29/12/2015 C01130-Chương 2-Tích Phân B I

29/12/2015 C01130-Chương 2- Tích Phân Bội 1
CHƯƠNG 2. TÍCH PHÂN BỘI
2.1. TÍCH PHÂN BỘI HAI VÀ TÍCH PHÂN LẶP TRÊN

HÌNH CHỮ NHẬT
2.2. TÍCH PHÂN BỘI HAI TRÊN MIỀN TỔNG QUÁT
2.3. TÍCH PHÂN BỘI HAI TRONG TỌA ĐỘ CỰC
2.4. TÍCH PHÂN BỘI BA
2.1. TÍCH PHÂN BỘI HAI VÀ TÍCH PHÂN

LẶP TRÊN HÌNH CHỮ NHẬT
Tích phân bội hai
Xét hàm số f  x, y  xác định trên hình chữ nhật
R   x, y  : a  x  b, c  y  d   a, b    c, d  .
Ta chia hình chữ nhật thành các hình chữ nhật nhỏ bởi các
đường thẳng song song với trục Ox,Oy như hình 1.
Quá trình chia như vậy sẽ thu được n hình chữ nhật, với n đủ
lớn để chiều dài và chiều rộng của các hình chữ nhật mới đủ nhỏ.
Ta gọi một cách chia R như thế là một phân hoạch của R .
Một hình chữ nhật nhỏ này có chiều rộng là x và chiều dài
y sẽ có diện tích là A  xy .
Ta đánh thứ tự các diện tích này theo một cách nào đó để được
một dãy các diện tích A1 , A 2 ,..., A n . Ta gọi tổng có dạng
n
Sn   f  x k , y k  A k
k 1
trong đó  x k , y k  là điểm nằm trong hình chữ nhật có diện tích

là A k , là tổng Riemann trên R .
Xét phân hoạch P , đặt P là giá trị lớn nhất của chiều dài,
chiều rộng các hình chữ nhật nhỏ, ta gọi P là chuẩn của
phân hoạch P .
Nếu tồn tại
n
lim  f  x k , y k  A k ,
P 0
k 1
trong đó giới hạn được lấy trên tất cả các phân hoạch P có
P  0 , thì ta gọi giới hạn đó là tích phân bội của hàm
f  x, y  trên hình chữ nhật R . Hàm f khi đó gọi là khả tích
trên R . Ta viết
n
lim  f  x k , y k  A k   f  x, y  dxdy .
P 0
k 1 R
Ý nghĩa tích phân: Thể tích vật thể

Tích phân lặp

Xét hàm hai biến f  x, y  xác định trên hình chữ nhật
R   a, b    c,d  , nếu ứng với mỗi x   a, b  cố định, giả sử hàm
theo biến y khả tích trên  c,d . Ta đặt
A  x    f  x, y  dx ,
d
như vậy A  x  là phụ thuộc vào x   a, b  , ta xem A  x  là hàm

theo x .
Nếu A  x  khả tích trên  a, b  , ta gọi  A  x  dx

b
là tích phân
a
lặp của hàm f  x, y  theo y và x . Ký hiệu
 A  x  dx    f  x, y  dydx .
b b d
a a c
Tương tự ta cũng có định nghĩa tích phân lặp của hàm f  x, y 

theo x và y
  f  x, y  dxdy .
d b
c a
Định lý Fubini: Nếu f  x, y  liên tục trên hình chữ nhật

R   a, b    c,d , khi đó
 f  x, y  dxdy    f  x, y  dxdy    f  x, y  dydx

d b b d
c a a c
R
   y  dxdy , trong đó R   0, 2   1,1 .

2
Ví dụ 1. Tính 100 6x
R
2.2. TÍCH PHÂN BỘI TRÊN MIỀN TỔNG

QUÁT
Tuy nhiên, trường hợp này ta không chọn được số hình chữ
nhật để bao phủ chính xác miền R , do biên của R là đường
cong. Ta sẽ chọn các hình chữ nhật nhỏ nằm hoàn toàn bên trong
R , lưu ý là nếu ta cho chiều dài và chiều rộng các hình chữ nhật
nhỏ tiến về 0, khi đó ta sẽ chọn được các phân hoạch mà các
hình chữ nhật nhỏ bên trong R gần như phủ kín R .
Lập lại tương tự phần trước, xét tổng Riemann
n
Sn   f  x k , y k  A k
k 1
trong đó A k là diện tích hình chữ nhật thứ k nằm hoàn toàn
trong R và  x k , y k  là điểm nằm trong hình chữ nhật thứ k .
Nếu tổng Riemnn xét trên các phân hoạch P hội tụ về một số
khi P  0 , thì ta gọi số đó là giá trị tích phân bội của hàm
f  x, y  trên miền R . Ký hiệu
n
lim  f  x k , y k  A k   f  x, y  dxdy .
P 0
k 1 R
Tương tự trường hợp R là hình chữ nhật, ta cũng có định lí

Fubini cho miền đóng, bị chận như sau:
Cho f  x, y  là hàm liên tục trên miền đóng và bị chận R .

 Nếu R có dạng a  x  b,g1  x   y  g 2  x  , trong đó g1 ,g 2
liên tục trên  a, b  , thì ta có
 f  x, y  dxdy       f  x, y  dy  dx .
b g2  x 
a g1 x
R
 Nếu R có dạng c  y  d, h1  y   x  h 2  y  với h1 , h 2 liên

tục trên  c,d , thì ta có
 f  x, y  dxdy     
h2 y
f  x, y  dx dy .
d
c h1 y 
R
Tính chất của tích phân bội
Nếu f  x, y  ,g  x, y  là các hàm liên tục trên miền bị chận R ,

khi đó ta có các tính chất sau:
 Nhân với hằng số:
 cf  x, y  dxdy  c  f  x, y  dxdy , c là hằng số.
R R
 Tổng, hiệu:
  f  x, y   g  x, y   dxdy 
R
 f  x, y  dxdy   g  x, y  dxdy
R R
 Tính trội:
a)  f  x, y  dxdy  0 nếu f  x, y   0,   x, y   R .
R
b)  f  x, y  dxdy   g  x, y  dxdy
R R
nếu
f  x, y   g  x, y  ,   x, y   R .
 Cộng tính:
 f  x, y  dxdy   f  x, y  dxdy   f  x, y  dxdy
R R1 R2
với R  R1  R 2 và R 1 , R 2 không trùng lấp (hình 7).

Ứng dụng tích phân bội để tính diện tích
Nếu R là miền đóng, bị chận, thì diện tích R có thể được

tính bằng công thức
S   dxdy .
R
Ví dụ 3: Tính diện tích miền giới hạn bởi y  x và y  x 2 .

2.3. TÍCH PHÂN BỘI TRONG TỌA ĐỘ CỰC
Hệ tọa độ cực
Trên mặt phẳng xét điểm cố định, giả sử là điểm O , ta gọi
điểm này là gốc (origin). Từ điểm gốc O ta kẻ nửa đường
thẳng Ox , ta gọi nửa đường thẳng này là trục cực (polar axis).
 ,
Xét P là một điểm trên mặt phẳng, ta đặt OP  r,   Ox,Op  
khi đó điểm P được đặc trưng bởi  r,  . Ta gọi cặp  O,Ox 
là hệ tọa độ cực và  r,  là tọa độ cực của điểm P . Trường
hợp P  O thì r  0 , khi đó ta quy ước  0,  là tọa độ cực
của O với  tùy ý.
Mối liên hệ tọa độ trong tọa độ cực  O,Ox  và tọa độ trong

hệ tọa độ Oxy :
 x  r cos 

 y  r sin 
Tích phân bội trong tọa độ cực
Xét tích phân  f  x, y  dxdy , trong đó

R
R là một miền nào đó
trong mặt phẳng và mỗi điểm P  x, y   R có tọa độ trong hệ

tọa độ cực là  r, 
 x  r cos 

 y  r sin 
và giả sử     ,g1     r  g 2    . Khi đó
 f  x, y  dxdy     
 r g 2   
f  r cos , r sin   rdr d
 r g1  
R
2.4. TÍCH PHÂN BỘI BA

Ta đánh số các khối hộp nhỏ nằm hoàn toàn trong miền D từ 1
đến n . Xét khối hộp thứ k có các cạnh tương ứng là
x k , y k , z k , thể tích của khối sẽ là Vk  x k y k z k , ta chọn
điểm  x k , y k , z k  trong khối thứ k và lập tổng
n
Sn   F  x k , y k , z k  Vk .
k 1
Xét một phân hoạch P khối hộp ngoại tiếp miền D với mỗi
khối hộp thứ k nằm bên trong D có các cạnh tương ứng là
x k , y k , z k , đặt P  max x k , y k , z k  .
k
Nếu tồn tại:

lim Sn
P 0
thì ta gọi giá trị đó là tích phân bội ba của hàm F  x, y, z  trên
miền D , ký hiệu là
lim Sn   F  x, y, z  dxdydz .
P 0
D
Từ định nghĩa tích phân bội ba, cho hàm F  x, y, z   1 ta có

thể tích của miền D là
V   dxdydz .
D
Định lý Fubini cho tích phân bội 3

Giống như tích phân bội hai, tích phân bội ba cũng có thể tính
được bằng cách chuyển về tích phân lặp bằng định lý Fubini cho
tích phân bội 3.
Nếu hàm f  x, y, z  liên tục trên hình hộp
D   a, b    c,d    r,s  , khi đó
D
r 
 f  x, y, z  dxdydz      f  x, y, z  dx dy
s d
c a
b
 dz

r    f  x, y, z  dydx  dz
s b
a
d
      f  x, y, z  dz dy  dx.
b d s
a c r
 dxdydz , với

2
Ví dụ 1: Tính tích phân bội ba xyz
D
D   x, y, z  : 0  x  1, 1  y  2,0  z  3 .
Trường hợp miền lấy tích phân không là hình hộp, thì quá trình
tính tích phân bội ba vô cùng phức tạp. Ở đây ta chỉ xét một số
trường hợp đơn giản của miền lấy tích phân.
Ta gọi miền E là miền đơn giản loại 1, hay đơn giản theo z ,
nếu có dạng
E   x, y, z  |  x, y   D, u1  x, y   z  u 2  x, y ,
trong đó D chính là hình chiếu vuông góc của E xuống mặt
phẳng Oxy (Hình 12a) và các hàm u 1  x, y  , u 2  x, y  là các
hàm liên tục trên D .
Khi E là miền đơn giản loại 1, ta có
 f  x, y, z  dxdydz     
u 2  x,y 
f  x, y, z  dz dxdy
u1 x,y 
E D
Nếu D có dạng
D  a  x  b,g1  x   y  g 2  x  (Hình 12 b), trong đó
g1  x  ,g 2  x  là các hàm liên tục trên  a, b  , thì ta có
 f  x, y, z  dxdydz  
E
a
b
 g2  x 
 g  x 
 1  u 2  x,y 
u1 x,y  
f  x, y, z  dz dy  dx

Nếu D có dạng
D  c  y  d, h1  y   x  h 2  y  (Hình 12 c), trong đó
h1  y  , h 2  y  là các hàm liên tục trên  c,d , thì ta có
 f  x, y, z  dxdydz  
E
c
d
 h2 y
 h  y 
 1  u 2  x,y 
u1 x,y  
f  x, y, z  dz dx  dy

Tính chất của tích phân bội ba
Tính chất của tích phân bội 3 cũng giống như tích phân bội 2
nên ở đây ta không nhắc lại.
Tích phân bội ba trong tọa độ trụ

Hệ tọa độ trụ là hệ tọa độ mà đặc trưng của một điểm P trong
không gian bởi bộ số  r, , z  , trong đó:
 Bộ  r,  là tọa độ cực của hình chiếu vuông góc của P
xuống mặt phẳng Oxy .
 z là cao độ của P trong hệ tọa độ Oxyz .
Cách tính tích phân trong tọa độ cực
Xét tích phân  f  x, y, z  dxdydz

E
trong đó, E là miền đơn giản loại 1, túc là có dạng

E   x, y, z  |  x, y   D, u1  x, y   z  u 2  x, y 
với D được biểu diễn trong hệ tọa độ cực bởi
D   r,   |     , h1     r  h 2   .
Khi đó
 f  x, y, z  dxdydz
E

  
 h 2  
  h1    u 2  r cos  ,r sin  
u1 r cos  ,r sin   

f  r cos , r sin , z  rdz dr  d

Ví dụ 4: Tính tích phân 

E
x 2  y 2 dxdydz , trong đó E là
giới hạn bởi hình trụ x 2  y  1, phía dưới mặt phẳng z  4 ,

2
phía trên paraboloid z  1  x 2  y 2 . (Hình 17, a)

 4 x 2
2
Ví dụ 5: Tính   
2
  4 x 2  2
2
x 2  y2
2


 x  y dz dy  dx ( Hình 17 b).

Tích phân bội ba trong tọa độ cầu
Định nghĩa: Hệ tọa độ cầu là hệ tọa độ đặc trưng

một điểm P trong không gian bởi bộ ba  , ,   ,
trong đó
từ O đến P ,   OP .
  là khoảng cách 
  là góc giữa OP và trục dương Oz ,
 

 
  OP,Oz ,0     .
  là góc xác định trong hệ tọa độ cầu, tức là
góc cực của hình chiếu vuông góc P xuống
Oxy .
Tính tích phân bội ba trong hệ tọa độ cầu
Xét tích phân

 f  x, y, z  dxdydz ,
E
giả sử E được biểu diễn trong hệ tọa độ cầu dưới dạng

E   ,,   |     ,c    d,g1  ,      g 2  ,  
Khi đó
 f  x, y, z  dxdydz 
E
 g 2   , 
f   sin  cos ,  sin  sin ,  cos   2 sin ddd
d

c  g1  , 

29/12/2015 C01130-Chương 2-Tích Phân B I

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

29/12/2015 C01130-Chương 2-Tích Phân B I

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

29/12/2015 C01130-Chương 2- Tích Phân Bội 1

CHƯƠNG 2. TÍCH PHÂN BỘI

2.1. TÍCH PHÂN BỘI HAI VÀ TÍCH PHÂN LẶP TRÊN

2.1. TÍCH PHÂN BỘI HAI VÀ TÍCH PHÂN

trong đó  x k , y k  là điểm nằm trong hình chữ nhật có diện tích

Ý nghĩa tích phân: Thể tích vật thể

Tích phân lặp

như vậy A  x  là phụ thuộc vào x   a, b  , ta xem A  x  là hàm

Nếu A  x  khả tích trên  a, b  , ta gọi  A  x  dx

Tương tự ta cũng có định nghĩa tích phân lặp của hàm f  x, y 

Định lý Fubini: Nếu f  x, y  liên tục trên hình chữ nhật

 f  x, y  dxdy    f  x, y  dxdy    f  x, y  dydx

   y  dxdy , trong đó R   0, 2   1,1 .

2.2. TÍCH PHÂN BỘI TRÊN MIỀN TỔNG

Tương tự trường hợp R là hình chữ nhật, ta cũng có định lí

Cho f  x, y  là hàm liên tục trên miền đóng và bị chận R .

 Nếu R có dạng c  y  d, h1  y   x  h 2  y  với h1 , h 2 liên

Tính chất của tích phân bội

Nếu f  x, y  ,g  x, y  là các hàm liên tục trên miền bị chận R ,

với R  R1  R 2 và R 1 , R 2 không trùng lấp (hình 7).

Ứng dụng tích phân bội để tính diện tích

Nếu R là miền đóng, bị chận, thì diện tích R có thể được

Ví dụ 3: Tính diện tích miền giới hạn bởi y  x và y  x 2 .

2.3. TÍCH PHÂN BỘI TRONG TỌA ĐỘ CỰC

Mối liên hệ tọa độ trong tọa độ cực  O,Ox  và tọa độ trong

Tích phân bội trong tọa độ cực

Xét tích phân  f  x, y  dxdy , trong đó

trong mặt phẳng và mỗi điểm P  x, y   R có tọa độ trong hệ

2.4. TÍCH PHÂN BỘI BA

Nếu tồn tại:

Từ định nghĩa tích phân bội ba, cho hàm F  x, y, z   1 ta có

Định lý Fubini cho tích phân bội 3

 dxdydz , với

Khi E là miền đơn giản loại 1, ta có

Tính chất của tích phân bội ba

Tích phân bội ba trong tọa độ trụ

Cách tính tích phân trong tọa độ cực

Xét tích phân  f  x, y, z  dxdydz

trong đó, E là miền đơn giản loại 1, túc là có dạng

  h1    u 2  r cos  ,r sin  

u1 r cos  ,r sin   

Ví dụ 4: Tính tích phân 

giới hạn bởi hình trụ x 2  y  1, phía dưới mặt phẳng z  4 ,

phía trên paraboloid z  1  x 2  y 2 . (Hình 17, a)

Tích phân bội ba trong tọa độ cầu

Định nghĩa: Hệ tọa độ cầu là hệ tọa độ đặc trưng

Tính tích phân bội ba trong hệ tọa độ cầu

Xét tích phân

giả sử E được biểu diễn trong hệ tọa độ cầu dưới dạng

You might also like