अन्नसाखळी ( Food chain )

अन्न साखळी अथवा अन्न श्रुंखला ही अन्न तयार करणाऱ्या जालातील एका ओळीत असलेले साखळी-दव
ु े असतात, (जसे
गवत किं वा झाडे जे अन्न करण्यासाठी सूर्यापासूनच्या किरणांचा वापर करतात) जी त्यातील निर्माणक जीवांपासून सुरू
होते आणि शिखरावर असलेल्या सर्वोच्च हिंस्त्र प्रजातीवर समाप्त होते. (जसे ग्रीझली अस्वले अथवा हिंसक दे वमासे)
किं वा, विघटनकारक जीव (जसे अथवा बरु शी किं वा जीवाणू ) अथवा (गांडुळे अथवा उधई) यावर.अन्नसाखळी ही हे ही
दाखविते कि, विविध प्रजाती या ते खाणाऱ्या अन्नानुसार कशा एकमेकांशी संबंधीत आहेत.अन्नसाखळीचा प्रत्येक स्तर
हा, एक वेगळा पोषणस्तर दाखवितो. अन्नसाखळी व अन्नजाल यात फरक आहे .खाद्यान्न साखळीतील नैसर्गिक
आंतरसंवाद हे खाद्यपदार्थ बनवते.

१९व्या शतकात आफ्रिकन-अरब शास्त्रज्ञ आणि दार्शनिक अल-जहिज यांनी प्रथम अन्न-साखळीचा परिचय करुन दिला
आणि त्यानंतर १९२७ मध्ये चार्ल्स एल्टन यांनी प्रकाशित केलेल्या एका पुस्तकामुळे त्यास अधिक प्रसिद्धी मिळाली.
त्याने अन्न-जाल संकल्पना दे खील सादर केली.

परिसंस्थेतील एका सजीवाकडून दस

ु र्‍या सजीवाकडे अन्नऊर्जेचे संक्रमण निम्नस्तरापासन
ू ते
उच्चस्तरापर्यंत होते, याला अन्नसाखळी म्हणतात. सजीवाला अन्नाची गरज असते. अन्नसाखळीत
अन्न मिळविणे आणि दस
ु र्‍याचे अन्न होणे ही प्रक्रिया सतत चालू असते. यामध्ये उत्पादकांपासून ते
सर्वोच्च उपभोक्त्यांपर्यंत अन्नऊजेंचे क्रमवार ऊर्जांतरण होत असते. परिसंस्थेत अनेक अन्नसाखळ्या
आढळतात. परिसंस्थेमध्ये वनस्पती, प्राणी व सूक्ष्मजीव एकत्र राहतात. प्रत्येक परिसंस्थेतील जैविक
समाजाचे उत्पादक, भक्षक व अपघटक असे मुख्य तीन गट असतात. या प्रत्येक गटाचे आपापले
विशिष्ट कार्य असते.
अन्नसाखळी हिरव्या वनस्पती किं वा स्वयंपोषित घटकांपासून सर्वोच्च भक्षकापर्यंत असते. वनस्पती
स्वत:चे अन्न स्वत:च तयार करताना प्रकाशसंश्लेषण प्रक्रियेद्वारे सौरऊर्जेचे रासायनिक ऊर्जेत रूपांतर
करतात. यासाठी वनस्पतींकडून पाणी, कार्बन डाय-ऑक्साइड व हरितद्रव्यांचा (क्लोरोफिल) उपयोग
केला जातो. यातन
ू वनस्पती कर्बोदकांची (कार्बोहायड्रेटांची) निर्मिती करून अन्न म्हणून साठवून
ठे वतात. म्हणजेच वनस्पती स्वयंनिर्मित अन्नावर जगतात व वाढतात. त्यामळ
ु े वनस्पती उत्पादक
ठरतात. तण
ृ भक्षक प्राणी वनस्पतींचा अन्न म्हणून उपयोग करतात व वनस्पतींमध्ये साठविलेली ऊर्जा
ग्रहण करतात. हे तण
ृ भक्षक प्राणी मांसभक्षक प्राण्यांचे भक्ष्य असतात. म्हणजेच तण
ृ भक्षक प्राण्यांकडून
मांसभक्षक प्राण्यांकडे ऊर्जांतरण होते. यातच पुन्हा लहान मांसभक्षक प्राणी मोठ्या मांसभक्षक प्राण्यांचे
भक्ष्य बनतात. मानव मात्र वनस्पती व प्राणी यांवर जगतो. याचाच अर्थ वनस्पती, शाकाहारी प्राणी,
मांसाहारी प्राणी व मानव हे अन्नासाठी एकमेकांशी जोडले गेलेले आहे त. अशा अन्नसाखळीतन
ू
अन्नऊर्जा नेहमी निम्नपातळीवरील सजीवांकडून उच्च पातळीवरील सजीवांकडे संक्रमित होत जाते.

अन्नसाखळी
काही प्राणी (उदा., सहस्रपाद, भुंगेरे व माश्या यांच्या काही जाती, अनेक प्रकारचे कृमी) अपघटन होत
असणार्‍या सेंद्रिय पदार्थाचे (गाळाचे) भक्षण करतात. त्यांना गाळभक्षी (डेट्रीव्होर) म्हणतात. काही
प्राण्यांचे (उदा., गिधाडे, काही कीटक, रॅकून) अन्न हे मेलेल्या प्राण्यांचे शव असते. त्यांना अपमार्जक
(स्कॅव्हें जर) म्हणतात.
काही सूक्ष्मजीव (जीवाणू व कवके) हे वनस्पती आणि प्राणी यांच्या मत
ृ पेशी आणि निर्जीव सेंद्रिय
पदार्थ यांचे अपघटन करून आपले अन्न मिळवितात. या सूक्ष्मजीवांना अपघटक म्हणतात. यांनी
गाळभक्षी आणि अपमार्जक यांनी मागे सोडलेल्या सेंद्रिय पदार्थांचेही अपघटन करतात. अपघटनातून
कार्बन डाय-ऑक्साइड व पोषक द्रव्ये निर्माण होतात आणि निसर्गाला पुरविली जातात. गाळभक्षी,
अपमार्जक आणि अपघटक या सजीवांच्या गटाचे कार्य परिसंस्था टिकून राहण्याच्या दृष्टीने अतिशय
महत्त्वाचे आहे .
अन्नसाखळीतील वेगवेगळ्या जैविक समाजांचे जे स्थान असते, त्याला पोषण पातळी म्हणतात.
पहिली पोषण पातळी उत्पादक घटकांची म्हणजेच, हिरव्या वनस्पती व इतर स्वयंपोषी सजीवांची
असते. त्यापुढील पोषण पातळी अनुक्रमे तण
ृ भक्षक, मांसभक्षक प्राणी यांची असते. अन्नऊर्जा
संक्रमणाच्या वेळी प्रत्येक पातळीवर ऊर्जा वापरली जात असल्यामुळे वरच्या पातळीकडे ऊर्जा कमीकमी
होत जाते. अन्नसाखळीतील उच्च पातळीवरील भक्षकांची संख्याही घटते. एकाच सजीवाची वेगवेगळ्या
अन्नसाखळीतील पोषण पातळी वेगवेगळी असू शकते.
प्रत्येक अन्नसाखळीतील दव्ु यात भक्ष्य व एक भक्षक असे दोन घटक असतात. अन्नसाखळीत दोन,
तीन किं वा अधिक वनस्पती किं वा प्राण्यांचे गट असू शकतात. वनस्पती किं वा प्राणी यांच्या गटानुसार
अन्नसाखळी लघू किं वा दीर्घ म्हणून ओळखली जाते. लघू अन्नसाखळीत वनस्पती व प्राण्यांचे एक
किं वा दोन गट आढळतात. उदा., गवत   हरिण   सिंह या लघू अन्नसाखळ्या आहे त.
जेव्हा एखाद्या अन्नसाखळीत उत्पादक   प्राथमिक भक्षक   द्वितीयक भक्षक   
तत
ृ ीयक भक्षक   सर्वोच्च भक्षक असे सर्व गट आढळतात, तेव्हा त्या अन्नसाखळीला दीर्घ
अन्नसाकळी म्हणतात. उदा., गवत   नाकतोडा   बेडूक   साप   ससाणा;
जलवनस्पती   सूक्ष्म जलचर   लहान मासे   मोठे मासे   मानव या दीर्घ
अन्नसाखळ्या आहे त.
स्थानांनुसार अन्नसाखळ्यांचे भूचर अन्नसाखळी व जल अन्नसाखळी असे दोन प्रकार पडतात. भूचर
प्राण्यांची जमिनीवरील अन्नसाखळ्यांची उदाहरणे म्हणजे गवत   हरिण   सिंह;
गवत   ससा   लांडगा   सिंह. ज्या अन्नसाखळ्या जलाशयात आढळतात, त्यांना
जल अन्नसाखळ्या म्हणतात. यामध्ये जलवनस्पती व जलचरांचा समावेश होतो. उदा., शैवाल   
कीटकांच्या अळ्या   छोटे मासे   मोठे मासे.

खाद्य साखळी आणि अन्न वेब दरम्यान फरक

अन्नसाखळी विरुद्ध अन्न वेबसाठी सूर्य सर्व वनस्पती आणि प्राणी (मनुष्यांसह) सूर्यांना जगण्यासाठी अन्न आणणे आणि
ऊर्जेची गरज असते. काम. सर्य
ू हे सर्व जीवनावश्यक गोष्टींसाठी ऊर्जेचा प्राथमिक स्त्रोत आहे आणि वनस्पती
प्रकाशसंश्लेषणांच्या साहाय्याने ते त्यांच्या अन्नांमध्ये रुपांतरीत केल्याने सूर्यप्रकाशापासून अधिक उर्जा निर्माण करतात.

अन्नसाखळी विरुद्ध अन्न वेबसाठी सर्य

ू
सर्व वनस्पती आणि प्राणी (मनष्ु यांसह) सर्यां
ू ना जगण्यासाठी अन्न आणणे आणि ऊर्जेची गरज असते. काम. सर्य
ू हे सर्व
जीवनावश्यक गोष्टींसाठी ऊर्जेचा प्राथमिक स्त्रोत आहे आणि वनस्पती प्रकाशसंश्लेषणांच्या साहाय्याने ते त्यांच्या अन्नांमध्ये
रुपांतरीत केल्याने सर्य
ू प्रकाशापासन
ू अधिक उर्जा निर्माण करतात. वनस्पतींना अशा प्रकारचे निर्माते म्हणतात. ते जेवणाद्वारे
खाल्ले जातात ज्यांनी मांसाहाराद्वारे खाल्ले जातात. ही एक साधी अन्नसाखळी आहे परं तु अनेक अन्नसाखळी आहे त आणि
अन्न वेब तयार करण्यासाठी ते एकमेकांशी जोडलेले आहे त. कोळ्याच्या जाळ्यासारख्या गुंतागुंतीच्या नेटवर्क मध्ये एका
शरीरातन
ू ऊर्जा दस
ु र्या भागात जायची आहे . अन्नसाखळीत आणि अन्न वेबमध्ये समानता आहे परं तु या लेखात याविषयी बरे च
फरक आहे त.

सर्व प्राणीमात्रांचे जीवन जगणे, हलविणे आणि वाढण्यास ऊर्जा असणे आवश्यक आहे . अन्न, पचनक्रियेद्वारे ,
विविध कारणांसाठी वापरली जाणारी ऊर्जा सोडते. सर्या
ू मुळे ते वनस्पतींना अन्न म्हणून अन्न पुरवतात.
यातील काही पदार्थ स्टे म, मुळे आणि पानांमध्ये वापरण्यासाठी साठवले जातात आणि हे हे अन्न आहे जे सर्व
इतर जीवांकरिता ऊर्जा स्त्रोत आहे . मांसाहारी खाणार्या मांसाहारी वनस्पतींच्या या ऊर्जेवर अवलंबून असतात
कारण जेंव्हा पौष्टिक आहारातून ऊर्जा मिळते आणि मांसाहारी खातात तेव्हा ते ही ऊर्जा मिळवतात. अशाप्रकारे ,
या अन्नसाखळीतील वनस्पती हे केवळ उत्पादक आहे त, जे सूर्यापासून सुरू होते, तर उर्वरित जीव ग्राहक
असतात जनावरांना प्राथमिक ग्राहक असतात, मांसाहारींना दय्ु यम उपभोक्ते असे म्हणतात. जिवाणू आणि
बरु शी जसे विघटनकारी आहे त ते मत
ृ प्रकरणामध्ये कार्बन डायऑक्साइड आणि नायट्रोजनसारखे वायू
बनवतात जे परत हवा, पाणी आणि जमिनीत सोडले जाते. ते उत्पादक (वनस्पती) द्वारे पुन्हा वापरण्यासाठी
पोषक पुनर्वापर करत असताना ते या अन्नसाखळीमध्ये महत्वाची भूमिका बजावतात. प्रत्यक्षात अन्नसाखळी
या विघटनकर्त्यांबरोबर सरू
ु होते.

विघटन करणारा-उत्पादक-प्राथमिक उपभोक्ते -मध्यिक ग्राहक तथापि, एकही अन्नसाखळी नाही परं तु बर्याच जनावरांचे जग
एकमेकांशी एकमेकांशी जोडलेले आहे त.

एक हॉक एक सर्प खातो जो घास खातो की एक में ढी खातो [99 9] तथापि, एक बाक एक माऊस, एक बेडूक, एक
गिलहरी किं वा काही इतर प्राणी खातो. याचा अर्थ असा की एखाद्या विशिष्ट पशू एकाच्याऐवजी अनेक
बंदिवासात सहभागी होऊ शकतात आणि अशा प्रकारे अनेक खाद्य शंख
ृ ला अन्न वेबच्या रूपात एकमेकांशी
जोडलेले असतात. एक अन्न वेब म्हणजे स्पायडरचे वेब या स्वरूपात एकमेकांशी जोडलेले अनेक खाद्य श्रंख
ृ ला

तथापि, एक असा विचार करू नये की ज्यातून एखाद्या पौष्टिक झाडांना मिळणारी सर्व ऊर्जेची उर्जा ही
मांसाहारीस खाईल अशा मांसभक्षकांना हस्तांतरित केली जाते. ज्यात वन्यजीव तयार होतो त्यापैकी काही
पदार्थ हलवण्यासाठी आणि वाढवण्यासाठी वापरतात तर शरीराचे एक लहान अंश तिच्या शरीरात साठवले
जाते.त्याचप्रमाणे मांसाहारदे खील खातो तेव्हा तो ऊर्जाचा दे खील वापर करतो आणि तत
ृ ीयक उपभोक्ताद्वारे
खाल्यावर हे शरीराचे उर्वरित अंश केवळ तिच्या शरीरातच राहतात. मांसाहारीपेक्षा अधिक शाकाहारी का आहे त
हे हे स्पष्ट करते. आपण श्रंख
ृ ला ओलांडली म्हणून चैनला जोडलेली उर्जेची मात्रा कमी आणि लहान मिळते.
त्यामळ
ु े मोठ्या प्रमाणात वन्यजीवनास मदत करणे आवश्यक आहे , तर कमी मांसाहारींचे समर्थन करण्यासाठी
बर्याच जणांना आवश्यक असते. अन्नसाखळीत नेहमी 4-5 दव
ु े आहे त परं तु यापेक्षा जास्त नाही कारण
शंख
ृ लाच्या शेवटी असलेल्या प्राणी मोठ्या संख्येने दव्ु यांसह जिवंत राहण्यासाठी परु े से अन्न मिळणार नाहीत.