3.4.2.

Czynnikowe typologie postaw rodzicielskich

Spośród pierwszych interesujących propozycji należy wymienić opraco- wanie M. Roffa i G. A. Miltona
(za: Plopa, 1983).

M. Roff na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych wyod- rębnił następujące rodzaje

zachowań rodzicielskich:

1) koncentracja na dziecku,

2) demokratyczne kierowanie (demokratic guidance),

3) swoboda (permissiveness),

4) harmonijne współżycie rodziców i dzieci (parent-child harmony), 5) brak reaktywności

(nonreadiness of suggestion).

G. A. Milton (za: Plopa, 1983) na podstawie analizy czynnikowej danych z wywiadów

przeprowadzonych z 375 matkami posiadającymi dzieci w wieku

5-6 lat uzyskał 5 wymiarów. Są to:

1) ograniczanie (strictness),

2) ogólne rodzinne interakcje (general family interaction),

3) ciepłe kontakty (warmth of mother-child relationship),

4) odpowiedzialna orientacja wychowawcza (responsible child-training orientation),

5) postawy wobec agresji i kar (attitudes toward aggresiveness and punitiveness).

Podobne analizy przeprowadził P. Slater (za: Rembowski, 1972), który na podstawie retrospektywnej
oceny ról rodzicielskich, dokonanej przez 138 mężczyzn, wyodrębnił dwie niezależne skale:

1) emocjonalne wspieranie (emotional supportiveness),

2) zakazujące wymagania (inhibitory demands).

Interesujące zestawienie czynników obrazujących rodzicielskie postawy podał M. Siegelman (1965).

Wyodrębnil on:

1) miłość (loving) wyrażającą się w rodzicielskiej pomocy, obdarzaniu

uczuciem, 2) wymaganie (demanding) - kontrolujące, narzucające zachowanie się ro-

dziców,

3) karanie (punishment) - arbitralne stosowanie kar fizycznych z nielicze- niem się z potrzebami
dziecka.

Z kolei L. E. Longstreth (za: Plopa, 1983) dokonał analizy czynnikowej 12 różnych opisów zachowań
matek w ich interakcjach z przedszkolnymi dziećmi. Tym sposobem wyodrębnił on cztery czynniki,
podkreślając, że są obiektywnie otrzymane i reprezentatywne dla ujmowania interakcji rodzic

- dziecko. Są to:
1) swobodne traktowanie,

2) uczucie i ciepło,

3) odpowiedzialne wychowywanie dziecka,

4) stosunek do agresywności dziecka.

Warto również wspomnieć o szeroko prowadzonych badaniach japoń- skiego badacza H. Kojimy
(1975). Na podstawie analiz przeprowadzonych w 303 rodzinach (badane były matki, ojcowie i ich
dzieci), metodą CR-PBI

E. S. Schaefera, uzyskał następujące wymiary rodzicielskiego zachowania:

1) psychologiczna kontrola,

2) akceptacja - odrzucenie, 3) swobodna kontrola.

Stwierdził jednocześnie, że wyodrębnione czynniki są zbieżne zarówno w przypadku badań rodziców,

jak też ich dzieci.

Do rozwoju problematyki typologii oddziaływań rodzicielskich znaczą- cy wkład wniosły studia W. C.

Beckera (Plopa, 1983). Wspólnie ze swoimi współpracownikami badał 71 rodzin, osobno matki i
ojców, metodą wy- wiadu oraz specjalnie skonstruowaną 7-stopniową skalą. Uzyskane rezulta- ty
badań poddawał analizie czynnikowej, uzyskując następujące wymiary:

1) uczucie wrogość,

2) swoboda ograniczanie,

3) lękowe wychowywanie - spokojne wychowywanie,

4) niespokojne - spokojne traktowanie zachowań związanych z płcią dziecka (low-high sex anxiety),

5) wysokie niskie karanie fizyczne.

Rys. 3.2. Model postaw rodzicielskich według Beckera (pierwsza wersja) (Plopa, 1983)

W. C. Becker uważał, że owych pięć czynników jest wspólnych zarówno dla zachowań matek, jak i
ojców, oraz twierdził, że czynniki 4 i 5 są,,niedo- skonałym odbiciem pierwszych trzech". Zwrócił także
uwagę na brak istot- nej korelacji między czynnikiem 2 i 5, co świadczy, zdaniem autora, o braku
współzależności między rodzicielskim karaniem a ograniczaniem swobody. Rodzice o postawie
ograniczającej nie muszą być jednocześnie karzącymi i odwrotnie. Niewłaściwe postawy wobec
dziecka mogą przeja- wiać się na dwóch drogach: przez częste stosowanie kar fizycznych (czyn- nik 5)
lub przez stawianie dziecku wielu wymagań (czynnik 2). W toku przeprowadzania analiz
interkorelacyjnych Becker zauważył, że uzyskane czyn- niki nie są niezależne: czynnik 1, 3 i 5 są
powiązane ze sobą, jak też czynnik 2 z 4. Tak więc kochający, uczuciowi rodzice ujawniają tendencję
do spon- tanicznego, spokojnego, pozbawionego kar fizycznych traktowania swych dzieci, w
przeciwieństwie do rodziców wrogich, którzy zachowują się nie- spokojnie, lękowo i opierają
dyscyplinę na częstym stosowaniu kar fizycz- nych. Zdaniem Beckera, owych pięć wyodrębnionych
wymiarów może być zredukowanych do dwóch metawymiarów:

1) ciepło wrogość,

2) swoboda - ograniczanie.

W następnych studiach Becker dążył już do uzyskania niezależnych od siebie wymiarów

rodzicielskiego zachowania. W wyniku odpowiednich analiz czynnikowych wyodrębnił trzy niezależne
czynniki:

1) ciepło wrogość,

2) spokojne - lękowe traktowanie, 3) ograniczanie swoboda.

Zaletą ich jest to, że każdy z nich daje informacje jedyne, niesprowa- dzalne do pozostałych.
Przedstawił je Becker w postaci trzech linü prosto- padłych do siebie, reprezentujących osie
trójwymiarowej przestrzeni.
Z kombinacji poszczególnych wymiarów można utworzyć osiem ekstre- malnych typów
rodzicielskiego zachowania, które mogą być przedstawione w postaci ośmiu małych sześcianów
zawartych w jednym dużym (rys. 3.3).

Rys. 3.3. Model postaw rodzicielskich według W. C. Beckera (druga wersja) (Plopa, 1983)

Tak więc ciepło, swoboda, spokojne traktowanie dziecka stanowią jed- no z 8 kryteriów zachowań
(sześcian 2); ciepło, swoboda, niespokojna tro- skliwość drugie (sześcian 1); wrogość, ograniczanie,
spokojne traktowa- nie (sześcian 8) - trzecie itp. Większość rodziców, zdaniem Beckera, nie
prezentuje postaw krańcowych, ale raczej postawy zawarte bliżej środka poszczególnych wymiarów.

Największy wkład do rozwoju modeli oddziaływań rodzicielskich (sty- lów) wniósł E. S. Schaefer,
którego koncepcje w tym zakresie są najbardziej wszechstronnie opracowane (Rembowski, 1972;
Plopa, 1983).

Systematyczne studia nad powyższym problemem rozpoczął w 1957 roku, koncentrując się na
uporządkowanej analizie miar postaw rodziców. Sta- wiał sobie za cel zbudowanie treściowo bogatej
siatki zachowań rodziców wobec swoich dzieci. Budował głównie modele okrężne, w których po-
szczególne czynniki są ułożone w porządku okrężnym i zamykającym się. Obok siebie są umieszczone
te czynniki, które wykazują wysoki stopień

interkorelacji. Z uwagi na fakt, że zostały one dokładnie omówione w lite- raturze polskiej przez J.
Rembowskiego (1972), nie będą one w tym miejscu szerzej omawiane.

Analiza literatury psychologicznej wskazuje, że największe zainteresowa- nie wśród badaczy i

praktyków wywołują typologie czynnikowe, a w szcze- gólności opracowania A. Roe, M. Siegelmana i
E. Schaefera. Podkreśla się ich obiektywność, ekonomiczność oraz wysoką przydatność, również z
uwagi na opracowane metody pomiaru postaw stylów rodzicielskiego oddziały- wania (Goldin, 1969;
Kojima, 1975; Plopa, 1996). Badacze wskazują, że o obiektywności uzyskiwanych wymiarów
oddziaływań rodzicielskich świad- czy ich podobieństwo z innymi wymiarami uzyskiwanymi w
niezależnych badaniach z zastosowaniem analizy czynnikowej.
Schaefer zauważył wysokie podobieństwo między trzema czynnikami odkrytymi przez siebie, a
wyodrębnionymi przez A. Roe i M. Siegelmana, jak też W. Beckera. Stwierdził, że czynnik 1
(akceptacja - odrzucenie), wykryty przez wspomnianych badaczy, jest podobny do czynnika miłość -
odrzucenie, wykrytego przez siebie, natomiast między pozostałymi czyn- nikami istnieje tylko
częściowe podobieństwo. Czynnik 2 (liberalizm - wymaganie) nie koresponduje z wymiarem kontroli,
ale ze skalami - ograni- czanie i karanie, natomiast czynnik 3 (ochranianie) - ze skalą ochraniania.

Trzy czynniki E. Schaefera były również porównywane przez H. Kojimę z wyodrębnionymi w

badaniach własnych. Stwierdził on, że czynnik 1 (psy- chologiczna kontrola) jest podobny do czynnika
2 otrzymanego przez E. Schaefera (psychologiczna autonomia - psychologiczna kontrola), oraz do 2
odkrytego dla 18 skal SR-PBI przez S. Rensona, E. Schaefera i B. Le- vyego (Plopa, 1983). Podkreślał
również podobieństwo między czynnikiem 2 (akceptacja odrzucenie) uzyskanym w swoich badaniach
i czynnikiem 1 Schaefera (akceptacja - odrzucenie), a także między czynnikami 3, tj. swo- bodną
kontrolą i swobodną, ostrą kontrolą. Współczynniki zgodności pomię- dzy poszczególnymi czynnikami
wahały się w granicach od 0,84 do 0,97.

Wysokie podobieństwo między typologią E. Schaefera i M. Siegelmana zauważył P. Goldin (1969).

Stwierdził, że czynnik miłości (L) Siegelmana i akceptacji - Schaefera są prawie identyczne. W dalszej
kolejności stwier- dził, że istnieje podobieństwo czynników: psychologiczna akceptacja - psy-
chologiczna kontrola oraz wymagania (D), z zastrzeżeniem, że (D) odwołuje się raczej do skali
ograniczania niż całego wymiaru.

Wspomniany badacz wskazywał również na zbieżność typologii Scha- efera i Siegelmana z

opracowaniami J. Andersona oraz F. Cox i P. Leapear. Cennym wkładem P. Goldina w rozwój
problematyki typologii postaw ro- dzicielskich jest także próba uporządkowania (aktualna do dzisiaj)
badań, począwszy od opracowań R. Stogdilla, z punktu widzenia odkryć analizy czynnikowej. W
rezultacie szeregu porównań doszedł do wniosku, że naj- ważniejsze wymiary rodzicielskiego
zachowania to:

1) miłość

akceptacja odrzucenie;

2) wymaganie

psychologiczna autonomia - psychologiczna kontrola;

3) karanie.

Reasumując, można stwierdzić, że przegląd literatury wskazuje, że w większości prac dotyczących

różnych stylów oddziaływań rodzicielskich występują zmienne będące jakąś formą kochania, miłości,
akceptacji, od- rzucenia, nadmiernej kontroli czy nadmiernego ochraniania oraz autonomii. Różnice
między wymiarami poszczególnych typologii są zaledwie różnica- mi w nazwach w zasadzie
identycznych czynników, a podobieństwo modeli niezależnie rozwijanych w różnych kulturach
uprawdopodabnia tezę, że struk- tura wyodrębnianych postaw (wymiarów, stylów) jest odbiciem
rzeczywi- stych zachowań rodzicielskich. Własne badania autora, jak również wielo- letnia praca z
problemami rodzinnymi, doprowadziły do uzupełnienia wymienionych czynników o wymiar postawy
niekonsekwentnej (Plopa, 1987).