Amasya Beyazıd Paşa Camisi Kubbeye Geçiş Elemanları

Dr.Özand GÖNÜLAL

Amasya Beyazıtpaşa Mahallesi’nde, nehrin doğu kıyısında, Kunç Köprü’ nün kuzey
doğusunda yer alan cami I. Mehmed devrinde, Amasya Valisi Bayezid Paşa tarafından 1414
yılında yaptırılmıştır. Kitabesinde Yakup Bin Abdullah - Mimar Doğan, Zeynüddin Bin
Zekeriya, taç kapının sağ dış yüzünde sanatçı kitabesi olarak ‘’el-muallim’’ unvanıyla
Ebubekir Bin Muhammed Bin Müşeymeş el Dımışki’’ ismi okunmaktadır.

Ters T biçimindeki caminin planı bazı ayrıntıları dışında aynı dönemlerde Bursa’da
yapılan Yeşil Cami’nin planına benzer. Bu plana sahip camilere Zaviyeli camiler denir. Her
bölümün üzeri bir kubbeyle örtülüdür. Cami 2006 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce
onarılmıştır.

GENEL MIMARI TANIM

Yapının kuzeyinde beş bölümlü sön cemaat yeri bulunmaktadır. Son cemaat yeri kuzeyde altı
paye ve bunlar arasına doğu-batı doğrultusunda kemerlerle doğu ve batıda ise köşelerde yer
alan payeler ile güneydeki duvar arasına atılmış kuzey-güney doğrultusundaki kemerlerle
dışarıya açılmaktadır.
Kubbe ile örtülmüş sön cemaat yeti bölümlerinden ortada mihrap ekseninde olan son cemaat
yeri orta bölümün güneyinde, kemerle ayrılmış eyvan seklinde giriş bölümü bulunmaktadır.
Kubbe ile örtülü bu giriş bölümünün güneyindeki kapı ile orta bölüme girilmektedir. Kubbe
ile örtülü orta bölümün doğu-batısında ikişer tane tabhane odası bulunmaktadır. Kubbe ile
örtülü tabhane odalarına, orta bölümün kuzey-doğu, kuzeybatı, güney-doğu ye güney-batı
köşelerindeki kemerli açıklıklarla geçilmektedir. Orta bölümün güneyinde, kemerle orta
bölümden ayrılmış mihraplı bölümü bulunmaktadır. Dışarıya çıkıntılı olarak yapılmış olan
bölüm kubbe ile örtülmüştür. Mihraplı bölümün zemini, orta bölümün zemininden 0.60m.
daha yüksektir.

Yapının duvarları birinci sıra pencerelerinin üst hizasına kadar düzgün kesme taş ile
örülmüştür. Bu seviyeden ikinci sıra pencerelerinin üst hizasına kadar çerçeveli teknik ile;
örtu seviyesine kadar olan bölüm ise tuğla ile örülmüştür.

Kursunla kaplı olan kubbelerden sadece orta bölümün kubbesi sekizgen kasnak üzerine
oturmaktadır. Orta bölüm kubbesinin, yan bölüm kubbelerinden daha yüksek yapıldığı
görülmektedir. (Gabriel,1934 : 25-31); (Eyice, 1962-1963 : 37); (Ayverdi ,1972 : 4-25)
 a

Amasya Beyazıd camisi, plan ve kesit (Ayverdi,1972)

KUBBELERE GEÇİS ELEMANLARI

Yapı kubbe ile örtülü 12 mekana sahiptir. (Batur ,1980 : 31-32)

SON CEMAAT YERİ ORTA BÖLÜM

Yapı kuzeyindeki sön cemaat yerinin ortasında ye mihrap ekseninde yer alan kuzey-güney
doğrultusunda 3.80m, doğu-batı doğrultusunda 3.60m. boyutlarında kareye yakın zemin
planına sahiptir. Mekanın kuzeyinde dörtgen plan semasının kuzey-doğu ve kuzey-batı
köşelerinde yer alan payeler ve bu payeler ile güneydeki duvar arasına atılmış kemerler,
mekanı sınırlamaktadır. Kemerlerin payelerle birleştiği üzengi seviyesinde zemin planı
tekrarlanmaktadır. Ancak kemerlerin üzengi seviyesi geçiş elemanlarının başlangıç seviyesi
değildir.
Geçiş elemanının başlangıç seviyesi yaklaşık olarak kemerlerin tepe noktaları seviyesinde yer
almaktadır. Dolayısıyla geçiş elemanının başlangıç seviyesi planı, zemin planının kareye
yakın şemasını yansıtmaktadır. Kubbeye geçiş iki aşamalı olarak gerçekleşmektedir. Birinci
aşamada yer alan köşe üçgenlerinin başlangıç noktaları yukarıda da söylendiği gibi kemerlerin
tepe noktalarının bulunduğu seviyededir. İlk aşamayı oluşturan köse üçgenlerinin bitiş
seviyesinde ortaya çıkan plan, sekizgendir.
 Amasya Beyazıd Paşa Camisi, Son Cemaat Yeri Orta Bölüm

Zemin planı geçişte 1.aşama geçişte 2.aşama geçişte 3.aşama geçişte son aşama
 Amasya Beyazıd Paşa Camisi, Son Cemaat Yeri Orta Bölüm
Kubbeye Geçiş Elemanı

Kubbeye geçişte 2. aşamayı oluşturan köşe üçgenlerinin bitiş seviyesinde ortaya çıkan
sekizgen plan, üçüncü aşamayı gerçekleştiren geçiş elemanı piramitli kuşak için başlangıç
seviyesi planıdır. 32 piramitten oluşan kuşak, bitiş seviyesinde daire plan oluşturmaktadır.
Böylece kubbenin dairesel planına geçiş sağlanmaktadır.

SON CEMAAT YERİ ORTA BÖLÜMÜN DOĞUSUNDAKİ VE BATISINDAKİ

BÖLÜMLER

Sön cemaat yeri orta bölümün doğu ye batısındaki dört bölüm de, kuzeyde yer alan payeler ye
duvar arasına atılan kemerlerle sınırlandırılmıştır. Bölümler kuzey-güney doğrultusunda
3.80m, doğu-bati doğrultusunda 3.80m. boyutlarında kare zemin planına sahiptir. Mekanı
örten kubbeye geçiş, tek aşamada üçgenli kuşak ile gerçekleşmektedir. Geçiş elemanının
başlangıç seviyesine aktarılması, kemerler üzerine örülen duvarlarla gerçekleşmektedir.
Toplam 32 üçgenden oluşan kuşağın üçgenlerinden 16 tanesinin taban kenarı kubbe yönünde,
16 tanesinin taban kenarı ise alt yapı yönünde olacak şekilde yerleştirildiği görülmektedir.
Dolayısıyla üçgenli kuşağın seviyesindeki daire plan üzerine oturan kubbenin dairesel planına
geçiş gerçekleşmektedir.
 orta bölümün doğu
ve batısındaki
Bölümler

Sön cemaat yeri orta bölümün doğu ye batısındaki Bölümler

Zemin planı geçişte 1.aşama geçişte 2.aşama geçişte son aşama

 Sön cemaat yeri orta bölümün doğu ye batısındaki Bölümler
Kubbeye Geçiş Elemanı

GİRİŞ BÖLÜMÜ

Yapının kuzeyinde, sön cemaat yeri orta bölümün güneyinde bulunan giriş bölümü, kuzey-
güney doğrultusunda 2.92m. dogu-batı doğrultusunda 2.94m. boyutlarında kareye yakın
dikdörtgen plana sahiptir.
Mekanın örtüsü tepe noktasında birleşen sekiz köşeli yıldız biçiminde ‘ışınsal kırma' olarak
adlandırılan örtü tipidir. (Batur 1980 : 31) Aslında büyük boy sekiz piramitten oluşan biçime
sahiptir. Bu şekilde yapılmış olan kubbe ile alt yapının dörtgen şemasının yansıdığı geçiş
seviyesi planı arasındaki geçiş, köşelere yerleştirilen ikiz piramit gruplarıyla
gerçekleşmektedir. Ancak burada var olan uygulama örtünün bicimi nedeniyle, geçiş elemanı
ile bitiş seviyesindeki plan arasında bir bütünlük oluşturmuştur. Böylece geçiş elemanı ve
örtüyü birbirinden belirgin çizgilerle ayırmanın olanaksız olduğu düşünülmektedir.
 GİRİŞ
BÖLÜMÜ
Amasya Beyazıd Paşa Camisi, Giriş Bölümü

Zemin planı geçişte 1.aşama geçişte 2.aşama geçişte son aşama

Amasya Beyazıd Paşa Camisi, Giriş Bölüm

Kubbeye Geçiş Elemanı
 ORTA BÖLÜM
Giriş bölümünün güneyinde yer alan kapı ile girilen orta bölüm, kuzey-güney doğrultusunda
8.69m. doğu-batı doğrultusunda 8.70m. boyutlarında kareye yakın dikdörtgen zemin planına
sahiptir. Mekanın zemini, giriş bölümü zemininden 0.40m. daha yüksek olarak yapılmıştır ve
8.50m. çapında kubbe ile örtülmüştür.
Orta bölüm, doğu, batı ye kuzey yönlerden duvarla sınırlandırılmıştır. Güneyde ise büyük bir
kemerle mihraplı bölüme açılmaktadır. Orta bölüm ile mihraplı bölümü ayıran kemerle ayni
boyuta sahip kör kemerler mekanın diğer üç yönünde, duvarlar üzerinde görülmektedir.
Kubbeye geçiş iki aşamalı olarak gerçekleştirilmiştir. İlk aşamayı oluşturan köşe üçgenlerinin
başlangıç seviyesindeki plan, kemer ve kör kemerler ile kare biçime dönüşmektedir. Köşe
üçgenlerinin bitiş seviyesinde sekizgen plan ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla üçüncü aşamada
kullanılan piramitli kuşağın başlangıç seviyesindeki plan, sekizgen olacaktır. Piramitli kuşağı
oluşturan 56 piramit başlangıç seviyesindeki sekizgen planın kenarlarının ortasından gecen
dikey eksenlerde yer alan pencereler ile yedişer piramitten oluşan 8 bölüme ayrılmıştır.
Piramitli kuşağın bitiş seviyesinde ortaya çıkan daire plan ile kubbenin dairesel planına geçiş
sağlanmaktadır.

(Fotoğraf Yunus Yavuz)

ORTA
BÖLÜM

Amasya Beyazıd Paşa Camisi, Orta Bölüm

 Zemin planı geçişte 1.aşama geçişte 2.aşama geçişte 3.aşama geçişte son aşama

Amasya Beyazıd Paşa Camisi, Orta Bölüm

Kubbeye Geçiş Elemanı

TABHANE ODALARI
Orta bölümün kuzey-batı ye kuzey-doğu köşelerinde yer alan kemerli açıklıklarla girilen
tabhane odaları, kuzey-güney doğrultusunda 6.20m., doğu-batı doğrultusunda 5.70m.
boyutlarında dikdörtgen zemin planına sahiptir.
Ancak bu dikdörtgen şema, mekanların kuzeyinde, doğu batı doğrultusunda atılmış 0.50m.
genişliğindeki kemerler ile geçiş elemanı başlangıç seviyesinde 5.70 x 5.70.m. boyutlarında
kare plana dönüşmüştür.
Kubbeye geciş tek aşamada üçgenli kuşak ile gerçekleşmektedir. Toplam 28 üçgenden oluşan
kuşak, dört yönde mekanı sınırlayan duvarların ortasından geçen dikey eksenleri üzerinde yer
alan mazgal pencereleri ile yedişer üçgenden oluşan dört bölüme ayrılmıştır. Her bölümde
 bulunan üçgenlerden 4 tanesinin taban kenarı kubbe yönünde, 3 tanesi alt yapı yönündedir.
Böylece geçiş elemanının bitiş seviyesindeki plan 16 kenarlı çokgen şemaya dönüşmektedir.
Bu şema ile örtünün dairesel planına geçiş sağlanmaktadır.

Amasya Beyazıd Paşa Camisi, Tabhane Odaları

TABHANE ODASI TABHANE ODASI

 Zemin planı geçişte 1.aşama geçişte 2.aşama geçişte son aşama

Amasya Beyazıd Paşa Camisi, Tabhane Odaları

Kubbeye Geçiş Elemanı

GÜNEYDEKİ TABHANE ODALARI

orta bölümün güney-doğu ye &ley bati köşelerinde yer alan kemerli açıklıklarla girilen
tabhane odaları kuzey-güney doğrultusunda 6.00m., doğu batı doğrultusunda 5.90m.
boyutlarında kareye yakın dikdörtgen plana sahiptir. Bu mekanlarda kullanılan geçiş
elemanları biçim ve uygulama olarak kuzey tabhane odaları ile benzerlik göstermektedir.

MİHRAPLI BÖLÜM
Orta bölümün güneyinde, orta bölümden kemerle ayrılmış olan mihraplı bölüm 7.40 x 7.40m.
boyutlarında kare zemin planına sahiptir. Mekan doğu, batı ve güney yönlerinde duvarlarla
sınırlandırılmıştır. Duvarlarda mihraplı bölümü, orta bölümden ayıran kemere benzer
boyutlarında kör kemerler bulunmaktadır.
Mekanı örten yaklaşık 7.40m. çapındaki kubbeye geçiş iki aşamada gerçekleşmektedir. İlk
aşamayı oluşturan köşe üçgenlerinin başlangıç seviyesinde kare plan görülmektedir. Bitiş
seviyesinde ise sekizgen plan şeması ortaya koyan köşe üçgenlerinin yüzeyi dört sıra halinde
piramitlerle Başlangıç noktasından itibaren ilk sırada 1, ikinci sırada 3, üçüncü sırada 5 ve
dördüncü sırada 7 piramit bulunmaktadır.

MİHRAPLI
BÖLÜM

AMASYA BEYAZID CAMİSİ, MİHRAPLI BÖLÜM

Zemin planı geçişte 1.aşama geçişte 2.aşama geçişte 3.aşama geçişte son aşama

Kubbeye geçiş elemanı

Birinci aşamayı gerçekleştiren geçiş elemanı seviyesindeki sekizgen plan, ikinci aşamadaki
geçiş elemanının başlangıç seviyesindeki planı oluşturmaktadır. İkinci aşamayı gerçekleştiren
piramitli kuşak toplam 56 piramitten oluşmaktadır. Sekizgen şemanın her kenarının ortasından
geçen dikey eksen üzerinde yer alan pencerelerle 7'şer piramitin bulunduğu 8 bölüme
ayrılmaktadır. Piramitli kuşağın seviyesinde daire plan ortaya çıkmaktadır. Bu plan ile
kubbenin dairesel planına geçiş sağlanmaktadır.
SEÇİLMİŞ KAYNAKÇA

Afife Batur, Osmanlı Camilerinde Örtü ve Geçiş Ögeleri: Sorunlar, Biçimler Cilt 1, Doçentlik
Çalışması, İstanbul. 1980
Afife Batur ,Osmanlı Camilerinde Örtü ve Geçiş Ögeleri: Sorunlar, Biçimler Cilt 2, Doçentlik
Çalışması, İstanbul. . 1980
Albert Gabriel, Monuments Turcs d'Anatolie Tome Deuxième Amasya-TokatSivas, Paris
1934.II, 25-31.
Amasya Târihi, I, 109-112.
Aptullah Kuran, The Mosque in Early Ottoman Architecture, Chicago 1968, s. 82-85.
Ayverdi, Osmanlı Mi‘mârîsi II, s. 4-25.
Demiriz Yıldız, Osmanlı Mimarisinde Süsleme I, (Erken Devir, 1300-1453), Kültür Bakanlığı
Yayınları, İstanbul 1979.
Devrim Hakkı, ‘’Amasya’’,Meydan Larousse, I, İstanbul 1969
Ekrem Hakki Ayverdi, 1972. Osmanli Mi'marisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri
806-855 (1403-1451). Baha Matbaasi: Istanbul.
Erken Sabih, Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler I, Vakıflar Genel Müdürlüğü
Yayınları,Ankara 1983
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, II, 186.
Ferrah Tunç Amasya Osmanlı Camilerinde Bulunan Taş Bezemeler, Yayınlanmamış Yüksek
Lisans, Erzurum 2013
Gönül Öney, Beylikler Devri Sanatı XIV.-XV. yy. (1300-1453), Türk Tarih Kurumu
Yayınları, Ankara 1989, s.16.
Hüseyin Menç, Amasya, Amasya Valiliği Kültür Yayınları, Samsun 1997.
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kitabeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul 1927
L. A. Mayer, Islamic Architects and Their Works, Genève 1956, s. 37, 126, 132, 135.
Sefa Kılıçoğlu, ‘’Amasya’’, Meydan Larousse, I, İstanbul 1992.
Semavi Eyice, “İlk Osmanlı Devrinin Dinî-İçtimaî Bir Müessesesi: Zâviyeler ve Zâviyeli
Câmiler”, İFM, XXIII/1-2 (1963), s. 37.
Semavi Eyice, ‘’Bayezid Paşa Camii’’, DİA,1992, V, s.243.
Şahin İlhan, Emecen Feridun, "Amasya", DİA, III, İstanbul 1991.
Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, Ankara 1972, I, 209-213.