5.11.

ELEKTRONİK EKRANLAR

Birçok elektromekanik göstergenin kullanılmasında sonra günümüzde, modern

uçaklarda elektronik göstergelerin kullanılmasına başlanmıştır. Elektronik
göstergeleri güvenilirliği arttırmış ve elektromekanik göstergelere göre daha fazla
serbestlik kazandırmıştır. Aşağıda, çeşitli gösterge tiplerinin çalışması
anlatılmaktadır.

5.11.1. CRT (Cathode Ray Tube)

Flaman adı verilen elemanın ısıtılmasıyla bir elektron demeti elde edilir.
Maddenin içinde atomlara bağlı elektronlardan başka serbest elektronlarda vardır. Bu
elektronlar metaller içersisinde serbestçe atomdan atoma dolaşabilirler. Böylece
maddenin iletkenliğini meydana getirirler. Ancak cismin yüzeyindeki potansiyel engel
elektronların metalden ayrılmasını önler. Elektronlara dışardan enerji verilerek,
enerjinin arttırılması suretiyle bu engeli aşıp boşlukta serbest hale gelmeleri yani
elektronik emisyon sağlanabilir. Elektron salıveren katot elektriksel olarak, bir flaman
tarafından ısıtılır. Katodun üzerine yine silindirik şeklinde grid geçmiştir. Grid katoda
göre daima negatif potansiyelde tutulur. Gridin hemen önüne ortası delik anot yer
alır. Katottan çıkan elektronlar pozitif potansiyelle anot tarafından çekilerek
hızlandırılır ve ekran üzerine gönderilir. Arada bulunan gridin negatif potansiyeli
değiştirilerek birim zaman içinde geçen elektron miktarını ayarlamak mümkün olur.
CRT de elektrik ve manyetik alanın elektronları saptırma özelliğinden yararlanılır.
Tüpün boynuna yatay ve düşey doğrultuda karşılıklı olarak levhalar yerleştirilmiştir.
Yatay saptırmayı X levhaları, düşey saptırmayı sağlayan Y levhalarıdır. Bu levhalarda
oluşturulan potansiyel fark ile elektron demetinin ekranı tarama işi gerçekleştirilir.
CRT’de odaklama anodu ve saptırma levhaları yerine tüpün dışına yerleştirilmiş
odaklama bobini kullanılabilir. Bobindeki potansiyelin değiştirilmesi ile elektron
demetinin ekranı tarama işi gerçekleştirilir.

Dört farklı tip CRT sınıflandırması yapılabilir. Bunlar:

 Shadow mask
 Beam index
 Penetran
 FED (Field Emission Display)

5.11.1.1. Shadow mask

Evlerde kullanılan renkli TV’ler örnek olarak gösterilebilir. Titreşim açısından

daha dirençli ve daha sert malzemeden imal edilmesi en belirgin özelliğidir. Shadow
Mask Tube’lerde dağıtım yapan bir elektron tabancası kullanılır. Üç adet elektron
tabancası ise her bir ana renk için çok ince fosfor yayınımı yapar .

Elektronların soldan sağa taranmasıyla bir hat oluşur ve bu işlemin ekran

boyunca yapılmasıyla şekil ortaya çıkar. TV tekniğinde önce tek numaralı hatlar ve
daha sonra da dönüşte çift numaralı hatlar taranır. Bu durumda saniyenin otuzda
birinde bir şekil bütünüyle taranmış olur.
 Renkli bir TV’de, her bir resim 525 hattan oluşur. Uçak göstergelerinde
kullanılan hat sayısı 512 ile 1024 arasındadır.

CRT’de şekil, saniyede otuz kez ve üstünde tekrarlandığından şekil göze

oradan duruyormuş gibi görünür. Elektronik göstergelerdeki bu hızlı harekete
rağmen, eğer gösterge yeterli oranda tarama yapamıyorsa şekil, göze flash (sürekli
olarak bir yanıp, bir sönme) şeklinde gözükecektir.

Şekil 3.1 Shadow Mask CRT Yapısı

5.11.1.2. Beam Index CRT

Beam index tube tek bir elektron tabancasına sahiptir. Tarama işlemi raster
formatta olmaktadır. Her bir vuruş ve salınımı arasında bir index fosfor kullanılır. Bu
sayede elektron yolunun pozisyonlandırılması yapılır ve bu renk için anahtarlama
işlemi yapılır. Parlaklık oranları, shadow mask tube’lere göre daha yüksektir. Fakat
daha limitli ebatlarda kullanılma olanakları vardır. Çözünürlükleri yine sınırlıdır. En
belirgin problemi, düşük ışık verme özelliğidir. Bunun sonucu olarak, gece kullanımı
sınırlıdır.

5.11.1.3. Penetron CRT

Geniş ölçeklidirler ve düşük parlaklıkta çalışırlar. Yüksek gerilim anahtarlaması

gerektirdiğinden, kokpit göstergeleri için kötü kalitedirler. Bu yüzden LCD göstergeler
daha avantajlıdır.
 Şekil 3.2 Penetron CRT

5.11.1.4. FED (Field Emission Displays)

FED kabaca yassı bir CRT gibidir. İnce tüp CRT de denebilir. İçerisinde her
piksel için elektron yayan 3 adet merkez vardır. Her merkez gerilim kaynağıyla
beslenen sivri uçlu koni şeklinde bir elektrottur. Sivri uç yüksek bir elektrik alan
oluşturur. Bu olay ışık yayan elemanları uyartım içindir. Elektrik alan vasıtasıyla
elektronlar metalik koniden ayrılır ve elektrik alan doğrultusunda fosfor tabakaya
ilerler. Fosfor tabaka koniye çok yakındır ve elektronlar buraya çarpar.

Şekil 3.3 FED Yapısı (Thin Tube CRT)

Emisyon konileri bir lojik element ve yüksek voltaj sürücüleri tarafından

adreslenir. Ortada halen bir yüksek gerilim ihtiyacı söz konusudur. Fakat bu,
CRT’lerinki kadar yüksek değildir.

Elektron yayıcı koni dizileri haricinde FED, her bir ana renk için ayrı ayrı fosfor
noktacıkları ve shadow mask’a benzer bir plaka içerir. FED’in farkı yassı olmasıdır.
CRT’nin bütün avantajlarına sahip olmakla birlikte, birçok dezavantajını da abandone
etmiştir. Manyetik alan yayılması, ağırlık ve derinlik ihtiyacı gibi sorunlar ortadan
kalmıştır. Fakat bu teknoloji halen pahalı ve olgunlaşmamıştır.

5.11.2. LCD (Liquid Crystal Display)

Yeni teknoloji, LCD’ler, CRT’ler ile yer değiştirdi. LCD, daha fazla ya da daha
az ışıkta bir ışık kesici olarak kullanılır. LCD, ışık yaymadığından LCD ışık kesici
kullanılmasıyla ve istenilen ışığın sağlanmasıyla herhangi bir renk ya da renk
karışımlarını elde etmek mümkündür.

Bir grafik göstergesi, nokta olarak gözüken resim parçalarına bölünmüştür.

Noktalar küçük ve birbirlerine yakınsa bunların birleşiminden de bir şekil meydana
gelir. Tam renkli bir gösterge elde etmek için, 3 ana renk, kırmızı, yeşil ve mavidir.

LCD’nin birçok belirgin avantajı vardır. Bunlardan ilki göstergenin düz olarak
kokpitte yerleştirilme imkânıdır. Likid kristal, iki cam tabak arasında saydam
elektrodun camla birleşmesinde meydana gelmiştir. Bu durumda oluşacak elektriksel
alan, ışık kesici etkisi yaratır ve ışık meydana gelir.

LCD’nin ikinci avantajı, göstergenin çok düşük güce gereksinim duymasıdır.

Büyük ölçekli bir LCD’nin harcadığı güç 1 Watt’dan daha azdır.

LCD teknolojisinin en belirgin dezavantajı ise, bu sistemin maliyetidir. Bu

durum, LCD teknolojisinin olgunlaşmasıyla değişecektir. Bir diğer belirgin problem
ise, likid kristalin çalışırken sıcaklığı depo etmesidir. Likid kristal soğumaya
başladıkça performansı da yavaş yavaş artmaya başlar. Likid kristalin donması
durumunda göstergenin çalışması kesilir ve bundan zarar görür. Sivil uçaklarda
göstergenin donmasına neden olacağından sıcaklık asla çok hızlı bir şekilde
düşürülmezken, askeri uçaklarda daha farklı bir durum söz konusudur.

Şekil 3.4 LCD Yapısı

5.11.3. LED (Light Emitting Diode)

Veri göstergeleri açısından kullanıma çok uygun olmalarına rağmen, yüksek

güç gereksinimine ihtiyaç duyduklarından, küçük ebatlıdırlar. İyi bir parlaklık ve
kontrast özelliğine sahipken, çözünürlük açısından sınırlıdırlar. Renkli göstergelerde
kullanılan renkler kırmızı ve yeşildir. Uyarılar, motor durumlarının izlenmesi ve
anahtarlama durumları için kullanılırlar.

Şekil 3.5 LED’in İç Yapısı

5.11.4. GÖSTERGE TEKNOLOJİLERİNİN GENEL OLARAK KIYASLANMASI

Renkli CRT göstergeler, PFD (Primary Flight Display) ve ND (Navigation

Display) için alışılmış tip göstergelerdir. Diğer gösterge teknikleriyle
karşılaştırıldığında bu göstergeler, ergonomik standartlara daha uygundur.

Çözünürlük, önemli bir gösterge karakteristiğidir. Göstergenin görüntü kalitesi

iyi olmalıdır. Farklı semboller ve alphanumeric karakterler birbirleriyle karışık
olmamalıdır. Bu durum karışık şekillerde daha net olarak gözlemlenebilir. Örnek
olarak LED tipi göstergeler düşük çözünürlükleriyle, diğer gösterge tiplerindeki verimi
sağlayamazlar.

Diğer belirgin özellik, göstergenin yenilenme hızıdır. 50 Hz’in altındaki

yenilenme hızında gözler bunu flicker (hızlı şekilde yanıp sönme) etkisi olarak
algılarlar. CRT göstergelerde bu hız 70 Hz dir ve bu durum bertaraf edilmiştir.

Bir CRT göstergesi, diğer gösterge tiplerine nazaran yüksek kontrasta sahiptir.
Fakat burada daha önemli kriter, yüksek ışık altında da çalışabilme yeteneğidir.
Örneğin otuz bin feet yükseklikte uçarken, güneş ışığının direk etkisiyle gösterge
bilgileri okunamaz. Renkli CRT göstergeler bu durumun üstesinden gelirken, LCD’ler
ise bu durumla sık karşılaşırlar. Çünkü onların arka ışıklandırması, CRT’lere göre
daha düşüktür. LED tipi göstergeler, üretimlerinin çok fazla olması nedeniyle
maliyetleri düşüktür. Yüksek gerilim ihtiyacı olmadığından açısal anlamda geniş
gösterim ve yüksek parlaklık sağlarlar. LED’lerin bu geni gösterimi gelişmiştir fakat bu
gösterim sırasında bir hız sorunu ortaya çıkmıştır. Dinamik göstergelere göre çok
yavaştır.

CRT’lerin en büyük dezavantajları; yüksek gerilim ihtiyacı, yüksek güç tüketimi

ve yüksek sıcaklık üretmesidir. Aynı zamanda daha ağır ve daha büyüklerdir.

Şekil 4.1’ de CRT’ nin kesiti sunulmaktadır. Böylece panelin dizaynı sırasında
çok büyük sorunlarla karşılaşılmaz.

Şekil 4.1 CRT’nin Kesiti

Göstergelerin özelliklerini, birbirleriyle maddeler halinde şu şekilde kıyaslayabiliriz:

CRT

Olumlu özellikler: Olumsuz özellikler:

İyi bir teknoloji ürünü Ağır ve büyük oluşu

Yüksek çözünürlük ve kontrast Yüksek gerilim ihtiyacı

Renk sayısı Yüksek güç tüketimi

Yüksek parlaklık Elektromagnetik etkiler

Açısal olarak uygunluk Yüksek sıcaklık üretmesi

İnce bir gösterge ünitesi Titreşimden etkilenmesi

Parlak ışıktan etkilenmesi

 LED

Yüksek parlaklık Yüksek güç talebi

Açısal uygunluk Düşük çözünürlük

İyi teknoloji ürünü

Düşük gerilim gereksinimi

LCD

Düşük gerilim ve güç ihtiyacı Düşük sıcaklılarda performans

düşüklüğü

Yüksek çözünürlük Açısal olarak sınırlamaya sahip

Yüksek kontrast Sınırlı gösterge büyüklüğü

Maliyetin yüksek olması

Devrelerin karışıklığı

Mekanik uçuş aletleri, havacılık endüstrisinde iyi bir şekilde kullanılmış fakat
aletlerin zamanla daha karmaşık mekanizmalara sahip olması ve güvenirlilik
faktörünün ön plana çıkmasıyla elektronik göstergelere doğru bir gelişme
kaydedilmiştir.

Eski ve kullanılmakta olan mekanik aletlerden, bütünüyle yeni teknolojiye

geçmekte büyük çapta bir isteksizlik olmuştur. Bunun da nedeni olarak, mekanik
aletlerin bazı problemlere sahip olmasına rağmen, bu problemlerin pilotlara aşina
hale gelmesi ve teknisyenler tarafından da bu sorunların bilinmesi gösterilebilir.

Göstergelerin öncelikle parlak, hassas ve yüksek oranda okunaklı olmaları

gerekmektedir. Bazı göstergeler ise grafik bilgisine ihtiyaç duymaktadırlar. Uçağın
kokpitinde, güneş altında ya da bulutların içinde bütünüyle karanlıkta, etraftaki ışık
durumunda bağımsız hale getirilmeleri gereklidir. Böylece gösterge teknolojisi
karanlık ortamlarda da kullanılma yeteneğine sahip olacaktır.

İkinci olarak, çevredeki sıcaklık değişimlerinden, nemden ve titreşimden

etkilenmemeleri gerekir.

Son olarak ise, gösterge teknolojisinin güvenilir olması ise en önemli

gerekliliktir.
 Önceleri uçak sistemlerinde basit bir numaralandırma gösterge teknolojisi
kullanılmıştır. Bunlardan ilki incandescent (akkor telli bir lamba) göstergelerdir. Bu
teknoloji, güneş ışığında parlaklık sağlamıştır, böylece karanlık ortamlarda rahat bir
kullanım imkânı doğmuştur. Sadece sayısal bilgilerin kullanımına olanak
sağlamışlardır. İlk teknoloji olmasına rağmen, incandescent lambalar, birçok modern
uçakta kullanılmıştır.

Bu teknolojiden sonra LED’ler kullanılmaya başlamıştır. Diyotlardan oluşan

LED’ler uzun ömürlü, yeterli parlaklık ölçüsüne ve farklı renk numaralandırması
özelliğine sahip, aynı zamanda küçük ebatlıdırlar. Diğer teknolojiye benzer şekilde,
sayısal bilgiler için kullanılmışlardır. Düzgün şekilde kullanıldıkları zaman,
renklendirilmiş grafik bilgisi de sağlamışlardır. Fakat LED’lerin kullanılmasıyla, güçten
büyük miktarda tasarruf sağlanmasına rağmen, büyük sayıların düzgün şekilde
tanzim edilmesinde, güç dağıtımı sorunu meydana gelmiştir. Küçük sayılar hariç,
LED’lerle grafik bilgisi kullanılamamıştır.

Plazma göstergelerde, neon gazı gibi iyonik gazlar kullanılmıştır. LED’lerden

farklı olarak, plazma göstergelerin güç tüketimi daha düşük ve grafik bilgisi açısından
da daha uygundurlar. Tek problem ise sadece tek bir rengin kullanılmasına olanak
sağlamaları olmuştur.

Bir benzer sistem olan floresan göstergelerde ise fosfor kullanılmıştır. Bu

gösterge teknolojisi de düşük güç tüketimine sahip ve farklı fosforların kullanılmasıyla
birçok renk kullanımına olanak sağlamıştır. Farklı renkler elektronik olarak
seçilemediğinden, göstergede ise yine tek bir renk kullanılmıştır.

CRT’ler, geniş ölçüde parlaklık, tam ve bir grafik bilgisi ve renk dağılımı
sağlarlar. Birçok elektronik uçuş göstergesinde tercih edilen gösterge teknolojisi
haline gelmişlerdir. Maliyet açısından önemli bir getirileri yoktur. En büyük
dezavantajı ise panel üzerinde belirli bir derinliğe ihtiyaç duyarlar.

Yeni teknoloji LCD’ler, CRT’ler ile yer değiştirmiştir.