ევოლუციის თეორია

სარჩევი:
შესავალი ..................................................................................................................................................... 2
ამბავი ........................................................................................................................................................... 2
ბიგლი ...................................................................................................................................................... 2
გალაპაგოსი............................................................................................................................................. 3
ბიგლის შემდეგ - პირველი ფიქრები ცოცხალ სამყაროში ადამიანის ადგილის შესახებ.......... 4
წერილი .................................................................................................................................................... 5
უოლესი VS დარვინი............................................................................................................................. 5
„სახეობათა წარმოშობის“ გამოქვეყნება ........................................................................................... 8
ევოლუციის თეორია - მოკლე განმარტება ............................................................................................. 9
კონვერგენტული ევოლუცია ............................................................................................................... 13
ევოლუციის თეორიის ევოლუცია ....................................................................................................... 16
ცვლილების მექანიზმი: მუტაცია ........................................................................................................... 17
ცვლილების მექანიზმი: სქესობრივი რეკომბინაცია .......................................................................... 22
სპეციაცია ................................................................................................................................................... 25
ლექსიკონი ................................................................................................................................................ 32
შესავალი

ევოლუციის თეორია ბიოლოგიის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი და უმთავრესი თეორიაა.

დღეს მრავალი ადამიანის ცოდნა დარვინის ევოლუციის თეორიის შესახებ მხოლოდ
სახელწოდებით შემოიფარგლება. ბევრს ევოლუციის იდეის მიმართ სკეპტიკური, ან უფრო
მეტიც, აგრესიული დამოკიდებულება აქვს ისე, რომ მისი არსი არ ესმის. არამეცნიერებისაგან
ხშირად გაიგონებთ ფრაზას „ევოლუცია ხომ მხოლოდ თეორიაა“. ყველა მეცნიერული თეორია
„მხოლოდ“ თეორიაა, თუმცა, როგორც უკვე შეიტყვეთ, მეცნიერებაში ამ სიტყვას
განსხვავებული მნიშვნელობა აქვს.

ევოლუციის თეორიის გაცნობა მისი მიგნების ამბით დავიწყოთ.

ამბავი

ბიგლი

„ბიგლით" მოგზაურობას დარვინი თავისი ცხოვრების ყველაზე მნიშვნელოვან მოვლენად

თვლიდა. ექსპედიცია მრავალმხრივ საგულისხმო აღმოჩნდა. პირველ რიგში, ეს იყო
მოგზაურობა დედამიწის გარშემო. ჩარლზს უნივერსიტეტის გარემო და ლექციები არ
უყვარდა. აქ კი უშუალოდ მიიღო საფუძვლიანი გეოგრაფიული და რაც მთავარია,
გეოლოგიური ცოდნა. როცა გემი რამდენიმე დღით ყოვნდებოდა ხოლმე სამხრეთ ამერიკის
შეუსწავლელ ნაპირებთან, დარვინი ნაპირზე გადადიოდა; მან ხმელეთზე მეტი დრო გაატარა
(მთელი მოგზაურობის ორი მესამედი) ვიდრე გემზე, რა დროსაც ფაუნის და ფლორის
მდიდარი კოლექციაც შეაგროვა და პალეონტოლოგიური გათხრებიც მოასწრო. რადგან გემი
გზად პორტებშიც ხშირად შედიოდა, დარვინს მიმოწერის, დამატებითი ცნობების მოპოვების,
მასალების ლონდონში გადაგზავნისა და კორესპონდენციის მიღების საშუალებაც ჰქონდა.

სანამ „ბიგლი“ ღია წყლებში დაცურავდა, დარვინს მოკრებილი მასალის დასამუშავებლად

საკმარისი დრო ჰქონდა; ამით შესანიშნავად ისარგებლა და მოახერხა ბოტანიკური,
ზოოლოგიური, გეოგრაფიული და გეოლოგიური ცოდნის გრანდიოზული სინთეზი. სწორედ
ამ სინთეზის ნაყოფი იყო ევოლუციის თეორიის მთავარი იდეა, რისი დასაბუთებაც კვლევის
უკვე შემდგომი, „სახმელეთო“ ეტაპის მიზანი და სამუშაო გახდა.

დარვინმა ანალიზის პროცესში, წმინდა მეცნიერულის გარდა, პრაქტიკული ცოდნაც ჩართო:

გააანალიზა და გამოიყენა სამეურნეო, დეკორატიული თუ სხვა მიზნებით ჯიშების
გამოყვანაში დაგროვილი უზარმაზარი ცოდნა; თან უკავშირდებოდა იმ ევროპელ და
ამერიკელ მეცნიერებს, რომლებიც შეჯვარებას ექსპერიმენტულად სწავლობდნენ. ასე
გროვდებოდა ფაქტობრივი მასალა მემკვიდრეობითი ცვალებადობის შესახებ.

ექსპედიციაში ყოფნისას დარვინმა ჩარლზ ლაიელის1 „გეოლოგიის პრინციპების" ორივე ტომი

წაიკითხა და დაამუშავა, რაც, მისი თქმით, ძალიან გამოადგა გეოლოგიური დროის2
კომპონენტის გააზრებაში; ამის გარეშე ევოლუციის თეორია არ იხსნება. შესაძლოა სწორედ ამ
დროს მოხდა პირველი მნიშვნელოვანი გარდატეხა დარვინის ხედვაში: ბიბლიაში
გაცხადებული ჭეშმარიტების მიუხედავად, არათუ სამყარო, დედამიწაც კი არ ჰგავდა 6000
წლის წინ შექმნილს; ვერც ჩვენი პლანეტის გეოლოგიური სურათი, ვერც ევოლუციის ჯერ
კიდევ ჩანასახის მდგომარეობაში მყოფი მისი თეორია დროის ასეთ ჩარჩოებში ვერ ეტეოდა.

ჩარლზმა ეს საკითხი მარტივად გადაწყვიტა: ფაქტების და არა მიღებული დოგმების

სასარგებლოდ. საინტერესო ისიცაა, რომ ბევრი არ უყოყმანია და არც ბიბლიის კითხვაში
დაუხარჯავს დიდი დრო.

გალაპაგოსი

„ბიგლის" ხუთწლიანი მოგზაურობიდან გალაპაგოსის არქიპელაგზე გატარებული 35 დღის

მნიშვნელობა განსაკუთრებულია. გეოგრაფიით, გეოლოგიით, კლიმატით და ზომიერი
ბიომრავალფეროვნებით გამორჩეული ასეთი ადგილი სულ რამდენიმეა ჩვენს პლანეტაზე.

1
ჩარლზ ლაიელი - თანამედროვე გეოლოგიის ფუძემდებელი, დარვინის ახლო მეგობარი
2
დრო, რომელიც დედამიწის წარმოშობიდან მოყოლებული გავიდა; გეოლოგიური დროის მარკერები ის
მომენტებია, როცა დედამიწაზე გეოლოგიური თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი მოვლენები მოხდა
(კლიმატისა და ბიომრავალფეროვნების ცვლილებები)
ზოგადად, არქიპელაგის გეოგრაფია ერთგვარ ექსპერიმენტულ მოდელს ჰგავს და
მოსახერხებელია ნატურალისტური დაკვირვებებისთვის: კუნძულები ერთმანეთთან ახლოა
და მათ შორის ბუნებრივი ზღვარია წყალი. კუნძულების ფლორა და ფაუნა ერთმანეთსაც და
უახლოესი კონტინენტის სიცოცხლის ფორმებსაც ენათესავება, მაგრამ განსხვავებებიც აშკარაა
და ამ განსხვავებების მიზეზებიც.

„ბიგლი“ გალაპაგოსს მოგზაურობის დაწყებიდან თითქმის 4 წლის შემდეგ, 1835 წლის 15

სექტემბერს მიადგა. ამ დროისთვის დარვინის თავში უკვე მომწიფდა პირველი დასკვნები
ევოლუციის მამოძრავებელ ძალებზე, გალაპაგოსზე კი ამ დასკვნების დამადასტურებელი
იდეალური სურათი დახვდა. სწორედ გალაპაგოსის შემდეგ იწყებს ის ახალ ჩანაწერებს.
ორიოდე წლის შემდეგ ე. წ. „B წიგნაკში” ჩნდება პირველი ევოლუციური ხის სქემა.

ბიგლის შემდეგ - პირველი ფიქრები ცოცხალ სამყაროში ადამიანის ადგილის

შესახებ

ექსპედიციის დროს დარვინს რომელიღაც ტროპიკული პარაზიტული სენი შეეყარა.

სავარაუდოდ ე. წ. „ჩაგასის დაავადება“, რამაც სამუდამოდ შეურყია ჯანმრთელობა; თანაც ისე,
რომ ათი წლის შემდეგაც კი, მამის დაკრძალვას ვერ დაესწრო და ვერც ანდერძით
დაკისრებული საქმეების აღსრულება შეძლო. თუმცა ამ ქრონიკულმა დაავადებამ ერთგვარი
დახმარებაც გაუწია - მაღალი საზოგადოებისთვის სავალდებულო წვეულებებს და
გასართობებს აარიდა და ფიქრისა და მუშაობისთვის მეტი დრო მისცა.

1837-38 წლებში დარვინი საბოლოოდ დარწმუნდა ბუნებრივი გადარჩევის, როგორც

ევოლუციის მთავარი მექანიზმის, მნიშვნელობაში. დაახლოებით იმავე წლებში, მისივე
სიტყვებით, აღარ შეეძლო არ ეფიქრა, რომ ადამიანიც იმავე კანონებით წარმოიშვა,
რომლებითაც სიცოცხლის სხვა ყველა ფორმა. ამიტომ საგანგებოდ ამ თემაზე დაიწყო მასალის
გადახარისხება და შენიშვნების ჩაწერა, მაგრამ არა გამოსაქვეყნებლად. დარვინი არ აპირებდა
თავის წიგნში რომელიმე ცალკეული სახეობის წარმოშობაზე მსჯელობას. თანაც, თვლიდა,
რომ საზოგადოება ისედაც არ იყო მზად ევოლუციის ახალი იდეის მისაღებად, თუმცა ასეთი
შეხედულების არც დამალვა მიიჩნია მეცნიერულ კეთილსინდისიერებად და “სახეობათა
წარმოშობის” ბოლო თავში მოკლედ გვამცნო: „მომავალში.. ნათელი მოეფინება ადამიანის
წარმოშობას და მის ისტორიას“.

ცხადია, ჩარლზისთვის ცნობილი იყო კოპერნიკის ჰელიოცენტრული სამყაროს მოდელი

პლანეტების მოძრაობის კეპლერის კანონებიც, გალილეოს ტელესკოპიც, ნიუტონზე რომ
არაფერი ვთქვათ – უკვე გაზიარებული ცოდნა იყო, რომ დედამიწა და, შესაბამისად, ადამიანი
ფიზიკური სამყაროს ცენტრში არ არიან. ანუ ადამიანი არ არის „პრივილეგირებული“
დამკვირვებელი და ისეთს ვერაფერს ხედავს, რაც სამყაროს სხვა ადგილებიდან არ ჩანს.
ევოლუციის თეორია კიდევ ერთ ნაბიჯს დგამდა წინ: ადამიანი არც ცოცხალ სამყაროში
წარმოადგენს განსაკუთრებულ სახეობას. არც მისი წარმოშობა და ევოლუცია და არც მისი,
როგორც სახეობის, გადაშენების გზა და მიზეზები იქნება სიცოცხლის სხვა ფორმებისგან
განსხვავებული.

წერილი

„ბიგლის“ ექსპედიციიდან თითქმის 20 წელი გავიდა და „სახეობათა წარმოშობის“

გამოსაცემად მომზადებას ბოლო არ უჩანდა. დარვინი უკიდურესად ნელა მუშაობდა.
ნაწილობრივ სუსტი ჯანმრთელობის და ალბათ პირადი ტრაგედიის გამოც – 1851 წელს
დარვინის მეორე შვილი, 10 წლის ანი, მძიმე ავადმყოფობით დაიღუპა. ერთის სიტყვით –
იჯდა და მუშაობდა. მაგრამ 1858 წლის 18 ივნისს მოულოდნელი რამ მოხდა - ჩარლზმა
მალაის კუნძულ ტერნატედან 20 გვერდიანი წერილი მიიღო, რამაც მისივე სიტყვებით
თავზარი დასცა – წერილში ჩამოყალიბებული იყო ევოლუციის თეორია, რომელიც თითქმის
მთლიანად ემთხვეოდა მის მოსაზრებებს. წერილის ავტორი – ალფრედ რასელ უოლესი.

უოლესი VS დარვინი

მითების მოყვარულებმა უოლესისა და დარვინის ურთიერთობაზე ბევრი მცდარი ცნობა

გაავრცელეს, სინამდვილე კი ბევრად მარტივი და მეცნიერული ეთიკის თვალსაზრისითაც
სამაგალითოა.
მალაის არქიპელაგზე მუშაობამ ისეთივე როლი ითამაშა უოლესისთვის ევოლუციის
მექანიზმის მიგნებაში, როგორიც გალაპაგოსმა – დარვინისთვის. 1854-1862 წლებში უოლესი
მალაის არქიპელაგზე ცხოველების ნიმუშებს აგროვებდა და მუზეუმებს და კერძო
კოლექციონერებს, მათ შორის დარვინსაც, უგზავნიდა. უოლესმა მალაის არქიპელაგზე
უმდიდრესი გამოცდილება მიიღო, ეს იქიდანაც ჩანს, რომ მარტო მწერის 126 ათასი ნიმუში
შეაგროვა.

სახეობების წარმოშობის საკითხზე პირველი წერილი უოლესმა კუნძულ ბორნეოზე მუშაობის

დროს დაწერა და ლონდონში ბუნების ისტორიის წლიურ ჟურნალს გაუგზავნა. სტატია 1855
წლის სექტემბერში ასეთი სათაურით დაიბეჭდა – „კანონის შესახებ, რომელიც ახალი
სახეობების გამოჩენას აწესრიგებს". ევოლუციის ეს მკაფიოდ ჩამოყალიბებული მონახაზი
თავდებოდა უოლესის აღიარებით, რომ მისი წერილი თეორიის მხოლოდ განაცხადი იყო და
არა განვითარების ან, მით უმეტეს, დამტკიცების მცდელობა. მთავარი კითხვა – როგორ? –
უპასუხოდ რჩებოდა. მალე უოლესს მისმა აგენტმა და მეგობარმა, სამუელ სტივენსმა
ლონდონიდან შეატყობინა, ბევრი ნატურალისტი თეორეტიკოსობას გაბრალებს და მეტი
ფაქტების შეგროვებისკენ მოგიწოდებსო. უოლესმა დარვინსაც მისწერა – მიკვირს, რომ ჩემი
წერილი სათანადოდ ვერავინ შეაფასაო, ჩარლზმა უპასუხა – ლაიელმა სწორედაც რომ
სათანადოდ შეაფასა და მეც თითქმის ყველა სიტყვას ვეთანხმებიო. დარვინი ამ
მომენტისთვის უკვე 16 წელი მუშაობდა თავის „დიდ წიგნზე“(„სახეობათა წარმოშობაზე“),
მაგრამ, მისი უახლოესი მეგობრების – ჰენსლოუს, ლაიელის და ჯოზეფ ჰუკერის გარდა, ეს
არავინ იცოდა, ასე რომ, არც უოლესს შეეძლო სცოდნოდა, რა იყო დარვინის მთავარი მიგნება.

უოლესმა მალაის არქიპელაგის შესწავლა განაგრძო. სამი წლის შემდეგ კუნძულ ტერნატეზე
მუშაობისას მწვავე ციებ-ცხელება შეეყარა. რამდენიმე დღე, როგორც თვითონ გვიამბობს,
წოლის გარდა სხვა არაფერი შეეძლო და ფიქრის გარდა საქმეც სხვა არაფერი პქონდა. სწორედ
ამ ტროპიკული ავადმყოფობის დროს მიაგნო უოლესმა თავისი დასმული ამოცანის შესაძლო
ამოხსნას – ცვლილებები, თაობების ბუნებრივი ცვლა, შთამომავლობაში უკეთ შეგუებულების
გადარჩენა და ამ პროცესის უწყვეტობა გეოლოგიურ დროში. მომჯობინდა თუ არა, უოლესმა
დარვინს ზემოხსენებული 20-გვერდიანი წერილი მისწერა, თავისი იდეები გააცნო და
სთხოვა, თუ საჭიროდ ჩათვლი, ლაიელს აჩვენეო. დარვინმა, მიუხედავად იმისა, რომ
ელდანაკრავი გახლდათ, უოლესის თხოვნა მაშინვე შეასრულა.

ლაიელი ჯერ კიდევ 1856 წელს აფრთხილებდა დარვინს, ძალიანაც არ გაეწელა წიგნზე
მუშაობა. უოლესის შემთხვევამ ცხადყო — სხვებიც მალე მივიდოდნენ იმავე დასკვნებამდე.
თუ პირველობის საკითხი წამოიწეოდა და, ლაიელის აზრით, აუცილებლად წამოიწეოდა,
უკვე ბრძოლა გახდებოდა საჭირო. კეთილგონიერება და მეცნიერული სინდისი, რაც უოლესმა
გამოიჩინა, ყველასგან მოსალოდნელი არ იყო. ამის გათვალისწინებით, გადაწყდა, დარვინისა
და უოლესის ერთობლივი ნაშრომის „ლონდონის ლინეს საზოგადოებისთვის“ რაც შეიძლება
მალე წარედგინათ.

უოლესი ამ დროს ჯერ კიდევ მალაის არქიპელაგის ჯუნგლებში იყო ჩაკარგული, დარვინი კი
მცირეწლოვანი შვილის ავადმყოფობის გამო ვერ იცლიდა. რომც მოეცალა, საეჭვოა,
მოხსენების პირადად წარდგენაზე დათანხმებულიყო, რადგან უოლესის არყოფნა დარვინს
უპირატეს მდგომარეობაში ჩააყენებდა, რაც მისთვის მიუღებელი იქნებოდა. ამიტომ საქმე
ჰუკერმა და ლაიელმა ითავეს. წერილი გამოქვეყნდა. მოხსენება „ლონდონის ლინეს
საზოგადოებას“ ჯოზეფ ჰუკერმა 1858 წლის 1 ივლისს, უოლესის წერილის მიღებიდან ორი
კვირის შემდეგ წარუდგინა.

დღევანდელი გადასახედიდან ამ უნიკალურ მოვლენას გამოხმაურება არ მოჰყოლია. ჰუკერის

თქმით, დამსწრე საზოგადოება არ იყო მზად ახალი იდეებისთვის და ამიტომ ბევრიც
ვერაფერი გაიგო, მაგრამ “სახეობათა წარმოშობის” გამოსვლის შემდეგ ამ წერილმა ყურადღება
მიიპყრო და უოლესის წვლილიც დაფასდა. დარვინსა და უოლესს შორის კი კარგი
ურთიერთობა გაგრძელდა. უოლესს არც მაშინ და არც მერე უკმაყოფილების ერთი სიტყვაც
არ დასცდენია, დარვინმა კი მეგობრებს ემოციურად განუცხადა „საერთოდ დავწვავ მთელ
წიგნს, თუ ვინმე, მით უმეტეს უოლესი, იფიქრებს, რომ არაკეთილსინდისიერად მოვიქეციო".
საბედნიეროდ, საქმე წიგნის დაწვამდე არ მისულა.

მეტიც, უოლესმა გადაჭარბებულად მიიჩნია მოხსენებაში მისი და დარვინის წვლილის

ერთნაირი შეფასება, „ინტუიციით მიგნებული და ნაჩქარევად დაწერილი აზრის დარვინის
შრომასთან გაიგივება, მით უმეტეს, რომ...მან (დარვინმა) იმავე დასკვნების გამოტანა 20
წლით დამასწროო“.

აქვე დავაზუსტოთ მთავარი განსხვავება უოლესსა და დარვინს შორის. უოლესი ბუნებრივი

გადარჩევის მთავარ ფუნქციურ ერთეულად უფრო ჯგუფს ან პოპულაციას3 მიიჩნევს,
დარვინი კი - ინდივიდს4, ერთ ცალკე აღებულ ცოცხალ არსებას. ევოლუციის მოლეკულური
მექანიზმის დადგენამ აჩვენა, რომ დარვინი იყო ერთადერთი, ვინც ბოლომდე და სწორად
მიხვდა, რა კანონები ამოძრავებს ევოლუციას.

დარვინმა ყველასგან განსხვავებული ერთი, მაგრამ მთავარი, ნაბიჯი გადადგა – დაასაბუთა,

რომ ცვლილებები ხდება ინდივიდში, ხდება შემთხვევით, ხდება სხვა ინდივიდებისგან
დამოუკიდებლად და, თვით ინდივიდში - სხვა ცვლილებებისგან დამოუკიდებლად; და არა
გარემოს პირდაპირი მოქმედებით ან რომელიმე ორგანოს გამოყენება-არგამოყენებით; ეს
შემთხვევითი ცვლილებები შემდეგ თაობებს მემკვიდრეობით გადაეცემა და ცოცხალ სამყარო
ში ეს პროცესი უწყვეტია.

„სახეობათა წარმოშობის“ გამოქვეყნება

არც ერთ წიგნს არ მოჰყოლია ისეთი ალიაქოთი, როგორიც სახეობათა წარმოშობის პირველ
გამოცემას, თან გამოქვეყნებისთანავე. მიზეზი ბევრია, მაგრამ ორი მთავრის გამოყოფა
შეიძლება:

1.მაშინდელი (და არა მხოლოდ მაშინდელი) საზოგადოების დიდმა ნაწილმა ადამიანის

გაიგივება სიცოცხლის სხვა ყველა ფორმასთან და მისი წარმოშობის ბიბლიური ვერსიისთვის
გვერდის ავლა პირად შეურაცხყოფად მიიღო;

3
პოპულაცია - კონკრეტულ ტერიტორიაზე მობინადრე ინდივიდთა ჯგუფი, რომლებიც ერთმანეთს
თავისუფლად ეჯვარებიან და ნაყოფიერ შთამომავლობას იძლევიან.
4
რომელიმე სახეობის ერთი ცოცხალი არსება
2. სახეობების წარმოშობა მხოლოდ სამეცნიერო წრეებისთვის არ დაწერილა და მისი წაკითხვა
ყველას შეეძლო.

წიგნი არ არის გადატვირთული ტერმინებით, მასში ერთადერთი მარტივი სქემაა, სიტყვა

ევოლუცია საერთოდ არ არის ნახსენები და ადამიანის წარმომავლობაზე, როგორც ზემოთ
აღვნიშნეთ, ერთადერთი მოკლე და ბუნდოვანი ცნობაა. მეორე მხრივ, მთელი თეორიის არსი
რამდენიმე სიტყვით შეიძლება ჩამოყალიბდეს: ცვლილებები შემთხვევითი და
ერთმანეთისგან დამოუკიდებელია, შემდეგ თაობებში მათი მემკვიდრეობით გადაცემა კი –
კანონზომიერი. ეს არის და ეს (მენდელმა სწორედ ამ კანონზომიერებას მიაგნო). ევოლუცია
ბრმა პროცესია, მიმართულება და მიზანი არ გააჩნია; ის არაფერს ქმნის, გადარჩება არა
სხვებზე ღონიერი ან გონიერი სახეობა, არამედ ის, ვინც სხვებზე უკეთ ეგუება ცვლილებებს,
სიცოცხლე, ისევე როგორც სხვა ყველა ბუნებრივი პროცესი, სამყაროს მარტივ კანონებს
ემორჩილება.

ევოლუციის თეორია - მოკლე განმარტება

დარვინმა თავისი შედევრის შესავალში მარტივად ახსნა თეორიის არსი: „ერთი სახეობის
ინდივიდთა იმაზე მეტი რაოდენობა იბადება, ვიდრე შეიძლება გადარჩეს. შედეგად, მათ
შორის დაიწყება ბრძოლა გადარჩენისათვის. ამას მოჰყვება ის, რომ ნებისმიერ არსებას,
რომელსაც გაუჩნდება თუნდაც მცირე სასარგებლო ცვლილება, ექნება მეტი შანსი გადარჩენისა
და, ამგვარად, ბუნებრივად გადაირჩევა. მემკვიდრეობითობის პრინციპით კი ასეთი რჩეული
არსებები გამრავლდებიან და შთამომავლობას გადასცემენ ახალ მნიშვნელოვან ნიშან-
თვისებებს“.

ცვლილებების მეშვეობით სახეობათა წარმოშობაზე თეორიები დარვინამდეც არსებობდა,

მაგრამ დარვინი იყო პირველი, ვინც მიაგნო ევოლუციის მექანიზმსა და მამოძრავებელ ძალას
- ბუნებრივ გადარჩევას. ის მიხვდა, რომ ინდივიდებს უჩნდებათ ახალი ნიშან-თვისებები; და
თუ ეს ნიშან-თვისებები მცირედ მაინც სასარგებლოა და უპირატესობას მისცემს ინდივიდს,
სხვებთან შედარებით უკეთ შეეგუოს გარემოს, ის გაიმარჯვებს სხვებზე; მისი შთამომავლობა
„საჩუქრად“ მიიღებს ახალ, კარგ თვისებას. თავის მხრივ, ამ ინდივიდის შთამომავლობასაც
შეიძლება გაუჩნდეს სასარგებლო თვისებები, რომელთაც ისიც ასევე გადასცემს შემდეგ
თაობას.

ერნესტ მაიერი, თავის წიგნში “ბიოლოგიური აზროვნების პროგრესი” დარვინის ევოლუციის

თეორიის შეჯამებას ემპირიულად დადგენილი ექვსი ფაქტითა და მათგან გამომდინარე ორი
დასკვნით გვთავაზობს, რაც თეორიის აღქმას გაგიმარტივებთ:

ფაქტი 1: ყოველი სახეობა იმდენად ნაყოფიერია, რომ თუ ყველა შთამომავალი გადარჩება,

პოპულაცია გაიზრდება;

ფაქტი 2: მიუხედავად პერიოდული რყევებისა, პოპულაციის ზომა მეტ-ნაკლებად იგივე

რჩება ხანგრძლივი დროის განმავლობაში.

ფაქტი 3: რესურსები, როგორიცაა საკვები, ჩვეულებრივ, შეზღუდულია.

__________________________________
დასკვნა 1: სახეობის წარმომადგენლებს შორის მიმდინარეობს ბრძოლა გადარჩენისთვის.

ფაქტი 4: პოპულაციაში ინდივიდები ერთმანეთისგან განსხვავდებიან;

ფაქტი 5: ამ ცვალებადობის დიდი ნაწილი მემკვიდრეობითია.

ფაქტი 6: გარემოსთან ნაკლებად შეგუებულ ინდივიდებს ნაკლები შანსი აქვთ, სწრაფად

მოიპოვონ შეზღუდული რესურსები, გადარჩნენ და გამრავლდნენ. გარემოსთან უკეთ
შეგუებულ ინდივიდებს მეტი შანსი აქვთ, სწრაფად მოიპოვონ შეზღუდული რესურსები,
გადარჩნენ, გამრავლდნენ და მემკვიდრეობითი თვისებები ახალ თაობებს გადასცენ, რაც არის
კიდეც ბუნებრივი გადარჩევის მექანიზმის არსი;
______________________
დასკვნა 2: ამ ნელა მიმდინარე პროცესში პოპულაციები იცვლებიან და უკეთ ეგუებიან
გარემოს. დროის განმავლობაში ეს ცვლილება გროვდება, რაც საბოლოოდ ახალ სახეობებს
წარმოშობს.
ბუნებრივი გადარჩევის პრინციპი საყოველთაოა – ის ერთნაირად მოქმედებდა და მოქმედებს
დედამიწის ისტორიის ნებისმიერ დროს და ჩვენი პლანეტის ნებისმიერ ადგილზე, სადაც კი
სიცოცხლე არსებობს და, ამ აზრით, ის ყოვლისმომცველი თეორიაა. დარვინის მიღწევაც
სწორედ იმის მიგნება და, რაც მთავარია, დასაბუთებაა, რომ ეს მრავალფეროვნება
უნივერსალური მექანიზმით იქმნება და რომ თავად ეს მექანიზმი ყოველთვის ერთნაირად
მუშაობს..
გემ “„ბიგლით“ მოგზაურობისას შეგროვებული მონაცემებისა და შემდგომ წლობით
წარმოებული კვლევების საფუძველზე, დარვინმა გამოთქვა მეორე უმნიშვნელოვანესი იდეა
ყველა არსებული ცოცხალი ორგანიზმის საერთო წინაპრისა და სიცოცხლის დატოტვილი ხის
შესახებ.

დარვინის შეხედულებით, სიცოცხლის ისტორია შეიძლება განტოტვილ ხეს შევადაროთ.

საერთო ღერძიდან თავდაპირველად განშტოვდებიან მარტივი და უძველესი სახეობები,
ტოტების კენწეროებზე კი რთული და შედარებით გვიან ჩამოყალიბებული ფორმები
თავსდებიან. ამგვარად, კენწეროები ამჟამად არსებულ ორგანიზმთა მრავალფეროვნებას
ასახავს. ყოველი განშტოების ადგილი წარმოადგენს ყველა იმ ევოლუციური ხაზის წინაპარს,
რომლებიც მოგვიანებით ამ წერტილიდან განტოტდნენ.

დარვინის აზრით, ევოლუციური გადასვლები უნდა დაფიქსირებულიყვნენ განამარხებულ

ფორმებში. მართლაც, პალეონტოლოგების მიერ აღმოჩენილია მრავალი განამარხებული
ფორმა, რომლებიც გადაშენებულ ორგანიზმებს თანამედროვე სახეობებთან აკავშირებენ.
მაგალითად, ნამარხების შესწავლისას მკვლევრებმა მიაგნეს იმის დამამტკიცებელ მასალას,
რომ ფრინველები დინოზავრების ერთ-ერთი ტოტის შთამომავლები არიან. ასევე, ისეთი
ვეშაპის ნამარხ ფორმებს მიაკვლიეს, რომლებიც წყლის ძუძუმწოვრებს მათ ხმელეთის
წინაპრებთან აერთიანებს. ვარაუდობენ, რომ ვეშაპის წინაპარი ხმელეთზე ცხოვრობდა და
ცხოვრების გარკვეულ ნაწილს ატარებდა წყალში. მას ადასტურებენ იმ ვეშაპების ნამარხები,
რომელთაც გაჩნიათ რედუცირებული უკანა კიდური.
 სურათი 1 ვეშაპის ზოგიერთ ნამარხს უკანა ფეხის ძვლები აქვს. წყარო: Slideshare

შედარებითი ანატომია ადასტურებს, რომ ევოლუცია გარდაქმნის პროცესს წარმოადგენს, ეს

ჩანს სახეობების სხეულის ნაწილების შედარებით. რატომ ჰგვანან გარკვეული ნიშნები
მონათესავე სახეობებში, მიუხედავად იმისა, რომ ამ ნიშნებს შეიძლება განსხვავებული
ფუნქციები ჰქონდეთ? ასეთი მსგავსება საერთო წინაპრისგან წარმოშობის შედეგია. ის
ცნობილია ჰომოლოგიის სახელით. თუ შევადარებთ ყველა ძუძუმწოვრის კიდურს: კატის,
ვეშაპის, ღამურასა და ადამიანის ჩათვლით, ვნახავთ, რომ მათ მხრის ძვლებს მსგავსი
აგებულება გააჩნიათ. ამავე დროს, ამ კიდურებს შეიძლება განსხვავებული ფუნქციები
ჰქონდეთ: სახტომი, სასიარულო, საცურაო, საფრენი და სხვა. ასეთი ანატომიური მსგავსება არ
იქნებოდა, ყოველ სახეობაში კიდური რომ დამოუკიდებლად და ხელახლა
განვითარებულიყო. ე.ი. სხვადასხვა ძუძუმწოვრის ხელი, წინა ფეხი, ფრთა ჰომოლოგიური
სტრუქტურებია - ისინი იმ სტრუქტურის ვარიაციებს წარმოადგენენ, რომელიც მათ საერთო
წინაპარს ჰქონდა.
 სურათი 2 ჰომოლოგიური სტრუქტურები. წყარო: უცნობი

ჰომოლოგიური სტრუქტურებიდან ყველაზე დამაინტრიგებელია ზოგიერთი რუდიმენტული

ორგანო. რუდიმენტული ორგანო არის იმ სტრუქტურის ნარჩენი, რომელიც წინაპარ
ორგანიზმში მნიშვნელოვან ფუნქციას ასრულებდა. მაგალითად, ზოგიერთი გველის ჩონჩხის
დათვალიერებისას შეიძლება დავინახოთ მენჯის და კიდურის ძვლების ნარჩენები. ეს იმის
მაჩვენებელია, რომ გველის წინაპარს სიარული შეეძლო. ვინაიდან გველს კიდურები არ
სჭირდება, ბუნებრივმა გადარჩევამ უპირატესობა მიანიჭა გველის იმ წინაპრებს, რომელთა
კიდურებიც თაობებში თანდათანობით პატარავდებოდა. გველი რომ თავიდანვე
გამოყოფილიყო სხვა ხერხემლიანი ცხოველებისგან, მის ჩონჩხში ამ რუდიმენტულ
სტრუქტურებს ვერ ვნახავდით.

კონვერგენტული ევოლუცია

სახეობების გეოგრაფიულ გავრცელებას ბიოგეოგრაფია შეისწავლის. დარვინის დაკვირვება

სახეობების გეოგრაფიულ გავრცელებაზე ევოლუციის ისტორიის მნიშვნელოვან ნაწილს
წარმოადგენს. ახლო მონათესავე სახეობები ნაპოვნია ერთი და იმავე გეოგრაფიულ რეგიონში.
სხვადასხვა გეოგრაფიულ რეგიონებში კი მსგავსი ეკოლოგიური ნიშები სხვადასხვა სახეობით
არის დაკავებული.
ახლა ერთი მაგალითი განვიხილოთ. ავსტრალია ძუძუმწოვრების ერთი ჯგუფის -
ჩანთოსნების სამოსახლოა. ჩანთოსნები განცალკევებულია დედამიწის დანარჩენ ნაწილში
გავრცელებულ ძუძუმწოვართა სხვა ჯგუფისგან - პლაცენტიანებისგან. ზოგიერთი ჩანთოსანი
გარეგნულად ძალიან ჰგავს პლაცენტიანს და მსგავსი ადაპტაციებიც გააჩნია. მაგალითად,
ავსტრალიური ჩანთოსანი მფრინავი ციყვი იერით ჩამოჰგავს პლაცენტიან მფრინავ ციყვს,
რომელიც ჩრდილოეთ ამერიკის ტყეების ბინადარია. მიუხედავად ამისა, ორივე მათგანს
მოეპოვება ბევრი სხვა ნიშანი, რომლითაც ერთმანეთისგან განსხვავდებიან. ავსტრალიური
მფრინავი ციყვი გაცილებით უფრო ახლოს დგას კენგურუსთან და სხვა ავსტრალიელ
ჩანთოსნებთან ვიდრე პლაცენტიან მფრინავ ციყვებთან ან სხვა პლაცენტიანებთან. დარვინის
თეორიით, ეს მოვლენა შემდეგნაირად იხსნება: მართალია, ეს ორივე ძუძუმწოვარი მსგავს
გარემოსთან მსგავსად არის ადაპტირებული, მაგრამ ისინი სხვადასხვა წინაპრისგან
დამოუკიდებლად განვითარდნენ. ავსტრალიური მფრინავი ციყვი არის ჩანთოსანი არა
იმიტომ, რომ ჩანთოსნობა აუცილებელია მისი „ფრენისთვის“, არამედ უბრალოდ იმიტომ, რომ
მისი წინაპარი იყო ჩანთოსანი. მსგავსება ჩანთოსან ციყვებსა და პლაცენტიან მფრინავ ციყვებს
შორის არ არის ჰომოლოგიის მაგალითი, ეს არის ანალოგიის მაგალითი, რომელიც
კონვერგენტული ევოლუციის შედეგია(ფილოგენეტიკურ ხეზე ამას ჰომოპლაზია ვუწოდეთ) .
კონვერგენტული ევოლუცია სახეობებში მსგავსი მახასიათებლების ერთმანეთისგან
დამოუკიდებლად განვითარებას გულისხმობს. კონვერგენტული ევოლუცია ქმნის
ანალოგიურ ორგანოებს - ანუ მსგავსი ფუნქციითა და განსხვავებული წარმოშობით.
ანალოგიური ორგანოების მქონე სახეობებს - ჩვენს შემთხვევაში, ავსტრალიურ (ჩანთოსან)

სურათი 3:სურათი 10 ჩანთოსანი მფრინავი ციყვისა და პლაცენტიანი მფრინავი ციყვის

ანალოგიური ორგანოსი, ფრთების, წარმოშობა სიცოცხლის ხეზე. წყარო: Slideshare
მფრინავ ციყვსა და პლაცენტიან მფრინავ ციყვს - არ ჰყავთ საერთო წინაპარი, მაგრამ ორივეს
აქვს მსგავსი მახასიათებელი ფრენისთვის.

ამრიგად, დარვინის თეორია შეიძლება, სარწმუნოდ ჩაითვალოს, იმის გამო, რომ იგი ხსნის
აღნიშნულ მაგალითებს - ანატომიურ და მოლეკულურ ჰომოლოგიებს, რომლებიც
აერთიანებდნენ თვისებებს სივრცესა (ბიოგეოგრაფია) და დროში (ნამარხები). ბუნებრივი
გადარჩევით შეიძლება, ავხსნათ ნათესაურად დაცილებულ სახეობებში მსგავსი ადაპტაციების
დამოუკიდებლად განვითარება - ჩანთოსანი მფრინავი ციყვი და პლაცენტინი მფრინავი
ციყვი.

სურათი 4 კონვერგენტული ევოლუციის მაგალითი: ჩრდ. ამერიკაში მოსახლე მფრინავ ციყვსა და ავსტრალიის
ბინადარ მფრინავ ციყვს (ინგ. Sugar glider) ფრთები ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად ჩამოუყალიბდათ. წყარო:
Slideplayer

„სახეობათა წარმოშობის“ წერისას არ არსებობდა ზუსტი წარმოდგენა თვისებათა

მემკვიდრეობით გადაცემის პრინციპებზე. დარვინს ეს კარგად ესმოდა და აღნიშნა კიდეც. მან
მიიღო იმ დროისათვის მისთვის ყველაზე მისაღები ლამარკისეული თეორია შეძენილი
თვისებების მემკვიდრეობით გადაცემის შესახებ; მოგვიანებით თავისი პანგენეზის
ჰიპოთეზაც ჩამოაყალიბა. დღეს ვიცით, რომ პანგენეზი, ისევე, როგორც ლამარკის თეორია,
მცდარია. დარვინი ხვდებოდა, რომ მისი თეორიის გარკვეული ნაწილები ლაფსუსებს
შეიცავდა და წინააღმდეგობებს გამოიწვევდა სამეცნიერო საზოგადოებაში, ამიტომ მან
რამდენიმე თავი ასეთი ადგილების საგანგებო აღწერას დაუთმო. მაგალითად, პირველი იყო
სახეობებს შორის შუალედური ფორმების არარსებობა (ნამარხი ფორმები ჯერ კიდევ არ იყო
ნაპოვნი; არადა, თეორიის მიხედვით ისინი აუცილებლად უნდა არსებობდეს);

ევოლუციის თეორიის ევოლუცია

როგორც ვხედავთ, დარვინისეულ ევოლუციის თეორიაში იყო რაღაც გაურკვეველი ფაქტები

და უზუსტობები, თუმცა მისი დედააზრი დღემდე ჭეშმარიტებად ითვლება; და მეტიც, ახალი
საბუთებით მყარდება. უკვე ვისაუბრეთ იმაზე, რომ ახალი ფაქტები და მოსაზრებები ძველი
თეორიების ან მათი ნაწილების გადახალისებას იწვევს. დარვინის თეორია ამის კარგი
მაგალითია. ევოლუციის თეორიამ თვითონვე განიცადა ევოლუცია, გაიზარდა, ფაქტებითა და
ახალი მიგნებებით განმტკიცდა და დღეს უფრო დამაჯერებელი და სრულყოფილია.

ასევე, უნდა გავითვალისწინოთ მეცნიერების ისტორიული კონტექსტიც: „სახეობათა

წარმოშობის“ წერისას მეცნიერება გენეტიკა ჯერ კიდევ არ არსებობდა და ისტორია მეორე
გენიოსის, გრეგორ იოჰან მენდელის (Gregor Johann Mendel, 1822-1884) შრომების აღიარებას
ელოდებოდა. დარვინი არ იცნობდა მენდელის 1866 წლის უმნიშვნელოვანეს სტატიას,
რომელიც 1900 წლამდე შეუმჩნეველი და დაუფასებელი დარჩა, სანამ ის ხელახლა არ
აღმოაჩინეს ჰუგო დე ფრიზმა და კარლ კორენსმა (Hugo de Vries, 1848-1935; Carl Correns, 1864-
1933). ამას მოჰყვა პერიოდი, როცა დარვინიზმი და მენდელიზმი შეუთავსებლად მიაჩნდათ.
თუმცა საბოლოოდ, 1930-40-იან წლებში მეცნიერებმა ჩამოაყალიბეს ე.წ. თანამედროვე
ევოლუციური სინთეზის თეორია (Modern Evolutionary Synthesis), რომელიც დაემყარა
დარვინისა და მენდელის შრომებს და, ასევე, მოიცვა იმდროინდელ სხვა მეცნიერთა
მიღწევები.

უკვე ვახსენეთ, რომ ევოლუციის თეორიამაც განიცადა ევოლუცია, რასაც რამდენიმე

მაგალითით გიჩვენებთ: (1) დღეს ჩვენ ვიცით, რომ შესაძლოა, ბუნებრივად ყოველთვის არ
გადაირჩნენ ის სახეობები, რომელთაც დაწინაურებული ნიშან-თვისებები აქვთ, არამედ,
პირიქით, არის შემთხვევები, როდესაც „არაფრით გამორჩეული გენების“ მქონე სახეობები
გადარჩებიან. ამის კარგი მაგალითია ბეღურები. (2) გარდა გენების გარემოსთან
შეთავსებადობისა, კონკრეტულ პირობებში შესაძლებელია, გადარჩეს არა ყველაზე ძლიერი,
არამედ ყველაზე იღბლიანი. მაგალითად, დამანგრეველი მიწისძვრის ან ხანძრის დროს
გადარჩება ის, ვინც იმ მომენტისთვის უკეთეს ადგილას აღმოჩნდება. ასეთი ინდივიდი კი,
შესაძლოა, დაღუპულებზე ნაკლებად ჯანსაღი ან ნაკლებად ნაყოფიერი აღმოჩნდეს. მეორე
მსოფლიო ომში ალბათ უნდა გადარჩენილიყო უფრო ფრთხილი და ამავდროულად
ფიზიკურად ძლიერი ჯარისკაცი, მაგრამ სინამდვილეში გაცილებით მეტი მნიშვნელობა
ჰქონდა შემთხვევას: მაგალითად, მოხვდა თუ არა ჯარისკაცი დაბომბვაში.

აქვე, უნდა ვკონცენტრირდეთ კიდევ ერთ დეტალზე. ხშირად ფიქრობენ, რომ საშუალოსგან
განსხვავებული მონაცემები აუცილებლად იმას ნიშნავს, რომ ინდივიდი გადარჩება. უამრავ
შემთხვევაში საქმე სრულიად პირიქითაა. სინამდვილეში, ევოლუციურად გადაირჩევა არა ის
ინდივიდი, რომელიც განსხვავდება სხვებისგან, სხვებზე ძლიერი ან სხვებზე გონიერია,
არამედ ის, რომელიც უკეთ ადაპტირდება არსებულ გარემოსთან.

ბიოლოგიური ევოლუცია, როგორც უკვე ვნახეთ, ნიშნავს მემკვიდრეობითი ნიშან-თვისებების

ცვლილებას დროში, თაობების განმავლობაში. თუმცა საკითხავია - კი მაგრამ, რა იცვლება?
იცვლება გენები! ახლა დროა, ამ პროცესს გავეცნოთ დეტალურად.

ცვლილების მექანიზმი: მუტაცია

დარვინის დროს სიტყვა „გენი“ აღნიშნავდა მემკვიდრეობითობის ერთეულს. მაშინ იცოდნენ,

რომ ესა თუ ის ნიშან-თვისება (მაგ. თვალების ან თმის ფერი) მემკვიდრეობით გადაეცემოდა
მშობლებიდან შვილებს, თუმცა არ იცოდნენ, ზუსტად რა იყო ეს გენი და რა მეთოდით
გადასცემდა ინფორმაციას.

დღეს კი ჩვენ ვიცით, რომ ცოცხალი ორგანიზმების უჯრედებში არის დნმ - ძალიან გრძელი
მოლეკულა, რომელიც წარმოადგენს ერთმანეთზე გადაბმული ოთხი მცირე მოლეკულის, ე.წ.
ნუკლეოტიდების - ადენინის, თიმინის, გუანინისა და ციტოზინის - ჯაჭვს. სიმარტივისათვის,
მათ თითო სიმბოლოთი აღნიშნავენ: A, T, G, C. ნუკლეოტიდების ამ ოთხსიმბოლოიანი
ანბანით დნმ-ის მოლეკულის საგანგებო უბნებში ჩაწერილია ინფორმაცია სასიცოცხლო
ფუნქციების შემსრულებელი მოლეკულების, რნმ-ისა და ცილების შესახებ. სწორედ ამ უბნებს
ეწოდება გენები. ადამიანის სომატურ (არასასქესო) უჯრედებში 47 დნმ მოლეკულაა (ბირთვში:
23 მამისეული, 23 დედისეული; მიტოქონდრიებში: 1 მიტოქონდრიული, ასევე დედისეული).
ყველა ამ დნმ მოლეკულის ერთობლიობას გენომი ეწოდება. ადამიანის გენომი ჯამში
დაახლოებით 6.4 მილიარდი ნუკლეოტიდია და, რა თქმა უნდა, ძალიან გრძელია, ამიტომ დნმ
მოლეკულები მჭიდროდ არიან დახვეული საგანგებო ცილებზე, რომ უჯრედში ჩაეტიონ.
ცილებისა და დნმ-ის ამ კომპლექსებს ქრომოსომები ეწოდება.

სურათი 5 დნმ მოლეკულის შემადგენელი კომპონენტები. წყარო: Byjus Classes

ქრომოსომებში ჩაწერილი ინფორმაციის გარეშე უჯრედისა და, მაშასადამე, მთელი

ორგანიზმის არსებობა შეუძლებელია. ამიტომ უჯრედი გამრავლებისას (ორად გაყოფის
შედეგად ორი შვილეული უჯრედის წარმოქმნისას) თავის ყველა დნმ-ის მოლეკულის მეორე
ასლს ასინთეზებს. ამ ორი ასლიდან თითო-თითო გადადის შვილეულ უჯრედებში და
შედეგად, ორივე უჯრედი მიიღებს საწყისი უჯრედის მთელ გენომსა და, შესაბამისად, გენების
სრულ ნაკრებს.

ასლის შექმნის, ე.წ. რეპლიკაციის პროცესს, დნმ-პოლიმერაზის რთული მოლეკულური

მანქანა ახორციელებს. ეს მანქანა გასაოცრად რთული, სწრაფი და ზუსტია. ის 1 წამში ~1000
ნუკლეოტიდის გადაბმას (პოლიმერიზებას) ასწრებს და ყოველ 1-100 მილიონ ნუკლეოტიდზე
მხოლოდ ერთ შეცდომას უშვებს! შეცდომა ანუ მუტაცია ნიშნავს, რომ დნმ პოლიმერაზა
რომელიმე ნუკლეოტიდის (მაგ. A-ს) მაგიერ სხვა ნუკლეოტიდს (T,G,C) ჩააკერებს დნმ-ში.
გამოდის, რომ მიუხედავად შეუდარებელი სიზუსტისა, შვილეული უჯრედები მიიღებენ
გენომს, რომელიც მცირედ, მაგრამ მაინც განსხვავდება წინაპართა გენომისაგან; მათ დნმ-ში
ასობით პოზიციაზე განსხვავებული ნუკლეოტიდი - მუტაცია - იქნება. როგორ ქმნის მუტაცია
ახალ ნიშან-თვისებას?

• ცილებში ამინომჟავების თანმიმდევრობას დნმ-ში ნუკლეოტიდების თანმიმდევრობა

განსაზღვრავს;
• დნმ-ში ნუკლეოტიდების ცვლილება ხშირ შემთხვევაში იწვევს ცილებში
ამინომჟავების ცვლილებას და, შესაბამისად, ცილების თვისებებისა და
ერთობლიობაში ორგანიზმის თვისებების ცვლილებას.
• რადგან დნმ-ში ნუკლეოტიდების ცვლილება შემთხვევითია, და ეს გენეტიკური
ტექსტის ნებისმიერ ადგილას შეიძლება მოხდეს, ცილების, და შესაბამისად
ორგანიზმის თვისებების ცვლილებებიც შემთხვევითია.

დნმ-ის სახით წარმოდგენილი გენეტიკური ტექსტი, ანუ ინსტრუქციები, სიცოცხლის ამა თუ

იმ ფორმის ყველა თვისებას განსაზღვრავს. ეს ტექსტი მხოლოდ ამ ოთხი ნუკლეოტიდის, ანუ
სიცოცხლის ანბანის ამ ოთხი ასოს სხვადასხვა თანმიმდევრობით იქმნება. სწორედ აქ,
მოლეკულურ დონეზე, გამოჩნდა დარვინის მიგნების გენიალური უბრალოება: სიცოცხლის ეს
მარტივი და სადა ოთხასოიანი ანბანი ჩვენთვის ცნობილ სიცოცხლის ყველა ფორმას ერთი
აქვს. საერთოა სიცოცხლის ენაც – გენეტიკური კოდი(დნმ) (რამდენიმე უმნიშვნელო
გამონაკლისის გარდა, ესეც ყველა ცოცხალი არსებისთვის საერთოა).

ამდენად, დნმ პოლიმერაზა რთული მოლეკულური კომპლექსია საოცარი სიზუსტით. თუმცა

მუტაციები მაინც ხდება. სწორედ მუტაციებია ახალი გენეტიკური მასალის შექმნისა და
ევოლუციის მთავარი წყარო. მათი უმეტესობა შესამჩნევ ცვლილებებს არ იწვევს; გარკვეული
ნაწილი გენებს ისე აზიანებს, რომ შეიძლება, სიცოცხლესთან შეუთავსებელიც კი აღმოჩნდეს
და ორგანიზმი მოკვდეს. თუმცა მუტაციათა ერთი ნაწილი გამოიწვევს ცვლილებებს,
რომლებიც სასარგებლო იქნება - უფრო გამძლესა და სიცოცხლისუნარიანს გახდის
ორგანიზმს.
მაშ ასე, უკვე გავიგეთ, რომ გამრავლებისას და გენეტიკური მასალის შთამომავლობისათვის
გადაცემისას ყოველთვის ჩნდება მუტაციები, რომლებიც შეიძლება იყოს ნეიტრალური,
მავნებელი ან სასარგებლო.

მაგალითი 1

მაგალითისათვის წარმოვიდგინოთ ჰიპოთეტური ბაქტერია X1, რომელსაც გააჩნია გენები (A1,

B1, C1). დავუშვათ მუტაციების გამო მის ერთ-ერთ შვილეულ უჯრედს, X2-ს გადაეცა გენების
ნაკრები და გენი A შეცვლილია - A2, ანუ გვაქვს ნაკრები (A2, B1, C1). მეორე შვილეული
უჯრედის (X3) შემთხვევაში B გენია მუტირებული და გვაქვს (A1, B2, C1). საქმე იმაშია, რომ
A2-ს უკეთესი თვისებები აქვს, ვიდრე A1-ს ჰქონდა. ის X2-ს უფრო სწრაფი გამრავლების
საშუალებას აძლევს. B2-ს შემთხვევაში კი პირიქითაა: ის X3-ის სწრაფ გამრავლებას ხელს
უშლის. შედეგად, გვაქვს სამი სხვადასხვა გენოტიპი: ნეიტრალური (A1, B1, C1),
სწრაფადგამრავლებადი (A2, B1, C1) და ნელაგამრავლებადი (A1, B2, C1). დავუშვათ, X1 ყოველ
30 წუთში ერთხელ მრავლდება. X2 მისი 'გაუმჯობესებული' A2 გენის გამო - ყოველ 20 წუთში.
X3 კი - 40 წუთში. 2 საათის განმავლობაში X1 ოთხჯერ მოასწრებს გამრავლებას და ოთხ ახალ
თაობას წარმოშობს. საბოლოოდ, უჯრედების რაოდენობა იქნება 16. მეორე გენოტიპის
უჯრედი, X2, იმავე 2 საათში 6 თაობას წარმოშობს; უჯრედების რაოდენობა - 64. X3 კი სულ
რაღაც სამ თაობას მოასწრებს და უჯრედების რაოდენობა მხოლოდ 8 იქნება.

10 საათის შემდეგ სხვაობა უფრო დრამატული იქნება. X1, X2, X3 წარმოშობენ შესაბამისად 20,
30 და 15 თაობას. უჯრედების რაოდენობა იქნება 1'048'576, 1'073'741'824 და 32'768. განსხვავება
აშკარაა: X3-ს უჯრედების რაოდენობა 32-ჯერ მცირეა X1-საზე; X2-მა კი შორს მოიტოვა
დანარჩენი ორი. მისი უჯრედების რაოდენობა X1-ზე 1'024-ჯერ დიდია. 10 საათის შემდეგ X1,
X2, X3 პოპულაციათა შორის შეფარდებაა 32 : 32'768 : 1.

ვხედავთ, რომ X1 და X3 უიმედოდ ჩამორჩნენ X2-ს. ახლა უჯრედთა უმეტესობა X2

გენოტიპისაა და არა X1, როგორც თავიდან. როცა გენის ერთ-ერთი ვარიანტი (ალელი)
პოპულაციაში რაოდენობრივად დომინანტური ხდება, ვამბობთ, რომ ხდება გენეტიკური
წანაცვლება. ასეთი წანაცვლების შედეგად, შეიძლება, X1 ან X3 ამოწყდნენ კიდეც საკვებ
ნივთიერებებზე კონკურენციის გამო; X2-ს კი წარმატება გარანტირებული აქვს. რა თქმა უნდა,
ეს ძალიან გამარტივებული სცენარია. ჩვენ მხოლოდ 2 გენის ცვლილება განვიხილეთ სულ
რაღაც 10 საათის განმავლობაში. ბაქტერიებს კი ათასობით გენი აქვთ და, რა თქმა უნდა, მათი
კოლონიები 10 საათზე გაცილებით მეტ ხანს არსებობენ. შესაბამისად, მუტაციებისა და ბევრი
სხვადასხვა გენის უამრავი სხვადასხვა ვარიანტის (ალელის) წარმოქმნის შესაძლებლობა
არსებობს. მათი ერთი ნაწილი ნეიტრალური იქნება, ანუ არაფერს შეცვლის. მეორე ნაწილი
გამოიწვევს უჯრედის სიცოცხლისუნარიანობის შემცირებას. მესამე კი, პირიქით, გაზრდის
სიცოცხლისუნარიანობას. ასეთები გადარჩებიან და მათი გენოტიპი გახდება დომინანტური -

მოხდება გენეტიკური წანაცვლება.

მაგალითი 2: ანტიბიოტიკური მდგრადობა

ბაქტერიების შეგუების უნარის ცნობილი და კარგი მაგალითია ანტიბიოტიკური მდგრადობა.

ანტიბიოტიკები ორგანული ნივთიერებებია, რომლებიც ბაქტერიებისათვის საწამლავია,
ადამიანს კი არას ვნებს. ანტიბიოტიკებიან გარემოში (ან სხეულში) მოხვედრისას ბაქტერიათა
უმეტესობა იხოცება, თუმცა ზოგიერთი მათგანი შეიძლება გადარჩეს, რადგან ისინი ამ
ნივთიერებებისადმი მდგრადები არიან. პრინციპი მარტივია - გადარჩენილებს გააჩნიათ გენი,
რომელიც მუტაციების საშუალებით სხვა, 'ძველი' გენებისგან წარმოიქმნა და რომელიც ახლა
სასიცოცხლოდ აუცილებელია. ამიტომაც ბაქტერიათა მომავალი თაობები ამ გენს
შეინარჩუნებენ და 'გაუფრთხილდებიან'. თუმცა შესაძლებელია, რომ მუტაციის შედეგად ეს
გენები შეიცვალოს. ბუნებრივია, გენის ფუნქციის დარღვევა ბაქტერიის სიკვდილს ნიშნავს,
ფუნქციის გაუმჯობესება კი - წინსვლას. ასეც ხდება. მეცნიერები იგონებენ ახალ
ანტიბიოტიკებს, რომ ძველი ანტიბიოტიკისადმი მდგრადი ბაქტერიების დახოცვა შეძლონ.
გარკვეული დროის წარმატებული გამოყენების შემდეგ ეს ახალი ანტიბიოტიკიც ხვდება
ღირსეულ მოწინააღმდეგეს - რომელიღაც ბაქტერიის უჯრედში გაჩენილი ახალი მუტაციების
შედეგად წარმოქმნილი გენი ამ ახალ ანტიბიოტიკსაც შლის და იცავს უჯრედს
სიკვდილისაგან.

ორი საინტერესო ფაქტი: 1) ანტიბიოტიკური მდგრადობის განმაპირობებელი გენები, როგორც

წესი, მცირე ზომის დნმ მოლეკულებში, ე.წ. პლაზმიდებშია ჩაწერილი და არა ბაქტერიის
ერთადერთ ქრომოსომაში. ხშირად ბაქტერიები ერთმანეთს უზიარებენ ამ პლაზმიდებს და
ერთი უჯრედის გამოგონებას ძალიან სწრაფად ეზიარებიან სხვა უჯრედებიც. აქ საუბარია არა
შთამომავალ, არამედ იმავე თაობის უჯრედებზე. ამიტომაც გენთა ასეთ გაზიარებას გენთა
ჰორიზონტალური გადატანა ეწოდება; სიტყვა „ჰორიზონტალურად“ იმის ხაზგასასმელად,
რომ გადატანა ხდება ერთი და იმავე თაობის ბაქტერიებს შორის და არა „ვერტიკალურად“, ანუ
ამ მოცემული ბაქტერიის შვილებზე. (რა თქმა უნდა, ამ პლაზმიდებს შვილეული ბაქტერიებიც
მიიღებენ).

2) თუ საკვებ არეში, სადაც ბაქტერიები ცხოვრობენ, ანტიბიოტიკები აღარ არის, მდგრადობის

გენიც აუცილებელი აღარაა. ამიტომ თეორიულად შეიძლება ზოგიერთმა ბაქტერიამ
პლაზმიდი და მასში ჩაწერილი გენი დაკარგოს კიდეც. რა თქმა უნდა, იმ წუთისათვის ეს
არაფერს შეცვლის; პირიქით, ბაქტერიებმა შეიძლება, უფრო სწრაფადაც კი დაიწყონ
გამრავლება, რადგან მდგრადობის გენის შესაბამისი ცილის სინთეზზე ენერგიის დახარჯვა
აღარ მოუწევთ. თუმცა თუ მათ საკვებ არეში (ან ადამიანის სხეულში) ისევ გამოჩნდა
ანტიბიოტიკი, ბაქტერიები მწარედ ინანებენ.

(უნდა აღინიშნოს, რომ კვლევათა საკმაო რაოდენობამ აჩვენა, რომ ბაქტერიებს შეუძლიათ
ანტიბიოტიკური მდგრადობის ხანგრძლივად შენარჩუნება და მათ ეს ენერგეტიკულად ძვირი
არ უჯდებათ.)

რა თქმა უნდა, ეს პროცესები ევოლუციის კანონებს ემორჩილება. ბაქტერიები, რომლებიც

მოცემულ გარემოში უფრო სწრაფად მრავლდებიან, გახდებიან გაბატონებულნი სხვებზე და
მათი გენოტიპი დაჩრდილავს ყველა სხვას - მოხდება გენეტიკური წანაცვლება. ამ და მსგავს
მცირე ცვლილებებს, როცა ახალი სახეობები არ წარმოიქმნება, მიკროევოლუცია ეწოდება. ამ
დროს მუტაციების მეშვეობით ერთი ან რამდენიმე გენი იცვლება მოკლე დროის (რამდენიმე
დღიდან რამდენიმე წლამდე) განმავლობაში და მხოლოდ ზოგიერთი თვისება წარმოიქმნება
ან უმჯობესდება, მაგ. ანტიბიოტიკებისადმი მდგრადობა, უფრო სწრაფად გამრავლების,
ახალი საკვების მონელებისა თუ ახალ გარემოში არსებობის უნარები. იმის გამო, რომ
მიკროევოლუციის დროის მასშტაბები მცირეა, მასზე დაკვირვება უფრო ადვილია და,
შესაბამისად, მრავალი შესწავლილი მაგალითიც არსებობს.

ცვლილების მექანიზმი: სქესობრივი რეკომბინაცია

გენში ცვლილებებს სქესობრივი რეკომბინაციაც იწვევს: სქესობრივი გამრავლების დროს
ქრომოსომები ერთმანეთს ადგილებს უცვლიან და მათი განსხვავებული კომბინაციებით
განსხვავებული გამეტები (სასქესო უჯრედები) ყალიბდება. სქესობრივი გამრავლების უნარის
მქონე პოპულაციებში სქესობრივი რეკომბინაცია გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე
მუტაციები, რადგან სწორედ რეკომბინაცია წარმოქმნის მრავალფეროვნებას თაობებს შორის.
დროთა განმავლობაში სქესობრივი რეკომბინაციების შედეგად, წარმოიქმნება ცვლილებები,
რომლებიც ზრდიან ორგანიზმის ადაპტაციას. უსქესო გამრავლებისას შვილეული ორგანიზმი
მშობლის ზუსტი ასლია; სქესობრივი რეკომბინაცია კი პასუხისმგებელია შვილეული
ორგანიზმების მშობლებისგან განსხვავებაზე.

აღსანიშნავია, რომ ბუნებრივი გადარჩევის პროცესში სქესობრივ დიმორფიზმს

მნიშვნელოვანი როლი ენიჭება. სქესობრივი დიმორფიზმი ნიშნავს, რომ ერთი და იმავე
სახეობის მდედრი და მამრი ერთმანეთისგან განსხვავდება;(აქ არ იგულისხმება სასქესო
ორგანოები, არამედ სხვა, მეორადი სასქესო ნიშნები: შეფერილობა, მოხატულობა, ზომა და ა.შ.)
მეორადი სასქესო ნიშნები პირდაპირ არ ასოცირდებიან რეპროდუქციასთან; თუმცა მასზე
გავლენას ახდენენ. როგორ? საქმე ისაა, რომ ბუნებრივი გადარჩევა რამდენიმე დონეზე
მოქმედებს, მათ შორის, შიდასქესობრივ დონეზეც. შიდასქესობრივი გადარჩევა გულისხმობს
გადარჩევას „ერთი და იმავე სქესს შორის”. ამ დროს ადგილი აქვს პირდაპირ შეჯიბრს ერთი
სქესის ინდივიდებს შორის, მეორე სქესის ინდივიდის დასაუფლებლად. შიდასქესობრივი
გადარჩევა ყველაზე მარტივად შესამჩნევია მამრებში. მაგალითად, მრავალ სახეობაში ერთი
მამრი სხვა მამრებს არ აკარებს თავის მდედრებს იმიტომ, რომ არ შეეჯვარონ მას. ასეთი მამრი
იცავს თავის მდგომარეობას და ჩაგრავს უფრო მცირე ზომის, სუსტ ან ნაკლებად აგრესიულ
მამრებს. შიდასქესობრივი გადარჩევა ზოგჯერ მდედრებშიც მიმდინარეობს. მაგალითად,
მრგვალკუდა ლემურებში დომინანტები მდედრები არიან, ამიტომ იერარქიას ერთმანეთში
ისინი ადგენენ.
 სურათი 6 ფარშავანგს მკვეთრი და ჭრელი შეფერილობა მდედრის მიზიდვაში ეხმარება. წყარო: უცნობი

სქესობრივი გადარჩევის დროს, (რომელსაც მამრის შერჩევასაც უწოდებენ), ერთი სქესის

ინდივიდები (როგორც წესი მდედრები) ირჩევენ თავიანთ პარტნიორებს მეორე სქესის
წარმომადგენლებს შორის. უმეტეს შემთხვევაში მდედრის არჩევანი დამოკიდებულია მამრის
გარეგნობაზე ან ქცევაზე. უპირატესობა იმ მდედრს ექნება, რომელიც უფრო მეტ
შთამომავლებს დატოვებს, ანუ ისეთ მამრს შეირჩევს, რომლისგანაც მეტი ნაშიერი ეყოლება.
ზოგი სახეობის მამრის მკვეთრი გარეგნობა მისთვის ამ მხრივ მომგებიანია. თუმცა აქვე უნდა
აღინიშნოს, რომ, სხვა მხრივ, მკვეთრი გარეგნობა კი სულაც არ არის ადაპტური და, პირიქით,
უქმნის მის პატრონს გარკვეულ რისკს. მაგალითად, კაშკაშა შეფერილობა მამრ ფრინველებს
უფრო შესამჩნევს ხდის მტაცებლებისთვის. თუმცაღა თუ მეორადი სქესობრივი ნიშნები
ეხმარება მამრს მდედრის მოხიბვლაში, აქედან მიღებული „რეპროდუქციული სარგებელი“
მტაცებლის რისკთან შედარებით მეტია. მდედრი ყოველ ჯერზე პარტნიორს ირჩევს
გარკვეული გარეგნობის ან ქცევის მიხედვით, რითაც იმ ალელების შენახვა ხდება, რომელთა
არსებობის გამოც აკეთებს მდედრი ამ არჩევანს. ეს კი საშუალებას აძლევს განსაკუთრებით
მკვეთრი ფენოტიპის მქონე მამრს, გადასცეს შთამომავლობას მისი ალელები.
სპეციაცია

უფრო დიდი მასშტაბის ცვლილებებს, როცა ევოლუციური პროცესი გავლენას ახდენს არა
მარტო ცალკეულ ინდივიდებსა ან მათ მცირე ჯგუფებზე - პოპულაციებზე, არამედ მთელ
სახეობაზე ან სახეობათა ჯგუფებზე, მაკროევოლუცია ეწოდება. მაკროევოლუციის შედეგად,
შეიძლება, გაჩნდეს ახალი სახეობა ან გადაშენდეს არსებული. ახალი სახეობის წარმოქმნას
სპეციაცია ეწოდება. პრინციპის თვალსაზრისით განსხვავება მიკრო- და მაკროევოლუციებს
შორის არ არის: ორივე დაფუძნებულია მუტაციებზე, სქესობრივ რეკომბინაციასა და ბუნებრივ
გადარჩევაზე, ანუ ევოლუციის პროცესზე. განსხვავებაა დროში: მიკროევოლუცია არის
ცვლილებები მოკლე დროში (მცირე ცვლილებები); მაკროევოლუცია კი ცვლილებები
ხანგრძლივი დროის განმავლობაში - რაოდენობრივი ცვლილებები საბოლოოდ თვისობრივ
ცვლილებებსაც იწვევს. ხანგრძლივი პროცესის შედეგად დაგროვილი ცვლილებები იმდენად
დიდია, რომ ორგანიზმები ერთმანეთისგან ძალიან განსხვავდებიან და აღარ მიეკუთვნებიან
ერთ სახეობას.

სურათი 7 მიკროევოლუცია არის ცვლილებები მოკლე დროში (მცირე ცვლილებები); მაკროევოლუცია კი ცვლილებები
ხანგრძლივი დროის განმავლობაში (დიდი ცვლილებები). წყარო: Medium

მაგალითად, წარმოიდგინეთ ფრინველთა პოპულაცია, რომელიც მთის სამხრეთ მხარეს

ცხოვრობს. ამ ფრინველთა მცირე ჯგუფი აღმოჩნდა მთის მეორე მხარეს და იქ გადაწყვიტა
ცხოვრება. მივიღეთ ერთი სახეობის ორი პოპულაცია. წარმოვიდგინოთ, რომ მთის სხვადასხვა
მხარეს განსხვავებული ჰავაა. მთის სამხრეთ მხარეს, სადაც პირველი პოპულაცია ცხოვრობს,
ნორმალური ტენიანობა და დაბალბალახიანი მინდვრებია; საკვები მრავლადაა, ამიტომ ამ
ფრინველების მოკლე ფეხები და ნისკარტი იდეალურია დაბალ ბალახში სასიარულოდ და
საკვებად. მთის ჩრდილოეთ მხარეს კი საქმე სხვაგვარადაა: იქ ტენიანობა მაღალია და
ჭაობებია, ამიტომ აქ გრძელი ფეხები და ნისკარტი უფრო მოსახერხებელია ჭაობებში
სასიარულოდ და წყლის მცირე ცხოველებზე სანადიროდ. ამის გამო, იმ ფრინველებს,
რომელთაც ოდნავ მაინც გრძელი ნისკარტი ან ფეხები აქვთ, სხვებთან შედარებით საკვების
მოპოვების უპირატესობა ექნებათ; შესაბამისად, მაღალი იქნება მათი შთამომავლობის გაჩენის
შანსიც. დროთა განმავლობაში გარემოს სელექციური წნეხის შედეგად, მოხდება გენეტიკური
წანაცვლება - პოპულაციის ინდივიდთა უმეტესობა გრძელნისკარტა და გრძელფეხიანი
იქნება. მოკლენისკარტიანები და მოკლეფეხებიანები კი უმცირესობაში იქნებიან, ან საერთოდ
გაქრებიან პოპულაციიდან. ამდენად, საწყის ეტაპზე მიკროევოლუცია მოხდება. უფრო
ხანგრძლივი დროის განმავლობაში, იმის გამო, რომ პირველი და მეორე პოპულაცია
ერთმანეთთან არ ურთიერთობენ, ერთმანეთს არ ეჯვარებიან და მათ შორის გენეტიკური
ინფორმაციის მიმოცვლა არ ხდება, ისინი გენეტიკურად ერთმანეთს იმდენად დაშორდებიან,
რომ მივიღებთ ორ სხვადასხვა სახეობას. ანუ ე.წ. რეპროდუქციული იზოლაცია გამოიწვევს
სახეობებად დაყოფას. ასეთ სპეციაციას ალოპატრიული სპეციაცია ეწოდება. ალოპატრია -
ნიშნავს „სხვა ადგილას“ და გულისხმობს ერთი სახეობის პოპულაციათა ერთმანეთისგან
იზოლაციას ფიზიკური ბარიერის გამო. დარვინის სკვინჩების მაგალითი, სწორედ
ალოპატრიული სპეციაციის მაგალითია.
სურათი 8 ილუსტრაციაზე ნაჩვენებია ალოპატრიული სპეციაციის მაგალითი, როდესაც ხეების ერთი პოპულაციისაგან
ორი სხვადასხვა სახეობა წარმოიქმნება რეპროდუქციული იზოლაციის გამო. წყარო: Chegg

თუმცაღა, იზოლაციისათვის არ არის აუცილებელი მაინცდამაინც მთა და გეოგრაფიული

წინაღობა. შეიძლება, ორი პოპულაციის არეალი ერთმანეთის გვერდით იყოს, მაგრამ მათ
გენოტიპებს შორის განსხვავება ამ არეალებში პირობების განსხვავების გამო გაჩნდეს; ასეთ
სპეციაციას პარაპატრიული სპეციაცია ეწოდება. ამის ცნობილი მაგალითია მაღაროებისა და
საბადოების ნარჩენებით, ძირითადად მძიმე ლითონებით, დაბინძურებულ ტერიტორიებზე
გავრცელებული ფლორა. ზოგიერთი მცენარე შეეგუა ამ პირობებს. ბუნებრივი გადარჩევის
გამო, გადარჩებიან ის მცენარეები, რომელთაც შეუძლიათ, მძიმე ლითონების მაღალ
კონცენტრაციებს გაუძლონ. მათგან საკმაოდ მცირე მანძილზე, დაუბინძურებელ ნიადაგებზე
ცხოვრობენ იმავე სახეობის მცენარეები. ამ ორი პოპულაციის სპეციაცია ჯერ არ მომხდარა
(ისინი ჯერ კიდევ ერთი სახეობის ინდივიდები არიან), მაგრამ მათ შორის სხვაობა უკვე
შესამჩნევია და გარკვეული დროის შემდეგ ეს მოხდება. ამასთან დაკავშირებით, საინტერესოა
ერთი ფაქტი: ჰიბრიდები, ანუ მცენარეები, რომლებიც ამ ორი პოპულაციის შეჯვარების
შედეგად წარმოიქმნებიან, ვერცერთ გარემოში ისე კარგად ვერ იზრდებიან - ბუნებრივი
გადარჩევა ამ ორი პოპულაციის ინდივიდთა შეჯვარებას არ სწყალობს. სამაგიეროდ, ის
სწყალობს იმ გენებს, რომლებიც ამცირებენ ასეთი შეჯვარების შესაძლებლობას. შედეგად,
მცენარეებში გაიზარდა თვითდამტვერვის წილი. ასევე, რაც ძალიან საინტერესოა, ეს
მცენარეები უკვე სხვადასხვა დროს ყვავილობენ, რაც ასევე უზრუნველყოფს ორ პოპულაციას
შორის გენთა მიმოცვლის შეწყვეტას.

სურათი 9 პარაპატრიული სპეციაციის მაგალითი. წყარო: Gabriela Rogers Blogpost

სპეციაცია, ასევე, შეიძლება მოხდეს ერთ გეოგრაფიულ ადგილზეც, ყოველგვარი

გეოგრაფიული ბარიერისა თუ განსხვავებული პირობების გარეშე. ასეთ შემთხვევებში
გარემოს რაღაც დეტალი შეიძლება იყოს ყველაფრის გამომწვევი და რაღაც ხელს უშლიდეს
გენთა მიმოცვლას პოპულაციებს შორის. მაგალითად, ის, რომ მცენარის ყვავილობა
განსხვავებულ დროს დაიწყო, ან რაღაც მღრღნელთა ჯგუფი დღის ცხოვრებიდან ღამის
ცხოვრების სტილზე გადაერთო და ა.შ. ამგვარ სპეციაციას სიმპატრიული სპეციაცია ჰქვია.
ამის მაგალითებიც არსებობს. ვაშლი არაა ამერიკის მკვიდრი მცენარე; ის ევროპელმა
მოახალშენეებმა ჩაიტანეს. ამერიკულ კუნელზე ცხოვრობდა მატლი (Rhagoletis pomonella),
რომელსაც დღეს ხშირად ვაშლის მატლს უწოდებენ, რადგან მათმა ერთმა ჯგუფმა ვაშლს გემო
გაუგო და დიეტის შეცვლა გადაწყვიტა. დღეისათვის ისინი ორ რასად არიან დაყოფილი.
ვაშლზე მცხოვრებნი კუნელზე მცხოვრებთ აღარ ეჯვარებიან. ის ბუზები, რომლებიც ვაშლზე
მცხოვრები მატლებისგან წარმოიშვნენ, მხოლოდ ვაშლზე დებენ კვერცხებს და - პირიქით.
ამასთან, ვაშლი უფრო ადრე მწიფდება, ვიდრე კუნელი. ამის გამო ბუზებიც სხვადასხვა დროს
მრავლდებიან. თუ გავიხსენებთ იმას, რომ ვაშლი ამერიკაში 1800-1850-იან წლებში ჩაიტანეს,
200-წლიანი პროცესისათვის ეს საკმაოდ შთამბეჭდავი შედეგია. ადვილი წარმოსადგენია, რა
შეიძლება მოხდეს ათასობით და, მით უმეტეს, მილიონობით წლების განმავლობაში.

სურათი 10: სიმპატრიული სპეციაციის მაგალითი. წყარო: Chegg

კიდევ უფრო შთამბეჭდავი მაგალითია ექსპერიმენტი, რომელიც მეცნიერმა დაიანა დოდმა

(Diana Dodd) ჩაატარა. მან აიღო ხილის ბუზ დროზოფილას მცირე პოპულაცია და ოთხ
ნაწილად დაყო. მათი ორი ჯგუფი სახამებლიან საკვებზე გაზარდა, დანარჩენი ორი კი
მალტოზიანზე (ერთგვარი შაქარი, გლუკოზის დისაქარიდი). რვა თაობის შემდეგ, მეცნიერმა
დაიწყო იმის შესწავლა, თუ ვის ანიჭებდნენ ბუზები უპირატესობას შეჯვარებისას. აღმოჩნდა,
რომ ორივე საკვებზე გაზრდილი ბუზები უპირატესობას მსგავსი პოპულაციის ინდივიდებს
ანიჭებდნენ და არ მოსწონდათ 'მეორე' პოპულაციელი ბუზები. 'სახამებლის ბუზებს'
მოსწონდათ 'სახამებლის ბუზები' და 'მალტოზის ბუზებს' მოსწონდათ სხვა 'მალტოზის
ბუზები'. ამასთან, ბუზებისათვის მნიშვნელობა არ ჰქონდა, პარტნიორი მისივე გალიიდან იყო
თუ - მეორე გალიიდან, სადაც იგივე საკვები იყო. ამგვარად, ბუზებისათვის მთავარი იყო, რომ
პარტნიორი მსგავს საკვებზე ყოფილიყო გაზრდილი და ეს ყველაფერი სულ რაღაც რვა თაობის
შემდეგ.

მეცნიერთა ჯგუფმა, დოქტორ რიჩარდ ლენსკის ხელმძღვანელობით, უფრო მასშტაბური ცდა

დაიწყო 1988 წლის 24 თებერვალს, რომელიც დღესაც მიმდინარეობს. მათ აიღეს ბაქტერია
ნაწლავის ჩხირის (Escherichia coli) 12 ერთნაირი პოპულაცია, ჩათესეს საკვებ არეებში და
აკვირდებოდნენ დროთა განმავლობაში წარმოქმნილ გენეტიკურ ცვლილებებს. 22 წლის
თავზე, 2010 წლის თებერვალში, პოპულაციების თაობათა რიცხვმა 50 000-ს მიაღწია.
ექსპერიმენტის დაწყებიდან მალევე ლენსკიმ და მისმა კოლეგებმა ბევრი გენეტიკური
ცვლილება და ადაპტაცია აღმოაჩინეს. მათგან ყველაზე გასაოცარია ის, რომ ნაწლავის ჩხირის
ერთმა შტამმა მოახერხა, შეჰგუებოდა ლიმონმჟავიან საკვებ არეს, რომელიც ველური ტიპის
ნაწლავის ჩხირისათვის უჩვეულოა; მას არა აქვს ჟანგბადის თანაობისას ლიმონმჟავას
შეთვისების უნარი.

როგორც ვხედავთ, მეცნიერები ახერხებენ ევოლუციის შესწავლას ლაბორატორიული

ექსპერიმენტებით. კვლევების შედეგად აღმოჩენილია არა მარტო მიკროევოლუციის, არამედ
ანუ მაკროევოლუციის ბევრი შემთხვევაც. თუმცა, რა თქმა უნდა, ამ შემთხვევებში
წარმოქმნილი ახალი სახეობა წინაპარი სახეობის უახლოესი ნათესავია და იმავე გვარს
ეკუთვნის.

როგორც უკვე ვნახეთ, ბუნებრივი გადარჩევის შედეგად გადაირჩევიან ის ინდივიდები,

რომლებსაც შემთხვევით აღმოაჩნდებათ ის გენები, რომლებიც მცირედ მაინც უპირატესობას
ანიჭებენ სხვებთან მიმართებაში. ჩნდება კითხვა: ევოლუცია ხომ დედამიწაზე უკვე
მილიარდობით წლებია მიმდინარეობს და ამ დროის მანძილზე რატომ არ წარმოიქმნენ
სრულყოფილი ორგანიზმები?

ბუნებაში არსებობს უამრავი ორგანიზმი, რომელიც არც ისე კარგად არის მორგებული თავის
ცხოვრების ნირთან. ეს ხდება რამდენიმე მიზეზის გამო:

ევოლუცია შეზღუდულია ისტორიული წინაპირობით. ყოველ სახეობას წინაპარი ფორმები

ჰყავს. წინაპარი ფორმების შთამომავლობა ხანგრძლივი დროის განმავლობაში იცვლებოდა.
ევოლუციის შედეგად არ ხდება წინაპარი ორგანიზმის აგებულების „წაშლა“ და შთამომავლის
ორგანიზმის სტრუქტურის ხელახლა შექმნა. ევოლუცია ორგანიზმის არსებულ სტრუქტურას
იყენებს და ახდენს ამ სტრუქტურის მოდიფიცირებას ახალი სიტუაციის შესაბამისად.
მაგალითად: ჩვენ შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ, რა სარგებელი ექნებოდათ ფრინველებს,
საფრენი ფრთების გარდა, ორის მაგივრად, ოთხი ფეხი რომ ჰქონოდათ. მაშინ ისინი ხმელეთზე
სწრაფ, მანევრირებად სირბილს შეძლებდნენ. მაგრამ ფრინველები განვითარდნენ
რეპტილიებისგან, რომლებთაც აქვთ მხოლოდ ორი წყვილი კიდური და წინა კიდურების
ფრთებად გადაქცევის შემდეგ ხმელეთზე სასიარულოდ მხოლოდ ერთი წყვილი უკანა
კიდური დარჩათ.

გარემოსთან ადაპტაცია ხშირად გარკვეულ კომპრომისთანაა კავშირში. სელაპი დროის

გარკვეულ ნაწილს ხმელეთზე ატარებს; ის, ალბათ, უკეთ შეძლებდა ხმელეთზე
გადაადგილებას ლასტების მაგივრად კიდურები რომ ჰქონოდა, მაგრამ ამ შემთხვევაში კარგად
ვეღარ იცურებდა. ადამიანის წარმატების მიზეზებში შედის მოქნილი კიდურები და საგნების
დაჭერის უნარის მქონე ხელები. თუმცა, ჩვენ ადვილად ვიღებთ კიდურების სხვადასხვა
ტრავმებს: ხშირია სახსრების გაჭიმვა, ფეხის გადაბრუნება, კუნთის დაზიანება. ადვილად
ტრავმირების თვისება საზღაურია მოქნილობისთვის.

ბუნებრივი გადარჩევა და შემთხვევითობა მჭიდრო კავშირში არიან. პოპულაციის

ევოლუციაზე გავლენას ახდენენ შემთხვევითი მოვლენები. მაგალითად: ქარს ხანდახან
ფრინველები და მწერები ოკეანეში განლაგებულ კონტინენტიდან დაშორებულ კუნძულებზე
გადაჰყავს. ეს კუნძულები შეიძლება ასობით კილომეტრით იყოს დაშორებული ამ
ფრინველების ან მწერების თავდაპირველი ბინადრობის ადგილიდან. ამის შედეგად
კუნძულზე წარმოიქმნება ახალი პოპულაცია, რომელიც იზოლირებულია საწყისისგან.
კუნძულზე გადატყორცნილთ შორის შეიძლება ისეთი ინდივიდები მოხვდნენ, რომლებიც
ახალ გარემოსთან არც ისე კარგად მორგებულები არიან, ვიდრე სხვები იქნებოდნენ, ისინი რომ
გადაეტყორცნა ქარს. შედეგად, ახალ პოპულაციის გენთა ალელები არ იქნებიან უკეთ
მორგებულნი ახალ გარემოს, ვიდრე იმ ორგანიზმების ალელები იქნებოდნენ, რომლებიც
„თამაშგარე დარჩნენ“, ანუ არ მოხვდნენ ახალ გარემოში.

გადარჩევა ხდება ორგანიზმთა არსებული ვარიაციიდან. ბუნებრივი გადარჩევა უპირატესობას

ანიჭებს პოპულაციაში არსებულ გენთა ალელებიდან იმათ, რომლებიც არსებულ გარემოში
გადარჩენის მეტს შანს აძლევენ ინდივიდს. ასეთი მოქმედება შეიძლება არ იყოს იდეალური.
ახალი ალელები მოთხოვნით არ წარმოიქმნებიან, ისინი შემთხვევით მუტაციათა შედეგია.

ყველა ამ ფაქტორის გათვალისწინებით, ევოლუციას არ შეუძლია, შექმნას სრულყოფილი

ორგანიზმები. ბუნებრივი გადარჩევა ოპერირებს „უკეთესი, ვიდრე..“ პრინციპით.
ლექსიკონი

ინდივიდი - რომელიმე სახეობის ერთი ცოცხალი არსება

პოპულაცია - კონკრეტულ ტერიტორიაზე მობინადრე ინდივიდთა ჯგუფი, რომლებიც

ერთმანეთს თავისუფლად ეჯვარებიან და ნაყოფიერ შთამომავლობას იძლევიან.

სახეობა - პოპულაციათა ჯგუფი, რომლის წევრებს ბუნებაში შეჯვარების უნდარი გააჩნიათ

და ნაყოფიერ შთამომავლობას ტოვებენ, მაგრამ სხვა პოპულაციების წევრებთან
შეჯვარებისას არ შეუძლიათ სიცოცხლისუნარიანი ნაყოფიერი შთამომავლობის დატოვება.

მიკროევოლუცია - მცირემასტშტაბიანი ცვლილებები, შედარებით მცირე დროში, რომელიც

გავლენას ახდენს ერთი სახეობის ინდივიდზე ან ინდივიდთა ჯგუფებზე (პოპულაცია).
შესწავლისთვის ხელმისაწვდომია.

მაკროეცოლუცია - უფრო დიდი მასშტაბის ცვლილებებს, როცა ევოლუციური პროცესი

გავლენას ახდენს არა მარტო ცალკეულ ინდივიდებსა ან მათ მცირე ჯგუფებზე
(პოპულაციებზე), არამედ მთელ სახეობაზე ან სახეობათა ჯგუფებზე (რიგებზე, ოჯახებზე,
კლასებზე და ა.შ.). Მიმდინარეობს ხანგრძლივად და შესწავლისთვის მიუწვდომელია.

სქესობრივი დიმორფიზმი - განსხვავება სქესთა შორის, ანუ როდესაც ერთი სახეობის ორი
სქესის წარმომადგენლები განსხვავებულ ნიშნებს ავლენენ.