पक्षिवर्गातील सु लिफॉर्मिस किंवा पे लिकॅनिफॉर्मिस (Suliformes /

Pelecaniformes) गणाच्या फॅलॅ क् रोकोरॅ सिडी  (Phalacrocoracidae)

कुलातील पक्षी. पाणथळ जागे त अधिवास असल्याने त्यास पाणकावळा असे
म्हणतात. फॅलॅ क् रोकोरॅ सिडी कुलामध्ये सु . ४० जातींचा समावे श होतो.
यामधील फॅलॅ क् रोकोरॅ क्स अरिस्टोटे लिस (Phalacrocorax aristotelis) ही
जाती करढोक (Shag) म्हणून ओळखली जाते . ती दिसायला
पाणकावळ्यासारखी परं तु, त्याच्यापे क्षा आकाराने लहान असते . इं गर् जीमध्ये
तिला यूरोपियन कॉरमोरं ट किंवा कॉमन कॉरमोरं ट म्हणतात.
पाणकावळ्याचे शरीररचने नुसार पु ढील तीन प्रकार पडतात : (१) लहान
पाणकावळा (little cormorant), (२) भारतीय पाणकावळा (Indian
cormorant) व (३) मोठा पाणकावळा (Great cormorant).

(१) लहान पाणकावळा (Little cormorant) : याचे

शास्त्रीय नाव फॅलॅ क् रोकोरॅ क्स नायजर (Phalacrocorax niger) असून तो
भारत, श्रीलं का, बां गला दे श, पाकिस्तान, ने पाळ, म्यानमार, थायलं ड,
लाओस, कंबोडिया व इं डोने शियातील काही भागांत आढळतो. हिमालय व
इतर पर्वतराजी वगळता तो भारतात सर्वत्र आढळतो. नदी, खाडी, तलाव,
कालवे , दलदली तसे च क्वचित समु दर् ाजवळील झाडींमध्ये ते थव्याने
आढळतात. त्याची लांबी ५१–५६ सें मी. व वजन ३६०–५२५ ग्रॅ. असून
पं खांचा विस्तार ९० सें मी. असतो. नर-मादी दिसायला सारखे च असतात.
डोके चपटे ; चोच लहान, तपकिरी रं गाची असून टोकावर तीक्ष्ण आकडी
असते . पाय आखूड, बोटे चपटी व पातळ त्वचे ने जोडले ली असतात. इतर
दोन जातींपेक्षा शे पट ू लांब असते . आखूड व जाड मान आणि लांब शे पट ू
यांमुळे त्याला पं खांची हालचाल वे गाने करता ये ते. प्रजननक्षम पक्ष्यामध्ये
सं पर्ण
ू शरीराचा रं ग काळा असतो. यावे ळी त्याच्या हनु वटी व गळ्यावरील
पांढरा ठिपका नाहीसा होऊन तो सं पर्ण ू काळा चकचकीत दिसू लागतो; तर
शरीरावरील तपकिरी पिसे ही काळ्या रं गाची होतात.
(२) भारतीय पाणकावळा (Indian cormorant) : याचे शास्त्रीय
नाव फॅलॅ क् रोकोरॅ क्स फ्यु सीकोलीस (Phalacrocorax fuscicollis) असे
असून त्याचा आढळ  भारत, पाकिस्तान, श्रीलं का, बां गला दे श, थायलं ड,
व्हिएतनाम व कंबोडियामध्ये आहे . ही जाती आकाराने लहान
पाणकावळ्यापे क्षा मोठी, तर मोठ्या पाणकावळ्यापे क्षा लहान असते . याची
लांबी ६० सें मी. व वजन ६००–८०० ग्रॅ. असते . चोच लांब असून
आकडीसारखी असते . मान बारीक, शरीर सडपातळ व शे पट ू लांब असते .
शरीराचा रं ग तपकिरी आणि पिसे टोकास काळी असतात. प्रजननक्षम
पक्ष्याचा रं ग तकतकीत काळा असून डोळे हिरवट निळसर आणि कानाजवळ
लहान पांढऱ्या पिसांचा झुपका असतो.
(३) मोठा पाणकावळा (Great cormorant) : मोठ्या पाणकावळ्याचे
शास्त्रीय नाव फॅलॅ क् रोकोरॅ क्स कार्बो (Phalacrocorax carbo) असे आहे .
त्याच्या फॅलॅ क् रोकोरॅ क्स कार्बो कार्बो (Phalacrocorax carbo carbo), फॅ.
का. सिने न्सीस (P. c. sinensis), फॅ. का. हाने डी  (P. c. hanedae), फॅ. का.
मारोकॅनॅ स (P. c. maroccanus), फॅ. का. ल्यु सिडस (P.c. lucidus), फॅ. का.
नोव्हिहॉलं डिई (P.c. novaehollandiae) या सहा उपजाती आहे त. मोठ्या
पाणकावळ्याचा आढळ भारत, आफ्रिका, यूरोप, उत्तर अमे रिका व
ऑस्ट् रेलिया ये थे आहे . याची लांबी ८०–१०० सें मी. असून वजन १८००–२८००
ग्रॅ. असते . मादी नरापे क्षा किंचित लहान असते . डोके मोठे व चोच लांब, जाड
व आकडीसारखी असते . पं खांचा विस्तार १३०–१६० सें मी. असतो. शरीराचा
रं ग काळा असून प्रजनन काळात गळा व मांडीभोवती पांढरा पट् टा,
डोक्यावर पांढऱ्या रं गाचे केस, तर चोचीखाली लाल रं गाचा ठिपका असतो.
जाड मान, आखूड शे पट ू व वजनदार शरीर यांमुळे याच्या पं खांची हालचाल
अतिशय मं द गतीने होते .
पाण्यात किंवा पाण्याच्या जवळपास असणाऱ्या झाडां वर किंवा झुडपां वर
पाणकावळे घरटी बां धतात.
पाणकावळ्याचे मु ख्य खाद्य मासे असून ते कवचधारी, मृ दुकाय व उभयचर
प्राणी दे खील खातात. ते १० मी. खोलीपर्यं त पाण्यात पोहू शकतात, तर
ताशी ५४ किमी. अं तर उडू शकतात. पाण्यात पोहणे व सूर मारून मासा
पकडणे यांत ते अतिशय तरबे ज असतात. तसे च ते अतिशय खादाड असून
अविरतपणे मासे खात असतात. यांमुळे चीन व जपानमध्ये त्यांचा उपयोग
मासे पकडण्यासाठी केला जातो. तसे च त्यां च्या विष्ठे पासून खत तयार केले
जाते . पं खांतील तै लग्रंथीच्या अभावामु ळे थोड्या थोड्या वे ळाने भिजले ले
पं ख वाळवण्यासाठी त्यांना पाण्याबाहे र यावे लागते . त्यामु ळे ते बऱ्याचदा
नदीकाठच्या खडकां वर तसे च झाडां वर पं ख पसरून बसले ले दिसतात
 पक्षी वर्गातील फॅलॅ क् रोकोरॅ सिडी कुलातील पक्षी. याला करढोक असे ही
म्हणतात. भारतात याच्या दोन जाती आढळतात : लहान पाणकावळा आणि
मोठा पाणकावळा. लहान पाणकावळ्याचे शास्त्रीय नाव फॅलॅ क् रोकोरॅ क्स
नायजर आणि मोठ्याचे  फॅलॅ क् रोकोरॅ क्स कार्बो आहे .

लहान पाणकावळा (फॅलॅ कोक् रोरॅ क्स नायजर)

लहान पाणकावळा भारत, श्रीलं का, ब्रह्मदे श, मलाया द्वीपकल्प, सु मात्रा

आणि बोर्निओमध्ये आढळतो भारतात हा सगळीकडे मु बलक आढळतो, पण
हिमालयात किंवा इतर पर्वतराजींमध्ये तो आढळत नाही. समु दर् किनाऱ्यावर
जरी तो क्वचित आढळला, तरी गोड्या पाण्याजवळ तो ने हमी असतो.
नद्यांपेक्षा तलाव, सरोवर, दलदलीच्या जागा त्याला जास्त पसं त पडतात.
तलावातील पाण्याच्या वर आले ले खडक किंवा झाडांचे खु ं ट यां च्यावर पं ख
पसरून तो बहुधा बसले ला दिसतो. हे पक्षी एकेकटे किंवा त्यांचे लहान थवे
असतात.

लहान पाणकावळा डोमकावळ्यापे क्षा मोठा असतो. त्याची लांबी सु . ५०

सें मी. असते . शरीराचा रं ग काळा असून त्यावर किंचित हिरवट रं गाची तकाकी
असते . गळ्यावर पांढरा ठिपका असतो, चोच तपकिरी रं गाची असून तिच्या
टोकावर तीक्ष्ण आकडी असते , पाय आखूड असून बोटे चपटी व पातळ त्वचे ने
जोडले ली असतात. शे पटी लांबट व ताठ असते . नर आणि मादी दिसण्यात
सारखी असतात. 

लहान खे कडे , भै केर, बे डूक व मासे यां वर तो उपजीविका करतो. तो उत्तम

पोहणारा असल्यामु ळे पाण्यात बु डी मारून भक्ष्याचा पाठलाग करून ते
पकडतो. जपानमधील कोळी पाणकावळ्याला शिकवून तयार करून मासे
पकडण्याच्या कामी त्याचा उपयोग करून घे तात. हा उत्तम उडणारा आहे . 
याचा प्रजोत्पादनाचा काळ उत्तर भारतात जु लैपासून सप्टें बर पर्यं त व
दक्षिण भारतात नोव्हें बरपासून फेब्रुवारीपर्यं त असतो. पाण्यात किंवा
पाण्याच्या जवळपास असणाऱ्या झांडां वर हे पक्षी घरटी बां धतात. एकाच
झाडावर अने क घरटी असतात. कधीकधी तर कावळ्याचे किंवा बगळ्याचे
रिकामे घरटे डागडुजी करून ते वापरतात. घरटे वाटीसारखे असते . मादी
निळसर हिरव्या रं गाची तीन ते पाच अं डी घालते . अं ड्याचे कवच कठीण
असून त्यां च्यावर पांढरट भु कटीचा ले प असतो पण  तो लवकरच निघून
जाऊन अं ड्याचा मूळ रं ग दिसू लागतो.
मोठा पाणकावळा पु ष्कळदा लहान पाणकावळ्याबरोबरच राहत असले ला
दिसतो. तो बदकाएवढा आणि काळा असतो पण विणीच्या हं गामात डोके
आणि मान यां वर थोडी पांढरी पिसे उगवतात. शिवाय त्याच्या दोन्ही कडां वर
मोठा पांढरा ठिपका असतो