giả rất cẩn trọng và nghiêm túc trong khi biên soạn cuốn sách

này.
Với kinh nghiệm nhiều năm làm công tác giảng dạy, các
tác giả đã thành công trong việc gắn lý thuyết Xã hội học với
thực tiễn cuộc sống sinh động trong cuốn sách. Nội dung trình
bày rõ ràng, cụ thể những vấn đề cơ bản của Xã hội học, và với
sự cố gắng đó, bạn đọc đã có trong tay một tài liệu tương đối có
LỜI GIỚI THIỆU tính hệ thống, khoa học, cơ bản của Xã hội học. Đây là một sự
nỗ lực rất đáng được trân trọng, tôi xin giới thiệu cuốn Nhập
Hiện nay, nhu cầu giảng dạy, học tập, nghiên cứu và tìm môn Xã hội học của Thạc sĩ Tạ Minh và Thạc sĩ Trần Tuấn
hiểu môn Xã hội học ngày càng được tăng lên. Để đáp ứng một Phát đến với bạn đọc.
phần nào nhu cầu trên, Thạc sĩ Tạ Minh và Thạc sĩ Trần Tuấn
Phát, Giảng viên Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật thành phố Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 8 năm 2001
Hồ Chí Minh, đã biên soạn cuốn Nhập môn Xã hội học, với
TS. TRẦN THỊ KIM XUYẾN
mong muốn trình bày những kiến thức phổ thông về Xã hội học. Trưởng Khoa Xã hội học
Xã hội học là một trong những môn học cơ bản trong Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn
Đại học quốc gia TP. Hồ Chí Minh
chương trình đào tạo của nhóm ngành khoa học xã hội - nhân
văn ở các trường đại học, cao đẳng. Khi biên soạn cuốn sách
này, các tác giả đã dựa vào chương trình đại học đại cương do
Bộ Giáo dục - Đào tạo quy định năm 1995.
Trong quá trình biên soạn, các tác giả đã tham khảo,
chọn lọc nhiều tài liệu trong và ngoài nước liên quan đến Xã hội
học, đồng thời đã tham khảo những tài liệu của các ngành khoa
học xã hội có liên quan. Vì vậy, có thể nói đây là một tài liệu
khoa học hữu ích bởi tính đa dạng của nó, với mục đích phục vụ
việc học tập, nghiên cứu của sinh viên và bạn đọc. Việc biên
soạn tài liệu Xã hội học dùng để phục vụ giảng dạy và học tập
là một việc làm hết sức khó khăn, bởi nhiều lý do: thứ nhất, trên
thế giới hiện nay có rất nhiều trường phái Xã hội học khác
nhau. Thứ hai, ở Việt Nam, đây là một ngành khoa học còn rất
mới mẻ. Thứ ba, đội ngũ những người làm công tác giảng dạy,
nghiên cứu Xã hội học hiện nay còn rất hạn chế. Do vậy, các tác
7 8
 bản đầu tiên của cuốn sách này. Chúng tôi cũng xin cám ơn
Thạc sĩ Trương Văn Vỹ, Thạc sĩ Lê Văn Bửu và các bạn đồng
nghiệp, đã động viên khích lệ và có những ý kiến đóng góp về
mặt kết cấu và nội dung của tài liệu.
Mặc dù đã rất cố gắng trong khi biên soạn, cuốn sách
LỜI NÓI ĐẦU này không tránh khỏi những thiếu sót, mong sự lượng thứ của
độc giả và mong nhận được những đóng góp ý kiến từ phía độc
Xã hội học là một khoa học nghiên cứu về xã hội, về hệ giả để hoàn thiện hơn trong lần tái bản.
thống các mối quan hệ xã hội của con người. Tuy còn là một
ngành khoa học mới mẻ ở nước ta, nhưng trong sự tồn tại và Thạc sĩ TẠ MINH
phát triển, xã hội học đã và đang trở thành ngành khoa học có vị (Chủ biên)
trí quan trọng đối với tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội.
Những tri thức nhập môn Xã hội học và phương pháp luận của
nó ngày càng trở nên thiết thực và có tác dụng không nhỏ đối
với sự phát triển của xã hội.
Trong quá trình biên soạn cuốn Nhập môn Xã hội học,
chúng tôi dựa vào chương trình giáo dục Đại học đại cương do
Bộ Giáo dục - Đào tạo quy định năm 1995. Chúng tôi cũng đã
cố gắng tham khảo, chọn lọc nhiều nguồn tài liệu của các tác giả
trong và ngoài nước, đã dựa vào thực tiễn sinh động của đời
sống xã hội. Đặc biệt, chúng tôi đã tham khảo những tài liệu của
Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Tất Dong, Phó giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn
An Lịch, Tiến sĩ Nguyễn Minh Hòa, cùng một số tài liệu của các
tác giả khác.
Cuốn Nhập môn Xã hội học gồm 3 phần:
Phần 1: Khái quát lịch sử hình thành và phát triển Xã hội học;
Phần 2: Một số chuyên ngành Xã hội học cụ thể;
Phần 3: Phương pháp và kỹ thuật điều tra Xã hội học.
Nhân đây, chúng tôi xin bày tỏ lòng cám ơn Tiến sĩ Trần
Thị Kim Xuyến, Trưởng Khoa Xã hội học, Trường Đại học
Khoa học Xã hội và Nhân văn, đã đọc và đóng góp những ý kiến
quý báu, được hiện thực hóa trong Lời giới thiệu cho lần xuất

9 10

Phần I
XÃ HỘI HỌC LÀ MỘT KHOA HỌC
Bài 1
LỊCH SỬ HÌNH THÀNH
XÃ HỘI HỌC
I. SỰ RA ĐỜI CỦA XÃ HỘI HỌC
Xã hội học là một môn khoa học về xã hội con người.
Nó nghiên cứu cách thức ứng xử và quan hệ của con người trong
các nhóm xã hội, trong các cộng đồng và các tổ chức hình thành
nên xã hội.
Thuật ngữ Xã hội học có nguồn gốc từ chữ La tinh
Societas (nghĩa là xã hội) và chữ Hy Lạp Logos (có nghĩa là học
thuyết). Xã hội học cũng có nghĩa là lý thuyết về xã hội. Đây là
một ngành khoa học mới ra đời, còn rất non trẻ so với các khoa
học xã hội khác. Lần đầu tiên thuật ngữ Xã hội học do Auguste
Comte (1798 - 1857) là một nhà triết học người Pháp, người
sáng lập ra “chủ nghĩa thực chứng” và được công bố năm 1839.
Ông cũng là người đầu tiên khởi xướng ra ngành khoa học này,
và được coi là thuỷ tổ của ngành Xã hội học.
11
Hơn một thế kỷ qua, Xã hội học đã có những bước phát
triển quan trọng và nó đã thu được một số thành tựu to lớn trên
thế giới, có tác dụng không nhỏ trong đời sống xã hội. Đặc biệt
Xã hội học được áp dụng và phát triển mạnh ở các nước công
nghiệp phát triển. Lý luận Xã hội học đã thâm nhập vào các lĩnh
vực của đời sống xã hội, trở nên thân thuộc với mọi tầng lớp
nhân dân thông qua hệ thống giáo dục của các trường đại học và
cao đẳng. Đây cũng là môn khoa học bắt buộc đối với sinh viên
ở bậc đại học và cao đẳng.
Sự phát triển của Xã hội học luôn gắn liền với sự phát
triển của xã hội. Xã hội càng phát triển, càng văn minh thì yêu
cầu hiểu biết về Xã hội học càng cần thiết, vì nó luôn trang bị
những tri thức tiến bộ cho sự phát triển của nhân loại, của đời
sống xã hội con người cùng với mối quan hệ của nó. Cùng với
các ngành khoa học khác, Xã hội học đã chỉ ra những con
đường, những biện pháp, cách thức hoàn thiện, phát triển các
mặt của đời sống xã hội cho phù hợp với quy luật vận động của
xã hội.
Ở Việt Nam, khoa học xã hội còn rất mới mẻ nhưng nó
đã có những tác dụng nhất định trong việc nhận thức và ứng
dụng vào quản lý xã hội, quản lý đất nước, trong sự nghiệp công
nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước trên tất cả các lĩnh vực của
đời sống xã hội. Hơn lúc nào hết, trong điều kiện hiện nay,
muốn hoàn thành sự nghiệp đó cần phải phát huy được vai trò
của nhân tố con người, trong đời sống xã hội cần phải không
ngừng hoàn thiện các mối quan hệ xã hội, Mác đã cho rằng: Sự
phát triển của xã hội, thể hiện ra trước hết là hiện thực cải tạo
thực tiễn của con người và hoạt động của quần chúng nhân dân
lao động được quy định bởi tiến trình của lịch sử.
Là một môn khoa học về xã hội, môn khoa học nghiên
cứu về các quan hệ xã hội, nó ra đời do yêu cầu của bản thân sự
12
vận động xã hội, đặc biệt là trong những bối cảnh xã hội có
nhiều biến động. Là môn khoa học nghiên cứu về con người, về
cách ứng xử và quan hệ của con người trong các nhóm, các tổ
chức xã hội, sự ra đời của Xã hội học nhằm đáp ứng ba nhu cầu
căn bản sau đây:
Thứ nhất, Xã hội học ra đời nhằm đáp ứng nhu cầu
nhận thức xã hội. Con người là một thực thể xã hội, con người
tồn tại và phát triển trong xã hội. Và, trong tiến trình lịch sử con
người luôn muốn tìm hiểu thực chất mối quan hệ giữa người với
người trong đời sống xã hội. Do vậy, xã hội được tạo ra bởi các
quan hệ xã hội. Đó là mối quan hệ giữa người với người được
hình thành trong quá trình hoạt động thực tiễn. Trong việc giải
quyết những vấn đề của đời sống xã hội, cải tạo xã hội thì con
người phải nhận thức được xã hội, hiểu biết được xã hội và phải
có những kiến thức phong phú về một xã hội hết sức đa dạng.
Xã hội học phải nhận thức và nghiên cứu xã hội mới có phương
cách để biến đổi chúng nhằm mục đích phục vụ con người. Khi
nhận thức một xã hội cụ thể phải dựa theo quan điểm lịch sử, cụ
thể và căn cứ vào những tiêu chí văn hóa, dân cư, dân tộc và
đường lối, chính sách của một quốc gia cụ thể. Đồng thời cũng
cần phải phản ánh trung thực, thực trạng xã hội rất phức tạp, đa
dạng và phải tính đến đặc điểm đặc thù của mỗi quốc gia, mỗi
dân tộc cụ thể trong điều kiện và hoàn cảnh cụ thể.
Thứ hai, Xã hội học ra đời nhằm đáp ứng nhu cầu hoạt
động thực tiễn. Thực tiễn cuộc sống của xã hội là hết sức phong
phú. Xã hội học luôn luôn gắn liền với sự vận hành của một xã
hội cụ thể, luôn gắn liền với quá trình hoạt động thực tiễn của
con người trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Xã hội
học là một khoa học xuất phát từ thực tiễn và chỉ có dựa vào
thực tiễn thì nó mới thực hiện được các nhu cầu khác.
Thứ ba, Xã hội học ra đời nhằm đáp ứng nhu cầu phát
triển của bản thân sự vận động xã hội mà mỗi ngày một đa dạng,
13
phong phú và hết sức phức tạp sự biến đôûi xã hội nhằm giải
quyết những vấn đề do cuộc sống của xã hội đặt ra.
II. ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ RA ĐỜI CỦA XÃ HỘI HỌC
1. Điều kiện kinh tế xã hội
Để cho Xã hội học ra đời thì nó phải hội đủ ba điều
kiện và tiền đề. Đó là điều kiện kinh tế - xã hội, là điều kiện cơ
bản nhất, nó phản ánh thực trạng kinh tế - xã hội trong điều kiện
hoàn cảnh lịch sử cụ thể. Đó là cuộc cách mạng công nghiệp
bùng nổ từ những năm giữa thế kỷ XVIII ở châu Âu đã thúc đẩy
nền sản xuất Tư bản chủ nghĩa phát triển. Đó là quá trình công
nghiệp hóa hiện đại, đặc biệt là cuộc cách mạng công nghiệp ở
nước Anh từ giữa thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XIX, đã thúc đẩy
sự phát triển đô thị một cách nhanh chóng, từ đó đã hình thành
nên các trung tâm công nghiệp, trung tâm thương mại và kéo
theo sự hình thành các tầng lớp dân cư mới, hình thành nên các
nhóm xã hội, các cộng đồng xã hội khác nhau.
Cuộc cách mạng công nghiệp bùng nổ, đô thị được hình
thành, tạo ra những sự chuyển dịch dân cư hết sức to lớn, mâu
thuẫn giai cấp, mâu thuẫn dân tộc và những quan hệ xã hội hết
sức phức tạp. Đồng thời, do ảnh hưởng của cuộc cách mạng
công nghiệp, chủ nghĩa tư bản đã phát triển ở một trình độ nhất
định đã dẫn tới sự thay đổi chung về cơ cấu xã hội, làm tan vỡ
xã hội nông thôn, truyền thống thời phong kiến, làm thay đổi cả
lối sống dẫn tới sự phân hóa giàu nghèo và sự bất bình đẳng xã
hội. Trong xã hội thì tình trạng nghèo nàn, quẫn bách, cùng cực
của tầng lớp lao động, lao động bị bóc lột và lạm dụng nhất là
đối với phụ nữ và trẻ em. Các khu nhà ổ chuột của dân nghèo
xuất hiện, cùng với sự đồi bại của bộ máy quan liêu.
Sự phát triển của đô thị đã làm đảo lộn trật tự và thói
quen của một cộng đồng. Sự cách biệt giữa thành thị và nông
14
thôn đã làm thay đổi mối quan hệ đã ổn định từ lâu mà con
người đã gắn bó với cộng đồng. Sự thay đổi đó làm cho con
người băn khoăn về tương lai, suy nghĩ về sự ổn định của một
trật tự xã hội.
Các yếu tố trên đã đặt ra cho các nhà khoa học cần phải
nghiên cứu để giải quyết những bức xúc đó, để tìm hiểu xã hội
xem bản chất xã hội là gì. Đó là một trong những điều kiện để
xã hội học ra đời.
2. Điều kiện chính trị
Cuộc cách mạng Tư sản nổ ra liên tiếp ở Hà Lan, đặc
biệt là ở nước Anh (1642 - 1648), báo hiệu giờ cáo chung của
chế độ phong kiến châu Âu đã đến. Tiêu biểu là cuộc Đại cách
mạng Tư sản Pháp (1789 - 1794), ảnh hưởng rất lớn đến đời
sống xã hội - đòn quyết định tiêu diệt chế độ phong kiến châu
Âu. Đó là một cuộc cách mạng triệt để, đập tan chế độ quân chủ
chuyên chế của xã hội phong kiến, là hồi chuông kết thúc đêm
trường Trung cổ ở châu Âu. Nó đã đưa ra các vấn đề về xã hội
mới mẻ: Tự do - Bình đẳng - Bác ái... Nó tạo ra bầu không khí
tự do cho nhóm trí thức và làm xuất hiện những tư tưởng tiến
bộ, họ có cách nhìn khoa học đối với xã hội - tự nhiên, họ giải
thích thế giới một cách khoa học, giải thích xã hội bằng những
quy luật của chính nó. Đây là một tiền đề ra đời của xã hội học
nhằm xem xét quá khứ, giải quyết hiện tại, dự báo cho tương lai
và mô tả, xem xét xã hội trên cơ sở khoa học.
3. Tiền đề khoa học - trí thức
Các phát kiến khoa học của nhân loại thời cổ như toán
học của Pi-ta-go, Hình học của Ơ-Clét, Vật lý của Ác-xi-mét đã
được khôi phục lại sau đêm trường Trung cổ. Về khoa học xã
hội cũng như những tư tưởng của Aritxtot, Platon, Đề-cát-tơ, đã
được các nhà tư tưởng kế thừa và phát huy. Do sự phát triển của
15
trí thức nhân loại dẫn tới sự phân hóa các ngành khoa học khác
nhau. Trong đó có ngành xã hội học. Nó là một nhu cầu, một
tiền đề để xã hội học ra đời.
Tóm lại, cuộc cách mạng công nghiệp bùng nổ vào
giữa thế kỷ XVIII đã tạo nên một sự đảo lộn ghê gớm trong xã
hội. Sự phát triển của kinh tế đã tạo điều kiện cho chủ nghĩa tư
bản phát triển. Sự phát triển của kinh tế đã tạo nên các đô thị
lớn, tạo nên sự chuyển dịch dân cư khổng lồ cùng với mâu thuẫn
giai cấp, mâu thuẫn dân tộc căng thẳng. Các quan hệ xã hội ngày
càng phức tạp, đa dạng, xã hội biến động, khủng hoảng về kinh
tế, chính trị, xã hội luôn diễn ra. Để quản lý một xã hội như vậy
đòi hỏi phải có một ngành khoa học đóng vai trò như một bác sỹ
khám bệnh cho cơ thể sống xã hội và tiến tới giải phẫu các mặt,
các lĩnh vực... Xã hội học ra đời đáp ứng những nhu cầu bức xúc
đó.
4. Ý nghĩa của sự ra đời xã hội học
Sự ra đời của xã hội học đã có một vị trí và ý nghĩa cực
kỳ quan trọng đối với đời sống xã hội. Xã hội học cùng với các
ngành khoa học khác giúp chúng ta những trí thức, những hiểu
biết để nhận thức các quy luật khách quan của thực tiễn xã hội
để nhận biết sự vận động của hệ thống các mối quan hệ xã hội
của các nhóm và cộng đồng xã hội. Đồng thời xã hội học trang
bị những tri thức nhằm hiểu biết về con đường và các biện pháp
để đạt được mục đích cải tạo thế giới, cải tạo hiện thực phục vụ
con người.
II. NHỮNG NHÀ XÃ HỘI HỌC TIỀN BỐI
1. Auguste Comte (1798–1857)
Ông là nhà lý thuyết xã hội, nhà thực chứng luận người
Pháp, người đầu tiên đưa ra thuật ngữ Xã hội học. Ông học ở
16
trường từ năm 1807 và đã đậu các kỳ thi Toán học và các môn
Xã hội nhân văn một cách xuất sắc. Ông đã có thời gian là thư
ký cho Saint-Simon từ 1817 đến 1824. Ông đã chịu sự ảnh
hưởng của Triết học Ánh sáng (phục hưng) và cũng là người
chứng kiến những biến động chính trị xã hội, các cuộc cách
mạng công nghiệp và những cuộc xung đột giữa khoa học và tôn
giáo ở Pháp. Các tác phẩm chính : Triết học thực chứng, xuất
bản 1830-1842 (nhiều tập) và Hệ thống chính trị học thực
chứng, xuất bản 1851-1854.
Phương pháp luận cơ bản của A.Comte là coi Xã hội học
là khoa học về các quy luật tổ chức xã hội. Xã hội học phải
hướng tới sự tìm ra những quy luật khái quát phản ánh mối quan
hệ căn bản nhất của các sự vật, các hiện tượng trong xã hội. Xã
hội học phải có nhiệm vụ góp phần tổ chức lại xã hội và lập lại
trật tự xã hội dựa vào các quy luật tổ chức và biến đổi xã hội
bằng phương pháp luận của chủ nghĩa thực chứng.
Theo ông, Xã hội học cũng giống như Khoa học tự
nhiên, như Vật lý, Sinh học trong việc vận dụng các phương
pháp luận nghiên cứu để tìm ra bản chất của xã hội, ông gọi Xã
hội học là Vật lý Xã hội. Ông phân loại các phương pháp Xã hội
học thành 4 nhóm:
 Quan sát;
 Thực nghiệm;
 So sánh;
 Phân tích lịch sử.
Vật lý Xã hội học của ông được hợp thành từ hai bộ
phận chính: Tĩnh học xã hội và Động học xã hội (cơ thể XH).
+ Tĩnh học xã hội nghiên cứu về trật tự xã hội, cơ cấu xã
hội, các thành phần và mối liên hệ của chúng : đơn vị cơ bản
nhất, sơ đẳng nhất của xã hội chính là gia đình và ông đưa ra
17
cách giải quyết nhấn mạnh tới vai trò của Nhà nước, yếu tố văn
hóa, tinh thần xã hội.
+ Động học xã hội là nghiên cứu các quy luật biến đổi xã
hội trong các hệ thống xã hội theo thời gian. Ông đưa ra quy luật
3 giai đoạn để giải thích sự phát triển của hệ thống cơ cấu xã
hội:
 Thần học;
 Siêu hình;
 Thực chứng.

Ông cho rằng mỗi giai đoạn trước là điều kiện phát triển
của mỗi giai đoạn sau. Ở giai đoạn thực chứng, nhờ nắm vững
và giải thích có khoa học sự vận hành của xã hội mà con người
kiểm soát, quản lý bằng cách tuân thủ và vận dụng được các quy
luật của Tĩnh và Động học xã hội và các nhà trí thức có khả
năng đóng vai trò thủ lĩnh, lãnh đạo và quản lý xã hội. Xã hội
học có nhiệm vụ đáp ứng nhu cầu nhận thức, nhu cầu giải thích
những biến đổi xã hội, góp phần lập lại trật tự ổn định xã hội.
2. Karl Marx (1818 -1883)
Là nhà triết học, nhà lý luận của phong trào Cộng sản và
công nhân thế giới và là nhà sáng lập Chủ nghĩa cộng sản khoa
học, là nhân vật đóng vai trò quan trọng trong lịch sử phát triển
của Xã hội học. Marx không để lại một lý thuyết hoàn chỉnh về
Xã hội học nhưng trong toàn bộ di sản đồ sộ của Marx đã ảnh
hưởng rất lớn đến Xã hội học. Đặc biệt là học thuyết về hình
thái kinh tế - xã hội.
Marx đã chứng kiến một trật tự xã hội Tư bản với một
thiểu số người là giai cấp tư sản, kẻ bóc lột, áp bức, thống trị đa
số người khác là giai cấp công nhân. Từ đó, Marx đã có hệ
18
thống quan điểm phản ánh sâu sắc những biến đổi của thế kỷ 19
với các cuộc cách mạng chính trị, công nghiệp hóa Tư bản chủ
nghĩa.
Marx đã phân tích sự vận động xã hội, đã chỉ ra quy luật
phát triển lịch sử của xã hội. Marx cho cơ sở của sự phân hóa xã
hội thành các giai cấp là các mối quan hệ xã hội, ở đó hàm chứa
những xung đột đối kháng. Mâu thuẫn giai cấp, đấu tranh giai
cấp là động lực của lịch sử, của sự phát triển xã hội.
Cuộc đời của Marx là quá trình kết hợp giữa nghiên cứu
khoa học và hoạt động thực tiễn. Với 2 phát kiến vĩ đại của
Marx và Engels là lý luận về giá trị thặng dư và chủ nghĩa duy
vật lịch sử, Marx đã chuyển từ chủ nghĩa duy tâm sang chủ
nghĩa duy vật, từ người dân chủ sang người cộng sản. Lý luận
chủ nghĩa duy vật lịch sử là lý luận và phương pháp luận của Xã
hội học Mác-xít.
Nghiên cứu Xã hội học cần phân tích con người sản xuất
ra các phương tiện để sinh tồn như thế nào ? Những điều kiện
nào cản trở những năng lực của con người trong xã hội. Marx
cho rằng sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất sẽ dẫn đến sự bất
bình đẳng và phân tầng xã hội. Do vậy, cần phải xóa bỏ chế độ
sở hữu tư nhân và thay vào đó là chế độ sở hữu xã hội (toàn dân
và tập thể) để xây dựng xã hội công bằng, văn minh.
Về quy luật phát triển của lịch sử, Marx đã chỉ rằng lịch
sử xã hội loài người đã trải qua 5 hình thái kinh tế - xã hội:
 Hình thái kinh tế xã hội Công xã nguyên thủy;
 Hình thái kinh tế xã hội Chiếm hữu nô lệ;
 Hình thái kinh tế xã hội Phong kiến;
 Hình thái kinh tế xã hội Tư bản chủ nghĩa;
 Hình thái kinh tế xã hội Cộng sản chủ nghĩa.
19
Quy luật phát triển lịch sử xã hội được làm sáng tỏ qua
hệ thống các khái niệm, phạm trù của chủ nghĩa duy vật lịch sử
như: Tư liệu sản xuất, Quan hệ xã hội, Lực lượng sản xuất,
Phương thức sản xuất, Hình thái kinh tế - xã hội...
Ngoài ra, Marx còn đề cập đến một loạt vấn đề xã hội
như khái niệm tha hóa, mối quan hệ giữa đời sống kinh tế với
các định chế xã hội khác, quan hệ giữa cơ sở hạ tầng và kiến
trúc thuượng tầng, phân hóa xã hội, hôn nhân gia đình, đô thị,
nông thôn qua một loạt tác phẩm mà tiêu biểu:
 Hệ tư tưởng Đức, 1845;
 Sự khốn cùng của Triết học, 1847;
 Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản, 1848;
 Tư bản luận, 1867-1885-1894.
3. Herbert Spencer (1820-1903)
Ông là nhà Xã hội học người Anh sống trong tình hình
chính trị xã hội Anh thế kỷ 19 không có nhiều biến động gay gắt
như ở Pháp. Ông đã phát triển “Lý thuyết Xã hội” vào 1876. Do
ảnh hưởng thuyết tiến hóa Đac-uyn (1809-1882), ông đưa ra
quan điểm tiến hóa xã hội. Ông giải thích : chỉ có các cá nhân
nào, hệ thống xã hội nào có khả năng thích nghi nhất với môi
trường xung quanh thì mới có thể tồn tại được trong cuộc đấu
tranh sinh tồn.
Spencer coi xã hội như là một cơ thể sống, cũng như mọi
hiện tượng tự nhiên, xã hội vận động và phát triển theo quy luật.
Ông cho rằng nguyên lý cơ bản nhất của Xã hội học là nguyên
lý tiến hóa. Các xã hội loài người phát triển tuân theo những quy
luật tiến hóa từ xã hội có cơ cấu nhỏ, đơn giản, chuyên môn hóa
thấp, không ổn định, dễ phân rã đến xã hội có cơ cấu lớn, phức
tạp, chuyên môn hóa cao, có sự liên kết bền vững và ổn định.
20
 Ông cho rằng các hiện tượng, quá trình xã hội luôn gắn
liền với các cá nhân với tất cả các đặc điểm về động cơ, nhu cầu,
tình cảm, trí tuệ và hành động phức tạp, đa dạng.
Nguyên lý cơ bản của Xã hội học là nguyên lý tiến hóa
xã hội. Sự tiến hóa xã hội tất yếu sẽ đưa ra xã hội tiến lên từ xã
hội thuần nhất, đơn giản đến xã hội phức tạp, đa dạng, từ trạng
thái bất ổn định, không hoàn hảo đến trạng thái cân bằng, hoàn
hảo.
Ông phân chia xã hội thành 2 loại:
+ Xã hội quân sự với đặc trưng là cơ chế tổ chức, điều
chỉnh mang tính tập trung, độc đoán để phục vụ mục tiêu quốc
phòng và chiến tranh;
+ Xã hội công nghiệp với đặc trưng là cơ chế tổ chức ít
tập trung và ít độc đoán nhằm phục vụ mục tiêu sản xuất hàng
hóa và dịch vụ.
Tóm lại, Spencer đã để lại nhiều ý tưởng quan trọng
được tiếp tục phát triển trong các trường phái, lý thuyết Xã hội
học hiện đại. Ông dùng lý thuyết tiến hóa để giải thích sự biến
chuyển xã hội, ông cho rằng tiến hóa là một quá trình tự nhiên
và sự tiến hóa không làm cản trở bước tiến của nhân loại.
4. Emile Durkheim (1858 -1917)
Ông là nhà Xã hội học nổi tiếng người Pháp, là nhà khoa
học chuyên ngành đầu tiên trong lịch sử Xã hội học, là nhà Xã
hội học cả từ cơ sở khoa học lẫn chính trị. Trong thời kỳ
Bordeaux, ông đã cho ra đời 3 tác phẩm quan trọng : “Sự phân
công lao động xã hội”, “Các quy tắc của phương pháp Xã hội
học”, “Tự tử”.
 Durkheim quan niệm về Xã hội học:
21
– Là khoa học nghiên cứu sự kiện xã hội. Xã hội học sử
dụng phương pháp thực chứng (quan sát) để nghiên cứu, giải
thích nguyên nhân và các chức năng của sự kiện xã hội. Ông
chịu ảnh hưởng nhiều về lý luận của các nhà tư tưởng châu Âu
(Staint-Simon, A.Comte, H.Spencer...) ông chủ trương Xã hội
học phải trở thành khoa học về các quy luật tổ chức xã hội, ông
cho xã hội biến đổi từ xã hội đơn giản (cơ học) đến xã hội phức
tạp (hữu cơ). Xã hội học của ông xoay quanh mối quan hệ giữa
con người và xã hội;
– Muốn Xã hội học trở thành khoa học thì cần phải xác
định đối tượng nghiên cứu một cách khoa học. Phải coi xã hội,
cơ cấu xã hội, thiết chế xã hội, đạo đức, truyền thống, phong tục,
tập quán, ý thức tập thể... là các sự kiện xã hội, các sự vật, các
bằng chứng có thể quan sát được.
 Phương pháp nghiên cứu Xã hội học của ông:
– Sự kiện xã hội được hiểu theo hai nghĩa: thứ nhất, các
sự kiện xã hội vật chất như nhóm, dân cư và tổ chức xã hội. Thứ
hai, các Sự kiện xã hội phi vật chất như hệ thống chính trị,
chuẩn mực, phong tục tập quán xã hội;
– Theo Durkheim, sự kiện xã hội có 3 đặc trưng cơ bản:
 Sự kiện xã hội là những gì bên ngoài cá nhân (nó được
thể hiện các cá nhân không chỉ sinh ra trong môi trường
đã có sẵn các sự kiện như các thiết kế, chuẩn mực, giá
trị, niềm tin, cơ cấu xã hội..., họ còn được học tập, chia
sẻ và tuân thủ các chuẩn mực xã hội).
 Các sự kiện xã hội bao giờ cũng là chung đối với nhiều
cá nhân, nó được toàn cộng đồng xã hội chia sẻ, chấp
nhận;
22
  Các sự kiện xã hội bao giờ cũng có sức mạnh kiểm soát,
hạn chế, cưỡng chế hành động và hành vi của các cá
nhân.
Các khái niệm cơ bản trong Xã hội học Durkheim:
– Khái niệm đoàn kết xã hội: nó gần giống khái niệm hội
nhập xã hội hiện nay đang sử dụng. Dùng khái niệm này chỉ mối
quan hệ giữa cá nhân – xã hội, giữa cá nhân – cá nhân, giữa cá
nhân – nhóm xã hội. Nếu không có đoàn kết xã hội thì cá nhân
riêng lẻ, biệt lập, không tạo thành xã hội với tư cách là một
chỉnh thể (trong tác phẩm “Phân công lao động xã hội”, ông cho
rằng, đoàn kết là phương thức của những mối quan hệ, là một
kiểu quan hệ, một hình thức của khả năng xã hội. Ông phân biệt
rõ hai hình thức đoàn kết : đoàn kết máy móc và đoàn kết có tổ
chức, trong đó đoàn kết máy móc sẽ dần bị thay thế bởi đoàn kết
có tổ chức).
– Đoàn kết cơ học: là kiểu đoàn kết xã hội dựa trên sự
thuần nhất đơn điệu của các giá trị, niềm tin, cá nhân gắn bó với
nhau vì có sự kiểm soát của xã hội và vì lòng trung thành của cá
nhân đối với truyền thống, tập tục và quan hệ gia đình...
– Đoàn kết hữu cơ: là kiểu đoàn kết xã hội dựa trên sự
phong phú, đa dạng của các mối liên hệ, tương tác giữa các cá
nhân với các bộ phận cấu thành xã hội.
Tóm lại, Xã hội học của Durkheim nghiên cứu các sự
kiện xã hội, ông đã xây dựng được cơ sở lý thuyết Xã hội học,
ông cho xã hội tiến bộ đươc là do có sự góp phần chung của
niềm tin, giá trị của mỗi thành viên. Ông quan niệm các chuẩn
mực xã hội, quy tắc xã hội luôn có tác dụng điều tiết hành vi và
thái độ của cá nhân thông qua những giá trị mà cá nhân đã nội
tâm hóa. Tác phẩm “Tự tử”... không thuần túy mang tính cá
nhân mà nó còn mang cả yếu tố xã hội nữa.
23
5. Max Weber (1864 -1920)
Ông là nhà Xã hội học người Đức, đã có những đóng
góp rất lớn về mặt phương pháp luận đối với Xã hội học hiện đại
trong bối cảnh lịch sử xã hội và triết học Đức cuối thế kỷ 19 với
những cuộc tranh luận về bản chất phương pháp khoa học xã hội
– khoa học tự nhiên (KHXH-KHTN):
 Ông cho đối tượng nghiên cứu của khoa học tự nhiên là các
sự kiện vật lý của giới tự nhiên, còn đối tượng nghiên cứu của
khoa học xã hội là hoạt động xã hội của con người.
 Tri thức khoa học tự nhiên là sự hiểu biết về giới tự nhiên có
thể giải thích nó bằng các quy luật khách quan, chính xác. Còn
tri thức khoa học xã hội là sự hiểu biết về xã hội do con người
tạo ra.
 Khoa học tự nhiên chỉ cần quan sát các sự kiện của tự nhiên
và tường thuật lại kết quả quan sát là đủ. Còn khoa học xã hội,
ngoài phạm vi quan sát thì còn phải giải thích, lý giải động cơ,
quan niệm và thái độ của các cá nhân. Đặc biệt, giải thích xem
những chuẩn mực văn hóa, hệ giá trị và những hiểu biết của cá
nhân ảnh hưởng như thế nào đến hành động của họ.
Ông cho rằng, Xã hội học là khoa học cố gắng giải thích
hành động xã hội và tiến đến giải thích nhân quả về đường lối và
hiệu quả hành động xã hội.
Hành động xã hội là đối tượng nghiên cứu của Xã hội
học. Đó là hành động được chủ thể gắn cho nó một ý nghĩa chủ
quan nào đó, là hành động có tính đến hành vi của người khác,
được định hướng tới người khác, trong đường lối trong quá trình
của nó.
Không phải hành động nào cũng có tính xã hội. Ví dụ :
hành động chỉ nhằm đến các sự vật mà không tính đến hành vi
của người khác thì không được gọi là hành động xã hội – Hành
24
động của các cá nhân trong một đám đông cũng không coi là
hành động xã hội, như trời đổ mưa trên đường phố thì nhiều
người che dù, mặc áo mưa... thì không phải hành động xã hội –
Hai người đi xe quệt nhau – Hành động bắt chước thuần túy hay
làm theo người khác: đều không phải là hành động xã hội.
Nhưng sự bắt chước đó là mốt, là mẫu mực, nếu không sẽ bị
người khác chê cười thì hành động bắt chước đó là hành động xã
hội, vì vậy rất khó xác định được biên giới giữa hành động xã
hội và hành động không xã hội...
Có 4 loại hành động xã hội:
+ Hành động duy lý – công cụ: là hành dộng được thực
hiện với sự cân nhắc, tính toán, lựa chọn công cụ, phương tiện,
mục đích sao cho có hiệu quả nhất: hành động kinh tế.
+ Hành động duy lý – giá trị: là hành động được thực
hiện vì bản thân hành động. Loại hành động này có thể nhằm
vào những mục đích phi lý nhưng lại thực hiện bằng những công
cụ, phương tiện duy lý: hành vi tín ngưỡng.
+ Hành động duy lý – truyền thống: là hành động tuân
thủ những thói quen, nghi lễ, phong tục, tập quán được truyền từ
đời này sang đời khác: “hành động theo người xưa”, “các cụ
dạy”, “cổ nhân nói”...
+ Hành động duy cảm (xúc cảm): là hành động do xúc
cảm hoặc tình cảm bộc phát gây ra mà không có sự cân nhắc,
xem xét, phân tích: như hành động đám đông quá khích...
Tóm lại, công lao quan trọng của M.Weber đối với Xã
hội học hiện đại là việc dựa ra những quan niệm và cách giải
quyết độc đáo những vấn đề lý luận và phương pháp nghiên cứu
khoa học Xã hội học. Ngoài ra, lý thuyết Xã hội học của ông
còn nghiên cứu những vấn đề về hành động xã hội và phân tầng
xã hội, về xã hội tư bản nói chung đều đề cập đến hai yếu tố
25
kinh tế và yếu tố phi kinh tế trong quá trình hình thành và biến
biến đổi cơ cấu xã hội.
III. KHÁI QUÁT XÃ HỘI HỌC MARX - LENIN
Marx và Engels là những nhà sáng lập ra xã hội học
khoa học. Các ông đã phân tích khá sâu sắc và toàn diện xã hội
tư bản chủ nghĩa, phân tích một cách sâu sắc những mâu thuẫn
trong xã hội tư bản, đã chứng minh quan điểm duy vật về lịch sử
và xã hội. Marx và Engels đã phát hiện ra những quy luật phát
triển của chủ nghĩa tư bản, phát hiện ra tính quy luật tất yếu của
bước quá độ từ chủ nghĩa tư bản sang chủ nghĩa xã hội. Di sản
đồ sộ của Marx và Engels đã được quán triệt và phát triển thông
qua các tác phẩm: “Tư bản”, “Cuộc đấu tranh giai cấp ở Pháp”,
“Ngày 18 tháng sương mù của Lui Bonapactơ”, “Nội chiến ở
Pháp”...
Lenin cũng nghiên cứu rất nhiều những vấn đề về Xã
hội học, Người đã chỉ ra rằng để nghiên cứu xã hội học mang
tính thực sự khoa học phải xuất phát từ những sự kiện thật chính
xác. Phải xét đến các sự thật riêng biệt, những sự thật có liên
quan đến những vấn đề đang xét, những sự thật đã được lựa
chọn.
Trong khi phát triển và tiếp tục hoàn thiện khoa học xã
hội học Mác xít Lê nin nít, các nhà kinh điển của chủ nghĩa
Mác-Lênin luôn sử dụng phương pháp làm việc thể hiện sự
thống nhất giữa lý luận và kinh nghiệm. Đó là một đòi hỏi quan
trọng trong các hoạt động của các nhà xã hội học nhằm phục vụ
sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Ở Việt Nam, ngành Xã hội học tuy mới được xây dựng,
song đã có rất nhiều cố gắng phát huy tác dụng để nhận thức và
ứng dụng vào quản lý xã hội. Nhiều nhà xã hội học đã kết hợp
chặt chẽ với các cấp ủy Đảng, các tổ chức nhà nước và các đoàn
26
thể quần chúng đã có những công trình khảo sát, phân tích dự
đoán dự báo tình hình thực tiễn xã hội, từ đó đề xuất những giải
pháp quản lý xã hội nhằm phục vụ quá trình công nghiệp hóa và
hiện đại hóa trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội.
Tuy nhiên, Xã hội học là một ngành khoa học còn mới
lạ ở nước ta, đội ngũ các chuyên gia xã hội học còn thiếu, điều
kiện và kinh phí hoạt động còn khó khăn, vì vậy chưa đáp ứng
được những đòi hỏi của xã hội. Đảng ta đã chỉ rõ “Cần phải phát
triển nhanh các ngành khoa học xã hội và nhân văn: Kinh tế học,
khoa học chính trị, khoa học quản lý, luật học. Phải đưa khoa
học xã hội học vào trong đời sống xã hội mới đáp ứng, lý giải
được những bức xúc do cuộc sống đặt ra”.

27 28

Bài 2
ĐỐI TƯỢNG VÀ CHỨC NĂNG
XÃ HỘI HỌC
I. XÃ HỘI HỌC LÀ GÌ ?
1. Khái niệm
Xã hội học là khoa học về xã hội, là học thuyết về xã
hội, nhưng để định nghĩa một cách thật chính xác và phản ánh
được đối tượng và chức năng của nó, thì đây là vấn đề hết sức
khó khăn. Việc định nghĩa, làm rõ khái niệm Xã hội học có liên
quan mật thiết đến đối tượng nghiên cứu của Xã hội học. Hiện
nay có rất nhiều định nghĩa, nhưng nhìn chung các nhà xã hội
học đều đưa ra và nhất trí những điểm cơ bản giống nhau về xã
hội học.
Trong Đề cương bài giảng xã hội học của Học viện
Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, định nghĩa được nêu như sau:
Xã hội học là một môn khoa học xã hội, nghiên cứu về tính
chỉnh thể của các quan hệ xã hội (tính chất xã hội của đời sống
con người) là khoa học về các quy luật phổ biến và đặc thù của
hình thái kinh tế - xã hội, về các cơ chế hoạt động và các hình
thức biểu hiện của các quy luật trong hoạt động của các cá nhân,
các tập đoàn xã hội, các giai cấp, các dân tộc.
31
Trong cuốn “Xã hội học đại cương” của Phó Tiến sĩ
Nguyễn Minh Hòa, định nghĩa như sau: Xã hội học nghiên cứu
các quan hệ xã hội của chủ thể xã hội, nó nghiên cứu trạng thái
xã hội trong từng giai đoạn cụ thể, nghiên cứu những mối tác
động qua lại trong những khu vực dân cư, tập thể lao động,
nhóm xã hội và gia đình.
Xã hội học bao giờ cũng gắn liền với một thế giới quan
triết học nhất định, Xã hội học của chúng ta dựa trên nền tảng tư
tưởng của chủ nghĩa Marx-Lenin, đó là Xã hội học Marx-Lenin,
môn khoa học về xã hội.
2. Mối quan hệ xã hội học với các khoa học khác
a. Xã hội học với triết học
Những nhà sáng lập ra môn Xã hội học đều là những
triết gia, trước khi Xã hội học trở thành một khoa học độc lập thì
nó đã tồn tại và gắn liền với triết học. Triết học là một hệ thống
các ý tưởng, các giá trị, là một hệ thống các tư tưởng suy tư, con
người phải kết hợp với nhau và hành động như thế nào. Còn xã
hội học thì nghiên cứu cách thức con người Ứng xử với nhau
như thế nào, và hậu quả của lối ứng xử này ra sao? Triết học
cung cấp cho Xã hội học phương pháp luận khoa học khi xem
xét các sự kiện xã hội, còn xã hội học đặt trọng tâm vào việc
nghiên cứu sự tương tác của con người trong xã hội, đặc biệt là
nó chú trọng nghiên cứu sự hình thành và kết cấu trong xã hội,
các phong tục, tập quán, các giá trị xuất phát... Xã hội học đi tìm
những điều kiện xã hội, những logic đằng sau chi phối các ứng
xử của con người. Đồng thời xã hội học cũng tác động trở lại
triết học, nó cung cấp cho triết học những tư liệu, những sự kiện,
những hiện tượng xã hội để triết học xem xét.
b. Xã hội học với tâm lý học
32
 Tâm lý học nghiên cứu sự phát triển tinh thần, sự xúc
cảm của con người trong đời sống xã hội, còn Xã hội học nghiên
cứu về các nhóm người, các cộng đồng người. Tâm lý học hành
vi và tâm lý học ứng dụng cũng đều chú ý đến hành vi, tình cảm,
trí nhớ của con người ở đó nó biểu hiện sự tương tác giữa các cá
nhân và nhóm xã hội. Xã hội học nghiên cứu mối quan hệ, tâm
lý xã hội, nghiên cứu đời sống trong các nhóm xã hội chi phối
như thế nào đến nhận thức và ứng xử của con người.
c. Xã hội học với kinh tế học
Kinh tế học nghiên cứu quá trình sản xuất lưu thông,
phân phối và tiêu dùng của cải vật chất xã hội. Kinh tế học chú ý
giải quyết các vấn đề như tiền tệ, giá cả, tỷ suất lợi nhuận, ảnh
hưởng của thuế đến tiêu dùng. Xã hội học thì kết hợp với kinh tế
học nghiên cứu xã hội học kinh tế, nghiên cứu mối quan hệ kinh
tế giữa khía cạnh kinh tế và phi kinh tế của đời sống xã hội
II. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU CỦA XÃ HỘI HỌC
1. Đối tượng nghiên cứu của xã hội học
Cho đến nay vẫn còn rất nhiều ý kiến, nhiều quan điểm
xung quanh vấn đề đối tượng nghiên cứu của xã hội học. Các
cuộc thảo luận nhằm xác lập mối liên hệ giữa các nghiên cứu xã
hội học và triết học xã hội của Chủ nghĩa Marx. Kết quả cuộc
thảo luận, đã đưa ra được quan niệm xã hội học ở ba cấp độ:
 Thứ nhất là Chủ nghĩa duy vật lịch sử và lý luận Xã
hội học đại cương;
 Thứ hai là lý luận Xã hội học chuyên biệt;
 Thứ ba là các nghiên cứu Xã hội học cụ thể.
33
Do vậy, không thể quy xã hội học về đối tượng của triết
học xã hội. Sự khác biệt giữa chúng là ở chỗ xã hội học xem xét
xã hội qua các phạm trù và các khái niệm đặc biệt hơn so với
triết học xã hội. Ngoài ra, còn qua các khái niệm gắn với các
nhân tố đã được kiểm nghiệm... ? Khác với các phạm trù triết
học, các khái niệm cơ bản của xã hội học không phải là vật chất
và ý thức mà là cấu trúc xã hội và thiết chế xã hội, không phải là
con người mà là nhân cách và tính cách là một loại hình xã hội
và các qúa trình xã hội hóa các cá thể, không phải là các quan hệ
xã hội mà đúng hơn đó là sự tương tác xã hội và các mối liên hệ
qua lại xã hội.
Để xác định đối tượng xã hội học cần phải tìm ra các
khái niệm then chốt và cơ bản của khoa học này:
 Hệ thống xã hội: là một phạm trù xã hội học quan
trọng trong nhiều lý luận xã hội học vĩ mô. Đó là đối tượng
nghiên cứu tính chỉnh thể, tính ổn định của tổ chức xã hội, nó
nghiên cứu các hệ thống xã hội, tính chỉnh thể và các tính
quy luật vận hành của chúng;
 Cộng đồng xã hội là khái niệm then chốt trong việc
xác định đối tượng xã hội. Vì cộng đồng xã hội bao hàm phẩm
chất quyết định của sự vận động phát triển của chỉnh thể xã hội.
Nguồn gốc của sự vận động phát triển này là do sự xung đột lợi
ích của các chủ thể xã hội, các giai cấp và các kết cấu của chủ
thể xã hội khác;
 Đối tượng của Xã hội học là các cộng đồng xã hội,
là các hình thức xã hội của sự tồn tại và phát triển của con
người, đó là tính chất xã hội của sự hoạt động của đời sống con
người, nó bao gồm các hình thức tổ chức gia đình, cư dân, cộng
đồng giai cấp và xã hội, thành phần dân tộc, nghề nghiệp, xã
hội, nhân khẩu xã hội. Như vậy đối tượng nghiên cứu xã hội học
là tất cả các qúa trình và hiện tượng xã hội. Trong các qúa trình
34
và hiện tượng ấy dù ở cấp độ vi mô hay vĩ mô Xã hội học cũng hội học chuyên biệt là khâu trung gian gắn lý luận Xã hội học
tập trung nghiên cứu về mức độ biểu hiện, về nguyên nhân, đại cương với việc nghiên cứu xã hội học, nghiên cứu các hiện
động lực và xu hướng phát triển của chúng. tượng của đời sống xã hội. Xã hội học chuyên biệt được phân
chia thành các phân ngành sau đây:
Rõ ràng đối tượng của Xã hội học là các hiện tượng xã
hội, các sự kiện xã hội. Đó là những sự kiện có tính cách tập thể - Xã hội học lao động;
không phải của một cá nhân đơn lẻ mà là của nhiều cá nhân - Xã hội học xung đột xã hội;
cùng với mối quan hệ của nó. Nó nghiên cứu kết cấu toàn bộ. - Xã hội học phân tầng xã hội;
Hệ thống xã hội, xem hình thái kinh tế - xã hội là sự phát triển - Xã hội học đô thị;
của hệ thống các quan hệ xã hội cùng các mối liên hệ, tác động - Xã hội học nông thôn;
hữu cơ với nhau. Khi nghiên cứu các sự kiện xã hội thì đặc - Xã hội học dư luận xã hội - thông tin đại chúng;
trưng của xã hội học là những điều kiện xã hội, những lực xã hội - Xã hội học thanh niên.
đã ảnh hưởng như thế nào đến cách thức ứng xử của chúng ta. Ở các nước Tư bản chủ nghĩa, Xã hội học chuyên biệt
Đó là những thực thể của đời sống mà con người tạo ra, xuất được phân chia đến 200 loại khác nhau. Bao gồm bốn phần
phát từ sự tương tác của con người giữa các hoạt động đó. riêng biệt:

2. Cơ cấu của môn Xã hội học + Các yếu tố của xã hội học gồm:

Cơ cấu của môn khoa học xã hội học được phân chia Văn hóa;
theo hai phương diện, đó là: Cấu trúc xã hội;
Xã hội học;
* Xã hội học đại cương và Xã hội học chuyên biệt; Tương tác xã hội;
* Xã hội học trừu tượng - lý thuyết và Xã hội học cụ Sự lệch chuẩn;
thể - thực nghiệm. Cộng đồng dân cư.
a. Xã hội học đại cương và Xã hội học chuyên biệt + Bất bình đẳng xã hội:
Xã hội học đại cương là cấp độ cơ bản của hệ thống lý Phân tầng xã hội;
thuyết Xã hội học. Là khoa học của cái chung nhất của các quy Bất bình đẳng dân tộc và chủng tộc;
luật Xã hội học về sự hoạt động và phát triển của hệ thống xã Vai trò giới tính và bất bình đẳng;
hội và sự tương tác qua lại của các yếu tố hợp thành hệ thống xã Lứa tuổi và bất bình đẳng.
hội.
+ Các thể chế xã hội:
Xã hội học chuyên biệt là Xã hội học chuyên ngành, đó
là cấp độ của các quan hệ nhất định phản ánh mối liên hệ khách Gia đình;
quan giữa các mặt khác nhau của đời sống xã hội. Các lý luận xã Giáo dục;

35 36
 Tôn giáo;
Hệ thống kinh tế;
Hệ thống chính trị.
+ Xã hội biến cách:
Tính năng động xã hội;
Hành vi;
Các phong trào xã hội;
Biến đổi xã hội, văn hóa và chuẩn mực xã
hội.
b. Xã hội học trừu tượng - lý thuyết và Xã hội học
cụ thể - thực nghiệm
Xã hội học đại cương là một môn lý thuyết trừu tượng
nhất của xã hội, nó là một khoa học lý thuyết, cũng như các
khoa học xã hội khác. Xã hội học sử dụng một hệ thống, những
sự trừu tượng hóa (như các khái niệm, phạm trù, quy luật, giả
thuyết xã hội học...). Từ những hệ thống đó các nhà xã hội học
luôn tìm cách tái thể hiện trong quá trình tư duy về đối tượng xã
hội, mô tả trạng thái và thâm nhập vào các quy luật hoạt động và
phát triển của nó, hiểu được và dự báo xu hướng phát triển của
nó trong tương lai.
Đồng thời xã hội học còn thuộc loại các hoa học thực
nghiệm vì nó rút ra được các kết luận xã hội từ các trắc nghiệm,
các quan sát thực nghiệm xã hội, từ các tài liệu thực nghiệm thu
được về các đối tượng xã hội. Xã hội học vừa có tính chất thực
nghiệm lại vừa có tính chất lý thuyết đề ra các quy luật, nó là
một khoa học không chỉ mô tả các sự kiện thực nghiệm mà còn
rút ra được những kết luận quy luật và khái niệm từ sự phân tích
các dữ kiện thực nghiệm. Vì thế xã hội học là một khoa học thực
nghiệm - lý thuyết cho nên nhận thức xã hội học có hai cấp độ là
thực nghiệm và lý thuyết.
37
 Cấp độ thực nghiệm bao gồm việc thu thập thông tin
thông qua quan sát, thí nghiệm và từ việc xử lý các thông tin
xã hội đó;
 Cấp độ lý thuyết trong xã hội học là các khái niệm,
phạm trù, quy luật, giả thuyết được hình thành nên một hệ
thống.
Nhận thức lý thuyết và nhận thức thực nghiệm có mối
quan hệ chặt chẽ với nhau. Cụ thể là nhận thức lý thuyết được
xây dựng trên cơ sở của nhận thức thực nghiệm. Nhận thức lý
thuyết không phải là sự tiếp diễn đơn giản nhận thức thực
nghiệm. Ở nhận thức lý thuyết nhà Xã hội học đã dựng nên một
hệ thống rõ ràng các định nghĩa, khái niệm, giả thiết và giả định
nhưng họ luôn quay về với cấp độ thực nghiệm coi đó là nguồn
gốc của sự khái quát hóa. Đồng thời nhận thức thực nghiệm là
cái có trước là cơ sở cho sự khái quát hóa lý thuyết. Ranh giới
của hai cấp độ: Thực nghiệm và lý thuyết trong Xã hội học chỉ
là tương đối.
3. Các nguyên lý xây dựng tri thức xã hội học
Năm nguyên lý cơ bản của Xã hội học là: nguyên lý
duy vật, nguyên lý phát triển, nguyên lý tính hệ thống, nguyên lý
phản ảnh và nguyên lý tính Đảng.
 Nguyên lý duy vật là một trong những nguyên lý xây
dựng tri thức Xã hội học, nó phản ánh và giải đáp Duy vật
mặt thứ nhất, vấn đề cơ bản của triết học, về mối quan hệ
giữa tư duy và tồn tại và được trình bày thích hợp với xã hội
với tư cách là quan niệm duy vật về lịch sử. Thực chất của
nguyên lý này là giải thích sự phát triển xã hội bằng sự phát
triển của nền sản xuất vật chất. Giải thích các hình thái xã hội
bằng những điều kiện vật chất của đời sống xã hội.
38
  Nguyên lý phát triển xem xét xã hội như là một cơ
thể đang vận động và phát triển. Cùng với nguyên lý duy vật
tạo thành một cơ sở Duy vật biện chứng về xã hội.
 Nguyên lý tính hệ thống: Xem xét xã hội như là một
hệ thống, một cơ thể xã hội, một cơ cấu là sự đan kết phức
tạp các quan hệ vật chất và tư tưởng; tổ chức đặc biệt. Sự thể
hiện của cơ cấu đó là những thiết chế xã hội.
 Nguyên lý phản ánh: Thể hiện sự giải đáp duy vật
mặt thứ hai vấn đề cơ bản của triết học, rằng hiện thực khách
quan được phản ánh trong những hình thái tư duy, còn cơ cấu
của đối tượng nghiên cứu được phản ánh trong cơ cấu của tri
thức.
 Nguyên lý tính Đảng: Trong nghiên cứu Xã hội học
phải đứng trên quan điểm của giai cấp công nhân của toàn thể
nhân dân lao động trong sự nghiệp xấy dựng Chủ nghĩa xã
hội.
II. CHỨC NĂNG VÀ PHƯƠNG PHÁP CỦA XÃ HỘI HỌC
1. Chức năng cơ bản của Xã hội học
Xã hội học vũ trang những tri thức về quy luật khách
quan của quá trình phát triển xã hội.
Xã hội học trang bị những tri thức và thực tiễn nhằm
đưa ra những kiến nghị để quản lý một cách khoa học quá trình
phát triển của các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội.
Xã hội học giúp ta nắm bắt được trạng thái tinh thần tư
tưởng của con người, là một công cụ đắc lực trong việc tuyên
39
truyền giáo dục tư tưởng cho quần chúng nhân dân và đấu tranh
chống các hệ tư tưởng thù địch phản động.
Như vậy, Xã hội học có ba chức năng cơ bản:
Thứ nhất, xã hội học có chức năng nhận thức : Xã hội
học đã trang bị những tri thức khoa học về sự phát triển của xã
hội và những quy luật của sự phát triển vạch rõ được nguồn gốc
của qúa trình phát triển đó. Nó vạch ra những quy luật khách
quan của các hiện tượng và các qúa trình xã hội, đã tạo ra được
những tiền đề để nhận thức triển vọng phát triển của xã hội.
Đồng thời xã hội học còn xác định được những nhu cầu phát
triển của xã hội, của các giai cấp, các tập đoàn và các nhóm xã
hội trong các hoạt động xã hội của con người. Ngoài ra, Xã hội
học còn có nhiệm vụ phân tích lý luận hoạt động nhận thức về
xã hội, xây dựng lý luận và phương pháp luận để nhận thức xã
hội.
Thứ hai là Xã hội học có chức năng thực tiễn: Đây là
chức năng quan trọng của Xã hội học. Nó có mối quan hệ chặt
chẽ với chức năng nhận thức. Xã hội học đưa vào sự phân tích
các hiện tượng xã hội để làm sáng tỏ các triển vọng và xu hướng
phát triển của xã hội. Đặc biệt là khi nghiên cứu các quan hệ xã
hội. Xã hội học giúp con người đặt các quan hệ xã hội của mình
dưới sự kiểm soát của bản thân và điều hòa các quan hệ đó cho
phù hợp với yêu cầu của sự phát triển tiến bộ xã hội. Việc dự
báo xã hội dựa trên cơ sở nhận thức sâu sắc các quy luật và xu
hướng phát triển của xã hội, là điều kiện và tiền đề để có kế
hoạch và quản lý xã hội một cách khoa học.
Thứ ba, Xã hội học có chức năng tư tưởng: Muốn quản
lý và lãnh đạo xã hội thì cấp quản lý và lãnh đạo phải nắm bắt
được tình hình tư tưởng, trạng thái tâm lý xã hội của mọi tầng
lớp nhân dân. Trạng thái tư tưởng luôn biến động theo những
diễn biến của thực trạng kinh tế - chính trị và xã hội. Xã hội học
40
giúp ta hiểu rõ được thực trạng tư tưởng xã hội để trên cơ sở đó Phương pháp quan điểm lịch sử cụ thể là phương pháp
làm tốt công tác chính trị tư tưởng, nắm bắt và định hướng được của xã hội học để nhận thức và giải thích các hiện tượng và các
dư luận xã hội góp phần nâng cao hiệu qủa của công tác quản lý qúa trình xã hội. Lênin chỉ rõ : “phép biện chứng Mác-xít đòi
và lãnh đạo các lĩnh vực của đời sống xã hội. Ngoài ra xã hội hỏi phải phân tích một cách cụ thể từng tình hình lịch sử riêng
học còn phát triển và hình thành nên tư duy khoa học, tạo điều biệt.
kiện hình thành thói quen suy xét mọi hiện tượng xã hội và qúa
trình xã hội phức tạp trên quan điểm duy vật biện chứng, giúp ta Quan điểm lịch sử: Quan điểm lịch sử cụ thể đã bác bỏ
nâng cao tư duy thông thường thành tư duy khoa học. mối quan niệm trừu tượng về xã hội nói chung. Do đó khi xem
xét các hiện tượng và qúa trình xã hội phải xuất phát từ hiện
thực khách quan, xây dựng những kết luận và khái quát trên cơ
sở nghiên cứu, cơ thể xã hội hiện thực, có nghĩa là phải nghiên
1. Phương pháp của Xã hội học cứu các hoạt động của xã hội loài người trong những điều kiện
lịch sử cụ thể nhất định.
Chủ nghĩa duy vật lịch sử là một phương pháp luận xã Ngoài ra một trong những phương pháp thường được sử
hội học. Quan điểm nhận thức xã hội trên lập trường Mác xít đó dụng trong nghiên cứu xã hội học là phương pháp so sánh. Dùng
là quan điểm duy vật, là sự tồn tại của xã hội là cái thứ nhất. phương pháp so sánh để phân tích những nhân tố thuộc về định
Còn ý thức xã hội là cái thứ hai. Khi giải thích sự tồn tại xã hội, chế hoặc thuộc về cấp độ xã hội vĩ mô trong những xã hội khác
giải thích các hiện tượng và các qúa trình xã hội hết sức đa dạng nhau.
và phức tạp. Chủ nghĩa duy vật lịch sử xuất phát từ những điều
kiện hiện thực của đời sống xã hội, của những hoạt động xã hội
của con người.
Đồng thời với quan điểm duy vật lịch sử về xã hội thì
Xã hội học còn sử dụng phương pháp quan điểm biện chứng.
Chủ nghĩa duy vật lịch sử với tính cách là một phương pháp
luận khoa học để nhận thức và giải thích các hiện tượng và các
quá trình xã hội trong mối liên hệ và tính quy luật giữa chúng.
Chủ nghĩa duy vật lịch sử tìm nguồn gốc của các hiện tượng và
quá trình xã hội trong những mâu thuẫn biện chứng khách quan
nội tại giữa chúng. Phương pháp luận duy vật lịch sử về nhận
thức xã hội là phương pháp luận khoa học phù hợp với những
quy luật khách quan của bản thân thực tại xã hội.

41 42

Bài 3
PHẠM TRÙ VÀ KHÁI NIỆM
XÃ HỘI HỌC
I. PHẠM TRÙ XÃ HỘI HỌC
Xã hội học ngày nay đã và đang phát triển với một tốc
độ cao, từng bước xâm nhập vào nhiều lĩnh vực khác nhau của
đời sống xã hội. Bản thân Xã hội học đã hình thành nên nhiều
phân ngành khác nhau như Xã hội học đô thị, Xã hội học nông
thôn, Xã hội học gia đình, Xã hội học dân tộc ... nhưng cho dù
Xã hội học có phân ngành sâu rộng đến đâu thì chúng đều có
những xuất phát điểm nhất định, từ những phạm trù và những
khái niệm cơ bản để quan sát nghiên cứu và lý giải các hiện
tượng xã hội, quá trình xã hội hết sức đa dạng và phức tạp. Điều
đó làm cho Xã hội học khác biệt với các khoa học xã hội khác,
đặc biệt là chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa xã hội khoa
học. Các phạm trù và khái niệm đều không tồn tại trên thực tế,
nó là những công cụ trừu tượng để xây dựng nên một hệ thống
tư duy nhằm giải thích thực tại, đối với Marx: “Xã hội là một
biểu hiện tổng hòa của các mối quan hệ xã hội” hay là một hệ
thống “Các quan hệ xã hội” và khi nói rằng xã hội chẳng qua chỉ
là “hoạt động của con người theo đuổi những mục đích của
mình”, Marx đã đưa ra những cơ sở để chúng ta xây dựng nên
những phạm trù và khái niệm.
43
1. Tương tác xã hội
Xã hội là một tập thể người có những quan hệ gắn bó
với nhau trong đời sống, trong quá trình sản xuất của cải vật
chất và sống trong một phạm vi nhất định. Một xã hội là một tập
hợp người có sự phân công lao động, tồn tại qua thời gian sống
trên một địa bàn lãnh thổ cùng chia sẻ những mục đích chung,
cùng thực hiện những nhu cầu của sản xuất, của tái sản xuất ra
của cải vật chất, nhu cầu an ninh và nhu cầu tinh thần. Do vậy,
con người muốn tồn tại trong một xã hội thì phải biết xã hội vận
hành như thế nào trong hoạt động và mối quan hệ xã hội của
mình. Marx đã nhấn mạnh rằng xã hội là biểu hiện tổng hòa của
các mối quan hệ xã hội hay là một hệ thống mối quan hệ xã hội.
Quan hệ xã hội và hoạt động xã hội là mối quan hệ biện chứng
với nhau.
Tương tác xã hội (TTXH), là một khái niệm được quy
từ hai khái niệm quan hệ xã hội và hoạt động xã hội, nó nói lên
rằng mỗi hoạt động có mục đích của con người chỉ trở thành
hoạt động xã hội khi nó nằm trong và thông qua một số mối
quan hệ giữa các chủ thể hoạt động, mặt khác khái niệm tương
tác xã hội nói lên rằng mỗi quan hệ xã hội đều gắn liền với một
hoạt động xã hội nhất định. Trong thư Marx gởi cho A-nen-cốp,
Marx đưa ra lời giải đáp khái quát nhất cho câu hỏi xã hội là gì
nếu không kể đến hình thức cụ thể của nó, được mô tả như “một
sản phẩm của sự tương tác của con người”. Marx coi xã hội là cả
toàn bộ đời sống xã hội chứ không phải là tổng số đời sống cá
nhân. Là một khái niệm chung nhất tương tác xã hội đã có mặt
trong sự tác động qua lại của các hiện tượng, các qúa trình và
các hệ thống hoạt động, những mối liên hệ và quan hệ trong hiện
thực xã hội.
Khi nói tới hệ thống tương tác xã hội thì không thể
không nói tới con người của quan hệ xã hội và con người của
44
hoạt động xã hội hay đó là chủ thể xã hội. Cả chủ thể xã hội, Hoạt động xã hội (HĐXH), Là hoạt động có mục đích
quan hệ xã hội và hoạt động xã hội có mối quan hệ với nhau của con người, là hoạt động cơ bản chủ yếu của con người trên
nhưng mỗi yếu tố lại có tính chất đặc thù riêng. Đó là một tập tất cả các lĩnh vực của đời sống nhằm duy trì sự tồn tại và phát
hợp tối thiểu để xem xét hiện tượng và qúa trình xã hội. Theo triển xã hội. Nó bao gồm năm hoạt động:
TS Nguyễn Minh Hòa, trong “Xã hội học đại cương”, thì tập
hợp khái niệm đó được biểu hiện ở sơ đồ sau: * Hoạt động sản xuất vật chất là hoạt động cơ bản nhất
của con người nhằm cải biến hiện thực khách quan phục vụ
những nhu cầu của con người. Nó bao gồm hoạt động sản xuất
các phương tiện vật chất. Đó là những phương tiện nhằm thỏa
(1) Quan hệ xã hội Hoạt động xã hội mãn nhu cầu hàng ngày của con người như lương thực, quần áo,
nhà cửa... và những phương tiện nhằm thỏa mãn nhu cầu sản
xuất như công cụ sản xuất và tư liệu sản xuất. Theo định nghĩa
TTXH của Marx “Hành động lịch sử đầu tiên” hay “Sự kiện chủ yếu”
là sản xuất ngay chính bản thân đời sống vật chất.
(2) * Hoạt động sản xuất ra giống nòi, sản xuất ra những
HĐXH CTXH QHXH
con người đây cũng là một hoạt động cơ bản nhằm duy trì nòi
giống, duy trì sự tồn tại của xã hội. Đó là hoạt động nhân giống
CTXH bằng tái sản sinh tự nhiên hay hoạt động tái sản sinh xã hội.
* Hoạt động sản xuất ra các giá trị văn hóa mà sản
(3) TTXH phẩm của nó là tri thức khoa học nghệ thuật, tôn giáo, triết học,
2. Chủ thể xã HĐXH
hội chính trị và các hình tượng nghệ thuật, chuẩn mực giá trị như
QHXH cách ứng xử, tiêu chuẩn đạo đức, ngôn ngữ, thông tin...
Chủ thể xã hội (CTXH), là kẻ mang sự tương tác xã * Hoạt động chủ yếu thứ tư của con người là hoạt động
hội, điều đó có nghĩa chủ thể xã hội là con người, nó vừa là chủ quản lý với mục đích điều tiết hoạt động của các chủ thể xã hội
thể, vừa là khách thể của sự tương tác, chỉ với tư cách đó thì kẻ và các quan hệ của họ trên cơ sở những quy tắc và những chuẩn
mang tương tác xã hội mới đóng được vai trò xã hội nhất định mực được hình thành trong qúa trình tương tác xã hội. loại hoạt
và mới xác lập được những mối quan hệ nhất định giữa họ với động này còn gọi là hoạt động điều tiết xã hội.
nhau. Chủ thể xã hội tự thể hiện mình vào hoạt động trong sự
tương tác xã hội với tư cách là cá nhân, nhóm xã hội và cộng * Cuối cùng là hoạt động giao tiếp, là hoạt động trao
đồng xã hội. đổi thông tin giữa các chủ thể xã hội.

3. Hoạt động xã hội 4. Quan hệ xã hội

45 46
 Quan hệ xã hội (QHXH), là mối quan hệ giữa người
với người (quan hệ giữa các chủ thể xã hội) trong qúa trình sản
xuất, trao đổi, phân phối và tiêu dùng (vật chất, văn hóa, năng
lượng thông tin). Đó là quan hệ giữa người với người trong qúa
trình hoạt động thực tiễn cả vật chất và tinh thần.
Tóm lại: Các phạm trù xã hội học trên đây đã tạo thành
một mô hình phức tạp về tương tác xã hội. Nó chứa đựng một
tập hợp cơ bản những định nghĩa trừu tượng nhất và khái quát
nhất, cho nên nó bao hàm được hiện thực xã hội với tư cách là
một hệ thống hoàn chỉnh. Mô hình này được xem là một mô
hình khung của nghiên cứu xã hội. Như vậy khoa học xã hội học
chỉ có thể tồn tại một cách độc lập khi nó được bắt đầu từ bốn
xuất phát điểm lớn:
a/ Cá nhân với tính cách là những cá thể riêng biệt, độc
lập tồn tại trong những mối quan hệ tương tác xã hội;
5. Cá nhân và xã hội hóa
Cá nhân là một cá thể riêng biệt, độc lập hiện hữu đang
hoạt động trong một không gian xác định với những điều kiện
và hoàn cảnh cụ thể, là chủ thể xã hội; có mối quan hệ tác động
qua lại với các cá nhân khác trong hoạt động xã hội. Cá nhân là
khái niệm cơ bản đầu tiên, quan trọng nhất của xã hội học, bởi
vì xét cho đến cùng sẽ không có xã hội loài người nếu như
không có con người thể hiện ra với tư cách là một cá thể độc lập.
Đối tượng chính của xã hội học là các mối quan hệ xã hội mà
trong xã hội luôn tồn tại bốn mối quan hệ lớn. Đó là:

b/ Nhóm xã hội là một tập hợp các cá nhân cả về mặt + Mối quan hệ giữa con người với xã hội;
thực thể và hoạt động xã hội; + Mối quan hệ giữa con người với tự nhiên;
+ Mối quan hệ giữa con người với con người;
c/ Thể chế xã hội là chất kết dính các cá nhân, nhóm xã + Mối quan hệ giữa chủ thể với khách thể.
hội và điều tiết hoạt động của chúng;
Đặc điểm chủ yếu của cá nhân là một thực thể sinh học
d/ Cộng đồng xã hội. - xã hội chỉ xuất hiện một lần mà không bao giờ lặp lại, cá nhân
là sản phẩm của tự nhiên, nhưng là sản phẩm đặc biệt và nó
mang bản chất xã hội và không có sự sản xuất đồng loạt mà là
Mô hình về tương tác xã hội đơn chiếc “độc nhất vô nhị”. Engels nói, con người là một “động
vật cao cấp” có tư duy, có ngôn ngữ biết lao động nhưng chỉ
được biết đến như là cá nhân khi mà chính nó bộc lộ ra trong
TTXH hoạt động xã hội và trong các mối quan hệ xã hội với các chủ
thể xã hội khác như cá nhân, nhóm xã hội và cộng đồng xã hội.
Cá nhân là sự biểu hiện cụ thể bản chất con người, là sự hợp
HĐXH CTXH QHXH nhất được thực hiện theo cách nhất định trong một con người
1. Sản xuất 1. Sản xuất
những nét có ý nghĩa xã hội và quan hệ xã hội có liên quan đến
1. Cá nhân
2. Tái sản xuất giống nòi 2. Nhóm XH 2. Trao đổi
3. Văn hóa 3. Cộng đồng XH 3. Phân phối
4. Quản lý 4. Thiết chế XH 4. Tiêu dùng 47 48
5. Giao tiếp
bản chất của một xã hội nhất định, do đó nếu không có cá nhân
và mối quan hệ của nó thì cũng không có nhóm xã hội, không có
nhóm giai cấp, không có dân tộc.
Cá nhân và xã hội hóa: Xã hội hóa là một qúa trình mà
cá nhân gia nhập vào nhóm xã hội, vào cộng đồng xã hội và
được xã hội tiếp nhận cá nhân như là một thành viên chính thức
của mình.
Mục đích của xã hội hóa là nó trang bị cho cá nhân
những kỹ năng cần thiết để họ hòa nhập vào xã hội mà họ đang
sống. Thông qua qúa trình xã hội hóa nó hình thành ở cá nhân
một khả năng thông đạt và phát triển khả năng: nói, đọc, viết,
diễn tả... đồng thời nó làm cho cá nhân thấm nhuần các giá trị xã
hội, các chuẩn mực sống, các quy tắc sinh hoạt và hấp thụ niềm
tin của xã hôïi.
Như vậy, xã hội hóa là một qúa trình cá nhân lĩnh hội
một hệ thống nhất định những tri thức, những chuẩn mực giá trị
cho phép cá nhân đó hoạt động như là một thành viên của xã
hội. Là một qúa trình mà cá nhân tiếp nhận nền văn hóa và học
cách đóng vai trò của mình theo đúng những thang giá trị xã hội.
Các giai đoạn của qúa trình xã hội hóa, gồm ba giai
đoạn:
+ Giai đoạn đứa trẻ trong gia đình;
+ Giai đoạn cá nhân trong nhà trường;
+ Giai đoạn cá nhân thực sự bước vào đời.
6. Hệ thống xã hội
Hệ thống xã hội là một phạm trù quan trọng bao gồm
hình thái kinh tế xã hội (Hệ thống xã hội tổng thể) và hệ thống
xã hội bộ phận.
a/ Hình thái kinh tế xã hội cách tiếp cận xã hội
tổng thể
49
Xã hội học xem xét xã hội xuất phát từ học thuyết hình
thái kinh tế xã hội của Marx. Hình thái kinh tế xã hội là hòn đá
tảng để nhận thức duy vật khoa học về lịch sử vì nó dựa vào một
phương thức sản xuất nhất định và thể hiện ra như những bậc
thang phát triển của nhân loại từ xã hội này sang xã hội khác cao
hơn. Lenin đã từng viết: “K. Marx là người đầu tiên làm cho xã
hội học có một cơ sở khoa học bằng cách xác định khái niệm
hình thái kinh tế - xã hội”.
Để tiếp cận một cách tổng thể Xã hội học, Xã hội học
đã rút ra từ học thuyết hình thái kinh tế xã hội của Marx những
lý luận hết sức quan trọng đó là quan hệ sản xuất trở thành kiểu
quan hệ đóng vai trò nền tảng để từ đó giải thích một trong
những nguyên nhân của sự biến đổi các kiểu quan hệ xã hội
khác. Lý luận về mối quan hệ giữa lực lượng sản xuất và quan
hệ sản xuất giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng cũng
được dùng làm phương pháp tiếp cận xã hội học.
b/ Hệ thống xã hội bộ phận
Xã hội bao giờ cũng tồn tại với tư cách là một tổng thể,
một hệ thống xã hội toàn vẹn. Hệ thống xã hội là tổng thể hợp
thành của các phân hệ. Các mối quan hệ giữa các phân hệ, mỗi
thành phần của hệ thống chỉ tồn tại trong quan hệ với các hệ
thống khác và trong sự vận động cả các hệ thống nội tại của nó.
Trên đây là những vấn đề chung của Xã hội học -
những vấn đề của Xã hội học đại cương. Nó là cơ sở xuất phát
giúp chúng ta nghiên cứu, tìm hiểu các lĩnh vực cụ thể của Xã
hội học chuyên ngành.
II. KHÁI NIỆM XÃ HỘI HỌC
1. Vị thế - vai trò xã hội
50
 a/ Khái niệm
Theo quan niệm Xã hội học, vị thế là một vị trí xã hội.
Mỗi vị thế quyết định chỗ đứng của một cá nhân nào đó trong xã
hội và mối quan hệ của cá nhân đó với những người khác. Đó là
chỗ đứng của cá nhân trong bậc thang xã hội, là sự đánh giá của
cộng đồng xã hội đối với cá nhân biểu thị sự kính nể, trọng thị
của cộng đồng đối với cá nhân. Do thâm niên nghề nghiệp, tài
năng đức độ, tuổi tác tạo nên. Một cá nhân có thể có nhiều vị thế
xã hội tùy theo cá nhân đó tham gia hoạt động trong nhiều tổ
chức xã hội khác nhau. Tuy nhiên vị thế xã hội bao giờ cũng có
một vị trí then chốt mà cá nhân gắn bó hoặc chuyên trách.
Theo quan niệm xã hội học thì vị thế xã hội có thể chia
làm hai loại: Vị thế tự nhiên là vị thế mà con người được gắn
bởi những thiên chức, những đặc điểm cơ bản mà họ không thể
tự kiểm soát được như trẻ hay già, nam hay nữ...
Vị thế xã hội là vị thế phụ thuộc vào những đặc điểm
mà trong một chừng mực nhất định cá nhân có thể kiểm soát
được, nó phụ thuộc vào sự nỗ lực phấn đấu và nghị lực vươn lên
của bản thân, như anh có thể trở thành kỹ sư hay bác sỹ hay
giám đốc một xí nghiệp, hay bộ trưởng chẳng hạn.
Đối với vai trò xã hội trong khoa học, Xã hội học là
một khái niệm cơ bản để xem xét hành vi của cá nhân trong hoạt
động xã hội. Vai trò của cá nhân như một vai diễn (bắt nguồn từ
sự sắm vai và diễn trò trên sân khấu) là một hoặc nhiều chức
năng mà cá nhân ấy phải đảm trách trước xã hội. Một vai trò tức
là tập hợp các chuẩn mực hành vi, quyền lợi và nghĩa vụ được
gắn liền với một vị thế xã hội nhất định. Là một khái niệm bắt
nguồn từ sắm vai trên sân khấu sau đó được đưa vào thuật ngữ
khoa học và được xã hội hóa trong đời sống. Đóng vai trò xã hội
cũng tương tự như đóng vai diễn trên sân khấu, chỉ khác là một
51
bên đóng theo kịch bản trên sàn diễn, còn một bên diễn ra một
cách tự nhiên, đời thường.
Có năm loại vai trò xã hội mà cá nhân thường đảm
trách:
+ Vai trò định chế là vai trò cá nhân đóng phải theo
cách thức nhất định mang tính chế tài của hành động theo khuôn
mẫu đã được vạch sẵn của một tổ chức chính trị - xã hội nào đó;
+ Vai trò thông thường là vai trò cá nhân bắt chước học
hỏi một cách đơn giản;
+ Vai trò kỳ vọng là vai trò cá nhân đảm nhiệm thì
được nhiều người mong đợi và cá nhân đó cần phải đáp ứng sự
mong đợi đó;
+ Vai trò gán là vai trò do một tổ chức xã hội hay một
nhóm xã hội gán cho cá nhân;
+ Vai trò tự chọn là vai trò tùy theo ý muốn của cá nhân
chọn.
Mỗi cá nhân có vô vàn vai trò, có bao nhiêu mối quan
hệ xã hội thì có bấy nhiêu vai trò xã hội. Trong vô vàn vai trò đó
thì có vai trò thật, vai trò giả, để hiểu được bản chất thật của cá
nhân cần phải hiểu qua nhiều vai trò khác nhau ít nhất là các vai
trò chủ yếu mà cá nhân đảm trách. Trong quá trình hòa nhập vào
xã hội thì cá nhân học cách đóng các loại vai trò khác nhau để
gia nhập vào xã hội.
Vị thế và vai trò của cá nhân trong xã hội bắt nguồn từ
vị trí kinh tế, chính trị - xã hội của họ, từ địa vị của các cá nhân
thuộc các giai cấp và các nhóm xã hội khác mà quy định nên.
Mỗi cá nhân có nhiều vị thế và vai trò khác nhau ở gia đình, vai
trò người chồng đối với vợ, người cha đối với con; ngoài xã hội
vai trò của thủ trưởng đối với nhân viên, vai trò công dân với
52
nghĩa vụ và quyền lợi... Tuỳ theo vai trò của mình mà cá nhân sẽ
có cách ứng xử, hành vi, tác phong, hành động tương ứng với
vai trò mà cá nhân đảm trách. Vị thế và vai trò cá nhân đảm
trách còn tùy thuộc vào thể chế xã hội và sự phân công xã hội,
một khi thể chế thay đổi thì vị thế và vai trò của cá nhân cũng
thay đổi.
Nếu vị thế và vai trò xã hội mỗi cá nhân đảm trách và
có thể tự chọn vai cho mình thì đồng thời xã hội cũng có thể gán
cho họ các vai trò khác. Trong nhiều vai trò mà cá nhân đảm
trách thì vai trò công dân là vai trò nền tương ứng với nghĩa vụ
và quyền lợi được thể chế hóa trong pháp luật. Nếu xét theo khía
cạnh địa vị xã hội thì vị thế xã hội mang tính ổn định khá cao
trong một thời gian dài, còn vai trò xã hội mang tính tương đối,
luôn thay đổi tùy theo tình huống cụ thể, mỗi vai trò cá nhân
đảm trách có những thái độ và hành vi ứng xử khác nhau. Do đó
giữa vị thế và vai trò xã hội có sự khác nhau tương đối, và trong
cuộc đời con người thì vị trí xã hội ngắn hơn so với vai trò xã
hội.
b/ Các yếu tố ảnh hưởng đến vị thế xã hội
Vị thế xã hội (địa vị xã hội) của một người là cái mà xã
hội công nhận ở họ trong bậc thang xã hội. G.Lensky cho rằng
có bốn nhân tố tạo nên địa vị xã hội trong xã hội Mỹ:
* Yếu tố thu nhập;
* Yếu tố uy thế nghề nghiệp;
* Yếu tố trình độ học vấn;
* Yếu tố chủng tộc.
Trong Xã hội học đại cương thì vị trí của cá nhân trong
một hệ thống xã hội được quy định bởi một loạt nhân tố, như
sau:
53
* Sự tự đánh giá của các cá nhân về bản thân mình về
vị trí xã hội của mình. Là sự tự đánh giá khả năng trình độ trong
bậc thang xã hội cũng như ý chí vươn lên của cá nhân trong qúa
trình xác định vị trí xã hội;
* Những đặc trưng nhân cách, sinh lý và tâm lý của cá
nhân;
* Những đặc điểm xã hội của cá nhân cũng ảnh hưởng
đến vị thế:
+ Giới tính;
+ Lứa tuổi;
+ Nguồn gốc xã hội;
+ Dân tộc;
+ Đảng phái;
+ Học vấn;
+ Thâm niên công tác;
+ Điều kiện sống;
+ Thủ đoạn, cơ may...
c/ Tính di động xã hội của cá nhân: Đó là sự vận động
của một cá nhân từ một vị trí, xã hội này sang một vị trí xã hội
khác. Nó bao gồm tính di động theo chiều ngang về tính di động
theo chiều rộng. Tính di động theo chiều ngang chỉ sự vận động
của cá nhân tới các vị trí xã hội khác như từ giai cấp này sang
giai cấp khác, từ nhóm xã hội này sang nhóm xã hội khác. Tính
di động theo chiều dọc là sự vận động của cá nhân trong nội bộ
mỗi nhóm xã hội, là sự vận động về mặt chất của mỗi cá nhân
(Sự thăng tiến, địa vị xã hội). Ngoài ra còn loại di động liên thế
hệ, là sự di chuyển giữa hai thế hệ cha - con về nghề nghiệp hay
địa vị xã hội. Loại di động nội thế hệ là sự di chuyển nghề
nghiệp hay địa vị xã hội của cá nhân qua các giai đoạn khác
nhau trong cuộc đời mình.
54
 2. Thiết chế xã hội
Theo quan niệm của Xã hội học thì khái niệm thiết chế
xã hội hay còn gọi là thể chế xã hội có thể hiện theo hai cách:
* Thứ nhất là cách thức tổ chức xã hội với toàn bộ bộ
khung của xã hội do luật pháp tạo nên;
* Thứ hai thiết chế xã hội dùng chỉ một tập hợp những
giá trị chuẩn mực, quy tắc, thói quen hay tập tục được áp dụng
trong xã hội được xã hội thừa nhận
Thiết chế xã hội là một tập hợp bền vững các giá trị
chuẩn mực, vị thế, vai trò và nhóm vận động xung quanh một
nhu cầu cơ bản của xã hội. Nó là một tổ chức nhất định của sự
hoạt động xã hội và các quan hệ xã hội được thực hiện bằng một
hệ thống của các hành vi con người với các chuẩn mực và quy
phạm xã hội. Thiết chế xã hội là một thành tố đặc thù đảm bảo
tính kế thừa và tính ổn định tương đối của những mối liên hệ
trong khuôn khổ của một tổ chức xã hội nhất định. Tất cả các
thiết chế đều có các quy tắc chuẩn mực, điều luật và cả cơ chế
vật chất của nó mà các nhóm xã hội phải tôn trọng, nó là chất
kết dính giữa các cá nhân, các nhóm xã hội và sự điều tiết hoạt
động của chúng. Từ đó ta có thể phân các thể chế như sau:
* Các thể chế hành chính được đặc trưng bằng nhà
nước và chức năng quản lý hành chính, thể chế quan trọng chính
là cơ quan hành pháp với những đại diện có thẩm quyền về hành
pháp với ranh giới địa lý nhất định;
* Các thể chế kinh tế là các quy chế hoạt động sản xuất
kinh doanh tương ứng với các thành phần kinh tế;
* Các thể chế chính trị là các quy định và điều tiết việc
làm và việc nắm giữ và sử dụng quyền lực;
55
* Các thể chế văn hóa là các quy định về các hoạt động
văn hóa, khoa học, nghệ thuật.
* Các thể chế đạo đức là các quy tắc chuẩn mực giá trị
về các đối xử của mọi người trong xã hội...
Thiết chế xã hội có hai chức năng: thứ nhất là thiết chế
xã hội có chức năng khuyến khích, điều chỉnh, điều hòa hành vi
của con người phù hợp với quy phạm và chuẩn mực của thiết
chế và tuân thủ thiết chế. Thứ hai thiết chế xã hội có chức năng
ngăn chặn, kiểm soát, giám sát những hành vi lệch lạc với thiết
chế. Mỗi thiết chế xã hội đều được đặc trưng bởi những mục
đích hành động, bởi chức năng xã hội đối với thiết chế đó, bởi
hệ thống chế tài đảm bảo cho cái đáng có và ngăn chặn cái lệch
lạc. Sự tồn tại của mọi xã hội, tính ổn định và sự phát triển của
xã hội không thể có được nếu không có quản lý xã hội và kiểm
soát xã hội... Sự rối loạn của thiết chế sẽ dẫn đến sự rối loạn xã
hội, không có thể chế xã hội thì cũng không có kỷ cương xã hội.
Do vậy thiết chế xã hội phải có chức năng quản lý xã hội và
kiểm soát xã hội. Nó được quyền sử dụng những biện pháp
thưởng phạt các thành viên trong xã hội. Hình phạt có thể chia
làm hai loại.
Hình phạt hình thức là các hình phạt của thiết chế pháp
luật. Hình phạt phi hình thức là hình phạt của thiết chế đạo đức
và dư luận xã hội.
Các đặc điểm của thiết chế xã hội:
+ Các thiết chế có xu hướng duy trì sự ổn định của xã
hội, bảo vệ tính bền vững tương đối của các chuẩn mực và các
quy phạm xã hội trong khuôn khổ của một trật tự xã hội;
+ Các thiết chế có xu hướng phụ thuộc vào nhau. Duy
trì những giá trị chuẩn mực chung, phản ánh mục tiêu chung, vì
vậy các thiết chế có xu hướng phụ thuộc nhau, một thiết chế
luôn thể hiện một phần trong các thiết chế khác;
56
 chung có liên quan đến đời sống trên cơ sở của một hệ thống
+ Các thiết chế có xu hướng trở thành tiêu điểm của quan niệm trong xã hội.
những vấn đề xã hội chủ yếu. Các thiết chế được thiết lập trên
cơ sở của những nhu cầu xã hội cơ bản. Như vậy, trong xã hội học người ta chia thành nhóm sơ
cấp, nhóm thứ cấp, ngoài ra còn có nhóm chính, nhóm phụ,
2. Nhóm xã hội nhóm cơ bản, nhóm không cơ bản. Nhưng đặc trưng quan trọng
Nhóm xã hội là một tập hợp người có liên hệ với nhau, của nhóm là người đứng đầu của nhóm. Còn trong những nhóm
về vị thế, vai trò, nhu cầu lợi ích và những định hướng giá trị không chính thức người đứng đầu đóng vai trò thủ lĩnh. Nhóm
nhất định. Xã hội học được hình thành bởi các nhóm xã hội, là có một vị trí hết sức quan trọng trong quá trình nghiên cứu cơ
tổng hòa của các nhóm xã hội rất đa dạng và đan chéo nhau, cấu xã hội.
cùng lúc cá nhân có thể thuộc nhiều nhóm xã hội khác nhau. Thông thường có các loại nhóm sau: Nhóm sơ cấp,
Mỗi nhóm xã hội được hình thành có một kiểu đặc trưng quan nhóm thứ cấp, nhóm chính thức, nhóm không chính thức...
hệ khác nhau. Nhóm gia đình đặc trưng bằng kiểu quan hệ gia
đình, nhóm bạn bè thì đặc trưng bằng kiểu quan hệ bạn bè...
Khi nghiên cứu về nhóm, cần phân biệt nhóm và đám
đông. Đám đông chỉ là một tập hợp người ngẫu nhiên, không có
mối liên hệ nào bên trong như những tốp người trên bãi biển, tốp
người trước rạp hát, chợ búa... Khác với đám đông chỉ là sự tụ
hợp hình thức, ngẫu nhiên đơn thuần. Nhóm có liên hệ hữu cơ
bên trong. Đó là sự tập hợp của những người được liên hệ với
nhau trên cơ sở những lợi ích đòi hỏi phải cùng công tác, chia
sẻ, giúp đỡ lẫn nhau.

Nhóm là những bộ phận hữu cơ, để cấu thành nên xã

hội. Tuỳ theo cách phân chia, xã hội học phân nhóm theo nhiều
loại hình, cấp độ khác nhau. Nhóm theo nghĩa hẹp là những
nhóm nhỏ, là một tập hợp xã hội ít người mà trong đó các thành
viên có quan hệ trực tiếp và tương đối ổn định với nhau. Những
quan hệ xã hội trong nhóm nhỏ được thể hiện dưới hình thức
tiếp xúc cá nhân, đó là cơ sở nảy sinh những quan hệ tình cảm
cũng như các giá trị đặc thù và những chuẩn mực của các ứng
xử. Nhóm theo nghĩa rộng là những nhóm lớn, là tập hợp các
cộng đồng nhóm được hình thành trên cơ sở dấu hiệu xã hội

57 58

Bài 4
BẤT BÌNH ĐẲNG
VÀ PHÂN TẦNG XÃ HỘI
I. BẤT BÌNH ĐẲNG XÃ HỘI
1. Khái niệm
Bất bình đẳng xã hội là vấn đề trung tâm của xã hội
hóa, nó có ý nghĩa quyết định đối với sự phân tầng trong tổ chức
xã hội, nó không phải là một hiện tượng tồn tại một cách ngẫu
nhiên giữa các cá nhân trong xã hội. Qua những xã hội khác
nhau thì đã tồn tại những hệ thống bất bình đẳng khác nhau.
Bất bình đẳng là sự không bình đẳng, không bằng nhau
về các cơ hội hoặc các lợi ích đối với những cá nhân khác nhau
trong một nhóm xã hội hoặc trong nhiều nhóm xã hội các nhà
Xã hội học cho rằng bất bình đẳng là phổ biến nhưng họ không
thống nhất được như thế nào là bất bình đẳng và vì sao nó lại tồn
tại? E. Durkheim trong tác phẩm “Phân công lao động trong xã
hội” đã giải thích rất rõ hiện tượng này. Ông cho rằng, tất cả các
xã hội nhìn nhận một số hành động quan trọng hơn những hành
động khác và bất bình đẳng có sự liên quan đến sự khác nhau về
tài năng cá nhân, một số người có nhiều thiên bẩm hơn những
người khác, trải qua đào tạo những khác biệt sẽ tăng lên dẫn đến
bất bình đẳng trong xã hội.
63
2. Cơ sở tạo nên bất bình đẳng
Trong những xã hội khác nhau, bất bình đẳng cũng
không giống nhau nó có những nét khác biệt riêng. Bất bình
đẳng luôn tồn tại với những nguyên nhân và kết quả cụ thể liên
quan đến giai cấp xã hội. Giới tính, chủng tộc, tôn giáo, lãnh
thổ. Nhưng cơ sở tạo nên bất bình đẳng được quy vào 3 loại căn
bản:
- Những cơ hội trong cuộc sống;
- Địa vị xã hội;
- Ảnh hưởng chính trị.
* Những cơ hội trong cuộc sống bao gồm tất cả những
thuận lợi vật chất có thể cải thiện chất lượng cuộc sống, nó
không chỉ bao gồm những thuận lợi về vật chất, của cải, tài sản
và thu nhập mà còn cả những điều kiện như lợi ích chăm sóc sức
khỏe hay an ninh xã hội.
* Cơ hội là những thực tế cho thấy những lợi ích vật
chất và sự lựa chọn thực tế của một nhóm xã hội bất kể thành
viên của nhóm có nhận thức được điều đó hay không ?
* Cơ sở địa vị có thể khác nhau trong xã hội cụ thể một
người này có thể có những cơ hội trong khi nhóm kia thì không.
Đó là cơ sở khách quan của bất bình đẳng xã hội;
* Bất bình đẳng trong ảnh hưởng chính trị được nhìn
nhận như là có được từ những ưu thế vật chất hoặc địa vị cao.
Bản thân chức vụ chính trị có thể tạo ra cơ sở để đạt được địa vị
và những cơ hội trong cuộc sống. Đó là những bất bình đẳng địa
vị trên cơ sở chính trị.
64
 3. Các quan điểm về bất bình đẳng xã hội
- Có người cho rằng bất bình đẳng luôn có bởi sự khác
biệt nhân cách giữa các cá nhân;
- Marx nghiên cứu các học thuyết kinh tế và coi đó là
nền tảng của cơ cấu giai cấp. Marx cho mối quan hệ giai cấp là
chìa khóa của mọi vấn đề trong đời sống xã hội. Những lợi ích
kinh tế, chính trị, ý kiến xã hội bắt nguồn từ kết cấu giai cấp.
Mác cho rằng khi xã hội còn có sự phân chia giai cấp thì không
thể không có sự bất bình đẳng xã hội. Cho nên hầu hết nhân loại
của chúng ta hiện nay đang sống trong xã hội có sự phân tầng;
- M. Weber lại cho rằng quyền lực kinh tế là kết quả
nắm giữ quyền lực đưa vào các nền tảng khác. Địa vị xã hội và
uy tín xã hội có thể xuất phát từ quyền lực kinh tế, song đó
không phải là tất yếu duy nhất.
Ví dụ: Có trường hợp giàu nhưng không có học vấn
hay giáo dục để nắm địa vị cao trong xã hội. Ngược lại địa vị có
thể tạo nên cơ sở của quyền lực chính trị.
Ông nhấn mạnh tầm quan trọng của thị trường chứ
không phải là tái sản xuất như cơ sở kinh tế của giai cấp.
Nguyên nhân đầu tiên của bất bình đẳng trong xã hội là khác
biệt về khả năng thị trường, có nghĩa là khả năng chiếm lĩnh thị
trường của cá nhân phụ thuộc vào sự hiểu biết, bản lĩnh và kỹ
thuật nghề nghiệp.
II. PHÂN TẦNG XÃ HỘI
1. Khái niệm
Tầng xã hội là tổng thể của mọi cá nhân trong cùng một
hoàn cảnh xã hội. Họ giống nhau hoặc bằng nhau về tài sản hay
65
thu nhập, về trình độ học vấn hay văn hóa, về địa vị vai trò hay
uy tín xã hội, về khả năng thăng tiến trong thang bậc xã hội.
Trên cơ sở khái niệm tầng xã hội có khái niệm phân
tầng xã hội. Đó là sự phân chia nhỏ xã hội, là sự phân chia xã
hội thành các tầng xã hội khác nhau về địa vị kinh tế, địa vị
nghề nghiệp, học vấn, kiểu dáng nhà ở, nơi cư trú, phong cách
sinh hoạt, cách ứng xử, thị hiếu nghệ thuật.
Phân tầng xã hội có nguồn gốc chữ La tinh là tầng lớp
và phân chia có nghĩa là phân chia thành tầng lớp. Là khái niệm
cơ bản của xã hội học. Thuật ngữ phân tầng bắt nguồn từ địa
chất học, Xã hội học mượn nó để nói trạng thái phân chia xã hội
thành các tầng lớp, nhiều tầng lớp xã hội trong điều kiện thời
gian và không gian nhất định.
Khi nói đến phân tầng xã hội thường đề cập đến bất
bình đẳng xã hội, coi đó như là một yếu tố cơ bản cho việc hình
thành nên sự phát triển xã hội. Một số tác giả quan tâm đến sự
phân tầng không đồng đều về lợi ích giữa các thành viên trong
xã hội, đó là nguyên nhân dẫn tới sự phân tầng xã hội.
Phân tầng xã hội liên quan đến những cách thức trong
đó bất bình đẳng dường như là từ thế hệ này truyền qua thế hệ
khác, tạo nên vị trí hoặc đẳng cấp xã hội.
Sự phân tầng trong xã hội học thường được áp dụng để
nghiên cứu về cấu trúc xã hội bất bình đẳng, vì vậy nghiên cứu
về những hệ thống bất bình đẳng giữa những nhóm người này
sinh ra như là kết quả không chú ý của những quan hệ xã hội và
quá trình xã hội.
Ở Việt Nam trong thời kỳ bao cấp cũng có sự phân
tầng, song chúng tồn tại dưới dạng tiềm ẩn, che giấu. Ngày nay
trong bước qúa độ sang nền kinh tế thị trường thì sự phân tầng
xã hội diễn ra hết sức tự nhiên và tất yếu. Do đó, nhiệm vụ của
66
Xã hội học là phải giải đáp vì sao nó như vậy, và sự bất bình
đẳng đó đã để lại hậu quả gì cho con người.
Phân tầng xã hội theo bốn dạng:
* Phân tầng xã hội theo địa vị chính trị: Đó là quyền
lực và vị trí của cá nhân trong toàn bộ hệ thống chính trị;
* Phân tầng xã hội theo địa vị kinh tế: là dựa trên số
của cải và tài sản mà chia ra các hạng người: Giàu - trung lưu –
nghèo;
* Phân tầng xã hội theo địa vị xã hội là uy tín, uy thế và
địa vị xã hội của cá nhân trong nhóm xã hội: Thủ lĩnh - đệ tử,
Già làng - dân làng, trưởng tộc - con cháu; Thủ trưởng - nhân
viên;
* Phân tầng xã hội theo trình độ học vấn : cao - trung
bình - thấp.
Nguyên nhân dẫn đến sự phân tầng xã hội:
* Trước hết là sự xuất hiện của chế độ tư hữu tư nhân
về tư liệu sản xuất, từ đó hình thành các giai cấp và xung đột
giai cấp đã làm xuất hiện và đẩy nhanh quá trình phân tầng xã
hội;
* Thứ hai là qúa trình phân công lao động xã hội đưa
đến sự phân tầng xã hội một cách tự nhiên. Còn bản thân sự
phân công lao động xã hội không phải là bất bình đẳng xã hội
mà nó là cơ sở tạo nên các dạng hoạt động xã hội không được
coi trọng như nhau.
Như vậy do bản chất của nó, sự phân tầng xã hội đặt ra
những vấn đề hết sức nghiêm túc về sự phân hóa giàu nghèo,
giữa những người có địa vị xã hội cao, nhiều lợi thế với những
người có địa vị thấp và bất lợi trong sự thăng tiến. Nó cũng làm
nảy sinh những cuộc đấu tranh giành quyền lực và lợi ích trong
67
lịch sử. Vì vậy nó đòi hỏi xã hội học phải nghiên cứu nó một
cách nghiêm túc, thận trọng và tỷ mỷ.
2. Lý thuyết phân tầng xã hội
Trước kia phát triển xã hội ít được sử dụng trong
nghiên cứu lý luận và thực nghiệm ở nước ta. Chúng ta hay sử
dụng thuật ngữ giai cấp và phân hóa giai cấp vì dựa vào học
thuyết của Marx là học thuyết về giai cấp và đấu tranh giai cấp.
Ở phương Tây, thuật ngữ này được sử dụng từ lâu và
quan điểm phân tầng được chia thành 2 loại lý luận:
+ Thứ nhất là những người chịu ảnh hưởng của chủ
nghĩa Mác đã nhấn mạnh đến xung đột xã hội do những bất bình
đẳng xã hội gây ra và chú ý đến quá trình tiến hóa của lịch sử.
Họ xây dựng xung đột xã hội đề xướng việc lấy giai cấp và đấu
trang giai cấp làm động lực chủ yếu của sự phát triển của lịch sử
nhân loại trong các xã hội có giai cấp;
+ Thứ hai là các nhà xã hội học như Moore; Parsons
theo khuynh hướng bảo thủ đã nhấn mạnh tới chức năng phân
tầng, chú ý tới trạng thái cân bằng xã hội và các cơ cấu hơn và
chú ý đến biến đổi xã hội có tính chất cách mạng.
Từ hai lý luận đã nêu trên đã hình thành nên các lý
thuyết phân tầng xã hội : lý thuyết xung đột nhấn mạnh việc
nghiên cứu sự hình thành và chuyển hóa các giai cấp, trong đó
tính động cơ xã hội là đặc biệt quan trọng của lý thuyết này.
Lý thuyết chức năng thì việc phân tầng xã hội nhằm
đáp ứng nhu cầu của xã hội, tức là mỗi tầng lớp xã hội có những
chức năng xã hội riêng nên trong xã hội cần có các tầng lớp,
đẳng cấp, giai cấp xã hội và tổ chức xã hội.
Chú ý:
68
 Về mặt khái niệm cần chú ý phát triển xã hội có ý nghĩa
rộng lớn hơn phân chia giai cấp xã hội, vì giai cấp chỉ là một
trong nhiều tiêu chí phân chia xã hội thành nhiều tầng lớp khác
nhau. Các nhà Xã hội học đã cho có 4 kiểu chủ yếu về hệ thống
phân tầng xã hội:
+ Nô lệ;
+ Đẳng cấp;
+ Địa chủ;
+ Các giai cấp xã hội.
3. Đặc điểm của phân tầng xã hội
– Phân tầng xã hội có tính phổ quát trên phạm vi toàn
cầu;
– Phân tầng xã hội tồn tại dai dẳng theo thời gian năm
tháng;
– Phân tầng xã hội tồn tại trong tất cả các nhóm dân cư,
các giai cấp, các tầng lớp xã hội;
– Phân tầng xã hội được duy trì một cách bền vững do
điều kiện vật chất và do thể chế chính trị.
III. GIAI CẤP XÃ HỘI
1. Khái niệm
Trong cuốn Nhập môn xã hội học của (Bilton và những
người khác), thì thuật ngữ giai cấp đúng để chỉ một nhóm xã hội
mà các thành viên có vị trí tương đương nhau trong 1 cơ cấu bất
bình đẳng khách quan về vật chất do một hệ thống những quan
hệ kinh tế đặc trưng cho một phát triển sản xuất cụ thể tạo ra.
69
Stark cho rằng: “giai cấp là nhóm người chia sẻ một vị trí giống
nhanh trong hệ thống phân tầng xã hội”.
Nhìn chung có nhiều cách hiểu khác nhau về giai cấp.
Người ta thường hiểu giai cấp là một nhóm xã hội có vị trí kinh
tế, chính trị và xã hội giống nhau nhưng không được quy định
chính thức, không được thể chế hóa mà là do nhận diện theo
những chuẩn mực xã hội nhất định như: giàu - nghèo; thống trị -
bị trị; chủ - thợ.
Theo chủ nghĩa Marx, thì chuẩn mực chủ yếu của sự
phân chia giai cấp xã hội là quan hệ đối với tư liệu sản xuất, có
sở hữu về tư liệu sản xuất hay không; là vai trò đối với quá trình
sản xuất (quản lý, tổ chức) là cách phân chia kết quả sản xuất
(phân phối và hưởng thụ) trên cơ sở đó giai cấp có những dấu
hiệu, xã hội và chính trị khác nhau như : lối sống, địa vị xã hội,
văn hóa, ý thức.
Ngoài ra M.Weber cũng lấy chuẩn mực kinh tế để phân
chia giai cấp, nhưng ông cho rằng mối liên hệ nhân quả phát
triển kinh tế, xã hội, chính trị, phức tạp hơn nhiều. Vị trí kinh tế
quy định ý thức và hành động nhưng địa vị xã hội cũng dẫn tới
một qui chế trong cơ cấu kinh tế.
2. Lý thuyết giai cấp xã hội
* Lý thuyết giai cấp và danh tiếng của Warner. Là lý
thuyết danh tiếng xác định giai cấp của cá nhân bằng cách hỏi
những người khác xem họ sắp xếp thứ tự cộng đồng thế nào
theo danh tiếng của cá nhân đó. Lý thuyết này chia thành 6
nhóm giai cấp khác nhau trong xã hội : thượng lưu; hạ lưu và
mỗi giai cấp được chia thành 2 là giai cấp trên và dưới:
 Thượng lưu:
+ Thượng lưu trên;
+ Thượng lưu dưới.
70

 Trung lưu:
+ Trung lưu trên;
+ Trung lưu dưới.
 Hạ lưu:
+ Hạ lưu trên;
+ Hạ lưu dưới.
* Lý thuyết đẳng cấp và giai cấp gồm 2 cấp độ khác
nhau:
- Đẳng cấp là những vị trí trong đó con người sinh ra và
cuộc đời họ tồn tại ở đó. Những thành viên có địa vị gắn cho (có
sẵn) chứ không phải là địa vị đạt được (giành lấy). Phân chia
đẳng cấp là một dạng của phân tầng xã hội đã xuất hiện và tồn
tại từ rất lâu trong xã hội (như ở Trung Hoa cổ đại có: quân tử -
tiêu nhân, thứ dân - sĩ, công, nông, thương); ở Hy Lạp cổ đại có
dân tự do và dân nô lệ; ở Ấn Độ có đẳng cấp: tăng lữ, chiến
binh, thợ thủ công và người làm ruộng, đầy tớ.
3. Quan niệm của Marx về giai cấp
Mục đích của Mác là giải thích sự biến đổi xã hội và
xây dựng một lý thuyết về lịch sử. Tại sao xã hội biến đổi và nó
biến đổi ra sao? Trong tương lai xã hội ra sao? Câu trả lời nằm
trong mâu thuẫn giữa các giai cấp trong xã hội. Những cuộc đấu
tranh giai cấp tạo ra động lực thúc đẩy lịch sử phát triển xã hội,
hình thành nên những hình thái kinh tế - xã hội... lịch sử loài
người là một lịch sử của sự thay thế giai cấp cũ bằng giai cấp
mới.
Đặc trưng cơ bản quan niệm của Marx về giai cấp là
vai trò quyết định của yếu tố kinh tế. Sở hữu tư nhân về tư liệu
sản xuất quy định của yếu tố kinh tế. Sở hữu tư nhân về tư liệu
71
sản xuất quy định về phân chia xã hội thành giai cấp cơ bản :
giai cấp những người có tư liệu sản xuất và giai cấp những
người không có tư liệu sản xuất. Marx cho rằng: mối quan hệ
với tư liệu sản xuất là “bí mật cuối cùng được che giấu cho sự
giải thích toàn bộ xã hội”.
Ngoài ra, Marx còn khẳng định tầm quan trọng của yếu
tố tư tưởng, tâm lý, ý thức trong việc hình thành giai cấp. Marx
phân biệt giai cấp tư sản và vô sản là căn cứ vào quan hệ với tư
liệu sản xuất. Giai cấp tư sản nắm toàn bộ và sở hữu tư liệu sản
xuất, còn giai cấp công nhân không có tư liệu sản xuất, chỉ có
sức lao động, họ trở thành người làm thuê và bị bóc lột.
Ngoài hai giai cấp trong xã hội tư bản còn có các nhóm
xã hội khác gọi là tầng lớp trung gian. Các giai cấp trung gian
đứng giữa, một bên là công nhân, bên kia là tư bản. Và cùng với
sự phát triển của xã hội thì các giai cấp trung gian cũng được
phát triển.
4. Quan niệm của M. Weber về giai cấp
M. Weber cho rằng quan niệm về phân chia giai cấp
còn quá đơn giản (chủ yếu dựa vào quan hệ sở hữu tư liệu sản
xuất). M. Weber đề xuất sự phân tầng xã hội dựa trên những yếu
tố độc lập. Đó là 3 yếu tố: giai cấp, địa vị và đảng phái. Theo
cách gọi của ông thì tương ứng với thuật ngữ xã hội học hiện đại
đó là của cải, uy tín, quyền lực.
Của cải giai cấp, nhóm người có cơ may sống giống
nhau được xác định bởi vị trí kinh tế trong xã hội, những sản
phẩm mà họ sở hữu; những cơ hội đối với thu nhập của họ. Theo
Xã hội học đó là tài sản, của cải.
Uy tín (địa vị xã hội): M.Weber công nhận địa vị kinh
tế có thể dựa trên sự kiểm soát mà không có sự sở hữu, mà dựa
vào uy tín địa vị cá nhân.
72
 * Quyền lực (Đảng phái) M.Weber định nghĩa quyền
lực là khả năng đạt được mục đích mong muốn bất chấp sự
kháng cự của những người khác. Con người có rất nhiều quyền
lực mà không cần phải có nhiều của cải hay sở hữu tư liệu sản
xuất.
Ví dụ: một vị chủ tịch hội đồng thành phố có thể có
quyền lực rất lớn nhưng họ vẫn nhận tiền lương, tiền công
khiêm tốn. Quyền lực do kinh tế quyết định nhưng không đồng
nhất với quyền lực như nó tồn tại. M. Weber viết: “Chúng ta Bài 5
hiểu quyền lực là cơ may của một người hay của một số người
HÀNH ĐỘNG XÃ HỘI
thực hiện ý chí của họ trong một hành động chung, thậm chí bất
chấp sự phản kháng của những người khác không tham gia vào
hành động”.
I. HÀNH ĐỘNG XÃ HỘI

1. Khái niệm
Các lý thuyết Xã hội học về hành động xã hội (HĐXH)
có nguồn gốc từ Pareto, M.Weber, F.Znaniecki, T.Parsons. Lý
thuyết hành động xã hội ra đời nhằm phản ứng lại quan điểm
của các hành vi về hành động của con người là không nghiên
cứu được những yếu tố bên trong quy định hành vi của các cá
nhân mà chỉ có thể biết đến những phản ứng bên ngoài.
Triết học cho hành động xã hội là một hình thức hoặc
cách thức giải quyết các mâu thuẫn, các vấn đề xã hội, nó được
tạo ra bởi các phong trào xã hội, các tổ chức, các đảng phái...
Hành động xã hội được phân chia thành hành động kinh
tế, hành động chính trị, hành động xã hội...
Trong Xã hội học, hành động xã hội luôn gắn liền với
chủ thể hành động, đó là cá nhân. M.Weber, nhà Xã hội học của
Đức, cho rằng Xã hội học là khoa học hành động xã hội. Hành
động xã hội là hành vi mà chủ thể gắn cho ý nghĩa chủ quan

73 74
nhất định, chính động cơ bên trong của chủ thể là nguyên nhân
của hành động.
Hành động xã hội là một bộ phận cấu thành trong hoạt
động sống của cá nhân. Các cá nhân hành động chính là để thực
hiện hoạt động sống của mình, như sinh viên đi học, nghe giảng,
ghi bài, đọc tài liệu, thi... là những hành động xã hội hướng vào
những mục đích hoạt động của họ.
Hành động xã hội luôn gắn với tính tích cực của các cá
nhân. Tính tích cực bị quy định bởi hàng loạt yếu tố nhu cầu, lợi
ích, định hướng giá trị của chủ thể hành động. Tất cả các yếu tố
đó và quá trình đó là phương thức tồn tại của chủ thể xã hội.
2. Hành vi và hành động xã hội
Lý thuyết hành vi được phát triển ở Mỹ. Lý thuyết này
cho rằng chúng ta không thể nghiên cứu được những gì mà
chúng ta không thể trực tiếp quan sát được. Nó chỉ nghiên cứu
những phản ứng quan sát được của các cá nhân khi họ trả lời các
kích thích, các tác nhân quy định các phản ứng của con người và
qua các phản ứng có thể hiểu được các tác nhân S  R (trong
đó S: là tác nhân, R: phản ứng).
Ví dụ: một người bị đánh  chạy đi; được thưởng  vui
cười; phê bình  buồn khóc. Điều này không thể lý giải được
tại sao như vậy chứ không phải thứ khác.
Ban đầu: hành vi của con người chỉ là những phản ứng
máy móc quan sát được sau các tác nhân, nếu không quan sát
được thì sẽ không có hành vi. Sau này thuyết hành vi phát triển,
các nhà Xã hội học chú ý tới tính xã hội của hành vi và khái
niệm hành vi xã hội trở nên thông dụng hơn. Hành vi xã hội là
một chỉnh thể thống nhất gồm các yếu tố bên ngoài có mối quan
hệ chặt chẽ với nhau.
75
Theo các nhà hành vi xã hội thì các cá nhân phải suy
nghĩ đối chiếu, cân nhắc... mỗi tác nhân trước khi phản ứng chứ
không phải phản ứng một cách máy móc.
Ví dụ: người mài dao cạo trước mặt ta  ta không chạy
trốn vì đó không phải là sự đe dọa.
Nhà Xã hội học Mỹ G.Mead cho rằng: “Chúng ta có thể
giải thích hành vi con người bằng hành vi có tổ chức của nhóm
xã hội. Hành vi xã hội không thể hiểu được nếu xây dựng nó từ
các tác nhân và phản ứng”.
3. Hành động vật lý – bản năng và hành động xã hội
Đó là hành động không có sự chi phối của ý thức con
người. Là hành động không mang hoặc ít mang tính xã hội, là
hành động vật lý, hành động bản năng sinh học: chạy vấp vào
một vật bị ngã  là hành động vật lý. Tay chạm vào điện thì
phản ứng tự nhiên là tay co lại  hành động bản năng sinh học.
 Đặc điểm
+ Khi thực hiện hành động vật lý hay bản năng sinh học,
chúng ta hoàn toàn không suy nghĩ (tức không đủ thời gian suy
nghĩ) xem ta thực hiện hành động đó như thế nào? Nếu không
thực hiện được thì hậu quả ra sao?
+ Thực hiện hành động này gần như là bất chấp thái độ,
ý kiến của người xung quanh và bất chấp mọi điều kiện hành
động;
+ Hành động này diễn ra bất chấp cả ý chí hay mong
muốn chủ quan của chúng ta tức là hoàn toàn không có một
động cơ thúc đẩy và chỉ là những phản ứng máy móc.
 Quan điểm của Parsons
76
 + Thứ nhất, khi nghiên cứu sự khác biệt giữa hành động
vật lý – bản năng và hành động xã hội Parsons cho rằng hành
động xã hội khác với hành động vật lý hành động bản năng sinh
học ở chỗ: nó có một cơ chế biểu tượng điều chỉnh như hệ thống
ngôn ngữ, giá trị... nghĩa là hành động xã hội bị điều chỉnh bởi
hệ thống biểu tượng mà các cá nhân dùng trong các tương tác
hàng ngày.
Nếu hành động vật lý – bản năng sinh học được coi là
phản ứng trực tiếp thông quan các biểu tượng. Các biểu tượng
này hoặc là các cử chỉ, lời nói của ta hay các giá trị xã hội được
thừa nhận.
Ví dụ: khi ta lắc đầu tránh những vật bay vào mắt thì
hành động lắc đầu là hành động bản năng. Nhưng nếu một ai đó
cầu xin ta điều gì mà ta lắc đầu thì hành động lắc đầu là một
hành động xã hội.
+ Thứ hai, Parsons cho tính chuẩn mực của hành động xã
hội là các hành động xã hội của các cá nhân phụ thuộc vào hệ
thống các giá trị, chuẩn mực chính thống của xã hội còn các
hành động vật lý – bản năng sinh học thì không dựa vào các
chuẩn mực, giá trị xã hội mà cá nhân xem và ra quyết định là
nên hành động hay không hành động.
Hành động xã hội hành vi, hành động bị quy chiếu theo
những chuẩn mực, giá trị của xã hội như đúng – sai; tốt – xấu;
đẹp – không đẹp; ủng hộ - phản đối... ngược lại hành động vật
lý, bản năng sinh học không bị đối chiếu với các chuẩn mực, các
giá trị xã hội tức là chúng không có tính chuẩn mực.
+ Thứ ba Parsons dùng để phân biệt hai loại hành động
trên là tính duy lý của hành động xã hội. Nó được thể hiện ở chỗ
ta có những hành động nhất định khi hành động một cách chủ
quan, đồng thời ta căn cứ vào hệ giá trị, chuẩn mực chính thống
77
của xã hội và các cơ chế điều chỉnh khác mà chúng ta tiếp nhận
một cách chủ quan.
Nếu nhận định của ta không phù hợp với hoàn cảnh thì
phương án hành động của ta đưa ra nhiều khi rất “vô duyên”.
Như khi một người bước vào phòng họp thấy tất cả đồng loạt
đứng dậy thì họ có thể nhận định là tập thể đó đang chào anh ta,
do đó anh có động tác đề nghị mọi người ngồi xuống. Nhưng
thực chất là mọi người chào người lãnh đạo đi sau anh ta (ngộ
nhận).
II. CẤU TRÚC CỦA HÀNH ĐỘNG XÃ HỘI
1. Các thành phần của hành động xã hội
Ta biết rằng khởi động của hành động xã hội là NHU
CẦU và LỢI ÍCH của cá nhân. Điều này, nhà Xã hội học người
Đức là M. Weber gọi là động cơ thúc đẩy hành động. Hành động
xã hội không chỉ có những yếu tố chúng ta quan sát được mà có
cả những yếu tố thúc đẩy, định hướng của động cơ mà ta khó
quan sát thấy, không thể ý thức rõ: là hành động có mục đích.
 Thành tố đầu tiên trong cấu trúc của hành động là động cơ
và mục đích của hành động. Động cơ sẽ tạo ra tính tích cực
của chủ thể tham gia định hướng hoạt động, quy định mục
đích của hành động. Các động cơ của chủ thể hành động liên
quan đến nhu cầu vật chất và tất cả các giá trị, lợi ích, lý
tưởng trong xã hội đã được chủ thể tiếp nhận đều tạo ra các
động cơ hành động.
Tóm lại, mọi hành động xã hội đều được các động cơ
thúc đẩy dẫn dắt tạo ra các định hướng nhất định để đạt được
mục đích.
 Thành tố thứ ba trong cấu trúc của hành động xã hội là hoàn
cảnh hoặc môi trường của hành động. Đó là điều kiện về thời
78
 gian, không gian vật chất và tinh thần của hành động. Hành
động đó diễn ra lúc nào ? Ở đâu ? Bối cảnh xã hội như thế
nào?
Sự tác động của môi trường, hoàn cảnh tới hành động
được các nhà Xã hội học gọi là kiềm chế thực tế.
Ví dụ: một cô dâu mới về nhà chồng dù rất đói (có nhu
cầu, động cơ) và muốn ăn, nhưng cô vẫn phải ăn vừa phải, chậm
chạp nếu như ngồi cùng mâm với bố mẹ chồng.
Tóm lại, giữa các thành tố trong cấu trúc của hành động
xã hội có mối liên quan hữu cơ với nhau.
Hoaøn caûnh
Nhu caàu Ñoäng cô Chuû theå Muïc ñích
2. Hành động xã hội và những hậu quả không chủ định
Hành động xã hội luôn có những động cơ thúc đẩy và ý
thức về kết quả có thể xảy ra. Đó là hành động có chủ định.
Trong thực tế mặc dù hành động cá nhân là có chủ định nhưng
nhiều khi chúng vẫn đem lại hậu quả không chủ định. Vì như
khi hành động ta muốn đạt một kết quả A, nhưng khi hành động
xong kết quả lại không là A. Như một SV quay cóp đã dẫn tới
hậu quả không chủ định không mong đợi là bị lập biên bản,
đánh dấu bài hoặc đình chỉ thi.
Trong những yếu tố quy định hành động xã hội có các
yếu tốc tự nhiên, quy trình xã hội hóa và cơ cấu xã hội. Đó là
các yếu tố cơ bản để các cá nhân hành động. Hành động xã hội
là cơ sở của hoạt động sống của cá nhân và của toàn bộ đời sống
79
xã hội. Nó bao gồm nhiều loại hành động phong phú đa dạng :
như hành động logic và hành động không logic.
Hành động logic là hành động hợp lý, hợp mục đích
được ý thức một cách rõ ràng và các cá nhân hành động hướng
đến mục đích đó.
Hành động không logic là hành động bản năng, không
được ý thức. Hành động này có cơ sở là một tổ hợp các bản
năng, ham muốn, lợi ích thúc đẩy vốn là cố hữu của con người.
Trong chủ thể hành động đều có cả hành động logic và hành
động không logic. V. Parete (nhà Xã hội học người Ý) thì hành
động không logic là cốt lõi, là cơ sở của mọi quá trình xã hội.
III. PHÂN LOẠI HÀNH ĐỘNG XÃ HỘI CỦA M. WEBER
Dựa vào động cơ (cái thúc đẩy một cách có ý thức) của
hành động xã hội, M. Weber đã phân loại hành động xã hội ra
làm bốn loại:
1. Hành động hợp lý về mục đích;
2. Hành động hợp lý về mặt giá trị;
3. Hành động tình cảm;
4. Hành động truyền thống.
Bây giờ chúng ta lần lượt phân tích những loại hành
động trên.
1. Hành động hợp lý về mục đích
Như đã trình bày trên đây, M. Weber nhấn mạnh hai loại
hành động cơ sở, nó là quan trọng nhất đó là mặt hợp nhất về
mặt mục đích và hợp lý về mặt giá trị. Hành động hợp lý về mặt
mục đích cho ta thấy nỗ lực của cá nhân trên cơ sở phân tích,
định hướng vào điều kiện, hoàn cảnh để xác định sự hợp lý về
80
mục đích hành động của mình. Loại hành động này được xác
định bởi mức rõ ràng, tính giá trị duy nhất của mục đích, tương
ứng với nó là những phương tiện đã được ý thức một cách hợp
lý, nhằm bảo đảm cho việc chiếm lĩnh hành động có nghĩa là
việc đạt được kết quả của hành động xã hội, tính hợp lý của mục
đích được thỏa mãn trên cả hai bình diện sau:
a. Hợp lý về mặt nội dung của chính mục đích;
b. Hợp lý về mặt phương tiện đã được chủ thể lựa chọn.
Hành động hợp lý về mặt mục đích đòi hỏi ở chủ thể
hành động (cá thể hoặc những cá thể) cần có những cân nhắc,
tính toán hợp lý để có những phản ứng phù hợp, đồng thời “tận
dụng” hành vi của những người xung quanh để đạt mục đích
mình đã đặt ra. Theo M. Weber, hành động hợp lý về mục đích
có ưu điểm lớn về mặt phương pháp luận, nó đóng vai trò mô
hình mà theo đó các loại hành vi được hình thành và xây dựng
trên cơ sở những hoàn cảnh cụ thể.
2. Hành động hợp lý về mặt giá trị
Khi phân tích hành động hợp lý về mặt mục đích ta thấy
nổi trội lên vai trò của ý chí chủ quan của chủ thể hành động.
Bây giờ phân tích hành động hợp lý về mặt giá trị ta thấy nổi
trội vai trò yếu tố khách quan, buộc chủ thể phải cân nhắc và
thận trọng, để lựa chọn những gì mà nó cho là có ý nghĩa, có giá
trị. Hành động hợp lý về mặt giá trị là loại hành động tuân thủ
quy tắc của cái nghĩa, của hành vi đúng mức hay còn gọi là hành
vi chuẩn.
Hành động hợp lý về giá trị được thể hiện bởi niềm tin
của chủ thể vào cái giá trị đã được hình thành trong đời sống xã
hội thông qua các hoạt động của các thiết chế chủ yếu, như gia
đình, kinh tế, chính trị, văn hóa, giáo dục, tôn giáo v.v... Hành
động loại này luôn luôn phụ thuộc vào những đòi hỏi nào đó đối
với chủ thể; khi hành động chủ thể nhận thức được nghĩa vụ của
81
mình, lúc đó nó thực hiện nghĩa vụ phù hợp với những đòi hỏi
được đo bằng thang giá trị mà cá nhân đã lĩnh hội được, chỉ khi
đó ta thấy hành động cá thể hợp với giá trị (theo sự phán xét của
chính cá thể đó).
Hành động hợp lý về giá trị sẽ kèm theo một đặc tính
phụ là tính có hoạch định, dựa vào đó ta có thể phán xét được xu
hướng của hành vi con người. Nếu như hành động hợp lý về mặt
mục đích tạo ra xu hướng của hành vi, dựa vào sự tuyệt đối hóa
về những giá trị mà chủ thể định hướng vào.
Hiểu rõ cơ cấu và chức năng của hai loại hành động trên
rất hữu ích trong việc nghiên cứu định hướng giá trị của nhóm,
tập đoàn người và xã hội trong nền văn hóa nói chung.
3. Hành động truyền thống
Là loại hành động được hình thành trên cơ sở của việc
bắt chước (mô phỏng) những mô hình hành vi nào đó đã được
củng cố, khẳng định trong truyền thống văn hóa và được chấp
nhận.
Hành động truyền thống có một đặc tính hầu như là quá
trình tự động, nó đã được phân biệt bởi khuynh hướng của chủ
thể trong bất kỳ tình huống nào để định hướng vào hành vi quen
thuộc, lặp đi lặp lại chứ không phải là để khám phá ra những
khả năng mới mẻ cho hành động.
Hành động truyền thống nằm trên ranh giới giữa những
gì mà có thể được gọi là hành động đã được định hướng có ý
thức và cùng với hành động xúc cảm đối lập kiên quyết với hành
động hợp lý về mặt mục đích, vì hành động hợp mục đích được
xác định bởi việc ý thức hóa tối đa, nhưng là ý thức hợp lý mục
đích của hành động, cũng như phương tiện và mối liên quan
giữa mục đích và phương tiện cùng hợp lý trong mọi trường
hợp. Đồng thời hành động truyền thống cũng đối lập với hành
82
động hợp lý về mặt giá trị như nó ở mức đối lập ít hơn so với nhận thức một cách tối thiểu của hành động xúc cảm, vượt qua
hành động hợp mục đích. ngưỡng này thì nó không còn là xã hội, không còn là hành động
của con người nữa.
Hành động truyền thống chỉ là phản ứng tự động đối với
kích thích quen thuộc đang tồn tại trong một khuôn khổ tâm thế Tóm lại: hành động được gọi là hành động xã hội khi
đã từng được thiết lập, “Chim bị đạn, sợ cành cong”. chủ thể hành động đặt cái ý chủ quan đã được lường trước về
Ý nghĩa của loại hành động truyền thống rất lớn, vì phần hành vi của mình tương quan với những hành động của người
lớn những hành vi thường ngày của con người đều thấy có vai khác, đồng thời định hướng vào hành động của họ.
trò của thói quen. Trong khi đó độ tin cậy đối với thói quen tự
nó có thể được ý thức bởi những phương thức khác nhau. M.
Weber không chỉ xem xét hành động truyền thống trong một
chừng mực của hành động phản xạ có ý thức (hành động này
gần gũi với hành động cảm xúc) mà còn công nhận cái ý nghĩa
thực chứng của nó nữa.

4. Hành động tình cảm

Là loại hoạt động mà đặc tính xác định của nó là trạng
thái cảm xúc nhất định của chủ thể : nó bao gồm đam mê tình
cảm hay sự ghen tỵ, cơn thịnh nộ hay sự vui vẻ hào hứng, sự sợ
hãi hay lòng quả cảm (dũng cảm).
Khác với hành vi hợp mục đích và hợp lý về giá trị, hành
động xúc động không cần đạt mục đích bên ngoài nào đó mà nó
có một ý nghĩa ở ngay trong tính xác định của chính hành vi,
đặc tính của hành vi, cũng như việc làm khơi dậy cái đam mê
của hành động (xúc động).
Cái chính của hành động này là làm thế nào để thoải mái
cái đam mê nhanh nhất đó là những khát vọng, xu hướng phục
thù, mong muốn tháo gỡ căng thẳng.
Loại hành vi này cũng nằm trên ranh giới của hành động
nhận thức và định hướng một cách có ý thức. Cũng chính do đặc
tính này mà hành động cảm xúc biểu hiện trường hợp đặc biệt
của hành vi con người hiện thực. M.Weber xác nhận mức độ

83 84

Phần II
MỘT SỐ CHUYÊN NGÀNH
XÃ HỘI HỌC
Bài 6
XÃ HỘI HỌC VỀ CƠ CẤU XÃ HỘI
I. KHÁI NIỆM
1. Quan niệm của các môn khoa học xã hội về cơ cấu xã
hội
- Quan điểm của Triết học xã hội: Triết học xã hội hay
chủ nghĩa duy vật lịch sử xem xét cơ cấu xã hội chủ yếu là thông
qua góc độ tiếp cận của quan niệm về hình thái kinh tế - xã hội
của Marx. Triết học coi hình thái kinh tế - xã hội với những bộ
phận cấu thành cơ bản của nó như cơ sở hạ tầng, kiến trúc
thượng tầng, quan hệ sản xuất, lực lượng sản xuất... đó là các bộ
phận tạo thành cơ cấu xã hội. Đó chính là bộ “khung” bộ “dàn”
mà chỉ cần đắp “da” đắp “thịt” là sẽ có một cơ thể xã hội sinh
động. Chủ nghĩa duy vật lịch sử không coi cơ cấu xã hội là đối
tượng nghiên cứu trực tiếp của nó mà nó nghiên cứu các mối
quan hệ cơ bản giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội, nghiên cứu
các quy luật chung nhất của xã hội. Mục đích chủ yếu của chủ
87
nghĩa duy vật lịch sử là nhằm vạch ra được những sự phụ thuộc
mang tính nhân quả của tất cả các mặt, các bộ phận đã cấu thành
nên cơ cấu xã hội vào phương thức sản xuất vào nhân tố kinh tế
(sản xuất ra của cải vật chất) và nó coi đó là tư tưởng nền tảng
của xã hội, là nhân tố cở bản nhất của thế giới quan duy vật khi
vận dụng để xem xét xã hội.
- Quan điểm của môn Chủ nghĩa xã hội khoa học
Bộ môn chủ nghĩa xã hội khoa học không nghiên cứu
cơ cấu xã hội nói chung mà chỉ nghiên cứu một loạt cơ cấu xã
hội hội đặc thù. Đó là cơ cấu xã hội của hình thái kinh tế xã hội
cộng sản và bước qúa độ đến xã hội đó. Khi nghiên cứu cơ cấu
xã hội, chủ nghĩa xã hội - khoa học chỉ nhấn mạnh và tập trung
phân tích cơ cấu xã hội - giai cấp, còn các nội dung khác của cơ
cấu xã hội thì chỉ đề cập đến nó trong một chừng mực nhất định.
- Quan điểm của môn Chính trị học
Chính trị học cũng nghiên cứu cơ cấu xã hội. Song mục
đích của nó là nhằm vạch ra được những tác động và ảnh hưởng
của các đặc trưng và xu hướng biến động của cơ cấu xã hội -
giai cấp đến các phân hệ cơ cấu xã hội khác cũng như những
mặt hoạt động cơ bản của đời sống chính trị xã hội.
2. Quan điểm của xã hội học về cơ cấu xã hội
Trong lịch sử đã từng tồn tại nhiều quan niệm và định
nghĩa rất khác nhau về cơ cấu xã hội và cách tiếp cận nghiên
cứu khác nhau về khái niệm cơ cấu xã hội.
* Có quan niệm cho rằng khái niệm cơ cấu xã hội có
liên quan đến khái niệm hệ thống xã hội. Nó gồm hai thành tố
cơ bản đó là thành phần xã hội và những liên hệ xã hội, thành
phần xã hội là tập hợp các bộ phận, các nhóm, các giai cấp, các
cộng đồng xã hội tạo thành cơ cấu xã hội. Thành tố thứ hai là
88
những liên hệ xã hội, đó là sự tập hợp của những mối liên hệ,
những mối quan hệ gắn kết các thành phần xã hội tạo ra cơ cấu
xã hội. Vì vậy cơ cấu xã hội một mặt nó bao hàm các thành phần
xã hội, mặt khác nó bao hàm những liên hệ xã hội, gắn kết tất cả
các bộ phận khác nhau hợp thành phạm vi tác động và đặc tính
của cơ cấu xã hội ở mỗi giai đoạn phát triển nhất định.
Theo Từ điển Xã hội học tóm tắt (của Liên Xô):
Cơ cấu xã hội là tổng thể các nhóm xã hội có liên hệ,
tác động qua lại với nhau, cũng như các thiết chế xã hội và các
mối quan hệ của chúng. Cơ chế tồn tại và phát triển của cơ cấu
xã hội chứa đựng trong hệ thống hoạt động của con người.
* Quan điểm của Roberson nhà Xã hội học Mỹ cho rằng:
Cơ cấu xã hội là mô hình của các quan hệ giữa các
thành phần cơ bản trong một hệ thống xã hội. Những thành phần
này tạo nên một bộ khung cho tất cả các xã hội loài người. Mặc
dù tính chất của các thành phần và các mối quan hệ của chúng
luôn biến đổi từ xã hội này đến xã hội khác. Những thành phần
quan trọng nhất của cơ cấu xã hội là vị trí, vai trò, nhóm và các
thiết chế.
* Quan niệm về cơ cấu xã hội của một số nhà xã hội học hiện
nay:
Cơ cấu xã hội là kết cấu và hình thức tổ chức bên trong
của một hệ thống xã hội nhất định, biểu hiện như là một sự
thống nhất tương đối bền vững của các nhân tố, các mối liên hệ,
các thành phần cơ bản nhất của hệ thống xã hội đó. Những thành
tố tạo ra bộ khung cho tất cả các xã hội loài người, những thành
tố cơ bản đó là vai trò, vị thế, nhóm và các thiết chế.
Như vậy khi định nghĩa cơ cấu xã hội cần phải chú ý ba
đặc trưng cơ bản sau đây:
89
Thứ nhất: Nó không chỉ xem xét cơ cấu xã hội như là
một tổng thể, một tập hợp các bộ phận (cộng đồng, các tầng lớp,
các giai cấp ...” đã tạo thành nên xã hội mà cơ cấu xã hội còn
được xem xét ở mặt kết cấu và hình thức tổ chức bên trong của
một hệ thống xã hội nhất định. Có nghĩa là nó phải trả lời được
hai câu hỏi:
- Xã hội được cấu thành bao gồm những thành tố nào?
Nó được cấu thành như thế nào? Theo kiểu gì?
- Cách thức sắp xếp và sự liên kết giữa các bộ phận, các
thành tố với nhau ra sao?
Thứ hai: là nó coi cơ cấu xã hội như là một sự thống
nhất của hai mặt. Các thành phần xã hội và các mối liên hệ xã
hội, là sự phản ánh đúng đắn nhân tố hiện thực đã tạo thành nên
cơ cấu xã hội. Quan niệm này khắc phục cách nhìn phiến diện là
quy cơ cấu xã hội vào các quan hệ xã hội, khắc phục cách nhìn
tách rời giữa cơ cấu xã hội và quan hệ xã hội. Thực ra các quan
hệ xã hội hay các mối liên hệ xã hội chỉ là một mặt đã cấu thành
nên cơ cấu xã hội mà nó luôn là sự thống nhất biện chứng giữa
hai mặt. Sự vận động và biến đổi của cơ cấu xã hội luôn có
nguồn gốc từ sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt, các mối
liên hệ, các yếu tố đã cấu thành nên cơ cấu xã hội.
Thứ ba: Nó coi cơ cấu xã hội là bộ khung, bộ dàn để
xem xét xã hội. Từ bộ khung, bộ dàn đó mà ta biết được một xã
hội cụ thể được tạo thành từ nhóm xã hội nào, nhóm lớn hay
nhóm nhỏ, như một nước, một dân tộc, một giai cấp, một chính
đảng hay một xí nghiệp, một cơ quan, một lớp học. Và cũng
thông qua bộ khung đó mà biết được vị thế tức là chỗ đứng của
từng cá nhân, từng nhóm xã hội, trong xã hội biết được vai trò
của các cá nhân, các nhóm xã hội và thiết chế xã hội. Có nghĩa
là cách tổ chức của các hoạt động xã hội và các quan hệ xã hội
nhằm đảm bảo sự ăn khớp của các hành vi của các cá nhân và
các nhóm xã hội với các chuẩn mực xã hội và giá trị xã hội, để
90
đảm bảo cho xã hội vận hành một cách bình thường, ổn định và
phát triển.
3. Ý nghĩa của nghiên cứu Xã hội học về cơ cấu xã hội
Việc nghiên cứu cơ cấu xã hội có một ý nghĩa cực kỳ
quan trọng đối với việc lãnh đạo và quản lý xã hội.
Nó trang bị những tri thức cơ bản để hiểu được sự hình
thành các đặc trưng và các mối quan hệ của các giai cấp, các
nhóm xã hội khác nhau. Trên cơ sở đó giúp Đảng và Nhà nước
đề ra được các quyết định chính trị kinh tế, văn hóa xã hội phù
hợp với thực tiễn, phát huy được tiềm năng của con người nhằm
hướng vào các mục tiêu đã được hoạch định, thông qua đó mà
hoàn thiện công tác quản lý và hoàn thiện cơ cấu xã hội.
Ở Việt Nam, cơ cấu xã hội có một ý nghĩa hết sức quan
trọng, nó cho chúng ta một bức tranh tổng quát, một bộ khung,
bộ dàn về xã hội, từ đó mà vạch ra được chiến lược xây dựng
mô hình cơ cấu xã hội tối ưu. Nghiên cứu cơ cấu xã hội, đặc biệt
là nghiên cứu sự phân tầng xã hội nó cho phép đi sâu vào phân
tích thực trạng xã hội, nhận diện được một cách chân thực
những đặc trưng và xu hướng phát triển của đất nước, từ đó có
cơ sở khoa học để vạch ra những chính sách xã hội phù hợp với
điều kiện và hoàn cảnh cụ thể ở nước ta, và từ đó có thể quản lý,
điều hành xã hội một cách có hiệu quả hướng tới mục tiêu dân
giàu nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Trong
những năm gần đây, cùng với sự nghiệp đổi mới, đặc biệt là
bước qúa độ chuyển biến từ cơ chế tập trung quan liêu bao cấp
sang nền kinh tế thị trường, trong cơ cấu xã hội đã có những sự
biến đổi căn bản ở tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Để
chủ động đưa sự nghiệp đổi mới đạt được những thành tựu cao
hơn nữa, hiện nay Đảng và Nhà nước ta đã và đang triển khai
91
một loạt công trình nghiên cứu khoa học về tất cả các lĩnh vực
đang đặt ra trong sự nghiệp đổi mới, trong đó có nghiên cứu
những đặc trưng và xu hướng chuyển đổi của cơ cấu giai cấp
trong điều kiện hiện nay.
II. NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA CƠ CẤU XÃ HỘI
1. Cơ cấu xã hội - giai cấp
Khi xem xét cơ cấu xã hội - giai cấp phải xem xét nó ở
hai khía cạnh: một là xem xét không chỉ các giai cấp mà cả các
tập đoàn xã hội, mặt khác cần nhấn mạnh và nêu rõ những tập
đoàn người hợp thành các giai cấp cơ bản của cơ cấu xã hội -
giai cấp chiếm vị trí quyết định đối với toàn bộ các tầng lớp và
tập đoàn xã hội khác, có vị trí quyết định đến sự phát triển và
biến đổi của cơ cấu xã hội.
Cơ cấu xã hội giai cấp là một hệ thống phức tạp tồn tại
tương đối độc lập, gắn liền với sự tồn tại của xã hội là sản xuất
ra của cải vật chất và các mối quan hệ xã hội của con người, nó
là hạt nhân quyết định sự biến đổi của cơ cấu xã hội. Cơ cấu xã
hội là một hệ thống bao gồm các nhóm xã hội khác nhau.
Như vậy, cơ cấu xã hội giai cấp bao gồm các nhóm xã
hội khác nhau, các nhóm xã hội này có địa vị khác nhau trong
một hệ thống sản xuất xã hội, có quan hệ khác nhau đối với tư
liệu sản xuất. Căn cứ vào đó mà chia xã hội thành các giai cấp
và tầng lớp xã hội khác nhau.
Ở nước ta hiện nay cơ cấu xã hội - giai cấp mang ba
đặc điểm cơ bản:
* Tính chất Xã hội chủ nghĩa: Tính chất này được biểu
hiện trước hết ở sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản, xác định hướng
phát triển của cơ cấu xã hội giai cấp là theo định hướng xã hội
chủ nghĩa. Nhà nước Xã hội chủ nghĩa là nhà nước của dân, do
92
dân và vì dân. Khối liên minh Công - Nông - Trí là nền tảng của
cơ cấu xã hội giai cấp, nền tảng của xã hội;
* Cơ cấu xã hội giai cấp còn phát triển chậm biểu hiện
ở chỗ giai cấp nông dân là lực lượng đông đảo chiếm một tỷ lệ
lao động lớn trong dân cư. Trong khi giai cấp công nhân và trí
thức còn chiếm tỷ lệ thấp;
* Cơ cấu xã hội giai cấp ở nước ta mang tính quá độ.
Đó là một đặc trưng của cơ cấu xã hội giai cấp trong thời kỳ
chuyển hóa, có sự biến đổi mạnh mẽ và sâu sắc các thành phần
xã hội, có sự phân hóa các tầng lớp xã hội trong quá trình hình
thành nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận hành theo cơ
chế thị trường theo định hướng Xã hội chủ nghĩa có sự quản lý
và điều tiết của Nhà nước.
Cơ cấu xã hội giai cấp ở nước ta hiện nay bao gồm 7
nhóm:
- Công nhân, viên chức chiếm tỷ lệ 10,27%
- Nông dân và thợ thủ công 30,08%
- Quân nhân - lực lượng vũ trang 2,37%
- Trí thức (kể cả học sinh, sinh viên) 13,52%
- Kinh doanh cá thể và tư nhân 20,43%
- Nhóm người được xã hội bảo trợ 5,90%
- Các nhóm chưa xác định 17,43 %.
Nguồn: Cương lĩnh đổi mới và phát triển, Viện Mác -
Lê nin, NXB Thông tin - Lý luận, H. 1991, Tr.140).
 Giai cấp công nhân
Trong xã hội hiện đại giai cấp công nhân giữ vị trí
trung tâm trong cơ cấu xã hội. Trong thời kỳ qúa độ lên Chủ
nghĩa xã hội, giai cấp công nhân là lực lượng lao động nền tảng
của xã hội, là giai cấp giữ vai trò lãnh đạo, chủ đạo, trung tâm
trong quá trình biến đổi cơ cấu giai cấp xã hội, là giai cấp tiên
93
phong trong sự nghiệp xây dựng Chủ nghĩa xã hội. Hiện nay
giai cấp công nhân phát triển nhanh cả về số lượng và chất
lượng, luôn gắn với quá trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa
đất nước, gắn với quá trình phát triển ngành nghề đa dạng phong
phú theo sự phân công lao động mới, gắn với quá trình đưa nước
ta từ một nước nông nghiệp lạc hậu trở thành một nước công
nghiệp phát triển. Đồng thời đó cũng là quá trình không ngừng
nâng cao trình độ khoa học và kỹ thuật nghề nghiệp của giai cấp
công nhân, là quá trình trí thức hóa công nhân, xuất hiện tầng
lớp công nhân trí thức.
 Giai cấp nông dân
Nông dân là lực lượng lao động trên mặt trận nông
nghiệp xuất phát từ một nền nông nghiệp lạc hậu, một nước kinh
tế chậm phát triển. Quá độ lên Chủ nghĩa xã hội ở nước ta thì
nông dân là một lực lượng đông đảo, lực lượng to lớn chiếm
66,8% lực lượng lao động xã hội. Họ vẫn là lực lượng cơ bản
của nền sản xuất xã hội trong thời kỳ quá độ xây dựng Chủ
nghĩa xã hội.
Tuy nhiên giai cấp nông dân có xu hướng giảm tương
đối vì ba lý do:
- Việc xâm nhập mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật hiện
đại vào nông nghiệp làm cho nông dân có sự thay đổi lớn trong
đặc tính lao động và ngành nghề. Đã có một bộ phận nông dân
chuyển sang các ngành nghề khác theo sự phát triển của nền
kinh tế hàng hóa nhiều thành phần dưới Chủ nghĩa xã hội. Đồng
thời, nông dân một lực lượng lớn không ngừng bổ sung cho giai
cấp công nhân, cho lực lượng lao động nông nghiệp trong sự
nghiệp công nghiệp hóa đất nước.
- Về cơ cấu giai cấp - xã hội của giai cấp nông dân
cũng luôn thay đổi, một bộ phận nông dân đã trở thành nông dân
94
tập thể sản xuất trong các hợp tác xã, các tập thể lao động sản
xuất khác. Một bộ phận khác thì chuyển sang lực lượng tiểu
công nghiệp và công nghiệp theo sự phát triển ngành nghề của
nông nghiệp ở nông thôn. Hơn nữa do sự phát triển của khoa
học kỹ thuật vào lĩnh vực nông nghiệp thì đội ngũ công nhân
nông nghiệp ngày càng tăng.
- Những trí thức mới, những cán bộ lãnh đạo, cán bộ
quản lý, những nhà kinh doanh xuất thân từ nông dân càng ngày
càng tăng làm cho trình độ văn hóa, khoa học kỹ thuật, trình độ
lãnh đạo quản lý của nông dân ngày càng phát triển.
Ba xu thế trên phản ánh xu thế chung của sự phát triển
xã hội hiện đại. Đó cũng là xu thế thành thị hóa nông thôn làm
cho nông thôn xích lại gần thành thị. Đó cũng là con đường xây
dựng nông thôn mới dưới Chủ nghĩa xã hội.
 Trí thức
Hiểu theo nghĩa rộng, trí thức là những người chủ yếu
làm lao động trí óc, nghĩa hẹp thì họ là những người lao động trí
óc có trình độ học vấn cao. Trí thức không phải là một giai cấp
mà là một tập đoàn xã hội, trong trí thức có những người thuộc
các giai cấp khác nhau. trong sự nghiệp xây dựng Chủ nghĩa xã
hội, trí thức là một lực lượng lao động quan trọng, là một tài sản
quý, một động lực cơ bản của sự phát triển đất nước. Đảng ta
xác định khối liên minh Công - Nông - Trí là nền tảng của xã
hội. Khi khoa học kỹ thuật càng phát triển thì vai trò của trí thức
càng quan trọng. Ở nước ta trí thức phát triển nhanh cả về số
lượng và chất lượng theo xu hướng đưa nước ta trở thành một
nước phát triển có nền công nghiệp hiện đại, văn hóa và khoa
học kỹ thuật tiên tiến.
Ngoài ra, khi nghiên cứu cơ cấu giai cấp - xã hội, Xã
hội học còn quan tâm nghiên cứu các thành phần xã hội khác
95
như tư sản, tiểu tư sản, dân nghèo thành thị... Trong điều kiện
hiện nay, chúng ta đang chuyển sang nền kinh tế thị trường có
sự quản lý của nhà nước theo định hướng Xã hội chủ nghĩa, đòi
hỏi các nhà Xã hội học phải đầu tư nhiều hơn để giải đáp và làm
rõ các vấn đề trong sự biến đổi và phát triển của cơ cấu giai cấp
- xã hội ở nước ta hiện nay.
2. Cơ cấu nghề nghiệp - xã hội
Cơ cấu nghề nghiệp xã hội là sự phân công lao động xã
hội. Đó là sự chuyên môn hóa ngành nghề của các nhóm xã hội,
các tập đoàn xã hội thực hiện những chức năng lao động của
mình trong khuôn khổ của một tổ chức sản xuất xã hội nói
chung, của một tổ chức sản xuất hay phi sản xuất của một ngành
nào đó trong toàn bộ nền kinh tế xã hội nói riêng. Nếu cơ cấu
giai cấp xã hội là sự phân chia xã hội thành các giai tầng theo
chiều ngang của cơ cấu xã hội thì cơ cấu nghề nghiệp xã hội là
sự phân chia cơ cấu xã hội theo chiều ngang.
Đặc trưng của sự phân công lao động trong thời kỳ quá
độ lên Chủ nghĩa xã hội gồm hai đặc trưng: trong điều kiện của
Chủ nghĩa xã hội thì tính chất không đồng nhất về kinh tế - xã
hội của lao động vẫn tồn tại. Đặc biệt là trong thời kỳ quá độ
vẫn còn tồn tại nền kinh tế nhiều thành phần, trình độ phát triển
của lực lượng sản xuất còn khác nhau, do vậy còn có sự phân
biệt về tính chất và nội dung của lao động. Đặc trưng thứ hai của
sự phân công lao động là vẫn còn có sự khác biệt chuyên môn
nghề nghiệp. Do vậy cần phải nhận thức rõ về mối quan hệ giữa
hai sự khác biệt này.
Khuynh hướng cơ bản để phát triển cơ cấu nghề nghiệp
- xã hội là do sự phát triển của lực lượng sản xuất và quan hệ sản
xuất quyết định. Nó được biểu hiện ở ba điểm chính sau đây:
96
 Thứ nhất, khuynh hướng phân hóa các loại lao động do
sự chuyên môn hóa ngày càng sâu trong mỗi ngành nghề, là do
khoa học, công nghệ ngày càng thâm nhập sâu rộng vào các lĩnh
vực, các ngành nghề khác nhau của sản xuất và đời sống;
Thứ hai, sự liên kết giữa các ngành đã làm nảy sinh các
ngành nghề mới. Khoa học trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp
dẫn đến việc trí thức hóa lao động, ngày càng nâng cao trình độ trí
thức của người lao động;
Thứ ba, bản thân quan hệ sản xuất cũng có sự thay đổi
trong điều kiện của nền kinh tế thị trường, đã hình thành một số
ngành nghề mới mà trước kia chưa có, nhất là trong khu vực dịch
vụ - xã hội mang tính tư nhân.
Tóm lại: Quá trình phân hóa trong sự phân công lao
động xã hội không chỉ đưa đến sự phân hóa mà còn dẫn tới sự
đồng nhất về kinh tế - xã hội, sự xích lại gần nhau về trình độ
học vấn, văn hóa, lối sống và mức độ thu nhập giữa các nhóm
nghề nghiệp xã hội khác nhau. Vì vậy, Xã hội học luôn quan
tâm và phát hiện mối quan hệ biện chứng giữa những khuynh
hướng biến đổi trong cơ cấu giai cấp - xã hội và cơ cấu nghề
nghiệp - xã hội, để từ đó quan tâm đến vấn đề Người lao động
trong nền kinh tế thị trường. Nguồn cung cấp lao động và giải
quyết việc làm sẽ ảnh hưởng lớn đến cơ cấu giai cấp xã hội cũng
như sự chuyển dịch dân cư.
Ở nước ta hiện nay có một thực tế là dân số thì tăng quá
nhanh trong điều kiện nền kinh tế chậm phát triển, vì vậy người
lao động đã không được dung nạp hết càng làm tăng đội ngũ
những người thất nghiệp, từ đó dẫn đến nhiều tệ nạn xã hội
khác. Vấn đề chất lượng lao động của nguồn lao động nước ta
hiện nay thể hiện số thợ giỏi có tay nghề chuyên môn cao rất ít,
số đông chưa có việc làm, không có nghề nghiệp thì trình độ văn
hóa thấp (một số mù chữ). Từ đó vấn đề giải quyết việc làm cho
97
người lao động là hết sức khó khăn. Nhà nước muốn điều chỉnh
được cơ cấu giai cấp - xã hội theo hướng có lợi cho quốc kế dân
sinh nhất thiết phải quan tâm, phải có những biện pháp, chính
sách giải quyết việc làm cho người lao động.
3. Cơ cấu nhân khẩu - xã hội
Cơ cấu nhân khẩu - xã hội là một trong những nội dung
cơ bản của cơ cấu xã hội. Qua nghiên cứu cơ cấu nhân khẩu xã
hội. Xã hội học có thể dự báo được quy mô biến đổi và những
đặc trưng xu hướng xã hội, qua đó rút ra được một số vấn đề
liên quan đến số lượng và chất lượng của cuộc sống con người
trong xã hội. Cơ cấu nhân khẩu - xã hội đòi hỏi phải chia một
cách khách quan xã hội thành các tập đoàn theo những đặc
trưng: Lứa tuổi và giới tính.
Tập đoàn xã hội theo lứa tuổi từ trẻ đến già bao gồm
thiếu nhi, thiếu niên, thanh niên, trung niên, người cao tuổi.
Tập đoàn xã hội theo giới tính: nam giới và nữ giới.
Tập đoàn nam giới gồm: nam thiếu nhi, nam thiếu niên,
nam thanh niên, nam trung niên, ông già. Còn tập đoàn xã hội
nữ giới bao gồm: nữ thiếu nhi, nữ thiếu niên, nữ thanh niên, nữ
trung niên và bà già.
Nếu không xác định được những quy luật phát triển của
cơ cấu nhân khẩu xã hội cũng như những thay đổi diễn ra trong
các tập đoàn xã hội thì không thể xác định đúng đắn con đường
phát triển kinh tế xã hội trên phạm vi quốc gia cũng như phạm vi
từng khu vực. Sự thay đổi của những tham số cơ bản như mức
độ sinh đẻ, mức độ bệnh tật, tử vong và mức độ di dân quyết
định quy mô và thành phần của các nguồn lao động trong tương
lai, quyết định sự phân phối các nguồn lao động cho các khu vực
kinh tế, đồng thời kèm theo đó là khối lượng và cơ cấu quỹ tiêu
98
dùng, quy mô và tính chất của dịch vụ, xây dựng nhà ở và các
công trình công cộng.
Nghiên cứu cơ cấu nhân khẩu - xã hội, Xã hội học phát hiện
ra những mối liên hệ và sự phụ thuộc có tính chất quy luật giữa các
quá trình nhân khẩu, với những thay đổi về tâm lý và kinh tế - xã hội.
Qua đó xã hội học nghiên cứu mức sinh đẻ, bệnh tật và tử vong trong
mối liên hệ với những khác biệt trong tính chất của lao động, điều
kiện sinh hoạt, văn hóa, gia đình, phúc lợi, kiểu dáng, nhà ở...
Trong cơ cấu nhân khẩu xã hội thì thanh niên, phụ nữ
và những người già là những tập đoàn xã hội có những đặc thù,
đặc trưng về giới tính, lứa tuổi khác biệt. Do vậy nghiên cứu các
tập đoàn xã hội này chiếm vị trí hết sức quan trọng của xã hội
học cụ thể:
 Tập đoàn xã hội thanh niên;
 Tập đoàn xã hội phụ nữ;
 Tập đoàn xã hội người già.
Cơ cấu xã hội dân tộc nghiên cứu quy mô, tỷ trọng và
sự biến đổi về số lượng, chất lượng cũng như những đặc trưng
xu hướng biến đổi của cơ cấu xã hội trong nội bộ mỗi dân tộc và
tương quan giữa chúng trong cộng đồng. Sự tương tác và ảnh
hưởng qua lại lẫn nhau của sự biến đổi về cơ cấu giữa các dân
tộc, mối quan hệ và tác động qua lại giữa cơ cấu xã hội hiện
thực và các mặt khác của đời sống xã hội như: Kinh tế, chính trị,
văn hóa, nhịp độ và quy mô của sự phát triển xã hội, vấn đề di
dân, tổ chức lao động, phân bố dân cư... tiến hành kế hoạch hóa
và chiến lược hợp tác phân chia trách nhiệm giữa các dân tộc,
cũng như việc xây dựng mặt trận đoàn kết dân tộc, bảo đảm sự
thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ và về những mục tiêu chính trị,
kinh tế, văn hóa chung cho đất nước.

4. Cơ cấu xã hội - cộng đồng lãnh thổ

Cơ cấu xã hội cộng đồng lãnh thổ được nhân diện chủ
yếu thông qua đường phân ranh về lãnh thổ. Cơ cấu xã hội đô
thị và cơ cấu xã hội nông thôn, là sự khác biệt về điều kiện sống,
lối sống, trình độ sản xuất, đặc trưng văn hóa, mật độ dân cư,
thiết chế xã hội cũng như những đặc trưng khác về mức sống,
mức tiêu dùng, thói quen sinh hoạt, thị hiếu nghệ thuật, kiểu nhà
ở...

5. Cơ cấu xã hội - dân tộc

99 100

Bài 7
XÃ HỘI HỌC VỀ DƯ LUẬN XÃ HỘI VÀ THÔNG
TIN ĐẠI CHÚNG
I. XÃ HỘI HỌC VỀ DƯ LUẬN XÃ HỘI
1. Khái niệm
Về dư luận xã hội thì hiện nay có rất nhiều ý kiến khác
nhau xung quanh định nghĩa này. Nhưng nhìn chung ý kiến của
các nhà khoa học đều nhất trí rằng:
Dư luận xã hội là một hiện tượng xã hội đặc biệt, biểu
thị thái độ phán xét, đánh giá của quần chúng đối với các vấn đề
mà họ quan tâm.
Dư luận xã hội được mọi cá nhân, hoặc một nhóm
người, một tầng lớp, một giai cấp xã hội trong mọi thời đại quan
tâm. Nó có một qúa trình tồn tại và phát triển từ khi con người
xuất hiện với tư cách là một cộng đồng xã hội cho đến nay. Song
thực ra mãi đến thế kỷ XII, dư luận xã hội xuất hiện ở nước Anh
và đến thế kỷ XVII nó mới thực sự trở thành khoa học.
Đối tượng của dư luận xã hội không phải là mọi thực tế
xã hội nói chung mà nó là cái mà cộng đồng người quan tâm tới
101
nhu cầu, lợi ích vật chất hay lợi ích tinh thần của họ liên quan
đến các vấn đề chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội hay đạo đức...
Dư luận xã hội bao gồm chủ thể của dư luận và khách
thể của dư luận. Chủ thể của dư luận là toàn thể xã hội với tư
cách là một cộng đồng người đông đảo cùng đánh giá, nhận xét
chung về một vấn đề nào đó họ quan tâm. Khách thể của dư luận
xã hội là những sự kiện xã hội, những hiện tượng xã hội liên
quan đến nhiều người trên một bình diện nhất định nào đó.
Những ý kiến động chạm đến vấn đề chỉ đại diện cho lợi ích của
một nhóm, của một tập thể thì đó là dư luận của nhóm, của tập
thể đó. Các dư luận của các nhóm các tập thể riêng lẻ đó có thể
không thống nhất với dư luận xã hội.
Mục đích của dư luận xã hội là phương tiện điều hòa
các mối quan hệ của mọi người. Do đó nghiên cứu dư luận xã
hội không chỉ nghiên cứu dư luận xã hội với tư cách là dư luận
của đa số mà nghiên cứu cả các dư luận khác về cùng một vấn
đề. các dư luận cũng như mọi hiện tượng khác luôn phát triển và
biến đổi cùng với sự phát triển của xã hội, sự thay đổi của các
điều kiện và các yếu tố sẽ có ảnh hưởng đến sự hình thành của
dư luận. Dư luận của thiểu số ngày hôm qua có thể trở thành dư
luận của đa số ngày hôm nay hoặc thành một dư luận xã hội.
Dư luận xã hội là một hiện tượng thuộc lĩnh vực tinh
thần của xã hội, là một hình thức biểu hiện của trạng thái ý thức
xã hội. Đây là một trạng thái toàn vẹn, bao quát trong nội dung
của mình cả về trí tuệ cảm xúc, cả về ý chí của ý thức xã hội. Nó
không chỉ thể hiện một mặt riêng lẻ nào đó của hình thái ý thức
xã hội mà nó thể hiện tính tổng hợp của ý thức xã hội, cả về mặt
ý thức hệ tâm lý xã hội trong một thời gian nhất định.
Dư luận xã hội tuy nó là một hiện tượng thuộc lĩnh vực
tinh thần của xã hội nhưng nó luôn gắn liền với hoạt động thực
tiễn của xã hội như là một cầu nối giữa ý thức xã hội và hành
102
động xã hội. Khi dư luận xã hội được hình thành thì cộng đồng
xã hội đi từ đánh giá chung tới lập trường hành động và kiến
nghị. Tùy theo điều kiện mà chuyển hóa từ lời nói tới hành động
thực tiễn và thúc đẩy quyết định hành động thực tiễn.
Khi nghiên cứu dư luận xã hội cần phân biệt dư luận xã
hội với tin đồn. Tin đồn chỉ là tin tức về một sự việc, một sự
kiện nào đó có thật hoặc không có thật hoặc chỉ có một phần sự
thật được lan truyền từ người này sang người khác. Tin đồn trở
thành dư luận của một nhóm, một tập thể lớn hay nhỏ khi có sự
phán xét đánh giá về sự việc, sự kiện đó.
2. Quá trình hình thành dư luận xã hội
Trước hết dư luận xã hội không phải là ý kiến của một
người mà là số đông người trong cả một cộng đồng, là sự phát
ngôn chung của họ về một vấn đề họ cùng quan tâm. Nhưng đó
cũng không phải là tổng cộng các ý kiến phán xét, đánh giá của
các cá nhân mà thông qua trao đổi, bàn bạc có sự tác động qua
lại giữa các ý kiến mà hình thành nên một sự phán xét, đánh giá
chung của một số đông trong cộng đồng.
Dư luận xã hội được hình thành qua bốn bước:
- Bước 1: Chứng kiến về một sự việc, một hiện tượng,
một qúa trình (nghe - nhìn - đọc) thông qua trao đổi thông tin về
nó mà nảy sinh các cảm nghĩ, các ý kiến ban đầu.
- Bước 2: Qua trao đổi, bàn luận về các cảm nghĩ, các ý
kiến xung quanh đối tượng của dư luận, ý kiến cá nhân chuyển
từ lĩnh vực ý thức cá nhân sang ý thức xã hội.
- Bước 3: Các loại ý kiến khác nhau thống nhất lại xung
quanh các quan điểm cơ bản hình thành nên sự đánh giá, phán
xét chung thỏa mãn đại đa số cộng đồng người.
103
- Bước 4: Từ sự phán xét đánh giá chung đi tới lập
trường hành động thống nhất từ đó nêu ra các kiến nghị về hoạt
động thực tiễn. Tùy theo từng vấn đề mà qúa trình hình thành dư
luận xã hội có diễn biến khác nhau trong những điều kiện khác
nhau. Vấn đề càng phức tạp thì ý kiến càng đa dạng, tranh cãi
bàn bạc càng sôi nổi để đi đến thống nhất.
Như vậy, dư luận xã hội hình thành qua sự bàn bạc,
trao đổi, va chạm các ý kiến khác nhau và sự phán xét khác
nhau, là sản phẩm của giao tiếp xã hội. Không có sự giao tiếp xã
hội thì không có sáng tạo tập thể, không có sự đánh giá phán xét
chung của đa số người trong cộng đồng.
3. Những yếu tố tác động đến dư luận xã hội
- Dư luận xã hội phụ thuộc vào trình độ hiểu biết vào
tính chất của các sự kiện, hiện tượng và quá trình xã hội, trình
độ văn hóa và hệ tư tưởng. Dư luận xã hội là một hiện tượng
tinh thần, phản ánh tồn tại xã hội, nó phụ thuộc vào tính chất của
các sự kiện và hiện tượng xã hội, phụ thuộc vào ý nghĩa của các
sự kiện đó đối với nhu cầu, lợi ích của cộng đồng người. Họ ủng
hộ những hiện tượng phù hợp với lợi ích của họ và ngược lại, họ
phản đối những hiện tượng làm thiệt hại đến lợi ích của họ.
- Dư luận xã hội phụ thuộc vào trình độ hiểu biết, trình
độ văn hóa và hệ tư tưởng. Do đó, muốn đánh giá phán xét các
sự kiện và hiện tượng xã hội cần phải có thông tin về nó. Thông
tin phải chính xác, đầy đủ, nếu không thì khả năng tranh luận
kéo dài, không hình thành dư luận xã hội.
- Những nhân tố về tâm lý xã hội là yếu tố tác động đến
sự hình thành dư luận xã hội: Nhân tố thói quen, nếp nghĩ, ý chí,
tâm trạng, tình cảm được hình thành do ảnh hưởng trực tiếp của
những điều kiện sống hàng ngày. Nếu người ta có tâm trạng
phấn chấn, hồ hởi thì nội dung phán xét đánh giá một hiện tượng
104
hoàn toàn khác với lúc tâm trạng chán nản, bi quan. Khi phấn
chấn, lạc quan thì thấy nhiều thuận lợi ít khó khăn và ngược lại.
Nếp nghĩ bảo thủ nếu không có sự hướng dẫn đúng đắn cũng sẽ
ảnh hưởng đến việc hình thành dư luận xã hội.
- Yếu tố hoàn cảnh sinh hoạt chính trị: Trong điều kiện
có dân chủ rộng rãi, nguồn thông tin phong phú, bầu không khí
thoải mái, mọi người cởi mở bộc lộ ý kiến của mình và tham gia
trao đổi, bàn bạc các vấn đề chung thì dư luận xã hội có điều
kiện hình thành thuận lợi. Ngược lại, trong điều kiện thông tin
nghèo nàn, thiếu dân chủ thì sự hình thành dư luận xã hội sẽ rất
khó khăn và chậm chạp.
- Chú ý: Dư luận xã hội không phải bao giờ cũng phát
huy được tính tích cực của mình. Trong thực tế cuộc sống xã hội
vẫn còn có dư luận xã hội không lành mạnh, bị xuyên tạc, bị
đánh lừa, đôi khi trở thành con bài trong trò chơi chính trị. Do
đó khi nghiên cứu dư luận xã hội cần phải chú ý đến mặt chất
lượng của dư luận. Có nghĩa là phải dựa vào 6 yếu tố sau:
 Nguồn dư luận: Xuất phát từ nhóm dân cư nào, vào
trình độ dân trí, vào mức độ liên quan đến vấn đề mà dư luận
đặt ra;
 Quy mô dư luận: Biểu hiện ở số lượng người tham
gia tạo ra dư luận và số người chịu ảnh hưởng của dư luận;
 Biểu hiện của dư luận: Họ ủng hộ hay đả kích khi nó
phù hợp với quyền lợi của họ, và ngược lại họ đả kích phản
bác, phẫn nộ khi nó đụng chạm đến quyền lợi của họ, nhất là
quyền lợi kinh tế;
 Cuối cùng những tác động gây nhiễu dư luận và kênh
truyền dư luận cũng ảnh hưởng đến chất lượng của dư luận
xã hội.
105
4. Chức năng của dư luận xã hội
- Dư luận xã hội là thước đo bầu không khí chính trị xã
hội: Khi đã hình thành, dư luận xã hội biểu thị thái độ, quan
điểm, cảm xúc, ý chí tập thể của đại đa số người trong một cộng
đồng nên nó trở thành một sức mạnh rất lớn. Đồng thời dư luận
xã hội cho biết được hiện trạng của xã hội đang ở trong trạng
thái thăng bằng ổn định hay xã hội có những xáo trộn, mâu
thuẫn trong các lĩnh vực của đời sống xã hội;
- Dư luận xã hội có chức năng điều hòa, điều chỉnh các
mối quan hệ xã hội và những sai lệch diễn ra trong đời sống xã
hội. Trên cơ sở phán xét, đánh giá các sự kiện, các hiện tượng
nó nêu ra các chuẩn mực, nó chỉ ra những việc cần làm, nên
làm, điều chỉnh hành vi và các cư xử của mọi người. Dư luận xã
hội cùng với pháp luật là một công cụ để điều chỉnh xã hội. Sức
mạnh của dư luận xã hội không kém hơn so với sức mạnh của
luật pháp;
- Dư luận xã hội còn có chức năng giáo dục. Khi đã
hình thành dư luận xã hội tác động vào ý thức con người, chi
phối ý thức cá nhân, điều chỉnh hành vi và hoạt động của cá
nhân cho phù hợp với cộng đồng. Mọi người trong cộng đồng
phần lớn đều quan tâm đến dư luận xã hội vì qua đó nó đánh giá
được hành vi của mình, đáp ứng những đòi hỏi của dư luận xã
hội đến với bản thân mình;
- Chức năng kiểm soát của dư luận xã hội là thông qua
sự phán xét, đánh giá, nó giám sát các hoạt động của các bộ máy
quản lý, của cơ quan nhà nước có phù hợp với lợi ích của toàn
xã hội hay không. Dư luận xã hội ra các đề nghị, các lời khuyên
bảo có chức năng cố vấn cho cơ quan nhà nước giải quyết các
vấn đề quan trọng của xã hội.
106
 5. Ý nghĩa của việc nghiên cứu dư luận xã hội
- Mở rộng dân chủ xã hội chủ nghĩa, phát huy quyền
làm chủ của nhân dân lao động. Vì cách mạng là sự nghiệp của
quần chúng, việc tổ chức công tác nghiên cứu dư luận là một
phương tiện để nhân dân thực hiện quyền làm chủ đối với xã
hội, với đất nước;
- Tăng cường mối liên hệ giữa Đảng Cộng sản - Nhà
nước và quần chúng nhân dân. Với tinh thần lấy dân làm gốc,
phải khắc phục các biểu hiện chủ quan, duy ý chí, quan liêu xa
rời quần chúng của các tổ chức Đảng và cơ quan nhà nước;
- Góp phần hoàn thiện công tác lãnh đạo và công tác
quản lý xã hội trên cơ sở khoa học. Việc nghiên cứu dư luận xã
hội sẽ cho ta những thông tin ngược chiều về các mặt hoạt động
của các ơ quan Đảng và nhà nước. Nhân dân nhận thức và thực
hiện nghị quyết, chủ trương chính sách của Đảng và Nhà nước
ra sao? Họ nhận xét cán bộ, đảng viên, họ yêu cầu giải quyết
những vấn đề gì? Từ đó Đảng và Nhà nước có chủ trương, quyết
định phù hợp và sát với yêu cầu thực tế.
II. THÔNG TIN ĐẠI CHÚNG
1. Quá trình hình thành và phát triển của thông tin
đại chúng
Từ thời phong kiến trở về trước, phương tiện thông tin
chưa trở thành một hệ thống hoàn chỉnh mang tính đại chúng.
Giao tiếp mang tính chất đại chúng và các phương tiện giao tiếp
trở thành một hệ thống hoàn chỉnh hiện đại, chuyển tải luợng
thông tin khổng lồ chỉ ra đời trong thời đại tư bản chủ nghĩa,
trong nền sản xuất tư bản chủ nghĩa phát triển ở một trình độ
nhất định.
107
Trong nền kinh tế thị trường đòi hỏi thông tin phải
được truyền đi nhanh chóng, chính xác với quy mô rộng lớn với
một lượng thông tin phong phú đa dạng và đồ sộ. Và, phương
tiện thông tin đại chúng là yếu tố cực kỳ quan trọng trong qúa
trình thực hiện giao tiếp về mặt tinh thần của con người trong xã
hội hiện đại.
2. Đặc điểm của thông tin đại chúng và phương tiện
thông tin đại chúng
- Thông tin đại chúng được sử dụng với quy mô đại
chúng và phạm vi hoạt động rất rộng. Phương tiện thông tin đại
chúng tiếp nhận thông tin đại chúng trở nên phổ thông trong
từng hộ gia đình và cá nhân như máy nhắn tin, điện thoại, ti vi,
đài...
- Thông tin đại chúng được sử dụng với mục đích đại
chúng và dành cho đối tượng quảng đại quần chúng nhân dân
lao động;
- Phương tiện thông tin đại chúng thu thập thông tin
trên quy mô đại chúng và truyền các thông tin có nội dung đại
chúng nghĩa là nội dung của các thông tin này không dành cho
số ít người mà dành cho các cộng đồng người đông đảo. Thông
tin đại chúng được các phương tiện thông tin đại chúng truyền đi
một cách công khai, nhanh chóng, đều đặn, gián tiếp theo một
chiều. Đó là những thông tin được truyền đi mang tính tổng hợp,
có độ tin cậy, tính xác thực cao, được chọn lọc và xử lý qua đội
ngũ phóng viên và ban biên tập. Phương tiện thông tin đại chúng
là phương tiện truyền thông tin mang tính đại chúng trên quy mô
đại chúng giữa các cộng đồng người với nhau. Phương tiện
thông tin đại chúng bao gồm:
* Hệ thống truyền hình;
* Hệ thống truyền thanh;
108
 * Hệ thống báo chí.
3. Tổ chức nghiên cứu dư luận xã hội và thông tin đại
chúng
- Nghiên cứu Xã hội học về dư luận xã hội là nghiên
cứu sự tác động của các phương tiện thông tin đại chúng đến sự
hình thành dư luận xã hội: Làm rõ nhu cầu thông tin của các
tầng lớp nhân dân. thông qua báo, đài, các phương tiện khác mà
nhân dân bày tỏ quan đểm, ý kiến, thái độ, nguyện vọng của
mình đối với chủ trương chính sách của Đảng và Nhà nước đối
với các sự kiện chính trị - kinh tế - xã hội ở trong nước cũng như
trên thế giới. Muốn được như thế thông tin phải đạt những yêu
cầu sau:
* Thông tin phải khách quan, chính xác, chân thực;
* Thông tin phải đầy đủ;
* Thông tin phải mau lẹ, kịp thời.
- Nghiên cứu dư luận xã hội thông qua công tác thực
tiễn của cơ quan Đảng, Nhà nước và các tổ chức xã hội là thông
tin trong nội bộ Đảng, thông tin của các ngành, các đoàn thể, các
cơ quan kinh tế - văn hóa - xã hội, thường xuyên tiếp xúc với
quần chúng và thường xuyên tác động đến dư luận xã hội.
4. Nghiên cứu dư luận xã hội bằng phương pháp nghiên
cứu xã hội học
- Phương pháp phỏng vấn là đòi hỏi bằng miệng của
người nghiên cứu đối với những người được tìm hiểu. Phương
pháp này người được hỏi dễ dàng bày tỏ ý nghĩ, cảm xúc của
mình hơn là sử dụng phiếu điều tra (chú ý cách hỏi, cách nói
chuyện và cách ghi chép);
109
- Phương pháp điều tra phiếu an két là phương pháp sử
dụng phiếu điều tra ghi sẵn bảng câu hỏi gửi đến cho người
được nghiên cứu. Họ chỉ trả lời các câu hỏi theo sự hướng dẫn
của phiếu điều tra.
Việc nghiên cứu tìm hiểu dư luận xã hội phải phục vụ
thiết thực cho công tác lãnh đạo, quản lý xã hội. Kết quả điều tra
phải được sử dụng có hiệu quả mới tác động đến quá trình mở
rộng dân chủ công khai, phát huy tính tích cực của cán bộ đảng
viên và nhân dân tham gia vào việc quản lý xã hội, quản lý Nhà
nước.
Hiện nay nhiều nước trên thế giới đã có trung tâm
chuyên nghiên cứu dư luận xã hội. Năm 1948 Tổ chức Quốc tế
nghiên cứu dư luận xã hội chính thức được thành lập gồm 200
hội viên từ 30 nước đại diện đủ các châu lục và có các chi nhánh
ở nhiều nước.
Ở Việt Nam, từ 1982 Ban Bí thư Trung ương Đảng
quyết định thành lập Viện Nghiên cứu Dư luận xã hội trực thuộc
Ban Tuyên huấn Trung ương (nay là Ban Tư tưởng Văn hóa
Trung ương), để nghiên cứu dư luận xã hội. Vì rằng cùng với sự
phát triển dân chủ và nâng cao trình độ dân trí thì việc nghiên
cứu dư luận xã hội càng trở thành một nhu cầu mạnh mẽ của xã
hội trong hoàn cảnh của nước ta hiện nay.
III. MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ DƯ LUẬN XÃ HỘI Ở VIỆT
NAM
Quá trình hình thành và thể hiện dư luận xã hội ở Việt
Nam hiện nay gắn liền với công cuộc đổi mới đất nước do Đảng
ta khởi xướng. Việc dân chủ hóa đời sống xã hội đã và đang trở
thành nhân tố kích thích tính tích cực chính trị - xã hội của
người dân, do đó dư luận xã hội luôn được coi trọng.
110
 Sự hình thành dư luận xã hội ở nước ta hiện nay trong
bối cảnh thực hiện nền kinh tế thị trường mà lợi ích kinh tế và
lợi ích cá nhân được đề cao, sự phân hóa giàu nghèo trong các
nhóm dân cư, các tầng lớp xã hội cũng tăng lên, điều đó nó cũng
được phản ánh trong dư luận xã hội. Hơn nữa sự nghiệp đổi mới
đất nước là một qúa trình lâu dài phức tạp. Đặc biệt trong 10
năm qua (1985 - 1995) công cuộc đổi mới đã đưa đất nước từ
tình trạng khủng hoảng kinh tế xã hội đã đạt được những thành
tựu to lớn, đẩy nhanh nhịp độ phát triển kinh tế - xã hội tạo sự
chuyển biến tích cực về mặt xã hội. Đó là một qúa trình biến đổi
cách mạng: Cơ chế tập trung quan liêu bao cấp bị xóa bỏ, phát
triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo định hướng xã
hội chủ nghĩa, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của
nhà nước, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản. Nó có tác động
rất mạnh đến các lĩnh vực của đời sống xã hội trong đó có dư
luận xã hội.
Ở nước ta hiện nay biểu hiện của dư luận xã hội được
xem xét ở các khía cạnh sau:
Thứ nhất: Dư luận xã hội và định hướng giá trị, nó luôn
gắn bó chặt chẽ với phương hướng xã hội mà người dân tiếp
nhận, lấy đó làm cơ sở cho hành động. Các định hướng giá trị xã
hội thay đổi bởi tác động của những điều kiện khách quan và
chủ quan đều được phản ánh trong trạng thái của dư luận xã hội.
Sự phản ánh của dư luận xã hội đối với định hướng giá trị biểu
hiện trên cả quy mô và cường độ, quy mô cho thấy được bề
rộng, cường độ cho thấy độ chín muồi về các định hướng giá trị
mà luôn được xã hội hướng tới.
Thứ hai: Dư luận xã hội và chuẩn mực xã hội thì chuẩn
mực xã hội được quy định bởi giá trị xã hội, giá trị xã hội bền
vững hơn chuẩn mực xã hội, chuẩn mực xã hội sinh động hơn
giá trị xã hội. Dư luận xã hội được phản ánh định hướng giá trị
và cả các chuẩn mực xã hội. Các giá trị xã hội chỉ có thể duy trì
111
bằng một hệ thống các chuẩn mực phù hợp với nó và vận hành
theo nó để cho giá trị ổn định và phát triển. Dư luận xã hội
thường tỏ rõ ưu thế trong việc phát triển và phê phán những lệch
lạc xã hội như: Các hành vi phạm tội, các hiện tượng tham
nhũng, các tệ nạn xã hội...
Thứ ba: Dư luận xã hội và chính sách xã hội được biểu
hiện ở chỗ chính sách xã hội là sự thể chế hóa đường lối chủ
trương của một nhà nước nhằm trực tiếp tác động vào con người
để điều chỉnh các quan hệ lợi ích giữa họ, hướng hành động của
họ vào mục tiêu mà Nhà nước mong muốn. Chính sách xã hội
nhằm tác động tới con nguời, tức là nó tác động tới mục tiêu và
động lực của sự phát triển kinh tế - xã hội. Thước đo của dư luận
xã hội cho thấy hệ quả của chính sách xã hội đối với người dân.
Hệ quả đó có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm hành động xã hội của
dân chúng phụ thuộc vào nhân tố lợi ích từ chính sách xã hội đối
với họ (chính sách xóa đói giảm nghèo...) và chính sách xã hội
có nhiệm vụ điều hòa các mối quan hệ xã hội và nó còn tạo nên
một sự liên kết xã hội giữa các thiết chế xã hội với nhân dân và
các bộ phận dân cư với nhau.
Thứ tư: Chính sách xã hội và quản lý xã hội: Cơ chế
quản lý xã hội luôn cần có sự hoạt động kiểm soát xã hội. Dư
luận xã hội và quản lý xã hội có mối liên hệ chặt chẽ để duy trì
pháp luật và các giá trị, các chuẩn mực xã hội.
Tóm lại: Việc nghiên cứu dư luận xã hội nhằm mục
đích là để nắm bắt được, tìm hiểu được tâm tư, nguyện vọng,
tâm trạng, tình cảm của quần chúng, của cộng đồng về những
vấn đề xã hội nào đó mà họ quan tâm thông qua những nhận xét,
đánh giá của họ giúp cho các nhà quản lý xã hội đề ra được các
chính sách khả thi trong quá trình quản lý lãnh đạo giải quyết
các vấn đề quan trọng của xã hội, của sự nghiệp đổi mới và xây
dựng Chủ nghĩa xã hội ở nước ta.
112

Bài 8
XÃ HỘI HỌC ĐÔ THỊ
I. VÀI NÉT VỀ XÃ HỘI HỌC ĐÔ THỊ
- Xã hội học đô thị ra đời vào những năm 20 của thế kỷ
XX. Ở phương Tây, xã hội học ra đời trong bối cảnh xã hội đứt
đoạn, chuyển thể từ xã hội có tính chất truyền thống sang xã hội
hiện đại (công nghiệp hóa), do sự biến động của xã hội, phát
triển đô thị dẫn đến trùng lặp sự phát triển xã hội nói chung.
Điển hình là ông Llebst Gans là nhà Xã hội học đô thị người Mỹ
đề cập rất nhiều về vấn đề Xã hội học đô thị, ông nghiên cứu
trên mọi lĩnh vực có tính phổ biến như giao thông đô thị, nhà ở
đô thị, tệ nạn xã hội đô thị...
- Tính chất Xã hội học đô thị mang tính liên ngành (như
xã hội học đại cương thu nhỏ) do đó nghiên cứu Xã hội học đô
thị mang tính chất nghiên cứu liên ngành như: Xã hội học quản
lý đô thị, Xã hội học sinh thái đô thị, Xã hội học quy hoạch đô
thị...
- Lý thuyết xã hội học đô thị chỉ ra đời khi thành thị và
nông thôn phát triển đến mức độ đủ cho các nhà khoa học
nghiên cứu và dự báo thực tại đó;
117
- Về nhận thức luận thì xã hội học đô thị bắt nguồn từ
sự phân chia thành thị và nông thôn. Đặc điểm là sự phân chia
lãnh thổ gồm đất đai và con người.
II. LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ
1. Khái niệm đô thị
a. Định nghĩa: Mỗi quốc gia có định nghĩa riêng (do
tính đa dạng), dẫn đến khó khăn cho việc so sánh, đối chiếu
trong đô thị. Tuy vậy, trên cơ sở khoa học, những điểm chung,
những nét có tính đặc trưng của đô thị, mang tính phổ biến như
điểm quần cư, sự kiến tạo lãnh thổ xã hội, tính tương đối trọn
vẹn về mặt lịch sử, tính chủ đạo về các lĩnh vực đời sống xã hội
của khu vực hay một quốc gia. Từ tính phổ biến đó dẫn đến định
nghĩa đô thị sau đây: Đô thị là một chỉnh thể không gian xã hội,
biểu hiện sự thống nhất của mọi kiểu đặc biệt tổ chức xã hội dân
cư, của những điều kiện địa lý tự nhiên và môi trường nhân tạo.
Đặc trưng nổi bật của đô thị là số lượng dân cư tập
trung trên một lãnh thổ hạn chế với mật độ cao. Đại bộ phận dân
cư (khoảng 70% - 80%) tham gia hoạt động trong lĩnh vực phi
nông nghiệp. Giữ vai trò chủ đạo về kinh tế - văn hóa - xã hội
đối với một vùng nhất định. Có những quy định chặt chẽ về tổ
chức và điều hành quản lý.
b. Những bộ phận cấu thành đô thị
- Các thành tố cấu thành không gian vật chất hình thể
như : về không gian kiến trúc, về quy hoạch, về khí hậu, sinh
thái, về vật thể do con người xây dựng tạo lập - kiến tạo);
- Các thành tố tổ chức xã hội đô thị như cộng đồng dân
cư sinh sống trên địa bàn đô thị với tất cả luật lệ, quy tắc dân cư
sống ở đó. [Thành thị (từ cổ); thành là bức thành - hành chính.
Thị (chợ), buôn bán - nghề nghiệp dân cư sinh sống)];
118

- Các lực lượng vô hình và hữu hình can thiệp vào đời
sống, vào sự phát triển đô thị như : Chính quyền, đất đai.
c. Vai trò của đô thị đối với lịch sử
Về lịch sử thì các đô thị là trung tâm kinh tế, trung tâm
văn hóa, trung tâm chính trị và thương mại. Đô thị là động lực
phát triển xã hội (đô thị tập trung tất cả tinh hoa của xã hôi). Đô
thị phát triển, hình thành ý thức giai cấp, nơi đào tạo, môi trường
ý thức giai cấp. Đô thị đóng vai trò chủ đạo, hướng dẫn, dắt dẫn
nông thôn phát triển.
d. Đặc điểm của đô thị đối với nông thôn
So với nông thôn, đô thị có những đặc điểm nổi bật
sau đây:
- Đô thị là trung tâm, đầu não của một khu vực về tất cả
mọi mặt, chẳng hạn như về kinh tế - xã hội, về văn hóa - xã hội,
về khoa học, về chính trị - xã hội, về ngoại giao.v.v... Thủ đô là
trung tâm về mọi mặt: chính trị - kinh tế - văn hóa - xã hội của
một quốc gia;
- Đô thị là một môi trường nhân tạo rất cao, thành phố
càng hiện đại, mức độ môi trường nhân tạo càng cao. Đối với
các siêu đô thị môi trường nhân tạo trùng khớp với môi trường
tự nhiên, trừ thời tiết là còn phụ thuộc hoàn toàn vào tự nhiên và
hình thể địa lý (như sông, núi) còn tất cả đều được tính toán, xây
cất và quy hoạch theo ý đồ định sẵn;
- Cuộc sống đô thị là nơi phức tạp nhất so với khu vực.
Đối với đô thị lớn là trung tâm công nghiệp làm tăng mức độ
phức tạp của đời sống nhân dân đô thị, bởi dân cư qúa đông, mật
độ dân cư qúa cao.
119
2. Sự hình thành và phát triển đô thị
a. Sự ra đời và quá trình phát triển của đô thị
Đô thị ra đời suy cho cùng là kết qủa phát triển tất yếu
của đời sống kinh tế - xã hội trong lịch sử phát triển của xã hội
loài người. Đô thị ra đời cùng với sự phân công lao động xã hội
ở vào thời kỳ mà lao động thủ công tách khỏi nghề lao động
nông nghiệp (chăn nuôi, trồng trọt). Cùng với sự phân công lao
động là di dân - làng định cư chuyên làm nghề thủ công. Thành
phố đầu tiên xuất hiện dọc theo thung lũng phì nhiêu của sông
Nile, sông Tigris-Euphrates và sông Indus. Những thành phố
này và sau đó những hải cảng lớn ở miền Địa Trung Hải là
những trung tâm quân sự, hành chính tôn giáo và thương nghiệp,
nhưng khi những đế quốc của Thế giới xưa suy đồi, phạm vi và
sự quan trọng của những thành phố này cũng tăng dần (theo tư
liệu của các nhà xã hội học Mỹ). Sự hình thành và phát triển đô
thị ở giai đoạn này người ta gọi là cách mạng đô thị lần thứ nhất,
và nó kéo dài tới thời Trung cổ, vào thế kỷ XVII và XVIII là bắt
đầu cuộc cách mạng công nghiệp thành phố lại bắt đầu xuất hiện
để đáp ứng lại sự bành trướng của thị trường và sự phục hưng
của thương nghiệp và du lịch một phần do chiến tranh tôn giáo
gây nên. Cuộc cách mạng đô thị lần hai này được bắt đầu từ Tây
Aâu dẫn đến Bắc Mỹ, hình thành khu công nghiệp lớn, các xí
nghiệp lớn tập trung và dẫn đến sự hình thành các đô thị. Sự
phát triển thành phố trong thời kỳ hiện đại và sự bành trướng
của nền sản xuất nông nghiệp (nhờ đó có lương thực để cung
cấp cho dân số thành thị) tập trung công việc trong những xí
nghiệp bằng máy móc và bành trướng dân số. Cuộc cách mạng
đô thị lần thứ ba tương tự như lần thứ nhất, kết quả của sự phát
triển công nghiệp, nhưng nó diễn ra ở các nước đang phát triển,
với sự phát triển đặc biệt do sức ép bùng nổ dân số, nông thôn
về đô thị trong khi đô thị chưa đủ khả năng phát triển về qui mô
và vật chất dẫn đến thành thị phát triển về qui mô dân cư, nhưng
120
trình độ không phát triển dẫn đến tình trạng ô nhiễm môi trường
và các tệ nạn xã hội gia tăng, sự phát triển của đô thị tạm xác
định trên hai hướng đó là phát triển theo bề rộng - phát triển về
qui mô. Và phát triển theo chiều sâu - phát triển về đời sống, về
nghề nghiệp và phát triển về văn hóa - xã hội...
b. Các loại đô thị
Phân loại đô thị theo chỉ số dân cư - quy mô. Đô thị
nhỏ có khoảng từ 100.000 dân đến 500.000 dân. Đô thị trung
bình có khoảng 500.000 dân đến 1.000.000 dân. Đô thị lớn có từ
1.000.000 dân đến 5.000.000 dân. Đô thị siêu lớn có từ
5.000.000 dân trở lên.
Phân loại đô thị dựa vào nhiệm vụ chính trị của đô thị
ấy. Đó là trung tâm sản xuất, trung tâm thương mại, kinh tế và
giao thông, là thủ đô chính trị, là thành phố du lịch là thành phố
nghỉ mát. Thường thì các thành phố đều có, nhiều nhiệm vụ
khác nhau. Tuy nhiên đứng về phương diện tổng quát một sự
phân công để đáp ứng lại với những khía cạnh địa dư đặc biệt,
chẳng hạn ở Việt Nam là thành phố Vũng Tàu hay thành phố Hồ
Chí Minh.v.v...
3. Lối sống đô thị và đô thị hóa
a. Lối sống đô thị
- Lối sống đô thị được hình thành trên toàn bộ cơ sở vật
chất, điều kiện sống, hoàn cảnh; hoạt động nghề nghiệp và mối
quan hệ xã hội của tất cả các nhóm dân cư và từng cá nhân sống
trên địa bàn thành phố. Dân số (đô thị) đông mật độ cao và tính
cách khác nhau của dân trong thành phố ảnh hưởng trực tiếp đến
liên lạc xã hội. Người ta cho rằng sự thích ứng với những điều
kiện của đời sống thị thành phát sinh thái độ và những nét nhân
cách đặc biệt;
121
- Tính cơ động nghề nghiệp xã hội và không gian xã
hội cao;
- Các hoạt động sinh hoạt cá nhân và gia đình phụ
thuộc nhiều vào các dịch vụ công cộng và dịch vụ tư nhân;
- Nhu cầu về văn hóa xã hội, giáo dục rất cao, rất phong
phú và đa dạng;
- Về phạm vi giao tiếp của người đô thị rất rộng, không
chỉ trong phạm vi quốc gia mà trên phạm vi quốc tế, cường độ
giao tiếp rất cao, các mối quan hệ nhiều chiều, phức tạp;
- Con người đô thị có tính năng động cao, ý chí tiến thủ
mạnh, thái độ dạn dày, và sự chú ý về thời giờ - liên quan đến tính
cách phức tạp của đời sống đô thị v.v...
b. Đô thị hóa, quá trình đô thị hóa
- Đô thị hóa là quá trình thay đổi hình thức cư trú của con
người mang ánh sáng văn minh hiện đại đến những vùng nông
thôn, nghèo nàn, lạc hậu nhằm thay đổi bộ mặt và chất lượng sống
của các vùng dân cư.
Quá trình đô thị hóa ảnh hưởng trực tiếp đến những
thành phố nhỏ và làng mạc ở những vùng chung quanh thành
thị. Những nơi này đã chuyển dịch cơ cấu kinh tế thành những
trung tâm kỹ nghệ, nơi chế biến lương thực, thực phẩm, thương
mại, dịch vụ... Đô thị chính là thị trường thương mại, là trung
tâm giao thông, hành chính, ở đây cách trao đổi hàng hóa và
dịch vụ đi song song với cách trao đổi tư tưởng và giá trị. Những
thành phố nhỏ và làng mạc quanh đô thị trước kia tương đối cô
lập và tự túc giờ đây có nhiêu đặc tính thành thị.
Về phương diện truyền tin, như báo chí, đài phát thanh
và vô tuyến truyền hình... mà người dân giữa thành thị và thôn
quê không còn khác biệt nhiều. Các bà nội trợ ở nông thôn cũng
122
như thành phố, được biết các thông tin hướng dẫn về nuôi con,
nấu ăn, về sắc đẹp, về phương pháp cần sửa đổi trong đời sống
gia đình.
Đô thị hóa được biểu hiện ra
- Tỷ lệ dân số ngày càng tăng, quy mô ngày càng phình
ra ở mỗi đô thị;
- Tỷ lệ dân cư sống ở đô thị ngày càng tăng so với nông
thôn trong tổng số dân của một quốc gia;
- Số lượng các đô thị trong một quốc gia tăng lên.
Đôøng thời xuất hiện những điểm dân cư kiểu đô thị do kết quả
quá trình công nghiệp hóa;
- Sự phát triển và ảnh hưởng của đô thị ra các vùng
xung quanh với quy mô toàn xã hội, như lan tràn lối sống đô thị,
quan hệ giao tiếp đô thị, văn hóa đô thị.
c) Các căn bệnh đô thị
Đô thị lớn hoặc nhỏ trên thế giới đều có những căn
bệnh như: tắc nghẽn huyết mạch giao thông, ô nhiễm môi
trường, gia tăng dân số quá nhanh... Mức độ gia tăng này vượt
quá sự kiểm soát của các cấp quản lý. Rối loạn nhịp đập là căn
bệnh phản ánh sự không hòa nhập được giữa các lối sống khác
của các nhóm cư dân khác nhau. Mỗi một nhóm cư dân có một
kiểu sống khác nhau do nguồn nhập cư khác nhau, do tôn giáo,
do dân tộc, mức sống khác nhau và do phong tục tập quán khác
nhau. Bệnh to đầu là hiện tượng mất cân đối ở một khu vực hay
quốc gia (sự thu hút nhân tài, tiền của, tiềm lực của vùng, trong
khi đó các vùng xung quanh trở nên kiệt quệ, nghèo đói và lạc
hậu.
4. Quá trình hình thành và phát triển đô thị Việt Nam
123
a. Đô thị Việt Nam từ thế kỷ XVIII trở về trước
Sự ra đời và phát triển của Việt Nam cũng bao hàm
những đặc điểm, đặc trưng của sự hình thành và phát triển chung
của đô thị thế giới. Nhưng do lịch sử dựng nước và xây dựng đất
nước của dân tộc Việt Nam mà sự hình thành và phát triển đô thị
Việt Nam có những nét đặc thù riêng biệt.
Nếu lấy mốc từ thế kỷ XVIII trở về trước, thì ở Việt
Nam mới hình thành được một số đô thị nhỏ bé như Thăng Long
(Hà Nội), Hội An (Quảng Nam). Đô thị Việt Nam hình thành và
phát triển chậm như thế phải nói tới một trong các nguyên nhân
chính ở thời kỳ này là chính sách “trọng nông, ức thương” của
chế độ phong kiến để kiềm chế sự phát triển hàng hóa dẫn đến
thương mại không hoặc chậm phát triển do đó chậm phát triển
đô thị.
Đặc điểm đô thị ở thời kỳ này, trước hết là các trung
tâm hành chính, thương mại được hình thành trên cơ sở những
thành lũy, lâu đài vua chúa thời phong kiến. Thứ hai là sự hình
thành và phát triển không bắt nguồn từ phân công lao động mà
từ việc phân phối lại sản phẩm xã hội cho nhu cầu tiêu dùng của
bộ máy cai trị và giao lưu buôn bán. Thứ ba là sản phẩm của nền
kinh tế tiểu nông manh mún mang tính tự nhiên, tự cung, tự túc
và khép kín cho nên đô thị ở thời kỳ này chưa thực sự đóng vai
trò trung tâm kinh tế.
b. Đô thị Việt Nam từ thế kỷ XVIII trở lại đây
- Thời kỳ thuộc địa (1858 - 1954), Việt Nam bị thực
dân Pháp xâm lược. Để phục vụ cho việc khai thác tài nguyên
khoáng sản chuyển về : “Mẫu quốc” và phục vụ cho bộ máy cai
trị (phong kiến và thực dân), Thực dân Pháp phải phát triển cơ
sở hạ tầng dẫn đến sự mở mang đường xá giao thông bến cảng;
mở mang thành phố cũ và đồng thời hình thành các thành phố
mới dẫn đến sự hình thành mạng lưới đô thị đa chức năng. Các
124
đô thị cũ được mở mang về bề rộng và chiều sâu - nghề nghiệp,
lối sống đô thị, dân số v.v... như Thành phố Sài Gòn, Thành phố
Huế, Thành phố Hà Nội. Đồng thời hình thành một số đô thị
mới như Thành phố Hải Phòng, Thành phố Đà Nẵng, Thành phố
Cảng Hòn Gai, Cẩm Phả khai thác than phục vụ cho công
nghiệp. Đô thị thời kỳ này chủ yếu giữ chức năng hành chính,
nơi độ trú của bộ máy thực dân và phong kiến, nơi tập kết hàng
hóa vơ vét của Việt Nam đưa về nước.
- Thời kỳ 1955 - 1975 là thời kỳ đặc biệt trong qúa trình
đô thị hóa ở Việt Nam. Thời kỳ này đất nước Việt Nam chia làm
hai miền (miền Bắc và miền Nam), với hai chế độ chính trị xã hội
khác nhau, đồng thời hai quá trình phát triển đô thị khác nhau.
Miền Bắc từ năm 1954 - 1964 (10 năm) tiến hành xây
dựng Chủ nghĩa xã hội được sự giúp đỡ của các nước Xã hội chủ
nghĩa, đặc biệt thời kỳ này công nghiệp hóa đã đạt được những
thành tựu đáng kể. Đồng thời là việc khôi phục và phát triển đô thị
mới. Các trung tâm công nghiệp được khôi phục, hình thành và
phát triển như : Việt Trì, Thái Nguyên, Vinh v.v... và các thị xã, thị
trấn được hình thành và phát triển, trở thành trung tâm đầu não của
các tỉnh và khu vực. Có thể nói ở miền Bắc đã hình thành nên một
mạng lưới đô thị khá hoàn chỉnh mang dáng dấp đô thị hiện đại.
Giữ vai trò và chức năng vể trung tâm chính trị - kinh tế - văn hóa -
xã hội.v.v...
Từ năm 1964 đến năm 1973 và tới khi đất nước được
thống nhất 1975 miền Bắc bước vào thời kỳ mới, thời kỳ xây dựng
và chống lại cuộc chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ (1964). Tất
cả các thành phố lớn, thị xã đều bị đánh bom, có nhiều thành phố
bị tàn phá nặng nề như Thành phố Hà Nội, Thành phố Hải Phòng,
Thành phố Nam Định, Thành phố Vinh, Thị xã Đồng Hới v.v...
dẫn đến thực hiện quá trình “Giải đô thị: - sơ tán người và các cơ
sở sản xuất, trường học về nông thôn, miền núi...
125
Miền Nam năm 1954 - 1975, vẫn đặt dưới sự đô hộ của
thực dân Pháp và sau là đế quốc Mỹ. Để phục vụ chiến lược toàn
cầu của đế quốc Mỹ, chúng đã đổ tiền của vào miền Nam để
nhằm đạt được ý đồ của chúng. Do vậy, chỉ thời gian ngắn (1954
- 1970), khoảng chừng 16 năm, ở miền Nam đã hình thành một
mạng lưới đô thị hoàn chỉnh và khá hiện đại. Sài Gòn được coi là
“hòn ngọc Viễn Đông”. Dân số đô thị tăng khác biệt so với nông
thôn vì chiến tranh ác liệt xảy ra qúa trình đô thị hóa - cưỡng bức,
hàng triệu người dồn về các đô thị lớn như Sài Gòn, Đà Nẵng,
Huế, Cần Thơ. Lý do chủ yếu là sự khủng bố bình định, dồn dân
lập ấp và sau nữa là tránh bom đạn nhất là các vùng diễn ra chiến
sự ác liệt.
Thời kỳ dân tộc giành được độc lập thống nhất, cả nước
bước vào giai đoạn xây dựng Chủ nghĩa xã hội và bảo vệ tổ quốc
Việt Nam xã hội chủ nghĩa (1975 tới nay), thời kỳ khôi phục tất
cả các đô thị bị chiến tranh tàn phá, đồng thời mở mang và phát
triển đô thị cả về bề rộng lẫn chiều sâu, xây dựng các đô thị mới
với mạng lưới đô thị hoàn chỉnh. Tính đến nay dân số sống ở đó
chiếm 22%. Hiện tại có hai thành phố dân trên 1.000.000 đó là
Thành phố Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Tính đến năm
2005 (1995 - 2005) có ba Thành phố có số dân cư trên 1.000.000
đó là : Thành phố Hải Phòng, Thành phố Đà Nẵng, Thành phố
Cần thơ. Tính tới năm 2000 tỷ lệ dân số sống ở đô thị là 25% so
với số dân lúc đó khoảng 20 đến 22.000.000 người (tính tỷ lệ bình
quân thì cứ bốn người dân có một người sống ở đô thị).
126

Bài 9
XÃ HỘI HỌC NÔNG THÔN
I. NÔNG THÔN
1. Khái niệm
Nông thôn là địa bàn cư trú đầu tiên của con người. Nó
hình thành một cách tự nhiên do sự hình thành của nền sản xuất
nông nghiệp - chăn nuôi, trồng trọt. Khái niệm nông thôn được
hình thành khi mà khái niệm đô thị ra đời.
- Nông thôn là một kiểu cộng đồng lãnh thổ - xã hội
nhất định, có tính cách lịch sử, hình thành trong qúa trình phân
công lao động xã hội. Cộng đồng nông thôn thường đặc trưng
hóa ở những hoạt động nông nghiệp, mối liên hệ gia đình bền
chặt, và có chung tiêu chuẩn đạo đức nghề nghiệp và truyền
thống. Nó là một nhóm người tương đối thuần nhất và có những
mối quan hệ giữa người với người đồng điệu. Khi so sánh nông
thôn và thành thị ta thấy có sự tương phản, khu vực nông thôn
hình thành như đồng nhất về phương diện văn hóa, và thống
nhất về phương diện xã hội.
127
Khuynh hướng chung chú trọng đến ruộng đất làm cho
họ có quan niệm đồng nhất về cuộc sống, và quan niệm này
được tăng cường bởi tình thế địa dư cô lập và tính cách bền bỉ
của dân số.
2. Đặc điểm
Nông thôn có những đặc điểm chủ yếu: nghề nghiệp
chủ yếu là nông nghiệp; cuộc sống gắn bó chặt chẽ với môi
trường tự nhiên và môi trường tự nhiên được bảo đảm hơn so
với thành thị. Tỷ lệ không gian sinh hoạt hẹp hơn nhiều so với
không gian tự nhiên. Lối sống giản dị và quan hệ giản đơn hơn
so với thành thị. Nông thôn lấy làng xã làm đơn vị cơ sở. Ở
nông thôn, ngoài hệ thống chính quyền xã ấp của Nhà nước điều
hành trên cơ sở pháp luật còn có hệ thống cương vị chức sắc
trong dòng tộc, già làng, thân thuộc tôn giáo... điều chỉnh hành
vi của các thành viên bằng các tục lệ, những quy ước ngoài pháp
luật. Sự cưỡng chế việc thực hiện các chuẩn mực đó là uy tín, là
danh dự, là dư luận xã hội. Hệ thống chính quyền nhiều khi
không có quyền lực bằng hệ thống dòng tộc, tôn giáo, suy tôn
với các chuẩn mực quy ước trên.
Về văn hóa, nông thôn có truyền thống văn hóa đặc
trưng là văn hóa dân gian thông qua lễ hội, ca hát, hò vè v.v...
Những giá trị thẩm mỹ, đạo đức, lối sống, kinh nghiệm sản
xuất... lưu truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác. Văn hóa đó luôn
có xu hướng hai mặt: một là bảo tồn được nhiều giá trị quý báu,
tốt đẹp; hai là có những yếu tố lạc hậu, bảo thủ và tính bền vững
của nó đối với sự đổi mới.
3. Lịch sử hình thành và phát triển của xã hội nông thôn
Nông thôn hình thành cũng do kết quả của các quá trình
phát triển sản xuất. Nền văn minh săn bắn, hái lượm chuyển
sang nền văn minh chăn nuôi, trồng trọt dẫn đến nhu cầu phát
128
triển công cụ sản xuất và sự giao lưu các khu vực, trao đổi sản
phẩm, hàng hóa, kinh nghiệm và kỹ thuật dẫn đến nền văn minh
công nghiệp. Từ công xã nông thôn dẫn đến đô thị hình thành và
phát triển.
Xã hội đô thị hình thành dựa trên hai cơ sở của xã hội
nông thôn nhưng khi nó phát triển lại trở thành lực lượng bóc lột
nông thôn. Đẩy nông thôn xuống lạc hậu, đói nghèo. Chính sự
lạc hậu, đói nghèo ở nông thôn lại trở thành sự kiềm hãm sự
phát triển đô thị, bắt buộc đô thị lại phải thúc đẩy sự phát triển
nông thôn, làm cho xã hội nông thôn xích lại gần đô thị.
4. Sự xích lại gần nhau giữa thành thị và nông thôn
Sự khác biệt giữa thành thị và nông thôn có thể dựa vào
vài nét đặc trưng như nông thôn, nghề nghiệp chính là nông
nghiệp; còn thành thị nghề nghiệp chính là phi nông nghiệp.
Nông thôn, xã hội nông thôn, thành thị xã hội thị dân. Cộng
đồng xã hội nông thôn là cộng đồng xóm làng, còn thành thị là
cộng đồng đường phố - khu phố. Nông thôn ngoài luật pháp còn
có lệ làng. Lối sống nông thôn giản dị, chân thật, xóm giềng, lối
sống đô thị là biến động, thích ứng. Văn hóa nông thôn đậm nét
dân gian, văn hóa đô thị, văn hóa bác học, truyền thống đại
chúng v.v...
Tuy nhiên sự phát triển mạnh của đô thị tác động đến
sự phát triển nông thôn. Xu hướng đô thị hóa nông thôn là tất
yếu của sự phát triển trong mối quan hệ giữa nông thôn và thành
thị. Xong tốc độ nhanh hay chậm còn phụ thuộc vào chế độ
chính trị, xã hội và khả năng kinh tế cho phép cùng với ý thức
tiếp nhận của người nông dân.
Làm cho nông thôn xích lại gần thành thị không có
nghĩa là làm cho nông thôn trở thành đô thị về tất cả các mặt.
Chẳng hạn như lối sống, về chế độ sinh hoạt thì không thể được.
129
Làm xích lại gần nhau là cho thành thị có không khí trong lành
(ánh sáng bầu trời, màu xanh của thôn quê) còn nông thôn phải
có những thành tựu kỹ thuật, văn hóa, sinh hoạt hiện đại của
thành thị.
Làm cho nông thôn xích lại thành thị trên ba hướng
sau:
+ Làm cho bộ mặt nông thôn thay đổi bằng cách du
nhập những văn minh vật chất của thành phố như: Cấu trúc xây
dựng nhà hiện đại, tư liệu sinh hoạt, tiện nghi hiện đại v.v...
+ Tạo ảnh hưởng mạnh đô thị đến nông thôn trên quy
mô toàn xã hội;
+ Có những giải pháp xây dựng vùng nông thôn mới, ở
những vùng đất mới.
II. NÔNG THÔN VIỆT NAM
1. Lịch sử hình thành và phát triển nông thôn Việt Nam
Cộng đồng xã hội nông thôn Việt Nam có những nét
đặc trưng chung về cộng đồng xã hội nông thôn nói chung và có
những nét đặc trưng riêng do địa lý, do lịch sử của dân tộc Việt
Nam tạo nên.
Xã hội nông thôn Việt Nam nghề phổ biến là trồng lúa
nước; kinh tế nông nghiệp sản xuất nhỏ; tự cung; tự cấp. Do chế
độ phong kiến tồn tại lâu đời, người dân ít có điều kiện giao lưu
với bên ngoài do đó mỗi địa phương, mỗi làng có những đặc
điểm riêng về cung cách làm ăn, tục lệ, lối sống. Mặc dù dân tộc
Việt Nam đã trải qua nhiều giai đoạn bị ngoại bang thống trị,
nhưng vẫn giữ được đặc điểm riêng của mình.
130
 Làng xóm nơi thôn quê đồng ruộng nhiều gia đình ở
quy tụ thành khu gọi là xóm. Tùy trường hợp không nhất định,
có xóm lớn gồm hàng trăm nóc nhà, có xóm nhỏ chỉ vài ba chục
hoặc mươi, muời lăm nhà.
Ở miền Bắc các xóm thường có lũy tre xanh vây bọc
chung quanh. Trên đường đi vào xóm đôi khi có cổng xây hay
cổng tre tối đến đóng lại phòng ngừa trộm cắp. Phần nhiều các
xóm cách biệt nhau một khoảng trống là ruộng hay ít ra cũng
bằng một con đường.
Hai ba hoặc bốn năm xóm hợp lại thành một thôn. Hai
ba thôn hoặc bốn năm thôn hợp thành một xã. Danh từ làng đôi
khi lẫn với xã, nên xã đơn thuần không có đến hai thôn. Nói rõ
hơn thì làng là tiếng thuần túy Việt Nam, xã là do chữ Hán có
nghĩa là cái nền để tế thần đất.
Thời cổ những người ở quy tụ với nhau một nơi hàng
năm làm lễ tế thần đất trên một cái nền.
Theo tổ chức hành chính, đơn vị khởi điểm của hạ tầng
cơ sở là xã.
Ở miền Bắc và miền Trung có nhiều làng đất rộng hẹp
khác nhau có khi tới hai ba ngàn xuất đinh kể là một xã, trái lại
có làng đất hẹp người ít, có khi không đủ 100 xuất đinh cũng
vẫn là một xã, khác hẳn với miền Nam phần nhiều các xã ấp
đồng ruộng mênh mông thẳng cánh cò bay, ở rời rạc cách xa
nhau tít mù tắp, không quy tụ chen chúc, không có những lũy tre
xanh bao bọc chung quanh.
* Nguồn gốc làng xóm: theo lịch sử, nguồn gốc làng
xóm của ta rất rõ rệt. Sau khi Lang Liêu được vua Hùng vương
thứ ba truyền ngôi cho, hai mươi mốt người anh em đều giữ các
phiên trấn, lập làm bộ đảng cứ thử núi sông để làm hiển cố. Về
131
sau họ thường tranh nhau làm trưởng, người nào cũng dựng
hàng rào gỗ (mộc sách) để che chở. Bởi vậy có tên là sách, là
trại, là trang bắt đầu từ đấy.
Khúc Hạo làm tiết độ sứ (907-917) Giao Châu, chia đất
lập ra lộ, phủ, châu, xã.
Rất có thể từ xã được đặt ra từ trước nữa.
Triều Lý và triều Trần đơn vị khởi điểm của tổ chức
hành chánh vẫn được mệnh danh là xã.
Triều Lê trong các sổ sách công văn làng được phân
biệt gọi là xã. Thôn, Trang, Động, Sách, Trại, Sở, Phường và
Vạn. Trang, Động, Sách, Trại là những xóm làng ở tiếp giáp
rừng núi hoặc ở nơi sâu thẳm trong rừng núi. Vạn là những xóm
làng ở ven sông ven biển, chuyên nghề chài lưới. Phường là khu
các nhà cùng làm một nghề ở quy tụ với nhau.
Triều Nguyễn từ đời Minh Mạng về sau trong sổ sách
và công văn, tất cả đều gọi là xã. Mộc, triện đồng, triện của lý
trưởng đều khắc chữ xã.
* Tên gọi các làng xóm: Phần nhiều các làng xóm
được đặt tên từ xưa, ngay sau khi mới thành lập. Hầu hết là tên
gồm hai chữ có ý nghĩa lịch sử, địa lý, hoặc là một ý niệm tốt
lành thịnh vượng an ninh như Thịnh - Bào, Xuân Phú, Am
Hạnh, Lữ Phong, Vĩnh Lộc, Bình Hòa, Long Hưng, Đông Mỹ.
Có nhiều thôn ở cách xa nhau thường mang tên cho thôn chữ
thường như trung, hạ, tiền, hậu, để phân biệt vị trí chẳng hạn :
Chương MỹThượng; Chung Mỹ Trung; Thạnh Tuy Hạ; Dịch
Vọng Tiền; Dịch Vọng Hậu...
* Việc quản trị làng xóm: Từ đời Nhà Lý đã có lệ mỗi
làng phải lập trưởng tịnh, là quyển sổ kê khai đầy đủ các hạng
dân...; Bao nhiêu người đi làm quan văn, quan võ thơ lại, quân
132
lính, hoàng nam, lão nhiêu, tàn tật, những người ngụ cư và
những người xiêu lạc đến ở trong làng.
- Xã-quan, Xã-sử, Xã-tư. Nhà Trần, Thái Tông cũng
theo lệ ấy, và cứ mỗi xã đặt một viên xã-quan gọi là Chánh-sử-
giám, cai trị. Nhà Lê niên hiệu cảnh trị thứ 7 (1669) vua Huyền
Tông ban hành chiếu lệnh:
“.... Chức xã trưởng trước hết phải giữ gìn phong hỏa.
Phải chuyên tư cho các huyện - quan trong xứ thông sức cho dân
xã kén chọn trong hàng con em nhà Lương-gia, các nho sinh,
các con cháu quan viên các nhiêu nam, các sinh đồ cũng những
người có học thức có tính thanh liêm công bằng, cần cù, siêng
năng, bầu lấy một người làm xã quan, để viên chức ấy làm tiêu
biểu cho hương xã xét hỏi về thưa kiện, một năm hai kỳ xuân và
thu theo những giáo điều của nhà nước mà dạy bảo dân làng,
khiến cho dân biết điều lễ nghĩa, khuyến khích lòng nhân
nhượng...” Cứ ba năm cho phép - quan khảo xét các xã - quan
một lần, xem trong các quan xã - xử và xã - tư, người nào có đức
hạnh liêm - chính giáo hóa được dân dẹp được việc kiện tụng,
trình lên quan thừa ty làm tờ khai bẩm lên, sẽ giao xuống cho
xét thực, mời chuyển trình bộ lại thăng xã - quan, để cho rộng
rãi các khuyến khích.
Nếu trên môn nha có việc quan sai khiến thì chỉ được
phép bắt xã - sử và xã - tư cùng thôn trưởng đi chỉ dẫn, chứ
không được trách cứ đến xã - quan, để cho viên này có tư cách
làm việc chức vụ...
Như vậy, cách đây hơn ba trăm năm đã xác định chức
xã trưởng cho dân xã bầu cử, không phải là công chức nhà nước
bổ nhiệm và không phải chịu trách cứ khi có việc quan sai
khiến, xã trưởng là một chức quan có quyền cai trị có trách
nhiệm tinh thần cao đẹp là giáo - hóa dân. Xã sử và xã tư ở dưới
133
cấp có trách nhiệm khác nhau thế nào không rõ, nhưng chẳng
ngoài phận sự phụ tá xã quan điều hành công việc hành chính.
Lý trưởng, Lý phó, Trưởng tuần. Tháng 10 năm Minh
Mệnh thứ 9 (1828) có dụ đổi danh từ xã trưởng ra Lý trưởng.
Song đến thế kỷ thứ XX thời Pháp thuộc Lý trưởng tuy cùng
một nghĩa như danh từ Xã trưởng mà chỉ là tay sai của chính
quyền. Mỗi xã có một Lý trưởng và một hoặc hai, ba Phó Lý. Lý
trưởng do dân xã bầu cử, được cấp bằng; nếu làm việc lâu năm
đắc lực có thể được thưởng phẩm hàm (sắc vua ban cho) nhưng
không được dân trả thù lao, mà cũng không được nhà nước trả
lương. Phụ tá Lý phó trưởng, là Trưởng tuần và phán thủ chuyên
coi việc tuần phòng trong thôn xóm và ngoài đồn điền phải dốc
thúc những khi có việc phu phen tạp dịch. Trưởng tuần kháng
thư do dân xã bầu với nhau trong làng quan không biết đến.
Làng nào cũng có khoán ước rất nghiêm ngặt về đôàng
ruộng, đường xá, cầu cống... Thí dụ như: Những thửa ruộng
trồng khoai lang khi chưa đến kỳ hạn làng tháo khoán thì không
ai được phép hái những ngọn rau khoai kể cả người có ruộng.
* Phép vua thua lệ làng: Nói đến làng xã Việt Nam
không thể không nói tới lệ làng. Một người dân chưa đến tuổi
lên lão dù tài giỏi hay giàu có mấy mặc lòng nếu không có ngôi
thứ trong làng là bị liệt vào hạng bạch dinh không được dự việc
làng (Bất dự hương sự).
Người bạch dinh tuy không đến nỗi như hàng nô lệ da
đen, da đỏ, nhưng cũng bị sai khiến làm nhiều việc được coi là
việc công, cần đến sức lao động. Những ngày khánh lễ hội hè
bạch dinh không được mời dự.
Tục lệ đã hủ bại như vậy, lại thêm tệ cường - hào áp
bức nên người bạch dinh phận đã hèn còn bị đè nén đủ đường
cho nên ai nấy nếu đã không thể có được một địa vị cho mình thì
134
cũng hết sức mong muốn gây dựng được cho con để khi nó khôn
lớn không đến nỗi chịu phận bạch dinh.
Ước nguyên là như vậy, nhưng làng nào cũng như làng
nào, phần đông là bạch dinh. Người mình hầu hết là cần cù chịu
thương chịu khó làm ăn mà vẫn đói rách, lấy tiền đâu ra mà mua
chức tước ngôi thứ đối với người dân hèn mọn thời đó, tục còn
gọi là dân đen.
Lệ Nhà nước thời kỳ đó, con trai cứ 18 tuổi là được coi
như thành viên và được kể là một xuất đinh phải gánh chịu
những công việc công. Nếu có ngôi thứ trong làng thì được miễn
trừ tạp dịch là việc như: phải ra điểm hiệp lực với tuần đinh canh
phòng làng xóm ban đêm, phải làm công việc đắp đường, đào
sông ngòi, hộ đê, ứng chịu phục khách quan, làng náo rước thần
phải cầm cờ, đàn, khiêng trống, chiêng... bạch dinh những làng
gần lỵ sở còn phải cắt cỏ, cắt lá tre cho ngựa các quan.
Nói về ngôi thứ thì những người thi đỗ làm quan có
phẩm hàm và những kỳ cựu, lý dịch, còn những người khác nếu
muốn thì phải mua lấy một danh vị do làng bán ra, thấp mọn là
nhiêu đứng, đứng trên hạng bạch dinh, cao hơn là hương trưởng
hay hương mục hay chánh xã.
Những người mua vị thứ sau khi đã nạp đủ lệ làng thì
được gọi là Bác nhiêu, Ông Hương, Ông xã. Những người
không mua được ngôi thứ là những thằng cu - bô - dĩ, chịu lép
vế đủ đường.
Phẩm tước của triều đình đã rõ ràng về cấp bậc trên
dưới nhưng có làng lâu đời không có người thi đỗ mà vẫn có
người làm quan (lại điền xuất thân hoặc là quan võ), và vì trọng
văn học mới có lệ định ngôi thứ khoa (thi đỗ) trên hoạn (làm
quan): Một ông tú tài ăn tiêu chi, ngồi trên một vị quan nhất
phẩm không thi đỗ. Theo quan chế của triều đình thì ông tú tài
135
kia nếu nếu có được bổ làm chức việc gì chỉ được sắc hàm luân
cấp bậc thứ chín là cấp bậc cuối cùng, so với nhất phẩm là bậc
trên trót. Vì vậy người ta thường hay nói phép vua thua lệ làng.
* Lên lão: Lệ cứ đến 60 tuổi là lên lão. Nhiều nơi trọng
tuổi già gọi là quan - trùm, hay quan lão, dù không có một ông
lão nào đã làm quan. Đã lên lão thì thôi không dự ngôi thứ trong
hàng kỳ mục quan viên nữa. Những ông già có quan tước phẩm
hàm có bằng cấp là lão chức sắc, còn những ông già khác là lão
nhiêu. Nhiều làng có tục gọi ông già nhiều tuổi nhất là cụ cả, lại
có nơi tôn xưng bốn ông già nhiều tuổi nhất làng là tứ trụ (bốn
chức quan hàm chánh nhất phẩm ở triều đình đó là: Cần chánh
điện đại học sĩ, Văn minh hiện đại học sĩ, Võ hiện điện đại học
sĩ, Đông các đại học sĩ.
2. Đặc trưng của xã hội nông thôn Việt Nam
Xã hội nông thôn Việt Nam là xã hội nông thôn vùng
Đông Nam Á. Nó vừa mang tính chất của xã hội nông thôn vùng
Đông Á vừa mang tính chất của xã hội vùng Nam Á.
Xã hội nông thôn vùng Đông Á chịu ảnh hưởng nhiều
của kiểu xã hội nông thôn Trung Quốc, hàng xóm quần tụ vào
một mảnh đất nhỏ, có lũy tre bao bọc xung quanh là đồng ruộng.
Trong làng một vài dòng họ sống với nhau từ lâu đời; với nền
kinh tế tự cấp tự túc và hệ thống tục lệ lạc hậu, ít giao lưu kinh
tế với bên ngoài.
Xã hội nông thôn vùng Nam Á ở phần lớn miền đất
mới, xã ấp rải theo bờ kênh, đường bộ, gồm nhiều gia đình ở
nhiều nơi khác nhau quần tụ thành, ít gắn bó với tục lệ, dòng họ
mà gắn bó với nhau vì công việc làm ăn, với một nền sản xuất
hàng hóa đã có những tiền đề phát triển.
136
 Xã hội nông thôn miền Bắc, miền Trung còn mang
nhiều đặc điểm của xã hội nông thôn Đông Á, nhưng chủ yếu là
những đặc trưng của xã hội nông thôn Nam Á.
3. Phương hướng phát triển xã hội nông thôn ở Việt
Nam hiện nay
- Nhìn chung xã hội nông thôn ở Việt Nam hiện nay là
xã hội nông thôn đang có sự chuyển mình từ nền kinh tế tự
cung cấp với chế độ bao cấp chuyển sang nền kinh tế sản xuất
hàng hóa với cơ chế thị trường theo định hướng xã hội chủ
nghĩa. Đồng thời sự tác động mạnh mẽ của xã hội đô thị văn
minh đang từng bước ảnh hưởng đến xã hội đô thị nông thôn từ
cung cách sản xuất hàng hóa, đầu tư trang thiết bị kỹ thuật, khoa
học công nghệ mới phát triển ngành nghề đến trang bị tiện nghi
sinh hoạt và lối sống. Thế nhưng, nhìn tổng quát thì xã hội nông
thôn vẫn là xã hội lạc hậu, trình độ dân trí thấp, cơ sở vật chất
nghèo nàn, năng suất lao động hạn chế thiếu những điều kiện
giao lưu kinh tế, văn hóa xã hội với bên ngoài, dân số lại tăng
nhanh nên dẫn đến sự phát triển chậm. Vấn đề được đặt ra với
xã hội nông thôn Việt Nam hiện nay là:
a) Đổi mới cơ cấu xã hội lao động, nghề nghiệp ở nông
thôn bằng cách tăng cường việc làm và ngành nghề phi nông
nghiệp đi lên với thâm canh nông nghiệp, đa dạng hóa đi đôi với
chuyên môn hóa lao động nghề nghiệp, tư nhân hóa đi liền với
hợp tác kiểu mới, mở rộng thị trường lao động và đảm bảo giá
cả hợp lý, hợp tình cho người sản xuất;
b) Đổi mới cơ cấu nhân khẩu - xã hội, bằng cách thực
hiện kế hoạch hóa gia đình để giảm tốc độ dân số, biến đổi cơ
cấu dân số và nâng cao chất lượng cuộc sống của nhân dân nông
thôn;
137
c) Chú ý chủ động đổi mới cơ cấu giai tầng bằng cách
khuyến khích nông dân làm giàu nhưng phải cứu trợ các gia
đình nghèo, tạo điều kiện cho họ phát triển sản xuất để thoát
khỏi cảnh nghèo đói vươn lên đủ ăn, khá giả, ngăn ngừa phân
hóa giàu nghèo bất lợi cho sự phát triển nông thôn. Phải có
chính sách hợp lý để bảo đảm sự cân đối lợi ích cá nhân, tập thể
- xã hội, ngăn chặn những mâu thuẫn mới giữa các thành phần
kinh tế - xã hội đã và đang xuất hiện.
d) Đổi mới các thiết chế xã hội ở nông thôn. Đồng thời
tiếp tục cải cách hệ thống quản lý xã hội nông thôn. Mở rộng
quyền tự do cá nhân, đảm bảo trật tự, giữ vững luật pháp và kỷ
cương, an ninh - xã hội trên tất cả các lĩnh vực. Xã hội Việt
Nam, đại bộ phận là nông thôn vì có nghiên cứu xã hội học về
nông thôn mới có những trí thức khoa học về xã hội nông thôn
để khi đề ra các chiến lược, sách lược xây dựng nông thôn hay
khi đưa ra các chính sách xã hội đối với nông dân - nông nghiệp
có cơ sở hợp lý. Các chiến lược, sách lược xã hội đó, sẽ thúc đẩy
sự phát triển xã hội nông thôn nói riêng và phát triển đất nước
nói chung, theo kịp sự phát triển của các nước khác trong khu
vực và trên thế giới hiện nay.
138

Bài 10
XÃ HỘI HỌC GIA ĐÌNH
I. Kết cấu và chức năng của gia đình
1. Khái niệm
Gia đình là một nhóm xã hội nhỏ gồm những người cùng
chung sống với nhau trong một không gian sinh tồn có quan hệ
tình cảm, tình dục, quan hệ huyết thống được pháp luật thừa
nhận.
Đó là quan hệ vợ - chồng, cha mẹ – con cái, anh chị em và
những người thân thuộc cùng có kinh tế chung và cùng nhau
chung sống.
Đặc trưng của sinh hoạt gia đình là các quá trình vật chất
(sinh vật, kinh tế) và tinh thần (đạo đức, pháp lý, tâm lý, văn
hóa).
2. Kết cấu gia đình
Gia đình là một nhóm xã hội nhỏ có một tổ chức nhất định
về mặt lịch sử, đồng thời là một thiết chế xã hội đặc thù mà các
143
thành viên của nó bị ràng buộc bởi mối quan hệ hôn nhân hay
ruột thịt.
Gia đình là một hệ thống quan hệ xã hội phức tạp hơn hôn
nhân vì nó không chỉ là sự kết hợp giữa một người đàn ông và
một người đàn bà mà nó còn có những đứa trẻ và người thân
khác.
Gia đình là một xã hội thu nhỏ với tất cả mối quan hệ
chằng chịt, phức tạp. Nó có các mối quan hệ hướng ngoại như:
 Quan hệ kinh tế (với tư cách là một đơn vị kinh tế);
 Quan hệ chính trị (với tư cách là một công dân xã
hội);
 Quan hệ văn hóa, giáo dục (là một đơn vị cơ sở
giáo dục);
 Quan hệ tái sản xuất xã hội (sinh sản và tái tạo thể
chất, tinh thần của các thành viên trong nhóm).
Trong nội bộ gia đình cũng chứa những mối quan hệ
mang tính chất đơn tuyến như: mẹ và con, vợ và chồng, anh và
em. Và mối quan hệ đa tuyến (cha đẻ, cha dượng, cha nuôi) các
con với cha mẹ, ông bà.
3. Các kiểu gia đình
Gia đình kép: gồm 3 thế hệ trở lên (tam đại đồng đường,
tứ đại đồng đường), là loại gia đình mà các thế hệ ông bà, cha
mẹ, con cái cùng sống chung một nhà. Ở Việt Nam, đây là loại
gia đình khá phổ biến. Nó có ưu điểm là: gắn bó tình cảm mang
tính huyết thống của các thế hệ trong nội bộ gia đình, giữ gìn
được truyền thống của các thế hệ trong nội bộ gia đình, dòng họ,
bảo tồn các tập tục, lễ nghi…, có điều kiện chăm sóc người già
và giáo dục thế hệ trẻ. Nhược điểm : trong khi giữ được các
truyền thống tốt đẹp thì cũng bảo trì tập tục, tập quán cổ hủ, lạc
144
hậu, bảo thủ; sự xung đột giữa các thế hệ : ông bà – con cháu,
mẹ chồng – nàng dâu, hạn chế một phần sự phát triển tự do cá
nhân.
Gia đình đơn (là gia đình kiểu hạt nhân : cha mẹ – con
cái) : là loại gia đình có 2 thế hệ, phổ biến ở châu Âu, còn châu
Á thì phổ biến ở các đô thị lớn (ở Việt Nam là Hà Nội và TP. Hồ
Chí Minh).
Đặc điểm cơ bản của kiểu gia đình này là con cái đến tuổi
trưởng thành thì thoát ly khỏi cha mẹ, nhất là khi có gia đình
riêng (có vợ, chồng) thành một đơn vị kinh tế độc lập. Kiểu gia
đình này tạo ra khoảng không tự do lớn, cá tính của mỗi thành
viên, cá nhân trong gia đình được phát triển, đề cao. Nhưng nó
có nhược điểm là mối quan hệ gia đình lỏng lẻo, cha mẹ không
kiểm soát được hết hành vi và các mối quan hệ của con cái;
người già luôn bị cô đơn, thiếu thốn về vật chất và tinh thần.
Tuy vậy, kiểu gia đình hạt nhân này càng chiếm ưu thế
trong tương lai. Vì nó phù hợp với điều kiện kinh tế, văn hóa, xã
hội trong xã hội hiện đại, phù hợp với tâm sinh lý, ý thích của
mỗi cá nhân, nhất là đối với lớp trẻ.
Gia đình mẫu hệ mới: do sự phát triển của cách mạng
khoa học kỹ thuật đã làm thay đổi về chất lượng trong cuộc
sống, thu nhập và mức sống cao hơn làm cho cá nhân phát triển
tự do hơn. Hơn nữa trong xã hội hiện đại, quan niệm hôn nhân
gia đình, tình dục cởi mở hơn nên xuất hiện mẫu gia đình này.
Nó ra đời do các nguyên nhân sau:
 Do chiến tranh, đàn ông trẻ chết cao hơn tạo ra tỷ
lệ chênh lệch lớn nam và nữ (ở Việt Nam: 52.8% nữ; 47,2%
nam) trong khi luật không cho phép đa thê nhưng lại thừa nhận
con ngoài giá thú;
145
 Do tốc độ phát triển dân số khá thấp ở một số nước
(Đức, Ý sinh sản 0%) hoặc thấp hơn số tử (Mông Cổ). Vì vậy,
sinh đẻ được khuyến khích;
 Phụ nữ muốn có con nhưng không muốn có chồng.
Đứa con ấy hoặc là ngoài giá thú (mối tình bất hợp pháp) hoặc
là con thụ tinh nhân tạo, hoặc là con nuôi được pháp luật công
nhận;
 Những phụ nữ đã có chồng, con nhưng ly dị và
không lấy chồng nữa. Tỷ lệ này ngày càng lớn. Trong tương lai,
kiểu gia đình này sẽ tăng nhanh chóng.
Kiểu gia đình thiếu: là gia đình có vợ chồng nhưng không
có con cái (không muốn có hoặc do vô sinh).
Kiểu gia đình đồng giới: là những người cùng giới, do kết
quả của bệnh đồng tình luyến ái (luật pháp một số nước thừa
nhận).
Nghiên cứu Xã hội học về kết cấu gia đình phải đề cập đến
quy mô gia đình thể hiện ở số thành viên trong gia đình. Một gia
đình có bao nhiêu con là hợp lý. Điều kiện phụ thuộc vào
nguyện vọng chủ quan và điều kiện khách quan:
 Chủ quan là ý muốn của vợ, chồng. Sinh con là
việc riêng nhưng khi trẻ ra đời lại là vấn đề xã hội;
 Khách quan là phong tục, tập quán, luật pháp, điều
kiện kinh tế – xãhội, điều kiện tự nhiên – địa lý,
hoàn cảnh kinh tế, giáo dục của mỗi gia đình, dư
luận xã hội, ý muốn của dòng họ, tâm lý và sức
khỏe của người phụ nữ.
146
 Gia đình với tư cách là một nhóm xã hội nhỏ nên phải
lưu ý đến vai trò của trưởng nhóm, tức là chủ gia đình.
Cần chú ý: cần hiểu chủ gia đình là người như thế nào? có
phải là người làm ra nhiều tiền hay địa vị xã hội cao? người đàn
ông theo truyền thống là người tham gia tất cả các hoạt động của
gia đình…
Tất cả những vấn đề trên cần phải nghiên cứu một cách
khoa học tỉ mỉ của các phân ngành Xã hội học.
4. Chức năng của gia đình
Engels viết: “Theo quan điểm duy vật, nhân tố quyết định
trong lịch sử, quy cho đến cùng là sản xuất và tái sản xuất ra đời
sống trực tiếp. Nhưng bản thân sự sản xuất đó có 2 loại : một là
sản xuất ra tư liệu sản xuất, ra thức ăn, gạo, nhà ở và những
công cụ cần thiết để sản xuất ra những thứ đó. Mặt khác là sự tự
sản xuất ra chính bản thân con người, là sự truyền nòi giống.
Những thiết chế xã hội, trong đó, con người của một thời đại
lịch sử nhất định và của một nước nhất định đang sống là do 2
loại sản xuất quyết định”.
Chức năng của gia đình:
a. Chức năng cung cấp cho xã hội những công dân tốt,
khỏe mạnh về thể chất, tinh thần. Đó là những người lao động
đảm đương nhiệm vụ lao động xã hội và bảo vệ tổ quốc, là chức
năng tái sản sinh và giao dưỡng.
Xã hội học gia đình cùng với một số khoa học khác đã làm
rõ về mặt lý thuyết những yếu tố đảm bảo cho việc sinh con
khỏe, nuôi con tốt như độ tuổi kết hôn, độ tuổi sinh nở, khoảng
cách giữa các lần sinh, số lượng con cái…
147
Ở Việt Nam, Xã hội học nghiên cứu với điều kiện cụ thể
thì người đàn ông và người đàn bà có khả năng có con ở độ tuổi
nào, thanh niên có đủ độ chín muồi về mặt quan hệ xã hội để có
thể làm cha, làm mẹ đứa trẻ, làm vợ chồng với nhau, làm con
cháu, anh em trong gia đình.
Để thực hiện chức năng cung cấp cho xã hội những công dân
khỏe mạnh, thanh niên nam nữ đến tuổi trưởng thành cần ý thức
đầy đủ về trách nhiệm của một gia đình tương lai. Phải có kiến
thức tối thiểu về giới tính, hôn nhân và gia đình. Nạn tảo hôn,
quan hệ giới tính bừa bãi, đẻ con quá dày, quá muộn, hoang
mang khi người mẹ chưa đủ về thể chất cũng như kiến thức xã
hội. Tất cả đều làm cho đứa trẻ còi cọc, suy dinh dưỡng, quái
thai, cơ thể phát triển không bình thường.
Các cặp vợ chồng kết hôn không dựa trên tình yêu chân
chính đưa lại hậu quả gia đình tan vỡ mang lại nhiều tiêu cực
cho xã hội. Con cái không nơi nương tựa, không người nuôi
dưỡng  bụi đời, lang thang.
Nạn tảo hôn có nguy cơ phát triển nhanh ở Việt Nam, đặc
biệt là ở nông thôn: An Giang 24%, Hoàng Liên Sơn 22%, Cao
Bằng 18%, Hải Hưng, Hà Nam Ninh 7%. Bình quân thì tỷ lệ tảo
hôn ở cả nước là 9,05%. Ở TP. Hồ Chí Minh, từ 1985 đến 1990
có 337 trường hợp kết hôn từ 13 đến 14 tuổi, 4151 ở độ tuổi từ
15 đến 17. Có 24% số người sinh con ngoài giá thú trong đó có
7% là ở độ tuổi từ 13 đến 17 (báo Nhân dân số 38, ngày
15/9/1991).
Chức năng giáo dục gia đình có ý nghĩa quan trọng nhất
của sự phát triển xã hội. Đó là sự hình thành con người mới. Gia
đình là môi trường giáo dục quan trọng và thuận lợi cho việc
nuôi dưỡng và giáo dục thế hệ trẻ, là trường học đầu tiên hình
thành nhân cách, phẩm chất và năng lực của các cá nhân. Gia
148
đình cùng với nhà trường và xã hội tạo ra một tam giác giáo dục
đối với việc hình thành và phát triển nhân cách cá nhân.
Gia đình
Cá nhân
Nhà trường Xã hội
Từ lúc trẻ sơ sinh đến lúc 14-15 tuổi là giai đoạn quyết
định sự hình thành về tố chất và phẩm chất của cá nhân, 16-17
tuổi là giai đoạn tiếp tục hoàn thành các phẩm chất đã hình
thành và định hướng nghề nghiệp. Cần có sự giáo dục và tác
động của cha mẹ với con trẻ về mặt tâm lý, tình cảm, lối sống,
truyền thống gia đình.
Nuôi dạy con cái là nhu cầu tự nhiên, là nghĩa vụ, là niềm
tự hào của cha mẹ đối với xã hội (con ngoan, trò giỏi). Điều 19,
luật Hôn nhân Gia đình có ghi : “Cha mẹ có nghĩa vụ thương
yêu, nuôi dưỡng, giáo dục, chăm lo việc học tập và phát triển
lành mạnh của con cái về thể chất, trí tuệ, đạo đức. Cha mẹ phải
làm gương tốt về mọi mặt, phối hợp chặt chẽ với nhà trường và
xã hội trong việc giáo dục con cái”.
b. Chức năng là đơn vị kinh tế tiêu dùng và văn hóa: đảm
bảo sự ổn định nhất định về kinh tế của các thành viên trong gia
đình, tổ chức thời gian nhàn rỗi khoa học. Tổ chức tốt đời sống
hạnh phúc cả về vật chất (ăn, mặc, đi lại) và cả về đời sống tinh
thần (giải trí, nghỉ ngơi, sinh hoạt văn hóa, thể thao, du lịch,
thăm hỏi bạn bè).
Xã hội học nghiên cứu nội tại của gia đình, tính chất phân
công nghĩa vụ, mối quan hệ vợ - chồng, cha mẹ - con cái.
149
Nghiên cứu vai trò của người chồng, người vợ trong công việc
gia đình và chăm sóc nuôi dạy con cái.
5. Gia đình trong xã hội công nghiệp hóa – đô thị hóa
a. Sự suy giảm các chức năng gia đình
+ Mất dần chức năng xã hội hóa:
Trong xã hội nông nghiệp, gia đình đóng vai trò quan
trọng trong việc truyền thụ nghề nghiệp, chuyển giao kiến thức,
hình thành các kỹ năng, chỉ dẫn vai trò, giáo dục các khuôn mẫu
xã hội.
Trong xã hội công nghiệp, chức năng này chuyển dần sang
nhà trường, nhà trường cung cấp các kiến thức chuyên môn, tay
nghề, học vấn qua hệ thống giáo dục và đào tạo.
+ Mất chức năng đơn vị kinh tế độc lập:
Nếu trong xã hội nông nghiệp, gia đình là đơn vị sản xuất
độc lập như trồng trọt, chăn nuôi, sản xuất tiểu thủ công thì
trong xã hội công nghiệp – đô thị hóa, về cơ bản, gia đình là một
đơn vị tiêu dùng các sản phẩm và sử dụng các dịch vụ xã hội.
+ Giảm dần chức năng chăm sóc, bảo vệ trẻ em, nuôi dưỡng
người già và các thành viên khác trong gia đình:
Trong xã hội nông nghiệp, gia đình có vai trò rất lớn, giúp
đỡ thân nhân khi ốm đau, bệnh tật, tai nạn cũng như lúc khó
khăn về kinh tế, làm nhà cửa, cưới hỏi, ma chay.
Còn trong xã hội công nghiệp thì vai trò này chuyển dần
sang nhà nước, dịch vụ xã hội, tư nhân, tổ chức xã hội, nghiệp
đoàn, công đoàn, trường học thông qua các chương trình vốn,
trợ cấp, phúc lợi, cứu tế, an sinh xã hội.
Trẻ em thì giao phó cho nhà trẻ, mẫu giáo.
150

Người già thì giao cho nhà dưỡng lão hoặc tự lo lấy. Con
cái có xu hướng ít muốn ở chung với cha mẹ khi đã trưởng
thành.
+ Giảm thiểu vai trò thỏa mãn các nhu cầu văn hóa tinh thần:
Trong xã hội nông nghiệp, các hoạt động vui chơi giải trí,
nghỉ ngơi, sinh hoạt văn hóa thường diễn ra trong gia đình, dòng
họ, làng xóm. Trong xã hội công nghiệp thì hoạt động này diễn
ra ở rạp hát, CLB, công viên, nhà thờ, chùa, quán ăn.
b. Đặc điểm của gia đình hiện đại
- Nam nữ kết hôn muộn hơn, sinh con muộn hơn các thế
hệ trước;
- Sinh đẻ có kế hoạch, gia đình ít con;
- Vợ chồng bình đẳng, mức độ gia trưởng giảm;
- Cả hai cùng chia sẻ các công việc gia đình trên cơ sở
thực tế như giới tính, nghề nghiệp, sức khỏe;
- Giáo dục con cái bằng cách thuyết phục, nêu gương, tôn
trọng ý kiến của con, cả hai vợ chồng cùng giáo dục.
II. Hôn nhân – ly hôn và điều kiện sống của gia đình
1. Hôn nhân và gia đình
Phân biệt hôn nhân và gia đình : Hôn nhân với tư cách là
một mối quan hệ xã hội đặc biệt, còn Gia đình với tư cách là
một hệ thống các quan hệ xã hội đặc thù dựa trên quan hệ Hôn
nhân và có tổ chức nhất định về lịch sử.
Gia đình là một hệ thống quan hệ xã hội phức tạp hơn Hôn
nhân vì Hôn nhân là sự thống nhất của một người đàn ông và
151
một người đàn bà. Còn Gia đình, ngoài sự thống nhất đó còn có
những đứa trẻ và những người thân khác. Đó là mối quan hệ
giữa hai người và hệ thống quan hệ xã hội.
Gia đình bền vững, hạnh phúc là một nhu cầu khách quan
của mỗi công dân và yêu cầu của Nhà nước.
2. Những nhân tố ảnh hưởng đến độ bền vững hạnh
phúc của Gia đình
a. Nhân tố thứ nhất: Tình yêu trong hôn nhân
Hôn nhân tiến bộ, gia đình bền vững và hạnh phúc thì nó
phải xuất phát từ tình yêu chân chính. Đó là một tình yêu không
tính toán, đơn thuần về kinh tế, không xuất phát từ sự say mê
nhục thể, sự đam mê xác thịt. Mà tình yêu chân chính phải xuất
phát từ sự tương đồng hòa hợp về tâm hồn, lý tưởng, sở thích, là
sự hiểu biết, tâm đầu ý hợp.
Tình yêu chân chính là sự quyến luyến của hai người khác
giới (xuất phát điểm) nếu không thì tình yêu khó xuất hiện và
nếu có thì tình yêu đó không bền vững, dễ tan vỡ.
Trong mỗi giai đoạn cụ thể, có những quan niệm về tình
yêu, tình dục (SEX). Quan hệ tình dục trước hôn nhân, đời sống
gia đình, tuổi già, xu thế sớm – muộn của quan hệ tình dục và
kết hôn.
b. Nhân tố thứ hai: Tự nguyện và tự do trong hôn nhân
Là một trong các yếu tố tác động đến độ dài của hôn nhân
giữa nam và nữ. Họ tự do tìm hiểu và tự nguyện kết hôn với
nhau với nguyện vọng chân thành và một tình yêu bền vững.
Hôn nhân không phải là kết quả của âm mưu, sự cưỡng ép,
gả bán hay ràng buộc về vật chất...
c. Nhân tố thứ ba: Hôn nhân và luật pháp
152

Hiện nay, có tình trạng hôn nhân không có sự thừa nhận
của pháp luật đang diễn ra với những người không có con trai để
thừa kế, những người muốn có nhiều vợ (đa thê). Tình trạng phổ
biến ở các dân tộc ít người, lấy nhau không cần đăng ký kết hôn
mà chỉ cần sự chứng kiến của người thân, có tuổi (luật tục).
Khi đã quyết định đi đến hôn nhân giữa nam và nữ thì nhất
thiết phải có sự tham gia của pháp luật. Nó có ý nghĩa giá trị
lớn:
 Đó là cơ sở pháp lý thừa nhận sự chung sống của hai
người công khai trước dư luận và hệ thống quản lý hành
chính. Đồng thời nó còn thừa nhận tính hợp pháp của những
đứa con và quyền thừa kế của chúng;
 Là văn bản pháp lý ràng buộc với nhau trong quan hệ
vợ chồng, đảm bảo quyền lợi của người phụ nữ khi chung
sống với chồng cũng như khi chia tay;
 Nhằm ngăn chặn mọi hành động, ý đồ xấu xa, lợi dụng
người nhẹ dạ, cả tin, ít học để phá hoại cuộc đời người khác.
d. Nhân tố thứ tư: Hôn nhân và ly hôn
Ly hôn là quá trình ngược lại với kết hôn, là một hiện
tượng hình thành trong xã hội tiến bộ khi mà gia đình không còn
là một tổ ấm mà trở thành một địa ngục trần gian, tình yêu
không còn, cuộc sống là sự đày ải lẫn nhau thì ly hôn là điều cần
thiết, mang tính nhân đạo, là điều hay cho cả hai bên và cho xã
hội.
Cần nhận thức : ly hôn không phải là giải pháp tích cực mà
cũng không phải là giải pháp tiêu cực, nó là một giải pháp trung
dung buộc lòng phải chấp nhận, là một thất bại lớn của cả hai
người.
153
Ly hôn quan hệ đến số phận không chỉ của hai người mà
cả những đứa trẻ, cho nên, cả hai phải hết sức bình tĩnh và thận
trọng trước khi quyết định ly hôn.
Xã hội học nghiên cứu vấn đề ly hôn để đưa ra các đối
sách hợp lý giảm tỷ lệ ly hôn và xem tỷ lệ ly hôn rơi vào tình
trạng nào:
 Không tìm hiểu kỹ trước khi kết hôn;
 Không hòa hợp tính tình khi chung sống;
 Không hòa hợp lối sống, tính cách;
 Không hòa hợp về đời sống tình dục;
 Khó khăn kinh tế;
 Không con trai thừa kế;
 Ngoại tình (một trong hai người);
 Tự ái, hiểu lầm;
 Cha mẹ, người thân tác động.
Trên cơ sở đó, Hội Phụ nữ, Tòa án, Hội đồng hòa giải,
Công đoàn, Đoàn Thanh niên và chính quyền tìm các biện pháp
thỏa đáng giải quyết vấn đề này.
Hiện nay, ở Đức, Mỹ, Pháp, Canada thì tỷ lệ ly hôn cao, từ
35-45%. Liên Xô trước cải tổ 17% từ 1985 đến nay là 47%.
Châu Á dao động từ 20-25%. Việt Nam, theo Tổng cục Thống
kê, đến ngày 1/4/1989 có 229000 người ly dị và 271000 người
trong tình trạng ly thân. Từ 1985-1990, theo Tòa án TP. Hồ Chí
Minh có đến 23681 vụ ly hôn, trong đó, CBCNV chiếm tỷ lệ cao
(nội thành: 8-10%; ngoại thành : 12-16%).
e. Nhân tố thứ năm: Vấn đề tình dục trong hôn nhân
Tình dục là một trong ba yếu tố (vật chất, tinh thần, tình
dục) quan trọng nhất của hôn nhân. Trong hôn nhân, nếu không
duy trì tình dục thì hôn nhân giảm ý nghĩa và rất khó tồn tại.
154
 Trong gia đình truyền thống (cổ điển) trước kia thì vai trò
của tình dục bị hạ thấp, coi là thấp hèn, xấu hổ, không đáng nói
đến. Nó dẫn đến sự bất bình đẳng trong quan hệ tình dục vợ
chồng (người ta tính rằng khoảng 1/3 các vụ ly hôn là do nguyên
nhân tình dục).
Việc hòa hợp tình dục là một yếu tố cực kỳ quan trọng
trong hôn nhân hiện đại. Vợ chồng cần có kiến thức đúng về
tình dục, quan hệ tình dục và phải biết quan hệ tình dục một
cách có văn hóa (văn hóa tình dục) sao cho luôn duy trì được sự
hòa hợp và thường xuyên đạt đến sự khoái cảm tinh thần và
nhục thể một cácg mỹ cảm.
Hôn nhân nhóm: là kiểu hôn nhân có từ hai người đàn ông
trở lên cùng chung sống, quan hệ với hai người phụ nữ trở lên,
nhưng quy mô nhỏ hơn quần hôn;
Hôn nhân đa phu và đa thê: là hôn nhân mà đàn ông có từ
hai vợ trở lên, phụ nữ có hai chồng trở lên. Hiện nay còn tồn tại,
đàn ông đạo Hồi Trung Cận Đông có quyền có nhiều vợ, phụ nữ
Tây Tạng có quyền có nhiều chồng.
4. Các kiểu hôn nhân đương đại
Hôn nhân một vợ một chồng: hôn nhân tiến bộ nhất;

f. Nhân tố thứ sáu: Điều kiện và môi trường sống:
- Mức sống, thu nhập của gia đình;
- Nhà ở và các tiện nghi liên quan đến sức khỏe, cân bằng
tâm lý, giáo dục, nghỉ ngơi;
- Các tiện nghi sinh hoạt, phương tiện đi lại;
- Quỹ thời gian rảnh rỗi, cách tổ chức đời sống gia đình,
điều kiện dành cho phụ nữ.
Hôn nhân mở: chỉ tồn tại về mặt hình thức, có sự chứng
kiến của luật pháp nhưng đời sống thực tế không ràng buộc nhau
về kinh tế, con cái, đặc biệt là về quan hệ sex;
Hôn nhân thử: là sự chung sống của một nam và một nữ
trong một thời gian không xác định trước, nếu thấy phù hợp thì
sẽ tiến tới hôn nhân, còn nếu không thì chia tay.

3. Các kiểu hôn nhân trong lịch sử

Hôn nhân đồng huyết: xuất hiện thời nguyên thủy, là kiểu
hôn nhân đồng huyết thống anh chị em ruột, anh chị em có thể
quan hệ tình dục với nhau (trừ cha, mẹ với con).
Quần hôn: hôn nhân diễn ra ngẫu nhiên giữa tập thể con
gái của thị tộc này với tập thể con trai của thị tộc kia;
Hôn nhân đối ngẫu: là kiểu hôn nhân trên cơ sở quần hôn,
chỉ khác là trong rất nhiều các bà vợ thì có một người là vợ
chính của mình;

155 156

Phần III
PHƯƠNG PHÁP VÀ KỸ THUẬT ĐIỀU TRA
XÃ HỘI HỌC
Bài 11
MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP VÀ KỸ THUẬT
ĐIỀU TRA XÃ HỘI HỌC
I. MỘT SỐ KHÁI NIỆM VÀ PHƯƠNG PHÁP
1. Khái niệm phương pháp
Theo nghĩa chung nhất thì phương pháp là cách thức để
đạt được mục tiêu, là một hoạt động được sắp xếp theo một trật
tự nhất định. Ta cũng có thể hiểu phương pháp là cách thức tiếp
cận đối tượng nghiên cứu một cách có hệ thống.
Theo nghĩa triết học thì phương pháp là phương tiện để
nhận thức, là cách thức tái hiện lại đối tượng nghiên cứu trong
tư duy. Trong qúa trình phát triển của nhận thức và của quá trình
hoạt động thực tiễn của con người đã hình thành nên một số
phương pháp và quy tắc chung của tư duy khoa học như :
 Phương pháp quy nạp và diễn dịch;
 Phương pháp phân tích và tổng hợp;
157
 Phương pháp thực nghiệm;
 Phương pháp so sánh;
 Phương pháp phân tích hệ thống - cấu trúc;
 Phương pháp lịch sử lôgic;
 Phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể ...
Cơ sở của các loại phương pháp trên đây là các quy luật
khách quan của thực tại, vì vậy phương pháp luôn luôn gắn bó
chặt chẽ với lý luận. Hegen coi phương pháp chính là sự tóm tắt
của nội dung, là sự vận động của nội dung. Cũng tùy theo mức
độ khái quát và phạm vi ứng dụng của từng loại phương pháp
mà có thể phân loại thành ba phương pháp khác nhau như:
 Phương pháp chung nhất;
 Phương pháp chung;
 Phương pháp cụ thể.
Phương pháp chung nhất là phương pháp triết học duy
vật biện chứng: đó là phương pháp mà khái quát và phạm vi ứng
dụng của nó rộng nhất, nó khái quát ở cả ba lĩnh vực tự nhiên,
xã hội và tư duy. Đồng thời những phương pháp luận của nó
cũng được ứng dụng cho mọi khoa học và mọi lĩnh vực của hoạt
động thực tiễn của con người trong đời sống xã hội;
Phương pháp chung, là phương pháp của các ngành
khoa học riêng biệt như phương pháp toán học, thống kê... Song
phạm vi ứng dụng của nó khá rộng, nó có thể được áp dụng sang
cả một số ngành khoa học khác;
Phương pháp cụ thể, là những phương pháp được khái
quát và ứng dụng trong một phạm vi hẹp của một ngành khoa
học nhất định nào đó. Ví dụ như phương pháp giải phẫu so sánh
trong giải phẫu học, phương pháp bình thông nhau trong vật lý
học, phương pháp xây dựng mô hình giáo dục trong giáo dục
học...
158
 Tuy nhiên trong sự phát triển như vũ bão của khoa học
công nghệ, thông tin hiện nay đã nẩy sinh nhiều phương pháp
mới cũng như việc sử dụng một cách rộng rãi các phương pháp
khoa học khác nhau trong mỗi ngành khoa học, vì vậy nó có sự
mượn của nhau, và áp dụng của nhau các phương pháp cũng như
sự tràn qua lẫn nhau về phạm vi ứng dụng của các phương pháp.
Do vậy việc sử dụng các loại phương pháp chỉ mang tính tương
đối trong sự ổn định của nó.
2. Phương pháp luận
Trong một chừng mực nhất định nào đó phương pháp
luận có thể được hiểu theo hai nghĩa: Thứ nhất, đó là toàn bộ các
biện pháp nghiên cứu được áp dụng trong một khoa học cụ thể
nào đó. Thứ hai, phương pháp luận là lý luận về phương pháp, là
sự luận chứng về mặt lý luận những phương pháp nghiên cứu
khoa học. Phương pháp luận cũng bao gồm ba cấp độ khác
nhau: Phương pháp luận cụ thể, phương pháp luận chung và
phương pháp luận chung nhất. Phương pháp này đã luận chứng
về mặt lý luận cho các phương pháp nhận thức khoa học bằng
các quy luật khách quan của tự nhiên, xã hội và tư duy, là cơ sở
cho mọi hoạt động nghiên cứu khoa học cũng như hoạt động
thực tiễn của con người trong qúa trình cải biến hiện thực. Các
phương pháp luận trên đây có sự phân chia tương đối nhưng có
mối quan hệ bổ sung cho nhau, thâm nhập vào nhau và không
hoàn toàn thay thế cho nhau.
3. Phương pháp luận Xã hội học
Theo Từ điển Xã hội học phương Tây hiện đại, phương
pháp luận Xã hội học là học thuyết về phương pháp nhận thức
xã hội, là hệ thống của các nguyên tắc triết học xã hội và lịch sử
triết học nhằm giải thích con đường và luận giải cho những
phương pháp để xây dựng và vận dụng tri thức xã hội học...
159
Phương pháp luận Xã hội học được dựa trên những
định đề bản thể luận về những đặc trưng của hiện thực xã hội, vì
thế có nhiều phương pháp luận Xã hội học khác nhau. Tuy nhiên
cũng cần phải phân biệt nó với phương pháp của việc nghiên
cứu xã hội học - cụ thể.
II. CÁC PHƯƠNG PHÁP VÀ KỸ THUẬT ĐIỀU TRA XÃ
HỘI HỌC
Trong thực tế có rất nhiều phương pháp điều tra xã hội
học đã được hình thành và được sử dụng rộng rãi ở nhiều quốc
gia trên thế giới. Tuy nhiên việc sử dụng các phương pháp còn
tùy thuộc vào truyền thống, vào điều kiện lịch sử cụ thể của
những quốc gia và khu vực khác nhau. Nhưng thông dụng nhất
hiện nay vẫn là bốn phương pháp cơ bản sau:
1. Phương pháp phân tích tài liệu
Trong xã hội học thì tài liệu là một hiện vật được con
người tạo nên một cách đặc biệt dùng để truyền tin hoặc bảo lưu
thông tin. Bao gồm bốn loại tài liệu:
 Tài liệu viết;
 Tài liệu thống kê;
 Tài liệu điện quang;
 Tài liệu ghi âm.
Theo đặc điểm và chuyên ngành khoa học, chúng ta có
các tài liệu về pháp luật, về lịch sử, về kinh tế, về chính trị...
Nếu theo nhát cắt về tài liệu xã hội hóa và tài liệu cá nhân,
160
chúng ta có các tài liệu xã hội hóa như : Tự chuyện, hồi ký, nhật
ký, diễn văn... Xét theo quy mô của việc lưu trữ tài liệu, chúng
ta có tài liệu quốc gia, tài liệu của các ấp, đơn vị hành chính của
các ban, ngành, bộ, tỉnh, huyện và tài liệu của các cơ quan xí
nghiệp... Đối với nhà nghiên cứu xã hội học thì giá trị của giá trị
trước hết là những thông báo về bản thân đối tượng. Do đó sự
phân tích tài liệu đòi hỏi phải thật chính xác, linh hoạt và phải
bao hàm các yêu cầu cơ bản:
• Tính chân, giả của tài liệu (bản sao hay tài liệu
gốc);
• Phải có thái độ phê phán đối với tài liệu;
• Phải trả lời được các câu hỏi;
• Tên loại tài liệu là gì ?
• Xuất xứ của tài liệu ?
• Tác giả tài liệu là ai ?
• Mục đích của tài liệu ?
• Độ tin cậy của tài liệu ?
• Tính xác thực của tài liệu ?
• Ảnh hưởng xã hội của tài liệu ?
• Nội dung và giá trị của tài liệu ?
• Thông tin trong tài liệu ?
Về phương pháp phân tích tài liệu thì xã hội học
thường dùng hai phương pháp.
Phương pháp phân tích định tính là phương pháp phân
tích truyền thống, nhà nghiên cứu phải rút ra được những nội
dung tư tưởng cơ bản của tài liệu để tìm ra những ý nghĩa hay
những nội dung liên quan đến chủ đề nghiên cứu.
Phương pháp phân tích định lượng là phương pháp
phân tích hình thức hóa, gắn chặt với việc phân nhóm các dấu
hiệu, tìm ra được những mối quan hệ nhân quả giữa các nhóm
chỉ báo mà máy tính điện tử có một vai trò quan trọng để tiến
161
hành phương pháp này. Phương pháp phân tích định lượng được
sử dụng trong những trường hợp phải xử lý một khối lượng
thông tin lớn, phong phú.
Yêu cầu đối với phương pháp này đòi hỏi phải phân
tích có hệ thống, và tiến hành phân loại khái quát hóa các dữ
kiện, so sánh các kết luận với các giả thiết để rút ra những thông
tin cần thiết từ tài liệu. Đồng thời những kết luận được rút ra đó
phải có giá trị thiết thực về cả mặt lý luận lẫn thực tiễn đáp ứng
được mục tiêu của cuộc nghiên cứu. Phương pháp này có ưu
điểm là sử dụng tài liệu có sẵn, ít tốn kém về công sức, thời
gian, kinh phí và không cần phải sử dụng nhiều người. Nhưng
nó cũng có nhược điểm là tài liệu ít được phân chia theo những
dấu hiệu mà ta mong muốn, số liệu thống kê chưa được phân bổ
theo các cấp độ xã hội khác nhau như nhóm xã hội , tầng xã hội
mà mới chỉ được khảo sát theo đơn vị hành chính chứ chưa đi
sâu phân tích các đặc trưng và khía cạnh xã hội theo chỉ tiêu
kinh tế trong từng nhóm xã hội , như có nhóm xã hội giàu có,
nhóm xã hội nghèo. Các chỉ tiêu thống kê cũng thiếu những chỉ
tiêu về lối sống, những yếu tố ra đời về đời sống tinh thần, dư
luận xã hội , tâm trạng, định hướng giá trị, các chỉ tiêu thống kê
cũng mang tính ngẫu nhiên cao, tính hệ thống và ổn định thấp.
Và những tài liệu chuyên ngành đòi hỏi phải có những chuyên
ngành có trình độ cao như khi phải phân tích các tài liệu về pháp
luật, tôn giáo, ngôn ngữ hay là chính trị... đòi phải có sư am hiểu
rất nhiều ở từng chuyên ngành cụ thể.
2. Phương pháp quan sát
Trong nghiên cứu Xã hội học thì quan sát là một
phương pháp thu thập thông tin về đối tượng nghiên cứu bằng
các tri giác trực tiếp và ghi chép lại những nhân tố liên quan đến
đối tượng nghiên cứu. Nhiệm vụ của phương pháp này là nhận
thức các đặc điểm, các mối liên hệ hiện có của đối tượng nghiên
162
cứu. Quan sát phải bảo đảm tính có hệ thống, có mục đích và có
kế hoạch:
• Đó là xác định được khách thể, mục tiêu, nhiệm
vụ đối tượng quan sát;
• Xác định thời gian và yêu cầu về mặt tài chính;
• Dự kiến trước các phương án khó khăn trong khi
quan sát;
• Cách thức và chuẩn bị giấy tờ, thủ tục;
• Lựa chọn các phương pháp quan sát;
• Chuẩn bị tài liệu, kế hoạch, thiết bị kỹ thuật in
phiếu, văn bản, văn phòng phẩm...
• Thực hành quan sát.
• Các phương pháp thu thập thông tin được sử
dụng trong quan sát.
• Ghi chép vắn tắt.
• Ghi các mối liên hệ cơ bản
• Biên bản quan sát
• Nhật ký quan sát.
• Ghi âm, chụp ảnh, quay phim.
Trong các loại quan sát thì cần chú ý những
điểm:
• Nhà quan sát đóng vai là một thành viên bình
thường của nhóm xã hội.
• Nhà quan sát không xuất đầu lộ diện và tỏ ra
không chú ý nhiều đến những điều đang xảy ra ở nơi quan sát.
•Nhà nghiên cứu nghe và nghiên cứu nhiều hơn, ít đặt
ra câu hỏi.
Còn đối với người tham dự quan sát thì không giấu
giếm vai trò của mình và được sự đồng ý của tập thể nơi quan
sát. Nên hạn chế tiếp xúc với người bị quan sát.
163
Như vậy quan sát là một trong những phương pháp thu
thập thông tin trong điều tra xã hội học. Tùy theo cách thức tiến
hành quan sát ta có thể chia thành các loại quan sát sau:
Thứ nhất là, chia theo vị trí của người quan sát: bằng
cách thâm nhập, đó là người quan sát thâm nhập vào đời sống xã
hội và tham gia vào nhóm xã hội cần quan sát để dễ dàng chứng
kiến, ghi nhận những thông tin cần thiết cho cuộc điều tra. Hoặc
không thâm nhập mà người quan sát chỉ đứng ngoài nhóm xã
hội cần quan sát.
Thứ hai là chia theo sự thể hiện của người quan sát.
Nghĩa là người quan sát công khai tiếp cận mục tiêu, nói thẳng
mục đích của mình đối với người được quan sát (thường kết qủa
thiếu chính xác) còn phương pháp quan sát bí mật sẽ giúp ta thu
được những thông tin tương đối chính xác.
3. Phương pháp phỏng vấn
Là phương pháp thu thập thông tin trực tiếp đồng thời
nó là một trong hai phương pháp phát vấn. Là phương pháp thu
thập thông tin qua hỏi và đáp. Người điều tra viên đặt câu hỏi
cho đối tượng cần khảo sát và sau đó ghi nhận các kết qủa vào
phiếu. Ta có thể chia phương pháp này thành hai dạng là phỏng
vấn tiêu chuẩn hóa và phỏng vấn không tiêu chuẩn hóa.
Phỏng vấn tiêu chuẩn hóa là cuộc phỏng vấn được theo
một trình tự nhất định với một nội dung đã được vạch sẵn dùng
để hỏi mọi đối tượng giống nhau. Trong cuộc phỏng vấn này
người phỏng vấn tiến hành thu thập thông tin dựa theo một bảng
hỏi đã được soạn thảo. Cả người phỏng vấn và người bị phỏng vấn
phải tuân thủ một trình tự nghiêm ngặt, không được đưa thêm các
câu hỏi bổ sung và trật tự của các câu nói hoặc các phương án trả
lời ngoài các phương án đã có sẵn trong bảng hỏi.
164
 Phỏng vấn không tiêu chuẩn hóa là một cuộc đàm thoại
tự do theo một chủ đề đã được vạch sẵn. Phỏng vấn này tùy theo
tình huống cụ thể mà đưa ra các nội dung câu hỏi khác nhau,
đồng thời để thu thập được lượng thông tin mong muốn, người
phỏng vấn có thể sử dụng các câu hỏi khác nhau chứ không nhất
thiết phải theo một trật tự nào. Người phỏng vấn có thể đưa ra
những nhận xét của mình về vấn đề đặt ra và thông qua trao đổi
để thu nhận những thông tin cần thiết.
Trong Xã hội hội học phỏng vấn là một quá trình điều
tra sáng tạo và phải sử dụng một cách khôn khéo các câu hỏi
chức năng và câu hỏi tâm lý xen kẽ vào bảng hỏi. Người đi
phỏng vấn phải có một trình độ nhất định, phải am hiểu các lĩnh
vực trong đời sống xã hội, nhất là các lĩnh vực ta đang nghiên
cứu. Mặt khác, người phỏng vấn phải là người có cách để lái câu
chuyện theo chủ đề đưa ra, không đi xa khỏi ý đồ thu nhận
thông tin mà không làm mất lòng người bị phỏng vấn. Bởi vậy
muốn cho cuộc phỏng vấn thu được kết quả tối ưu thì trong mọi
tình huống của các cuộc phỏng vấn luôn đòi hỏi có sự ứng xử
linh hoạt, sáng tạo, nó như là một cuộc trao đổi, tọa đàm, một
cuộc trò chuyện nhẹ nhàng, song hiệu quả thông tin lại rất cao.
4. Phương pháp An - két
Là phương pháp thu thập thông tin gián tiếp qua bảng
hỏi tức là qua phiếu tìm hiểu ý kiến. Đặc trưng cơ bản của
phương pháp này là chỉ sử dụng một bảng câu hỏi đã được quy
chuẩn dùng để hỏi chung cho mọi người nằm trong mẫu điều tra.
Thông thường người hỏi và người đáp không tiếp xúc trực tiếp
với nhau mà thông qua cộng tác viên. Những cuộc điều tra xã
hội học sử dụng phương pháp này đòi hỏi phải soạn thảo một
bảng câu hỏi khoa học, các câu hỏi phải tuân thủ những yêu cầu
hết sức nghiêm ngặt phù hợp với đối tượng và trách nhiệm cao
trong tiến hành chọn mẫu đại diện. Phương pháp điều tra An -
165
két giúp ta có thể cùng một lúc sẽ thu thập được ý kiến của
nhiều người và nó được xử lý bằng vi tính. Phương pháp này
được tiến hành qua ba phương pháp cụ thể:
• - Qua cộng tác viên;
• - Gửi phiếu đến người được hỏi qua bưu điện;
• - Qua điện thoại.
Việc sử dụng phương pháp phỏng vấn và phương pháp
An - két có sự khác nhau về mặt kỹ thuật, trước hết ở phương
pháp phỏng vấn cuộc điều tra được tiến hành thông qua hỏi và
đáp, người phỏng vấn và đối tượng được khảo sát tiếp xúc trực
tiếp với nhau. Còn ở phương pháp An - két cuộc điều tra lại được
tiến hành thông qua bảng hỏi bằng văn bản, nó được tiến hành một
cách gián tiếp thông qua các cộng tác viên, thông tin thu được sâu
sắc hơn nhưng đòi hỏi chuyên gia phải có trình độ, mặt khác ở
phương pháp An - két thì thông tin thu được nhiều hơn và sự
chuẩn bị cũng công phu hơn.
Thứ hai, phỏng vấn là một quá trình tìm kiếm khám
phá, nó thường gắn bó với một số ít đối tượng nghiên cứu và các
đối tượng này thường không nằm trong một lớp cơ bản (tức là
không đồng nhất)...
Thứ ba, phương pháp phỏng vấn yêu cầu về sự lựa
chọn mẫu đại diện không quá chặt chẽ, còn ở phương pháp An -
két yêu cầu về chọn mẫu đại diện hết sức nghiêm ngặt.
Thứ tư, ở phương pháp phỏng vấn việc thu thập thông
tin thường do nhà nghiên cứu lập ra hệ thống giả thuyết. Còn
phương pháp An - két quá trình này lại thông qua cộng tác viên
được tập huấn chu đáo. Những thông tin thu được từ phỏng vấn
không khẳng định chắc chắn một kết luận nào đó hay đưa ra một
suy luận quá rộng cho một tập hợp xã hội hay một đại diện dân
cư, còn thông tin thu được từ phương pháp An - két thường
166
mang lại tính khẳng định cao và mang tính đại diện cho một tập
hợp xã hội đông người, rộng lớn.

Bài 12
CÁC BƯỚC ĐI TRONG MỘT CUỘC ĐIỀU TRA
XÃ HỘI HỌC

Ngày nay điều tra Xã hội học cũng như các điều tra xã
hội ngày càng được sử dụng rất rộng rãi trong mọi lĩnh vực
nhằm phục vụ công tác quản lý. Mục đích của các cuộc điều tra
là thu thập thông tin nhằm làm sáng tỏ những vấn đề lý luận, lý
giải những vấn đề do thực tiễn cuộc sống đặt ra để ứng dụng vào
công tác quản lý xã hội ngày một hiệu qủa hơn. Do đó yêu cầu
trong một cuộc điều tra xã hội học thì thông tin phải chân thực
và khách quan. Thông thường trong mỗi cuộc điều tra Xã hội
học phải trải qua ba giai đoạn cơ bản;
+ Giai đoạn chuẩn bị;
+ Giai đoạn thu thập thông tin;
+ Giai đoạn xử lý và phân tích thông tin.

I. GIAI ĐOẠN CHUẨN BỊ

Giai đoạn chuẩn bị có một vai trò quyết định một phần
lớn tới sự thành công của cuộc điều tra. Giai đoạn này cần phải
có sự đầu tư nhiều về trí tuệ, sức lực và cả thời gian, do đó nó
đòi hỏi người tổ chức cuộc điều tra phải có một trình độ tư duy
lý luận vững vàng, sắc bén, một sự am hiểu sâu sắc thực tiễn về

167 168
đối tượng nghiên cứu, thành thạo về lý thuyết và thực hành điều
tra. Giai đoạn này thường được chia thành năm bước:
1. Xây dựng khung lý thuyết
Ở khâu này cần phải đạt được các nội dung:
* Xác định vấn đề và tên đề tài nghiên cứu;
* Xác định mục đích và nhiệm vụ của cuộc điều tra;
* Xây dựng các giả thuyết nghiên cứu;
* Xây dựng mô hình lý luận, xác định các chỉ báo.
a/ Xác định vấn đề và tên đề tài nghiên cứu
Để xác định vấn đề nghiên cứu, nhà nghiên cứu phải trả
lời ba câu hỏi:
- Nghiên cứu nội dung gì ? (Nghiên cứu vấn đề gì ?)
- Nghiên cứu đối tượng nào ? (Nghiên cứu ai ?)
- Nghiên cứu ở địa bàn nào ? (Nghiên cứu ở đâu ?)
Xác định tên đề tài nghiên cứu có nghĩa là cần làm rõ
khách thể và đối tượng của cuộc điều tra. Đối tượng nghiên cứu
là những đặc trưng xã hội mà cuộc nghiên cứu phải hướng vào
đó để làm nổi bật lên những vấn đề có tính bản chất của nó. Còn
khách thể của đối tượng nghiên cứu là cái chứa đựng, cái mang
đối tượng nghiên cứu. Ví dụ : khi điều tra về trình độ nhận thức
và thái độ của cán bộ cấp cơ sở về chiến lược dân số và sinh đẻ
có kế hoạch của Đảng và Nhà nước ta thì trình độ nhận thức và
thái độ của cán bộ cơ sở về vấn đề đó là đối tượng của cuộc điều
tra, còn các cán bộ cơ sở với những đặc điểm phong phú của họ
là khách thể của nghiên cứu.
b/ Xác định mục đích và nhiệm vụ của cuộc điều tra
169
Sau khi đã xác định được các vấn đề và tên đề bài
nghiên cứu phải xác định mục đích và nhiệm vụ của cuộc điều
tra. Đó là tìm kiếm các thông tin để làm sáng tỏ tương quan giữa
các mục đích : lý luận và thực tiễn. Không phải tất cả các cuộc
nghiên cứu xã hội học thực nghiệm nào cũng đều phải đạt được
cả hai mục đích đó. Có những công trình nghiên cứu mang tính
chất lý luận là chủ yếu, có công trình nghiên cứu lại mang tính
thực tiễn là chủ yếu. Do vậy càng phải làm sáng tỏ mục đích của
cuộc nghiên cứu vì mục đích sẽ quy định các phương pháp tiến
hành thu thập thông tin và xử lý thông tin.
Nhiệm vụ của cuộc điều tra là cụ thể hóa mục đích, căn
cứ vào mục đích mà có lượng nhiệm vụ nhiều hay ít, không nên
đồng nhất giữa mục đích và nhiệm vụ, vì nếu đồng nhất giữa
mục đích và nhiệm vụ sẽ dẫn đến khó khăn trong việc cụ thể hóa
mục đích nghiên cứu. Mặt khác nếu xác định qúa nhiều nhiệm
vụ thì đề tài sẽ bị phân tán và thiếu tập trung. Thông thường một
cuộc điều tra nghiên cứu chỉ cần nêu ra ba đến bốn nhiệm vụ là
vừa phải.
c/ Xây dựng giả thuyết nghiên cứu
Trong nghiên cứu xã hội học giả thuyết là những giả
định về vấn đề nghiên cứu, là câu hỏi về thực trạng của vấn đề
được nghiên cứu. Nó là những nhận thức sơ bộ về vấn đề được
nghiên cứu, cho ta biết ý niệm về đặc trưng, xu hướng và tính
quy luật của các qúa trình xã hội mà ta đang khảo sát.
Lập giả thuyết là đưa ra một nhận thức sơ bộ về vấn đề
được nghiên cứu, nó là sự thể hiện một cách tổng hợp các kiến
thức của nhà nghiên cứu trên cả hai mặt lý luận và thực tiễn về
vấn đề nghiên cứu.
170
 Giả thuyết là một sự đánh giá nhưng trong qúa trình lập
giả thuyết cần phải lưu ý bốn yêu cầu sau:
* Những giả thuyết đưa ra không được mâu thuẫn
với những quy luật đã được xác định hoặc những kết qủa đã
được kiểm nghiệm là đúng trước đó;
* Giả thuyết đưa ra phải phù hợp với những
nguyên lý xuất phát của chủ nghĩa duy vật lịch sử nhằm mục
đích là sàng lọc các giả thuyết lệch lạc để lựa chọn những giả
thuyết đáng tin cậy và phù hợp với cuộc điều tra nghiên cứu;
* Giả thuyết phải dễ kiểm tra. Trong qúa trình lập
giả thuyết phải chú ý tập hợp các nguyên nhân dẫn đến một hiện
tượng nào đó và phải kiểm tra được các nguyên nhân đó;
* Việc phân tích logic của các giả thuyết phải
khẳng định được tính không mâu thuẫn của nó, cho phép trả lời
các câu hỏi về một số mệnh đề của giả thuyết xem có phải là giả
thuyết tạo ra hay không?
Giả thuyết chúng ta dựng nên được gọi là giả thuyết
công tác vì nó liên quan đến những công tác cụ thể, liên quan
đến những đối tượng cụ thể. Giả thuyết chỉ đứng vững nếu kết
quả thu được phù hợp với chúng. Trong một cuộc điều tra
nghiên cứu Xã hội học thực nghiệm, số lượng giả thuyết phụ
thuộc vào vấn đề nghiên cứu. Có giả thuyết chính và giả thuyết
phụ, giả thuyết phụ có nhiệm vu bổ sung và giải thích cho những
giả thuyết chính.
d/ Xây dựng mô hình lý luận thao tác các khái niệm,
xác định các chỉ báo
Đây là một khâu cơ bản nhất của một công trình nghiên
cứu xã hội học thực nghiệm. Thông qua khâu này cho phép
171
chúng ta tái tạo lại được vấn đề nghiên cứu và đo lường trực tiếp
các vấn đề được nêu ra.
Mô hình lý luận là một hệ thống các khái niệm giúp ta
đánh giá và khái quát bản chất của hiện tượng ở vấn đề mà ta
nghiên cứu. Mô hình lý luận xã hội học được rút ra từ hiện thực
sinh động, vì vậy nó phản ánh được những mối liên hệ, quan hệ
có tính chất bản chất của đối tượng. Nó được thể hiện bằng ngôn
ngữ khoa học và được mọi người hiểu theo cùng một nghĩa.
Mô hình lý thuyết là sự thể hiện một hiện tượng thực tế,
hiện tượng sống cho nên khi xây dựng mô hình lý luận chúng ta
phải thao tác hóa các khái niệm. Đó là những thao tác logic
nhằm chuyển những khái niệm phức tạp thành đơn giản, trừu
tượng thành cụ thể. Thông qua hệ thống khái niệm này để ta có
cơ sở thu thập thông tin thực tế, sau đó tiến hành phân tích, tổng
kết lại thành bản chất của hiện tượng nghiên cứu.
Như vậy nhiệm vụ của nhà xã hội học là chuyển những
khái niệm trừu tượng sang khái niệm thực nghiệm, rồi từ các
khái niệm thực nghiệm để xác định các chỉ báo, là quá trình cụ
thể hóa các khái niệm thành các đơn vị có thể đo lường được và
quan sát được.
Trên đây là bốn khâu trong việc xây dựng khung lý
thuyết. Bốn khâu này là một qúa trình có liên hệ mật thiết với
nhau, các khâu có sự kế tục nhau về mặt thời gian, hết khâu này
đến khâu khác trong một quá trình.
2. Chọn phương pháp điều tra
Trong điều tra xã hội học để thu thập được thông tin
phong phú người ta thường sử dụng một số phương pháp thông
dụng sau:
* Phương pháp phân tích tài liệu;
172
 * Phương pháp quan sát;
* Phương pháp phỏng vấn;
* Phương pháp An - két.
Bốn phương pháp trên đây trong chương “Một số
phương pháp và kỹ thuật điều tra xã hội học” đã trình bày tác
dụng của mỗi loại phương pháp.
Mỗi phương pháp trên đây có những ưu điểm và nhược
điểm khác nhau, khi sử dụng cần phải cân nhắc đến các đặc
điểm riêng của chúng để lựa chọn cho phù hợp. Thông thường
mỗi cuộc điều tra nghiên cứu thường sử dụng một nhóm các
phương pháp, trong mỗi nhóm lại chọn ra một hoặc hai phương
pháp làm phương pháp chính trong cuộc nghiên cứu (tùy thuộc
vào mục đích, yêu cầu, vào khả năng tài chính và trang thiết bị
kỹ thuật...) còn các phương pháp khác đóng vai trò hỗ trợ.
Trên thực tế hai phương pháp phỏng vấn hoặc bảng hỏi
(an két) là hai phương pháp thu nhận được thông tin sâu và
phong phú nhưng nó lại rất tốn kém. Do đó trong mỗi cuộc điều
tra xã hội học cần phải hình thành sớm các phương pháp trong
sự tương hỗ với các việc hình thành bảng câu hỏi nhằm thu thập
thông tin có hiệu quả.
3. Xây dựng bảng câu hỏi
Bảng hỏi là phương tiện thu thập thông tin cá biệt theo
đề tài nghiên cứu, bảng hỏi là tổ hợp các câu hỏi - chỉ báo đã
được vạch ra nhằm khai thác và thu thập thông tin để trả lời các
vấn đề cần tìm kiếm trong một cuộc điều tra. Một bảng câu hỏi
được xây dựng tốt sẽ thu được lượng thông tin phong phú đáng
tin cậy, ngược lại sẽ làm cho thông tin thu được bị sai lệch hoặc
méo mó. Thông thường trong các cuộc điều tra xã hội học lập
bảng hỏi đòi hỏi phải công phu và chiếm rất nhiều thời gian. Do
đó người nghiên cứu phải đầu tư nhiều thời gian và công sức để
173
xây dựng một bảng câu hỏi hoàn chỉnh, phù hợp và phải chú ý
mức độ phức tạp; vấn đề nghiên cứu và những người trả lời
bảng hỏi là ai ? từ đó cần bao nhiêu câu hỏi là vừa, một bảng hỏi
tối ưu là bảng hỏi có số lượng câu hỏi như thế nào để người ta
có thể trả lời trong vòng 30 - 40 phút.
Khi soạn thảo bảng câu hỏi cần cân nhắc đến ngôn từ,
tránh sử dụng ngôn từ không phổ thông, pha tạp, ít người biết
hoặc ngôn từ không hợp với địa phương, ngôn từ thiếu cụ thể,
chung chung. Do vậy lập bảng hỏi là một nghệ thuật : Cách bố
trí, sắp xếp các câu hỏi, số lượng câu hỏi sao cho hợp lý để
người trả lời thoải mái, sẵn lòng cung cấp thông tin cho người
nghiên cứu...
Các dạng câu hỏi gồm:
a/ Câu hỏi đóng
Là loại câu hỏi đã có sẵn phương án trả lời, loại câu hỏi
đóng phổ biến nhất là câu hỏi chỉ có hai phương án trả lời: có -
không.
Ví dụ: Anh (chị) có đặt mua báo tuổi trẻ không ?
Anh (chị) có mua.
Nên dùng câu hỏi lựa chọn thay cho loại câu hỏi “có –
không”, vì câu hỏi lựa chọn cho phép người trả lời chọn một
phương án trả lời phù hợp đã có sẵn. Loại câu hỏi này là phương
án trả lời phải loại trừ nhau.
Ví dụ: Anh (chị) có hài lòng về công việc học tập hiện
nay hay không ?
- Hài lòng;
- Không hài lòng lắm;
- Bình thường;
- Rất không hài lòng.
174

b/ Câu hỏi mở
Là loại câu hỏi chưa có phương án trả lời, người được
hỏi tự nêu ra cách trả lời riêng của mình.
Ví dụ: Anh (chị) yêu thích nghệ sỹ nào nhất ?
Anh (chị) thích môn thể thao nào nhất ?
Câu hỏi mở thường có khả năng bao quát rộng, nó cho
phép ghi nhận khá đầy đủ chính kiến hoặc tâm tư suy nghĩ của
đối tượng được phỏng vấn.
c. Câu hỏi kết hợp
Là loại câu hỏi vừa đóng vừa mở. Loại câu hỏi này đã
có sẵn một số phương án trả lời cho sẵn và một phương án để
ngỏ chưa có phương án trả lời.
Ví dụ: Anh (chị) có những dự định gì trong năm tới ?
- Vào đại học;
- Vào đoàn;
- Đi nước ngoài;
- Lấy vợ (chồng)
- v.v...
d/ Các yêu cầu đối với câu hỏi
* Các câu hỏi phải thật rõ ràng, cụ thể, không
được hiểu nhiều nghĩa, không chồng chéo lên nhau, không được
để người trả lời hiểu chung chung.
175
* Hạn chế dùng các khái niệm như: thường
xuyên, đôi khi... mà phải tăng những câu hỏi đo lường cụ thể;
* Hạn chế dùng các ngôn ngữ bác học hoặc
những ngôn ngữ quá thô thiển hoặc các liên từ chưa được thông
dụng;
* Câu hỏi trong bảng hỏi phải phù hợp với trình
độ của người được hỏi;
* Tối kỵ câu hỏi mớm ý mà trong điều tra tội
phạm gọi là mớm cung.
e/ Kết cấu của một bảng hỏi
Số lượng câu hỏi là bao nhiêu trong một bảng hỏi có
liên quan đến chất lượng thông tin thu được, cho nên phải đưa ra
số lượng câu hỏi bao nhiêu là vừa. Với thời gian từ 20 - 30 phút,
số lượng câu hỏi phụ thuộc vào: trình độ của người trả lời câu
hỏi và mức độ tiếp cận vấn đề của câu hỏi có phức tạp hay
không ? Như vậy nếu đối tượng có trình độ hiểu biết và nhận
thức tốt, các câu hỏi ít hóc búa thì số lượng câu hỏi có thể nhiều,
còn đối tượng có trình độ nhận thức kém, câu hỏi phức tạp thì số
lượng câu hỏi nên giảm đi. Kết cấu của bảng hỏi nên theo trình
tự sâu dần của vấn đề, không tản mát, làm người trả lời không
tập trung suy nghĩ để trả lời.
Phần đầu của bảng hỏi là phần trình bày mục đích của
cuộc nghiên cứu điều tra, tên cơ quan hiện hành nghiên cứu.
Phải hướng dẫn cho người được phỏng vấn cách thức trả lời các
câu hỏi trong bảng hỏi, đồng thời khẳng định tính danh của cuộc
điều tra có nghĩa là người trả lời không cần ghi họ tên và địa chỉ
của mình vào trong phiếu.
Phần nội dung chính của bảng hỏi thường được bắt đầu
bằng những câu hỏi tiếp xúc, làm quen, sau đó mới đến các câu
176
hỏi nội dung. Các câu hỏi nội dung thường được bố trí xen kẽ
với các câu hỏi tiếp xúc, câu hỏi kiểm tra và câu hỏi chức năng.
Trong phần các câu hỏi nội dung, các câu hỏi biểu thị sự quan tâm
của cuộc nghiên cứu đến công ăn việc làm nên đặt trước để gây ra
một tâm lý thoải mái, còn các câu hỏi đi sâu vào cuộc sống của
từng cá nhân nên xếp ở phía sau bảng hỏi.
4. Chọn mẫu điều tra
Nghiên cứu mẫu là nghiên cứu một bộ phận của tổng
thể (chứ không phải toàn bộ tổng thể) nhưng nó có khả năng suy
rộng ra cho các tổng thể, phản ánh sự phù hợp với những đặc
trưng và cơ cấu của tổng thể. Chọn mẫu là quá trình sử dụng các
phương pháp khác nhau nhằm tìm ra được một tập hợp các đơn
vị, nhóm xã hội mà những đặc trưng và cơ cấu được nghiên cứu
của chúng có thể đại diện cho một tập hợp xã hội lớn hơn, hay
nói cách khác, những kết luận nghiên cứu được rút ra từ nó có
thể suy rộng ra cho cả tổng thể mà nó là một bộ phận ở trong
tổng thể đó.
Việc lựa chọn ra một tập hợp nhỏ trong tập hợp lớn cho
phép cuộc khảo sát được tiến hành nhanh hơn, chính xác hơn và tiết
kiệm hơn (cả về tiền bạc và thời gian).
5. Lập phương án dự kiến xử lý thông tin, điều tra thử
và hoàn thiện các bước chuẩn bị
Trong một cuộc điều tra xã hội học sau khi đã thu thập
một luợng thông tin phải tiến hành xử lý thông tin. Ở khâu này
cần thiết phải có một kiến thức để sử dụng các công thức toán
học, và tổ vi tính phải xây dựng được các lập trình toán học trên
cơ sở trao đổi thống nhất với người lập giả thuyết và tổ chức
cuộc điều tra. Đồng thời phải chỉnh lý các câu hỏi trong bảng
177
hỏi cho phù hợp với khả năng của máy vi tính và khả năng lập
trình của các chuyên gia về lĩnh vực này.
Để hoàn thiện và nâng cao chất lượng độ tin cậy của
bảng câu hỏi cần phải điều tra thử để qua đó một lần nữa hoàn
chỉnh lại toàn bộ bảng hỏi cũng như các chỉ báo. Thông qua quá
trình này mà tìm ra được những sai sót trong quá trình xây dựng
bảng hỏi, câu hỏi, loại bỏ được những phần không hợp lý, không
logic trong trình tự các câu hỏi, chuẩn hóa thêm một bước của
cuộc điều tra và tạo ra được một bảng câu hỏi tối ưu, hoàn
chỉnh phù hợp với đối tượng của cuộc điều tra.
II. GIAI ĐOẠN THU THẬP THÔNG TIN
Trong giai đoạn này vấn đề tổ chức được đặt lên hàng
đầu. Do vậy yếu tố tổ chức phải được tiến hành hết sức chặt chẽ
nghiêm túc. Đồng thời phải linh hoạt, thông minh trong ứng xử
và điều hành công việc, có như vậy cuộc điều tra mới thắng lợi
và đạt hiệu qủa cao.
1. Lựa chọn thời điểm tiến hành điều tra
Đây là bước hết sức quan trọng trong giai đoạn thu thập
thông tin vì mục đích của cuộc điều tra là phải thu được một
lượng thông tin cần thiết, lượng thông tin phong phú chính xác
và có độ tin cậy cao, bảo đảm việc tiết kiệm về mặt kinh phí và
sức lực với một hiệu qủa cao nhất. Việc lựa chọn thời điểm điều
tra sao cho thích hợp cũng hết sức quan trọng,thời điểm mà khi
tiến hành điều tra có khả năng tạo ra một không gian - tâm lý -
xã hội thuận lợi nhất, đoàn cán bộ điều tra dễ dàng tiếp cận với
đối tượng và phát huy hết khả năng của mình trong công tác
điều tra.
178
 Thông thường các cuộc điều tra cần phải tránh những
thời điểm như : hội hè, lễ hội, vụ mùa, thiên tai hạn hán, bão lụt
hoặc những biến động về chính trị xã hội...
2. Chuẩn bị kinh phí để tiến hành điều tra
Mỗi cuộc điều tra xã hội học thường đòi hỏi nhiều kinh
phí, do vậy người tổ chức cuộc điều tra phải tính toán, dự trù,
quan tâm đúng mực và quyết định kịp thời thỏa đáng những
kinh phí cần thiết cho cuộc điều tra mới đạt được hiệu qủa cao.
Kinh phí cần thiết của cuộc điều tra bao gồm:
+ Tiền in văn bản, giấy tờ, phiếu tìm hiểu ý kiến;
+ Tiền công tác phí;
+ Tiền trạm;
+ Tiền văn phòng phẩm;
+ Tiền tàu xe, sinh hoạt, ăn uống;
+ Tiền tiếp xúc, giao dịch;
+ Tiền thù lao cho các báo cáo viên;
+ Tiền bồi hoàn sức lao động cho cán bộ điều tra;
+ Tiền để xử lý thông tin sau khi điều tra;
+ Tiền hội thảo khoa học, nghiệm thu đề tài.
3. Công tác tiền trạm
Đây là quá trình điều tra cử đại diện của mình đi tiếp
xúc liên hệ với các cơ quan, đoàn thể, Đảng, Đoàn, chính quyền
địa phương nơi sẽ tiến hành điều tra. Người đại diện “tiền trạm”
phải nói rõ được nội dung, mục đích, yêu cầu của cuộc điều tra,
giới thiệu cơ cấu thành phần của Đoàn, tuyên truyền và thuyết
phục sự ủng hộ của địa phương, cùng với lãnh đạo địa phương
bàn bạc để lên lịch thống nhất nhằm phối hợp đồng bộ chặt chẽ
giữa hai bên.
179
Nếu làm tốt công tác tiền trạm sẽ tranh thủ được sự ủng
hộ và hưởng ứng nhiệt tình của lãnh đạo và quản lý của cơ sở.
Từ đó mà quần chúng nhân dân vui lòng cung cấp cho chúng ta
những thông tin cần thiết và hết sức phong phú. Ngược lại thì
cuộc điều tra sẽ gặp khó khăn mà chi phí tốn kém, hiệu quả lại
rất thấp.
4. Lập biểu đồ tiến hành điều tra
Sau khi đã cơ bản hoàn thành các bước trên, căn cứ vào
thực lực của cuộc điều tra, cán bộ điều tra cần phải xây dựng
biểu đồ của cuộc điều tra, nêu rõ cụ thể từng giai đoạn, từng
ngày tiến hành điều tra cùng với những công việc phải làm, lực
lượng điều tra với sự phối hợp (nếu có) và kết quả cần đạt được.
5. Lựa chọn và tập huấn điều tra viên
Tùy theo quy mô, tính chất phức tạp của đề tài nghiên
cứu trong mỗi cuộc điều tra, mà người tổ chức cần chuẩn bị lực
lượng điều tra viên nhiều hay ít, chất lượng và yêu cầu về năng
lực, phẩm chất của điều tra viên để tiến hành điều tra đạt kết
quả. Do đó cần phải lựa chọn và tập huấn điều tra viên về các
phương pháp điều tra Xã hội học.
Nội dung tập huấn điều tra viên phải thực hiện các
bước sau:
 Giới hạn mục đích, ý nghĩa của cuộc điều tra cho
điều tra viên nắm rõ;
 Điều tra viên phải hiểu được khái niệm, câu hỏi và
những vấn đề cần khai thác;
 Điều tra viên biết cách ghi chép thông tin;
 Giới thiệu đặc điểm đối tượng điều tra để điều tra
viên tiếp cận và ứng xử linh hoạt để thâm nhập vào đối
tượng nhằm thu được lượng thông tin tối đa cần thiết;
180
  Xác lập tiến độ, nhiệm vụ cho từng thành viên.
6. Thu thập thông tin
Thu thập thông tin chỉ là một khoảng thời gian, không
gian dài so với toàn bộ cuộc điều tra Xã hội học. Cho dù công
tác chuẩn bị có tốt đến đâu, nhưng nếu chỉ một sơ suất nhỏ cũng
làm ảnh hưởng rất lớn đến kết quả cuộc điều tra, làm tăng mức
độ phức tạp khó khăn cho cuộc điều tra, thậm chí có khi phải
hủy bỏ cuộc điều tra. Do vậy việc thu thập thông tin phong phú,
chính xác mới đảm bảo cuộc điều tra diễn ra nhanh gọn và có
hiệu quả, với mục tiêu: Kết quả thu được tối đa, chi phí tiết
kiệm, lợi ích hài hòa.
III. GIAI ĐOẠN XỬ LÝ PHÂN TÍCH THÔNG TIN
1. Tập hợp tài liệu, phân nhóm và miêu tả giải thích
Sau khi kết thúc giai đoạn thu thập thông tin chúng ta
đã có một khối lượng thông tin rất lớn, nhưng tồn tại dưới dạng
thông tin cá biệt chưa được phân loại. Do đó cần phải tập hợp,
phân nhóm và miêu tả, giải thích. Đây là nhiệm vụ đầu tiên của
giai đoạn xử lý thông tin.
Ví dụ:
+ Tài liệu kinh tế, chính trị, pháp luật;
+ Tài liệu thống kê hay các văn bản báo cáo;
+ Tài liệu về mức sống hay về học vấn, nghề
nghiệp.
Trong giai đoạn xử lý thông tin bước đầu này, ta có thể
sử dụng cả các biện pháp phân loại đơn giản đối với tài liệu lẫn
biện pháp xử lý bằng máy vi tính.
181
2. Kiểm tra giả thuyết nghiên cứu
Kiểm tra giả thuyết nghiên cứu là một quá trình xác
nhận bằng kinh nghiệm những kết quả rút ra từ giả thuyết đưa ra
ban đầu. Có thể tiến hành kiểm tra giả thuyết bằng thực nghiệm
xã hội, phương pháp thống kê, hoặc bằng biện pháp áp dụng các
biến số kiểm tra.
Việc khẳng định bằng kinh nghiệm hệ thống những giả
thuyết là rất có ý nghĩa trong một cuộc điều tra nghiên cứu Xã
hội học.
3. Trình bày bản báo cáo và xã hội hóa kết quả
- Báo cáo và tờ trình có thuyết minh:
Kết qủa điều tra xã hội học thực nghiệm được trình bày
dưới dạng báo cáo và kèm theo là tờ trình thuyết minh trình bày
sự thực hiện chương trình của cuộc nghiên cứu, có thông báo tư
liệu tính toán, luận chứng về những nhiệm vụ đã đặt ra và các
phụ lục kèm theo
- Yêu cầu đối với bản báo cáo:
+ Chỉ rõ mục đích nhiệm vụ của cuộc điều tra (cả lý luận và
thực tiễn);
+ Làm sáng tỏ tình trạng nghiên cứu;
+ Trình bày những vấn đề có tính chất phương pháp luận
cho việc lựa chọn và luận chứng công cụ phương pháp của cuộc
nghiên cứu, phân loại việc lựa chọn, các phương pháp thu thập
thông tin;
+ Trình bày các giai đoạn nghiên cứu đã được tiến hành, chỉ
ra vị trí, vai trò của thể thức nghiên cứu;
182
 + Chỉ ra mức độ thích ứng của kế hoạch nghiên cứu so với
nhiệm vụ, sự phù hợp của giả thuyết nghiên cứu so với kết qủa
của cuộc nghiên cứu...
+ Chỉ ra mức độ giải quyết các nhiệm vụ, nội dung khoa
học và khả năng để suy rộng các kết luận từ cuộc nghiên cứu
sang các lĩnh vực khác có hoàn cảnh tương đồng;
+ Cuối cùng là đưa ra các dự báo và kiến nghị.
Trên đây là mô hình tiêu chuẩn về một cuộc khảo sát điều
tra Xã hội học, cán bộ điều tra cần phải nắm vững và vận dụng
những vấn đề lý luận của các bước đi trong một cuộc điều tra, có
như vậy cuộc điều tra nghiên cứu mới thu được kết quả mỹ mãn.
183
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Văn kiện Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam. NXB Sự
thật, HN, 1982;
2. Nghị quyết Đại hội 8 Đảng Cộng sản Việt Nam. NXB Sự
thật, HN, 1996;
3. Mac – Anghen toàn tập. NXB Chính trị quốc gia, HN,
1993;
4. Những vấn đề cơ bản của Xã hội học. PTS Nguyễn Minh
Hòa, 1995;
5. Xã hội học đại cương. PTS Nguyễn Minh Hòa. NXB
TPHCM, 1993;
6. Xã hội học đại cương. NXB Chính trị quốc gia, HN
1997;
7. Những cơ sở nghiên cứu Xã hội học. VHLKH Liên Xô.
NXB, Tiến bộ, 1988;
8. Nghiên cứu Xã hội học thực nghiệm. Mikhailốp. NXB
Matxcơva, 1975;
9. Những vấn đề cơ bản của Xã hội học. Học viện Hành
chính quốc gia – HN, 1992;
10. Nhập môn Xã hội học. Trần Hữu Quang 1993;
11. Đề cương bài giảng Xã hội học. GS Đỗ Thái Đồng;
12. Đề cương bài giảng Xã hội học. Học viện chính trị quốc
gia - Phân viện TPHCM;
13. Xã hội học đại cương. Phạm Tất Dong – Nguyễn Sinh
Huy – Đỗ Nguyên Phương. HN, 1995;
14. Khảo sát Xã hội học về phân tầng xã hội. NXB KHXH
HN, 1995;
15. Tìm hiểu môn Xã hội học Đô thị. Trịnh Duy Luân. NXB
KHXH, HN, 1996;
16. Xã hội học. Phạm Tất Dong – Lê Ngọc Hùng. NXB
ĐHQG HN 1997;
184
17. Đề cương bài giảng. Học viện Nguyễn Ái Quốc HN,
1991;
18. Từ điển Xã hội học. Nguyễn Khắc Viện. NXB HN,
1995;
19. Xã hội học Mac – Lênin. V.Đôbơrianop. NXB TT Lý
luận, HN, 1985;
Mục Lục
20. Nhập môn Xã hội học. Bilton – Bonnett. NXB XH 1993; NHẬP MÔN XÃ HỘI HỌC
21. Đề cương bài giảng Xã hội học. Học viện Chính trị quốc
gia – Phân viện TP. HCM;
22. Tập bài giảng Xã hội học – Dân số học. Trung tâm Xã Trang
hội học – Tin học. HN, 1995. Lời Nhà Xuất bản ............................................................... 05
Lời giới thiệu ...................................................................... 07
Lới nói đầu ......................................................................... 09

Phần I : Xã hội học là một khoa học ................................ 11

Bài 1 : Lịch sử hình thành xã hội học......................... 11
Bài 2 : Đối tượng và chức năng xã hội học ................ 31
Bài 3 : Phạm trù và khái niệm xã hội học .................. 45
Bài 4 : Bất bình đẳng và phân tầng xã hội .................. 63
Bài 5 : Hành động xã hội ......................................... 75

Phần II : Một số chuyên ngành Xã hội học ..................... 87

Bài 6 : Xã hội học về cơ cấu xã hội............................ 87
Bài 7 : Xã hội học về dư luận
và thông tin đại chúng ................................ 103
Bài 8 : Xã hội học đô thị .......................................... 117
Bài 9 : Xã hội học nông thôn ................................... 129
Bài 10 : Xã hội học gia đình .................................... 143

Phần III : Phương pháp và kỹ thuật

điều tra xã hội học ........................................ 159
Bài 11 : Một số phương pháp và kỹ thuật
điều tra xã hội học ..................................... 159

185 186
Bài 12 : Các bước đi trong một cuộc
điều tra xã hội học ................................... 171
Tài liệu tham khảo .................................................. 189

187 188
 Mục Lục
GIẢI 151 ĐỀ TUYỂN SINH ĐỊA LÝ

Trang
Chương 1: Các nguồn lực chính để phát triển
kinh tế - xã hội ............................................. 05

Chương 2: Những vấn đề phát triển

kinh tế - xã hội ............................................. 80

Chương 3: Việt Nam trong mối quan hệ

với các nước Đông Nam Á ......................... 150

Chương 4: Những vấn đề phát triển

kinh tế - xã hội trong các vùng .................. 181

Chương 5: Các câu hỏi rèn luyện kỹ năng

vẽ biểu đồ, lược đồ ..................................... 227

189 190