có hình đám mây; tờ 2 tiền có hình
con rùa; tờ 3 tiền có hình con lân; tờ 5 tiền có hình con
phượng; tờ 1 quan có hình con rồng.
Đây là lần đầu trong chính sử Việt Nam, tiền giấy được
lưu thông. Có thể nói, đây là một bước tiến quan trọng
trong lịch sử phát triển tiền tệ của nhân loại, từ khi xã
hội loài người biết dùng vật ngang giá trung gian (bỏ cách
trao đổi trực tiếp vật lấy vật), khởi thuỷ là dùng vỏ sò,
vỏ hến, tiến đến là dùng tiền kẽm, tiền đồng. Thời ấy,
trên thế giới có rất ít nhà nước phong kiến phát hành
tiền giấy thay tiền bằng kim loại. Điểm bất lợi của tiền
kim loại là dễ bị hoen rỉ, không thuận tiện khi dùng một
lượng tiền lớn đem đi mua bán xa xôi. Việc dùng tiền
giấy cho phép tiết kiệm được kim loại đồng (khi ấy là kim
loại quý hiếm) để có thể tập trung cho việc chế tạo nồi,
mâm, xanh, vạc, đồ dùng gia dụng; chế tạo binh khí, đúc
súng Thần cơ.
•• Về các tiến bộ thương mại
Hồ Quý Ly cho lập các kho “thường bình” ở các địa
phương, giao tiền cho các địa phương để họ tự căn cứ
thời giá mà mua thóc gạo dự trữ nhằm phục vụ quốc
phòng và chống đói cho dân, bình ổn giá cả thị trường,
chống bán ép giá. Nhờ vậy, tuy bão lụt thường xuyên
xảy ra nhưng theo sử cũ, từ sau năm 1379 cho đến năm
1400, tức là trong suốt hơn hai mươi năm, không có nạn
đói nào xảy ra. Đây thực sự là kết quả của các chính sách
20
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
xã hội đúng đắn như: chính sách cải cách ruộng đất, hạn
nô, hạn điền, lập kho dự trữ thóc gạo “thường bình”,
khuyến khích khai khẩn hoang hoá vùng biên, quai đê lấn
biển, mở mang đồng ruộng.
Thời bấy giờ, Nhà nước còn cho dựng nhiều quán xá dọc
đường, cứ cách 5 dặm lại cho dựng một cái nhà, cả 4 mặt
đều để chõng cho dân đem hàng bày bán kiểu chợ nông
thôn, dân đỡ phải đem các sản vật đi xa trao đổi, tiết
kiệm thời gian lao động và giảm bớt khó nhọc
Từ năm Quý Mùi (1403), Hồ Hán thương đặt chức Thị
giám (giám sát thị trường), ban hành cân, thước, thưng,
đấu, ngăn ngừa cái tệ buôn gian, bán lận. Nhà nước cũng
quy định: Nếu cửa hàng nào bán giá cao thì sẽ bị đóng
cửa; nếu thương nhân nào vào hùa nhau buôn gian bán
lận sẽ bị trị tội.
Chợ nông thôn được mở ở khắp mọi nơi chẳng những
tạo thuận lợi cho việc trao đổi sản vật giữa các vùng
miền, cung cấp kịp thời nhu cầu thực phẩm cho quân đội,
cho các gia đình quan lại sinh sống tập trung ở kinh đô
mà còn kích thích sản xuất nông nghiệp, chăn nuôi phát
triển với tốc độ nhanh. Khi ấy, Thăng Long có tới 61 phố
phường chứ không phải chỉ 36 như các thời sau.11
Có một số nhà nghiên cứu cho rằng: Việc Hồ Quý Ly
tiến hành chính sách hạn điền, lấy bớt ruộng tư sung
công làng, xã khiến ruộng đất công làng, xã trở thành
cơ sở kinh tế của nhà nước trung ương là một thiết chế
đã tồn tại từ xa xưa. Thái độ của Hồ Quý Ly đối với bộ
11
Theo Hà Văn Tấn, Trần Quốc Vượng. Lịch sử chế độ phong kiến
Việt Nam, tập một. Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1968, trang 29.
21

phận ruộng đất này hình như không có gì mới. Nô tì cũng
bị đem sung công chứ chưa được giải phóng.
Thực tế, việc hạn điền, hạn nô của Hồ Quý Ly đã tác
động tích cực tới tình hình kinh tế - xã hội. Cuối thời
Trần, triều đình suy yếu, tham quan, quý tộc, chúa đất
đua nhau vơ vét của công, chiếm đoạt đất đai, nô tì, nô
lệ, khai gian đất đai để trốn thuế. Do đó, kinh tế nhà
nước trung ương suy yếu, dân nghèo không còn gia sản,
phải cầm cố bán cả sự tự do để trở thành nô tì, nô lệ
trong các nhà giàu, quan tham, quý tộc. Nhờ chính sách
hạn nô, họ đã được giải phóng một phần.
Có lẽ khi ấy, Hồ Quý Ly rất muốn làm cuộc “cách mạng”
ruộng đất một cách triệt để: tịch thu toàn bộ ruộng đất,
nô tì, nô lệ (lực lượng sản xuất chủ yếu của xã hội phong
kiến Đại Việt đang nằm trong tay quý tộc và lãnh chúa)
sung công để khôi phục thật nhanh kinh tế trung ương
đã bị cạn kiệt; hoặc đem toàn bộ ruộng đất tịch thu
được của quý tộc, lãnh chúa, địa chủ chia cho nông dân;
hoặc đưa ra chính sách hạn điền ở mức thấp hơn 10 mẫu
một hộ dân, là 5 mẫu chẳng hạn. Nhưng với thế và lực
của Hồ Quý Ly khi ấy, ông chỉ có thể tiến hành dần dần,
từng bước.
Đối với dân thường và những nhà dân hơi khấm khá,
được sở hữu 10 mẫu đã là quá tốt. Với vài con trâu, bò
dùng làm sức kéo, vài ba lao động, việc cày cấy chừng
ấy ruộng cũng khá vất vả. Nhưng với đa số quý tộc, tôn
thất, địa chủ còn có trong tay nô tì, nô lệ, người ăn, kẻ ở
cày thuê cuốc mướn, nếu bị hạn điền, hạn nô quá đáng,
họ không còn điều kiện làm giàu và sẽ có những phản
ứng mạnh mẽ với chính quyền.
22
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Có lẽ khi lựa chọn mức hạn điền trên, Hồ Quý Ly đã phải
cân nhắc kĩ càng. Việc hạn nô chắc là cũng vậy. Nhưng
trong việc hạn nô, ông chỉ quan tâm đến tầng lớp nô tì,
nô lệ đông đảo trong nước mà không hạn chế nô tì, nô
lệ là người nước ngoài. Trong khi đó, rất ít tù binh được
giao cho các nhà tôn quý nuôi làm kẻ hầu, người hạ.
Tuy có những hạn chế nhưng xét về mặt mục tiêu thì việc
hạn nô, hạn điền là những bước đi của một cuộc cải cách.
Tước đi phần lớn quyền lợi và thanh thế của lãnh chúa,
quý tộc để sung công khi ấy là việc làm rất mạnh tay chứ
không phải là mang tính cải lương để lấy lòng dân.
Có năm điều đáng chú ý trong việc cải cách hạn điền,
hạn nô của Hồ Quý Ly.
Thứ nhất, tuy Nhà nước vẫn quan tâm phát triển kinh tế
tiểu chủ, tiểu thương nhưng khả năng phát triển của loại
hình kinh tế này mới ở mức vừa và nhỏ, phần lớn nông
dân chưa thể tức thì trở thành địa chủ. Do đó, cho họ
sở hữu dưới 10 mẫu đất canh tác là phù hợp, nếu cho sở
hữu nhiều hơn thì họ lại phải bỏ tiền để mua nô tì, nô lệ,
hoặc thuê người ăn kẻ ở để làm và rồi họ sẽ quay lại con
đường chiếm hữu lực lượng sản xuất của công.
Thứ hai, do tương quan lực lượng giữa Hồ Quý Ly và các
quý tộc triều Trần cấu kết, lãnh chúa phong kiến ngầm
chống đối ông nên Hồ Quý Ly chưa thể hạn nô, hạn điền
của các đại vương và trưởng công chúa là con em ruột
thịt nhà vua. Tuy nhiên, số này không nhiều.
Thứ ba, hạn điền liên quan chặt chẽ đến hạn nô. Đối với
quan lại, quý tộc, địa chủ, dân thường có trên 10 mẫu,
khi phần quá hạn mức bị sung công thì họ cũng không
cần nhiều nô tì, nô lệ. Một phần nô tì, nô lệ được chuyển
23

nhượng thành của công hoặc được sung vào làm lính.
Nhà nước trung ương sở hữu thêm nhiều tư liệu sản
xuất và người lao động trong tay (lực lượng sản xuất của
xã hội), tiềm lực quốc gia được gia tăng. Còn thân phận
những người nô tì, nô lệ cũng được cải thiện ít nhiều và
được giải phóng một phần.
Thứ tư, ruộng công tăng nhanh, kinh tế trung ương có
thêm sức mạnh để lập kho “thường bình” dự trữ thóc
gạo, bình ổn giá cả và cứu tế cho dân, ngăn ngừa nạn đói;
đồng thời có thêm sức mạnh xây dựng lực lượng vũ trang
chống giặc và xây dựng hạ tầng cơ sở.
Thứ năm, việc đề ra chính sách hạn điền làm cho kinh tế
lãnh chúa dần dần suy yếu. Với 10 mẫu ruộng, các địa
chủ nhỏ phát triển khá nhanh. Do đó, thân phận của
người nông nô được giải phóng dần, chuyển thành thân
phận của người tá điền, được nhận ruộng phát canh thu
tô của những địa chủ. Sau này, cho đến các triều đại hậu
Lê mới có luật giải phóng nô tì, nô lệ.
2.3. Canh tân lĩnh vực văn hoá
Dấu son đậm nét thứ ba trong cuộc canh tân đất nước
của Hồ Quý Ly là văn hoá. Hồ Quý Ly đã cách tân nhiều
mặt như: phương pháp giáo dục; luật lệ tuyển dụng, bổ
nhiệm quan lại; thu hẹp khoảng cách giàu nghèo (qua
việc lập kho thường bình, hạn nô, hạn điền). Sau này, Hồ
Hán Thương còn cấm những người tôn thất, cung nhân
không được xưng hô quý hiệu và quy định nếu ai vi phạm
sẽ bị bắt tội.12
12
Khi quan đi ra ngoài mà xưng hô quý hiệu với dân sẽ bị cho là có ý nạt
dân.
24
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Hồ Quý Ly cho chép thiên Vô dật13 để dạy quan gia.
Ông khuyên vua quan thực hành tiết kiệm. Tháng 6-1395,
vua ra lệnh cấm các quan không được dùng áo tay rộng,
chỉ cho dùng áo tay hẹp. Đồ dùng của quan lại không
được sơn son thếp vàng.
Từ năm 1404, Hồ Hán Thương cấm người trong nước
không được dùng lụa Phiếu Kĩ may áo, ra lệnh cho các quan
viên không được đi hia, chỉ cho đi giày gai sống. Lệ của đời
trước là quan từ lục phẩm trở lên mới được đi hia.
Công tác cứu tế xã hội cũng được Hồ Hán Thương đặc
biệt quan tâm. Vào năm 1404, khi lộ Thăng Hoa có một
số nơi bị đói do bị bão lụt, nghe tin tấu báo của Hoàng
Hối Khanh, Hồ Hán Thương đã sai các lộ đồ gạo chín
đem vào cấp cho các trẻ nhỏ. Lúc thiên tai, mùa màng
sa sút, Hồ Hán Thương cấm nấu rượu để tiết kiệm gạo.
Tuy chính sách là do Hồ Hán Thương ban ra nhưng phần
lớn đều từ sự chỉ đạo của Hồ Quý Ly.
Tháng 8-1402, Hoàng đế Hồ Hán Thương cho lập Đàn
tế Nam Giao tại Đốn Sơn thuộc xã Vĩnh Thành, Vĩnh
Lộc. Địa tháp Ðàn Giao gồm có 5 tầng; ngoài ra còn có
một số công trình phụ cận phục vụ cho việc tế lễ trời
đất, thần linh như là Giếng Vua, Thần Trù, Thần Khố,
trai phòng, đường Thần Đạo.
Đàn tế Nam Giao là đàn tế cổ nhất Việt Nam và có quy
mô hoành tráng, miếu đàn lộng lẫy. Các mặt viên đàn
13
Một thiên trong kinh thư để khuyên vua, chúa không nên nhàn rỗi.
25

đều có cửa chính, cửa phụ lên xuống, ra vào rộng rãi.
Tầng trên đỉnh tháp hình tròn, viên đàn phía dưới hình
vuông tượng trưng cho trời đất. Giếng Vua có các bậc
thềm được lát bằng đá núi hình vuông, lòng giếng hình
tròn.
Về mặt hình thức, Đàn tế Nam Giao nhà Hồ vừa có
những nét tương đồng Đàn tế Nam Giao ở Huế, vừa
có những nét khác biệt, nhất là Đàn Giao của các triều
đại Trung Hoa. Điều đó chứng minh nhà Hồ sớm biết
kế thừa, chọn lọc tinh hoa, đồng thời xây dựng bản sắc
văn hoá của Đại Việt. Về mặt công năng, Đàn tế được
lập với nhiều mục đích: một là để tế lễ Càn Khôn xưng
đế, tỏ rõ ý thức độc lập, tự cường dân tộc, không làm nô
lệ, chư hầu nước lớn; hai là để thực hiện nghi lễ cầu cho
quốc thái dân an; ba là để cầu cho mưa nắng thuận hoà,
mùa màng tươi tốt, bội thu; bốn là để cầu cho dân chúng
không bị bệnh dịch, ốm đau; năm là để đại xá thiên hạ,
để trăm họ muôn dân một lòng vì nước.
Đàn tế Nam Giao nhà Hồ là một di sản văn hoá đặc biệt
quan trọng vì nó khắc hoạ rõ nét bản chất chính trị - xã
hội triều Hồ. Các triều vua trước chưa từng làm lễ tế
Nam Giao. Lễ tế Nam Giao chính thức được bắt đầu từ
thời nhà Hồ.
Xét riêng khía cạnh văn hoá, để phục vụ cho lễ tế Nam
Giao, Hồ Hán Thương cho tập Nhã nhạc, lấy con các
quan văn làm Kinh vĩ lang; lấy con các quan võ làm Chỉnh
đốn lang, cho học các điệu múa văn và võ. Nhã nhạc bắt
đầu trở thành nghi thức văn hoá, văn nghệ cung đình và
là một trong những hình thức, vui chơi giải trí không thể
26
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
thiếu được trong các kì đại lễ, và được lưu truyền mãi.
Nhã nhạc vừa mang tính chất đại chúng, nhưng lại hàm
chứa tính chất bác học sâu xa. Sau này, Nhã nhạc Cung
đình được các đời vua triều Nguyễn ở Huế rất ưa chuộng
được bổ sung, phát triển lên tầm cao mới. Năm 2003,
Nhã nhạc Cung đình Huế được UNESCO công nhận là
kiệt tác truyền khẩu và phi vật thể nhân loại.
Bộ môn tuồng truyện được du nhập vào nước ta cuối
thời Trần. Trong lần đánh quân Toa Đô, quân ta bắt
được người phường hát tên là Lý Nguyên Cát. Ông này
đóng tuồng truyện rất giỏi, thường diễn tích “Tây Vương
mẫu hiến Bàn đào”. Trong diễn tuồng truyện, có cả thảy
12 người người ra trò, được gọi là “quan nhân, chu tử,
đán nương, câu nô”. Họ đều mặc áo gấm, áo thêu, gảy
đàn, thổi sáo, vỗ tay, gõ phím đàn và thay đổi nhau ra
vào làm trò. Những vở tuồng có thể tác động sâu sắc
đến tâm trạng người xem, khiến người xem vui buồn
theo nội dung của các tình tiết. Triều đình cho những
người ở đợ của các nhà thế gia tập hát các điệu phương
Bắc này.
Trong số mười hai điệu hò Sông Mã hiện đang lưu truyền
ở Thanh Hoá, làn điệu “Dô khoan, dô huầy, dô tá, dô
ta” có lẽ bắt nguồn từ đại công trường thủ công xây
dựng Thành Nhà Hồ bên bờ sông Mã tại Vĩnh Lộc. Sở dĩ
chúng tôi nhận định như vậy là vì việc xây dựng thành trì,
cung điện vô cùng khó nhọc, gian khổ và kéo dài, những
người tham gia xây dựng rất cần sự động viên về mặt
tinh thần bằng lời ca, tiếng hát. Nhịp hò “dô khoan” là
một dự lệnh để mọi người chuẩn bị, còn nhịp “dô huầy”
27

được dùng khi mọi người cùng xô đẩy những phiến đá to,
những cây gỗ lớn. Những câu hò như vậy được lặp đi lặp
lại nhiều lần, dần dần trở thành làn điệu dân ca của một
vùng miền, tạo nên một trong những điệu hò nổi tiếng
và riêng có của xứ Thanh.
Cũng thông qua lễ tế Nam Giao, Hồ Hán Thương cho
đặt lại thể thức văn hoá tế lễ và phẩm phục của quan lại
văn võ và dân chúng. Quan nhất phẩm mặc quần áo màu
tía; quan nhị phẩm mặc màu đại hồng; quan tam phẩm
mặc màu hồng điều; quan tứ phẩm mặc màu lục; quan
ngũ phẩm, lục phẩm, thất phẩm mặc màu biếc; quan bát
phẩm và cửu phẩm mặc màu xanh. Dân thường và nô tì
dùng màu trắng.
Ngày tế lễ, Hồ Hán Thương ngồi kiệu Vân Long từ cửa
Nam Tây Đô đi ra, các cung tần, mệnh phụ (vợ các quan
được phong), triều thần văn võ theo thứ tự đi sau. Mũ, áo
của đàn bà chỉ phải kém chồng một bậc. Người nào bản
thân là tôn quý thì không phải mang mũ áo kém chồng.
Lệ cũ trước đây thường theo bên Tàu, đặt ra hai bậc lễ
nghi. Đến thời Hán Thương, ông cho làm ba bậc lễ nghi
(đại, trung và tiểu). Cứ ba năm thì tổ chức một đại lễ;
hai năm tổ chức một trung lễ; tiểu lễ được tổ chức hằng
năm. Trong đại lễ, nhà vua ngồi xe Thái Bình, phía trước
là 40 hình người tiên bằng gỗ mặc áo vóc cầm cờ. Có
năm, nhà vua ngự đi thuyền nhỏ ở hồ Chu Tước. Thuyền
được kéo bởi dây thừng làm bằng gấm. Trong dịp trung
lễ, thiên tử ngồi trên ngai chạm trổ bách cầm. Vào dịp
tiểu lễ, thiên tử chỉ ngồi ngai nhỏ.
28
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
2.4. Về cải cách giáo dục
Hồ Quý Ly coi giáo dục là quốc sách. Mặc dù bận nhiều
việc nước, ông vẫn tranh thủ thời gian làm sách Minh
đạo14 gồm 14 thiên dâng lên Thượng hoàng, suy tôn Chu
Công là tiên thánh, Khổng Tử chỉ là tiên sư. Ở Văn Miếu
bấy giờ thờ Chu Công ở chính giữa, ngoảnh về phương
Nam; thờ Khổng Tử ở bên tả, ngoảnh về phương Tây.
Hồ Quý Ly cho rằng sách Luận ngữ có đến bốn chỗ đáng
ngờ như Khổng Tử ra mắt nàng Nam Tử15; hay ở nước
Trần, Khổng Tử hết lương16; Công Sơn, Phật Hất17 gọi
mà Khổng Tử muốn đến giúp,… Hồ Quý Ly cho Hàn Dũ
là đạo Nho (tức nhà Nho ăn trộm); cho bọn Chu Mậu
Thúc (tức Chu Đôn Di), Trình Hiệu, Trình Di, Dương
Thì, La Trọng Tố, Lý Diên Niên, Chu Liêm Khê đều là
học thì rộng nhưng tài thì ít, không quan thiết đến sự
tình (Học không đi đôi với hành), chỉ chuyên làm nghề
lấy cắp văn chương của người xưa. Những quan điểm ấy
của ông được Thượng hoàng hết lời khen ngợi.
Rất tiếc là sách Minh đạo đã bị thất truyền. Nhưng chắc
chắn là nội dung sách Minh đạo không thể là những vấn
đề tầm thường bởi tác giả của cuốn sách là người có một
vốn kiến thức Nho học uyên bác và tư chất kinh bang
tế thế.
14
Đường sáng.
15
Nam Tử là vợ của Vệ Linh Công, nổi tiếng là người nhan sắc và dâm
đãng…
16
Khổng Tử muốn sang Sở, bị bao vây ngoài đồng bị đói.
17
Hai người này, một làm quan tể của họ Quý nước Lỗ, một làm quan
đất Trung Mâu, là gia thần của đại phu Triều Giản, họ đều làm phản,
sai người đến mời, Khổng Tử muốn đến.
29

Mùa xuân năm 1396, Hồ Quý Ly giúp vua xuống chiếu
định lại cách thức thi cử nhân, cho dùng thể văn bốn kì;
ngoài ra còn tổ chức thi tính toán, thi viết chữ và bãi
bỏ cách viết ám tả cổ văn. Kì thứ nhất gồm một bài thi
kinh nghĩa, có các đoạn văn phá đề, tiếp ngữ, tiểu giảng,
nguyên đề, đại giảng, kết luận, từ 500 chữ trở lên. Trong
kì thứ hai, các thí sinh thi viết một bài thơ Đường luật,
một bài phú thể cổ, hoặc thể li tao, thể văn tuyển, cũng
từ 500 chữ trở lên. Ở kì thứ ba, các thí sinh thi viết một
bài chiếu thể Hán, một bài chế, một bài biểu dùng thể tứ
lục đời Đường. Kì thứ tư là thi một bài văn sách từ 1000
chữ trở lên, đề thi được lấy từ kinh sử hay thời vụ.18
Đồng thời, vua cũng quy định lại thể lệ định kì thi cử:
Cứ ba năm tổ chức thi Hội một lần để tuyển Thái học
sinh (năm đầu thi Hương, năm thứ hai thi ở bộ Lễ, năm
thứ ba thi Hội), ai đỗ thì vua cho thi một bài văn sách
để định cao thấp. Từ đây, các khoa thi Thái học sinh
cũng được tổ chức mở rộng hơn, mục đích là để tuyển
dụng và đào tạo một loạt quan lại mới thực sự có năng
lực cai trị để thay số quan lại cũ thường được lựa chọn,
bổ nhiệm từ con ông, cháu cha của các tôn thất, trong
đó có nhiều người chỉ là những hạng tài hèn, đức mọn, ở
bất kì một cương vị nào trong xã hội cũng thi nhau bòn
vét của dân.
Tháng 11-1396, Hồ Quý Ly làm sách Thi nghĩa (Kinh thi)
bằng quốc âm cùng bài tựa, sai nữ sư dạy hậu phi và cung
nhân học tập. Bài tựa phần nhiều theo ý mình, không
theo tập truyện của Chu Tử.
18
Hiện tình xã hội.
30
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Tháng 5-1397, ông giúp vua ban chiếu chỉ rằng: Đời xưa,
nước có nhà học, Đảng (500 nhà) có nhà Tự (chùa), Toại
(làng) có nhà Tường là để tỏ rõ giáo hoá, giữ gìn phong
tục, ý trẫm rất ngưỡng mộ, nay quy chế ở kinh đô đã đủ
mà ở châu, huyện thì còn thiếu, làm thế nào mở rộng
giáo hoá cho dân được? Chiếu đã hạ lệnh cho các lộ, phủ
Sơn Nam, Kinh Bắc, Hải Đông đều đặt một học quan
và cấp ruộng công theo thứ bậc khác nhau. Học quan ở
các phủ, châu lớn thì được cấp 15 mẫu; học quan ở phủ,
châu vừa thì được cấp 11 mẫu; học quan ở phủ, châu nhỏ
thì được 10 mẫu để lo chi phí cho việc dạy và học (một
phần để cúng ngày mồng một, một phần cho cơ sở vật
chất nơi học, một phần cho đèn, dầu, sách vở). Sau này,
nhà sử học Ngô Sĩ Liên đã bàn: Bấy giờ có chiếu lệnh này,
còn gì tốt bằng nữa.
Sau khi lên ngôi Hoàng đế, tháng 8-1400 (mùa thu năm
Canh Thìn, Hồ Quý Ly cho thi Thái học sinh. Ông cho
dự đỗ 20 người, trong số đó có Lưu Thúc Kiệm, Nguyễn
Trãi, Lý Tử Tấn, Vũ Mộng Nguyên, Hoàng Hiến, Nguyễn
Thành. Tử Tấn, Mộng Nguyên, Nguyễn Thành làm quan
ở triều Hồ đến Quốc tử giám tế tửu, Hoàng Hiến làm
Quốc tử giám giáo thụ.
Tháng 8-1405, ông tổ chức thi ở bộ Lễ, tuyển dụng, bổ
nhiệm được 170 người như Hồ Ngạn Thần, Lê Củng
Thần, Cồ Xương Triều,… đều là các quan lại có tài cai
trị, đó là công việc chuẩn bị nhân tài vật lực cho cuộc
kháng chiến chống Minh.
Hồ Quý Ly đề cao quốc ngữ là chữ Nôm, đưa Toán học
vào chương trình giảng dạy. Ông không tán thành lối
học sáo mòn theo kiểu “tầm chương trích cú” và quan
31

niệm rằng một dân tộc dốt là dân tộc yếu. Khi chính
quyền ban hành việc dùng chữ Nôm thay cho chữ Hán,
một số nhà danh Nho đã cho rằng chữ Nôm không đa
nghĩa bằng chữ Hán và chỉ là thứ chữ dùng cho tầng lớp
bình dân, chữ của những “bố cu, mẹ hĩm”. Nhưng chính
nhờ quốc ngữ - chữ Nôm19 dễ viết, dễ đọc bằng tiếng
mẹ đẻ mà sau này rất nhiều văn nhân đã viết nên những
tác phẩm bất hủ bằng chữ Nôm đã xuất hiện như vua
Lê Thánh Tông - chủ soái Nhị thập bát tú tao đàn; danh
nhân văn hoá thế giới Nguyễn Trãi - tác giả tác phẩm
Bình Ngô đại cáo và tập thơ “Quốc âm thi tập” với 254
bài thơ chữ Nôm. Nhiều thế kỉ sau, đại thi hào Nguyễn
Du đã dùng chữ Nôm viết tập Truyện Kiều với 3254 câu
thơ ý tứ sâu xa tuyệt hảo. Sau này, nhiều nhà thơ Nôm
cũng đã sáng tác những tác phẩm thơ Nôm nổi tiếng
như Nguyễn Bỉnh Khiêm, Hồ Xuân Hương; Trịnh Thị
Ngọc Trúc (tác giả từ điển Hán Nôm cổ nhất nước ta);
Đoàn Thị Điểm (với bản dịch “Chinh phụ ngâm” bằng
chữ Nôm); Bà Huyện Thanh Quan; vua Tự Đức,... Sự
quan tâm, đề cao quốc ngữ của Hồ Quý Ly từ thế kỉ XIV
đã góp phần không nhỏ cho sự ra đời của những áng văn
thơ tuyệt tác của những thế hệ sau.
Sau này, Hán Thương định ra cách thức thi cử nhân, cứ
tháng 8 tổ chức thi Hương, ai đỗ thì được miễn lao dịch;
tháng 8 năm sau thi ở bộ Lễ, ai đỗ thì được miễn tuyển
bổ làm lính; năm sau nữa lại tổ chức thi Hội, ai đỗ thì
được bổ Thái học sinh; rồi năm sau nữa lại bắt đầu thi
Hương như trước. Bấy giờ, các học trò chăm chỉ việc
học, mong được bổ dùng. Điều này cũng chứng tỏ Hán
Thương rất quan tâm khuyến học, khuyến tài.
19
Chữ Hán đã được cải tiến cho đơn giản.
32
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
2.5. Những tiến bộ về y tế
Nhà Hồ rất quan tâm chăm lo sức khoẻ cho dân. Nhà
vua cho lập Quảng tế thự cho dân được vào chữa bệnh.
Có thể coi đây sự manh nha lập ra trạm xá, bệnh viện
của ngành y tế hiện nay.
Khi ấy, Tây y chưa xuất hiện ở nước ta nên thuốc chủ yếu
là Nam dược. Thuốc Bắc chắc chắn là chưa du nhập vào
nhiều, bởi lẽ các nước láng giềng thuở ấy còn ít giao lưu
thương mại; chỉ mới có một số thuyền buôn vài nước lân
cận đến các cửa sông, cửa biển nước ta buôn bán. Biên
giới phía Bắc nước ta cũng mới có một vài điểm trao đổi
sản vật địa phương nhỏ lẻ. Vả lại, sau này, các thày thuốc
phải học chữ Hán, chữ Nôm mới đọc được sách để dùng
thuốc Bắc. Những bài thuốc Nam sơ đẳng chữa ho, chữa
cảm, nhức đầu, sổ mũi, đau mắt, đau răng,... đã được phổ
biến rộng rãi trong dân như dùng củ gừng, rau diếp cá,
hương nhu, xương sông, rau má, lá sen, tía tô, hành, tỏi,
hạt gấc,... Về y lí, các gia vị đắng thường có tác dụng cho
tim mạch; vị chua tác dụng trợ gan mật, vị ngọt trợ tì vị;
vị cay nóng, có mùi thơm trợ phế. Để chữa bỏng, người
ta thường dùng mỡ trăn, mỡ cá trộn với các loại dầu
thực vật. Để chữa rắn độc cắn, thày thuốc thường dùng
lá và hoa cỏ nghể hoặc lá rau dền gai.
Thời đó có các lang y chuyên chữa bệnh cho dân và cho
binh lính. Hồ Quý Ly cho Nguyễn Đại Năng, một lang
y giỏi, biết dùng châm cứu chữa bệnh làm quan coi sóc
việc chữa bệnh.
33

2.6. Về xây dựng cơ sở hạ tầng
Nhà Hồ sớm quan tâm xây dựng, cải tạo, nâng cấp hệ
thống cơ sở hạ tầng phục vụ sản xuất và chiến đấu như
giao thông, phương tiện vận tải, kênh, cừ20, đê điều, thuỷ
lợi,...
Tháng 9-1399, vua cho phá rừng và đồng nội làm đường
và quán xá từ cầu Đại Tân đến bến đò Đàm Xá để tiện
cho quân đi lại, nghỉ đỗ.
Khi ấy, về giao thông đường bộ, nước ta chỉ có một số
con đường độc đạo theo trục Bắc - Nam, Đông - Tây.
Những đường liên hương, liên xã chưa nhiều, phần lớn
còn là đường đất nhỏ hẹp, lầy lội khó đi nên giao thông
thuỷ và vận tải thuỷ vẫn được coi là ưu việt, rất được quan
tâm khai thác. Nhà vua cho thiết lập trật tự giao thông
đường thuỷ bằng việc định Sở tuần kiểm ở sông Đại Lại21;
sai chăng thừng to ở giữa sông, phàm các thuyền ngược
dòng phải kéo dây theo thứ tự mà đi, không được tranh
nhau đi trước. Tháng 10-1399, vua lệnh đổi người có tội
lưu làm dân binh đi đào cừ, đào các kênh Vi, kênh Trầm,
kênh Hào cho đến cửa biển Hà Hoa để thuyền bè đi lại
được thuận tiện.
Tháng 3-1402 (năm Nhâm Ngọ), Hồ Hán Thương sai sửa
chữa đường sá từ thành Tây Đô đến Châu Hoá, dọc đường
đặt phố xá và trạm chạy giấy22, gọi là đường Thiên Lí.
20
Dãy gồm những tấm gỗ hoặc những thân tre ghép kín, ngăn không
cho nước thấm qua hoặc để giữ cho đất đá khỏi sụt lở trôi đi.
21
Sông Lèn, Thanh Hoá.
22
Giống như bưu thư.
34
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Tháng 7 năm ấy, Hồ Hán Thương đem đại binh đi đánh
Chiêm Thành. Vua sai đóng thuyền đinh sắt, gọi là Trung
tàu tải lương, Cổ Lâu thuyền tải lương, nhưng thực chất là
đóng thuyền chiến cỡ lớn để phòng giặc phương Bắc. Trên
thuyền có đường sàn đi thông từ đầu này sang đầu khác để
tiện cho việc chiến đấu; ở dưới có mái chèo đôi, hai người
chèo một mái chèo lớn. Thuyền có tốc độ nhanh, có khả
năng vượt gió tương đối to, sóng tương đối lớn.
2.7. Về ban hành các luật, lệ để quản lí, điều
hành xã hội
Năm 1402, Hồ Hán Thương cho định quan chế và hình
luật của nước Đại Ngu, đánh dấu một bước tiến rất lớn
trong chính sách cai trị thời phong kiến. Ðáng tiếc là các
định quan chế và bộ hình luật ấy đã bị thất truyền. Kèm
theo các điều ghi trong hình luật của nước Đại Ngu là
chế tài hình sự rất cụ thể, đảm bảo cho luật, lệ được thi
hành nghiêm minh. Chẳng hạn: Người làm tiền giả sẽ bị
xử tội chết; người ra trận mà sợ giặc cũng bị xử tội chết
và bị tịch thu gia sản để sung công, vợ con thì bị bắt làm
nô tì, nô lệ.
Tính dân chủ đã được hình thành. Quan lại khi ra đường
nếu xưng hô quý hiệu sẽ bị quy là có ý nạt dân và bị xử
tội. Bộ quan chế và hình luật có lẽ cũng ghi rõ trách
nhiệm, quyền hạn kèm theo quyền lợi giao cho quan lại
từ trên xuống dưới, ở mỗi địa phương rất cụ thể, đầy đủ
và chặt chẽ. Đây là một việc cách tân mà cha con Hồ
Quý Ly quan tâm đặc biệt và dùng nhiều biện pháp để
thực hiện bằng được.
35

Hán Thương sai các lộ biên những người không có ruộng
làm đội cùng nhân23, chắc là để thu xếp việc làm cho họ
hoặc là có chính sách cứu trợ xã hội.
Ông cha xưaó câu: “Hiền tài là nguyên khí của quốc gia”.
Quả vậy, phẩm chất, năng lực của đa số quan lại xưa kia
hay cán bộ ngày nay, tốt hay xấu, cao hay thấp sẽ quyết
định sự tồn vong, phát triển của xã hội. Hồ Quý Ly sớm
nhận thấy tài năng, phẩm chất đa số quan lại, tôn thất
triều Trần vào cuối thế kỉ XIV đã mắc các bệnh nan y
khó chữa, khiến cho triều đại nhà Trần hiển hách xưa
kia bắt đầu suy yếu, hào khí Đông A có nguy cơ sụp
đổ hoàn toàn. Với tư cách là một tôn thất ngoại thích,
là con rể vua, Hồ Quý Ly hẳn rất quan ngại. Từ khi bắt
đầu tham chính, ông đã sớm vào cuộc, được vua Nghệ
Tông tin dùng, cất nhắc liên tục. Vua coi ông coi là cánh
tay đắc lực nên đã giao cho ông nhiều trọng trách của
triều đình.
Khách quan mà nói, bất kì bậc có tài kinh bang tế thế
nào khi mới tham gia chính sự đều có những hoài bão
làm được việc có ích cho dân, cho nước. Hồ Quý Ly cũng
vậy. Sống trong lễ giáo phong kiến xưa kia với phong tục
cha truyền con nối, trong ông khó xuất hiện ngay tư
tưởng đoạt bá đồ vương. Đường đời rộng mở cùng với
trách nhiệm bổn phận là con, cháu đã dần đưa ông vào
cuộc. Ban đầu, ông chỉ mới giúp vua và Thượng hoàng
chỉnh đốn quân ngũ để kịp thời đối phó với hoạ xâm
lăng thường trực xảy ra. Khi được giữ chức Tham mưu
quân sự, ông đã giúp vua chọn các tướng quân, quan lại
có tài thao lược chỉ huy quân đội không cứ là người tôn
23
Người thất nghiệp.
36
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
thất hay dân thường. Ông thường xuyên cho điểm duyệt
binh, bổ sung quân ngũ, quân khí, quân trang, quân dụng.
Ông có niềm tin tiếp tục đổi mới, canh tân triều đình
Trần mạt. Hoài bão, ước mơ trong ông cũng lớn dần lên
theo từng năm tháng.
3
Cải tổ nội các và bộ máy cai trị
Sử cũ chép rằng: Tháng 5-1371 (năm Tân Hợi), năm thứ
hai triều vua Nghệ Tông, vua cho họ ngoại là Lê Quý Ly
làm Khu mật viện đại sứ. Khi ấy, vua mới lên ngôi nên rất
quan tâm và tín nhiệm Quý Ly, lại đem gả em gái mới goá
chồng là công chúa Huy Ninh cho.
Tháng 8, vua sai Lê Quý Ly đến Nghệ An để chiêu tập
nhân dân, vỗ yên cõi ngoài biên. Vua xuống chiếu rằng:
Xây dựng cung thất cần làm mộc mạc, chỉ lấy các tản
quan tôn thất phục dịch, không nhiễu đến dân, thực hành
tiết kiệm khi quốc khố triều đình cạn kiệt, khó khăn.
Tháng 9, vua gia phong cho Lê Quý Ly làm Trung Tuyên
quốc thượng hầu. Tháng 10, vua lấy Tu sử Phan Nghĩa
làm Lang trung bộ Lễ, định ra thông chế của quốc triều
và lễ nghi, truyền cho các người có tước mệnh khai báo
để định làm sổ hộ.
Tháng giêng năm 1372 (năm Nhâm Tí), vua cho khảo lại
công trạng của các quan văn võ để xem công lao đóng
góp của các quan lại, làm căn cứ sắp xếp, bố trí, đề bạt,
tin dùng. Tháng 4, vua lấy Đỗ Tử Bình làm Hành khiển
tham mưu quân sự. Tháng 5, vua lấy Nguyễn Nhiên kiêm
chức Chánh chưởng Khu mật viện, lấy Hồ Tôn Xác làm
37

Hàn lâm viện học sĩ, lấy Hồ Long làm Tri châu Hoá
Châu. Tháng 7, vua cho quan phủ Lâm Bình làm Phạm A
Song tước Minh tự. Tháng 8, vua xuống chiếu cho các lộ
làm đơn số24.
Ngày 9-11-1372, vua Nghệ Tông nhường ngôi cho Hoàng
Thái tử Kính, con thứ 11 của người em là Minh Tông và
làm Thái Thượng hoàng.
Duệ Tông hoàng đế là con của Đôn Từ Hoàng thái phi;
sinh ngày mùng 2-6-1337 (năm Đinh Sửu, Khai Hựu
thứ 9). Khi vua Nghệ Tông tránh loạn Nhật Lễ vào Đại
Lại, phủ Thanh Hoá (1370), quân lính và khí giới đều
do Hoàng thái tử Kính phụ trách, nên Nghệ Tông ngôi
nhường cho. Duệ Tông ở ngôi bốn năm, thọ 41 tuổi. Vua
là người ương bướng, tự theo ý mình, không nghe lời can,
coi thường quân giặc. Tháng 12-1376 (năm Bính Thìn),
vua thân chinh đem 12 vạn quân từ kinh sư kéo đi đánh
Chiêm Thành. Do không nghe lời khuyên can của đại
tướng Đỗ Lễ, vua bị mắc kế gian của giặc, bị hãm trong
trận mà băng. Cho là vua vì nạn nước mà chết, ngày 13-
5-1377, Thượng hoàng Nghệ Tôn cho lập con trưởng
của vua là Kiến Đức đại vương Trần Nghiễn nối nghiệp,
lên ngôi hoàng đế.
Tuy làm vua trong thời gian ngắn nhưng vua Duệ Tông
đã tạo được những mốc son rực rỡ. Tháng 2-1373 (năm
Quý Sửu), khi mới lên ngôi, vua đã cho định sổ các quan
văn võ. Tháng 8, nhà vua cho bổ sung quân ngũ, sửa và
đóng mới chiến thuyền, chuẩn bị cho việc đánh Chiêm
Thành. Tháng 12, vua xuống chiếu thân đi đánh Chiêm.
24
Sổ hộ.
38
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Nhà vua cũng rất chú trọng tuyển dụng nhân tài. Tháng
2-1374 (năm Giáp Dần), nhà vua tổ chức thi Ðình. Năm
ấy, Đào Sư Tích đỗ trạng nguyên, Lê Hiến Phủ đỗ Bảng
nhãn, Trần Đình Thâm đỗ Thám hoa, La Tu Giáp và một
vài người nữa đỗ Hoàng giáp cập đệ và đồng Hoàng giáp
cập đệ. Những người đỗ đạt đều được vua mời ăn yến và
mặc áo xấp, cho làm quan theo thứ bậc khác nhau. Ba
người đỗ đầu được dẫn đi chơi phố ba ngày.
Tháng giêng năm 1375 (năm Ất Mão), nhà vua phong
Khu mật đại sứ Lê Quý Ly làm tham mưu quân sự. Vua
xuống chiếu chọn trong số các quan viên, người nào có
tài năng, có luyện tập nghề võ, thông hiểu thao lược, thì
không cứ là tôn thất, đều cho làm tướng coi quân. Từ đó,
Hồ Quý Ly trở thành cánh tay đắc lực của vua về mặt
quân sự. Tiếc thay, vua Duệ Tông sớm qua đời, để lại sự
nghiệp cai trị đất nước cho một người con không có đức
hạnh, tài năng. Sử cũ ghi lại rằng: Phế Đế là một ông vua
ngu hèn, ăn chơi sa đoạ, hoang dâm phóng túng, khiến
cho xã tắc suy yếu, giặc ngoại xâm thừa cơ lăm le xâm
phạm bờ cõi. Chỉ trong 12 năm vua Phế Đế25 ở ngôi,
quân Chiêm đã vào đánh phá bờ cõi Đại Việt sáu lần.
Nhận thấy nhà Trần đã quá suy tàn, Trần Nghiễn không
phải là bậc thánh quân, ước mơ được giữ chức trọng,
quyền cao trong Hồ Quý Ly bắt đầu nhen nhóm. Trước
sự ghen tị của một số quan viên tôn thất, Hồ Quý Ly bắt
đầu ngầm tìm phương cách hạ gục đối phương trước khi
họ đánh gục ông, nhất là một số quan lại, tôn thất cựu
trào, bảo thủ.
25
Trần Phế Đế là con thứ của vua Trần Duệ Tông, có tên huý là Hiện
(hay Nghiễn), mẹ là bà Gia Từ hoàng hậu Lê thị. Ông sinh ngày 6-3
năm Đại Trị thứ 4 đời Trần Dụ Tông, tức năm Tân Sửu (1361). Ông
ở ngôi từ năm 1377 đến 1388.
39

Đương thời, Hồ Quý Ly là một tướng quân mẫn cán, rất
được Thượng hoàng Nghệ Tông sủng ái, được giao trọng
trách giúp việc quân cơ, củng cố quốc phòng. Đó là điều
kiện rất tốt cho ông tự cắm vây chắp cánh cho mình.
Năm 1378 (năm Mậu Ngọ, năm thứ hai Trần Nghiễn ở
ngôi vua), Hồ Quý Ly giúp vua bố trí, sắp xếp một số vị
trí quan viên quân sự. Vua sai Trần Tông Ngoạn, trước
là vệ sĩ, quản quân Thiên đình; Trần Trung Hiếu coi quân
Bảo tiệp; Trần Thế Đăng coi quân Thần dực; Bùi Bá
Ngang coi quân Thần sách; Bùi Hấp coi quân Thiên uy;
Hoàng Phụng Thế coi quân Thánh dực; Lê Mật Ôn coi
quân Hoa ngạch; Đỗ Dã Kha coi quân Thị vệ; Nguyễn
Tiểu Luật coi quân Thiên trường; Trần Na coi quân Long
Tiệp; Nguyễn Kim Ngao coi quân Thần vũ.
Tháng 2-1379 (năm Kỉ Mùi, năm thứ ba Trần Nghiễn
ở ngôi vua), Hồ Quý Ly được làm Tiểu tư không, kiêm
Hành khu mật đại sứ như cũ. Quý Ly tiến cử Nguyễn Đa
Phương là con của Sư Tề làm tướng quân. Quý Ly khi
còn ít tuổi theo học võ nghệ với Sư Tề, nhân đó nhận
Đa Phương làm em. Đa Phương từng bị Chiêm Thành bắt
được và đã lập mẹo trốn về. Quý Ly tiến cử Phạm Cự
Luận đang là Chủ thư Thị ngự sử giỏi về mưu lược làm
Quyền Đô sự.
Năm thứ tư Trần Nghiễn ở ngôi vua (năm Canh Thân),
Chiêm Thành dỗ bảo người Tân Bình, Thuận Hoá đi
cướp Nghệ An, Diễn Châu, lấy của, bắt người. Tháng 3
năm ấy, quân cướp hoành hành các nơi ở Thanh Hoá.
Thượng hoàng sai Lê Quý Ly đem thuỷ quân, Đỗ Tử
Bình đem bộ quân chống giữ. Quân triều đình đến sông
40
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Ngu26 đóng cọc để cầm cự với quân Chiêm. Tháng 5,
Quý Ly đem tướng coi quân Thần vũ là Nguyễn Kim
Ngao và tướng coi quân Thị vệ là Đỗ Dã Kha ra đánh.
Kim Ngao quay thuyền trở lại để tránh giặc, Quý Ly hạ
lệnh chém Kim Ngao để bêu trong quân. Quân ta đánh
trống, khua chiêng, reo hò tiến đánh quân Chiêm. Vua
Chiêm là Chế Bồng Nga thua trận, phải trốn về. Đỗ Tử
Bình cáo bệnh thôi giữ binh quyền. Tháng 11, Đỗ Tử
Bình được vua phong làm Nhập nội hành khiển Tả Tham
tri chính sự lãnh chức Kinh lược sứ ở Lạng Giang, được
vài năm thì mất; còn Quý Ly chuyên lãnh chức Nguyên
nhung hành hải Tây Đô thống chế.
Chỉ sau 10 năm tham chính, Quý Ly đã là gương mặt nổi
trội trong đám quan nhân quân sự.
Tháng 2-1382 (năm Nhâm Tuất, năm thứ sáu Trần
Nghiễn ở ngôi vua), giặc Chiêm vào cướp Thanh Hoá.
Quý Ly đem quân chống giữ, đóng đồn ở núi Long Đại27,
cho Thần khôi tướng quân là Nguyễn Đa Phương giữ
cọc ở cửa biển Thần Đầu. Quân Chiêm thuỷ bộ phối
hợp tiến quân, bộ binh của chúng lấy đá trên núi ném
xuống, thuyền của quân ta bị hư hỏng nhiều. Đa Phương
không đợi lệnh của Quý Ly, cho quân nhổ cọc ra đánh,
một chặp thắng ngay. Quân ta thừa thắng tiến đánh,
quân Chiêm thua to, chạy tán loạn vào rừng núi. Quân
ta vây núi ba ngày, quân giặc chết đói rất nhiều. Quân
ta đốt hết thuyền ghe của giặc, bọn giặc còn lại chạy tan
tác. Tháng 3, quân ta đuổi giặc đến Nghệ An rồi về. Đa
Phương được thăng làm Kim ngô vệ Đại tướng quân.
26
Sông Lạch Trường là phân giang của sông Mã hiện nay.
27
Núi Hàm Rồng, nay thuộc Đông Sơn, Thanh Hoá.
41

Mùa xuân năm 1383 (năm Quý Hợi, năm thứ bảy), Quý
Ly đi đánh Chiêm Thành. Bấy giờ, vua cho đóng các
chiến thuyền lớn, hiệu là Diễm Dã, Ngọc Đột, Nha Tiệp.
Thuyền đi đến vùng Lại Bộ, Vương Loan và Ô Tôn28 gặp
phải bão to, bị hư hỏng nên phải quay về.
Tháng 6, vua Chiêm là Chế Bồng Nga cùng với đại tướng
La Ngai đem quân sang đánh nước ta, quân bộ đi theo
đường núi ra trấn Quảng Oai, dò đường đến đóng ở sách
Khổng Mục. Kinh sư kinh động. Thượng hoàng sai tướng
coi quân Hoa ngạch là Lê Mật Ôn đem quân chống giữ.
Mật Ôn đem quân đến bãi Tam Kì (Quảng Oai), định bày
trận thế chống đánh nhưng giặc đã mai phục sẵn. Chúng
cho quân và voi nổi dậy đánh ngay, quan quân ta thua
chạy, Mật Ôn bị bắt.
Nguyễn Đa Phương đốc quân dựng rào trại ở kinh thành,
ngày đêm lo giữ. Thượng Hoàng lánh sang Đông Ngàn
để tránh giặc. Khi ấy, có người học trò là Nguyễn Mộng
Hoa mặc cả áo mũ lội xuống nước kéo thuyền ngự lại,
xin vua ở lại đánh giặc. Thượng hoàng không nghe. Tháng
12, thời tiết giá lạnh, quân Chiêm rút quân về.
Có thể thấy rằng vua Nghệ Tông là người hiền lành, vô
dũng, giặc vào chưa đánh đã lui. Lúc này, triều Trần quá
suy, xã tắc lung lay, vai trò của người đứng đầu đã yếu,
vai trò của người đứng cạnh sẽ nổi dần lên. Theo quy luật
vận hành xã hội, nước có vua hèn, quan thường lấn lướt.
Lúc đó, tuy chưa được quan hàm tể tướng, nhưng Quý
Ly đã giữ bính quyền quan trọng và được Thượng hoàng
ngày càng vì nể.
28
Kì Anh, Hà Tĩnh; Quảng Trạch, Quảng Bình.
42
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Những tôn thất nhà Trần như Tư đồ Chương Túc quốc
thượng hầu Nguyên Đán, Thái uý Trang Định Vương
Ngạc đã lo lắng, ái ngại vai trò đang lên rất mạnh của
Quý Ly. Trước khi hưu quan về Côn Sơn nghỉ, Nguyên
Đán làm thơ gửi bạn có thở than rằng:
“Kim cổ hưng vong chân khả giám,
Chư công hà nhẫn gián thư kì.”
(Còn - mất xưa nay xem đã rõ,
Các ông sao nỡ ít thư can.)
Nguyên Đán còn ngại Quý Ly đến mức phải lập mưu cho
con giao kết hôn nhân để tránh tai vạ về sau. Ông đem
con là Mộng Dữ kí thác cho Quý Ly. Quý Ly đem công
chuá Hoàng Trung (là con riêng của vợ - con gái tôn thất
Nhân Vinh) gả cho Mộng Dữ. Đây cũng là chiến lược
thêm bạn bớt thù của người ở trên thế mạnh.
Trang Định Vương Ngạc cũng có thơ giãi bày tâm sự:
“Ngã thị đương niên khí vật,
Công phi đại hạ kì tài.
Hội thủ nhất ban lão bệnh,
Điền viên tảo biện quy lai.”
(Tôi nay vào hạng vứt đi rồi,
Ông chống nhà to chẳng có tài.
Cùng một phường già suy yếu cả,
Điền viên sớm liệu thoái về thôi.)
Tháng 2-1387 (năm Đinh Mão, năm thứ 11), Thượng
hoàng từ cung Bảo Hoà (Bắc Ninh) trở về Thăng Long.
43

Tháng 3, Thượng hoàng phong Quý Ly làm Đồng bình
chương sự (Tể tướng), cho một thanh gươm và một lá cờ
đề chữ “Văn võ toàn tài, quân thần đồng đức”. Quý Ly
làm thơ quốc âm để tạ.
Vào thời gian này, nhà Minh cậy mạnh luôn nhiễu sự nước
ta và cũng bắt đầu lăm le nhòm ngó. Tháng 3-1385, nhà
Minh sai sứ sang xin 20 tăng nhân. Năm 1386, nhà Minh
sai Lâm Bột sang xin các giống cây quý như vải, mít, nhãn,
cau… Cùng năm đó, vua Minh lại sai Lý Anh cùng bọn
cẩm y vệ xá, nhân sang nói mượn đường đi đánh Chiêm
Thành, đòi ta đưa năm chục thớt voi đến Vân Nam cho
chúng. Ta cho chúng đủ số cây nhưng trên đường đi, cây
héo mà chết cả, còn voi, ta chỉ giúp vài con.
Tháng 5-1388 (năm Mậu Thìn, năm thứ 12; từ tháng 12
bắt đầu là vua Thuận Tôn Quang Thái thứ nhất), vua lấy
Trần Đỗ làm Cung lệnh. Đỗ là con của Thượng vị hầu
Trần Tung, mẹ lấy Quý Ly, sau đổi họ Trần thành Hồ.
Tháng 6, vua cho Lê Quý Tì (em của Quý Ly) làm Phán
thủ tri tả hữu ban sự; cho nội nhân là Nguyễn Vị làm Tri
điện nội, Trần Ninh làm tri Khu mật viện sự; cho Nhập
nội hành khiển tả ti Vương Nhữ Chu nghỉ quan, lấy Lê
Dữ Nghị thay.
Tháng 8, có sao chổi mọc ở hướng Tây. Vua cùng với
Thái uý Ngạc bàn mưu rằng: “Thượng hoàng yêu quý
người họ ngoại Quý Ly, cho tự ý làm gì thì làm. Nếu
không tính trước đi thì sau khó lòng kiềm chế được”.
Con Vương Nhữ Chu là Nhữ Mai hầu vua học, tiết lộ
mưu ấy, Quý Ly biết được. Đa Phương khuyên Quý Ly
44
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
về ở núi Đại Lại29 để đợi biến động. Phạm Cự Luận nói
không nên đi, khi đã ra ngoài rồi thì không mưu sinh tồn
được nữa. Quý Ly nói: “Nếu không có phương sách gì
thì ta nên tự tử, không để tay người khác giết”. Cự Luận
nói: “Thượng hoàng vẫn oán vua vì giết Quan phục đại
vương, vua vẫn không hài lòng. Nay quyền bính trong
nước đều ở ông cả, mà vua lại có âm mưu thì Thượng
hoàng lại càng ngờ lắm. Ông liệu vào lạy Thượng hoàng,
bày tỏ lợi hại, tất Thượng hoàng nghe theo, thì chuyển
hoạ thành phúc như trở bàn tay. Thượng hoàng có nhiều
con chính đích, ông cứ nói rằng có nghe câu ngạn ngữ:
“Chưa thấy ai bán con để nuôi cháu, chỉ thấy bán cháu
để nuôi con”, có thể khiến Thượng hoàng tỉnh ngộ đổi
lập Chiêu Định Vương30. Nếu Thượng hoàng không nghe,
khi ấy tự tử cũng chưa muộn gì”. Quý Ly nghe theo, mật
tâu với Thượng hoàng như lời Cự Luận. Thượng hoàng
cho là phải.
Tháng 10, có nguyệt thực che lấp hết mặt trời.
Sáng sớm ngày mùng 6-12, Thượng hoàng giả cách về
Yên Sinh, sai Điện hậu đi theo hầu; rồi sai Chi hậu nội
nhân gọi vua đến bàn việc nước. Vua còn chưa ăn sáng,
vội đi ngay, chỉ đem hai người theo hầu. Khi vua đến nơi,
Thượng hoàng nói: “Đại vương lại đây!”, rồi sai người
đem vua ra giam ở chùa Tư Phúc, tuyên nội chiếu rằng:
“Trước kia Duệ Tông đi tuần phương Nam không trở
về, dùng con đích để nối ngôi, là theo đạo đời xưa. Song,
29
Sau đổi thành Kim Âu, nay thuộc xã Hà Đông, huyện Hà Trung,
Thanh Hoá.
30
Tức Thuận Tôn.
45

quan gia từ khi lên ngôi đến giờ, vẫn còn trẻ con lắm,
giữ đức không thường, thân mật với bọn tiểu nhân, nghe
bọn Lê Á Phu, Lê Dữ Nghị gièm pha vu hãm người công
thần, làm dao động xã tắc, nên giáng xuống làm Linh Đức
đại vương. Song nhà nước không thể không có người
đứng chủ, ngôi báu không thể bỏ không, nên Chiêu Định
Vương được đón vào nối đại thống. Bá cáo trong ngoài
để mọi người đều biết”. Thế rồi Thượng hoàng giáng
con của Nghiễn làm Thuận Đức vương. Các tướng của
quân cựu phủ như Đốc thiết liêm quân là Nguyễn Khoái,
Nguyễn Vân Nhi, quản Thiết giáp quân là Nguyễn Kha,
Lê Lặc, quản Thiết sang quân là Nguyễn Bát Sách muốn
đem quân vào cướp vua ra. Vua viết hai chữ “giải giáp”
và răn bảo không được trái ý Thượng hoàng nên họ
bèn thôi. Được một lát, quân đem vua xuống phủ Thái
Dương, ép vua thắt cổ chết.
Trước kia, theo lệ cũ của sảnh đài, quan ở chức từ Bình
chương trở lên sẽ được ngồi ghế tựa sơn then. Bấy giờ,
Trang Đinh đại vương Ngạc làm Thái uý, Lê Quý Ly làm
đồng Bình chương sự. Tri Thẩm hình viện sự là Lê Á Phu
đã bảo Ngạc bỏ ghế của Quý Ly đi, không cho ngồi cùng,
lại mật tâu với vua giết Quý Ly. Mưu cơ tiết lộ, đến nỗi
bị thất bại, bọn Á Phu, Nguyễn Khoái, Vân Nhi, Nguyễn
Kha, Bát Sách, Lê Lặc và người học sinh thân cận là Lưu
Thường đều bị giết cả.
Lưu Thường trước khi bị hành hình có làm bài thơ rằng:
Tàn niên tứ thập hưụ dư tam,
Trung ái phùng tru tử chính cam!
46
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Bảo nghĩa sinh tiền ưng bất ngỗ;
Bộc thi nguyên thượng cánh hà tàm.
(Sống thừa tuổi đã bốn mươi ba,
Bị chết vì trung cũng đáng mà!
Lúc sống không hề làm trái nghĩa;
Phơi thây đồng nội xấu gì a?)
Duy Dữ Nghị bị xử lưu đi trại đầu; sau được đặc ân xét là
không có tội, lại được bổ làm Tuyên phủ sứ lộ Bắc Giang;
đến năm Kiến Tân thứ hai (Niên hiệu của Trần Thiếu
Đế), lại vì việc đảng phái mà bị giết. Dữ Nghị là con nhà
bác của Lê Á Phu. Bát Sách đi trốn, tới lúc mẹ ông bị bắt
giam thì mới ra chịu tội.
Sang đời Thuận Tôn Hoàng đế, Hồ Quý Ly tiếp tục cải
tổ nội các.
Thuận Tôn Hoàng đế, huý là Ngung, là con út của Nghệ
Tôn. Vua ở ngôi 9 năm, xuất gia hơn 1 năm thì bị Quý Ly
giết, thọ 22 tuổi. Vua chỉ ngồi giữ ngôi cho có vì, chính
sự do quyền thần làm.
Tháng giêng năm 1389 (năm Kỉ Tị, năm thứ 2), Thánh
Ngẫu - con gái của Quý Ly được làm hoàng hậu. Khi đó,
vua mới 13 tuổi, có thể Thánh Ngẫu cũng chừng tuổi ấy,
vì Hồ Quý Ly được Nghệ Tôn gả em gái là Huy Ninh
công chúa năm 1371.
Tháng 3, Đỗ Tử Trừng được phong làm Ngự sử đại phu.
Tháng 4, Phạm Cự Luận được cử làm Thiêm thự Khu
mật viện sự. Quý Ly hỏi người nào có thể làm Thuộc
viên ở Khu mật viện được, Cự Luận tiến cử em là Phạm
Phiếm cùng Vương Khả Tuân, Dương Chương, Hàn Tử
47

Tây, Nguyễn Sùng, Nguyễn Thư, Nguyễn Cảnh Chân,
Đỗ Tử Mãn, đều là người có danh tiếng, đức vọng có thể
dùng được, mà Đỗ Tử Mãn là hơn cả. Tháng 5, Vương
Khả Tuân được cử coi quân Thần Dực ở Ý Yên, Dương
Chương coi quân Thần Dũng.
Tháng 8, người ở Thanh Hoá tên là Nguyễn Thanh tự
xưng là Linh Đức vương tránh nạn ở sông Lương (sông
Chu), nhân dân đều hưởng ứng. Tháng 9, người Nông
Cống (Thanh Hoá) là Nguyễn Kỵ tụ họp bè đảng đi
cướp, tự xưng là Lỗ vương Điền Kỵ.
Tháng 10, quân Chiêm Thành đến cướp Thanh Hoá,
đánh vào hương Cổ Vô, Thượng hoàng sai Quý Ly đem
quân chống giữ. Giặc đắp ngăn dòng ở thượng lưu, quan
quân đóng nhiều cọc để đối địch. Ngày 20, giặc mai phục
quân và voi, giả bỏ trại mà về. Quý Ly chọn quân cảm tử,
tinh khoẻ đuổi theo để đánh. Quân thuỷ của ta nhổ cọc
ra đánh; giặc liền phá đập chắn nước, cho voi xông ra.
Bấy giờ, những quân khoẻ mạnh đã đi xa rồi, thuỷ quân
của ta không thể ngược dòng tiến được nên đã bị thua.
Tướng coi quân Hữu Thánh Dực là Nguyễn Chí31 bị giặc
bắt; còn 70 quân tướng khác đều bị chết. Quý Ly để tì
tướng là Phạm Khả Vĩnh ở lại cầm cự với giặc rồi chạy về
kinh sư để xin chi viện thuyền chiến Châu Kiều nhưng
Thượng hoàng không cho. Vì thế, Quý Ly xin giải quyền
cầm quân.
Khi ấy, Đa Phương tạm quyền coi quân Thánh dực. Một
đêm, Đa Phương bàn với Khả Vĩnh: “Thế giặc như thế,
bọn ta thế cô, khó lòng cấm cự được lâu; nếu rút quân về
31
Có sách chép là Trần Đình Quý.
48
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
thì giặc tất thừa cơ đuổi theo sau”. Đa Phương bèn hạ lệnh
cho quân giăng nhiều cờ xí, buộc thuyền lớn vào cọc, sai
người canh giữ, rồi lấy thuyền nhẹ trốn đi trong đêm.
Nguyễn Đa Phương từ sông Ngu32 trở về, tự cho mình
là có công cao, có ý lên mặt, nhiều khi chê Quý Ly là
bất tài. Quý Ly tâu với Thượng hoàng là vì nghe kế Đa
Phương mà đến nỗi thua. Thượng hoàng bèn thu lại quân
quyền của Đa Phương. Đa Phương vẫn còn có vẻ kiêu
căng. Thượng hoàng nói: “Nên trị tội nhẹ để răn”. Quý
Ly nói: “Đa Phương là người mạnh khoẻ, thần e rằng nó
hoặc trốn sang nước Minh phương Bắc, hoặc trốn sang
Chiêm Thành phương Nam, như thả cọp ra để lo về sau,
chi bằng giết đi”. Thượng hoàng bèn bắt Đa Phương tự
tử. Đa Phương than rằng: “Ta vì tài mà được quý, cũng vì
tài mà đến chết, chỉ tức là không được chết ở nơi chiến
trận mà thôi”.
Tháng 11, Thượng hoàng sai Trần Khát Chân làm tướng
đem quân Long tiệp đi đánh giặc. Khát Chân vâng mệnh,
khảng khái rỏ nước mắt lạy tạ ra đi. Thượng hoàng cũng
khóc lúc tiễn đưa. Quân đi từ sông Lô đến sông Hoàng
thì gặp giặc. Khát Chân xem chỗ ấy không có thế đánh
được, mới lui về giữ sông Hải Triều.
Ngày 23 tháng giêng năm 1390 (năm Canh Ngọ, năm thứ 3),
Đô tướng Trần Khát Chân đại thắng quân Chiêm Thành ở
Hải Triều, giết được vua Chiêm là Chế Bồng Nga.
32
Sông Lạch Trường là một phân giang của sông Mã, phía thượng lưu
cầu Hàm Rồng khoảng 3km, chảy qua cầu Tào Xuyên ngày nay.
49

Tháng 2, vua ngự đến Long Hưng, Kiến Xương, Yên Sinh
làm lễ bái yết các lăng. Vua lấy Trần Khát Chân làm Long
tiệp bổng thần nội vệ thượng tướng quân, phong tước Vũ
tiết quan nội hầu, Phạm Khả Vĩnh làm Xa kị vệ thượng
tướng quân, phong tước quan Phục hầu; Phạm Lặc và
Dương Ngang thưởng tước 5 tư, thăng Lặc làm Giám
quân vệ đô, cho Ngang 30 mẫu ruộng, còn các người
khác được phong chức tước theo các thứ bậc khác nhau.
Tháng 12, Phạm Thán được lấy làm Tri phủ phủ Nghệ An.
Tháng 2-1391 (năm Tân Mùi, năm thứ 4), Quý Ly đem
quân đi tuần ở Châu Hoá, xét định quân ngũ, sửa xây
thành trì. Tháng 3, Quý Ly sai tướng coi quân Tả Thánh
dực là Hoàng Phụng Thế đem quân đi dò xét ở đất Chiêm
Thành. Người Chiêm đặt quân mai phục, quân của Phụng
Thế tan vỡ, Phụng Thế bị giặc bắt. Quý Ly đem chém 30
người đại đội phó trong thuộc hạ của Phụng Thế. Phụng
Thế lập mưu trốn về, được phục chức như cũ.
Tháng 4, Quý Ly đem quân về. Tháng 5, Thiếu uý Trang
Định đại vương Ngạc trốn ra trang Nam Định, người
trang ấy lấy thuyền đưa ra trại Vạn Ninh33, người trại ấy
là Dương Đạc không nhận. Thượng hoàng sai tướng coi
quân Ninh Vệ là Nguyễn Nhân Liệt đuổi theo bắt về.
Quý Ly ngầm bảo giết đi. Ngạc và Quý Ly có hiềm khích
với nhau, nhiều lần bị Quý Ly gièm, thành ra nghi hoặc
sợ hãi, nên đến nỗi thế.
Tháng 8, các tướng ở Châu Hoá họp nhau bàn về thời
thế. Phan Mãnh nói: “Trời không thể có hai mặt trời,
33
Sau này là phủ Hải Ninh, tỉnh Quảng Ninh.
50
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
dân không thể có hai vua”. Chu Bỉnh Khuê nói: “Dương
Liễu nói nhiều”. Mọi người im miệng. Bấy giờ, Đặng Tất
và Hoàng Hối Khanh ngầm gửi thư báo cho Quý Ly biết.
Quý Ly cho là mưu ngầm làm loạn, Bỉnh Khuê, Phan
Mãnh đều bị giết cả. Đặng Tất được phong làm Hữu châu
phán, Hoàng hối Khanh được phong làm Chính hình viện
đại phu. Ngự sử đại phu Đỗ Tử Trừng không nói gì34,
Quý Ly làm thơ gửi cho rằng:
Tá vấn Tử Trừng noạ trung uý,
Thư sinh hà nhẫn phụ bình sinh.
(Hãy hỏi Tử Trừng trung uý nhác,
Học hành sao nỡ phụ bình sinh).
Tháng 12, La Tu được lấy làm Tri phủ Thanh Hoá.
Tháng 2-1392 (năm Nhâm Thân, năm thứ 5), Thượng
hoàng cho giết người tôn thất là Trần Nhật Chương vì
cho rằng Nhật Chương có lòng khác, mưu giết Quý Ly.
Tháng 6, Thượng hoàng lấy Phạm Cự Luận làm Tri khu
mật viện sự. Tháng 7, Thượng hoàng đổi tên Lê Nhân
Thống thành Lê Cảnh Kì, cho làm Hành khiển. Tháng 9,
Hà Đức Lân được lấy làm Hành khiển tả ti.
Tháng giêng năm 1393 (năm Quý Dậu, năm thứ 6),
Thượng hoàng lấy Hồ Cương làm Giám quân Tả Thánh
dực. Tháng 2, Thượng hoàng tổ chức thi Thái học sinh,
cho 30 người đỗ; trong đó có Hoàng Quán Chi, Lê vị
Tẩu, Mai Tú Phu, Đồng Thúc,… Tháng 4, Thượng hoàng
lại cho tổ chức thi Lại viên.
34
Đỗ Tử Trừng không cùng Bỉnh Khiêm và Phan Mãnh bàn chuyện,
nhưng cũng không tố giác, nên bị Quý Ly quở trách.
51

Như vậy, trong 175 năm triều Trần cai trị đất nước
(1225-1400), chỉ có 10 khoá thi lớn được tổ chức để
tuyển nhân tài, bổ sung giữ các chức vụ quan trọng trong
triều. Quan lại trong thời cực thịnh chủ yếu lấy từ tôn
thất, không qua thi tuyển. Cho đến giai đoạn cuối Trần
sang Hồ, các khoá thi lớn tuyển dụng, bổ nhiệm quan lại
cai trị liên tục mở ra, cấp bách bổ sung quan lại có thực
tài thay vào bộ máy quan lại bảo thủ, già nua. Qua đó,
Quý Ly có thể loại bỏ một số quan lại là người tôn thất
không cùng phe cánh đang phản đối hoặc ngầm phản đối
công việc cải cách của ông.
Tháng 2-1394 (năm Giáp Tuất, năm thứ 7), Thượng hoàng
sai thợ vẽ tranh Chu Công giúp Thành Vương, Hoắc
Quang giúp Chiêu Đế, Gia Cát giúp Thục Hậu chúa, Tô
Hiến Thành giúp Lý Cao Tôn, gọi là tranh Tứ phụ35, ban
cho Quý Ly, để khiến giúp quan gia cũng nên như thế.
Ngày 4-4, sau khi họp thề ở đền Đồng Cổ, Thượng
hoàng gọi Quý Ly vào cung, ung dung bảo rằng: “Bình
chương là người họ thân; công việc trong nước đều giao
cho cả. Nay thế nước suy vi, ta đã già yếu, sau khi ta chết
rồi, quan gia đáng giúp thì giúp, nếu là người hèn kém,
ngu tối thì ngươi tự lấy lấy nước”. Quý Ly bỏ mũ rập đầu
khóc để tạ ơn và thề rằng: “Thần không dốc lòng trung
hết sức giúp quan gia để truyền đến con cháu về sau thì
trời hại thần”. Lại nói: “Linh Đức vương không có đức,
nếu không nhờ được uy linh của bệ hạ thì thần đã ngậm
cười dưới đất rồi, được đâu đến ngày nay! Dù rằng thịt
nát xương tan cũng chưa thể báo đáp được trong muôn
một, dám đâu lại có lòng khác”.
35
Bốn đại thần giúp vua nhỏ tuổi, như tình người cha.
52
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Cho đến lúc này, có thể thấy, trong tận sâu thẳm đáy
lòng của Hồ Quý Ly chưa dám nghĩ tới thay ngay vương
triều Trần mạt vì Trần Nghệ Tông vẫn còn đang sống,
dù rằng không còn phất mạnh ngọn cờ như chục năm về
trước. Đến đây, thời cơ chưa thực chín muồi. Sau này,
các nhà chép sử nhà nước phong kiến do không có cảm
tình với việc thay thế nhà Trần của Hồ Quý Ly nên cho
việc ông thề thốt với Trần Nghệ Tông là giả tạo.
Tháng 7, Thượng hoàng lấy Phùng Cụ làm Kinh sư doãn,
đổi tên là Trung đô doãn. Tháng 8, Hoàng Hối Khanh
được cử làm An phủ sứ lộ Tam Đái. Tháng 11, Thượng
hoàng bãi bỏ viện Đăng văn kiểm pháp, đặt Thượng Lâm
tự, cho Lê Nguyên Trừng là con trưởng của Lê Quý Ly
làm Phán tư sự.
Tháng 12, Thượng hoàng băng, được chôn cất ở Nguyên
Lăng Yên Sinh, miếu hiệu là Nghệ Tông, thuỵ là Quang
Nghiêu anh triết Hoàng đế.
Trước khi qua đời, Thượng hoàng Trần Nghệ Tông còn
khá minh mẫn. Ông đã nhận thấy con cháu mình hèn
kém, nên mới sai thợ vẽ tranh Tứ phụ và có những lời
chân thành kí thác cho Hồ Quý Ly như vậy. Giá như ông
có được nhãn quan chính trị nhạy cảm như Thái hậu
Dương Vân Nga36 thì nhà Hồ đã thay thế nhà Trần mà
Hồ Quý Ly không bị mất lòng dân và khỏi bị mang tiếng
36
Trước tình hình vận mệnh non sông ngàn cân treo sợi tóc, bà đã lấy
áo cẩm bào khoác cho Thập đạo tướng quân Lê Hoàn để chỉ huy
quân đội. Sau này, trước tình thế nhà tiền Lê suy mạt, bà lại khéo bàn
giao trách nhiệm gìn giữ sơn hà, xã tắc sang cho nhà Lý.
53

là người “thoán đoạt”. Nếu Hồ Quý Ly được dân ủng hộ
thì có lẽ nhà Minh đã không dám lợi dụng mâu thuẫn nội
bộ mà nhòm ngó nước ta.
Ngày 15-12-1394, Nghệ Tông mất, Quý Ly lên làm Nhập
nội phụ chính Thái sư Bình chương quân quốc trọng
sự, Tuyên trung vệ quốc đại vương, đeo lân phù vàng.
Thuận Tông còn nhỏ tuổi, lại nhu nhược, việc trị vì
lúc này đều dựa vào Quý Ly, Quý Ly chép thiên  “Vô
dật”  trong Kinh thư, có ý khuyên vua không nên nhàn
rỗi mà phải lo nghiên cứu học tập, sửa mình. Dần dần,
ông bắt đầu chuyên quyền, ra tay cải tổ nội các. Ông
thẳng tay trừng phạt những người có xu hướng chính trị
ngược chiều, phản đối cải cách hoặc muốn hãm hại ông;
đồng thời, cho mở rộng cải cách trên các lĩnh vực tiền
tệ, ruộng đất, văn hoá, giáo dục, thương mại; tiếp tục xây
dựng quân đội, xây dựng cơ sở hạ tầng như đê, cừ, giao
thông, thuỷ lợi,...
Tháng 2-1395 (năm Ất Hợi, năm thứ 8), Quý Ly cho giết
người tôn thất là Phủ quân ti Nguyên Uyên và con thứ
của Cung Chính vương Sư Hiền là Nguyên Dận vì hai
người thường bàn đến chuyện Nhật Chương37 trong khi
để tang Thượng hoàng. Ông còn giết cả người học trò là
Nguyễn Phù. Sư Hiền giả bị điếc tai nên thoát chết.
Tháng 4, nhà vua xuống chiếu cho Quý Ly vào ở bên hữu
sảnh đài, gọi là Hoạ Lư. Khi ra mệnh lệnh, ông xưng là
Phụ chính cai giáo Hoàng đế.
37
Nhật Chương mưu giết Quý Ly nên bị Nghệ Tông giết.
54
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Bấy giờ, người Minh đánh người Man làm phản ở Long
Châu và Phụng Nghị, sai bọn Nhâm Hanh Thái sang ta
xin giúp 5 vạn quân, 50 con voi, 50 vạn hộc lương. Ta
không cho quân và voi, chỉ cho một ít lương, sai quan
tải đến Đồng Đăng rồi trở lại. Chúng lại sai sứ sang đòi
tăng nhân, phụ nữ, người bị thiến nhưng ta chỉ cho một
vài người.
Tháng 12, vua cho Lương Nguyên Bưu làm Hành khiển;
tri Đại Tôn chính Hà Đức Lân làm Nhập nội Hành khiển
môn hạ tả ti; Hoàng Hối Khanh làm Phát vận ti; Phạm Cự
Luận làm Tham mưu quân sự kiêm Khu mật viện sự.
Tháng giêng năm 1396 (năm Bính Tí, năm thứ 9), vua
xuống chiếu thải bớt tăng đạo, nếu ai chưa đến 50 tuổi
thì cho về hoàn tục; ngược lại, người tục nào thông hiểu
kinh giáo thì cho làm các chức đường Đầu thủ (người đầu
mục của tăng đồ), tri cung, tri quán, tri tự; còn những
người khác thì cho làm giúp việc của người tu hành.
Tháng 8, vua sai tướng coi quân Long tiệp là Trần Tùng,
đi đánh Chiêm Thành, bắt được tướng nước ấy là Bố
Đông đem về, cho đổi họ tên là Kim Trung Liệt, coi
quân Hổ bôn; sau này, Bố Đông bị ốm rồi chết.
Tháng 10, vua cho Hồ Cương làm Đại tri châu lộ Diễn
Châu; cho Đặng Tư Thành làm Phản châu sự.
Tháng giêng năm 1397 (năm Đinh Sửu, năm thứ 10), vua
sai Thượng thư lại bộ kiêm Thái sử lệnh là Đỗ Tỉnh (có
sách chép là Mẫn) đi xem xét đo đạc động An Tôn phủ
Thanh Hoá, đắp thành, đào hào, lập nhà miếu nền xã, mở
đường phố, có ý muốn dời kinh đô đến đấy. Việc được
55

làm xong trong ba tháng. Trước đó, việc bàn của triều
thần chưa quyết định, Hành khiển Phạm Cự Luận can
không nên, Quý Ly nói: “Ý ta đã quyết định trước rồi,
ngươi còn nói gì nữa” và vẫn cho thi hành. Bấy giờ, Khu
mật chủ sự thị sử là Nguyễn Nhữ Thuyết dâng thư can,
đại lược nói rằng: “Ngày xưa, nhà Chu nhà Nguỵ dời đô
đều thấy không tốt. Nay đất Long Đỗ38 có núi Tản Viên,
có sông Lô sông Nhị, núi cao sông sâu, đất bằng phẳng
rộng rãi, các đế vương ngày xưa mở nghiệp dựng nước,
không đời nào là không lấy đất ấy làm nơi gốc sâu rễ bền.
Nên cứ theo như trước. Bấy giờ quân Nguyên bị giết, giặc
Chiêm nộp đầu. Xin nghĩ lại một chút, để làm thế vững
bền cho nước. An Tôn là đất chật hẹp hẻo lánh, cuối
nước, đầu non, nên với loạn mà không nên với trị, chỉ cậy
hiểm được thôi. Đời xưa có câu: Cốt ở đức, không cốt ở
hiểm”. Quý Ly không nghe. Sau đến kì xét công, Quý Ly
thấy tên Nhữ Thuyết, nói: “Người này từng nói cốt ở đức
không cốt ở hiểm” thì bỏ tên không dùng.
Bắt đầu từ đó, công việc xây thành, đắp luỹ ở động An
Tôn được tiến hành vô cùng gấp gáp. Toàn bộ trai tráng,
thợ thuyền trong nước hàng chục vạn người được huy
động về đây xẻ núi, đào hào, làm đường giao thông, nung
vôi, đúc gạch xây dựng lâu đài cung điện Bảo Thanh tại
hương Đại Lại và ở Tây Đô. Hầu như mỗi nhà ít nhất một
người gọi là khoẻ mạnh đều phải li hương để sung vào
quân đội hoặc là về đây lao tác, năm này sang năm khác.
Bệnh dịch ốm đau, tai nạn liên tục xảy ra; phụ nữ, trẻ
con nơi quê nhà nheo nhóc, ruộng vườn có phần hoang
hoá. Hơn nữa, chính sách phát hành tiền giấy, chính sách
38
Tức là thành Đại La.
56
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
hạn điền, hạn nô bắt đầu được thực hiện, khiến cả quan
lẫn dân chóng mặt, bắt đầu ngấm ngầm chống lại triều
đình, thực chất là chống lại Hồ Quý Ly.
Tháng 4, Quý Ly đổi trấn Thanh Hoá thành trấn Thanh
Đô, đổi trấn Quốc Oai thành trấn Quảng Oai, trấn Đà
Giang thành trấn Thiên Hưng, trấn Nghệ An thành trấn
Lâm An, trấn Trường Yên thành trấn Thiên Quan, trấn
Lạng Giang thành trấn Lạng Sơn, trấn Diễn Châu thành
trấn Vọng Giang, trấn Tân Bình thành trấn Tây Bình; bãi
các chức Đại tiểu tư xã; chức Quản giáp vẫn để như cũ.
Quý Ly định quy chế về quan bên ngoài; đặt chức An phủ
sứ và phó sứ ở các lộ; chức Thông phán, Thiêm phán ở
các châu; chức Lệnh uý, Chủ bạ ở các huyện. Quy chế
cũng đặt về các thứ bậc: lộ coi phủ, phủ coi châu, châu
coi huyện; phàm những việc hộ tịch, tiền thóc, kiện tụng
đều làm gộp một sổ của lộ, đến cuối năm báo lên sảnh
để làm bằng mà kiểm xét; đồng thời, đặt các phủ Đô
đốc, Đô hộ, Đô thống, Tổng quản và Ti thái thú để
trông coi.
Ông cho Phó tướng Lê Hán Thương lãnh Đông Đô lộ đô
hộ phủ, cho Thái bảo Trần Hãng lãnh Bắc Giang lộ đô
thống phủ, cho Trần Nguyên Hãn lãnh Tam Giang lộ đô
thống phủ, cho Thiếu bảo Vương Nhữ Chu làm tri Thiên
Trường phủ lộ quân dân sự, cho Hành khiển Hà Đức Lân
làm hành Tân Yên phủ lộ thái thú. Ở châu, ông đặt ra
chức Giáo thụ và Giám tư khố.
Cách sắp xếp, chấn chỉnh đội ngũ quan chức cao cấp cai
trị của Quý Ly cho thấy ông đã dùng quan lại thân tín
57

giữ nơi trọng yếu như là kinh đô, biên cương Tổ quốc.
Ông rất quan tâm đội ngũ quan lại cấp thấp ở các địa
phương; cho bỏ chức đại và tiểu tư xã vì thấy rằng đội
ngũ chức việc, nha lại “ăn theo” ở các làng xã, thôn bản
khi ấy thường quấy nhiễu dân. Ông cũng đã đặt thêm
một số chức sắc cai trị từ lộ đến huyện và quy định cấp
dưới chịu sự quản lí của cấp trên, kể cả hệ thống sổ sách,
kho tàng rất chặt chẽ nhằm ngăn chặn tệ nạn tham ô,
nhũng nhiễu.
Sau khi cho xuống chiếu hạn điền, Quý Ly hạ lệnh rằng
người nào có ruộng thì phải cung khai số mẫu, Hành khiển
Hà Đức Lân nói mật với người nhà rằng: “Đặt ra phép này
chỉ để cướp ruộng của dân mà thôi”. Quý Ly nghe được,
bèn giáng Hà Đức Lân làm Thượng thư bộ Hộ.
Tháng 11, Quý Ly bức vua dời đô đến phủ Thanh Hoá.
Khi vua đi Yên Sinh bái yết các lăng, Quý Ly bắt ép
vua cùng đến hành tại ở hương Đại Lại, gọi là cung Bảo
Thanh. Cung nhân là Trần Ngọc Cơ và Trần Ngọc Kiểm
nói với vua rằng dời kinh đô thế nào cũng có việc cướp
ngôi. Quý Ly nghe được cho rằng Miếu lệnh Lê Hợp và
phụ đạo Hữu Lũng là Lương Ông cùng đồng mưu, lệnh
đem giết cả.
Quý Ly lại sai Hành khiển đồng tri Đại Tôn chính tự là
Lương Nguyên Bưu, dỡ các cung điện Thuỵ Chương, Đại
An, giao cho các châu Từ Liêm và Nam Sách chở ngói
gạch và gỗ to về kinh đô mới. Nhưng giữa đường gặp
bão, ngói gạch và gỗ bị chìm mất quá nửa.
Ngày 15- 3-1398 (năm Mậu Dần, năm thứ 11), Hồ
Quý Ly ép vua phải nhường ngôi cho Hoàng thái tử Án.
58
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Quý Ly có ý cướp ngôi, nhưng trót thề với Nghệ Tông
rồi, sợ trái lời thề, bèn ngầm sai đạo sĩ là Nguyễn Khánh
bảo với vua rằng: “Cõi tiên thanh nhã, thơm tho, khác
hẳn với cõi phàm trần, các tiên đế bản triều ta đều thờ
đạo Phật, chưa từng ai theo chân tiên. Bệ hạ ở ngôi vua
tôn quý, nhưng mọi việc khó nhọc, chi bằng truyền ngôi
cho Thái tử để tu dưỡng khí thanh hoà”. Vua nghe lời
Khánh, Khánh bèn tâu sổ phụng đạo nhập tiên.
Quý Ly làm cung Bảo Thanh phía Tây Nam núi Đại Lại,
mời vua đến ở. Vua bèn truyền ngôi cho Hoàng thái tử,
tờ chiếu nhường ngôi đại lược nói: “Trẫm trước mộ đạo,
không có bụng làm vua, không có đức mà tạm giữ ngôi,
thực khó làm nổi. Huống chi bệnh thần kinh thường phát
ra, thờ cúng và chính sự đều không làm được. Lời thề
nguyền trước, trời đất quỷ thần đều đã nghe. Nay nên
nhường ngôi để vững nghiệp lớn. Hoàng thái tử Án có thể
lên ngôi Hoàng đế. Phụ chính Thái sư Lê Quý Ly là Quốc
tổ nhiếp chính. Trẫm tự làm Thái thượng nguyên quân
Hoàng đế, tu dưỡng ở cung Bảo Thanh để thoả chí xưa”.
Hoàng thái tử Án bấy giờ mới 3 tuổi, lên ngôi Hoàng đế
ở cung Bảo Thanh, nhận lễ truyền ngôi không biết lạy,
Quý Ly bảo Thái hậu lạy ở trước cho Thái tử lạy theo.
Quý Ly tự xưng là Khâm Đức hưng liệt đại vương; kí
giấy tờ thì đề là Trung thư thượng thư sảnh phụng nhiếp
chính cai giáo hoàng đế thánh chỉ. Ngày hôm ấy, vua lên
ngự điện ở kinh đô mới.
Tháng 4-1399 (năm Kỉ Mão, Kiến Tân, năm thứ 2), Quý Ly
ép vua phải xuất gia theo Đạo giáo, ở quán Ngọc Thanh
thuộc thôn Đạm Thuỷ (thuộc huyện Đông Triều, tỉnh
59

Hải Dương), mật sai Nội tẩm học sinh là Nguyễn Cẩn đi
theo trông nom. Vua hỏi rằng: “Ngươi theo hầu ta, muốn
làm gì chăng?”. Cẩn không nỡ nói. Quý Ly làm bài thơ đưa
cho Cẩn mà nói: “Nguyên quân không chết thì ngươi phải
chết”. Rồi ông lại làm bài thơ đưa cho Nguyên quân rằng:
“Trước có vua hèn ngu, Hôn Đức và Linh Đức, sao không
liệu sớm đi chỉ để bận người khác”. Cẩn bèn tiến thuốc
độc, vua không chết; lại tiến nước dừa mà không cho ăn,
vua cũng không chết; bèn sai Xa kỵ vệ thượng tướng quân
là Phạm Khả Vĩnh thắt cổ giết chết. Vua được chôn ở lăng
Yên Sinh, miếu hiệu là Thuận Tôn.
Cùng tháng 4, nhóm Thái bảo Trần Hãng, Thượng tướng
quân Trần Khát Chân mưu giết Quý Ly không được, đều
bị giết.
Ngày hôm ấy, Quý Ly họp thề ở Đốn Sơn. Nhóm Khát
Chân đã có ý giết Quý Ly. Quý Ly ngồi trên lầu nhà
Khát Chân để xem theo như lệ, Thiên tử ngự đến miếu,
đến chùa. Phạm Tổ Thu (cháu gọi Khả Vĩnh là chú bác)
và thích khách là Phạm Ngưu Tất cầm gươm định tiến
lên lầu, Khát Chân trừng mắt ngăn lại, rồi thôi. Quý Ly
thấy chột dạ đứng dậy, vệ sĩ ủng hộ xuống lầu. Ngưu Tất
vứt gươm xuống đất nói: “Cả lũ chết thôi”. Việc tiết lộ,
nhóm tôn thất Hãng, Trụ quốc Nhật Đôn, tướng quân
Trần Khát Chân, Phạm Khả Vĩnh, Hành khiển Hà Đức
Lân, Lương Nguyên Bưu, Phạm Ông Thiện, Phạm Ngưu
Tất và các liêu thuộc, hơn 370 người đều bị giết, gia sản
bị tịch thu, con gái bị bắt làm tì, con trai từ 1 tuổi trở lên
bị chôn sống hoặc dìm nước. Quý Ly còn cho lùng bắt
dư đảng đến mấy năm không thôi. Lễ minh thệ từ đây bị
60
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
xoá bỏ, không làm nữa. Khát Chân người làng Hà Lãng
huyện Vĩnh Ninh, ba đời làm Thượng tướng quân. Người
đời truyền rằng Khát Chân khi sắp bị chém, lên núi Đốn
Sơn gào thét ba tiếng; chết qua ba ngày sắc mặt vẫn như
sống, ruồi nhặng không dám bâu vào.
Tháng 6, Quý Ly tự xưng là Quốc tổ chương Hoàng đế,
mặc áo màu bồ hoàng, ở cung Nhân Thọ, theo như lệ
của thiên tử, ra vào dùng 12 chiếc lọng vàng. Hồ Hán
Thương xưng là Nhiếp thái phó, ở bên hữu điện Hoàng
Nguyên; Hồ Nguyên Trừng làm Tư đồ. Các giấy tờ thì
đề là: Phụng nhiếp chính quốc tổ chương hoàng. Nhưng
Quý Ly mới chỉ xưng “dư” chưa giám xưng “trẫm”.
Tháng 7, có người ở Cổ Đằng, Thanh Hoá là Nguyễn
Dụng Phủ dâng thư hỏi rằng: “Chương hoàng là hiệu gì?
Bồ hoàng là sắc gì? Đối với sự phó thác của tiên đế ra
sao?”. Quý Ly đem giam người đó mấy ngày rồi tha.
Tháng 8, kẻ cướp là Nguyễn Nhữ Cái trốn vào núi Thiết
Sơn làm tiền giấy giả để dùng, gặp khi Thuận Tôn bị giết,
Khát Chân bị hình, mới chiêu dụ lương dân hơn 1 vạn
người, thường đi lại ở các xứ Lập Thạch, Đáy Giang, Đà
Giang, Lịch Sơn, Tản Viên cướp bóc bừa bãi, các châu
huyện không thể chế ngự được.
Tháng 12, Quý Ly sai An phủ sứ Đông lộ là Nguyễn Bằng
Cử đánh và dẹp yên được Nguyễn Nhữ Cái.
Ngày 28-2-1400 (năm Canh Thìn, năm thứ 3), Lê Quý
Ly ép vua nhường ngôi, bắt người tôn thất. Các quan ba
lần dâng biểu khuyến tiến, Quý Ly giả cách chối từ nói:
61

“Ta sắp chết đến nơi, còn mặt mũi nào trông thấy tiên
đế dưới đất nữa”. Rồi Quý Ly tự lập làm đế, đặt niên hiệu
là Thánh Nguyên, quốc hiệu là Đại Ngu, đổi làm họ Hồ.
Tháng giêng, ông lập con là Hán Thương làm Thái tử.
Hồ Quý Ly phế vua làm Bảo Ninh đại vương; vì vua
là cháu ngoại nên không giết mà cho sống ở cung Bảo
Thanh, nay gọi là Ly Cung nhà Hồ, thuộc xã Hà Đông,
huyện Hà Trung, Thanh Hoá; sau này không rõ vua sống
chết ra sao.
Tháng 8, Quý Ly cho thi Thái học sinh để tuyển dụng
ngay một loạt quan chức có tài, làm những cánh tay giúp
việc cho mình. Trong kì thi này có tất cả 20 người đỗ,
chẳng hạn như Lưu Thúc Kiệm, Nguyễn Trãi, Lí Tử Tấn,
Vũ Mộng Nguyên, Hoàng Hiến, Nguyễn Thành,...
Tháng 12, Quý Ly lấy Hành khiển Đỗ Mãn làm Thuỷ
quân đô tướng, Trần Vấn làm tướng coi quân Tả Thánh
Dực (sau đổi thành họ Hồ), Trần Tùng là tướng coi quân
Long tiệp làm bộ quân Đô tướng (cũng đổi thành họ
Hồ), tướng coi quân Tả Thánh dực là Đỗ Nguyên Thác
làm Đồng đô tướng, đem 15 vạn quân đi đánh Chiêm
Thành. Quý Ly nhường ngôi cho con là Hán Thương, tự
xưng là Thái thượng hoàng, cùng coi chính sự.
Hán Thương đặt quan hương đình, có chánh và phó, sau
đó chỉ dùng có một viên.
Hán Thương lệnh cho các lộ nung gạch để dùng vào việc
xây thành. Trước đây xây thành Tây Đô, tải nhiều đá
khối để xây, thành bị lún sụt; lúc này mới xây trên thân
bằng gạch, dưới móng bằng đá.
62
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Tháng 12, Hán Thương lấy Nguyễn Phi Khanh làm Hàn
lâm học sĩ.
Tháng 2-1402 (nãm Nhâm Ngọ), Hán Thương cho xét
định quân ngũ.
Tháng 3, Hán Thương cho sửa đường từ thành Tây Đô
đến Châu Hoá, dọc đường đặt phố xá và trạm chạy giấy,
gọi là đường Thiên lí.
Tháng 6, Hán Thương lấy Đồng Thức làm trung tán, cho
họ là Ngu39.
Tháng 7, Hán Thương đem đại binh đi đánh Chiêm
Thành, lấy Đỗ Mãn làm Đô tướng, Điện nội phán thủ
Nguyễn Vị làm Chiêu dụ sứ, An phủ sứ lộ Đông Đô
Nguyễn Bằng Cử làm đồng Chiêu dụ sứ. Khi đại quân
gần đến bờ cõi nước Chiêm, Đinh Đại Trung cưỡi ngựa
đi trước ba quân, gặp tướng của giặc là Chế Cha Nan,
hai bên đánh nhau, giặc bị giết cả. Vua nước Chiêm là
Ba Đích Lại sợ hãi, sai cậu là Bố Điền dâng một con voi
trắng, một con voi đen cùng với nhiều sản vật quý của
Chiêm và đất Chiêm Động để xin rút quân. Khi Bố Điền
đến, Quý Ly bắt ép phải đổi tờ biểu là dâng nộp cả động
Cổ Luỹ, rồi chia đất ấy ra làm 4 châu: Thăng, Hoa, Tư,
Nghĩa. Quý Ly đặt An phủ sứ và Phó sứ lộ Thăng Hoa
để cai trị; miền đầu nguồn đất ấy thì đặt trấn Tân Ninh.
Chiêm thành thu lấy những dân cận tiện đem về nước,
còn người nào ở lại thì được bổ làm quân.
Hán Thương đổi bổ An phủ sứ lộ Thuận Hoá là Nguyễn
Cảnh Chân làm An phủ sứ lộ Thăng Hoa. Cảnh Chân
39
Ví với Ngu Trưng nhà Đường.
63

dâng thư nói xin theo việc cũ của nhà Hán, nhà Đường,
mộ người nộp thóc chứa vào kho ở biên giới, hoặc cho
tước phẩm hoặc cho tha tội theo thứ bậc khác nhau.
Quý Ly phê rằng: “Biết được mấy chữ mà nói việc Hán
Đường, thế gọi là người câm hay nói, chỉ tổ cho người
cười thôi”. Có thể thấy, Cảnh Chân có sự va chạm với tư
tưởng cách tân và ý thức văn hoá tự tôn dân tộc thường
trực trong Hồ Quý Ly nên đã bị Hồ Quý Ly miệt thị.
Hán Thương cho hàng tướng người Chiêm là Hiệu Chính
hầu Chế Ma Nô Đà Nan làm Cổ Luỹ huyện thượng hầu,
trấn giữ châu Tư Nghĩa, chiêu vỗ dân chúng người Chiêm
để liệu tiến đánh.
Một người học trò là Nguyễn Bẩm dâng thư nói rằng:
Tiền Hồ (tức Quý Ly) nên rút lui về ở Kim Âu, Hậu Hồ
(tức Hán Thương) thì tôn làm Thượng hoàng, Thái tử
Nhuế thì chính vị là quan gia. Quý Ly giận lắm, cho Bẩm
là chỉ trích nhà vua, sự tình thiệt hại, đem chém đi.
Tháng 2-1403 (năm Quý mùi) (Hán Thương khai đại thứ
1), Hán Thương đem những người không có ruộng đất
mà có của đến các châu Thăng Hoa,… Hán Thương mộ
dân nộp trâu, cho tước phẩm, lấy cấp cho dân mới dời
đến Thăng Hoa.
Hán Thương lấy phủ lộ Thanh Hoá làm đất Tam phụ
(Đất thuộc về phạm vi kinh đô) của kinh kì, đổi phủ
Thanh Hoá làm phủ Thiên Xương, gồm với Cửu Chân và
Ái Châu gọi là Tam phụ, lại đổi Diễn Châu làm phủ Linh
Nguyên, cộng là Tứ phụ; đổi phủ Kiến Xương làm phủ
Kiến Ninh; đổi núi Đại Lại làm núi Kim Âu.
64
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Hán Thương đặt chức Thị giám, ban ra cân, thước, thưng,
đấu; định giá tiền giấy cho trao đổi nhau nhằm quản lí thị
trường, ngăn chặn buôn gian bán lận.
Hán Thương dựng miếu thờ ở các lăng Thiên Xương
(Thanh Hoá) để thờ cúng tổ khảo, lại dựng các miếu thờ
ở các lăng Bào Đột phủ Linh Nguyên để thờ cúng tiên
tổ. Ở kinh thành, ông cho xây dựng Đông thái miếu để
thờ cúng tôn phái họ Hồ và Tây thái miếu để thờ cúng
họ ngoại là Trần Minh Tôn và Trần Nghệ Tông.
Hán Thương phong Phạm Nguyên Khôi làm Đại tướng
quân hai vệ Thiên ngưu và Phủng thần, coi quân Long tiệp,
hành Thuỷ quân đô tướng, Hồ Vấn làm phó; Đỗ Mãn coi
quân Thiên cương, Chương thánh, Củng thần, hành Bộ
quân đô tướng, Đỗ Nguyên Thác làm phó. Quân thuỷ
và bộ cộng 20 vạn người đều theo tiết chế của Nguyên
Khôi. Quân ta vào đất Chiêm, làm thêm nhiều chiến cụ;
vây thành Chà Bàn. Khi sắp lấy được thành thì do quân
đi đã 9 tháng, hết lương ăn đành phải rút về. Đỗ Nguyên
Thác vì trái lệnh của Ðô tướng, tuy được tha tội chết
nhưng bị giáng làm lính.
Chiêm Thành cầu cứu nhà Minh. Quân Minh đi 9 thuyền
lớn vượt biển sang cứu. Khi quân ta trở về thì gặp quân
Minh ở ngoài biển, người Minh bảo Nguyên Khôi nên
đem quân về ngay, không nên ở lâu. Nguyên Khôi từ
Chiêm Thành về, bị Quý Ly trách về việc không giết hết
quân Minh.
Sau khi thay thế vương triều Trần mạt, nhà Hồ liên tục
tiến hành công cuộc canh tân đất nước, bắt đầu cường
65

thịnh so với trước đây. Từ thế suy vi, yếu ớt, mấy thập
kỉ luôn bị Chiêm Thành bắt nạt, liên tục đem quân đánh
phá nước Đại Việt xưa, đến vương triều Đại Ngu, quân
nhà Hồ đã tiến đánh Chiêm Thành40. Thực ra, bản chất
các cuộc vào Chiêm của nhà Hồ trong những năm 1400-
1401, 1402, 1403 không mang tính chất “xâm lăng” mà
chỉ mang tính chất đe nẹt để rảnh tay lo việc đối phó kẻ
thù phương Bắc.
Tháng 2-1404 (năm Giáp Thân, Hán Thương Khai đại
thứ 2), nghe tin An Phủ sứ lộ Tân Hưng kiêm Đông Đô
phán là Trần Quốc Kiệt biết đắp đê ngăn nước mặn, tốt
cho việc cày cấy của dân, Hán Thương thưởng cho tước
1 tư. Điều này minh chứng là Hán Thương rất trọng nhân
tài và đã biết làm việc khuyến nông.
Năm 1403, Quý Ly giết tướng quân cũ là Hồ Tùng. Trước
đây, Tùng đã bị giải chức, xin bán đồ khí giới của nhà mình,
Quý Ly không cho là có ý muốn dùng lại Tùng. Nhưng
Tùng lại thông dâm với vợ của cố Hành khiển Lương
Nguyên Bưu, là con gái của Trần Quý. Tùng còn cùng với
người Chiêm đầu hàng là Chế Sơn Nô mưu mô làm phản.
Việc bị tiết lộ, Tùng và con gái Trần Quý đều bị xử tử.
Nhà Minh sai hành nhân là Lý Ỷ sang sứ. Sau khi Lý Ỷ
đến nhà công quán xem hết hình thế ra về, Quý Ly sợ
bị tiết lộ sự tình, sai Phạm Lục Tài đuổi theo giết đi.
Khi Lục Tài đến Lạng Sơn thì Ỷ đã ra khỏi cửa ải rồi.
Ỷ biết chuyện đó, tức giận về tấu với vua Minh là họ
Hồ xưng Hoàng đế và làm thơ có lời ngạo mạn. canh tân, cải cách nhằm một mục đích duy nhất là đưa
40
So với nhà Minh còn rất yếu.
66
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Năm 1405 (năm Ất Dậu, Hán Thương Khai đại thứ 3),
nhà Minh sai sứ sang đòi cắt trả lại đất Châu Lộc ở Lạng
Sơn41. Thực chất, đây là một cách gây sự để mượn cớ
đem quân xâm lược. Quý Ly sai Hoàng Hối Khanh làm
Cát địa sứ. Hối Khanh đem tất cả 59 thôn trả lại cho
nước Minh. Quý Ly trách mắng Hối Khanh tàn tệ vì trả
lại cho nhà Minh nhiều quá.
Hán Thương sai bộ Lễ thi cử nhân, lấy đỗ 170 người; cho
Hồ Ngạn Thần, Lê Cung Thần, sung Lí hành Thái học
sinh; bọn Cồ Xương Triều, 6 người sung Học sinh ở Tư
Thiện đường. Tháng 9, Hán Thương sai thi Lại viên.
Đây là những việc cuối cùng về việc cải tổ, canh tân đất
nước của cha con Hồ Quý Ly. Sau đó, ông phải dừng
cuộc canh tân vì hoạ xâm lăng của nhà nước Minh.
Từ khi Thượng hoàng Nghệ Tông qua đời đến hết triều
Hồ, trong khoảng mười năm, cha con Hồ Quý Ly liên
tục, khẩn trương tiến hành các cuộc canh tân xã hội.
Trong đó, công cuộc cải tổ nội các cuối Trần thông qua
thi cử tuyển dụng quan lại và cả các cuộc thanh trừng đổ
máu là cam go nhất. Có lúc tưởng như Quý Ly đã bị phe
cánh đối lập đánh bật ra khỏi vũ đài. Nhưng nhờ đa mưu
túc kế, ông đã đánh gục đối phương ở những thời khắc
một mất một còn.
Những chủ trương mới, những chính sách mới, những
quy định mới, những việc làm mới thời Hồ khá toàn diện,
táo bạo và đi trước thời đại. Chỉ riêng số lượng công việc
đất nước tiến lên thì Hồ Quý Ly cũng đã đáng được vinh
41
Nguyên là đất cũ của tỉnh Quảng Tây.
67

danh là một Hoàng đế cách tân, một nhà văn hoá xuất
chúng. Giáo sư sử học Phan Huy Lê đã có đánh giá công
cuộc cải cách của Hồ Quý Ly như sau:
“Trước hết, không ai có thể phủ nhận Hồ Quý Ly là một
nhà cải cách táo bạo và kiên quyết hiếm có trong lịch
sử Việt Nam. Ông đã đưa ra một loạt chính sách và biện
pháp cải cách trên nhiều phương diện”...
Nhà Hồ thay thế nhà Trần vào tháng 3-1400 (năm Canh
Thìn), đến nay hơn 600 năm. Xưa kia các nhà sử học
phong kiến đại diện tầng lớp danh Nho với quan niệm
cũ, ghi trong sử sách rằng: Hồ Quý Ly là một ông vua
thoán trị (cướp ngôi), không coi nhà Hồ là một chính
triều mặc dù thời gian ông cai trị đất nước khá dài. Có
người chỉ coi triều đại nhà Hồ là một triều “nhuận”. Có
lẽ nguyên do là vì nhà Hồ lên nắm chính quyền thay triều
Trần mạt mà không thắng được cuộc xâm lăng thượng
triều nhà Minh hùng mạnh cùng thời.
Từ Chu Nguyên Chương là Minh Thái Tổ, truyền ngôi 17
đời vua, nhà Minh đã thống trị nước Trung Hoa cổ gần
300 năm (từ năm 1368 đến năm 1644). Nhà Minh khi
ấy mở rộng quan hệ ngoại giao hầu hết các nước vùng
Đông Nam Á, qua Ấn Độ Dương sang Đại Tây Dương,
tiến vào châu Phi. Thượng triều nhà Minh có quân đội
mạnh, chinh Bắc phạt Đông, đánh bại quân Nguyên Thát
Đát, quân Oa Ra Mông Cổ và nhiều cuộc xâm lăng của
Nhật Bản.
Nhà Minh và Chiêm Thành đang thời hùng mạnh. Quan
đại thần Trần Nguyên Đán khi được Nghệ Tông hỏi kế
giữ gìn sơn hà xã tắc đã tâu rằng: “Xin bệ hạ kính nước
68
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Minh như cha, yêu Chiêm Thành như con, thì nhà nước
được vô sự; tôi dầu chết cũng không nát xương”. Do vậy,
giả như nhà Hồ kháng chiến chống Minh thắng lợi thì có
lẽ các nhà nho giáo, sử gia hậu thế đã không gọi nhà Hồ
là cướp ngôi nhà Trần.
4
Quan điểm về vua Hồ Quý Ly
Hồ Quý Ly là một nhân vật lịch sử đặc biệt đang còn gây
nhiều tranh cãi. Để có được quan điểm khách quan về
ông, chúng ta cần lật giở lại những trang sử cũ.
Nước Trung Hoa có nhiều lần bàn giao triều đại. Hãy
xem những lần đổi thay của họ bằng những cách nào.42
Năm 221 trước Công nguyên, Tần Thuỷ Hoàng chinh
phục 6 nước để thống nhất nước Trung Hoa. Sau khi Tần
Thuỷ Hoàng chết, Tần nhị thế Hồ Hợi mưu sát anh cả
là Phù Tô để cướp ngôi. Hồ Hợi còn hung ác và tàn bạo
hơn Tần Thuỷ Hoàng.
Tiếp theo là cuộc Hán Sở tranh hùng, Lưu Bang đánh gục
Hạng Vũ thành lập ra nhà Tây Hán, kéo dài từ năm 206
trước Công nguyên đến năm 23 sau Công nguyên. Đến
đời Hán Chiêu Đế (86 trước Công nguyên), cuộc sống
của nông nô, nô tì chẳng khác gì trâu ngựa. Khi bị áp bức,
bóc lột tàn bạo, họ phải vùng lên đòi lại quyền sống của
mình. Vương Mãng nắm lấy thời cơ hành động.
Vương Mãng xuất thân là một quý tộc ngoại thích. Trên
thực tế, ngay những năm cuối đời, Hán Nguyên Đế đã
42
Lê Giảng. Các triều đại Trung Hoa. Nxb Thanh niên. 2003.
69

nắm chính quyền Tây Hán, nhất là khi Bình Đế lên ngôi
vẫn còn nhỏ dại (9 tuổi), Thái hậu phải nhiếp chính, uỷ
thác quyền hành cho Vương Mãng.
Năm thứ 8 sau Công nguyên, Vương Mãng giết Hán Bình
Đế rồi tự xưng là Châu Hoàng đế, phế Hoàng tử còn bé
là Anh, thế là nhà Tây Hán đã cáo chung.
Khi lên ngôi, Vương Mãng đã tiến hành một loạt cải cách
kinh tế xã hội, làm đảo lộn các quy tắc xã hội lúc bấy giờ
nên bị áp lực chống đối của nhân dân. Vì mất lòng dân
nên cuối cùng Vương Mãng đã thất bại.
Triều Đông Hán kéo dài từ năm 25 đến năm 220.
Lưu Tú nhân cơ hội nhân dân, nòng cốt là nông dân bạo
động chống lại Vương Mãng, thành lập lực lượng vũ trang
và hứa thực hiện lời cam kết cũ của vương triều Lưu Hán.
Lưu Tú xưng là Quang Vũ đế, đóng đô tại Lạc Dương, do
đó sử xưa gọi là Đông Hán hay là Hậu Hán. Mười năm
chiến cuộc gian nan, Lưu Tú đánh bại Vương Mãng thống
nhất sơn hà”.
Đến thời Tam quốc, ba nước Nguỵ, Thục Hán, Ngô tranh
giành đất nước Trung Hoa gây ra nội chiến kéo dài sáu
chục năm trường (220-280), giết hại bao triệu dân lành.
Tiếp theo là thời Lưỡng Tấn, Thời Nam Bắc Triều. Thời
Minh, rồi đến Mãn Thanh, thay thế cho nhau đều bằng
những cuộc chiến tranh đẫm máu, không có sự nhường
ngôi cho người ngoại tộc.
Còn với lịch sử thay thế giữa các triều đại Việt Nam, kể
từ Đinh, Lê, Lý, Trần, Hậu Lê và Nguyễn, kể cả Triều
Hồ, triều Mạc cũng không có sự bàn giao ngôi báu cho
70
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
người ngoại tộc, ngoại thích. Nếu ngai vàng không bị
lật đổ bằng cuộc giao tranh đẫm máu thì lại bằng thủ
đoạn chính trị tinh vi, xảo quyệt. Nhà Trần thay thế nhà
Lý bằng thủ đoạn cho Trần Cảnh lấy Lý Chiêu Hoàng,
để lấy luôn ngôi vua của nhà Lý ngày 12-12-1225. Ngày
10-8-1226 (Bính Tuất), Thái sư Trần Thủ Độ còn giết
Thượng hoàng nhà Lý là Lý Huệ Tôn (Cha của Lý Chiêu
Hoàng) ở chùa Chân Giáo với câu nói: “Nhổ cỏ thì nhổ
hết rễ” để tránh sự khôi phục lại triều Lý. Nhà Hồ thay
thế nhà Trần cũng tương tự như vậy.
Trong lịch sử nước ta, có hai “Ông Tổ” trung hưng đất
nước, giành lại giang sơn từ tay kẻ thù xâm lược hùng
mạnh ngoại bang. Thứ nhất là Ngô Quyền; sau chiến
thắng quân Nam Hán sau gần một nghìn năm Bắc thuộc,
tưởng như nước Nam vĩnh viễn trở thành quận huyện
của phía Bắc. Thứ hai là Lê Lợi, người đánh thắng nhà
Minh giành lại giang sơn gấm vóc. Đến thời đại Hồ Chí
Minh, dưới sự lãnh đạo của Đảng, nhân dân ta đã đánh
thắng những thực dân lớn, những đế quốc lớn của thế kỉ
hai mươi.
Đến thời cận đại, ở các châu lục, dù với thể chế chính
trị - xã hội tiến bộ thế nào, thực chất vẫn là giành giật
quyền lực giữa các đảng phái, ngoại trừ những đảng nắm
giữ vị trí độc tôn.
Bởi vậy không có gì là lạ khi cách đây trên sáu trăm năm,
dưới thời phong kiến, nhà Hồ thay thế nhà Trần bằng các
thủ đoạn chính trị, không làm đổ máu dân đen. Với nhân
sinh quan cách mạng hiện nay, chúng ta vẫn nghiêng về
phía quan điểm xem Hồ Quý Ly là một vị Hoàng đế cách
tân chứ không phải là một ông vua thoán trị.
71

5 Cuộc chiến không cân sức giữa nhà Hồ
với nhà Minh
Chiến tranh Minh - Đại Ngu, hay thường được giới sử
học Việt Nam gọi là cuộc kháng chiến chống quân xâm
lược Minh (1406-1407), là cuộc chiến của nhà Hồ nước
Ðại Ngu chống cuộc xâm chiếm của nhà Minh dưới triều
Minh Thành Tổ.
Năm 1403,  nhà Minh sai bọn nội quan là Nguyễn Tông
Đạo đi sứ sang doạ xâm lược phương Nam.
Hán Thương sai Tả lang Trung hình bộ là Phạm Canh
sang nhà Minh xin giảng hoà, thông phán là Lưu Quang
Đình làm phó sứ. Nhà Minh giữ mình Phạm Canh ở lại
mà cho Quang Đình về nước.
Quý Ly lấy Nguyễn Cảnh Chân làm An phủ sứ lộ Thăng
Hoa, lấy phong Quốc giám quả cán là Nguyễn Ngạn
Quang làm Tuyên phủ sứ, kiêm chế trí sứ trấn Tân Ninh.
Quý Ly làm bài thơ tặng Nguyễn Ngạn Quang :
“Biên quận thừa tuyên tư tráng trí,
Hùng phiên tiết chế hữu huy du.
Thanh tùng bảo nhĩ tuế hàn tiết,
Bạch phát khoan dư Tây cố ưu.
Huấn sức binh nông giai tựu tự,
Giải đình trấn thú thị hà thu.
Cần lao vật vị vô tri giả,
Tứ lục nguyên phi tế miện lưu.
72
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
(Trấn trị phương xa giúp một tay,
Hùng phiên tiết chế sẵn mưu hay.
Thông xanh ngươi giữ bền năm rét,
Tóc bạc ta không ngại phía Tây.
Dạy bọn binh nông đều được tốt,
Rút quân đồn thú chẳng bao ngày.
Chớ lo khó nhọc không ai biết,
Tua mũ không che nổi mắt này.
Năm 1405 (năm Ất Dậu), Quý Ly tự nghĩ mình năm ấy
đã 70 tuổi, nên đã ban cho phụ lão ở các lộ từ 70 tuổi
trở lên mỗi người mỗi tước 1 tư; đàn bà già thì cho tiền
giấy; ở kinh thành thì cho tước và cho ăn uống.
Hán Thương sai Thái thú Đông lộ là Hoàng Hối Khanh
đốc việc đem phu đắp thành Đa Bang43 để chống giặc,
nên có đền thờ thần bị phá. Hối Khanh đêm nằm chiêm
bao thấy có thần nhân đến bảo: Phải làm lại đền như cũ.
Tỉnh dậy, Hối Khanh thấy sợ, làm thơ than rằng:
Mao thiềm mệnh dã cung tiều thoán,
Lão mộc thì hồ ách phủ cân.
Nghĩa là:
Nhà tranh đành phận nơi đun nấu,
Cây cỗi thường khi bị búa rìu.
Hán Thương sai quân vệ Đông Đô đóng cọc chặn cửa
sông Bạch Hạc để ngăn giữ giặc từ Tuyên Quang đến.
43
Xã Cổ Pháp, huyện Tiên Phong, tỉnh Sơn Tây.
73

Hán Thương truyền cho An phủ sứ các lộ về kinh sư
cùng với các quan ở kinh họp bàn nên đánh hay nên hoà.
Có người bàn nên đánh, chớ để mối lo về sau này; trấn
thủ Bắc Giang Nguyễn Quân cho là hãy nên tạm hoà,
theo như ý giặc muốn, để tạm hoãn quân thì hơn. Tướng
quốc Hồ Nguyên Trừng nói: “Thần không ngại đánh, chỉ
sợ lòng dân có theo hay không theo thôi”. Quý Ly ban
cho Hồ Nguyên Trừng cái hộp trầu bằng vàng.
Tháng 4-1406 (năm Bính Tuất, Hán Thương Khai đại thứ
4), nước Minh sai Chinh nam tướng quân Hữu quân Ðô
đốc đồng tri là Hàn Quan, Tham tướng Ðô đốc đồng
tri là Hoàng Trung đem 10 vạn quân ở Quảng Tây sang
xâm lược, mượn tiếng đưa nguỵ Trần Vương là Thiêm
Bình về nước.
Ngày mùng 8-4, Hoàng Trung đánh vào cửa Lãnh Kinh44.
Buổi sớm ngày hôm ấy, các quân thuỷ bộ đánh nhau
với quân Minh, Đại tướng nhị vệ là Phạm Nguyên Khôi,
tướng coi quân Chấn cương là Chu Bỉnh Trung, tướng
coi quân Tam phụ là Trần Nguyên Huyên, tả Thần dực
quân là Trần Thái Bộc đều thua trận và bị chết. Tả tướng
Quốc Trừng bỏ thuyền lên bờ, suýt bị giặc vây, có người
vội dìu xuống thuyền được thoát. Đó là vì thấy quân giặc
ít hơn mà khinh thường. Duy có Tả Thánh dực quân là
Hồ Vấn đem quân từ Vũ Cao (Bắc Giang) ụp đến đánh,
quân giặc bị thua. Trung liệu thế địch không nổi, đến
trống canh hai trốn về. Tướng coi quân hữu Thánh dực là
Hồ Xạ, tướng coi quân Thánh Dực ở Bắc Giang là Trần
Đĩnh đã nhận mệnh lệnh từ trước đóng chặn cửa ải Chi
Lăng. Nhà Minh bèn giải Thiêm Bình giao cho ta và sai
Cao Cảnh Chiếu đưa hàng thư rằng:
44
Cửa quan đặt trên sông Cầu, ở khoảng Đáp Cầu ngày nay.
74
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
“Quan tổng binh họ Hoàng sai tiểu nhân đến đây báo
cho ngài biết sự tình như sau:
Trước vì Thiêm Bình chạy sang triều đình nước tôi tâu
rằng hắn chính là con vua nước An Nam, vì thế mới sai
đại binh sang chiêu dụ, không ngờ nhân dân ở xứ này
đều không ai phục, rõ ràng là hắn nói bậy. Nay lui quan
quân về tâu với triều đình thì bị quan ải dọc đường ngăn
giữ, tắc đường không đi được. Nay đem Thiêm Bình dâng
nộp, xin thả cho quân đi thì may lắm”. Hồ Xạ bằng lòng,
tuy bắt được tù binh rất nhiều mà người Minh trốn thoát
cũng có. Lễ cáo thắng trận xong, xét hỏi Thiêm Bình
thuộc tông phái nào, Thiêm Bình không chịu nói và bị
xử tội lăng trì.
Tù binh được đưa về Nghệ An để làm ruộng; các quan
lại bị bắt được lưu ở Kinh, giao cho các nhà quyền quý
nuôi làm người ở.
Hán Thương thưởng chiến công mỗi người tước 3 tư. Hồ
Xạ vì nghe theo kế của người Minh bắt giải Thiêm Bình
để cho bọn Hoàng Trung trốn thoát, thành ra trận ấy
không được vẹn toàn, nên Xạ và các người dưới quyền
chỉ được thưởng tước 2 tư. Các quan văn võ trong ngoài
dâng biểu chúc mừng, Hán Thương không nhận.
Khi quân Minh mới vào cõi, Hán Thương có lệnh cho
nhân dân phá bỏ hết lúa má; các xứ Lạng Châu, Vũ Ninh,
Bắc Giang, Gia Lâm, Tam Đái ngoài đồng xơ xác. Khi
quân Minh rút lui rồi nhân dân lại phục nghiệp như cũ.
Hán Thương sai An phủ sứ Tam Giang là Trần Cung Túc
sang nước Minh xin hoà và biện bạch việc Thiêm Bình,
75

Thông phán châu Ái là Mai Tú Phu làm Phó sứ, Thiêm
phán là Tưởng Tư làm Tòng sự. Nước Minh giữ họ lại,
đến sau bắt được nhà Hồ mới tha về.
Hán Thương lại phải chấn chỉnh bộ máy để có sức mạnh
tiếp tục kháng chiến chống Minh:
Hán Thương gọi Tuyên phủ sứ Thăng Hoa là Nguyễn
Ngạn Quang về làm Ðại lí chính; lấy Trấn phủ sứ Châu
Nghĩa là Lê Quang Tổ hành Tuyên phủ sứ Thăng Hoa,
Hối Khanh làm Chân hành khiển Tả ti Thị lang kiêm lĩnh
Thái thú Thăng Hoa tiết chế Tân Ninh, chuyên trị một
phương. Đỗ Mãn phải thôi chức Thượng thư lệnh hữu
Tham tri chính sự; lấy Hành khiển Binh bộ Thượng thư
kiêm Thiên ngưu vệ Ðại tướng quân là Đỗ Nhân Giám
thay. Nội nhân giám quân Thiên cương là Ngô Miễn làm
Hành khiển Thượng thư lệnh hữu Tham tri chính sự,
kiêm Tri các lăng phủ Thiên Xương.
Tháng 6, chỏm tháp Báo Thiên gãy rơi xuống. An phủ sứ
Đông Đô là Lê Khải không báo tin ấy bị biếm 1 tư.
Hành khiển môn hạ hữu Ti lang trung là Trần Ngạn
Chiêu bị bãi làm Thượng thư Hộ bộ; lấy Thiêm tri nội
mật kiêm Tri thẩm hình viện sự là Nguyễn Cẩn làm Hành
khiển Môn hạ Hữu ti Lang trung.
Hán Thương bổ thêm hương quân, lấy người có chức tước
tạm coi. Chiêu mộ những người vong mệnh làm quân dũng
hãn, đặt các chức thiên hộ, bách hộ để cai quản.
Quý Ly mộng thấy thần nhân đọc bài thơ rằng:
Nhị nguyệt tại gia
Tứ nguyệt loạn hoa
76
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Ngũ nguyệt phong ba
Bát nguyệt sơn hà
Thập nguyệt long xa.
(Tháng hai ở nhà
Tháng tư loạn lạc
Tháng năm phong ba
Tháng tám núi sông
Tháng mười xe rồng).
Mùa thu, tháng 7, Hán Thương sai các lộ đóng rào sách
ở bờ nam sông Cái, từ thành Đa Bang đến sông Lỗ Giang
và từ châu Lạng đến sông Chú để làm kế phòng giữ.
Hán Thương hạ lệnh cho dân ở Tam Đái và Bắc Giang
tích trữ lương thực để qua sông, tìm đất bỏ hoang làm
nhà cửa để sẵn sàng dời sang ở.
Hán Thương gọi các quan cũ cho đợi bổ dụng.
Tháng 9, nước Minh sai Chinh di hữu Phó tướng quân
đeo ấn chinh di phó tướng quân, Tân Thành hầu Trương
Phụ, Tham tướng Huỳnh Dương bá Trần Húc đem 40
vạn quân đánh cửa ải Pha Lu (Ải Nam Quan), Cứ một
người nghỉ, một người đánh thay phiên nhau. Chinh di tả
Phó tướng quân Tây Bình hầu Mộc Thạnh, Tham tướng
Hữu quân Ðô đốc đồng tri Phong Thành hầu Lí Bân cũng
đem 40 vạn quân đánh cửa ải Phú Lịnh45, bạt núi, chặt
cây mở đường để tiến quân. Binh hai đạo cộng là 80 vạn.
Tháng 11, họp quân ở sông Bạch Hạc, đóng doanh trại ở
phía bắc sông Cái, thẳng đến sông Chú.
45
Gần thị trấn Hà Giang ngày nay.
77

Hán Thương hạ lệnh cho quân ở sông Cái theo sự chỉ
huy của Tả tướng quốc Trừng, quân ở sông Chú theo sự
chỉ huy của Thiêm văn triều chính Hồ Đỗ. Ở phía bên
ngoài thì liên kết thuyền chiến của thuỷ quân. Trên bờ
sông, quân và voi đóng đối diện với doanh luỹ của giặc
nhưng chưa giao chiến một trận nào. Trước đó, nước
Minh sai Thái tử Thái phó Thành quốc công Chu Năng
lĩnh chức Tổng binh đeo ấn Chinh di tướng quân, đem
quân xâm lược phương Nam. Năng đi đến phủ Thái Bình
tỉnh Quảng Tây thì bị ốm rồi chết. Năng làm sẵn bảng
văn kể tội nhà Hồ và phao tin tìm con cháu nhà Trần cho
phục lại chức vương. Đến đây bọn Phụ, Thạnh cho viết
lời bảng văn ấy vào nhiều miếng gỗ cho thả trôi xuống
dòng sông. Các quân trông thấy tin lời trong bảng. Vả lại
họ chán ghét những chính lệnh của nhà Hồ, nên không
mấy ai có lòng đánh giặc.
Bọn Mạc Địch, Mạc Thuý, Mạc Viễn và Nguyễn Huân là
bọn bất đắc chí đón hàng quân Minh. Người Minh đều
cho làm quan để dụ quân ta.
Tháng 10, quân Minh lại đến. Từ sông Lô trở về bắc, ta
lại làm kế đồng không nhà trống như lần trước.
Ngày 12-12, quân Minh lấy được Việt Trì, bờ sông Mộc
Hoàn và chỗ đóng cọc ở sông Bạch Hạc. Tướng chỉ huy
quân Tả Thánh dực là Hồ Xạ không giữ nổi, phải dời mặt
trận sang phía Nam sông Cái.
Đêm mùng 7, quân Minh cho khiêng thuyền ra bãi ở bờ
phía Bắc sông Thiên Mạc, tướng quân Trần Đĩnh đánh
bại quân Minh. Tướng Minh đem những tên nào chạy lùi
đem chém, từ đó quan, quân liều chết lập công.
78
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Đêm mùng 9, quân Minh đánh úp quân Hồ ở bãi sông
Mộc Hoàn. Tướng coi quân Tả Thần dực là Nguyễn
Công Khôi đang vui chơi, không phòng bị, thuyền bị đốt
cháy gần hết, toàn quân bị giết, không hề giao chiến với
giặc. Các thuỷ quân ở phía trên và phía dưới không đến
cứu; chỉ ở xa hỏi Tướng quốc Trừng rằng ai có thể giữ
thay chỗ ấy. Quân Minh bèn qua sông làm cầu phao cho
đại quân sang.
Sáng sớm ngày 12, tướng Minh là Trương Phụ đem Ðô
đốc là Hoàng Trung và đô chỉ huy là Thái Phúc đến đánh
phía Tây Bắc thành Đa Bang; Mộc Thạnh thì đem bọn
đô đốc Trần Tuấn đánh phía Đông Nam thành. Xác chết
chất cao ngang với mặt thành mà quân vẫn đánh, không
dám tháo lui.
Bọn Nguyễn Tông Đỗ là tướng coi quân Thiên trường
đục thành cho voi ra. Quân Minh lấy tên lửa bắn, voi sợ
lùi lại, quân Minh theo voi tiến vào nên lấy được thành.
Mặt trận ở dọc sông đều tan vỡ, lui giữ Hoàng Giang.
Quân Minh vào Đông Ðô cướp bắt con gái, của cải, kho
tàng, đặt quan coi việc, chiêu tập dân xiêu tán, làm kế ở
lâu dài, thiến hoạn những đàn ông trai trẻ, thu lấy tiền
đồng ở các nơi đem về nước.
Sau các trận thua này, quân đội nhà Hồ suy kiệt.
Ngày 20-2 nãm Đinh Hợi (1407). Tả tướng quốc Trừng
tiến quân đến sông Lỗ, quân Minh giữ hai bên bờ sông
đánh giáp. Quân của Trừng thua, lui giữ cửa biển Muộn
Hải. Quý Ly và Hán Thương đều về Thanh Hoá. Ở Kinh
lộ, nhiều người theo giặc làm phản. Hồ Đỗ, Hồ Xạ bỏ
Bình Than qua cửa Thái Bình, cửa Đại Toàn đến cửa biển
79

Muộn Hải, gồm sức với Trừng đắp luỹ, đúc súng, đóng
thuyền chống giặc; kêu gọi người nào dâng của thì được
ban tước, con trai thì cho lấy con gái tôn thất và cấp cho
10 mẫu ruộng.
Tướng coi quân Thần đinh của nhà Hồ là Ngô Thành,
nhân gió theo nước triều lên tiến đánh, xông đến Giao
Thuỷ. Phụ và Thạnh chia quân ra hai bên để chặn. Thành
thế cô nên bị hãm chết.
Quân Minh đối luỹ với quân nhà Hồ, ngày đêm đánh
nhau, vì nắng mưa sinh ra ốm đau dịch bệnh, lại thêm
bùn lầy ẩm ướt khó ở, bèn dời đến đóng ở cửa Hàm Tử,
lập trại để nghiêm phòng.
Tả tướng quốc Trừng và Hồ Đỗ cũng dời quân đến
Hoàng Giang. Lại đón Quý Ly và Hán Thương từ Thanh
Hoá ra. Bấy giờ người ở Kinh lộ bị người Minh sai khiến
và bị mất cả gia thuộc, mang lòng oán giận, các quân
nhân và các đinh nam đều đến cửa quân môn tự nguyện
gắng sức lập công.
Ngày 30-3, Tả tướng quốc Trừng cùng Hồ Đỗ, Đỗ Mãn
tiến quân đến cửa Hàm Tử. Hồ Xạ và Trần Đĩnh lĩnh
quân bộ ở bờ sông phía Nam; Đỗ Nhân Giám và Trần
Khắc Trang lĩnh quân bộ ở bờ sông phía Bắc; Nguyễn
Công Chửng đem 100 chiếc thuyền chiến làm tiên phong.
Nguyên Trừng và Hồ Đỗ ở trung quân. Đỗ Mãn và Hồ
Vấn lĩnh quân thuỷ. Cả thuỷ và bộ cộng 7 vạn quân, phao
tin tăng lên là 21 vạn, đều cùng tiến đánh. Quân Minh
chia ra hai mặt thuỷ bộ để đánh lại. Quân bộ hai bên bờ
sông của nhà Hồ không đánh nổi đều cầm ngược giáo
nhảy xuống sông chết cả, chỉ có quân thuỷ được thoát.
80
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Nhưng các thuyền chở lương đều bị chìm, cả người cũng
chết, không ai về được.
Khi ấy, Hồ Xạ biết quân Minh có mai phục nên không
chịu tiến quân. Hồ Đỗ sai người đến trách rằng: Tướng
quân sao không đánh giặc. Xạ bèn tiến đánh, bị thua. An
phủ sứ Bắc Giang là Nguyễn Hi Chu bị Trương Phụ bắt
được. Hi Chu chửi Phụ Là giặc ác, bị Phụ giết.
Tháng 4, nhà Minh xuống chiếu tìm con cháu nhà Trần
lập làm quốc vương. Các quan lại bị bắt và bô lão đều nói
là bị họ Lê giết hết cả rồi, không người nào có thể nối
dõi nhà Trần được nữa. Nhà Minh đặt Giao Chỉ Đô chỉ
huy sứ ti; Thừa tuyên bố chính sứ ti; Đề hình án sát sứ ti
và các nha môn vệ, sở, phủ, châu huyện; lấy Đô chỉ huy
Lữ Nghị làm Đô ty, Bắc Kinh hành bộ thượng thư Hoàng
Phúc giữ hai ti Bố Chính, Án Sát.
Quý Ly và Hán Thương đem các tướng tá liêu thuộc vượt
biển về Thanh Hoá.
Ngày 23, quân Minh đánh vào sông Lỗi Giang46. Quân
nhà Hồ không đánh mà tan vỡ.
Ngày 29, quân Minh đánh cửa biển Điển Canh (sông
Ghép, Thanh Hóa), quân nhà Hồ bỏ thuyền chạy. Hồ
Quý Ly và Hán Thương muốn lánh đến Thâm Giang
(sông Ngàn Sâu, Hà Tĩnh) rồi lại không đi. Nguỵ Thức
xin hai họ Hồ tự thiêu mình, nói: “Nước đã gần mất,
46
Đoạn sông Mã gần sát thành Tây Đô, từ xã Vĩnh Tiến, Vĩnh Lộc đến
xã Cẩm Tân, Cẩm Thuỷ; ở giữa dòng sông có những gò cát, dòng
chảy chia đôi nên được gọi là “lỗi”. Nhất định quân nhà Hồ vẫn có
chống cự, dù vẫn thất bại. Có lẽ do các sử gia hậu thời Trần, Hồ
không có thiện cảm với nhà Hồ nên đã chép vậy.
81

vương giả không nên chết vì tay người khác”, Quý Ly
giận đem chém.
Ngày 5-5, quân Minh đánh cửa biển Kì La châu Nhật
Nam, Nguyễn Đại trước làm quan Nhà Hồ, sau làm phản
đầu hàng quân Minh, nay dẫn giặc Minh sang xâm lược,
bắt được Hữu tướng quốc Hồ Quý Tỳ và con là Phán
trung đô Nguyên Cữu.
Tháng 6, quân Minh đánh Vĩnh Ninh, vệ quân là bọn
Vương Sài Hồ bắt được Quý Ly ở ghềnh Chẩy Chẩy;
Giao Châu hữu vệ quan là bọn Lý Bảo bắt được Tả tướng
quốc Trừng ở cửa biển Kì La. Ngày 12, đầu mục bộ hạ
của Mạc Thuý và bọn Nguyễn Nhữ Khanh bắt được Hán
Thương và Thái tử Nhuế ở trong núi Cao Vọng. Tướng
quân Hồ Đỗ, Phạm Lục Tài, Nguyễn Ngạn Quang, Đoàn
Bồng đều bị bắt. Còn bọn Trần Nhật Chiêu, Nguyễn Phi
Khanh, Nguyễn Cẩn, Đỗ Mãn đều đã hàng quân Minh
trước rồi.
Duy có Hành khiển hữu Tham tri chính sự là Ngô Miễn
và Trực chưởng là Kiều Biểu nhảy xuống nước tự vẫn.
Khi Ngô Miễn chết, vợ là Nguyễn Thị ngửa mặt lên trời
than rằng: “Chồng ta thờ vua, một đời ăn lộc, ngày nay
giữ tiết nghĩa mà chết, thế là chết được đáng chỗ; lại còn
oán hận gì nữa; thiếp nếu nương náu để sống há không
có chỗ đi sao, chỉ nghĩ rằng đạo chồng, ơn vua mà phụ
bạc, ta không nỡ thế, thà rằng ta chết theo chồng”. Nói
xong, bà liền nhảy xuống nước chết.
Trương Phụ, Mộc Thạnh sai Ðô đốc thiêm sự Liễu Thăng,
Hoành hải tướng quân Lỗ Lân, Thần cơ tướng quân
82
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Trương Thắng, Đô chỉ huy Du Nhượng, chỉ huy Ðồng tri
Lương Đỉnh, chỉ huy Thiêm sự Thân Chí giải Quý Ly và
các con Hán Thương, Trừng, Triệt, Uông cùng các quan
lại, con cháu bắt được về Kim Lăng.
Khi đến Kim Lăng, vua Minh hỏi rằng: “Trung Quốc như
thế sao không sợ phục mà dám xấc xược chống cự?”. Tất
cả đồng loạt trả lời là: Không biết.
Đối với những kẻ hèn nhát, cúi đầu hàng giặc như Vương
Nhữ Tương, Đồng Ngạn Hú, Lê Sư Khải, nhà Minh giả vờ
cho đi làm quan ở một số nơi, nhưng đi nửa đường thì
cho quân giết.
Những người trung kiên, không đầu hàng nhà Minh thì
không bị giết mà chỉ bị lưu đày làm lính, đưa đi canh giữ
Vạn Lí trường thành, các nơi biên ải, trong số đó có cả
vua Hồ. Riêng Hồ Nguyên Trừng, sau một thời gian lưu
đày được nhà Minh trọng dụng. Đến cuối chặng đường
làm quan nhà Minh, ông được bổ dụng Thượng thư bộ
Công (1445-1446). Ông mất năm 1446, thọ 73 tuổi,
hiện còn khu mộ chí47.
Đời nay còn nhớ về ông:
“Nam ông mộng lục, lòng son sắt,
Đúc súng bằng đồng, chí liệt oanh”.
Mặc dù sau khi dẹp yên chư hầu của họ phía Nam, nhà
Hồ cũng đã dày công chuẩn bị cho cuộc kháng chiến
chống Minh xâm lược, cả về quân số, vũ khí, thành luỹ,
phòng tuyến phòng thủ khá kiên cố nhưng chỉ sau gần
47
Tư liệu do ông Hồ Diến, khu 1 Thị Trấn Vĩnh Lộc cung cấp.
83

một năm giao tranh với giặc, quân đội nhà Hồ đã bị thất
bại hoàn toàn. Nguyên nhân trực tiếp có thể là do: 80
vạn quân Minh chỉ tập trung ở hai mũi tấn công có phần
mạnh hơn quân đội nhà Hồ phân tán phòng giữ nhiều
nơi. Nguyên nhân xâu xa là do tài năng cầm quân của vua
quan, tướng lĩnh có hạn, cộng thêm ý chí chiến đấu của
tướng lĩnh, quân dân nhà Hồ sa sút.
Câu nói của Hồ Nguyên Trừng, người nắm một phần
vận mệnh quốc gia; là tổng chỉ huy quân đội nhà Hồ
ở giai đoạn cuối “Thần không sợ đánh, chỉ sợ lòng dân
không theo” cho thấy nhà Hồ rất hiểu rằng đại đoàn
kết toàn dân tộc sẽ tạo ra sức mạnh vô địch, quyết định
mọi thành bại các cuộc cải cách, canh tân đất nước và cả
kháng chiến chống lại mọi cuộc xâm lăng.
Thất bại của cuộc kháng chiến chống Minh dẫn đến vương
triều Nhà Hồ sụp đổ, đồng nghĩa kết thúc công cuộc cải
cách, canh tân đất nước đang còn dang dở của ông.
6 Một số tư liệu về Thành nhà Hồ và
các di tích vệ tinh tiêu biểu
Vốn là kinh đô nước Đại Ngu, nằm trên mảnh đất Vĩnh
Lộc thuộc tỉnh Thanh Hoá, Thành nhà Hồ còn được biết
đến với những tên gọi khác như thành Tây Đô, thành
An Tôn, thành Tây Kinh. Đây là toà thành có quy mô
lớn hiếm hoi ở Việt Nam và là một trong rất ít những
công trình kiến trúc bằng đá còn lại trên thế giới. Ngày
27/6/2011, tại Paris (Pháp), trong kì họp lần thứ 35 của
Uỷ ban Di sản thế giới, UNESCO đã công nhận thành
Nhà Hồ là di sản văn hoá thế giới.
84
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Thành nhà Hồ gồm ba bộ phận: La thành, Hào thành và
Hoàng thành. La thành là vòng ngoài cùng, chu vi khoảng
4 km. Hào thành bao quanh bốn phía ngoài nội thành,
cách chân thành theo các hướng khoảng 50m, có chức
năng bảo vệ nội thành. Hoàng thành được xây dựng trên
bình đồ có hình gần vuông. Chiều Bắc - Nam dài 870,5m,
chiều Đông - Tây dài 883,5 m. Bốn cổng thành theo
chính hướng Nam - Bắc - Tây - Đông gọi là các cổng
Tiền - Hậu - Tả - Hữu. Toàn bộ tường thành và bốn cổng
chính được xây bằng những phiến đá vôi màu xanh, được
đục đẽo tinh xảo, vuông vức, xếp chồng khít lên nhau.
Các phiến đá dài trung bình 1,5 m, có tấm dài tới 6 m,
trọng lượng ước nặng 24 tấn. Tổng khối lượng đá được
sử dụng xây thành khoảng 20.000 m³ và gần 100.000 m³
đất được đào đắp công phu.
Cửa Tiền
Cửa Tiền của thành nhằm hướng Đông Nam, cửa này có
3 vòm cuốn, theo số liệu đo đạc của đoàn chuyên gia
Nhật Bản: Chiều cao từ chân đến nóc cửa này là 7,89 m;
Vòm cuốn chính giữa cao 5,75m; rộng 5,82 m; dài 15,04 m.
Hai vòm cuốn hai bên đều cao 5,35 m, rộng 5,45 m.
85

Cửa Hậu
Cửa Hậu nhằm hướng
Tây Bắc. Chiều cao từ
chân lên nóc cửa này
là 7,35m, chiều cao
vòm cuốn là 5,40m,
chiều rộng vòm cuốn
là 5,80m; dài 15m.
Hai cửa phía Đông Bắc và Tây Nam
Hai cửa phía Đông Bắc và Tây Nam có chiều cao vòm
cuốn đều là 5,40m; chiều rộng vòm cuốn đều là 5,80m.
Trên đỉnh hai vòm cuốn này đang để những phiến đá
“mỏ”chờ lắp ráp hoàn chỉnh mặt cổng thành. Khi đó,
có thể giặc Minh đã sang xâm lược nước ta nên hai cửa
thành này còn để dở dang. Tại hai cửa thành này có
nhiều phiến đá dài đúng 5m, cao từ 1,1m đến 1,2m; rộng
trên 2m. Thành nhà Hồ tuy là hình chữ nhật, Nhưng
chiều dài chỉ hơn chiều rộng 13m; chiều dài theo hướng
Đông - Tây là 883,5m; chiều rộng theo hướng Bắc - Nam
là 870,5m.
86
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Đôi rồng đá
Ở khoảng trung tâm toà thành hiện còn lại đôi rồng đá,
được phát hiện vào năm 1938 trong lúc làm con đường
đi xuyên từ Cửa Nam lên Cửa Bắc (đường 217). Đôi
rồng này vốn là một cặp thành bậc cửa của một kiến trúc
quan trọng trong thành. Chúng đã bị dịch chuyển khỏi
vị trí ban đầu. Đôi rồng đã bị mất phần đầu. Phần còn lại
có thân dài uốn lượn hình sin, mình phủ vảy hoa, bờm
dài, bốn chân có móng sắc nhọn...là đặc điểm của rồng
tượng trưng cho quyền lực nhà vua ở thời Trần và thời
Hồ nói riêng, cho các vương triều Việt Nam nói chung.
Đây cũng là cặp rồng kiến trúc Hoàng cung sớm nhất
của Việt Nam được phát hiện cho đến nay.
87
 Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân

Tiền giấy Đàn tế Nam Giao

Một trong những Đàn tế Nam Giao nằm ở phía Nam kinh thành, được
cải cách lớn của nhà xây dựng năm 1402 để làm nơi thực hiện các nghi lễ của
Hồ chính là phát kinh đô. Dấu tích kiến trúc đàn tế chạy theo hướng Bắc
hành tiền giấy. Đây - Nam là 250m, hướng Đông - Tây là 150m với tổng diện
là hình ảnh tiền giấy tích 35.000m2. Đàn được chia làm nhiều tầng giật cấp
nhà Hồ. cao dần lên, trong đó tầng đàn trung tâm cao 21,70m so
với mực nước biển, chân đàn có độ cao khoảng 10,50m
Thần cơ sang pháo so với mực nước biển. Hiện nay, bước đầu đã khai quật
được khoảng 15.000m2 và phát lộ được cấu trúc tổng
Thần cơ sang pháo là phát minh lớn về vũ khí của thời
thể của phần đàn trung tâm bao gồm ba vòng tường đàn
nhà Hồ và cũng là của toàn lịch sử dân tộc; là thành quả
bao bọc lẫn nhau.
sáng tạo của nhà sáng chế lỗi lạc Hồ Nguyên Trừng. Đây
được coi là kiểu đại bác đầu tiên ở nước ta, sử dụng đạn
đúc bằng chì, gang hoặc đá, có sức công phá rất cao. Sau
khi nhà Hồ thua trận trước quân Minh, vua nhà Minh đã
bắt Hồ Nguyên Trừng về dạy cách chế súng thần cơ để
trang bị cho quân đội của mình.

88 89
 Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân

Giếng Vua Đền thờ Trần Khát Chân

Giếng Vua nằm trong
khuôn viên đàn tế
Nam Giao. Giếng vua
được phát hiện năm
2009, cách Thành
nhà Hồ khoảng 2km.
Đền thờ nàng Bình Khương
Ngay cạnh cửa Đông là đền thờ Nàng Bình Khương.
Tương truyền khi xây thành, ở phía Đông có một đoạn
thành cứ xây lên là đổ. Hồ Quý Ly cho rằng người đốc
công ở đây là Trần Công Sỹ có ý làm phản nên đem ra
chém đầu. Vợ của Trần Công Sỹ là nàng Bình Khương
thấy chồng bị oan, kêu mãi không thấu bèn vỗ tay, đập
đầu xuống đá. Nhân dân đã lập đền thờ để tưởng nhớ bà.
Hiện trên tảng đá vẫn còn vết lõm sâu hình giống vòm
trán và dấu bàn tay.
Đền thờ Trần Khát Chân toạ lạc trên lưng chừng núi
Cánh Cung, thuộc thôn Cao Mật, nay là xã Vĩnh Thành,
huyện Vĩnh Lộc (Thanh Hoá). Đền nằm trên sườn non
cao, ẩn mình trong tầng tầng lớp lớp các tán cây cổ thụ.
Kiến trúc của ngôi đền theo kiểu chữ NHỊ có chuôi vồ,
mái thấp với những hàng cột tương đối lớn bằng gỗ quý.
Ánh sáng tự nhiên không rọi thẳng vào ngôi đền mà được
va đập khúc xạ qua các hệ thống cửa và lối vào. Không
gian trong đền tối với thứ ánh sáng huyền ảo của đèn nến,
mùi thơm của hương khói tạo một cảm giác linh thiêng.
Trong đền, các đồ thờ tự cổ còn khá nhiều, mang đậm lối
trang trí thời hậu Lê: Hương án, bệ ngai, hoành phi, câu
đối, lư hương, các sắc phong, bài vị và tượng voi ngựa,...
Trong ngôi đền không có một pho tượng nào, kể cả trong
cung cấm, chỉ có các bài vị, tay ngai được khoác phục
trang mũ mão đại lễ.
Các sắc màu y phục
vàng xanh, các đồ
thờ tự, tay ngai, kiệu
có màu nâu đen thếp
vàng... Đặc biệt, đền
thờ Trần Khát Chân
kiêng đồ màu đỏ,
tương truyền do ngài
chết bởi gươm đao.

90 91

Động Hồ Công
Động Hồ Công toạ lạc trên núi Vân Đài (Xã Vĩnh Ninh,
huyện Vĩnh lộc), là một trong những động đẹp nhất Việt
Nam. Nơi đây đã lưu lại những bút tích của nhiều vị danh
sĩ Việt Nam, đặc biệt là của vua Lê Thánh Tông, Chúa
Trịnh Sâm, thân sinh nhà thơ Nguyễn Du - cư sĩ Nguyễn
Nghiễm,… Động Hồ Công cách thành nhà Hồ khoảng
4,5 km về hướng đông nam, có chiều dài 45m, chiều
rộng 23m, được tạo hoá hình thành bởi những tấm đá
xanh, vuông xếp chồng lên nhau thành nhiều hình dáng
đem đến cho động một vẻ đẹp kì bí.
92
Hồ Quý Ly - Hoàng ðế cách tân
Tường Vân tự (Chùa Giáng)
Tường Vân tự (Chùa Giáng) là một ngôi chùa cổ được
xây dựng từ triều vua Trần Duệ Tông (1372-1377), toạ
lạc ở chân núi Đốn Sơn (Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hoá).
Truyền thuyết kể rằng, dưới triều vua Lê Duệ Tông, giặc
Chiêm Thành đem quân ra cướp phá quấy nhiễu dân
cư, triều đình đã phái quan quân đi đánh nhưng không
93
được, nhà vua phải thân chinh dẫn quân đi dẹp giặc. Trên
đường đi qua địa phận Đốn Sơn, thấy nơi đây phong cảnh
sơn thuỷ hữu tình, bốn bên có núi, sông bao bọc, quả là
M ỤC LỤC
1. Bối cảnh xã hội cuối triều Trần (Cuối thế kỉ XIV) .. . . . . . . . 5
một khu thắng địa, nhà vua bèn cho nghỉ lại.
2. Quá trình tham chính và
Đêm hôm đó, Vua nằm mộng thấy có một đám mây vàng công cuộc canh tân đất nước của Hồ Quý Ly . . . . . . . . . . . . . 12
tựa dải lụa cứ ẩn hiện trông rất kì lạ. Bừng tỉnh dậy, biết
2.1. Canh tân trong lĩnh vực quân sự . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
mình nằm mộng, Vua đem chuyện kể cho quân tướng
2.2. Công cuộc cải cách kinh tế .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
nghe, mọi người đều cho là điềm lành giúp nhà Vua trừ
2.3. Canh tân lĩnh vực văn hoá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
giặc. Hôm sau, Vua sai quan làm đàn tế tạ trời đất rồi
2.4. Về cải cách giáo dục .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
đem quân đi thảo phạt giặc. Trong lúc thế trận không
2.5. Những tiến bộ về y tế .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
phân thắng bại, đột nhiên trời đất bỗng tối sầm, mây mù
2.6. Về xây dựng cơ sở hạ tầng .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
kéo đến, sấm chớp nổi lên làm rung chuyển cả vùng đất.
2.7. Về ban hành các luật, lệ để quản lí, điều hành xã hội .. . . . . 35
Trên không trung xuất hiện một đám mây vàng tựa như
đám mây nhà Vua nằm mộng. Mây chao đảo trước quân 3. Cải tổ nội các và bộ máy cai trị . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
giặc, quân Chiêm thấy thế hoảng loạn. Nhà vua thừa 4. Quan điểm về vua Hồ Quý Ly .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
thắng thúc quân xông lên đánh cho quân Chiêm tan rã.
5. Cuộc chiến không cân sức giữa nhà Hồ với nhà Minh .. . . . . 72
Khải hoàn trở về, Vua mở yến tiệc khao thắng trận, luận
6. Một số tư liệu về Thành nhà Hồ và
công thưởng phạt, sai quần thần về núi Đốn Sơn lễ tạ, ra các di tích vệ tinh tiêu biểu .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Sắc lệnh cho bản dân lập một ngôi chùa nhỏ ở ngay khu
vực tế lễ năm xưa, đồng thời đặt tên chùa theo ý nghĩa
đám mây, đó là Tường Vân Tự (chùa ghi nhớ về điềm
mây lành).

94 95
 XI-NHÊ

View publication stats