‫جزوه بانکداری اسلامی‬

‫برگرفته از جزوههای دکتر سیدعباس موسویان‬

‫گردآورنده‪ :‬دکتر میثم خزائی‬

‫فصل اول‬
‫‪ -1‬مروری بر بانکداری متعارف‬

‫‪ -2‬بانکداری بدون ربا‬

‫‪ -3‬اصول بنیادین بانکداری اسلامی‬

‫‪ -4‬ضوابط فقهی عمومی‬

‫‪ -5‬ماهیت ربا در اسلام‬

 ‫‪ -1‬مروری بر بانکداری متعارف‬

‫‪ -1-1‬سیر تطور تاریخی بانک‬

‫‪ -‬واژه «بانک» از کلمه ايتاليايي ‪ Banco‬مشتتتش هتتسه اات ک اي کلمه به ميک يا اتته يي ته ميهتتس که‬
‫روميکي ابکرنگي داه و چنس صس اال پيش ت اط بانهساران فل رانسي اات اده ميهسک‬

‫‪ -‬بانهساري ريشتته در ن نها پيش از ميلاد دارد و از معابس و با ني خي خ اهانه و به منظ ر ح ظ و نگهساري‬
‫ام ال م دم از ا ن و غارت ه وع هسک‬

‫‪ -‬ااتتت اده از انسوختهها و ام ال داتت نخ رده به منظ ر دادن ن ض به نيازمنسان و دادن وامهاي ت ليسي و‬
‫تجاري هم اه با به ه به تجار و پيشهوران (کمک به خسا و خلش خسا)‬

‫ي ي اولي م اکک تخصصي و ايجاد رناب بي اف اد ب اي ذب انسوختههاي م دم و اعطاي وام با‬ ‫‪ -‬هته‬
‫به ه‬

‫‪ -‬بانهساران و صت افان در مااب اتد دههاي م دم رايسهايي مي دادنس که با به زمان و اعتماد م دم به‬
‫ص افان‪ ،‬رايسهاي مبک ر بي اف اد دا به دا مي ش و به ذاي پ ل م رد اات اده ن ار مي ف ک‬

‫‪ -‬تح ل اصتتلي در صتتنع بانهساري زماني رخ داد که ص ت افان پي ب دنس ميت اننس به ذاي پ ل ناس ب اي وام‬
‫ي نس ان نيک رايس بد دازنسک (پيسايش مهمت ي معجکه صنع بانهساري به نام خلش پ ل)‬

‫‪ -‬بسي ت تيب ص افان متنااب با اعتبارهان چنس ب اب اد دههاي م دم‪ ،‬رايس پخش ميک دنس و پ ل وانعي‬
‫را به عن ان پشت انه ب اي م اذعات احتمالي م دم نگهساري ميک دنس‬

‫‪ -‬دو نتيجه از اي تاريخي بانهساري‪:‬‬

‫اولاً؛ فعالي هاي متن ع بانهي بانکهاي متعارف عص حاض ‪ ،‬همه با هم و در يک بانک خاصي به وذ د نيامسه‬
‫اا ‪ ،‬بلهه پيسايش آنها به تسريج در کش رهاي مختلف و در هه هاي نا ن ص رت پبي فته اا ک‬

‫ثانياً؛ ا چه فعالي ها و معاملات اي بانکها ان اع و اهتهال نا ني پيسا ک ده اا ‪ ،‬اما مح ر ااااي آنها‪،‬‬

‫ن ض به ويژه ن ض با به ه اا که از ديس اه االام ربا و ممن ع اا ک‬

‫‪ -2-1‬ماهیت بانک در نظام بانکداری متعارف‬

‫‪ -‬يک نظام بانهي االم در کش ر‪ ،‬هماننس نلب االم در بسن عم ميکنس؛ همان نه که نلب‪ ،‬عصاره غبايي‬
‫(خ ن) را ذب ک ده و از ط يش رگها به تمام اعضاي نيازمنس بسن ميراانس‪ ،‬بانکها نيک ا مايههاي راکس و‬
‫غي م لس را از ا اا کش ر ذب ک ده و به داتان پ ت ان و بخشهاي م لس انتصادي ميرااننسک‬
‫‪ -‬بانک يک مؤاتسته انت اعا اا که با ا مايه خ د و اد دههاى مشت يان‪ ،‬به منظ ر کسب ا د‪ ،‬انسام به‬
‫دادن وام و اعتبارات و ارائه خسمات بانها مانمايسک‬

‫‪ -‬ام وزه‪ ،‬بانهسارى يها از مهمت ي بخشهاى انتصادى به همار ماآيسک‬

‫‪ -‬بانکها و م اتسههاي مالي و اعتباري‪ ،‬با اازمانسها و هساي درياف ها و پ داخ ها‪ ،‬ام مبادلات تجارى‬
‫را تسهي ک ده‪ ،‬م ذب ست ش بازارها و رهس و هه فايا انتصاد ما دنسک‬

‫وه عمسه‪ ،‬ذم آورى اد دههاى صاحبان‬ ‫‪ -‬مات ان فعالي هاى اصتلا بانکها را در ع صته انتصتاد به اه‬
‫وذ ه مازاد‪ ،‬اعطاى تسهيلات و اعتبارات به متااضيان و ارائه خسمات بانهي‪ ،‬طباهبنسى نم دک‬

‫‪ -3-1‬کارویژههای بانک در نظام بانکداری متعارف‬

‫ام وزه نظام بانها تتتت متشتته از بانک م ککى‪ ،‬بانکهاى تجارى و م اتتستتات اعتباري غي بانهي تتتت ناش‬
‫تعيي کننسهاي در پيش ف انتصادى ت اذتماعا اي ا ماکننسک نظام بانهي حسان اه ناش مهم و کليسى در‬
‫انتصاد اي ا ماکننس‪:‬‬

‫‪ ‬کاهش هکينهها و رونش مبادلات تجارى‬

‫‪ ‬وااطه ي از ط يش تجهيک و تخصيص بهينه مناب‬

‫باري پ لي‬ ‫‪ ‬بانهساري م ککي و اياا‬

‫‪ -1-3-1‬کاهش هزینهها و رونق مبادلات تجاری‬

‫‪ -‬ابساع ان اعا از حستتا هاى اتتد ده و ااتتت اده از هتتي ههاى متن ع خسمات بانها و از همه مهمت اخت اع‬
‫ااتتهناو و به کار ي ى اهتتهال مختلف پ لهاى اعتبارى و بانها ب خي از مهمت ي م ان ت اتتعه تجارت و‬
‫بازر انا را از ا راه ب داه ک‬

‫‪ -‬ام وزه بانک ها با به ه ي ى از پيشت فتهت ي فناوريها و ابکارهاى م رد نياز و با ااتت اده از ست دهت ي‬
‫هتبهههاي اتازمانيافته در دنيا‪ ،‬به کمک خسمات متن ع رايانهاي ت انايا دارنس تا اد دههاى پ لا اهخاص‬
‫حاياا و حا نا را به بهت ي وذه نگهسارى و با کمت ي هکينه و از مطمئ ت ي راه در ااتتت ع ون ‪ ،‬از‬
‫مهانا به مهان ديگ ‪ ،‬يا از حسابا به حسا ديگ منتا کننسک‬

‫‪ -2-3-1‬واسطهگری از طریق تجهیز و تخصیص بهینه منابع‬

‫‪ -‬در ه ذامعهاى بخشا از ا مايه هاى ناسى در دا اف ادى ن ار دارد که به دلايلا علانه يا ت ان اات اده‬
‫کارآمس از آن را نسارنس‪ ،‬از ط ف ديگ مسي ان خلّاق و کارپ دازان با تج بهاى وذ د دارنس که ا ت مايه کافا در‬
‫وه از اف اد ذامعه را به هم م تبط اتتازنس‪،‬‬ ‫اختيار نسارنس‪ ،‬در نتيجه وذ د مؤاتتستتههايا که بت اننس اي دو‬
‫ض ورى اا ک‬

‫‪ -‬بانکها از با ااباهت ي و کارآمست ي کانالهاي اي ارتباط به حسا ماآينس و با داهت هعبههاى متعسد‬
‫در انصا نااط کش ر به آاانا پسانسازهاى راکس را ذم آورى ک ده و در اختيار صاحبان صناي ‪ ،‬کشاورزان و‬
‫بازر انان ن ار ما دهنس و ناش ناب ت ذها در رهتتس و ت اتتعه انتصتتادى اي ا ما کننسک علاوه ب اي با ارائه‬
‫ان اع مختلف خسمات بانهي به تسهي مبادلات کمک مي کننسک‬

‫‪ -‬به اعتااد انتصتاددانان رهتس و ت اتعه‪ ،‬يها از دلاي ت اعه نيافتگا کش رهاى ذهان ا م نب د مؤاسات‬
‫پ لا و بانها کارآمس و االم اا ک بانهها در وان ‪:‬‬

‫انتصادى را تبسي به ع ام م لّس ماکننس‪،‬‬ ‫اولا‪ :‬ا مايه هاى راکس و مخ‬

‫ثانياً‪ :‬ديگ ع ام ت ليس‪ ،‬را که به ذه نب د ا مايه ناسي‪ ،‬بيهارنس‪ ،‬به ام اهتغال کام ا ق مادهنسک‬

‫‪ -3-3-1‬بانکداری مرکزی و سیاستگذاری پولی‬

‫‪ -‬کنت ل ت رم و حجم ناسينگي‬

‫‪ -‬در ه انتصتادي چ خه هاي انتصتادي ام ي اذتنا ناپبي هستنس که بانک م ککي با اياا هاي پ لي‬
‫اعي در مسي ي و تعسي دوره هاي رونش و رک د انتصادي از ط يش مسي ي کنت ل ميکان و حجم ناسينگي‬
‫م ذ د در انتصاد با اعمال اياا هاي انبساطي و اناباضي پ لي اا ک‬

‫‪ -‬بانههاي تجاري نيک به عن ان ع ام اذ ايي اتياات پ لا‪ ،‬مج يان تصتميمات بانک م ککى ماباهتنسک با‬
‫اناباض و انبستاط اعتبارات بانها و هساي وذ ه از بخشا به بخش ديگ ‪ ،‬بهته از تثبي انتصاد در اطح‬
‫کلان به تنظيم بخش هاى انتصادى نيک ما پ دازنسک‬

‫‪ -4-1‬ماهیت حقوقی عملیات بانکداری متعارف‬

‫‪ -‬مهمت ي ن ع بانهساري متعارف‪ ،‬بانکهاي تجاري هستتتنسک بانک تجارى‪ ،‬مؤاتتستته مالا اا ت که با هسف‬
‫کسب ا د‪ ،‬وذ ه م دم را تح ان اع مختلف اد ده درياف ک ده و به اههال مختل ا چ ن وام‪ ،‬اعتبار‪ ،‬و ککک‬
‫در اختيار متااضيان ن ار ميدهسک مهمت ي فعالي هاي بانکهاي تجاري عبارتنس از‪:‬‬

‫‪ -۲‬ارائه تسهيلات به متااضيان‬ ‫‪ -1‬ذب اد دههاى بانها‬

‫‪ -۴‬خ يس ف وش اوراق بهادار‬ ‫‪ -۳‬ارائه خسمات بانها‬

‫‪ -۶‬خ يس ف وش ارز و طلا‬ ‫‪ -۵‬ا مايه باري‬

‫‪ -8‬نا و انتاال وذ ه‬ ‫‪ -۷‬ح ظ امانات‬

 ‫‪ -9‬وص ل مطالبات اانادي و ا د اهام مشت يان و پ داخ بسهي مشت يان‬

‫‪ -11‬انجام وظي ه وکال ب اي مشت يان در ام ر مختلف‬

‫‪ -1۲‬ککک‬

‫‪ -2‬بانکداری بدون ربا‬

‫‪ -‬ذايگاه مهم بانهسارى در انتصتاد‪ ،‬انسيشمنسان مسلمان را به اي فه انساخ که با رف مشهلات ه عا‪ ،‬از‬
‫صنع بانهساري اات اده کننسک‬

‫‪ -‬تلاش هاى اوليه بيشتت ب اي نهته متم کک ب د که نشتان دهنس‪ ،‬ربايا که در ن آن تح يم هسه هام به ه‬
‫بانها نماه د و معاملات بانها‪ ،‬رب ى نماباهنس‪ ،‬له اي تلاش ها مؤث وان نشس و عالمان دي و مسلمانان‬
‫متسي را نان نه دک‬

‫‪ -‬از حسود پنجاه اتتال پيش انسيشتتمنسان مستتلمان به فه افتادنس تا با ح ظ بانک‪ ،‬معاملات آن را ب ااتتاو‬
‫تعاليم االام تع يف کننس‪ ،‬اينجا ب د که ن ع ديگ ى از صنع بانهسارى به اام بانهسارى بسون ربا يا بانهسارى‬
‫االاما مت لس هس و به ا ع در کش رهاى مسلمان ست ش ياف ک‬

‫‪ -‬ام وزه در غالب کشت رهاى ااتلاما و حتا ب خا کش رهاى غي مسلمان بانکهاى بسون ربا حض ر ذسّى‬
‫دارنس و در ب خا کش رها چ ن اي ان و ا دان ک نظام بانها ب اااو بانهسارى بسون ربا ط احا هسه اا ک‬

‫‪ -1-2‬تمایز اساسی بانکداری ربوی و بدون ربا‬

‫حا ني آن‬ ‫‪ ‬ت اوت ااااي که بانهساري بسون ربا را از بانهساري رب ي (ع في) متمايک ميکنس‪ ،‬ماهي‬
‫در ن ع بانهساري اا که در روابط حا ني بي بانک و مشت ي تجلي مييابسک‬

‫‪ ‬روابط حا ني اد ده باران و متااضيان بانهي در بانهساري رب ي ب اااو ن ارداد ن ض اا که در‬

‫غالب م ارد هم اه با به ه اا که از ديس اه فاه االامي ربا و ممن ع اا ک‬

‫‪ ‬اي در حالي ااتت که روابط حا ني اتتد ده باران و متااضتتيان بانهي در بانهساري بسون ربا يا ب‬
‫ااتتاو ن ارداد ن ض بسون به ه يا ب ااتتاو ن اردادهاي انت اعي اا ت که م رد تاييس فاه ااتتلامي‬
‫اا ک‬
 ‫‪ -2-2‬تعریف بانکداری بدون ربا‬

‫‪ ‬با ت ذه به اينهه بانک بسونربا از ذه ن ع فعالي ها و مام ري ها ماننس بانک اتتنتي ااتت و تنها‬
‫ت تاوت آن بتا بتانک رب ي در ماهي حا ني ن اردادهاي بانک ااتتت ‪ ،‬در تع يف بانهساري بسونربا‬
‫‪:‬‬ ‫ميت ان چني‬

‫‪ ‬بانک بسونربا يک مؤاسه انت اعا اا که از ط يش ن اردادهاي ه عي‪ ،‬با ا مايه خ د و اد دههاى‬
‫مشتتت يان‪ ،‬به منظ ر کستتب ات د‪ ،‬انسام به ذم آورى اتتد دهها‪ ،‬دادن تستتهيلات و اعتبارات و ارائه‬
‫خسمات بانها مانمايسک‬

‫‪ -3-2‬بانکداری اسلامی و بانکداری بدون ربا‬

‫‪ ‬بانهساري االامي ن عي الگ ي خاص يا مسل تعسي هسهاي از بانهساري متعارف اا که در آن تلاش‬
‫و فاه االامي و در رااتاي‬ ‫ميهت د افکون ب حبف ربا‪ ،‬تمامي روابط و منااتبات ااز ار با ه يع‬
‫ددک‬ ‫اهساف ااااي نظام انتصادي االام ماننس عسال و اخلاق تنظيم‬

‫‪ ‬تع يف بانهساري ااتتلامي‪ ،‬مشتتابه بانهساري بسون ربا ااتت با اي ت اوت که در بانهساري بسون ربا‪،‬‬
‫دوم ن ار‬ ‫تأکيس اصتلي ب مسئله حبف ربا از مناابات و روابط ب ده و ااي م ارد و مسائ در اول ي‬
‫دارنسک در حالي که در بانهساري االامي همه آم زههاي انتصادي االام م رد ت ذه اا ک‬

‫‪ ‬بناب اي بانهساري االامي‪ ،‬الگ ي تهام يافتهاي از بانهساري بسون ربا اا ک‬

‫‪ -3‬اصول بنیادین بانکداری اسلامی‬

‫‪ -1-3‬عادلانه بودن تمامی روابط و مناسبات‬

‫نه‬ ‫دنس و ه‬ ‫‪ ‬در نظام مالي االام‪ ،‬لازم اا تمامي روابط و مناابات در چارچ بي عادلانه تسوي‬
‫رابطهاي که با معيارهاي عسال نااتاز اري نطعي داهتته باهس‪ ،‬يا نامش وع ميباهس يا اينهه حسان‬
‫نبايس از اي رابطه اات اده نم د (ه چنس در ظاه بسون اههال به نظ راس)ک‬

‫‪ ‬ب خي از معيتارهاي عسال بانهي در ااتتتلام عبارتنس از ‪ :‬حش ب خ رداري ب اب و رعاي انصتتتاف در‬
‫ااتت اده از مناب م ذ د در بازار پ ل‪ ،‬اتهمب ي تمامي ذين عان ب اااو ميکان مشارک در ت ليس‬
‫ارزش افکوده‪ ،‬ن ار فت ام ال در م ض ن ام‪ ،‬ذل ي ي از اا اف و تببي در تخصيص مناب بانهي‬
‫و ت ذه به تأمي وامهاي ن ضالحسنه و تأمي مالي خ د االاميک‬
 ‫‪ -2-3‬سازگاری تمامی رفتارها با اخلاق اسلامی‬

‫‪ ‬منظ ر از اخلاق ااتتلامي‪ ،‬مجم عه داتتت رات اخلاني و ديني ااتت که در ن آن‪ ،‬احاديث و يا‬

‫که از ديس اه ع ف و عا‬ ‫اتي ه معصت مي وذ د داهتته و يا ااي کارها و فعالي هايي اا‬

‫غالب انسانها‪ ،‬اخلاني به حسا ميآينسک‬

‫‪ ‬بانهساري اخلاني ن عي فعالي بانهي اا که علاوه ب داهت اهساف متعارف نظام بانهي (ماننس‬

‫حساکث اتتازي ا ت د)‪ ،‬تلاش دارد تا با احت ام به حا ق آحاد ذامعه‪ ،‬ح ظ ثبات نظام اذتماعي‬

‫انتصتتادي‪ ،‬صتتيان از محيط زيستت و ارتااي اتتطح اعتماد و اطمينان عم مي به صتتنع‬

‫بانهساري‪ ،‬به بهب د کي ي زنس ي اف اد ذامعه کمک ب اانسک‬

‫‪ ‬ب اي اااو معاملات يک بانک االامي بايستي به ص رت ه اف و روه با اهساف خي خ اهانه‬

‫کينه را انتخا نمايسک‬ ‫و مشاوره مشت ي ص رت پبي دک تا مشت ي نيک هماننس بانک بهت ي‬

‫‪ -3-3‬آزادی عوامل اقتصادی در چارچوب محدود‬

‫‪ ‬تمامي اف ادي که در بازار پ ل االامي به معامله و يا مبادله ميپ دازنس‪ ،‬بايس از آزادي و انتخا کافي‬

‫با ت ذه به نيازهايشان ب خ ردار باهنسک‬

‫‪ ‬البته مستلماً اي آزادي مطلش نب ده و به ضت ابط عم مي و اختصاصي ن اردادها (ماننس ح م ربا) و‬

‫همچني به ضت ابطي که در حه م ااتلامي ذه مسي ي نظام انتصادي وض ميه د (ن اني )‪،‬‬

‫مايس ميباهسک‬

‫‪ -4-3‬ارتباط و تناسب روابط پولی و اعتباری با بخش واقعی اقتصاد‬

‫‪ ‬در بانهساري متعارف‪ ،‬چه ب اي نيازهاي مصتت في و چه اتت مايه باري از ن اردادهاي ااتتتا اضتتي‬

‫اات اده هسه و ن خ به ه در آن از بازار پ ل منشعب ميه دک‬

‫‪ ‬در بانهساري ااتتلامي هم در عا د مشتتارکتي و هم در عا د مبادلهاي‪ ،‬وذ د ارتباط وثيش بي بخش‬

‫پ لي و بخش وانعي م رد تأکيس کام ب ده و به هيچ عن ان بخش اعتباري نميت انس ذساي از بخش‬

‫وانعي رهس يابس و ست ده ه دک‬

‫‪ ‬وذ د ارتباط بي بخش پ لي و وانعي انتصاد منج به آن ميه د که ه ن ع ذابهذايي پ ل و اعتبار‬

‫ددک‬ ‫در بازار پ ل ااتلامي‪ ،‬متناظ و متنااب با ذابهذايي کالا و يا خسمتي در بخش وانعي انتصاد‬

‫اي خ د باعث ميهت د که بخش اعتباري ص فاً متنااب با بخش وانعي انتصاد رهس نم ده و نت انس‬

‫به رهسهاي ص ري که ناهي از ا تهبازيهاي ناصحيح اا ‪ ،‬دا يابسک‬

‫‪ -5-3‬تأمین اصول‪ ،‬مبانی‪ ،‬قواعد و دستورات فقهی در حوزه معاملات‬

‫‪ ‬لازم اا در بانهساري و مالي االامي‪ ،‬ه ن ع رابطهاي که بي ذين عان ب ن ار مي دد‪ ،‬به لحاظ فاه‬
‫االامي بسون اههال باهسک‬
‫‪ ‬هتتارع ماسو ااتتلام در ب خ رد با معاملات‪ ،‬رويه د امضتتايي اتخاذ نم ده اا ت ک بسي معني که ه‬
‫معاملهاي را که از ديس اه ع ف و عالا معامله ناميسه هتتت د م رد تأييس ن ار ميدهس؛ البته اي تأييس‬
‫فته ه نسک‬ ‫مطلش نب ده و بلهه لازم اا اص ل و ض ابطي (عم مي و اختصاصي) در نظ‬
‫اک‬ ‫‪ ‬ب خي از ض ابط عم مي عبارتانس از‪ :‬اص صح ن اردادها‪ ،‬اص لکوم ن اردادها‪ ،‬اص ممن عي‬
‫غ ر و غي هک ب خي از ض ابط‬ ‫مال به باط ‪ ،‬اصت ممن عي ربا‪ ،‬اص ممن عي ض ر‪ ،‬اص ممن عي‬
‫اختصتاصي معاملات نيک عبارتانس از‪ :‬مخص ص تجارت ب دن مضاربه‪ ،‬ض ورت ناس ب دن ثم در عاس‬
‫الف و غي هک‬

‫‪ -4‬ضوابط فقهی عمومی‬

‫‪ ‬مطابش آم زههاي بخش انتصادي االام‪ ،‬چه انسانها در ط احي ن اردادهاي مالي‪ ،‬ابساع هي ههاي‬
‫که‬ ‫حسودي اا‬ ‫ت ليس و ااماندهي فعالي هاي انتصادي آزاد هستنس‪ ،‬له اي آزادي در چارچ‬
‫ب اي رعاي عسال و رفاه همگاني وض هسه اا ک فاهاي االام از اي حسود بهعن ان ض ابط عم مي‬
‫با معاملات ياد ميکننسک‬
‫‪ ‬ض ابط فاهي عم مي‪ ،‬اص لي عام هستنس که لازم اا در تمامي معاملات وذ د داهته باهنس و نب د‬
‫آنها‪ ،‬به باط ب دن معامله و ح م تص ف در ام ال ميانجامسک‬
 ‫‪ -1-4‬ضوابط عمومی‬
‫‪ -1-1-4‬اصل صحت قراردادها‬
‫ن اردادهاي رايج در عص راال‬ ‫‪ ‬ب خلاف تصت ر ب خي‪ ،‬فاه االامي نه تنها مسلمانان را در چارچ‬
‫محص ر نه ده (و همه ن اردادهاي عالايي را با رعاي معيارها و ض ابطي ذايک مي دانس)‪ ،‬بلهه ف ات از‬
‫آن رفته و با ارائه خط طي کلي‪ ،‬انسيشتتمنسان را به ت ه ‪ ،‬تأم و ط احي ابکارهاي ن ي مالي و ابساع‬
‫ن اردادهاي متنااب با عص و زمان خ د ف ا ميخ انسک‬
‫مفهوم‬
‫‪« ‬اصت اوليه فساد معاملات » ميباهنس (يعني اص عملي اوليه در معاملات مبتني ب فساد آنهاا )؛‬
‫به عبارت ديگ ‪ ،‬حهم هت عي ظاه ي مبتني ب فستاد اوليه معاملات اات ک له ‪ ،‬بعس از ب راي ادله‬
‫اذتهادي و با ااتتت اده از دلاي ن آني و روايي‪ ،‬صتتحيح ب دن معاملات را اثبات ک ده انسک از اي رو‪،‬‬
‫حهم هت عي وانعي در تمامي معاملات مبتني ب صح آنها مي باهس که م ه م ناعسه «اص صح‬
‫معاملات» را هه ميدهسک‬
‫‪ ‬بعس از اح از ع في صتسق معامله‪ ،‬ا به ه دليلي در صتح ه عي هک داهته باهيم‪ ،‬تا زماني که‬
‫دلي خاص يا عام ب بطلان معامله نباهتتس‪ ،‬معامله از نظ هتت عي صتتحيح ب ده و آثار معامله ب آن‬
‫مت تب ميه دک‬
‫مدرک‬
‫‪ -1 ‬آيه وفاي به عا د‪« :‬يا أَيهَا الَّبِي َ آمَنُ ا أَوْفُ ا بِالْعُاُ د‪ :‬اي کستتاني که ايمان آوردهايس به پيمانها و‬
‫ن اردادها [عا د] وفا کنيس» (مائسه‪)1-‬ک‬
‫‪ -۲ ‬آيته وفتاي به عهس‪« :‬وَ أَوْفُ ا بِالْعَهْسِ إِنَّ الْعَهْسَ کانَ م ْ‬
‫َستتتؤولاً ‪ :‬به پيمان خ د وفا کنيس؛ زي ا که از‬
‫پيمان‪ ،‬پ اش خ اهس هس» (اا اء‪)۳۴-‬ک‬
‫‪ -۳ ‬آيته تجتارت ‪« :‬يتا أَيهَا الَّبِي َ آمَنُ ا لاَ تَأْکلُ ا أَمْ َالَهم بَينَهم بِالْبَاطِ ِ إِلَّا أَن تَه نَ تِجَارًًَ عَ تَ َاض‬
‫مِنْهمْ‪ :‬اي کساني که ايمان آورده ايس! ام ال همسيگ را به باط نخ ريس؛ مگ اي که تجارتي باهس که‬
‫با رضاي هما انجام ي د» (نساء‪ )۲9-‬ک‬
‫‪ -۴ ‬حسيث «المستتلم ن عنس هتت وطهم ‪ :‬مستتلمانان ب هتت وط خ د هستتتنس»ک(واتتائ الشتتيعه‪،‬‬
‫ذلس‪،1۵‬ص‪)۴9‬‬
‫کاربرد‬
‫‪ ‬ب خلتاف بازارهاي کالاها و خسمات و حتي ب خلاف بازار کار که از ذه ن ع ن اردادها و هتتتي ههاي‬
‫عملياتي ن اردادها‪ ،‬تا يباً ثاب ب ده و با تغيي ات کمي م اذه هستنس‪ ،‬بازار پ ل همه االه‪ ،‬بلهه همه‬
‫ني در ن ع ن اردادها و هتتي ههاي اذ ايي آنها (و ارائه الگ هاي ذسيس)‬ ‫ماهه‪ ،‬هتتاهس تغيي ات و د‬
‫ميباهسک‬
‫‪ ‬ا اصت صتح ن اردادها پبي فته هت د‪ ،‬همه اي ن اردادها و هي ههاي اذ ايي ذسيس تا زماني که‬
‫اص‬ ‫مخالف يهي از اصت ل و ضت ابط عم مي ن اردادها نباهتس‪ ،‬محه م به صح خ اهس ب دک اما ا‬
‫صتتح ن اردادها پبي فته نشتت د‪ ،‬همه ن اردادها و هتتي ههاي اذ ايي ذسيس به صتت ف ذسيس ب دن‬
‫محه م به بطلان خ اهنس ب دک‬
‫‪ -2-1-4‬اصل لزوم قراردادها‬
‫‪ ‬ن ارداد لازم ن اردادي اا که هيچ يک از ط في ن ارداد حش فسخ آن را نسارد و تنها در ص رتي که‬
‫ه دو ط ف‪ ،‬رضاي داهته باهنس‪ ،‬ن ارداد ناب فسخ خ اهس ب دک‬
‫‪ ‬ن ارداد ذايک ن اردادي اا که ه يک از ط في ميت اننس حتي بسون رضاي ديگ ي‪ ،‬انسام به فسخ‬
‫ن ارداد نماينسک‬
‫مفهوم‬
‫‪ ‬اص اولي در ن اردادها لکوم اا ‪ ،‬مگ اينهه ذ از يک ن ارداد با دلي خاص ثاب ه دک‬
‫نه تع يف نم د‪« :‬ه عهس و پيماني که از منظ ع ف و عالا‬ ‫‪ ‬ميت ان اصتتت لکوم ن اردادهتا را اي‬
‫هت د‪ ،‬از ديس اه ه ع صحيح و لازم اا مگ اينهه دلي خاص يا عامي ب‬ ‫ن ارداد و عاس محست‬
‫خلاف آن انامه ه د»ک‬
‫مدرک‬
‫‪ -1 ‬آيه وفاي به عا د‪« :‬يا أَيهَا الَّبِي َ آمَنُ ا أَوْفُ ا بِالْعُاُ د‪ :‬اي کستتاني که ايمان آوردهايس به پيمانها و‬
‫ن اردادها [عا د] وفا کنيس» (مائسه‪)1-‬ک‬
‫‪ -۲ ‬آيته تجتارت ‪« :‬يتا أَيهَا الَّبِي َ آمَنُ ا لاَ تَأْکلُ ا أَمْ َالَهم بَينَهم بِالْبَاطِ ِ إِلَّا أَن تَه نَ تِجَارًًَ عَ تَ َاض‬
‫مِنْهمْ‪ :‬اي کساني که ايمان آورده ايس! ام ال همسيگ را به باط نخ ريس؛ مگ اي که تجارتي باهس که‬
‫با رضاي هما انجام ي د» (نساء‪ )۲9-‬ک‬
‫کاربرد‬
‫‪ ‬اينهه پبي فته ه د ه ن ع تعهس و رابطه پ لي (چه م اردي که در زمان نکول وحي م ذ د ب ده و چه‬
‫م ارد ذسيس و مستتحس))‪ ،‬در ص رتي که از منظ ع ف و ه ع روابط صحيحي دانسته ه نس‪ ،‬لازمنس‬
‫(و نته ذايک) و لبا يکط فه ناب فستتتخ نميباهتتتنس‪ ،‬منج به بالا رفت کارايي نظام پ لي و تا ي‬
‫ن آوري در ايجاد روابط و عا د ذسيس مي ددک‬

‫‪ -3-1-4‬ممنوعیت اکل مال به باطل‬

‫مفهوم‬
‫‪ ‬در نظتام پ لي و متالي ااتتتلامي‪ ،‬انتاال ام ال از يک ف د به ف د ديگ بايس از ط يش عاس يا رابطهاي‬
‫مشت وع و نان ني باهس و هيچ کس نبايس به ص رت ظالمانه مالک ام ال ديگ ان ه د؛ چ ا که در اي‬
‫ص رت مشم ل خ ردن ام ال به باط خ اهس هسک‬
 ‫‪ ‬فاهاي هيعي در م ارد نا ني با ااتناد به اي ناعسه به بطلان روابط حهم نم دهانس‪:‬‬
‫‪ ‬م اردي که معامله من ع حلال نسارد‪،‬‬
‫‪ ‬م اردي که معامله با تضيي حا ق ديگ ان هم اه اا ‪،‬‬
‫‪ ‬م اردي که معامله به ف يب خ ردن يهي از ط في ميانجامس‪،‬‬
‫‪ ‬م اردي که فساد و فحشا در نتيجه انجام معامله ايجاد مي دد‬
‫‪ ‬نهايتاً م اردي که معامله به تضعيف حه م االامي ميانجامسک‬
‫مدرک‬
‫‪ ‬به لحاظ انسي ناعسه عسم اک مال به باط کاملاً مسلم مي باهسک به نح ي که چهار آيه از ن آن به‬
‫ص رت مستايم به اي مسئله پ داختهانسک از ذمله آيه زي ‪:‬‬
‫‪« ‬يَتا أَيُّهَتا الَّتبِي َ آمَنُ اْ لتاَ تَأْکُلُ اْ أَمْ َالَهُمْ بَيْنَهُمْ بِالْبَاطِ ِ إِلاَّ أَن تَهُ نَ تِجَارًًَ عَ تَ َاض مِّنهُمْ وَلاَ تَاْتُلُ اْ‬
‫أَن ُسَهُمْ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِهُمْ رَحِيمًا‪ :‬اى کسانا که ايمان آوردهايس‪ ،‬ام ال همسيگ را به ناروا مخ ريس‪ ،‬مگ‬
‫فته باهس و خ دتان را مهشيس‪ ،‬زي ا خسا هم اره با هما‬ ‫آنهه داد و اتتسى با ت اضتا ط في انجام‬
‫مه بان اا » (نساء‪)۲9-‬‬
‫کاربرد‬
‫که تأم در ماهيتاً آنها‬ ‫‪ ‬ام وزه ن اردادهاي متن ع و مت اوتي در بازارهاي پ لي و مالي مط ح ااتتت‬
‫نشتتتان ميدهس ب خي از اي ن اردادها مصتتتساق ناعسه اک مال به باط هستتتتنسک ب اي مثال‪ ،‬ا‬
‫ن اردادي که ف د ب ااتاو آن تستهيلات بانهي درياف نم ده اات ‪ ،‬به ه دلي باط باهس (ماننس‬
‫عسم وذ د نصتس)‪ ،‬تصت ف بانک در ات دهايي که از ف د درياف ميکنس‪ ،‬مصتساق اک مال به باط‬
‫ميباهتتسک همچني ‪ ،‬ااتتت اده از ن اردادهاي آتي يا اختيار معامله روي هتتاخصهاي بازار اتتهام يا‬
‫هاخص ن خ به ه و امثال آنها يا تأمي مالي از ط يش ااختارهاي ه مي يا فارکس روي هاخصهاي‬
‫ارز‪ ،‬همه از مصتاديش معاملاتي اات که پ داخ مال در آنها بسون ع ض منااب و معادل ب ده و به‬
‫همي خاط ااتتت که فاهاي هتتتيعه و اه اتتتن چني ن اردادهايي را از منظ هتتت يع باط‬
‫ميداننسک‬
 ‫‪ -4-1-4‬ممنوعیت ضرر و ضرار‬
‫مفهوم‬
‫‪ ‬به لحاظ لغ ي ب اي کلمه ض ر معاني نا ني ذک هسه اا ؛ ماننس‪ :‬خلاف ن ‪ ،‬ضس ن ‪ ،‬ناص در‬
‫حش‪ ،‬حال و ه ايط بس‪ ،‬کمب د مال و ذان و ککک‬
‫‪ ‬به لحاظ اصطلاحي‪ ،‬منظ ر از ناعسه لاض ر آن اا که در االام تنها آن داته از معاملات م رد تأييس‬
‫که اص معامله‪ ،‬اطلاق معامله يا ه ايط آن م ذب ض ر و يا ض ار ف د ديگ ي يا ذامعه نش دک‬ ‫اات‬
‫از اي رو ض ري ب دن معامله به ابطال آن ميانجامسک‬
‫‪ ‬در رابطه با ت اوت ضتت ر و ضتت ار نيک ديس اههاي نا ني وذ د دارد که ب خي از آنها عبارتانس از‪:‬‬
‫ضت ر عم يک ن و ضت ار عم ط فيني و دوط فه اات ‪ ،‬ض ر ه وع به کاري و ض ار پااخ به آن‬
‫نه نيس ‪ ،‬ض ر اام مصسر و‬ ‫ب اي ض ر زننسه هم اه اا ولي ض ار الکاماً اي‬ ‫مي باهس‪ ،‬ض ر با ن‬
‫ض ار مصسر اا ‪ ،‬ض ر ميت انس عمسي و غي عمسي باهس ولي ض ار عمسي اا و غي هک‬
‫مدرک‬
‫‪ ‬به لحاظ انسي ناعسه لاض ر بسيار مستحهم ميباهسک به نح ي که هم ن آن ک يم (آيات ‪۲۳۳ ،۲۳1‬‬
‫و ‪ ۲8۲‬ا ره با ه)‪ ،‬هم روايات (به ويژه ذ يان ام ه ب ذنس ‪ ،‬حسيث ه عه و حسيث ح ننات)‬
‫و هم عا ب ناعسه لاض ر مه تأييس زدهانسک‬
‫َضتتاعَ َ وَعَلَي‬ ‫‪ ‬آيه ‪ ۲۳۳‬اتت ره با ه‪« :‬وَالْ َالِسَاتُ ي ِ‬
‫ْضتتعْ َ أَوْلاَدَهُ َّ حَ ْلَي ِ کامِلَي ِ لِمَ ْ أَرَادَ أَن يتِمَّ ال ّ َ‬
‫الْمَ ْلُ دِ لَهُ رِزْنُهُ َّ وَکسْ َتُهُ َّ بِالْمَعْ ُوفِ لاَ تُهلَّفُ نَ ْسٌ إِلَّا وُاْعَهَا لاَ تُضَارَّ وَالِسًٌَ بِ َلَسِهَا وَلاَ مَ ْلُ دٌ لَهُ ِب َ َل ِس ِه‬
‫‪ :‬مادران ف زنسان خ د را دو اتتال تمام هتتتي مي دهنسک اي ب اي کستتتي ااتتت که بخ اهس دوران‬
‫هي خ ار ي را تهمي کنس؛ و ب اي آن کسي که ف زنس ب اي او مت لس هسه (پسر)‪ ،‬لازم اا خ راک و‬
‫پ هتاک مادر را به ط ر هتايستته بد دازدک هيچ کس م ظف به بيش از ماسار ت انايي خ د نيس ک نه‬
‫مادر حش ض ر زدن به ک دک را دارد و نه پسر» ک‬
‫‪ ‬ذ يان ام ه بي ذنس ‪:‬‬
‫«امام بان (ع) ميف مايس‪ :‬در زمان را ت لاللَّه (ص) اتتم ه ب ذنس درخ خ مايي داه ت که راه‬
‫عب رش از داخ منکل م دي انصاري مي به ک ام ه به عن ان رايس ي به درخ خ ما‪ ،‬به ص رت‬
‫‪ :‬اي اتتم ه‪،‬‬ ‫م تب مي آمس و بسون اذازه م د انصتتاري داخ منکل او ميهتتسک انصتتاري به وي‬
‫پي اتته و بسون اطلاع وارد خانه ما مي ه ي! در حالي که ما دوا نساريم چني ا زده وارد ه يک‬
‫‪ :‬م ب اي راه خ دم اذازه نمي ي م و‬ ‫پس ونتي مي خ اهي وارد منکل ه ي اذازه بگي ک ام ه‬
‫اي راه درختم اا ت ک انصتتاري پيش را ت لاللَّه (ص) هتتهاي ک دک را ت ل خسا (ص) دنبال اتتم ه‬
‫ت را ک ده و معتاس اا‬ ‫‪ :‬اي م د انصاري ههاي‬ ‫ف اتاد و او را آوردنسک پيامب (ص) به ام ه‬
‫ت بسون اذازه ب او و اه منکلش وارد ميه ي؛ ه ون تصميم به ورود به منکل داهتي اذازه بگي ک‬
‫‪ :‬اي را ل خسا (ص)‪ ،‬آيا در راه درختم اذازه بگي م؟ را ل خسا (ص) ف م د‪ :‬از درخت‬ ‫ام ه‬
‫‪ :‬نه؛ پيامب ف م د‪ :‬دو درخ ‪،‬‬ ‫داتت ب دار تا ب اي ت درخ ديگ ي در فلان مهان داده هتت دک‬
‫‪ :‬نه؛ پيامب (ص)‬ ‫‪ :‬نميخ اهم؛ همي ط ر پيامب (ص) اضافه ک دنس تا به ‪ 11‬درخ رايس‪،‬‬
‫‪ :‬نمي خ اهم؛ پيامب‬ ‫ف م د‪ :‬از درخت دات ب دار و در مااب درختي در بهش ب اي ت باهس‪،‬‬
‫(ص) ف م د‪ :‬ت م د ضت رزننسه اي هستتي و هيچ ضت ر و ض اري ب مؤم نيس ک پس پيامب (ص)‬
‫را ه ذا که خ ااتي‬ ‫داتت ر داد درخ وي را کنسه و ذل يش پ ت ک دنس و ف م د‪ :‬ب دار‪ ،‬درخت‬
‫بهار»ک‬
‫کاربرد‬
‫‪ ‬ه چنس به ماتضتتاي عم ماتي چ ن اصتت صتتح ‪ ،‬تمام معاملات عالايي مشتت وعي دارنس‪ ،‬اما به‬
‫وه از معاملات عالايي که اص معامله يا يهي از اوصاف معامله‬ ‫ماتضاي ناعسه ممن عي ض ر‪ ،‬آن‬
‫دد‪ ،‬از نظ ه ع ح ام‬ ‫يا نب د ه طي در معامله منتهي به ض ر يهي از ذين عان معامله و يا ااي ي‬
‫و ضتمانآور اات ک از اي رو‪ ،‬مثلاً ا بانهي در هنگام اعطاي تستهيلات‪ ،‬هت وطي را در ضتتم عاس‬
‫اصتلي در نمايس که ماتضتاي آن راتيسن ضت ر به تسهيلات ي نسه باهس‪ ،‬اي معامله داراي هبهه‬
‫خ اهس ب دک مثال ديگ از اي ناعسه‪ ،‬تأمي مالي صتتتناي آل دهکننسه محيط زيستتت ت اتتتط بانک‬
‫مي باهتسک در وان يک بانک ااتلامي نبايس اف اد يا مؤاتساتي را که فعالي هايشان منج به تخ يب‬
‫محيط زيس مي دد و ب اي ذامعه ض ر به هم اه دارد تأمي مالي نمايسک‬

‫‪ -5-1-4‬ممنوعیت غرر‬
‫مفهوم‬
‫‪« ‬غ ر» واژهاي ع بي ب ده کته معتاني مختل ي چ ن خط ‪ ،‬ختسعته‪ ،‬در مع ض هلتاک افتادن‪ ،‬ف يب‬
‫خ ردن و ککک داردک اما به نظ ميراس اصليت ي معناي لغ ي که ميت ان ب اي غ ر ارائه داد «خسعه»‬
‫اا ک‬
‫‪ ‬به لحاظ اصتطلاحي در فاه االامي‪ ،‬به معاملهاي که در آن ن عي از خسعه وذ د داهته باهس‪ ،‬معامله‬
‫غ ري ته ميه دک فاها از اي ناعسه در م ارد نا ن اات اده نم دهانس؛ ماننس خط حاص از عسم‬
‫وذ د مبي ‪ ،‬عسم حصتتت ل مبي ‪ ،‬مبهم ب دن ذنس مبي ‪ ،‬مبهم ب دن ن ع مبي ‪ ،‬عسم تعيي دنيش‬
‫ماسار مبي و ککک‬
‫‪ ‬آنچه ملاک تشتخيص وذ د غ ر ميباهتس‪ ،‬تشتخيص ع ف اا ک به عبارت ديگ ‪ ،‬نبايس در تشخيص‬
‫غ ر‪ ،‬دن هاي عالي م رد ت ذه ن ار ي د؛ چ ا که به دن عالي‪ ،‬هتتايس معاملهاي پيسا نش ت د که از‬
‫تمام ذهات اطلاعات کام داهته و هيچ خط ي در آن وذ د نساهته باهسک‬
‫اهي ب خي محااان (به ويژه محااان اه ان ) به غلط ه ن ع ريسک يا ريسک بالا را مساوي با‬ ‫‪‬‬
‫غ ر دانستتته و حهم به غ ري ب دن ن ارداد ميکننسک در حالي که ا ريستتک و نااطميناني ناه تي از‬
‫ذهال و ابهام در ارکان ن ارداد باهتس‪ ،‬مصتساق غ ر خ اهس ب د؛ اما چنانچه ريستتک ناهي از ابهام و‬
‫ذهال نستب به آينسه دارايي باهس‪ ،‬چني ريسهي مصساق غ ر نب ده و از اي حيث معامله اههالي‬
‫نخ اهس داه ک‬
‫مدرک‬
‫‪ ‬به لحاظ انسي‪ ،‬ب اي ناعسه ن ي غ ر مسارکي چ ن اذماع و روايات مط ح هسه اا ک‬
‫‪ ‬اصليت ي روايتي که در اي زمينه وذ د دارد حسيث مشه ر نب ي اا که ميف مايس‪« :‬نهي النبي‬
‫ع بي الغ ر‪ :‬پيامب (ص) از بي غ ري نهي ف م د»ک‬
‫کاربرد‬
‫‪ ‬در ط احي ه ن ع محصت ل ذسيس در هتبهه بانهي‪ ،‬لازم اا ض ابط و ه ايط ضم عاس به نح ي‬
‫دد که به لحاظ ع في و هتت عي‪ ،‬ابهام در ن ارداد به حسي نباهتتس که ايجاد غ ر نمايسک ا‬ ‫تنظيم‬
‫غ ر در معاملات بانهي وذ د داهتتته و اي غ ر از ديس ع ف ناب تستتامح نباهتتس‪ ،‬آنگاه اي معاملات‬
‫باط ب ده و در نتيجه آن نا و انتاال ات اق نميافتسک‬

‫‪ -5-1-4‬ممنوعیت قمار‬
‫مفهوم‬
‫و باردن‪ ،‬عسهاي بازي با واتتتاي‬ ‫نمار را به م اهنه و‬ ‫‪ ‬بته لحتاظ لغ ي‪ ،‬ب خي از لغ دانان ع‬
‫مخص ص نمار ماننس ن د و عسهاي نيک به معناي اام ذات يعني آلات مخص ص نمار تعبي ک دهانسک‬
‫نمار مط ح نم دهانس که همگي ح ام‬ ‫را در زم ه ح م‬ ‫فاها اتتته حال‬ ‫‪ ‬در مجم ع ميت ان ت‬
‫ميباهسک اي اه حال عبارتانس از‪:‬‬
‫و باري و‬ ‫ديتس اه اول‪ :‬نمار عبارت ااتتت از بازي با واتتتاي مخصتتت ص نمار ماننس ن د‪ ،‬چه با‬
‫ه طبنسي باهس و چه بسون آن؛‬
‫و باري و ه طبنسي؛‬ ‫ديس اه دوم‪ :‬نمار عبارت اا از بازي با وااي مخص ص نمار با‬
‫و باري و ه طبنسي هم اه باهسک‬ ‫ديس اه ا م‪ :‬نمار عبارت اا از ه ن ع بازي که با‬
‫مدرک‬
‫‪ ‬خساونس متعال در اه آيه از آيات ن آن (ا ره با ه‪ ،‬آيه ‪ ۲19‬و ا ره مائسه‪ ،‬آيات ‪ 91‬و ‪ )91‬به ما له‬
‫نمار ميپ دازدک‬
‫‪ ‬آيه ‪ ۲19‬ا ره با ه‪« :‬يَسْأَلُ نَکَ عَ ِ الْخَمْ ِ وَ الْمَيْسِ ِ نُ ْ فِيهِمَا إِثْمٌ کَبِي ٌ وَ مَنَافِ ُ لِلنَّاوِ وَ إِثْمُهُمَا أَکْبَ ُ‬
‫مِ ْ نَ ْعِهِمَا‪ :‬درباره هت ا و نمار از ت اؤال ما کننس؛ بگ در آنها ناه و زيان بکر ا اا و منافعا‬
‫(از نظ مادى) ب اى م دم در ب دارد؛ ولا ناه آنها از ن عشان بيشت اا »ک‬
‫‪ ‬در دو آيه ديگ نيک‪ ،‬نمار يهي از تلاشها و راههاي هتتيطان ب اي ايجاد کينه و دهتتمني بي م دم و‬
‫نيک يهي از ع ام غ ل انسان از ياد خساونس متعال هناخته هسه اا ک‬
 ‫کاربرد‬
‫‪ ‬ام وزه در بازارهاي پ لي و مالي متعارف (به ويژه در بازار مشتتتتاات)‪ ،‬ابکارهايي ط احي هتتتسه و به‬
‫ع صتته دادواتتتس آمسهانس که تشتتابه زيادي با نمار دارنسک معاملات روي ما لههايي که وذ د حاياي‬
‫نميهت نس‪ ،‬مصساق نمار هستنسک ب اي‬ ‫(حتي اعتباري) نسارنس و از منظ عالا مال و دارايي محست‬
‫مثال‪ ،‬ن اردادهاي آتي يا اختيار معامله روش هتتاخص اتتهام يا هتتاخص به ه بانهي و امثال آن (که‬
‫و انباض نيستتنس)‪ ،‬در حايا به ه طبنسي و نمار‬ ‫وذ د انتکاعي داهتته و به هيچ وذه ناب نب‬
‫االامي بانک م ککي و بانکها (و مؤاسات‬ ‫روي تغيي ات هتاخص ب مي ددک بناب اي در چارچ‬
‫اعتباري غي بانهي) نميت اننس در معاملاتي که ن عي نمار در خ د دارد مشارک داهته باهنسک‬

‫‪ -6-1-4‬ممنوعیت ربا‬
‫)‪ ،‬تاروپ د فعالي هاي‬ ‫‪ ‬در ه ايطي که در انتصادهاي متعارف‪ ،‬به ه بانهي (که ن عي خاص از رباا‬
‫انتصتادي را با خ د در ي نم ده اات ‪ ،‬هت يع ماسو ااتلام با هست ه چه تمامت با آن ماابله‬
‫ناه را نه تنها به عبا اخ وي‪ ،‬بلهه به‬ ‫نم ده‪ ،‬آن را از ناهان کبي ه ب هتم ده و م تهبه نسه اي‬
‫عبا دني ي نيک وعسه داده اا ک‬
‫کاربرد‬
‫‪ ‬کارب د اي ناعسه در نظام بانهي بيشتت از تمامي اتاي ن اعس اا ک دلي اصلي اي مسئله آن اا‬
‫که ب خلاف بازار ا مايه که اااو آن ب عاس ه ک و اهمب ي بنيان نهاده هسه اا ‪ ،‬نظام بانهي‬
‫ب اااو عاس ن ض اات ار ميباهسک‬
‫‪ ‬بانکهاي متعارف هم در ذم آوري وذ ه از اتتد ده باران (تجهيک) و هم در ارائه آن به متااضتتيان‬
‫(تخصتتيص) از عاس ن ض ااتتت اده ميکننس که ب ااتتاو اي ناعسه ناصتتحيح ب ده و لازم ااتت با‬
‫ددک‬ ‫هي ههاي االامي ذايگکي‬
 ‫‪ -5‬ماهیت ربا در اسلام‬
‫‪ -1-5‬معنای اصطلاحی ربا‬
‫‪ ‬الف‪ -‬ربای قرضییی‪« :‬اهتتت اط ه ن ع زياده در ن ارداد ن ض»ک در تع يف و ح م رباي ن ضتتي‪،‬‬
‫اذماعي ميباهسک يادآور ميه د وذ د همکمان اه ه ط در‬ ‫اختلافي بي فاها نب ده و ميت ان‬
‫تحاش اي ن ع از ربا ضتت وري ااتت که عبارتانس از‪ :‬ن ض ب دن معامله‪ ،‬وذ د زياده و نهايتاً هتت ط‬
‫در معاملهاي ه يک از اي هتت وط وذ د نساهتتته باهتتس‪ ،‬رباي‬ ‫ب دن پ داخ زيادهک از اي رو‪ ،‬ا‬
‫ن ضي ات اق نخ اهس افتادک‬
‫بازپ داخ »ک اي ن ع ربا به عن ان‬ ‫‪ ‬ب‪ -‬ربیا در دین‪« :‬افکايش مبلغ دي در ماتابت تمتسيس مهل‬
‫«رباي ذاهلي» ياد هسه و معم لاً فاها اي ن ع ربا را از مصاديش رباي ن ضي ميداننسک‬
‫‪ ‬ج‪ -‬ربای معاملی‪ :‬به معامله دو هتيء همجنس ته ميه د‪ ،‬به ط ري که يهي از آن دو ماساري‬
‫بيش از ديگ ي داهتته باهس (و اي ماسار اضافه از ابتسا ه ط هسه باهس)ک ماننس اينهه هخصي ‪111‬‬
‫نسم معاوضتته کنسک اي ن ع ربا هم در معامله ناس و هم در معامله نس تيه‬ ‫نسم را با ‪ 1۲1‬کيل‬ ‫کيل‬
‫محاش ميهت د و بنا به نظ مشته ر فاهاي هتيعه‪ ،‬اختصتاص به ام ال م زون (وزنهسني) و مهي‬
‫(پيمانهاي) دارد (البته ب خي از فاها آن را در معامله ام ال هم دني نيک ذاري ميداننس)ک همچني از‬
‫ديس اه اکث فاها‪ ،‬ممن عي ربا در تمامي معاملات وذ د داهته و مختص با بي نميباهسک‬

‫‪ -2-5‬تحریم ربا در ادیان دیگر‬

‫‪ ‬با ت ذه به تح يم ربا در مسيحي ‪ ،‬تا عص رنسانس بانهساري و ص افي بيشت به دا يه ديان اروپا‬
‫ص رت مي ف ک‬
‫‪ ‬با اغاز رنستانس مستيحيان نيک با ت سي هاي خاصي از ربا بي ي ژري و به ه تمايک ناي هسه و رباي‬
‫ح ام هتتسه تنها به ن خ هاي بستتيار بالا تعلش مي ف در حالي که ن خهاي متعادل و کمِ ربا تح‬
‫عن ان به ه نم د پيسا ک د و اههالي نساه ک‬
‫‪ ‬در اروپا و آم يها هم ربا ممن ع و ح ام اا و هش ماه حبس دارد ولي داي ه آن بسيار محسود هسه‬
‫اا !‬
‫‪ -3-5‬ماهیت بهره در غرب‬
‫‪ ‬م ه م مشابه ربا در ادبيات غ بي‪ ،‬دو واژه «ي ژوري» و «به ه» اا ک ب راي ريشه واژه ي ژوري در‬
‫ف هنگ لغات آکست رد‪ ،‬نشان ميدهس که اي واژه از کلمه ‪ Usurie‬که عبارتي ف انس ي‪ -‬انگليسي‬
‫در دوره انگليسي ميانه (زبان انگليسي رايج تا ن ن ‪ 1۵‬ميلادي) ب د‪ ،‬فته هسه اا ک اي عبارت نيک‬
‫‪( Uti‬به معناي ااتتت اده‬ ‫از عبارت لاتي ‪ Usuria‬که خ د از ريشتته ‪ Usus‬که نستتم ا ت م فع‬
‫فته هسه اا ک‬ ‫ک دن) ميباهس‪،‬‬
‫‪ ،‬منظ ر از واژه ي ژوري در بي عم م م دم‪ ،‬ن خهاي‬ ‫‪ ‬به نظ ميراتتس در حال حاضتت در ذهان غ‬
‫به هاي هستنس که بيش از حس متعارف وض ميه نسک خ د به ه نيک مازاد متعادلي ميباهس که کسي‬
‫کته پ ل بته ديگ ي ن ض (يا غي ن ض) ميدهس‪ ،‬مستتتتحش درياف آن مي دد يا آنهه به دلي به‬
‫تع يش افتادن بازپ داخ ب روي وام وض ميه دک‬

‫‪ -4-5‬مقایسه مفهوم ربا در اسلام و مفهوم یوژوری و بهره در غرب‬

‫‪ ‬معني لغ ي و اصطلاحي ربا در االام‪ ،‬منبعث از آيات ن آن ب ده و در ط ل زمان تع يف ثابتي داهته‬

‫اا ک در اي ديس اه ه ن ع مازاد مش وطي در ن ارداد ن ض ربا به حسا ميآيسک همچني ‪ ،‬در ااي‬
‫ن اردادها نيک رباي در دي ناب تصتتت ر ب ده و ه ن ع تمسيس مست در ب اب افکايش مبلغ‪ ،‬ربا در نظ‬
‫فته ميه دک‬

‫‪ ،‬منظ ر از واژه ي ژوري در بي عم م م دم‪ ،‬ن خهاي به هاي هستنس که‬ ‫‪ ‬در حال حاض در ذهان غ‬
‫بيش از حس متعارف وض ميه نسک خ د به ه نيک مازاد متعادلي ميباهس که کسي که پ ل به ديگ ي‬
‫آن مي دد يتا آنهته به دلي به تع يش افتادن‬ ‫ن ض (يتا غي ن ض) ميدهتس‪ ،‬مستتتتحش دريتافت‬
‫بازپ داخ ب روي وام وض ميه دک‬

‫‪ ،‬در ن ض و غي ن ض مصساق مييابسک‬ ‫‪ ‬ربا هم در فاه االامي و هم در ادبيات غ‬

‫‪ ‬ربا در فاه االامي مطلش زياده (خ اه کم باهس و خ اه زياد) را هام ميه د؛ اي حهم در م رد همه‬
‫انسام ربا يعني رباي معاملي‪ ،‬رباي ن ضي و رباي در دي (رباي ذاهلي) ذاري و ااري اا ک اما در‬
‫‪ ،‬در حال حاض تنها مازاد زياد و ناب ت ذه‪ ،‬ي ژوري تع يف ميه د؛ خ اه در عاس ن ض باهس يا‬ ‫غ‬
‫فته ميه نسک‬ ‫در غي ن ضک از اي رو ن خهاي پايي ‪ ،‬ن خ به ه ناميسه هسه و بسون اههال در نظ‬

‫‪ ‬بالا ب دن ن خ در تعيي مصتاديش ربا در فاه االامي هيچ نه اث ي نسارد‪ ،‬اما در ادبيات متعارف بالا‬
‫ب دن ن خ در هتتنااتتايي ربا اث بار ااتت ک از اي رو‪ ،‬مثلاً بالا ب دن ن خ در عا دي ماننس م ابحه‪ ،‬به‬
‫غ بي ي ژوري ناميسه‬ ‫ايجتاد ربا از منظ فاه ااتتتلامي نميانجامسک اما اي بالا ب دن ن خ در چارچ‬
‫ميه دک‬

‫(ماننس بازدهي ا مايه)‬ ‫‪ ‬به ه ان اع مختلف دارد که ب خي از آنها با م ه م ا د در االام ااز ار اا‬
‫و ب خي با م ه م ربا اتتاز ار اا ت (ماننس به ه بازار پ لي مستتتا از بخش وانعي)ک بناب اي به ط ر‬
‫به ه ه عي اا يا غي ه عي؛ بلهه بايس بي ان اع مختلف آن ت هيک نائ هسک‬ ‫کلي نميت ان‬

‫داهتتته باهتتس‪ ،‬منااب‬ ‫‪ ‬البته ااتت اده از کلمه به ه به دلي آنهه مي ت انس به م ارد غي هت عي دلال‬
‫ددک‬ ‫ااتلامي‪ ،‬از عبارت ذايگکي آن‪ ،‬يعني «ن خ ا د» ‪ ،‬اات اده‬ ‫نب ده و بهت اات در چارچ‬
‫اي مطلب به تأييس اکث انتصاددانان االامي رايسه اا ک‬
 ‫‪ -5-5‬ربای رایج میان اعراب در عصر نزول قرآن‬

‫‪ ‬پيش از االام‪ ،‬به ابب ذنگهايي که بي اي ان و روم رخ داد‪ ،‬روابط تجاري اي دو کش ر که عمستاً‬
‫(به ويژه‬ ‫از ط يش دريا ب د‪ ،‬کاهش ياف و اي ام زمينه مناابي را بهوذ د آورد تا م دم ذکي هالع‬
‫مهه)‪ ،‬ناش وااتطه تجاري بي دو منطاه مهم انتصتادي را عهسه دار هت نسک ااکنان مهه به ص رت‬
‫فت ن ض)‪ ،‬ا مايهاي تهيه ک ده در کاروان اهيم‬ ‫کارواني تجارت ميک دنس و بيشت م دم (ول با‬
‫ميهسنسک‬

‫‪ ‬ث وتمنسان مهه بهتتته از بازر اني به ص ت رت مستتتايم‪ ،‬از راههاي ديگ ي چ ن مضتتاربه‪ ،‬معاملات‬
‫نستيه‪ ،‬اتلف و ربا ااتت اده ميک دنس و رباخ اري در ميان آنها هاي ب دک آنها علاوه ب نيازمنسان که‬
‫ب اي تأمي مايحتا زنس ي وام مي فتنس‪ ،‬به بازر اناني هم که اتت مايه کافي در اختيار نساهتتتنس‪،‬‬
‫ن ض با به ه ميدادنس تا در فعالي هاي تجاري وارد ه نسک‬

‫‪ ‬کتب تاريخي نشان دادهانس که هم رباي در ن ض و هم رباي در دي در بي م دم ع بستان رايج ب دک‬

‫‪ -6-5‬ربا در فقه اسلامی‬

‫‪ ‬تح يم ربا از نظ علماى هتيعه بلهه ذمي علماي ااتلام‪ ،‬مسلم اا ک به نح ي که ب خي از بکر ان‬
‫آن را از ضت وريات دي االام دانستهانسک در اي رابطه صاحب ذ اه بيان ميدارد‪«:‬ربا از نظ ن آن‪،‬‬
‫که از‬ ‫احاديث معصت مي (ع) و اذماع هتيع يان‪ ،‬بلهه تمام مستلمانان‪ ،‬ح ام اا ؛ بلهه بعيس نيس‬
‫ض وريات دي باهس که منه آن در زم ه کاف ي ن ار ي د»ک‬

‫‪ -1-6-5‬تحریم ربا در آیات قرآن و احادیث‬

‫مدرک‬

‫‪ ‬اهمي مسئله ربا در نظام انتصادي االام و فاه معاملات به انسازهاي اا که به ذ ات ميت ان‬
‫تاکن ن هيچ فايه يا انسيشمنس االامي ح م ربا را م رد منانشه ن ار نساده اا ک‬

‫‪ ‬ن آن ک يم در هش آيه ن آن ص احتاً به ما له ح م ربا پ داختهاا ک‬

‫فته اا ک‬ ‫‪ ‬همچني تح يم ربا در احاديث نيک به ک ات م رد ت ذه ن ار‬

 ‫‪ -7-5‬نقدی بر دیدگاههای توجیهکننده مشروعیت بهره بانکی‬

‫مقدمه‬

‫حم‬ ‫‪ ‬تا صتس اتال پيش‪ ،‬در تح يم ربا به ويژه رباي ن ضي هک و ت ديسي نب د و چنانچه به‬
‫آن از مسلمات و از ناهان کبي ه به حسا ميآمسک‬

‫زمي وارد کشت رهاي ااتلامي هس‪ ،‬ماهي‬ ‫‪ ‬از حسود صتس اتال پيش که صتنع بانهساري از مغ‬
‫بتانتک‪ ،‬اهتساف بتانک‪ ،‬معاملات آن و نح ه م اذهه با آن دغسغه ذسي مت ه ان و عالمان ديني ب ده‬
‫اا ک‬

‫‪ ‬بنابه ت سي هاي اوليه فايهان و عالمان ديني‪ ،‬اکث معاملات بانکها‪ ،‬ب اااو ن ض با به ه ب د که از‬
‫ديس اه ن آن و ان ‪ ،‬ربا و ح ام اا و به اعتااد آنان بانک غ بي‪ ،‬نماد و مصساق بارز ربا و رباخ اري‬
‫مسرن ب دک‬

‫‪ ‬در عي حال‪ ،‬ذايگاه مهم صتتنع بانهسارى و ناشهاي کليسي آن در انتصتتاد‪ ،‬غالب انسيشتتمنسان‬
‫مستلمان را به اي فه انساخ که با ارائه نظ يههايي در صتسد رف مشتهلات ه عا بانک ب ده و از‬
‫صنع بانهساري اات اده کننسک‬

‫‪ -1-7-5‬اختصاص ربا به بهره قراردادی و مشروعیت بهره طبیعی‬

‫تبیین دیدگاه‬

‫‪ ‬در اي ديس اه ضم ت هيک بي دو م ه م «به ه طبيعي» و «به ه ن اردادي»‪ ،‬رباي مح م در االام‬

‫محسود به به ه ن اردادي ميه دک‬

‫استدلال‪:‬‬

‫‪ -1 ‬بتسون وذ د ن خ به ه‪ ،‬تنکي درآمسهاي آتي به ارزش فعلي امهانپبي نيستتت ک بناب اي ‪ ،‬تعيي‬
‫نيم کالاها در زنس ي انتصتادي مت نف ب وذ د ن خ به ه اات ک در نظام ات مايهداريِ وابستته به‬
‫«اعتبار»‪ ،‬ن خ به ه اات که ع ضه و تااضاي فعالي هاي انتصادي را با يهسيگ ب اب مياازدک بسي‬
‫ت تيب‪ ،‬ن خ به ه عام تعادل در ک نظام نيمتي ب ده و کاهش يا افکايش ن خ به ه‪ ،‬با تعيي ارزش‬
‫درآمس حاضت نستتب به درآمس آتي‪ ،‬به ذامعه علام ميدهس که چگ نه مناب خ د را در ط ل زمان‬
‫تخصيص دهسک‬
‫‪ -۲ ‬در ديس اههاي مت ه ان مستتلمان‪ ،‬دو م ه م به ه ن اردادي و به ه طبيعي با يهسيگ خلط هتتسه‬
‫اات ک ب داهت انتصتاددانان مستلمان از به ه در ادبيات انتصادي متعارف‪ ،‬به ه ن اردادي اا ؛ در‬
‫‪ ،‬به ه طبيعي باهسک‬ ‫حالي که به نظ ميراس منظ ر از به ه در ادبيات انتصادي غ‬

‫‪ -۳ ‬منظ ر از به ه ن اردادي‪ ،‬درآمسي اات که صتاحب ا مايه در ن اردادهاي رامي و حا ني‪ ،‬در‬
‫نبتال در اختيتار ديگ ان ن ار دادن اتتت مايه کالايي يا ناسي خ د‪ ،‬مطالبه ميکنسک اما به ه طبيعي‪،‬‬
‫درآمسي مستتا از نيم ا مايه (يا پ ل) ب ده‪ ،‬ولي ب آن اث دارد و ب مبناي ارزش باري ذامعه‬
‫ب اي يک واحس درآمس حاض ت در مااب همان ماسار درآمس آتي (معم لاً يک اتتال بعس)‪ ،‬با اي ف ض‬
‫که حص ل درآمس در آينسه‪ ،‬نطعي و بسون ه ن ع خط ي باهس‪ ،‬تعيي ميه دک اي ت اوت در ارزش‪،‬‬
‫که تنها به دلي ت اوت در زمان ايجاد ميه د و ارزهي اا که در زنس ي انتصادي حال را به آينسه‬
‫پي نس ميدهس‪ ،‬به ه طبيعي نام داردک‬

‫‪ -۴ ‬تمام اهتتهال ن اردادي به ه‪ ،‬از ذمله ربا‪ ،‬ريشتتته در م ه م به ه طبيعي داردک لبا‪ ،‬ح م ربا در‬
‫االام‪ ،‬حساکث ميت انس به معناي ح م يهي از اههال حا ني باهس‪ ،‬که به ه طبيعي در نالب آن به‬
‫ط ر رامي انعهاو پيسا ميکنسک‬

‫‪ -۵ ‬ارزش اضافي‪ ،‬حاص فعالي و کار ف دي نب ده و حتي ربطي به وذ د يا عسم وذ د نااطميناني و‬

‫خط نسارد و مستتا از آن اا (البته در عالم وان ‪ ،‬به دلي آنهه خط و نااطميناني معم ل ًا وذ د‬
‫فت ت اوت حال و آينسه‪ ،‬درصتتتسي نيک به‬ ‫دارد‪ ،‬در تعيي ن خ به ههاي مختلف‪ ،‬علاوه ب در نظ‬
‫عن ان «صت ف ريستک» يا ت رم‪ ،‬به به ه طبيعي اضافه مي دد)ک از اي رو‪ ،‬به ه طبيعي نه پاداش‬
‫ا مايه و پ ل در ط ل‬ ‫نب ل ريستک اات و نه ذب ان کاهش ارزش پ ل؛ بلهه تنها هکينه ف صت‬
‫زمان ميباهسک‬

‫‪ -۶ ‬به دلي عسم م فاي در م ه ماتتازي به ه‪ ،‬از نظ انتصتتادي‪ ،‬هيچ ت ضتتيح انناعکننسهاي در‬
‫نظ يات مت ه ان مستتلمان ب اي ماهي وذ دي ارزش اضتتافي در عا د هتت عي چ ن اذاره‪ ،‬ف وش‬
‫انساطي‪ ،‬م ابحه و ککک وذ د نساردک اي در حالي اا که ماهي ارزش اضافي در اي عا د‪ ،‬با م ه م‬
‫به ه طبيعي کاملاً ت ذيهپبي اا ک‬

‫نقد دیدگاه‬

‫در ذايي رابطه حا ني‬ ‫‪ -1 ‬محسود دانستت ربا به رابطه حا ني يک تالي فااس دارد و آن اينهه ا‬
‫ح هتتس و ن ارداد از ن ض خار هتتس (مثلاً در حي ربا که رابطه حا ني و ن اردادي تغيي ميکنس‪،‬‬
‫ماننس اذاره پ ل و درياف ربا به عن ان اذاره بها)‪ ،‬آنگاه نبايس ديگ ربا ناب تص ر باهسک در حالي که‬
‫اي ط ر نب ده و ب اااو ديس اه ناطبه فاها‪ ،‬حي ربا‪ ،‬صلح ربا و ککک همگي نامش وع دانسته هسهانسک‬
‫بناب اي ‪ ،‬ا آنچه م رد ت ذه ااتلام در م ض ع ح م ربا ميباهس‪ ،‬تنها رابطه حا ني ميب د‪ ،‬آنگاه‬
‫و‬ ‫نبايس مثلاً صلح پ ل با پ ل بيشت اههال پيسا ميک د‪ ،‬زي ا در اينجا رابطه حا ني ع ض هسه اا‬
‫ديگ ن ض با اضافي نيس ک بناب اي اي ادعا که ح م ربا ص فاً مسئلهاي حا ني اا ‪ ،‬ناصحيح به‬
‫نظ ميراسک‬

‫‪ -۲ ‬اي ادعا که رباي مح م در االام تنها م تبط با رابطه حا ني اا و تأثي ي در وانعي انتصادي‬
‫نسارد و به لحاظ انتصتادي ت اوتي بي ربا و به ه با ا د حاص از عا د مبادلهاي و مشارکتي وذ د‬
‫ربا آمسه ااتتت ‪ ،‬تعارض داردک ذل ي ي از‬ ‫نتسارد‪ ،‬با حهم هايي که در احاديث در رابطه با ح م‬
‫ايجاد ظلم در ذامعه‪ ،‬ممانع از انجام اعمال خي يا اصتتطناع مع وف (ماننس ن ضالحستتنه و ان اق)‪،‬‬
‫ذل ي ي از تجارت و ککک (که به عن ان حهم هاي ح م ربا مط ح هسهانس)‪ ،‬همگي دلايلي انتصادي‬
‫هستنس و نه حا نيک‬

‫ربا فانس ذنبه انتصتتتادي ب ده و تنها ماهي حا ني داهتتت ‪ ،‬آنگاه ب خساونس حهيم و ائمه‬ ‫‪ -۳ ‬ا‬
‫واذتب ب د تتا اي مستتتئلته را بيتان ميک دنتس و به راحتي و تنها با تغيي عن ان و ماهي حا ني‪،‬‬
‫مستلمي را از خط ذنگ خسا و رات ل نجات ميدادنس؛ در حالي که ان و اي ه چني چيکي را‬
‫نميراانسک‬

‫‪-۴ ‬خلط بي م ه م پ ل و ا مايه‪ ،‬يهي از چالشهاي اي ديس اه از منظ انتصادي اا ک در ادبيات‬

‫فته ميهتت د که اي خلط بي م ه م پ ل و اتت مايه و‬ ‫متعارف‪ ،‬پ ل نيک ن عي اتت مايه در نظ‬
‫زمينهاي ب اي ت ذيه به ه‪ ،‬حتي به ه ن اردادي ااتتت ک اي ويژ ي و ظ في بالا ه پ ل که ميت انس‬
‫در آينسه به ا مايه تبسي ه د و در خسم ت ليس ن ار بگي د‪ ،‬هيچ حاي ب اي پ ل در ذه درياف‬
‫مازاد ايجاد نمينمايسک چ ا که به لحاظ عالي و ماتضتاي ناعسه عسال ‪ ،‬ابتسا بايس ت ليس انجام هت د و‬
‫دد و پس از آن اي ارزش افکوده بي ع ام ت ليس که ا مايه نيک يهي از آنان‬ ‫ارزش افکوده ايجاد‬
‫ددک همچني ‪ ،‬پ ل را نبايس با ااي کالاها ماايسه نم د‪ ،‬چ ا که پ ل ب خلاف ااي‬ ‫اات ‪ ،‬تاستيم‬
‫کالاها داراي ارزش ذاتي و دروني نيس ‪ ،‬بلهه داراي ارزهي اعتباري‪ ،‬ن اردادي و تبعي اا ک‬

‫‪ -۵ ‬اي ادعا که پ ل در ماهي خ د (و نه به دلي نب ل ريستتک‪ ،‬کاهش ارزش يا ه دلي ديگ ي)‬
‫ذاتاً مستتحش پاداهتي به نام به ه طبيعي اات ‪ ،‬ااتاااً «نضاوتي ارزهي» اا که نه تنها در ه ع‬
‫االام پبي فته نشسه اا ‪ ،‬بلهه عا نيک آن را تأييس نميکنسک‬

‫‪ -۶ ‬در اي ديس اه ادعا هتسه اات که هيچ ت اوت انتصتادي بي به ه و ن خ ات د در عا د االامي‬

‫(ماننس ف وش انستتاطي) وذ د نساردک اي در حالي ااتت که با داهتتت نگاهي نظاممنس به انتصتتاد‬
‫ااتلامي و در ماايسته دو انتصاد ف ضي که در يهي تمامي مبادلات ب اااو ف وش انساطي ص رت‬
‫مي ي د و در ديگ ي ب اااو عاس ن ض و درياف به ه‪ ،‬ميت ان مسعي ب د که در اولي حتماً بخش‬
‫ت ليسي انتصتتاد بايس فعال باهتتس و عسهاي کالاهايي ت ليس کننس تا بت اننس آن را به ص ت رت انستتاطي‬
‫ب وهنس و لبا تمامي معاملات با بخش وانعي در ارتباطنسک اما در دومي‪ ،‬لکوماً چني مسئلهاي حاکم‬
‫نب ده و عسهاي ميت اننس بسون اينهه وارد ف آينس ت ليس ه نس‪ ،‬به به ه دا يابنسک‬

‫‪ -2-7-5‬اختصاص ربا به فعالیتهای تجاری و حلیت بهره در سیاستگذاری پولی‬

‫تبیین دیدگاه‬

‫باري بانک م ککي ب اااو ن خ به ه‪ ،‬مشم ل‬ ‫‪ ‬ن خ به ه اتيااتتي بانک م ککي و ف آينس اياا‬
‫ادله ح م ربا نب ده و حهم فاهي مت اوتي داردک در وان ‪ ،‬در مباني فاه االامي‪ ،‬ن ض ميان دو ف د‬
‫حاياي که متضم ه ط اضافه ب اي ن ضدهنسه باهس‪ ،‬مصساق ربا هناخته هسه و در آيات و روايات‬
‫نيک فلست ه تح يم آن ظلم و بيعسالتي‪ ،‬تعطيلي کسب و کار و ت ک اصطناع مع وف ذک هسه اا ک‬
‫اما ب خلاف بانکهاي تجاري که به ص رت يک بنگاه انتصادي عم مي کننس‪ ،‬بانک م ککي در تمام‬
‫کشت رها به عن ان يک نهاد دولتي تنها به دنبال اعمال اياا هاي پ لي و ايجاد ه ايط تعادلي در‬
‫فضاي کسب و کار انتصادي اا و ه ک به دنبال کسب ا د نميباهسک‬

‫حجم پ ل‬ ‫باري بانک م ککي را متغي ي ض وري ب اي مسي ي‬ ‫‪ ‬ب خي تحاياات‪ ،‬ن خ به ه اتياا‬
‫در انتصاد دانستهانس و تلاش نم دهانس آن را خار از هم ل ح م ربا در روابط تجاري مط ح نماينسک‬

‫استدلال دیدگاه‬

‫‪ -1 ‬هيچ کسام از فلست ههاي ح م ربا در م رد به ه اتيااتي بانک م ککي (ن خ به ه اوراق ن ضه)‬
‫صسق نميکنسک‬

‫‪ -۲ ‬اي ن ع به ه م ب ط به ماهي و ناش پ ل در انتصتاد ام وز از نگاه مسي ي کلان انتصادي اا‬

‫که به هيچ عن ان در زمان ائمه اطهار (ع)‪ ،‬به عن ان م ست ان وحي‪ ،‬مصساق عيني و خارذي نساهته‬
‫اا و بعيس به نظ ميراس اطلاق ن ض رب ي در روايات هام اي م رد کاملاً مستحس) باهسک‬

‫‪ -۳ ‬ن ض دادن و ن ض فت بانک م ککي در اازوکار اياا پ لي‪ ،‬با اهساف و ف آينسهايي کاملاً‬
‫مت اوت از عاس ن ض متساول بي دو ف د حاياي يا حتي متساول در نظام بانهي ص ت رت مي ي دک تا‬
‫اات اده از ل ظ ن ض در اي دو حال تنها يک اهت اک ل ظي اا ک‬ ‫ذايي که هايس بت ان‬

‫‪ -۴ ‬زماني که يک ف د در رااتتتاي اتتيااتت هاي بانک م ککي‪ ،‬پ ل خ د را به اوراق بهادار تبسي‬
‫ميکنس‪ ،‬دارايي خ د را به يک هتته کمارزشت تبسي ميکنس؛ زي ا با اي اوراق‪ ،‬امهان خ يس کالاها‬
‫و خسمات وذ د نساردک لبا خ يس اوراق از ات ي م دم‪ ،‬يک ن ع از خ د بهتتگي ميباهس که من ع‬
‫آن به همه اف اد ذامعه ب مي ددک بناب اي ‪ ،‬خ يساران اوراق بايس ب اي اي همهاري م رد تش يش ن ار‬
‫ي نس‬

‫‪ -۵ ‬ن خ به ه‪ ،‬کميابي نستبي پ ل را در اطح کلان مشخص و مسي ي م ث بازار پ ل را امهان پبي‬
‫ميکنسک هيچ يک از اي دو کارک د‪ ،‬ذانشي نسارنسک ن خ ا د بانهي‪ ،‬که يک متغي اطح خ د اا ‪،‬‬
‫نميت انس ذانشي ن خ به ه‪ ،‬به عن ان متغي اطح کلان انتصاد‪ ،‬ه دک‬

‫نقد دیدگاه‬

‫‪ -1 ‬نميت ان با ياي کام مسعي ب د که حهم هايي ماننس ظلم در ن خ به ه اتتيااتتتي (ن خ به ه‬

‫اوراق ن ضه بانک م ککي) وذ د نسارد و تا ونتي که ياي حاص نش د‪ ،‬بايس مسي احتياط را پيم د؛‬
‫چ ا که ما له ح م ربا در ن آن و احاديث با چنان هتتتستي بيان هتتتسه ااتتت (ماننس ف اخ انسن‬
‫رباخ اران به ذنگ با خسا و رات ل) که با يک مان نميت ان در م رد آن تسامح نم دک ب ف ض هم‬
‫که چني يايني ايجاد هتسه باهتس‪ ،‬باز هم نميت ان ب اااو آن نتيجه ي ي ک دک چ ا که آنچه در‬
‫آيات و روايات به عن ان حهم هاي ح م ربا بيان هسه‪ ،‬حهم اا و نه عل حهمک‬

‫‪ -۲ ‬اي ااتسلال که‪« :‬ن خ به ه ايااتي بانک م ککي م ب ط به ماهي و ناش پ ل در انتصاد ام وز‬
‫از نگاه مسي ي کلان انتصتتادي اا ت که به هيچ عن ان در زمان ائمه اطهار (ع)‪ ،‬به عن ان م س ت ان‬
‫وحي‪ ،‬مصتتساق عيني و خارذي نساهتتته اا ت و بعيس به نظ ميراتتس اطلاق ن ض رب ي در روايات‬
‫هتام اي م رد کاملاً مستتحس) باهتس» ناب ناس ميباهسک چ ا که اولاً آيات و روايات در اي رابطه‬
‫داراي اطلاق ميباهتتتنس و هتتتام تمامي م اردي که ن ض ات اق بي تس مي دنسک ثانياً‪ ،‬نميت ان به‬
‫راحتي و با وذ د يهس ي ت اوت بي ن خ به ه ايااتي بانک م ککي با ن خ به ه بانهي‪ ،‬اولي را حلال‬
‫و دومي را ح ام اعلام نم دک همان ط ر که وذ د ت اوت بي به ه بانهي و به هاي که دو ف د خار از‬
‫بانک از هم مي ي نس‪ ،‬دلي ب تغيي حهم نميه دک‬

‫‪ -۳ ‬اطلاق آيات و روايات در رابطه با ح م ربا هم رابطه اهتتتخاص حاياي و رباي ف دي را هتتتام‬
‫ميهتتت د‪ ،‬هم رابطه اهتتتخاص حاياي و حا ني (ماننس به ه پ داختي ت اتتتط بانکهاي تجاري به‬
‫اد ده باران)‪ ،‬هم رباي بي م دم و دول (ماننس به ه اوراق ن ضه دولتي) و هم رابطه بانک م ککي‬
‫با م دم و بانکها (ماننس اوراق ن ضتته بانک م ککي و ن خ به ه اتتيااتتتي)ک تمامي اي ان اع به ات اق‬
‫نظ ناطبه علما و فاها ربا ميباهس و در ما له ح م ن ار مي ي دک‬

‫‪ -۴ ‬اي که م دم به خاط همهاري و ازخ د بهتتگي در نبال بانک م ککي بايس تش يش ه نس‪ ،‬ناب‬
‫ناس اات ک اولاً اف ادي که اوراق ن ضه بانک م ککي را مي خ نس‪ ،‬داراي نگاه خ د به پ ل هستنس و نه‬
‫نگاه کلان و هسفشان داتيابي به به ه بسون ريسک اا و نه کمک به بانک م ککيک ثانياً‪ ،‬آيا حاياتاً‬
‫کساني که اوراق ن ضه بانک م ککي را ميخ نس ني خي خ اهانه دارنس؟ به نظ ميراس پااخ به اي‬
 ‫اتتئ ال من ي ب ده و خ يساران اوراق بانک م ککي‪ ،‬ت اوتي بي اي اوراق و اتتاي اوراق بهادار نائ‬
‫از خ د بهتگي دلي‬ ‫نب ده و ص فاً در خ يس خ د به ريسک و بازده اوراق ت ذه دارنسک ثالثاً‪ ،‬آيا ني‬
‫ب حلال هتسن ح م ربا ميه د؟ يعني ا ن ض دهنسه (خ يساران اوراق) از ن ض دادن خ د ني‬
‫خي خ اهانه داهته باهس‪ ،‬دلي ميه د که به ه پ داختي بسون اههال اا ؟‬

‫‪ -۵ ‬حبف ن خ به ه از انتصتتتاد به معناي حبف کارک دهاي انتصتتتادي آن يا حبف يهي از پايههاي‬
‫دانش انتصاد کلان نيس ک چ ا که خساونس متعال در ن آن‪ ،‬نب از اعلام ح م ربا به اعلام حلي بي‬
‫مي پ دازدک از اي رو‪ ،‬ن خ ا د م ذ د در عا د االامي (ماننس ان اع بي ) ذايگکي ن خ به ه ميباهسک‬
‫به ط ر کلي‪ ،‬با ت ذه به اينهه ن خ ا د ک تاهمست بازار پ ل االامي و ن خ ا د بلنسمست بازار ا مايه‬
‫ااتتلامي در کنار هم ناب تصتت ر هستتتنس‪ ،‬لبا‪ ،‬کارک دهاي ن خهاي به ه ک تاهمست (اتتيااتتتي) و‬
‫بلنسمست در نظام انتصادي متعارف‪ ،‬به ط ر کام در نظام االامي وذ د داردک ت اوت اصلي بازار پ ل‬
‫االامي با بازار پ ل متعارف در رابطه تمامي عا د م ذ د در آن با بخش وانعي انتصاد ميباهسک‬

‫‪ -۶ ‬اولي مسئ ل اذ اي احهام الهي‪ ،‬حاکم االامي و نهادهاي حه متي هستنسک از اي رو‪ ،‬اوليت ي‬
‫مجم عه در حبف ربا‪ ،‬بانک م ککي (به عن ان نماينسه حاکمي در هبهه بانهي) اا و نبح اات اده‬
‫مشابه در بانکهاي‬ ‫از ابکارهاي اتياات پ لي رب ي ت اتط بانک م ککي‪ ،‬بستيار بيشتت از ح ک‬
‫تجاري ميباهسک در اي ه پيامب (ص) و ائمه م ردي مشاهسه نميه د که مثلاً پيامب (ص) به منظ ر‬
‫مسي ي هت ايط انتصتادي‪ ،‬اذازه درياف ن ض رب ي از بي المال ب اي ح مشهلات ذامعه را داده‬
‫باهنسک‬

‫ااتلامي‪ ،‬بازار پ ليِ مستتا از بخش وانعي نبايس وذ د داهته باهس و ن خ‬ ‫‪ -۷ ‬ه چنس در چارچ‬
‫تعيي هسه در اي بازار رباا ‪ ،‬اما امهان هه ي ي بازار پ لي وابسته به بخش وانعي انتصاد وذ د‬
‫داهتتته (در کنار بازار ا ت مايه ااتتلامي) و ن خي که در آن هتته مي ي د «ن خ ا ت د ک تاهمست با‬
‫حسان ريستتک» نام داردک هيچ دلي منطاي ب اي آنهه ن خ اتت د ک تاهمست نت انس کارک دهاي ن خ‬
‫به ه (چه در اتطح خ د و چه در اتطح کلان) را داهتته باهتس‪ ،‬وذ د نساهته و ن خ ا د ذايگکي‬
‫االامي اا ک بناب اي نميت ان حبف ربا را معادل عسم امهان اات اده از‬ ‫کام ن خ به ه در چارچ‬
‫دانش انتصاد کلان يا انتصاد پ لي دانس ک‬

‫باري پ لي نابلي ااتتت اده دارد (و در‬ ‫‪ -8 ‬در ه ت ايطي که ان اع مختلف صتته ک ذه اتتياا ت‬
‫کش رهاي مختلف تج به هسه اا )‪ ،‬دليلي ب اي باز ش به بانهساري م ککي متعارف و اات اده از‬
‫اوراق ن ضه بانک م ککي وذ د نساردک‬
‫‪ -9 ‬امهان تمستک به‪« :‬حهم ثان يه ناظ ب ذ از اات اده از ن خ به ه ايااتي در بازار بي بانهي به‬
‫دليت کنت ل ت رم» وذ د نتساردک چ ا کته احهتام ثان يه ب اي م ارد خاص ب ده و فاط از با «اک‬
‫ميته» ناب ت ذيه اا ک‬

‫‪ -3-7-5‬ربا به عنوان درآمد ثابت و بهره به عنوان درآمد متغیر‬

‫تبیین دیدگاه‬

‫‪ ‬ربايي که در ااتلام تح يم هسه عبارت اا از بازده وانعي‪ ،‬ثاب و از پيش تعيي هسه؛ در حالي که‬
‫به ه‪ ،‬بازده متغي و غي ناب تعيي اا ک‬

‫‪ ‬بتازده وانعي‪ ،‬ثاب و از پيش تعيي هتتتسه‪ ،‬تنها در انتصتتتادهايي ات اق ميافتس که ب اي مست زمان‬
‫ط لاني اطح عم مي نيم ها و نيم هاي نسبي ثاب بماننسک‬

‫‪ ‬تنها در انتصتادهاي معيشتتي و اتنتي به ذه عسم پيش ف فناوري و عسم تغيي الياهها‪ ،‬اطح‬
‫عم مي نيم ها و نيم هاي نستبي ب اي مست زمان ط لاني ثاب ميمانسک اما در انتصادهاي ذسيس‬
‫به ذه پيشت ف فناوري و تغيي اتلياهها‪ ،‬اتطح عم مي نيم ها و نيم هاي نستبي به ص رت‬
‫مساوم در حال تغيي هستنسک‬

‫‪ ‬نتيجه ‪ :‬ربا اختصتاص به انتصتادهاي معيشتتي و انتي داهته و در انتصادهاي ذسيس امهان تحاش‬
‫نساردک آنچه در انتصادهاي ام وزي وذ د دارد‪ ،‬به ه اا که بازده متغي و غي ناب پيشبيني اا ؛‬
‫پس بي ربا و به ه ت اوت ماه ي وذ د داردک‬

‫نقد دیدگاه‬

‫‪ -1 ‬از ديتس اه آيات‪ ،‬روايات و اذماع فاهاي ااتتتلام در تع يف ربا‪ ،‬نيس ثاب ب دن وذ د نساهتتتته و‬
‫فت ه ن ع زيادهاي در ن ارداد ن ض‪ ،‬ربا اا ؛ چه آن زياده ثاب باهس و چه متغي ک در اي رابطه‬
‫روايات صت يح و روهتني که از ط يش هيعه و اه ان وارد هسه بيان ميدارنس که اهت اط ه ن ع‬
‫زياده در ن ارداد ن ض ربا ااتتت ک به عن ان نم نه‪ ،‬در رواي منا ل از محمس ب نيس آمسه ااتتت ‪:‬‬
‫دانسن مث آن را هتت ط نهنس؛ پس ا‬ ‫«کستتي که به ديگ ي درهمهايي را ن ض ميدهس‪ ،‬ذک ب‬
‫بهت از آن به او باز دانسه هس بدبي دک هيچکسام از هما در مااب ن ض دادن درهمي‪ ،‬ا اري حي ان‬
‫يا عاريه چيکي را ه ط نهنس»ک‬

‫‪ -۲ ‬مطالعه تاريخ صتسر ااتلام نشتان ميدهس ب خلاف تصت ر ارائهدهنسه ديس اه‪ ،‬انتصتاد زمان صسر‬
‫ااتلام‪ ،‬با ت رم صت يا بسون تغيي در نيم هاي نسبي نب ده اا ک بلهه انتصاد آن زمان نيک در اث‬
‫ع ام م تبط با آن عص ‪ ،‬با تغيي ات ناب ت ذه در اطح عم مي نيم ها و نيم هاي نسبي م اذه‬
‫ب دک در اي رابطه هتتيخ صتتسوق نا ميکنس‪« :‬در زمان را ت ل خسا (ص) نيم ها افکايش ياف ‪ ،‬به‬
‫راتتت ل ختسا (ص) ته هتتتس‪ :‬اي کاش ب اي کالاها نيم تعيي کني‪ ،‬چ ا که نيم ها افکايش و‬
‫کاهش پيسا ميکننسک رات ل خسا (ص) ف م د‪ :‬نميخ اهم خساونس را با بسعتي ملانات کنم که کسي‬
‫در آن ب م پيشي نگ فته اا ؛ بنس ان خسا را آزاد بگباريس بعضي از بعضي اات اده کننس»ک‬

‫‪ -4-7-5‬ربا‪ ،‬عایدی پول و بهره‪ ،‬بازده سرمایه‬

‫تبیین دیدگاه‬

‫‪ ‬در ذ ام اتنتي‪ ،‬ا مايه ناش مهمي در ت ليس نساه و پ ل ص فاً ب اي مبادله کالاها و خسمات به‬
‫و پ ل ديگ تنها‬ ‫کار مي رف ‪ ،‬ولي در ذ ام مسرن‪ ،‬ات مايه ناش ااااي در ت ليس پيسا نم ده اا‬
‫واتيله مبادله نيست ؛ بلهه وظي ه ذخي ه ارزش ب دن نيک پيسا ک ده اا ک در ذ ام پيش فته‪ ،‬به ه‬
‫بانهي ناش تنظيمکننسه پسانسازها و ات مايه باريها را به عهسه داردک به ه ت اط نهاد بازار تعيي‬
‫هسه و ياي کميابي پسانساز از يک ا و بازدهي نهايي ا مايه از ا ي ديگ ميباهسک‬

‫که‬ ‫‪ ‬صاحبان پسانساز با امساک از مص ف‪ ،‬م ذب افکايش ت ليس آينسه ميه نس و لبا به ه حاي اا‬
‫از مشتتارک در بالا ب دن ت ان ت ليسي به دات ميآيسک بناب اي نميت ان رباي ذ ام اتتنتي را که‬
‫عايسي پ ل به عن ان وااتطه مبادله اات ‪ ،‬با به ه انتصادهاي پيش فته که ناهي از بازده ا مايه در‬
‫ت ليس ميباهس‪ ،‬يهسان انگاه ک‬

‫نقد دیدگاه‬

‫‪ -1 ‬به لحاظ انتصتتادي اي مطلب که ن خ به ه متغي ي اتت مايهاي (و نه پ لي) ااتت ‪ ،‬م رد ت افش‬
‫عم مي نيس ک در وان ب خي از انتصاددانان به دراتي به کارک د غي ا مايهاي پ ل اهاره نم دهانسک‬
‫ه زده ه د حسان با ديس اه انتصاددانان مهمي چ ن‬ ‫بناب اي ‪ ،‬اينهه به ه ص فاً به ماهي ا مايه‬
‫کين ک نااتاز ار اات ک به علاوه‪ ،‬در تع يف لغ ي و اصطلاحي به ه‪ ،‬دلالتي مبني ب پ لي يا ا مايهاي‬
‫ب دن آن وذ د نساهتتته و عبارات کلي ميباهتتنسک از اي رو‪ ،‬ميت ان به اي نتيجه راتتيس که در ه‬
‫پ لي داهته باهس (از تعادل ع ضه و تااضاي پ ل تعيي ه د) و‬ ‫انتصادي‪ ،‬به ه ميت انس هم ماهي‬
‫هم ماهي ا مايهاي (از تعادل ع ضه و تااضاي ا مايه)ک‬

‫‪ -۲ ‬مطالعات تاريخي عص ت نکول وحي‪ ،‬نهتنها مؤيس ديس اه مط حهتتسه نيس ت ‪ ،‬بلهه نشتتان ميدهس‬
‫اع ا تاذ پيشه مهه و مسينه‪ ،‬نگاهي کاملاً مت اوت از آنچه مط ح هسه‪ ،‬به پ ل داهتنسک آنان پ ل را‬
‫به عن ان اتت مايه تجاري و ربا را به عن ان هکينه ف صتت از داتت رفته ميدانستتتنس و به همي‬
‫منااب به صاحب پ ل حش ميدادنس مطالبه مازاد داهته باهسک‬
‫االام رباي ن ضي را نه فاط به عن ان عايسي پ ل ذه فعالي هاي مص في‪ ،‬بلهه به عن ان بازدهي‬
‫اتت مايه ذه فعالي هاي تجاري و ت ليسي نيک تح يم ک ده و ب اي پااتتخ يي به نيازهاي وانعي‬
‫بش (ب اي تشهي ا مايه)‪ ،‬راههارهاي ذايگکيني ماننس ان اع بي ارائه نم ده اا ک‬

‫‪ -5-7-5‬اختصاص ربا به اشخاص حقیقی و حلیت ربا بین اشخاص حقوقی‬

‫تبیین دیدگاه‬

‫‪ ‬اهخاص حا ني هماننس ااي م ض عات مستحسثه پسيسهاي ذسيس هستنس که در زمان تش ي وذ د‬

‫نساهتته اات ک از اي رو‪ ،‬چنانچه در هم ل احهامي (ماننس ح م ربا) هک وذ د داهته باهس‪ ،‬لازم‬
‫اات به عم ماتي فاهي (ماننس اص صح ) يا اص ل عمليه (ماننس اص ب ائ ) تمسک نم دک از اي‬
‫رو‪ ،‬به نظ ميراتس ماهي هتخص حا ني متمايک از هخص حاياي ب ده و احهام ه عي مت تب ب‬
‫اهخاص حاياي (ماننس ح م ربا)‪ ،‬مت ذه اهخاص حا ني نميباهسک‬

‫و در‬ ‫‪ ‬ثم ه اي ديس اه آن اا که ربا تنها در بي اف اد و هخصي هاي حاياي وذ د خ اهس داه‬
‫روابط اهتخاص حا ني با حاياي (ماننس رابطه بانک با اد ده باران) يا در روابط اهخاص حا ني با‬
‫يهسيگ (ماننس رابطه دول با بانکها) ربا ناب تص ر نيس ک‬

‫نقد دیدگاه‬

‫و‬ ‫‪ ‬مشته ر فاهاي هتيعه هخصي حا ني را مشابه هخصي حاياي مشم ل احهامي چ ن مالهي‬
‫با اهتغال‬ ‫مالهي‬ ‫احهامي که ب مالهي بار مي هت د‪ ،‬ماننس انتاال دائم مالهي (بي )‪ ،‬انتاال م ن‬
‫ذمه (ن ض)‪ ،‬اذاره مناف ملک (اذاره) و ککک‪ ،‬ميداننس و با ااتتتناد به نم نههايي از هتتخصتتي هاي‬
‫حا ني م ذ د در صتسر ااتلام (ماننس هتخصتي حا ني نهاد بي المال‪ ،‬ونف‪ ،‬امام مسلمي و ککک)‪،‬‬
‫حهم به مشابه کام هخصي هاي حاياي و حا ني در معاملات ميدهنسک‬

‫‪ ‬در حا ق م ض ت عه اي ان نيک هتتخصتتي حا ني به ط ر کام پبي فته هتتسه و در هتتم ل احهام و‬

‫ديسه اا ک به عن ان نم نه‪ ،‬در ماده ‪ ۵88‬نان ن تجارت‬ ‫وظايف‪ ،‬مشابه هخصي هاي حاياي اعلام‬
‫آمسه اا ت ‪« :‬هتتخص حا ني ميت انس داراي کليه حا ق و تهالي ي هتت د که نان ن ب اي اف اد نائ‬
‫اا ت ؛ مگ حا ق و وظاي ي که بالطبيعه فاط انستتان ممه اا ت داراي آن باهتتسک ماننس حا ق و‬
‫وظايف اب ت (پسري) و بن ت (پس ي) و امثال ذلک»ک‬
 ‫‪ -6-7-5‬اختصاص ربا به زیاده برای تمدید مدت بدهی‬

‫تبیین دیدگاه‬

‫‪ ‬اي ديس اه ت اتط رهتيس رضتا ارائه هتسه اا ک وي در ذي آيه ‪ 1۳1‬ا ره آل عم ان که به ما له‬
‫َضتعَافاً مُضَاعَ َه» اهاره هسه اا ‪ ،‬بيان ميکنس‪« :‬اي آيه اولي آيهاي اا که درباره ح م‬
‫«رباي أ ْ‬
‫ربا نازل هتسه و آيات ربا در ات ره با ه‪ ،‬بعس از اي آيه نازل هسه اا ک م اد از ربا در اي آيه‪ ،‬ص ف ًا‬
‫در ابتساي عاس ن ض‪ ،‬دوط ف ب مبلغي ت افش کننس‪ ،‬مث اينهه‬ ‫رباي ذاهلي ااتت ککک از اي رو‪ ،‬ا‬
‫‪ 111‬دينار بسهس و بگ يس‪ 111 :‬دينار يا بيشت به م بسه؛ هيچ کسام از اي نا ها هام آن نميه د‪،‬‬
‫و ربتاي مح م ن آني نخ اهس ب د ککک بناب اي ‪ ،‬ن ض با به ه اي که در آن ماسار اتتت د در اول ن ارداد‬
‫ه ت ط ه ت د‪ ،‬اهتتهالي نسارد؛ زي ا در رباي ذاهلي وذ د ا ت د ب اي تمسيس مست ب د‪ ،‬نه ب اي اص ت‬
‫ن ض»ک‬

‫نقد دیدگاه‬

‫‪ -1 ‬آيتات ن آن در اتتت ره با ه ت ديتسي باني نمي بارد که مطلش ربا (چه در ن ض و چه در دي )‬

‫فته اا ت و اينهه با يهس ت ي ظ و مان‪ ،‬بخ اهيم بخش عمسهاي از‬ ‫مشتتم ل حهم ح م ن ار‬
‫مصتتاديش ربا را از هتتم ل حهم ح م خار کنيم‪ ،‬نياز به دلاي مستتتحهمي دارد که در ااتتتسلال‬
‫رهيس رضا ارائه نشسه اا ک‬

‫‪ -۲ ‬تنها منب ديني ما ن آن نيس بلهه عا و اذماع و رواي هم هستنسک‬

‫‪ -۳ ‬روايات‪ ،‬ت ضتيحدهنسه آيات و بهت ي م ست آن ميباهنس‪ ،‬لازم اا در اي رابطه به روايات نيک‬
‫م اذعه هت دک ب راي مناب در اي رابطه نشان ميدهس که روايات ص يح و روهني از ط يش هيعه و‬
‫اه ان وذ د دارد که اهت اط ه ن ع زياده در ن ارداد ن ض ربا اا ک‬

‫‪ ،‬يه ديان و مسيحيان ب دنس و رباي رايج‬ ‫‪ -۴ ‬به اعتااد م رخان‪ ،‬عام روا رباخ اري در ذکي ه الع‬
‫در ميان آنان که در ت رات و انجي نيک آمسه‪ ،‬فت زيادي در عاس ن ض ب دکک‬

‫‪ -۵ ‬تنهتا در حال تمسيس مست ظلم نيستتت بلهه در تمسيس مست هم اهي ف د راههارهاي ديگ ي‬
‫دارد همانط ر که در حال رباي ن ضي هم اهي ف د مضط اا و راههاري نساردک‬
 ‫‪ -7-7-5‬اختصاص ربا به زیاده فاحش‬

‫تبیین دیدگاه‬

‫‪ ‬اواخ ن ن ن زدهم با ستت ش روابط تجاري مستلمانان و ن ذ تسريجي ات مايه داري در کش رهاي‬
‫ااتلامي و تأاتيس بانک هاي غ بي در اي کشت رها‪ ،‬بحثهاي زيادي بي دول عثماني و صاحبان‬
‫بانک ها از يک ات و عالمان ديني آن کش ر از ا ي ديگ ‪ ،‬درباره ربا و به ه مط ح هس که در نهاي ‪،‬‬
‫عالمان دربار عثماني حهم به حلال ب دن به ه هاي کم دادنس (که اي ب داهتتت ‪ ،‬همان ط ر که نبلاً‬
‫اهاره هس‪ ،‬با ديس اه غ بي به ماهي ربا و به ه ااز ار اا )ک‬

‫ديس‪« :‬مشايخ االام ما ر داهتهانس که‬ ‫‪ ‬در بيانيهاي که در دهم ه ال اال ‪1۳۲8‬ق صادر هس‪ ،‬اعلام‬
‫فته‬ ‫دانسههسه و مبالغي که از بانک‬ ‫ام ال وديعه باهتتههتسه در بانک يا ام ال ن ض فته و ب‬
‫ميه د‪ ،‬به ه ص رتي که درآنجا ميمانس‪ ،‬تا م نعي که با به ههاي کم باهس‪ ،‬حلال اا »ک‬

‫نقد دیدگاه‬

‫‪ -1 ‬غالب آيات و روايات ربا خلاف ديس اه مبک ر را به اثبات ميراانسک‬

‫از رباخ اري ت به ک ديس حش داريس اصتتت مالتان را بگي يس»ک در اي آيه خساونس‬ ‫‪ -‬با ه‪« :۲۷9-‬ا‬
‫هتت ط ت به از ربا را اکت ا ک دن به اصتت مال ن ض دادههتتسه مي دانسک در حالي که ا به ه کم و‬
‫معتسل ربا نب د‪ ،‬خساونس ميف م د‪ :‬ا از رباخ اري ت به ک ديس ميت انيس اص مالتان را هم اه با به ه‬
‫کم بگي يسک‬

‫‪ -‬در روايتي علي ب ذع از ب ادرش م اتتي ب ذع (ع) نا مي کنس‪« :‬از ايشتتان در م رد م دي‬
‫ائ ال ک دم که به ديگ ي صس درهم ميدهس و با او ه ط ميکنس که پنج درهم يا کمت يا بيشت به‬
‫اا »ک طبش اي نا ‪ ،‬امام (ص) فت پنج درصس و‬ ‫وي بد دازدک امام ف م د‪ :‬اي همان رباي مح‬
‫حتي کمت از آن را ربا ميدانسک‬

‫چه مطابش ب خي نا هاي تاريخي ماسار زيادي دو ب اب اصتت بسهي ب د يا بعس از مستي ربا به‬ ‫‪-۲ ‬‬
‫چنس ب اب اصت ميراتتيس‪ ،‬له ب راتتيهاي کام نشتتان ميدهس آن ن خ در م ارد خاص ب ده و در‬
‫حاض به ااتا اض ب اي ا مايه باري‬ ‫غالب م ارد ن خهاي ربا معتسل ب دک به ط ري که تاذ ان ع‬
‫در ام ر تجاري مي هتسنسک مطابش تحاياات‪ ،‬ن خ ربا در آن زمان بهط ر معم ل بي ‪ ۲1‬تا ‪ ۳1‬درصس‬
‫ب ده اا ک‬

‫‪ -۳ ‬در ت ستي آيه «اضتعافاً مضاع ً» بسياري از م س ان مي ينس وصف «اضعافاً مضاع ً» خاصي‬
‫همه رباهاا ‪ ،‬ن خ ربا ه چنس پايي باهس در اث تمسيس و ته ار به چنس ب اب اص بسهي ميراسک‬
 ‫‪ -8-7-5‬اختصاص ربا به زیاده در قرضهای مصرفی‬

‫تبیین دیدگاه‬

‫‪ ‬ب خي از محااان معتاسنس که آنچه در دي ااتتلام به عن ان ربا تح يم هتتسه اا ت ‪ ،‬مخص ت ص به ه‬

‫ن ضهاي مص في اا و هام ن ضهاي ا مايه باري نمي ددک‬

‫‪ ‬آيات ربا ناظ به تح يم رباي ذاهلي اا ت و ربا در زمان ذاهلي اختصتتاص به ن ضهاي مصتت في‬
‫داهت و ن ض هاي ات مايه باري در آن زمان مط ح نب دک اي ن ع ن ض ها در عص ذسيس و بعس از‬
‫ست ش فعالي هاي تجاري و ت ليسي و احتيا به ا مايههاي مت اکم روا پيسا ک دک‬

‫‪ ‬مطالعه آيات ربا نشتتان مي دهس که تح يم ربا در کنار ت غيب به صتتسنه و تش ت يش به مهل دادن به‬
‫بسههار اا ک روه اا که صحب از صسنه و مهل ‪ ،‬ذايي اا که مبلغ انسک و بسههار نيازمنس‬
‫باهس و اي در خص ص ن ضهاي مص في اا ک‬

‫‪ ‬مطابش آيات و روايات‪ ،‬فلس ه تح يم ربا‪ ،‬ظلم اا و روه اا که ظلم در ن ضهاي ا مايه باري‬
‫پيش نميآيسک در وان ونتي ن ضکننسه با اات اده از ن ض‪ ،‬فعالي ت ليسي‪ ،‬تجاري يا خسماتي خ د‬
‫را راه انساخته و مبلغي از ا د حاصله را به ن ضدهنسه ميپ دازد‪ ،‬ظلم و اتمي رخ نخ اهس دادک‬

‫نقد دیدگاه‬

‫‪ -1 ‬ب راتي مت ن تاريخي و روايات نشتان مي دهس که رباي ذاهلي به ن ض هاي مصت في اختصاص‬
‫ب اي تهيه ا مايه تجاري از ط يش ن ض رب ي عم مي ک دنس و‬ ‫نساه ک بلهه تجار و بازر انان ع‬
‫بته ذتاي فعالي انتصتتتادي‪ ،‬از راه ربا ب ث وت خ يش مي افکودنسک در روايات نيک‬ ‫ث وتمنتسان ع‬
‫تعابي ي که ظه ر در ن ض تجاري و ا مايه باري دارد‪ ،‬به کار رفته اا ک ب اي مثال ااحاقب عمار‬
‫مي يس‪« :‬از امام م ايب ذع (ع) ائ ال ک دم در م رد م دي که به م دي مالي را ن ض داده تا‬
‫با آن کار کنس و او بخشي از ا د را به ن ضدهنسه مي پ دازد از ت و اينهه مبادا صاحب مال‪ ،‬مالش‬
‫را بگي د‪ ،‬بسون اينهه از نب بي آنان ه طي ب ده باهسک امام (ع) ف م د‪ :‬تا مادامي که ب اااو ه ط‬
‫نبلي نباهس اههالي نسارد»ک‬

‫‪ -۲ ‬اطلاق آيات و روايات ربا‪ ،‬هتام ن ضهاي مصت في و ات مايه باري ه دو ميهت د و ن ضهاي‬
‫ات مايه باري (ت ليسي و تجاري) چه در ن ن هاي اخي ت اتعه بيشتت ي يافته اات ‪ ،‬له اص‬
‫وذ دهتان در ط ل تاريخ به ويژه در صسر االام مسلم اا ک در نتيجه هيچ مانعي از عم به اطلاق‬
‫وذ د نساردک‬
 ‫‪ -۳ ‬هم اه هتسن تح يم ربا در بعضتتي از آيات ن آن با تشت يش به صتتسنه و مهل دادن بسههار دلي‬
‫اختصتاص تح يم به ن ضهاي مصت في نيست ک چ ا که ام به مهل دادن و تش يش به صسنه همان‬
‫ط ر که در ن ضهاي مص ت في ذا دارد در ن ضهاي ا ت مايه باري نيک ناب تص ت ر اا ت ک در وان‬
‫اهي تاذ ي ذه فعالي تجاري ااتتا اض مي کنس و دچار خستارت و ورهتهستگي مي دد؛ در‬
‫چني م انعي ا ارش به مهل و بخشش کاملاً انساني و با روح تعاليم ن آن ااز ار اا ک‬

‫‪ -۴ ‬اينهه ااتلام به خاط ظلم‪ ،‬ربا را تح يم ک ده اختصاص به ن ض مص في نسارد (ه چنس حهم‬

‫ح م ربا نيک تنها ظلم نيست )ک در وان همان ط ر که در ن ضهاي مص في‪ ،‬ن ض ي نسه به ذه‬
‫نياز و اضتط ار‪ ،‬ت به خ اا هاي ناعادلانه ن ضدهنسه رب ي مي دهس و نتيجه آن‪ ،‬ظلم و به ه کشي‬
‫اا ‪ ،‬در ن ضهاي ا مايه باري نيک ن ضدهنسهها به ذه ب خ رداري از نسرت چانهزني بالايي که‬
‫در انتصاد دارنس‪ ،‬ميت اننس خ اا هاي خ د را ب کارف مايان و فعالان انتصادي تحمي کننسک‬

‫‪ -9-7-5‬اختصاص ربا به بهره بانکهای خصوصی‬

‫تبیین دیدگاه‬

‫‪ ‬اي ديس اه ناظ به اختصتاص تح يم ربا به به ه بانک ها و مؤاتتستتات خصت صي و اهخاص حاياي‬
‫اا ک‬

‫‪ ‬آيت الله مع ف (‪ )1۳۷9‬معتاس ااتتت بايس رباي بي دول و م دم را مت اوت از رباي بي م دم با‬
‫ف ک در وان ‪« :‬نميت ان بانکهاي دولتي را نهاد ااتثماري به حسا آوردک اينها ب اي‬ ‫م دم در نظ‬
‫اتت داتتتاني يا اتت ددهي به وذ د نيامسهانس‪ ،‬بلهه ضتت ورت اذتماعي به هتتمار ميرونس که با اي‬
‫ايستم‪ ،‬مي ت اننس به کار خ د ادامه دهنس و در ذه اامان دادن انتصاد کش ر ناش داهته باهنسک‬
‫از اي روي نميت ان اتتت د بانهي را (البته بانکهاي دولتي که اتتت مايه آن از بي المال ااتتت ) به‬
‫حستتتا ربتاي ح ام درآورد؛ زي ا هيچ يتک از پيتامسهاي تباهيآف ي ربا در اي م رد وذ د نسارد؛‬
‫هماننس رباي خان اده که در اااو ربا نيس »ک‬

‫‪ ‬مهمت ي دليلي که ب اي تأييس اي ديس اه بيان هسه اا ‪ ،‬حسيثي صحيح از زراره اا که مي يس‪:‬‬
‫« امام بان (ع) ف م د‪ :‬بي م د و ف زنسش‪ ،‬بي او و غلامش و بي او و همست ش ربا نيس ؛ همانا ربا‬
‫بي ت و چيکي اا که مالک آن نيستي»‬

‫نقد دیدگاه‬

‫‪ ‬ناس اي ااتسلال در بخش دوم حسيث ن ار داردک‬

‫‪ ‬زراره از امتام بتان (ع) نات ميکنتس که ف م د‪« :‬ميان م د و ف زنسش‪ ،‬ميان او و غلامش و ميان او و‬
‫همست ش ربا نيست ‪ ،‬همانا ربا بي ت و مالي اا که ت مالک آن نيستيک پ ايسم‪ :‬پس بي م و‬
‫مشت کان هم ربا نيست ؟ ف م د‪ :‬ربا هست ک تم‪ :‬آنان مماليک هستنس؟ ف م د‪ :‬ت به تنهايي مالک‬
‫آنها ني ستتي‪ ،‬همانا هم اه ديگ ان مالک هستتي؛ ت و ديگ ان در آنها مساوي هستيسک پس آنچه ت و‬
‫ديگ ان با هم ه ت يک هستتتيس از م ارد ااتتتثنا نيس ت ‪ ،‬چ ن غلام ت ماننس غلام مشتتت ک بي ت و‬
‫ديگ ي نيس »ک‬

‫‪ ‬در م اردي کته بي ف د با ديگ ي رابطه مالهانه وذ د دارد‪ ،‬ماننس رابطه انستتتان با غلامش‪ ،‬ربا ناب‬
‫هم‬ ‫تص ر نيس ک اما واضح اا که رابطه مالهانه ميان دول و م دم وذ د نساردک از ا ي ديگ ‪ ،‬ا‬
‫ف ک چ ا که ه ف د‬ ‫ف ض ه د چني رابطه مالهانهاي وذ د دارد‪ ،‬باز هم نميت ان از آن نتيجهاي‬
‫به تنهايي مالک ام ال دول نيستتت ؛ بلهه او به هم اه اتتتاي مستتتلمانان مالک ب ده و در نتيجه به‬
‫ماتضاي تعليلي که در ذي صحيحه زراره آمسه‪ ،‬ذکء مستثنيات ربا نخ اهس ب دک‬

‫‪ -11-7-5‬ضرورت اقتصادی بهره بانکی‬

‫تبیین دیدگاه‬

‫‪ ‬ب اااو مسلمات فاهي‪ ،‬در م اردي که ض ورت و مشا وذ د داهته باهس‪ ،‬احهام االامي ماننس ربا‬
‫تا حسودي تخ يف پيسا ميکننسک ب اي اااو‪ ،‬از منظ فاهي‪ ،‬ا ف د محتاذي نيازش به ههلي ب د‬
‫که ذک از راه ن ض رب ي ب آورده نميهس‪ ،‬فت ن ض رب ي ب او ذايک ميه دک‬

‫‪ ‬ا به دلي تح يم ربا‪ ،‬فعالان انتصتتادي نت اننس اتت مايه م رد نياز خ د را به داتت آورنس‪ ،‬نه تنها‬
‫زنس ي خ د آنان مخت ميهت د‪ ،‬بلهه ک انتصتاد کشت ر مشته پيسا ميکنس و از رهتس و ت اتتعه‬
‫که در عص حاض ‪ ،‬به دلي وذ د ض ورت انتصادي‪ ،‬ح م‬ ‫انتصادي باز ميمانسک پس مي ت ان‬
‫ربا ب داهته ميه د؛ همان ط ر که در ديگ م ارد ض ورت نيک ااي مح مات‪ ،‬حلال ميه نسک‬

‫نقد دیدگاه‬

‫‪ -1 ‬يهي از ضت ابط ااتت اده از اصت ضت ورت در تخ يف احهام آن اا که ح مشه و خ و از‬

‫ضت ورت‪ ،‬منحصت به م رد ح ام باهتس؛ اما ا ب اي ح مشته چنس راه ناب تص ر باهس‪ ،‬با وذ د‬
‫هيچ راههاري ذک ربا و بانهساري رب ي ب اي تجهيک‬ ‫راههتاي حلتال ن ب به راه ح ام نميراتتتسک ا‬
‫ات مايهها و تبسي آنها به ا مايههاي م يس و م لس نب د‪ ،‬ادعاي ذ از ربا به عن ان ض ورت اذتماعي‬
‫و انتصتتادي ناب دفاع ب دک اما هتتارع ماسو ان اع عا د مبادلهاي و مشتتارکتي را به عن ان ذايگکي‬
‫ح م ربا ارائه نم ده اا لبا ذه رف نيازهاي م ذ د‪ ،‬نميت ان از با ض ورت به ذ از ربا حهم‬
‫ک دک‬

‫‪ -۲ ‬مطابش تعاليم ه ع‪ ،‬تخ يف در حهم الهي به دلي ض ورت‪ ،‬در حس رف ض ورت اا ک ب اي مثال‬
‫کسي که با چنس ذ عه ه ا ميت انس زنسه بمانس‪ ،‬نمي ت انس اي ه ا بخ ردک در مسئله ربا نيک ا‬
‫ن ار باهتس از با ضت ورت حلال ه د‪ ،‬تنها در حس رف ض ورت حلال خ اهس هس و نه اينهه به بهانه‬
‫ض ورت‪ ،‬تمامي معاملات نظام بانهي متعارف را که ب اااو به ه انجام ميه د حلال اعلام نم دک‬
‫فصل دوم‪ :‬تخصیص منابع(عقود مبادله ای)‬
‫‪ -1‬قراردادهای مالی مجاز در بانکداری بدون ربا‬

‫‪ -2‬عقود مبادلهای‬

‫‪ -1-۲‬م ابحه‬

‫‪ -۲-۲‬اذاره به ه ط تمليک‬

‫‪ -۳-۲‬ذعاله‬

‫‪ -۴-۲‬بي الف‬

‫‪ -۵-۲‬ااتصناع‬

‫‪ -۶-۲‬خ يس دي‬

‫‪ -3‬مشکلات و نواقص الگوی فعلی بانکداری بدون ربای ایران‬

 ‫‪ -1‬قراردادهای مالی مجاز در بانکداری بدون ربا‬

‫ن اردادهاي مالي مجاز در بانهساري بسون ربا به ن اردادهاي ذي تاسيم ميه نس‪:‬‬

‫‪ -1-1‬قراردادهای غیرانتفاعی‪ :‬ماننس‪ :‬ن ضالحستتنه؛ که داراي ويژ يهاي تمليهيب دن ن اردادها؛ (مناب‬
‫آزاد)‪ ،‬خي خ اهانه ب دن‪ ،‬رابط بسههار و بستانهاري ط في ن ارداد و ذايک ب دن فت کارمکد هستنسک‬

‫‪ -2-1‬قراردادهای انتفاعی‪ :‬ن اردادهاي انت اعي که به دو نسم مبادله اي و مشارکتي تاسيم ميه نس‪:‬‬

‫الف) انت اعي مبادلهاي‪ :‬ماننس‪ :‬م ابحه (ف وش انستتاطي)‪ ،‬اذاره به هت ط تمليک‪ ،‬اتتلف‪ ،‬ذعاله‪ ،‬ااتتتصتتناع و‬
‫خ يس دي ؛ ن اردادهاي مبادلهاي داراي ويژ يهاي ذي هستنس‪:‬‬

‫‪ -‬تمليهيب دن ن اردادها؛ (مناب آزاد)‬

‫‪ -‬لازم ب دن ن اردادها‬

‫‪ -‬معي ب دن ن خ ا د ن اردادها؛‬

‫‪ -‬رابط بسههار و بستانهاري ط في ن ارداد؛‬

‫مي‬ ‫حي انعااد ن ارداد ک اي‬ ‫‪ -‬بي نيازي ن اردادها از نظارت و کنت ل مستتم پس از انعااد ن ارداد (صح‬
‫کنس)ک‬

‫) انت اعي مشارکتي‪ :‬ماننس‪ :‬مشارک مسني(مشارک تنانصي)‪ ،‬مشارک حا ني‪ ،‬مضاربه‪ ،‬مکارعه و مساناتک‬

‫‪ -2‬عقود مبادلهای‬

‫بانکها ميت اننس از ط يش عاس مبادله‪ ،‬تسهيلاتي را در اختيار مشت يان ن ار دهنسک عا د مبادلهاي عبارتنس از‪:‬‬

‫‪ -1-2‬مرابحه‬

‫يهي از نيازهاي ستتتت ده و متن ع مشتتتت يان بانکها‪ ،‬نياز تستتتهيلاتي ذه خ يس کالاها و خسمات ااتتت ک‬
‫مشت يان بانکها اعم از خان ارها‪ ،‬بنگاههاي انتصادي‪ ،‬به ص رت مستم احتيا به خ يس ان اع کالاها و خسمات‬
‫پيسا ميکننس و در م ارد زيادي ب اي تامي مالي‪ ،‬نياز به اات اده از مناب بانهي دارنسک‬

‫مسني تا حسود زيادي اي نياز را تامي‬ ‫چه ن اردادهاي ف وش انستتتاطي‪ ،‬ذعاله‪ ،‬مضتتتاربه و مشتتتارک‬
‫ميکننتس‪ ،‬امتا محتسوديت هتاي فاهي و حا ني اي ن اردادهتا از يتک اتتت و محسودي هاي آئي نامهها و‬
‫داتتت رالعم هاي آنها از اتت ي ديگ باعث هتتسه اي ن اردادها نت اننس همه مطالبات مشتت وع و انتصتتادي‬
‫مشتتت يان را پ هتتش دهنسک ب اي ااتتاو ن ارداد م ابحه به تنهايي ميت انس پااتتخ ي همه نيازهاي خ يس‬
‫کالايي و خسماتي مشت يان بانک باهسک‬

‫‪ -1-1-2‬تعریف مرابحه‬

‫يهي از ان اع ن ارداد بي ‪ ،‬بي م ابحه اا ت که از زمانهاي نسيم بي م دم رايج ب ده اا ت و ماص ت د از آن‬

‫بيعي اات که ف وهتنسه نيم تمامهسً کالا اعمّ از نيم خ يس‪ ،‬هکينههاي حم و نا و نگهساري و ااي‬
‫هکينههاي م ب طه را به اطلاع مشتت ي ميراتانس اتدس با افکودن مبلغ يا درصسي اضافي به عن ان ا د به‬
‫خ يسار ميف وهسک‬

‫به هکار و صس ت مان يا با ده‬ ‫ب اي مثال‪ ،‬اعلان مي کنس اي کالا را به هکار ت مان خ يسه اات و حاضت اات‬
‫درصس ا د به مشت ي ب وهسک‬

‫‪ -2-1-2‬مستندات قرارداد مرابحه‬

‫مستنسات نان ني ن ارداد م ابحه عبارت اا از‪:‬‬

‫‪ -1-2-1-2‬مستندات قانونی‬

‫‪ -‬ن ارداد م ابحه‪ ،‬خ يس دي و ااتتصتناع در ماده ‪ 98‬نان ن ب نامه پنجم ت اتعه در اال ‪ 1۳89‬به تص يب‬
‫مجلس و تاييس فاهاي ه راي نگهبان رايسک‬

‫‪ -‬ب ااتتاو ماده ‪ 98‬نان ن ب نامه پنجستاله پنجم ت اتتعه؛ هيئ وزي ان طي مصت به ‪ 1۳91/ 1۵ /1۲‬عاس‬
‫م ابحه‪ ،‬خ يس دي و ااتصناع را به فص ا م نان ن عمليات بانهساري بسون ربا اضافه نم دنسک‬

‫‪ -‬متعانباً داتت رالعم اذ ايي عاس م ابحه در ‪ 11۲8‬ذلسته ه راي پ ل و اعتبار م رخ ‪ 1۳91/ 1۵ /۲۵‬به‬
‫تص يب رايس و ذه اذ ا به بانکها ابلاغ هسک‬

‫‪ -2-2-1-2‬مستندات فقهی قرارداد مرابحه‬

‫ن ارداد بي را از ذه ا د و زيان به چهار ن ع تاسيم ميکننسک‬

‫‪ -1‬بیع مرابحه‪ :‬ن اردادي اا که در آن ف وهنسه نيم خ يس کالا و هکينههاي م ب ط به آن و ماسار‬

‫ا دي که ب اي خ د در نظ مي ي د را به اطلاع مشت ي راانسه و کالا را به وي ميف وهسک‬

‫‪ -2‬بیع مواضعه‪ :‬ن اردادي اا که در آن ف وهنسه کالا را به کمت از نيم خ يس ميف وهسک‬

‫‪ -3‬بیع تولیه‪ :‬ن اردادي اا که در آن ف وهنسه کالا را به نيم خ يس ميف وهسک‬

‫‪ -4‬بیع مسییاومه‪ :‬ن اردادي ااتت که در آن ف وهتتنسه نيم خ يس يا نيم تمام هتتسه کالا را اعلام‬
‫نميکنس و فاط نيم ف وش ب اااو ت افش بي باي و مشت ي تعيي مي ددک‬

‫‪ -3-1-2‬اقسام مرابحه‬

‫م ابحه به اعتبارهاي مختلف به انسام ذي تاسيم ميه د‪:‬‬

‫‪ -1-3-1-2‬اقسام مرابحه به اعتبار نوع خرید‬

‫م ابحه از ذنبههاي مختلف به ان اع نا ني تاستتيم ميهتت دک ن ارداد بي م ابحه از لحاظ ن ع خ يس به دو‬

‫ص رت رايج اا ‪:‬‬

‫الف‪ :‬مرابحه عادی‪ :‬در اي صت رت ف وهتنسه کالايي را خ يساري ک ده منتظ مشت ي ميمانس‪ ،‬ه زمان که‬
‫مشت ي م اذعه ک د با احتسا ا د مشخصي کالا را به وي ميف وهسک‬

‫ب‪ :‬مرابحه سیفارشی‪ :‬در اي صت رت مشت ي ا اغ ف وهنسه رفته‪ ،‬ا ارش خ يس کالا را ب اي او مي دهس‪،‬‬
‫ف وهنسه بعس از نب ل ا ارش مشت ي‪ ،‬کالا را خ يساري ک ده‪ ،‬با احتسا ا د مشخصي به وي مي ف وهسک‬

‫در معاملات بانهي بيشت ن ع دوم (م ابحه ا ارهي) روا دارد که در روايات زيادي وارد هسه اا ک‬

‫‪ -2-3-1-2‬اقسام مرابحه از جهت شیوه انجام معامله‬

‫ن ارداد بي م ابحه از ذه هي ه انجام معامله دو ص رت دارد‪:‬‬

‫الف‪ :‬مرابحه اصالتی‪ :‬در اي ص رت ف وهنسه خ د انسام به خ يس کالا ک ده ادس با احتسا ا د مشخصي‬
‫آن را به مشت ي مي ف وهسک‬

‫ب‪ :‬مرابحه وکالتی‪ :‬در اي صت رت ف وهتنسه‪ ،‬مشتت ي را وکي در خ يس کالا ک ده ادس کالاي خ يساري‬
‫هسه ت اط مشت ي را با احتسا ا د مشخصي به وي ميف وهس يا او را وکي در ف وش به خ د ميکنس به‬
‫اي معنا که کالا را به وکال از ط ف بانک خ يسه با احتسا ا د بانهي به خ د ب وهسک‬

‫در معاملات بانهي ه دو ن ع م ابحه کارب د دارد‪ ،‬در کالاهايي که ارزش بالايي دارنس بانک بصتتت رت اصتتتالتي‬
‫انسام ميکنس و در معاملات خ د‪ ،‬مشت ي را وکي در خ يس ب اي بانک ميکنسک‬

‫‪ -3-3-1-2‬اقسام مرابحه از جهت نوع فروش‬

‫ن ارداد بي م ابحه از ذه ن ع ف وش(ه ايط ف وش) به دو ن ع تاسيم ميه د‪:‬‬

‫الف‪ :‬مرابحه نقدی؛ در اي صت رت ف وهنسه با احتسا ا د مشخصي کالا را به ص رت ناس به مشت ي مي‬
‫ف وهس و نيم آن را تح ي مي ي دک‬

‫ب‪ :‬مرابحه نسییه؛ در اي ص رت ف وهنسه با احتسا ا د مشخصي کالا را به ص رت نسيه به مشت ي مي‬
‫ف وهس و نيم آن را به ص رت نسيه دفعي يا نسيه تسريجي (به انساط) در آينسه تح ي مي ي دک‬

‫در معاملات بانهي بيشت ن ع نسيه م ابحه روا داردک‬

‫‪ -4-3-1-2‬اقسام مرابحه از جهت شیوه محاسبه سود‬

‫ن ارداد بي م ابحه از ذه هي ه محاابه ا د نيک به دو ص رت تاسيم ميه د‪:‬‬

‫الف‪ :‬مرابحه با سییود مبلغی؛ در اي ص ت رت ف وهتتنسه‪ ،‬کالاي خ يساري هتتسه را با احتستتا مبلغ اتت د‬
‫مشخصي به مشت ي ميف وهسک‬

‫ب‪ :‬مرابحه با سیود درصیدی؛ در اي صت رت ف وهتنسه‪ ،‬کالاي خ يساري هتسه را با احتسا درصس ا د‬
‫مشخصي به مشت ي ميف وهسک‬

‫در معاملات بانهي ن ع دوم روا داردک ذالب اينهه م ابحه با اتت د درصتتسي نيک در مت ن روايي اماميه آمسه‬
‫اا ک‬

‫‪ -4-1-2‬فقه قرارداد مرابحه‬

‫‪ -1-4-1-2‬حکم بیع مرابحه در فقه اسلامی‬

‫با ت ذه به کث ت روايات بي م ابحه فاهاي هتيعه و اه ان بالات اق در ط ل تاريخ تمسن االامي حهم به‬
‫صح و لکوم بي م ابحه دادهانس‪ ،‬البته هماننس ااي ن اردادها ب اي آن ه ايطي تعيي ک دهانس که اي احهام‬
‫فته از مضم ن روايات با اا ک‬ ‫ب‬

‫انت حسا کنس ‪ ،‬مثل ًا‬ ‫امام خميني (ره)‪ " :‬ا به کستي که نيم ناسي ذنس را مي دانس نستتيه بسهس و‬
‫انت حسا ميکنم‬ ‫بگ يس ذنسي را که به ت نسيه مي دهم ت ماني يک ريال از نيمتي که ناس مي ف وهم‬
‫و او نب ل کنس اههال نسارد " ت ضيح المساي امام خميني (ره) مسئله ‪۲118‬‬

‫ماام معظم رهب ي‪" :‬خ يس و ف وش نسيه کالا به مبلغي بيشت از نيم ناسي آن اههال نسارد و ت اوت ناس و‬
‫نمي ه د » اذ به الاات تائات ماام معظم رهب ي و ‪1۶۳1‬‬ ‫نسيه ربا محس‬
 ‫‪ -2-4-1-2‬ضوابط مهم مرابحه‬

‫‪ -1‬مطابش روايات‪ ،‬در ن ارداد م ابحه‪ ،‬بايستتتي کالايي خ يساري اتتدس به مشتتت ي ف وخته هتت د يعني در‬
‫انتصاد وانعي بايس پسيسهاي رخ دهسک‬

‫‪۲‬ک مطابش روايات بايستي ن ارداد م ابحه بعس از خ يس باي و تملک او انجام ي د و نب از آن ه ن ع تعهسي‬
‫ب خ يس هم ب ده باهس هن ز بي م ابحه وان نشسه اا ک‬

‫‪۳‬ک مطابش روايات بي م ابحه ميت انس به ص رت ناسي يا به ص رت نسيه باهسک‬

‫‪۴‬ک مطابش روايات بي م ابحه ميت انس به ص رت مستايم و اصالتي يا به ص رت غي مستايم و وکالتي باهسک‬

‫‪۵‬ک مطابش روايات ا د ن ارداد م ابحه ميت انس به ص رت مبلغ يا درصس تعيي ه دک‬

‫‪۶‬ک در بي م ابحه چنانچه باي در بيان نيم خ يس يا هکينههاي م ب طه دروغ بگ يس مشت ي خيار فسخ پيسا‬
‫ميکنسک‬

‫‪ -5-1-2‬مرابحه بانکی‬

‫م ابحه بانهي ن اردادي اات که به م ذب آن بانک‪ ،‬نيم تمام هسه کالا‪ ،‬اعم از نيم خ يس و هکينههاي‬
‫ذانبي را به اطلاع مشت ي ميراانس‪ ،‬ادس با افکودن مبلغ يا درصسي به عن ان ا د‪ ،‬به وي ميف وهسک‬

‫ب اي مثال‪ ،‬اعلان ميکنس اي کالا را به مبلغ يک ميلي ن ريال خ يساري ک ده اا و حاض اا به مبلغ يک‬
‫ميلي ن و يهصس هکار ريال يا با ده درصس ا د به مشت ي ب وهسک‬

‫م ابحه يهي از ابکارهاي تأمي مالي ااتلامي اات که حسود ‪ 81‬درصس عمليات بانک هاي االامي در ذهان‬
‫ب اي تأمي مالي مشت يان از ط يش اي عاس انجام مي ي دک‬

‫‪ -6-1-2‬قلمرو قرارداد مرابحه‬

‫از ديتس تاه ع ف م دم‪ ،‬همانط ر که ن ارداد بي از ذمله بي م ابحه‪ ،‬در انتاال کالاها و اعيان ذ يان دارد در‬
‫انتاال مناف ‪ ،‬خسمات و حا ق و امتيازات نيک ناب ااتت اده اا ک از ديس اه فايهان هيعه انتاال غي کالاها و‬
‫اعيان مح اختلاف اا ک‬

‫ب خي از فايهان چ ن امام خميني و آي الله خامنهاي اهتتت اط عي ب دن بي را لازم نسانستتته‪ ،‬ب اي باورنس‬
‫وه افکون ب صسق ع في بي‬ ‫که ميت ان مناف ‪ ،‬حا ق و خسمات را نيک در نالب ن ارداد بي منعاس ک دک اي‬
‫ب ف وش مناف و خسمات‪ ،‬به رواي هايي نيک ااتسلال مي کننسک در مااب ب خي از فايهان چ ن هيخ انصاري‬
‫الله خ يي صتتسق بي ب چني معاملههايي را نب ل نسارنس و معتاسنس ماصتت د ع ف‪ ،‬انتاال مناف در‬ ‫و آي‬
‫نالب اذاره يا ذعاله ب ده يا ن عي مصالحه اا ک‬

‫وه فت ا به صح معامله مي دهنس با اي ت اوت که وهي معتاسنس معامله مناف و خسمات‬ ‫بناب اي ه دو‬
‫بي اات و وهي معتاسنس چه م دم واژه خ يس و ف وش بهار ميب نس اما نصتسهان به تنااب م رد م اد‬
‫ن ارداد اذاره يا ذعاله و يا صلح اا ک‬

‫‪ -7-1-2‬مرابحه در قانون عملیات بانکی بدون ربا‬

‫با عناي به اينهه آيي نامه عمليات م ابحه به فصت ات م نان ن عمليات بانهي بسون ربا افکوده هسه‪ ،‬لبا از‬
‫ماده ‪ 81‬ه وع هسه اا ک‬

‫ماده ‪81‬ک م ابحه ن اردادي اا ت که به م ذب آن ع ضتتهکننسه؛ بهاي تمامهتتسه ام ال و خسمات را به اطلاع‬

‫متااضتي ميراتانس و اتدس با افکودن مبلغ يا درصتسي اضافي به عن ان ا د‪ ،‬آن را به ص رت ناسي‪ ،‬نسيه‬
‫دفعي يا انستاطي‪ ،‬به انستاط مستاوي و يا غي مستاوي در ا رايس يا ا رايسهاي معي به متااضي وا بار‬
‫ميکنسک‬

‫ماده‪8۲‬ک بانکها ميت اننس به منظ ر رف نيازهاي واحسهاي ت ليسي‪ ،‬خسماتي و بازر اني ب اي تهيه م اد اوليه‪،‬‬
‫ل ازم يسکي‪ ،‬ابکار کار‪ ،‬ماهتتي آلات‪ ،‬تأاتتيستتات‪ ،‬زمي و اتتاي کالاها و خسمات م رد احتيا اي واحسها و‬
‫نيازهاي خان ارها ب اي تهيه مستته ‪،‬کالاهاي بادوام و مص ت في و خسمات به ا ت ارش و درخ اا ت متااضتتي‬
‫مبادرت به تهيه و تملک اي ام ال و خسمات نم ده و ادس آن را در نالب م ابحه به متااضي وا بار نماينسک‬

‫ماده‪8۳‬ک بانک ها مهل نس نب از انعااد م ابحه اطمينان حاصت نماينس که اصت مناب و ا د متعلاه در ط ل‬
‫مست ن ارداد‪ ،‬ناب ب ش ميباهسک‬

‫ماده ‪ 8۴‬ک اعطاي تسهيلات در نالب م ابحه با ت ذه به بهاي تمام هسه و ا د بانک تعيي خ اهسهسک‬

‫متاده ‪8۵‬ک بانکها مهل نس تمهيسات لازم را ب اي ااتتتت اده از ابکارها و کارتهاي الهت ونيهي در نالب م ابحه‬
‫ف اهم نماينسک‬
 ‫‪ -8-1-2‬کاربردهای صحیح و غیر صحیح مرابحه‬

‫م بحه هم داراي کارب د صحيح اا و هم غي صحيح‬

‫‪ -1-8-1-2‬کاربردهای صحیح مرابحه بانکی‬

‫الف‪ :‬خ يس کالاهاي ا مايهاي و بادوام ماننس زمي ‪ ،‬ااختمان‪ ،‬ماهي الات‪ ،‬ات مبي ‪ ،‬کشتي‪ ،‬ه اپيما و ککک‬

‫‪ :‬خ يس کالاهاي وااتطه اي و مصت في ماننس م اد اوليه‪ ،‬مصتالح ااختماني‪ ،‬مال التجاره مغازه‪ ،‬ل ازم منکل‪،‬‬
‫ابکارکار‪ ،‬م اد غبايي و کک‬

‫‪ :‬خ يس خسمات ماننس خسمات درماني‪ ،‬تحصيلي‪ ،‬بيمه‪ ،‬ا ‪ ،‬تعمي مسه ‪ ،‬تعمي خ درو‪ ،‬هت ‪ ،‬رات ران و‬
‫ککک‬

‫د‪ :‬خ يس حا ق و امتيازات و اوراق مالي ماننس حش اتتت ن لي‪ ،‬حش واردات صتتتادرات‪ ،‬حش ااتتتتخ ا و به ه‬
‫و ايم کارت و ککک‬ ‫ب داري‪ ،‬اهام‪ ،‬خط تل‬

‫‪ -2-8-1-2‬کاربردهای غیرصحیح مرابحه بانکی‬

‫الف‪ :‬خ يس کالاها و خسمات نامش وع و غي نان ني‬

‫‪ :‬پ داخ بسهي و پ داخ ن ض يا هسيه ناسي به ديگ ان‬

‫‪ :‬اد ده باري در همان بانک يا ديگ بانکها و م اسات‬

‫‪ -9-1-2‬تفاوت مرابحه و فروش اقساطی‬

‫همان نه که بيان هتس ا چه در بانکهاي کش ر از ف وش انساطي به عن ان يهي از ابکارهاي ط احي هسه‬

‫ب مبناي بي نستيه‪ ،‬ااتت اده مي هت د ليه م ابحه از لحاظ م ض ع‪ ،‬دامنه کارب د و نيک تن ع در هي ههاي‬
‫پ داخ ذام ت و کام ت از ف وش انستتاطي ااتت و ميت انس ذايگکي منااتتبي ب اي آن باهتتسک ب خي از‬
‫مهمت ي ت اوتهاي اي دو ابکار بش ح زي ناب ذک اا ‪:‬‬

‫‪ -1‬ف وش انستتاطي به لحاظ کارب د م ضتت عي فاط ب اي کالاهاي محسود و معيني ناب ااتتت اده ااتت در‬
‫حاليهه م ابحه منحصت به کالاي خاصتي نيس و مي ت ان از آن ب اي تمامي کالاهاي مص في و با دوام م رد‬
‫نياز خان ارها‪ ،‬م اد اوليه‪ ،‬کالاهاي وااطهاي و ا مايهاي م اسات ت ليسي‪ ،‬صنعتي و بازر اني اات اده نم دک‬

‫‪ -۲‬م ابحه علاوه ب پ هتش ست ده کالاها ب اي خ يس خسمات م رد نياز خان ارها‪ ،‬م اسات ت ليسي‪ ،‬صنعتي‬
‫و حتي بازر اني نيک ناب اات اده اا ‪ ،‬در حاليهه در ف وش انساطي چني امهاني وذ د نساه ک‬
‫‪ -۳‬از لحاظ هتي ه پ داخ ‪ ،‬ف وش انستاطي عم ما هتي ه پ داخ انساطي تسريجي را م رد ت ذه ن ار داده‬
‫اات در حاليهه م ابحه اتاي هي ه هاي پ داخ در عاس بي اعم از بي ناسي‪ ،‬بي نسيه دفعي و بي نسيه‬
‫انساطي را در ب مي ي دک‬

‫‪ -۴‬در ص رتي که درياف کننسه تسهيلات‪ ،‬نب از ا رايس يا ا رايسهاي ما ر‪ ،‬مبادرت به واريک نسمتي از‬
‫بسهي خ د نمايس‪ ،‬تخ يف لازم از مح ات د متعلاه‪ ،‬متنااتب با مست بانيمانسه تا ات رايس نسط يا انساط‬
‫واريکي به وي اعطا خ اهس هسک‬

‫‪ -۵‬از ديگ نابلي هاي م ابحه ميت ان به امهان ط احي و انتشار اوراق م ابحه (صه ک م ابحه) ب اااو آن‬
‫اهاره نم دک‬

‫‪ -11-1-2‬ریسکهای قرارداد مرابحه‬

‫اذ اي صتتتحيح ن ارداد م ابحه به اي معني که ابتسا بانک کالايي را خ يساري و تملک کنس اتتتدس انسام به‬
‫ف وش آن کالا نمايس هم اه با مخاط ات و ريسکهايي اا که بايستي مسي ي ه نسک مهمت ي اي ريسکها‬
‫عبارتنس از‪:‬‬

‫‪ -1-11-1-2‬ریسک انصراف مشتری از خرید کالا‪ :‬ممه اا مشت ي ا ارش خ يس کالايي را به بانک‬
‫بسهس و بانک ب ااتاو ا ارش او انسام به خ يس و تملک کالا کنس‪ ،‬ليه مشت ي در اي فاصله از خ يس کالا‬
‫انص اف دهس‪ ،‬در اي ف ض کالاي خ يساري هسه روي دا بانک مي مانس و چه بسا ف وهنسه اوليه حاض به‬
‫پس فت آن نباهس در نتيجه بانک مجب ر ه د با تحم خسارتي کالا را ب وهسک‬

‫‪ -2-11-1-2‬ریسیک تغییرات قیمت کالا‪ :‬ممه اات مشت ي ا ارش خ يس کالايي را به بانک بسهس و‬
‫کالا در‬ ‫بانک ب اااو ا ارش او انسام به خ يس و تملک کالا کنس‪ ،‬ليه تا مشت ي انسام به خ يس کنس نيم‬
‫بازار کاهش پيسا کنس و مشت ي حاض نباهس به نيم خ يس بانک با بانک ن ارداد م ابحه منعاس نمايسک‬

‫‪ -3-11-1-2‬ریسک تلف کالا‪ :‬ممه اا مشت ي ا ارش خ يس کالايي را به بانک بسهس و بانک ب اااو‬
‫ا ارش او انسام به خ يس و تملک کالا کنس‪ ،‬ليه تا مشت ي انسام به خ يس کنس ‪،‬کالا ا ن ه د يا عيب پيسا‬
‫کنس و مشتت ي حاض به خ يس کالا نباهس‪ ،‬در اي ف ض نيک با ت ذه به ناعسه فاهي که مي يس ه ن ع تلف‬
‫به عهسه باي اا ‪ ،‬بانک وارد ريسک ناخ ااتهاي مي ه دک‬ ‫مبي نب از نب‬
 ‫‪ -11-1-2‬شیوههای اجرای قرارداد مرابحه بانکی‬

‫يهي از اول يت هاي اصتتتلي بانهساري ااتتتلامي‪ ،‬ط احي و ابساع ان اع ابکارهاي مالي ذسيس در زمينه ذب و‬
‫تخصتيص مناب اات ک ظ في بالاي عا د ه عي و نيازهاي متن ع بازارهاي مالي‪ ،‬ض ورت ط احي ابکارهاي‬
‫متالي مبتني ب هتتت يعت را در نظتام بانهساري بسون ربا دو چنسان ميکننسک ط احي و ايجاد ابکارهاي مالي‬
‫االامي افکون ب رف مشهلات فعالان بخشهاي مختلف انتصادي ميت انس به ت اعه روز افکون بازارهاي مالي‬
‫االامي نيک منج ه دک‬

‫ب اي اينهه از يک ط ف ن ارداد م ابحه صحيح اذ ا ه د و از ط ف ديگ بانک با مخاط ات و ريسکهاي پيش‬

‫ته م اذه نش د ميت ان از هي ههاي ذي اات اده ک دک‬

‫‪ -1-11-1-2‬انعقاد قرارداد مرابحه سیهجانبه‪ :‬در م اردي که م ض ع ن ارداد م ابحه کالاي با نيم زياد‬
‫اات ‪ ،‬ماننس خ يس و ف وش زمي ‪ ،‬اتاختمان‪ ،‬تااتيسات‪ ،‬خط ت ليس‪ ،‬کشتي‪ ،‬ه اپيما‪ ،‬م اد اوليه زياد‪ ،‬بعس از‬
‫انجام تشت ي ات تعيي کالا و هتنااتايي ف وهنسه اصلي و ت افش روي نيم و ن خ ا د‪ ،‬از ف وهنسه اصلي و‬
‫مشتت ي بانک دع ت ميهت د در م عس مشخصي در بانک حاض ه نس و ن ارداد خ يس بانک و ف وش م ابحه‬
‫در يک ذلسته منعاس ميه د يعني بانک از يک ط ف کالاي م رد نظ را خ يساري ک ده و از ط ف ديگ آن‬
‫را ميف وهسک‬

‫‪ -2-11-1-2‬وکالت برای خرید با حق فسی برای بانک‪ :‬در م اردي که م ض ع ن ارداد م ابحه کالاي با‬
‫نيم کم اا ‪ ،‬ماننس ل ازم خانگي‪ ،‬مصالح ااختماني يا خسمات مص في اا ‪ ،‬بعس از انجام تش ي ات تعيي‬
‫ميدهس تا وي کالا را‬ ‫کالا و هنااايي ف وهنسه اصلي و ت افش روي نيم و ن خ ا د‪ ،‬بانک به مشت ي وکال‬
‫ب اي بانک خ يساري کنس و در ضتم ن ارداد حش فستخ ب اي بانک ن ار دهس ادس ا اغ بانک بيايس تا بانک‬
‫کالا را به مشت ي ب وهس‪ ،‬بانک با ف وش کالا به مشت ي‪ ،‬از ط يش همان مشت ي نيم خ يس را طي چک به‬
‫ف وهتنسه اوليه ميراتانس و مشت ي با پ داخ چک‪ ،‬کالايي را که حالا مال خ دش هسه از ف وهنسه تح ي‬
‫مي ي دک‬

‫‪ -3-11-1-2‬خریید و فروش با کارت مرابحه‪ :‬بانکها ميت اننس ب اي تستتتهيلات م ابحه از ط يش کارت‬
‫م ابحه اات اده کننس‪ ،‬که اي خ د به دو ص رت ناب اذ ا اا ک‬

‫الف‪ :‬کارت تسهیلاتی مرابحه‪ :‬بانک با تعيي ااف تسهيلات اعطايي ب اي مشت ي‪ ،‬کارت م ابحه در اختيار‬
‫وي ن ار ميدهس که مشتتت ي ميت انس با ااتتت اده از آن‪ ،‬کالاها و خسمات م رد نياز خ د را به وکال از بانک‬
‫ب اي بانک خ يساري کنس‪ ،‬بانک با احتستتا اتت د بانهي کالاها و خسمات مبک ر را به صتت رت الهت ونيهي به‬
‫دارنسه کارت ميف وهسک‬

‫ويژ يهاي کارت تسهيلاتي م ابحه‬

 ‫‪1‬ک اي کارت داراي حس اعتباري در حس ااف تسهيلات اا ک‬

‫‪۲‬ک اي کارت دوره خ يس محسود حساکث چنس ماهه داردک‬

‫‪۳‬ک اي کارت تنها ب اي خ يس کالاها و خسمات اا ک‬

‫‪۴‬ک دارنسه کارت بايس نيم م ابحهاي کالاها و خسمات را طبش زمانبنسي به بانک بد دازدک‬

‫ب‪ :‬کارت اعتباری مرابحه‬

‫بانک با تعيي ااف حس اعتباري ب اي مشت ي‪ ،‬کارت اعتباري در اختيار وي ن ار ميدهس که مشت ي ميت انس‬
‫از بانک ب اي بانک خ يساري‬ ‫با ااتت اده از آن‪ ،‬کالاها و خسمات م رد نياز خ د را به ص رت مستم به وکال‬
‫کنس‪ ،‬بانک با احتسا ا د بانهي کالاها و خسمات مبک ر را به ص رت الهت ونيهي به دارنسه کارت ميف وهسک‬

‫ويژ يهاي کارت اعتباري م ابحه‬

‫‪1‬ک اي کارت داراي حس اعتباري متنااب با مشت يان معتب اا ک‬

‫‪۲‬ک حس اعتباري اي ن ع کارت با پ داخ هاي دورهاي ناب احيا اا ک‬

‫‪۳‬ک اي کارت دوره خ يس محسود نساردک‬

‫‪۴‬ک اي کارت تنها ب اي خ يس کالاها و خسمات اا ک‬

‫‪۵‬ک دارنسه کارت بايس نيم م ابحهاي کالاها و خسمات را طبش زمانبنسي به بانک بد دازدک‬

‫‪ -12-1-2‬ویژگیهای کاربرد بانکی قرارداد مرابحه‬

‫درخص ص عاس م ابحه که عاس پ کارب دي اا ‪ ،‬چنس ويژ ي مهم مسنظ مي باهس‪ ،‬از ذمله اي م ارد‪:‬‬

‫‪ -1‬هنگام انعااد ن ارداد م ابحه کالاي م ض ع ن ارداد ‪ ،‬بط ر حتم بايس م ذ د باهسک‬

‫ت اط بانک به‬ ‫‪ -۲‬نيم تمام هتسه و نيم ف وش ناسي ام ال م رد معامله در ن ارداد م ابحه مي بايست‬
‫خ يسار اعلام ه دک‬

‫‪ -۳‬بانک مي بايس از عسم انعااد عاس ب اااو تباني متااضي و ف وهنسه اطمينان حاص نمايسک‬

‫‪ -۴‬در ص رتي که بانک نيم خ يس کالا را ب اي تعيي ا د م ب طه به ط ر دنيش و صحيح به اطلاع مشت ي‬
‫ن اانسه باهس‪ ،‬ن ارداد م ابحه کان لم يه تلاي ميه دک‬
‫‪ -۵‬ا ارشدهنسه خ يس (مشت ي) مي ت انس از بانک درخ اا کنس تا کالاي مشم ل عاس م ابحه را از بازار يا‬
‫تأمي کننسه خاصي تهيه کنسک البته بانک ميت انس به ه دليلي که به نظ خ د منطاي باهس اي درخ اا را‬
‫رد کنسک‬

‫‪ -۶‬ا ارش دهنسه خ يس بايس متعهس به خ يس دارايي يا کالا از بانک ب اااو ا ارش خ يس خ د باهسک‬

‫‪ -۷‬تعهسنامه خ يس ت اط مشت ي بايس پيش از اذ اي ن ارداد م ابحه به انجام رايسه باهسک‬

‫‪ -8‬در صت رتي که ات ارشدهنسه خ يس کالا (مشت ي) که با ت ذه به تعهسنامه م ب طه ب اي خ يس کالا تعهس‬

‫ک ده اا ‪ ،‬پس از خ يس کالا ت اط بانک ب اااو ه ايط م رد ت افش از انعااد ن ارداد م ابحه با بانک امتناع‬
‫تعهس خ د ب ده و ملکم به ذب ان هکينهها و خستتارات وارده به بانک باب تحصتتي کالا و‬ ‫کنس‪ ،‬مست ول نا‬
‫وا باري آن به هخص ثالث اا ک‬

‫هتت نس حتي ا اي هتت ايط در‬ ‫‪ -9‬در زمان انعااد ن ارداد م ابحه همه ذکئيات هتت ايط ن ارداد بايس مهت‬
‫تعهس نامه نبلي تص يح هسه باهنسک‬

‫‪ -11‬بانک ميت انس در مت هتتت وط ن ارداد م ابحه‪ ،‬هتتت طي مبني ب درياف «ذ يمه دي ک د پ داخ » از‬
‫مشتت ي به عن ان درآمس بانک نيس کنسک نح ه ب خ رد با اي م ض ع ب اااو آيي نامهها و دات رالعم هاي‬
‫بانک م ککي در بخش هاي مختلف خ اهس ب دک‬

‫‪ -2-2‬اجاره به شرط تملیک‬

‫ذه روه هسن م ه م اذاره به ه ط تمليک نياز به ت ضيحات ماسماتي در م رد اذاره اا‬

‫‪ -1-2-2‬اجاره و احکام آن‬

‫‪ -1-1-2-2‬انواع اجاره‬

‫الف‪ :‬اجاره اموال (شیء و حیوان) (اجاره اعیان)‪ :‬عبارت اا از اذارهاي که در آن عي مستأذ ه اهيائي‬
‫از نبي خانه‪ ،‬زمي ‪ ،‬مکرعه‪ ،‬کشتتي‪ ،‬زمي ‪ ،‬اتاختمان‪ ،‬حي ان و اتاي کالاهاي ات مايه اي و مص في بادوام‬
‫اا ک اذاره ام ال به اذاره عادي و اذاره به ه ط تمليک تاسيم ميه دک‬

‫ب‪ :‬اجاره اشییخاص (اجاره اعمال)‪ :‬عبارت ااتت از اذارهاي که در آن عي مستتتأذ ه‪ ،‬ني وي کار (اذي )‬
‫اا ک در اي حال ‪ ،‬من ع ني وي کار به مستأذ (کارف ما) تمليک ميه دک‬
 ‫‪ -2-1-2-2‬ارکان اجاره عادی‬

‫الف‪ :‬ایجاب و قبول‬

‫با ايجا ‪ ،‬مالک اراده و رضتتاي خ د را از تمليک من ع م رد اذاره به مستتتأذ در ب اب ع ض معل م اعلام‬
‫ميداردک‬

‫از ط في‪ ،‬بتا نب ل‪ ،‬اذتاره ي نتسه اراده و رضتتتايت خ د را از تملک م رد اذاره در ب اب ع ض معل م اعلام‬
‫مينمايسک‬

‫ب‪ :‬طرفین عقد (متعاقدان)‬

‫ج‪ :‬عوضان‬

‫در م رد ه ايط عي مستأذ ه‪ ،‬و ع ض و من عتي که وا بار ميه د‪ ،‬نهات زي ناب ت ذه ميباهس‪:‬‬

‫‪ -‬عي مستأذ ه بايس از چيکهايي باهس که با اات اده از مناف آن‪ ،‬اص آن از بي ن ودک‬

‫‪ -‬عي مستأذ ه بايس معل م و معي باهسک‬

‫‪ -‬همچني ‪ ،‬من عتي هم که اذاره داده ميه د‪ ،‬بايس معل م و معي باهس‪،‬‬

‫‪ -‬اذاره بها نيک بايس معي و معل م باهسک‬

‫‪ -‬من عتي که اذاره داده ميه د‪ ،‬بايس ملک مؤذ باهس و لازم نيس که مؤذ حتماً مالک عي مستأذ ه هم‬
‫باهسک‬

‫‪ -‬من عتي که اذاره داده ميه د بايس مش وع و نان ني باهسک‬

‫‪ -3-1-2-2‬ماهیت اجاره عادی‬

‫‪ -‬اذاره عاسي تمليهي اا ک‬

‫‪ -‬اذاره عاسي مع ض اا ک‬

‫‪ -‬اذاره عاسي انت اعي اا ک‬

‫‪ -‬اذاره عاسي م ن اا ک‬

‫‪ -‬وذ د ع ض از ارکان عاس اذاره اا ‪ ،‬بناب اي تمليک من ع بسون ع ض‪ ،‬اذاره نيس ک‬

‫‪ -‬اذاره عاسي لازم اا ک‬

 ‫‪ -4-1-2-2‬احکام اساسی اجاره عادی‬

‫الف‪ :‬تکالیف مؤجر‬

‫‪ -‬تعمي ات و کليه مخارذي که در عي م ستتأذ ه ب اي امهان انت اع از آن لازم اا ‪ ،‬ب عهسه مالک (مؤذ )‬
‫اا ‪ ،‬مگ اي که در ن ارداد خلاف اي م ض ع ه ط هسه باهس و يا اي که ع ف چيک ديگ ي حهم کنسک‬

‫در اذاره هت ط ه د که مستأذ حتي بسون تعسي و ت يط‪ ،‬ضام ه ن ع عيب و ناص وارده به عي‬ ‫‪-‬ا‬
‫مستأذ ه باهس‪ ،‬طبش ن ل مشه ر ه ط ف ق باط اا ‪ ،‬اما اذاره صحيح اا ک‬

‫ب‪ :‬انحلال اجاره‬

‫عاس اذاره ممه اا به يهي از دلاي زي منح ه د‪:‬‬

‫‪ -‬تلف هسن عي مستأذ ه‪،‬‬

‫‪ -‬خار هسن عي مستأذ ه از نابلي انت اع‪،‬‬

‫‪ -‬فاسان يهي از ه ايط ااااي (ارکان) اذاره‪،‬‬

‫‪ -‬فسخ اذاره به دلي يهي از خيارات‬

‫‪ -‬پايان مست اذارهک‬

‫‪ -‬لازم به ذک اا ا عي مستأذ ه کلّي باهس‪ ،‬تلف آن م ذب بطلان اذاره نميه د‪ ،‬بلهه مستأذ مصساق‬
‫ديگ ي از عي مستتأذ ه را تااضتا مي کنس و در صت رت امتناع مؤذ ‪ ،‬مستأذ حش فسخ داردک همچني ا‬
‫مالک‪ ،‬در اوااتط دوره اذاره انسام به ف وش عي مستتأذ ه به هخص ثالث نمايس‪ ،‬اذاره به صح خ د باني‬
‫اات و خ يسار مالک عي مستتتأذ ه هتتسه‪ ،‬بسون اي که مالک مناف آن در مست اذاره هت دک مستتتأذ نيک‬
‫همچ ن بهته اذاره بها را به مالک اولي پ داخ مينمايسک‬

‫‪ -2-2-2‬اجاره بشرط تملیک‬

‫اذاره به هت ط تمليک عاس اذاره اي اات که در آن هت ط مي ه د مستاذ در پايان مست اذاره در ص رت‬
‫ددک در عاس اذاره به ه ط تمليک ابتسا احهام عاس اذاره‬ ‫عم به هت ايط ن ارداد‪ ،‬عي مستتاذ ه را مالک‬
‫ذاري ميش د‪ ،‬ادس احهام ه ط ضم عاس رعاي مي دد و در نهاي احهام بي در آن ذاري ميه دک‬

‫اعلام بانک در م رد‬ ‫‪ -‬روش کار‪ :‬متااضي بعس از تعيي کالايي که نياز دارد به بانک تعهّس ميادارد؛ به مح‬
‫آماده ب دن کالاي م رد تااضاي وي‪ ،‬نسب به انعااد ن ارداد انسام نمايسک پس از آنکه کالا ت اط بانک ف اهم‬
 ‫دد و در ص رت وفاي به ن ارداد‪ ،‬در پايان مست ن ارداد‪ ،‬به مالهي‬ ‫هس به عن ان اذاره تح ي متااضي مي‬
‫مستاذ در ميآيسک‬

‫‪ -‬در ن ارداد اذاره به هتتت ط تمليک‪ ،‬مبلغ مال الاذاره ک ‪ ،‬تعساد و ميکان ه نستتتط مال الاذاره و نيک مست‬
‫ن ارداد‪ ،‬تعيي ميه دک‬

‫فت نيم تمام هتسه و ا د بانک‬ ‫‪ -‬ميکان مال الاذاره در م رد م ضت ع اذاره به هت ط تمليک با در نظ‬
‫تعيي مي ددک‬

‫‪ -‬از آن ذا که تا پايان ن ارداد م ض ت ع اذاره در مالهي بانک اا ت ‪ ،‬ه ت ايط م رد نظ بانک از نظ ح ظ و‬

‫نگهساري و کارب د صحيح م رد اذاره‪ ،‬عسم وا باري به غي ‪ ،‬پ داخ هکينه هاي تعمي ات‪ ،‬مالياتها و امثالهم‬
‫در ن ارداد نيس ميه دک‬

‫‪ -1-2-2-2‬انواع اجاره به شرط تملیک‬

‫الف‪ :‬اجاره به شرط تملیک به قیمت روز؛ ویژگیها‬

‫اطمينان مستاذ از اينهه در ا رايس مالک م رد اذاره مي ه دک‬

‫م ذ نگ ان ريسک نيم نيس ک‬

‫معم لا م ذ طلب ماساري اذاره بيشت مي کنسک‬

‫ب‪ :‬اجاره به شرط تملیک به قیمت معین‪ :‬ویژگیها‪:‬‬

‫اطمينان مستاذ از اينهه در ا رايس مالک م رد اذاره مي ه دک‬

‫م ذ نگ ان ريسک نيم هس ک‬

‫معم لا م ذ ماسار بيشتت ي اذاره طلب مي کنس‪ :‬پيش بيني خ د از افکايش نيم را در انساط اذاره لحاظ‬
‫مي کنسک‬

‫ج‪ :‬اجاره به شرط تملیک مجانی؛ ویژگیها‬

‫اطمينان مستاذ از اينهه در ا رايس مالک م رد اذاره مي ه دک‬

‫م ذ نگ ان ريسک نيم هس ک‬
 ‫مستاذ ت ان پ داخ پ ل انباهته نساردک‬

‫معم لا م ذ طلب ماسار اذاره خيلي بيشت ي مي کنس‪ :‬نيم داراي روي ک انساط تاسيم مي ه دک (روش‬
‫رايج در بانهساري بسون ربا)‬

‫‪ -2-2-2-2‬حکم فقهی اجاره به شرط تملیک‬

‫‪ -‬ن ارداد اذاره به هتت ط تمليک‪ ،‬ن اردادي ااتت که در کتا هاي متساول فاهي و حا ني مط ح نيستت ک‬
‫م اذ تاليس ضم اات تائات ذسيس ماهي فاهي ن ارداد را بيان ک دهانسک‬

‫‪ -‬حض ت ت آي الله خامنهاي‪ :‬اذاره به ه ت ط تمليک عبارت اا ت از وا بارى ملها به اذاره ماهانه به مبلغ‬
‫معيّنا تا مسّت مثلاً ده اتال با هت ط ضتمنا تمليک آن به مستأذ در پايان مسّت اذاره مجان ًا يا با درياف‬
‫مبلغ مختصت ى که در ضتم ِ هت ط آن مبلغ را تعيي نماينس‪ ،‬چني معاملهاى عبارت اا از عاس اذاره به‬
‫ه ط تمليکِ عي ِ مستاذ ه در پايان مست اذاره به مستأذ و ه عاً صحيح و بااههال اا و از نظ حا نا‬
‫مستتأذ حش مطالبه تمليک عي مستأذ ه به خ د را در پايان مسّت اذاره دارد و اذاره دهنسه ه ع ًا و نان ن ًا‬
‫مهلّف به عم به چني ه طا اا ک‬

‫‪ -‬آي الله فاض لنه اني (ره) ‪ :‬ا ماص د آن اا که تمليک به نح ه ط نتيجه باهس؛ به اي معنا که بعس‬
‫آن مشه اا ک له ا‬ ‫از پايان يافت مست اذاره‪ ،‬خ دبه خ د به ملهي مشتت ي و مستاذ درآيس‪ ،‬صح‬
‫ماص د اي باهس که ملک را اذاره دهس‪ ،‬مش وط به آنکه در پايان مست اذاره‪ ،‬مالک هبه کنس يا صلح کنس يا‬
‫به مبلغ بسيار ناچيکي به تملّک مستأذ درآورد‪ ،‬اي کار صحيح اا و ه ط اههالي نسارد و ف ني بي اف اد‬
‫حاياي و حا ني نيس ک‬

‫‪ -‬بعضتي از فاها (نظ آي الله مهارم هتي ازي)ک صتح اذاره به هت ط تمليک را من ط به وذ د نصس ذسي‬
‫ولي‬ ‫در اذاره به هت ط تمليک نصس ذسي وذ د داهته باهس‪ ،‬صحيح اا‬ ‫ط في عاس نم ده و تهانس‪ :‬ا‬
‫ا ذنبه ص ري داهته و ب اي ف ار از ربا باهس‪ ،‬ذايک نيس ک‬

‫با ت ذه به فتاواي م اذ تاليس رعاي چنس نهته در صح ن ارداد اذاره به ه ط تمليک لازم اا ‪:‬‬

‫‪ -1‬با ت ذه به ذسيس ب دن ن ارداد‪ ،‬به ص رت واضح به مستأذ ت هيم ه د تا وي نصس ذسّي داهته باهس؛‬

‫‪ -۲‬اذاره هاي ماهانه (انستتاط ماهانه) با ت ذه به اي که م رد اذاره در پايان ن ارداد به ملهي مستتتأذ در‬
‫ميآيس تعيي ه د؛‬

‫‪ -۳‬بانک بعس از درياف تمام انستتاط‪ ،‬به صتت رت مجاني يا در مااب مبلغ کمي‪ ،‬م رد اذاره را به مستتتأذ‬
‫تمليک کنسک‬
 ‫‪ -3-2‬جعاله‬

‫که به م ذب آن‪ ،‬ذاع (کارف ما) در مااب انجام عم معيّ ملکم به پ داخ ذع‬ ‫ذعاله ن اردادي ااتتت‬
‫(اذ ت) معل م مي ددک ط في که عم يا کار را انجام ميدهس عام (پيمانهار) ناميسه ميه دک‬

‫‪ -1-3-2‬ارکان جعاله‬

‫‪ .1‬ایجاب و قبول(در صورت عقد بودن)‪ :‬عبارت از ه ل ظي اا که دلال ب اذازه مالک در عم و ن ار‬
‫دادن ع ض يا پاداش در ب اب آن عم داهته باهسک‬

‫ينسک‬ ‫و انجامدهنسه کار را عام‬ ‫‪ .2‬طرفین قرارداد‪ :‬در ذعاله ملتکم (مالک) را ذاع‬

‫که عم‬ ‫‪ .3‬عمل‪ :‬عملي که ذاع خ ااتتار انجام آن اات اولاً بايس مش وع و عالايي باهس‪ ،‬ثانياً لازم نيس‬
‫معل م و معي باهس‪ ،‬ثالثاً ت ديس در م ض ع ذعاله اههال نساردک‬

‫‪-4‬عوض (جُعل)‪ :‬ماسار ذع بايس از ه ذه مشخص باهسک‬

‫‪ -2-3-2‬انواع جعاله‪:‬‬

‫الف‪ :‬جعیالیه خیاص‪ :‬ا ذاع ‪ ،‬ذعاله را با عام معيني منعاس ک ده باهتتتس‪ ،‬ذعاله را «خاص» مي ينس‬
‫(هخصي عام ب اي کارف ما اهمي دارد)ک‬

‫ب‪ :‬جعاله عام‪ :‬ا عام مشتخص نباهتس‪ ،‬ذعاله را «عام» مي ينسک (ت ذه اصلي کارف ما (ذاع ) ب انجام‬
‫کار اا )ک‬

‫ج‪ :‬جعاله مطلق و مقید‪ :‬ا ذاع ه ت ايط خاصتتي را اعم از زمان و مهان‪ ،‬نيس ک ده باهتتس‪ ،‬ذعاله را مايس‬
‫مي ينسک در غي اي ص رت ذعاله مطلش اا ک‬

‫‪ -3-3-2‬ماهیت فقهی جعاله‪:‬‬

‫در م رد عاس يا ايااع ب دن ذعاله‪ ،‬فايهان و حا قدانان بحثهاي ف اواني نم دهانسک ن ل مشه ر در ميان فاها‪،‬‬
‫چه در حا ق مسني اي ان‪ ،‬ذعاله ذکء عا د معي آورده هتتتسه‪ ،‬و آن را عاس‬ ‫اياتاع ب دن ذعتالته ااتتت ک‬
‫دانستهانس‪.‬‬
 ‫‪ -4-3-2‬جایز بودن جعاله‬

‫نتائلي ه دو ديتس تاه عاتس يتا اياتاع ب دن ذعتالته‪ ،‬در ذايک ب دن ذعاله ات اق نظ دارنسک بناب اي ‪ ،‬ط في‬
‫ميت اننس ه زمان که خ ااتنس‪ ،‬ذعاله را فسخ نماينسک‬

‫له ا فستخ در اثناء عم باهتس‪ ،‬و فستخکننسه ذاع باهتس‪ ،‬بايس اذ تالمث اعمالي که عام تا آن م ن‬
‫انجام داده اا را بسهس‪ ،‬اما ا عام فسخکننسه باهس‪ ،‬مستحش چيکي نخ اهس ب دک‬

‫‪ -5-3-2‬احکام جعاله‬

‫‪ -‬ا ذاع ‪ ،‬ذعاله را با عام مشتخصتي منعاس ک ده باهس (ذعاله خاص) و ف د ديگ ي انسام بهعم نمايس‪،‬‬
‫اذ تي به عام پ داخ نميهتت د؛ مگ اي که ذاع در ف ض مبک ر نيس مباهتت ت در عم را مط ح نه ده‬
‫باهس‪ ،‬که در اي ص رت عام ميت انس ف د خاصي را اذي نمايس‪ ،‬و کار را به او بسداردک‬

‫‪ -‬ا فستتخ ذعاله از ط ف عام ‪ ،‬در اثناء کار رخ دهس و ط ري باهتتس که تعطيلي کار م ذب ض ت ر به ذاع‬
‫ه د‪ ،‬در اي ص رت‪ ،‬ب عام واذب اا که کار را تمام کنسک‬

‫و عام ذک در م ارد‬ ‫اا‬ ‫‪ -‬ام ال و اهت ياء ذاع که به منظ ر اذ اي ذعاله در دا عام ن ار دارد‪ ،‬امان‬
‫اف اط و ت يط‪ ،‬ضام ناش و تلف آن نخ اهس ب دک‬

‫‪ -‬ا انجام عم م ضت ع ذعاله به م اد اوليه و مصالح نياز داهته باهس‪ ،‬اي مصالح ميت انس بهعهسه ذاع يا‬
‫عام باهتسک بهعبارت ديگ ‪ ،‬ذاع ميت انس با ت ذه به اي که مصالح و م اد اوليه از او يا به عهسه عام باهس‪،‬‬
‫انشاء ن ارداد ذعاله نمايسک‬

‫در ن ارداد ذعاله اهتتارهاي به هکينه مصتتالح بهکار رفته نشتت د‪ ،‬همه هکينههاي انجام عمليات به عهسه‬ ‫‪-‬ا‬
‫عام خ اهس ب د و ذاع چيکي ذک اذ ت به عهسه نساردک‬

‫‪ -6-3-2‬تفاوت جعاله با اجاره‬

‫‪ -‬اذاره از عا د لازم اا ‪ ،‬در حالي که به اعتااد مشه ر فايهان‪ ،‬ذعاله از ايااعات ذايک اا ک‬

‫‪ -‬کاري که در ن ارداد اذاره‪ ،‬ف د ب اي آن اذي ميه د‪ ،‬بايستي کاملاً معل م باهس‪ ،‬در حاليکه در ذعاله مي‬
‫ت انس تا حسودي مجه ل باهسک‬
‫‪ -‬در ن ارداد اذاره با انعااد ن ارداد مستتتأذ ‪ ،‬مالک کار و اذي ‪ ،‬مالک اذ ت ميهتت د؛ در حاليکه در ذعاله‬
‫عام بعس از انجام کار‪ ،‬مالک اذ ت ميه دک‬

‫‪ -7-3-2‬کاربرد جعاله در بانک‬

‫در ذعالههاي بانهي‪ ،‬متااضتتي تستتهيلات با بانک ذعالهاي منعاس ميکنس مبني ب اي که بانک کار خاصتي را‬
‫ب اي او انجام دهس و ذع را به ص رت نسي انساطي از او درياف کنس‪ ،‬ادس بانک در ن ارداد ذعاله ديگ ي‬
‫که به ص رت ناس اا ‪ ،‬انجام کار را به عام ديگ ي مياداردک‬

‫از نظ فاهي چ ن دو ن ارداد مستتتا از هم ب ده و ط في معامله مت اوت هستتتنس‪ ،‬زيادي ذع ن ارداد اول‬
‫نسب به ن ارداد دوم اههالي نخ اهس داه ک‬

‫‪ -4-2‬بیع سلف‬

‫‪ -‬اتلف در عمليات بانهي‪ ،‬پيش خ يس ناسي محص لات ت ليسي (صنعتي‪ ،‬کشاورزي‪ ،‬معسني) به نيم مع ّي‬
‫اا ک‬

‫دش مي هتتت د يا به دنبال‬ ‫‪ -‬ت ليسکننسه اي که در ذ يان ت ليس کالا يا ف آورده دچار کمب د اتتت مايه در‬
‫پ هش ريسک نيم اا ميت انس از ط يش پيش ف وش نسمتي از ت ليس خ د نيازش را تأمي نمايسک‬

‫‪ -‬خ يتسار هم معم لتا بته دنبال تامي کالاي م رد نياز خ د به نيم کمت يا اطمينان از ت انايي تامي کالا‬
‫(پ هش ريسک) در زمان نياز اا ک‬

‫که هکينه نگهساري‬ ‫‪ -‬معم لا نيم اتلف کمت از نيم ناس و نسيه اا مگ در م ارد ااتثنايي مث ن‬
‫بالايي داردک‬

‫‪ -‬ف وهتتنسه اتتلف به ص ت رت کلي تعهس به تح ي ماسار معي از يک کالا با اوصتتاف معي را مي دهس و ا‬
‫محص لش از بي رف هم بايس از بازار کالا را تهيه کنس و تح ي دهسک‬

‫ف وش‪ ،‬ت اط ه راي‬ ‫نه معاملات به منظ ر تعيي نيم‬ ‫‪ -‬حساکث يا حسان ا د انتظاري بانک ب اي اي‬
‫پ ل و اعتبار تعيي خ اهس هسک‬

‫معيني ف وخته و با‬ ‫‪ -‬بط ر معم ل در ن ارداد الف بانهي به ف وهنسه وکال داده ميه د تا کالا را به نيم‬
‫بانک تست يه ناسي کنس و مازاد ب اي مبلغ متعلش به خ د ف وهنسه الف يا ت ليس کننسه اا ک (ا د معي ‪،‬‬
‫منص انه ت )‬
 ‫‪ -‬نيم الف يک ذا و به ص رت ناس به متااضي پ داخ ميه دک‬

‫‪ -‬نيم الف نبايس از نيم ناس کالا هنگام انعااد ن ارداد‪ ،‬بيشت باهسک‬

‫‪ -1-4-2‬شرایط بیع سلف‪ :‬انجام معامله الف من ط به رعاي ه ايط ذي اا ‪:‬‬

‫‪ -‬کالاي م رد معامله اه البي باهسک‬

‫‪ -‬کالا ا ي ال ساد نباهسک‬

‫‪ -‬کالا ذنبه انحصاري نساهته و خ يسار آن محسود يا منحص بهف د نباهسک‬

‫‪ -‬ف وش کالاي خ يساري هسه به ص رت الف نب از ا رايس ناب ف وش به ديگ ي نيس ولي الف م ازي‬
‫ذايک اا ک‬

‫‪ -‬محصت ل در زمان انعااد ن ارداد م ذ د نباهتس و متااضي از وذ ه دريافتي بانک بهعن ان تأمي نسمتي از‬
‫دش م رد نياز ب اي ت ليس محص ل م رد معامله‪ ،‬اات اده نمايسک‬ ‫ا مايه در‬

‫‪ -2-4-2‬تسویه در قرارداد سلف‪:‬‬

‫الف‪ :‬ناسي‬

‫‪ :‬کالايي‬

‫‪ :‬وکال در ف وش به نيم معي در ات رايس ه ط ضم عاس‪ :‬بانک ها از اي روش اات اده مي کننسک تا‬
‫وارد ريسک و عمليات خ يس و ف وش و ککک نش دک مصالح مشت يان هم در اي روش بهت تامي مي ه دک‬

‫‪ -‬اص در ن ارداد الف تس يه کالايي اا و تس يه ناسي يک راههار ثان ي اا ک‬

‫‪ -3-4-2‬سود بانک در قرارداد سلف‬

‫نه که ا نيم بازاري محص ل در‬ ‫‪ -‬در ن ارداد اتلف ممه اات بازدهي ب اي بانک متغي باهتسک بسي‬
‫از بانک اي کالا را با‬ ‫زمان ا رايس تح ي کالا‪ ،‬همان نه که بانک از مشت ي درخ اا ک ده که به وکال‬
‫اي نيم ب وهس‪ ،‬باهس‪ ،‬در اي ص رت بازدهي بانک ثاب اا ک‬

‫‪ -‬اما ا به ه دلي نيم بازاري محصت ل کمت از نيم پيشبيني بانک باهتتس‪ ،‬مشتتت ي م ظف اات به‬
‫بانک نيم بازاري محص ل را اطلاع داده تا بانک ب اي ف وش محص ل به نيم بازاري يا تح ي کالا و يا ه‬
‫انسام ديگ ي تصميم ي ي نمايسک در اي ص رت ا د بانک کمت از ميکان پيش بيني هسه مي ه دک‬

‫مثلا ا بانک در ن ارداد خ يس ب نج به صت رت الف پيش بيني مي کنس که نيم ب نج در ا رايس ‪-۴111‬‬
‫‪ ۵111‬ت متان به ازاي ه کيل خ اهس ب دک نيم کمينه (‪۴111‬ت مان) را ملاک ن ار داده و از آن ‪ ۷‬درصتتتس‬
‫‪ ۴111‬ت مان‬ ‫هش ماهه کم ک ده و مثلا به نيم کيل يي ‪ ۳۷۲1‬ت مان ب نج را پيش خ يس ک ده و به نيم‬
‫در ات رايس نيم بيش از ‪ ۴111‬ت مان باهس ا د بانک‬ ‫به ف وهتنسه اتلف وکال در ف وش مي دهسک ا‬
‫همان ‪ ۷‬درصس ثاب خ اهس ب د و کشاورز هم ا د خ اهس ک د ولي ا نيم به زي ‪ ۴111‬ت مان ب اس بانک‬
‫نمي ت انس طلب ات د پيش بيني هتسه را از ف وهنسه کنسک لبا ا د بانک کاهش پيسا مي کنس و حتي ممه‬
‫اا اص پ ل بانک هم باز نگ ددک‬

‫مشتتت يان غالبا آ اهي نسارنس که ا نيم بازاري محصت ل در ات راتتيس کاهش ياف لازم نيست حتما به‬
‫نيم وکالتي به خ دهتان ب وهتنس و اي ه ط م ب ط به حالتي اا که نيم بازار کشش داهته باهس و‬
‫بانهها هم در اي باره اطلاع رااني نمي کننس چ ن منافعاه به خط مي افتس!‬

‫ا نيم در ات راتيس بيشتت از مبلغ وکال داده هسه ب اي ف وش ه د آيا بانک حش دارد خ د ب نج ها را‬
‫مطالبه کنس و خ دش ب وهس و ا د او افکايش يابس يا بايس به ه ط ضم عاس وکال پايبنس باهس؟ چ ن اي‬
‫وکال در ضم عاس لازم داده هسه ناب فسخ نيس مگ اينهه خ د ف وهنسه از وکال انص اف دهسک‬

‫‪ -5-2‬استصناع‬

‫يهي از ن اردادهايي که ام وزه کارب د بسيار ست ده اي دارد ن ارداد ااتصناع يا ا ارش ااخ اا ک‬

‫پس از آن که مجم فاهي اتتتازمان کن انس ااتتتلامي در اتتتال ‪ 1۴1۲‬نم ي در ذسه اعلام نم د که عاس‬
‫ااتصناع‪ ،‬عاسي لازم اا ‪ ،‬به دلي ماهي و ويژ يهاي آن‪ ،‬در کش رهاي االام ست ش ياف ؛ زي ا از يک‬
‫ا ن ارداد م ابحه و خ يس و ف وش کالاهاي آماده‪ ،‬پااخگ ي نيازهاي نا ن و متن ع اف اد مطابش الياهها‬
‫و احتياذات ف دي و اذتماعي مت اوت نيست و از ات ي ديگ ااي عا دي ماننس مشارک ‪ ،‬الف و اذاره به‬
‫هت ط تمليک نيک به دلي محسودي هاي خاص نمي ت انس به اه ل ‪ ،‬نيازهاي رو به رهس و متن ع متااضيان‬
‫را تأمي نمايسک‬

‫‪ -1-5-2‬تعریف استصناع‬

‫‪ -‬ااتصناع در لغ از ماده صن به معناي ا ارش ااخ اا‬

‫‪ -‬در اصتطلاح‪ ،‬ن ارداد ااتصناع ن اردادي اا بي دو هخص اعم از حاياي و حا ني مبني ب ت ليس کالايي‬
‫فت‬ ‫خاص يا اذ اي پ وژهاي با ويژ يهاي مشتخص در آينسه اات که ا ارش ي نسه (پيمانهار) در ازاء‬
‫مبالغ‪ ،‬در زمانهاي ت افش هتسه که بخشتي از آن ميت انس به صت رت ناس و بخشي از آن به ص رت انساط به‬
‫تنااتب پيش ف فيکيهي کار و يا حتي مستا از آن باهس‪ ،‬ب اااو زمان بنسي مشخص ااخته به ا ارش‬
‫دهنسه تح ي دهسک‬
 ‫نکات قابل توجه در تعریف استصناع‬

‫‪ -1‬ط في ن ارداد ااتصناع بايس ه ايط عم مي ن اردادها نظي بل غ‪ ،‬عا ‪ ،‬اختيار وککک) را دارا ب ده و با ت اضي‬
‫خ د که به ص رت ايجا و نب ل نمايان ميه د‪،‬آن را امضا نماينسک‬

‫‪ -۲‬کالا يا ط ح در زمان انعااد ن ارداد معسوم اا و ماص د از ن ارداد‪ ،‬ت ليس و ايجاد آن اا ک‬

‫‪ -۳‬ااتتتصتتناع در م رد کالاهايي ذ يان مييابس که اتتاخته ميهتت د و در کالاهاي طبيعي نظي مي هها و‬
‫ابکيجات و حب بات ذ يان نمييابس‪ ،‬چه بستهبنسي و ف اوري اي کالاها را ميت ان در نالب عاس ااتصناع‬
‫ن ار دادک‬

‫دد به نهاي که هيچ‬ ‫‪ -۴‬در ااتتصتناع بايس اوصتاف کالا يا ويژ يهاي پ وژه م رد نظ به روهني تبيي‬
‫نه ابهام و ذهالتي در بي نباهسک‬

‫‪ -۵‬مبلغ ن ارداد بايس معل م و معي باهس ولي لازم نيس همه آن در مجلس عاس پ داخ ه دک بلهه ميت ان‬
‫با ت افش‪ ،‬بخشتي به ص رت بيعانه نب از ه وع کار و بانيمانسه به تنااب پيش ف کار با زمانبنسي خاص به‬
‫اازنسه پ داخ ه دک‬

‫‪ -۶‬م اد اوليه و اتاي تجهيکاتي که ب اي اتاخ کالا با همه خصت صتيات و ويژ يهاي م رد نظ لازم اا‬
‫ت اط اازنسه تسارک ديسه ميه د و ا ارش دهنسه م ظف به تسارک اي ام ر نيس ک‬

‫‪ -۷‬درصت رت تطابش کالا يا ط ح م رد نظ بامشخصات مبک ر در ن ارداد‪ ،‬ا ارش دهنسه ملکم به فت کالا‬
‫و انجام تعهسات متااب اا ک‬

‫‪ -2-5-2‬ارکان عقد استصناع‬

‫ارکان ااتصناع عبارتنس از‪:‬‬

‫‪ -1‬سیفارش دهنده (مسیتصینِع)‪ :‬کستي که اتاخ کالاي معي يا احسا) ط ح مشخصي را به ديگ ي‬
‫ا ارش مي دهسک‬

‫‪ -2‬سیفارش پذیر (صیانع‪ ،‬سیازنده)‪ :‬کسي که مي پبي د کالا يا ط ح خاصي را با ويژ ي هاي مشخص‬
‫بسازد و در زمان مشخص تح ي ا ارش دهنسه نمايسک‬

‫‪ -3‬ایجاب و قبول‪ :‬اي ن ارداد هماننس اتتتاي ن اردادها ميت انس با ل ظ‪ ،‬ن هتتتتار يا عم حاکي از اراده و‬
‫ددک‬ ‫رضاي ط في ن ارداد به انجام اي کار منعاس‬
‫‪ -4‬موضیوع قرارداد (مورد اسیتصیناع)‪ :‬کالا يا ط حي اا که با ويژ ي ها و ه ايط مشخص که م رد‬
‫ت افش ط في ن ار مي ي دک‬

‫‪ -5‬مبلغ قرارداد‪ :‬مبلغي که لازم اا به اازنسه کالا يا پيمانهار در نبال انجام کار در زمان بنسي مشخص‬
‫ت اط ا ارش دهنسه پ داخ ه دک‬

‫‪ -3-5-2‬کار ویژه های استصناع‬

‫عا د م ذ د اا ک با‬ ‫‪ -‬يهي از دلاي صت ري هتسن ن اردادها عسم تامي نياز متااضيان وذ ه در چهارچ‬
‫بهار ي ي عاس ااتتصتناع و پااتخگ يي به ب خي نيازهاي وانعي متااضتيان ميت ان لاان مان ااتم ار و يا‬
‫محسود نم دن چني رونسي هسک‬

‫‪ -‬اهي متااضتي‪ ،‬تسهيلاتي را طلب ميکنس تا به کالاي خاصي با ويژ يهاي مشخص که هم اکن ن به ط ر‬
‫طبيعي در بازار م ذ د نيست داتت اتي يابسک و يا مي خ اهس ب اي احسا) و يا تهمي ط ح خاصي ا مايه‬
‫لازم را در اختيار داهته باهسک له بانک راههار منااب ب اي پااخ يي نساردک‬

‫‪ -‬ممه اات پيشتنهاد ه د از ن اردادهايي چ ن الف‪ ،‬ذعاله يا مشارک مسني اات اده ه د له ت ذه به‬
‫ويژ يهاي اي ن اردادها و ماايسه آنها با ااتصناع نشان ميدهس که مناابت ي ن ارداد ااتصناع اا ک‬

‫‪ -6-2‬خرید دین‬

‫يهي از ان اع ن ارداد بي ‪ ،‬بي دي ااتت که از زمانهاي نسيم بي م دم رايج ب ده و در مت ن فاهي نيک وارد‬
‫هسه اا ک‬

‫ماص د از بي دي ‪ ،‬بيعي اا که ب اااو آن‪ ،‬ف وهنسه طلب حال يا مستدار خ د را به ديگ ي ميف وهسک‬

‫بي دي ان اع مختلف دارد که ب خي از ان اع آن از منظ فاهي مح بحث اا ک‬

‫‪ -1-6-2‬انواع بیع دین‪ :‬بي دي ان اع مختلف دارد‪:‬‬

‫الف‪ .‬بیع دین حال که به صورتهای مختلف قابل اجر است‪:‬‬

 ‫‪1‬ک بي دي حال به مسي ن به ص رت ناسي‬

‫‪۲‬ک بي دي حال به مسي ن به ص رت نسيه‬

‫‪۳‬ک بي دي حال به غي مسي ن به ص رت ناسي‬

‫‪۴‬ک بي دي حال به غي مسي ن به ص رت ناسي‬

‫ب‪ .‬بیع دین مدتدار که این هم به صورتهای مختلف قابل اجر است‪:‬‬

‫‪1‬ک بي دي مستدار به مسي ن به ص رت ناسي‬

‫‪۲‬ک بي دي مستدار به مسي ن به ص رت نسيه‬

‫‪۳‬ک بي دي مستدار به غي مسي ن به ص رت ناسي‬

‫‪۴‬ک بي دي مستدار به غي مسي ن به ص رت ناسي‬

‫‪ -2-6-2‬بیع دین از منظر فقهی و حقوقی‬

‫از نظ فاهي حهم بي دي به ه ح ذي اا ک‬

‫‪1‬ک بي دي حال و مستدار به مسي ن‪ ،‬به ص رت ناسي‪ ،‬به ات اق مباهب پنج انه فاهي صحيح اا ک‬

‫‪۲‬ک بي دي حال و مستدار به مسي ن و غي مسي ن‪ ،‬به صتت رت نستتيه‪ ،‬به ات اق مباهب پنج انه فاهي باط‬
‫اا ک‬

‫‪۳‬ک بي دي حال و مست دار به غي مسي ن‪ ،‬به صت رت ناس‪ ،‬به اعتااد مشته ر فاهاي هتيعه‪ ،‬هافعيه و مالهيه‬
‫صحيح اا ک‬

‫‪۴‬ک بي دي حال و مستدار به غي مسي ن‪ ،‬به ص رت ناس‪ ،‬به اعتااد حن يه صحيح نيس اما ميت ان ب اااو‬
‫وکال يا ح اله تصحيح ک د و به اعتااد مبهب حنبلي باط اا ک‬

‫‪۵‬ک بي دي مطابش نان ن اي ان صحيح اا و در نان ن ب نامه پنجم به آن تص يح هسه اا ک‬

‫‪ -3-6-2‬خرید دین بانکی‬

‫را به‬ ‫‪ -‬در خ يس دي بانهي‪ ،‬مشتت ي بانک‪ ،‬ااناد تجاري خ د را که حاکي از مطالبات وي از بسههاران اا‬
‫بانک ميف وهس و بانک با کس مبلغي از ارزش اامي‪ ،‬آنها را تنکي (خ يس دي ) ميکنسک‬
‫ناب خ يس و‬ ‫‪ -‬مطابش م ازي فاهي و نان ني تنها ااناد تجاري وانعي که حاکي از بسهي وانعي بسههار اا‬
‫ف وش ميباهنس بناب اي بانکها بايستي نب از تنکي وانعي ب دن دي را اح از نماينسک‬

‫‪ -‬خ يس دي از عا د تمليهي اا و در بانهساري متعارف هم وذ د داردک‬

‫‪ -‬مخص ص تامي مالي نيازهاي ف ري و ک تاه مستک‬

‫‪ -3‬مشکلات و نواقص الگوی فعلی بانکداری بدون ربای ایران‬

‫مشهلات و ن انص بانهساري فعلي اي ان بسون رباي اي ان را ميت ان در نالب مشهلات ذي ديس‪:‬‬

‫‪ -1-3‬مشییکیل اول‪ :‬تعیدد بیش از حید عقود‪ :‬بتهکتار ي ي دوازده ن ع ن ارداد با ماهي هاي مت اوت‬
‫غي انت اعي‪ ،‬مبادلهاي با ات د معيّ ‪ ،‬مشتارکتي با ات د متغيّ و ات مايه باري مستايم در بخش تخصيص‬
‫مناب باعث ميه د ف اينس آم زش کارکنان بانکها و مشت يان‪ ،‬پيچيسه‪ ،‬ط لاني و پ هکينه ه دک اي در حالي‬
‫اات که تج ب بانکهاي بسون ربا در کش رهاي نا ن االامي نشان مي دهس با حساکث هش ن ع ن ارداد‬
‫ميت ان تمام نيازهاي مشت يان را پااخ دادک‬

‫‪ -2-3‬مشیکل دوم‪ :‬ص ريهسن معاملات‪ :‬چه ص ريهسن معاملات در بانک هاي بسون ربا عل و ع ام‬
‫نا ن د ارد‪ ،‬يهي از ع ام مهم آن‪ ،‬آم زش ناکافي کار کاران بانک و عسم ت هيم منااتتب مشتتت يان اا ک‬
‫تعسد بيش از حسّ عاسها و پيچيسه و پ هکينههتتسن ف اينس آم زش باعث ميه ت د تا کار کاران بانک‪ ،‬اطلاعات‬
‫لازم و کافي دربارً کارب د صتحيح عاسها نساهتته باهتنس؛ در نتيجه نت اننس مشتت ي را متنااب با نياز وانعي‬
‫راهنمايي و ت هيم کننس و اي باعث ميه د که خيلي از ن اردادها ص ري و غي وانعي ه دک‬

‫‪ -3-3‬مشیکل سوم‪ :‬عدم تناسب برخی عقدها با ماهیت بانکها‪ :‬الگ ي فعلي بانهساري بسون رباي‬
‫اي ان‪ ،‬هيچ ف ني بي بتانتکهتاي تجتاري کته بهط ر معم ل در فعالي هاي ک تاهمسّت تا ميانمسّت فعالي‬
‫ميکننس و بانکهاي تخصّصي ا مايه باري که بهط ر معم ل در فعالي هاي ميان مسّت تا بلنسمسّت فعالي‬
‫ميکننس‪ ،‬نگباهته اا و تمام عاسها را ب اي تمام بانکها اعم از تجاري و تخصّصي مط ح ک ده اا ‪.‬‬

‫‪ -4-3‬مشییکل چهارم‪ :‬هزینب بالای اجرای صییحیح برخی از عقدها در بانکها‪ :‬عاسهاي مشتتارکتي‬
‫بهويژه مشارک مسني و مضاربه‪ ،‬همي ط ر ا مايه باري مستايم احتيا به ااختار و ني وي انساني منااب‬
‫دارد تا بانک با مطالعه دنيش ط حها از ت ذيه انتصادي آنها آ اه هسه‪ ،‬تصميم کارهنااي بگي د و در م اح‬
‫اذ ا و به هب داري نيک با نظارت و کنت ل مؤث بت انس از حا ق بانک و اتتتد ده باران دفاع کنسک اي در حالي‬
‫اا که بانکهاي تجاري که در هم بخشهاي انتصادي فعالي ميکننس‪ ،‬ااختار و ني وي انساني متخصّص‬
‫نا ن اات اده کننس‪،‬‬ ‫و منااب ب اي اي کار را نسارنس و ا بخ اهنس در ع صههاي نا ن‪ ،‬از متخصّصان‬
‫هکينه عملياتي آنها به هسّت بالا ميرودک‬

‫‪ -5-3‬مشکل پنجم‪ :‬عدم جامعیت سپردهها با اهداف و سلیقههای سپردهگذاران‪:‬‬

‫أک کساني که ب اي اات اده از خسمات حسا ذاري به اد ده باري انسام ميکننس؛‬

‫ک کساني که ب اي مشارک در ث ا اعطاي ن ضالحسنه به اد ده باري انسام ميکننس؛‬

‫ک کساني که به نصس پسانساز‪ ،‬اد ده باري ميکننس و در عي حال ميخ اهنس ا دي درياف کننس؛‬

‫دک کساني که ب اي کسب ا د معيّ اد ده باري ميکننس؛‬

‫ه ک کساني که ب اي رايسن به ا د انتظاري بالات اد ده باري ميکننس و آمادً پبي ش ريسک هستنسک‬

‫الگ ي فعلي بانهساري بسون ربا فاط ب اي وههاي اوّل و دوم و تا حسودي ب اي وه آخ ذ ا منااب دارد‬

‫‪ -6-3‬مشکل ششم‪ :‬عدم تناسب برخی از عقدها با مقاصد متقاضیان تسهیلات‪ :‬مطالعه ن اردادهاي‬
‫مشارک مسني و مضارب بانکهاي تجاري نشان ميدهس که در غالب اي م ارد‪ ،‬متااضيان تسهيلات‪ ،‬درصسد‬
‫مشتارک يا مضتارب وانعي نيستنسک در بيشت اي م ارد به ظاه ‪ ،‬ن ارداد مشارک يا مضاربه منعاس ميه د؛‬
‫امّا در عم هيچيک از ي نس ان تستتتهيلات به ل ازم آن ملتکم نيستتتتنس؛ چنانکه بانکهاي تجاري نيک که‬
‫ني وي انستاني لازم ب اي کارهنااي پ وژه و پبي ش ريسک ا مايه باري و نظارت و کنت ل آن را در اختيار‬
‫نتسارنتس اعتااد و علانهاي ب اي مشتتتارک وانعي نسارنسک نتيجه اي ميهتتت د که در بانکهاي تجاري‪ ،‬پ لي‬
‫بهصت رت مشتارک يا مضتاربه در اختيار ي نسه تسهيلات باهته ميه د و بعس از مسّت معيّني‪ ،‬همان پ ل‬
‫هم اه با ا د معيّني از وي فته ميه دک روه اا که چني معاملهاي ص ري ب ده‪ ،‬به ربا نکديکت اا‬
‫تا به مشارک ‪.‬‬

‫‪ -7-3‬مشیکل هفتم‪ :‬فقدان راهکار مناسب برای نظارت و کنترل شرعی بانکها‪ :‬عمليات بانهساري‬
‫بسون ربا با بانهساري متعارف ت اوت هاي ااااي و زيادي دارد در نتيجه نياز به نظارت مستم ودنيش دارد تا‬
‫دد‪ ،‬و اي در حالي اا ت که در نان ن فعلي بانهساري بسون ربا روش و نهاد‬ ‫نان ن ذسيس به نح کام اذ ا‬
‫و طي بيش از‬ ‫خاصتي ب اي نظارت و کنت ل معاملات بانهي از ذه انطباق با نان ن ذسيس ديسه نشتتسه اا‬
‫اي اال اذ ا ي بانهساري بسون ربا نيک م ردي پيسا نمي ه د که بانک يا ف د خاصي به خاط تخلف از نان ن‬
‫عمليات بانهساري بسون ربا ت بيخ هسه باهسک‬

‫‪ -8-3‬مشیکل هشتم‪:‬تعیین نر سود و سیاستهای پولی‪ :‬از يک ط ف در بانهساري بسون ربا اعتااد‬
‫داريم که ا د بانهي ناهي از فعالي هاي وانعي انتصادي و مبتني ب دارايي هاي وانعي اا و از ط ف ديگ‬
‫مي بينيم بانک م ککي بسون ت ذه به ا ت د وانعي فعاليتها و ص ت فا ذه کنت ل و هساي ناسينگي انسام به‬
‫تغيي ن خ ا د بانهي مي کنسک‬
‫فصل سوم‪ :‬عقود مشارکتی در بانکداری بدون ربا‬
‫‪ -1‬ویژگیهای قراردادهای انتفاعی (مشارکتی)‬

‫‪ -2‬مشارکت مدنی‬

‫‪ -3‬مشارکت حقوقی‬

‫‪ -4‬عقد مضاربه‬

‫‪ -5‬عقد مزارعه‬

‫‪ -6‬عقد مساقات‬

‫‪ -7‬سرمایهگذاری مستقیم بانکها‬

 ‫‪ -1‬ویژگیهای قراردادهای انتفاعی (مشارکتی)‬

‫‪ -‬غي تمليهي (اذني) ب دن ن اردادها‬

‫‪ -‬ب خي لازم (ماننس مکارعه و مسانات) و ب خي ذايک (ماننس مشارک مسني‪ ،‬حا ني و مضاربه)؛‬

‫‪ -‬انتظاري (متغي ) ب دن ن خ ا د ن اردادها؛‬

‫‪ -‬رابطه هت يک با هت يک (مشتتارک مسني و حا ني) و رابطه صتتاحب ات مايه با عام (مضتتاربه‪ ،‬مکارعه و‬
‫مسانات)؛‬

‫‪ -‬نيازمنسي ن اردادها به نظارت و کنت ل مستم از ط ف متعانسي پس از انعااد ن اردادک‬

‫‪ -2‬مشارکت مدنی‬

‫‪ -‬تعریف مشارکت مدنی‪ :‬درآميخت اهم الش ک ناسي و يا غي ناسي ه يک با اهم الش ک ناسي و‬
‫يتا غي ناسي بانک به نح مشتتتاع ب اي انجام کاري معيّ در زمين فعالي هاي ت ليسي ‪ ،‬بازر اني و‬
‫خسماتي به مست محسود به نصس انت اع ب حسب ن ارداد را مشارک مسني ينسک‬

‫که در مت ن فاهي‬ ‫‪ -‬حکم فقهی مشارکت مدنی‪ :‬مشتارک مسني بانهي همان ن ارداد ه ک اا‬
‫از آن به ه ک ام ال يا ه کهالعنان تعبي ميه دک‬

‫حض ت ت امام خميني(ره) در تع يف آن ميف مايس‪ :‬ه ت ک ‪ ،‬ن اردادي اا ت که بي دو ن يا بيشتتت منعاس‬
‫ميه د تا با مالي که بي آنان مشت ک اا ‪ ،‬معامله [فعالي انتصادي] کننسک‬

‫‪ -‬مشیارکت مدنی در بانکداری‪ :‬اهخاصي که بخ اهنس ب اي تأايس يا ت اع فعالي هاي ت ليسي ‪،‬‬
‫نه فعالي ها با بانک مشتارک مسني کننس بايستي علاوه‬ ‫بازر اني و يا خسماتي خ د و يا ادامه اي‬
‫ب اطلاعات ه يتي اطلاعاتي چ ن‪ ،‬م ض ع مشارک ‪ ،‬ميکان ا مايه م رد نياز‪ ،‬حساکث مست مشارک ‪،‬‬
‫پيشبيني خ يس‪ ،‬هکينه و ف وش ‪ ،‬اتهم ات د پيشتنهادي متااضي‪ ،‬وثياهاي که ب اي ضمان حس‬
‫اذ اي کار به بانک ميادارد‪ ،‬را در اختيار بانک بگباردک‬

‫بانک با ب راتي اطلاعات و تعيي ميکان ک ات مايه م رد نياز مشتارک مسني ‪ ،‬اهم بانک و ه يک ‪ ،‬نسب‬
‫ات د هت يک و بانک ‪ ،‬با رعاي کليه ضت ابطي که در اي ام ب اي بانکها معيّ هسه اا در ص رت وذ د‬
‫ت ذيه کافي انتصادي با آوردن ه ايطي در ضم ن ارداد يا بسون ه ط با درخ اا مشت ي‪ ،‬م افا و انسام‬
‫به انعااد ن ارداد مينمايسک‬
‫در ن ارداد هتت ک مي ت ان هتت ايطي را در ضتتم ن ارداد مط ح ک د‪ ،‬بانک ميت انس با آوردن هتت طي ‪ ،‬حش‬
‫نظارت ب کي ي ذب ا مايه و ب ش آن در ط ل ن ارداد را ب اي بانک مح ظ بساردک‬

‫در پايان ه اتال مالي و يا در پايان ن ارداد ات د حاصت از هت ک به تنااب ا مايه بي بانک و ه يک‬
‫تاسيم ميه دک‬

‫‪ -1-2‬انواع شرکت‬

‫‪ -‬شرکت عنان (شرکت اموال‪ ،‬شرکت تجارت و شرکت اکتسابی)‪ :‬عاس وان بي دو يا چنس ن‬
‫ب معامله و تجارت با ا مايه مشت ک‪ ،‬به نهاي که همه آنان به نسب ا مايه خ د در ا د و زيان‬
‫حاص ه يک باهنسک‬

‫نه‬ ‫‪ -‬شیرکت ابدان‪ :‬عاس وان بي دو يا چنس ن مبنا ب اهت اک آنان در داتمکد يهسيگ ک بسي‬
‫که بنابگبارنس همگا در مکد دريافتا در ازاى کار ه يک باهنسک‬

‫‪ -‬شرکت وجوه‪ :‬عاس وان بي دو يا چنس ن اعتبار دارِ با ا مايه مبنا ب اينهه ه کسام با اات اده‬
‫از اعتبار خ د کالايا را نستيه بخ د و همه در آن هت يک باهنس و با ف وش آن‪ ،‬ا د حاص را ميان‬
‫خ د تاسيم کننسک‬

‫‪ -‬شیرکت مفاوضه‪ :‬که عبارت اا از عاس وان بي دو يا چنس ن مبنا ب اهت اک در ا د و زيان‬
‫حاص ب اى ه يکک‬

‫تجارت و ه ک‬ ‫از بي انستام چهار انه هت ک ‪ ،‬تنها ن ع اول آن يعني ه ک عنان (ه ک ام ال‪ ،‬ه ک‬
‫اکتسابي) صحيح اا ک‬

‫‪ -2-2‬معنای لغوی و اصطلاحی شرکت‬

‫‪ -‬ه ک در لغ عبارت اا از مخل ط هسن دو يا چنس مال‪ ،‬به نهاي که ه کسام از صاحبان ام ال‬
‫به ط ر مستا ‪ ،‬ب ک مال مخل طهسه تسلط نساهته باهنسک‬

‫‪ -‬در اصتطلاح‪ ،‬عاس هت ک يا مشتارک ‪ ،‬ن اردادي اا بي دو يا چنس ن تا با مال مشت ک (مشاع)‬
‫بي آنها‪ ،‬فعاليتي انجام ه دک ثم ه چني ن اردادي آن اا که طبش ن ارداد تص ف در مال مشت ک‬
‫با هسف کسب ا د ذايک ميه د و ا د و زيان حاص به تنااب ا مايه بي ه کا تاسيم مي ددک‬

‫‪ -3-2‬قلمرو شرکت‬

‫‪ -‬همه بخش هاي انتصادي را پ هش مي دهسک‬

 ‫‪ -‬بانک هم مث ه فعال انتصادي ديگ مي ت انس از اي ن ارداد اات اده کنسک‬

‫‪ -4-2‬ارکان شرکت‬

‫‪ -‬ایجاب و قبول‪ :‬ايجا و نب ل در ن ارداد هت ک به ل ظ خاص يا زبان مشخصي نب ده و انجام آن‬

‫به ص رت معاطاتي هم صحيح اا ک‬

‫‪ -‬طرفین قرارداد‪ :‬که اصتطلاحاً هت کا يا اتهامساران هت ک ناميسه ما هت نس و بايس ه ايط عم ما‬

‫معاملات (اعم از بل غ و عا ) را دارا باهنسک‬

‫‪ -‬سیرمایه موضیوع مشیارکت‪ :‬ا مايه ه ک بايس ويژ يهايي داهته باهس از ذمله اينهه‪ :‬مالي‬
‫ددک‬ ‫داهته باهس‪ ،‬ماسار آن معل م باهس و اهم ه کا با يهسيگ مخل ط‬

‫‪ -5-2‬احکام شرکت‬

‫‪ -1‬مشاعی بودن مشارکت‪ :‬در عاس هت ک بعس از انعااد ن ارداد‪ ،‬ک ا مايه به ص رت مشاع به همه‬
‫ه کا تعلش داردک از اي رو‪ ،‬هيچ يک از اعضا نميت انس ا مايه ذسا انهاي داهته باهسک‬

‫‪ -2‬تعیین کیفییت و حق مدیریت‪ :‬در ن ارداد هتتت ک بايس کي ي مسي ي و حش مسي ي تعيي‬
‫ه دک‬

‫در ن ارداد ه ک در م رد کي ي تاسيم ا د و زيان ت افش خاصي ميان‬ ‫‪ -3‬کیفیت تقسیم سود‪ :‬ا‬
‫هت کا نشتسه باهتس‪ ،‬ا د و زيان به نسب مال ه يک از ه کا بي آنان تاسيم مي ه دک ولي ا به‬
‫نسبتي ديگ با هم ت افش کننس و ب اي آن دلي عالايي وذ د داهته باهس ناب نب ل اا ک‬

‫ا د انتظاري‪ :‬ملاک تصميم ي ي‬

‫ا د علي الحسا ‪ :‬ابکار بران زنس ي ه يک‬

‫ا د وانعي‪ :‬ملاک تس يه حسا‬

‫‪ -4‬ضرر‪ :‬هيچ ه کتي به خاط ض ر ايجاد نمي ه د و همه ه ک ها به دنبال ا د هستنس ولي اهي‬
‫ض ر هم ايجاد مي ه دک به ماتضاي اص اولي ه ک ‪ ،‬ا د و زيان ب حسب ا مايه تاسيم ميه د‪،‬‬
‫اما ا ضم عاس ه ط کننس که ض ر احتمالي را يک يا چنس ن از ه کا ذب ان کننس‪ ،‬مانعي نساردک‬

‫‪ -5‬جایز بودن عقد شرکت‪ :‬ه ک ‪ ،‬عاسي ذايک اا ‪:‬‬

‫بناب ديس اه مشه ر فاها‪ ،‬ه چنس ه ک از ذمله ن اردادهاي ذايک اا (اما ب خلاف ااي ن اردادهاي ذايک)‬
‫فستتخ يهي از اعضتتا‪ ،‬م ذب بطلان ه ت ک نمي دد؛ بلهه ه ت ک به ن ت خ د باني ب ده و تنها اث آن اي‬
‫اا که مان از تص ف ااي اعضا در ا مايه مشت ک ميه دک‬

‫تا‬ ‫ب ااتاو ديس اه مشه ر فاها‪ ،‬اعضا ميت اننس ب اي ه ک زمان خاصي ن ار دهنس؛ به اي معنا که ه ک‬
‫ددک‬ ‫آن زمان ب ن ار ب ده و بعس از آن منح‬

‫‪ -3‬مشارکت حقوقی‬

‫‪ -1-3‬تعریف مشارکت حقوقی‪:‬‬

‫‪ -‬مشارک حا ني‪ ،‬عبارت اا از تأمي نسمتي از ا ماي ه ک هاي اهامي ذسيس يا خ يس نسمتي‬
‫از اهام ه ک هاي اهامي ت اط بانکک‬

‫‪ -2-3‬حکم فقهی مشارکت حقوقی‪:‬‬

‫‪ -‬حضت ت امامخميني (ره) در اي زمينه ميف مايس‪ :‬ثب مؤاتتستته [هت ک ] و غي آن و هتتخصتتي‬
‫حا ني دادن به آنها ن اري اات عالايي با آنها‪ ،‬و هت ايط در ضتم آن ‪ ،‬حهم ه ط در ضم عا د‬
‫لازمه را داردک‬

‫‪ -‬ات مايه باري مستتايم اهي به صت رت خ يس و نگهساري اوراق بهادار اات ؛ در اي ص رت ذ از‬
‫فاهي آن مت نف ب ذ از معامله با آن اوراق ميباهسک ب اي اااو ا مايه باري روي اوراق اهام و‬
‫اوراق مشتارک (به ذک اوراق مشتارک بانک م ککي) و اتاي ابکارهاي مالي ااتلامي مشه ه عي‬
‫نخ اهس داهت ؛ اما ات مايه باري روي اوراق ن ضه يا ه ابکار مالي ديگ ي که ماهي ن ض با به ه‬
‫دارنس‪ ،‬صحيح نميباهسک‬

‫‪ -‬سیووال‪« :‬خ يس و ف وش اتهامي که هت ک هاي صنعتي يا تجاري يا بعضي از بانکها در مع ض‬

‫ف وش مي بارنس چه حهمي دارد؟ بسي ت تيب که هتخصتي يهي از آن اهام را ميخ د و در بازار‬
‫آن از نيم خ يس بيشتتتت يا‬ ‫ب رو م رد خ يتس و ف وش و معامله ن ار مي ي د و در نتيجه نيم‬
‫کمت ميهت د و ميدانيم که خ د اتتهم م رد خ يس و ف وش ن ار مي ي د نه ات مايهک همچني در‬
‫صت رتي که هت ک هاي مکب ر فعالي هاي رب ي داهتته باهتنس يا در اي م رد هتک داهته باهيم‪،‬‬
‫مسئله چه حهمي دارد؟»‬

‫جواب (آیت ا‪ ...‬خامنهای)‪« :‬ا ارزش مالي اهام کار اه‪ ،‬کارخانه‪ ،‬ه ک و يا بانک به اعتبار خ د اهام و‬
‫ب اث اعطاي اعتبار به آنها ت اتط کسي که انجام اي کار به وايله او صحيح اا ‪ ،‬باهس‪ ،‬خ يس و ف وش آن‬
‫اههال نسارد و همچني ا به اعتبار نيم کار اه‪ ،‬ه ک ‪ ،‬کارخانه و يا بانک و يا ا مايه آنها باهس‪ ،‬با ت ذه‬
‫به اينهه ه اتهمي بيانگ ذکئي از آن اا ‪ ،‬در نتيجه خ يس و ف وش اهام اههال نسارد؛ به ه طي که علم‬
‫به مجم ع اتتتهام هتتت ک و ام ر ديگ ي که ع فاً ب اي رف غ ر‪ ،‬علم به آنها لازم ااتتت ‪ ،‬داهتتتته باهتتتس و‬
‫فعالي هاي ه ک يا کارخانه و کار اه و يا بانک ه عاً حلال باهس»ک‬

‫‪ -3-3‬مشارکت حقوقی در بانکداری‪:‬‬

‫‪ -‬طبش نان ن‪ ،‬بانکها از ط يش مشتارک حا ني کمب د ا ماي ه ک هاي اهامي ت ليسي (صنعتي ‪،‬‬
‫معسني‪ ،‬کشاورزي‪ ،‬ااختماني) و ه ک هاي اهامي بازر اني و خسماتي را تأمي ميکننس و در پايان‬
‫ه دورً مالي هماننس ديگ اهام داران به نسب ا مايه‪ ،‬در ا د ه ک اهيم ميه نسک‬

‫مشتارک حا ني در ارتباط با ه ک هاي اهامي عام اا که ت اوت اصلي آنها با ه ک هاي اهامي خاص‬
‫(مشتارک مسني) در هتخصتي حا ني هت ک هاي اتهامي عام‪ ،‬مسئ لي محسود اهام داران و ض ابط و‬
‫فته ميه دک اي مباحث چه در کتا هاي متساول‬ ‫ما ّراتي اا که در ادارً ه ک هاي اهامي در نظ‬
‫فاهي نيامسه اا اما در اات تائاتي که از م اذ هسه‪ ،‬حهم آنها بيان هسه اا ک‬

‫ب اي مسي ي ريستتتک ن اتتتانات نيم اتتتهام هايي که بانهها خ يساري مي کننس در کشتتت رهاي مختلف‬
‫محسودي هاي (حجمي و ماهيتي) ب اي اهام ه ک ها ن ار مي دهنس و حتي در ام يها خ يس اهام ت اط‬
‫بانهها ممن ع هسه اا ک‬

‫‪ -‬سؤال‪ :‬چ ا بانهها به مشارک حا ني علانه دارنس؟‬

‫‪ -1‬ا مايه باري و کسب ا د از مح افکايش نيم و ت زي ا دک (البته با پبي ش ريسک)‬

‫‪ -۲‬امهان ناس ه نس ي بالاي تخصيص مناب در اي چهارچ‬

‫عمليات بانهي هستتتتنس ولي ا همه مناب را‬ ‫بانهها در م حله اول به دنبال تخصتتتيص مناب در چهارچ‬
‫نت انستتنس در آن ص رت تخصيص دهنس به دنبال مشارک حا ني در اهام هاي با نسرت ناس ه نس ي بالا‪،‬‬
‫داراي ثبات نيمتي در االهاي اخي و داراي بازدهي ناب نب ل مي رونسک‬

‫‪ -‬محسودي هاي بانک م ککي اي ان‪:‬‬

‫‪ -1‬فاط هيات مسي ه بانک حش دارنس نسب به مشارک حا ني تصميم ي ي کننسک‬

‫‪ -۲‬ااف تخصيص مناب در ا مايه باري در ه ه ک و اهم ک تخصيص مناب ک‬

‫لبا اهم مشارک حا ني در بانهساري بسون رباي اي ان هيچ اه بيش از ‪ ۲‬درصس نشسه اا ک‬

‫بانهها هم با تاايس ه ک ا مايه باري و ه ک هاي انماري اي محسودي ها را دور زده انسک‬
‫چ ن هت کتهاي تح نظارت اتازمان ب رو هت اف ت ي و ناب کنت ل ت ي هت ک هاي کش ر هستنس و‬
‫بانهها علانه منس ا مايه باري در اي ه ک ها هستنسک‬

‫‪ -4‬عقد مضاربه‬

‫‪ -1-4‬معنای لغوی و اصطلاحی مضاربه‪:‬‬

‫که به م ذب آن ف دى‬ ‫‪ -‬مضتاربه در لغ يعني تجارت با ات مايه ديگ ي و در اصتطلاح عاسي اا‬
‫(مالک) مالا را در اختيار ف دى ديگ (عام ) مي بارد تا با آن مال تجارت کنس و ا د حاصله ميان‬
‫ددک (مشارک کار و ا مايه)ک‬ ‫آن دو به نسب معينا که ت افش ک دهانس‪ ،‬تاسيم‬

‫‪ -2-4‬ارکان مضاربه‪:‬‬

‫‪ -‬ایجاب و قبول‪ :‬در ن ارداد مضتاربه همچ ن اتاي ن اردادها به عن ان اولي رک به حسا ميآيسک‬
‫مضاربه معاطاتي نيک از منظ فاهي صحيح ب ده و آثار مضاربه عاسي ب آن مت تب ميه دک‬

‫‪ -‬طرفین قرارداد‪ :‬خصت صتيات لازم در ط في ن ارداد‪ ،‬همان ضت ابطي اات که در ااي ن اردادها‬
‫معتب اا ک‬

‫‪ -‬سرمایه‪ :‬که لازم اا اي ويژ يها را داهته باهس‪ :‬عيني (داهت وذ د خارذي و محس و)‪ ،‬ناس‬
‫ب دن‪ ،‬معل م و معي ب دن و کافي ب دن ذه انجام تجارتک‬

‫‪ -‬کار یا عمل موضیوع مضاربه‪ :‬ب ااتاو ديس اه مشه ر فاهاي هيعه (ب خلاف مشه ر فاهاي اه‬
‫اتن )‪ ،‬عام بايس ات مايه را در کار تجارت و خ يس و ف وش به کار ي د و اات اده از آن در م ارد‬
‫ديگ (مث ت ليس يا زراع ) درات نيست ک بناب اي ا عام ‪ ،‬ات مايه را در غي کار تجارت به کار‬
‫ي د مضاربه باط ميه دک ب خي فاها ماننس ههيس صسر و آي الله مهارم هي ازي مضاربه را محسود‬
‫به با تجارت نسانستته و آن را در همه اب ا انتصادي (خسمات‪ ،‬بازر اني‪ ،‬صنع و کشاورزي و ککک)‬
‫داخ مي داننسک‬

‫‪ -‬سود‪ :‬کي ي تاسيم ا د بايس معي باهسک ب اااو ميکان ا مايه ب ي يا کار ب ي فعالي م رد نظ ک‬
‫(ذ اه ف وهي‪ ،‬يا مي ه ف وهي)‬

‫ا د انتظاري‬

‫ا د علي الحسا‬

‫ا د نطعي‬
 ‫‪ -‬ضرر‪ :‬اص اولي در م رد ض ر اي اا که تمام ض ر ب عهسه مالک اا ک‬

‫ا مالک هتت ط کنس که تمام يا نستتمتا از زيان معامله ب عهسه عام ن ار ي د‪ ،‬هتت ط باط ‪ ،‬اما مضتتاربه‬
‫صتحيح ما باهتسک ولي ا عام ذه کستب اطمينان مالک به او بگ يس م ض ر احتمالي را از ام ال خ دم‬
‫تاب مي کنم اي ه ط به اعتااد اکث فاها اههالي نساردک (در وان ه دو ض ر ک ده انس مالک ا مايه اش را‬
‫از دا داده عام هم کارش را از دا داده اا )؛ البته اي تعهس مشت ي به ص رت ف م چاپ هسه ت اط‬
‫بانک به عام داده مي هت دک ه چنس از زبان مشت ي اا ولي ت اط بانک به مشت ي تحمي مي ه د که‬
‫باعث ايجاد هبهه ميه دک‬

‫‪ -3-4‬ویژگیهای مضاربه‬

‫‪ -‬ن ارداد مضتاربه از ذمله ن اردادهاي ذايک و ناب فسخ ب ده و ب اااو آن‪ ،‬ط في ن ارداد ه زمان‬
‫آنها نيستتت ‪ ،‬ميت اننس ن ارداد را يکط فه فستتتخ نماينسک البته‬ ‫که احستتتاو کننس ادامه کار به ن‬
‫ف و از اي ط يش مضاربه را لازم نم دک‬ ‫ميت ان در ن ارداد ديگ ي ه طي در نظ‬

‫‪ -4-4‬احکام اساسی مضاربه‬

‫‪ -‬کارى که عام به عهسه ما ي د‪ ،‬بايس در حس ت انايياش باهس؛‬

‫‪ -‬عام نمات انس در ب اب کارى که انجام مادهس غي از اهم ا د‪ ،‬اذ تا مطالبه کنس؛‬

‫‪ -‬مضاربه مي ت انس عام يا خاص باهسک ا مضاربه عام باهس‪ ،‬عام مات انس ه نسم تجارتا را که صلاح‬
‫مادانس انجام دهسک اما ا مضاربه خاص باهس‪ ،‬عام بايس به آنچه ه ط هسه عم نمايس و چنانچه از‬
‫ام ر معي هسه تخلف ک د و ض رى به ا مايه وارد هس‪ ،‬ضام اا ؛‬

‫‪ -‬ن ارداد مضتاربه از ذمله ن اردادهاي ذايک و ناب فسخ ب ده و ب اااو آن‪ ،‬ط في ن ارداد ه زمان‬
‫آنها نيستتت ‪ ،‬ميت اننس ن ارداد را يکط فه فستتتخ نماينسک البته‬ ‫که احستتتاو کننس ادامه کار به ن‬
‫ف و از اي ط يش مضاربه را لازم نم دک‬ ‫ميت ان در ن ارداد ديگ ي ه طي در نظ‬

‫‪ -5-4‬مضاربه بانکی‬

‫‪ -‬مضاربه‪ ،‬عاسي اا بي بانک و تاذ ‪ ،‬ب اي انسام به خ يس و ف وش کالا‪ ،‬در اي ن ع ن ارداد‪ ،‬بانک به‬
‫عن ان مضتار ‪ ،‬تأمي کننسً ات مايه و ط ف ديگ ن ارداد به عن ان عام ‪ ،‬عهسهدار انجام کلي ام ر‬
‫م ب ط به تجارت ميباهسک‬

‫اي‬ ‫‪ -‬ا د حاص از انجام معامله م رد نظ بي بانک و عام در پايان کار تاسيم خ اهس هس و نسب‬
‫تاسيم ب اااو ت افش اوليه خ اهس ب دک‬
‫در عم در بسياري م ارد مضاربه در اي اي ان ا د بيش از حس انتظاري تحاش پيسا مي کنس ولي تجار اظهار‬
‫در م اردي هم اتت د انتظاري تحايش پيسا نهنس معم لا‬ ‫نمي کننس و مناف بانک تضتتيي مي هتت دک ولي ا‬
‫مشتتت ي ب ااتتاو همان ات د انتظاري تس ت يه مي کنس تا اعتبار خ د را نکد بانک ح ظ کنسک لبا معم لا يک‬
‫ت افش نان هته بي بانک و مشت ي وذ د دارد که ن اردادها ب اااو ا د انتظاري تس يه مي کننسک‬

‫ا ا د بيشت باهس مشت ي بايس ا د مازاد را بد دازد و نه حش اد ده باران و مناف بانک ضاي مي ه د‬
‫و اههال ه عي دارد ولي ا ا د مشت ي کمت ب د ولي او بخاط ح ظ اعتبارش اعلام نه د و با همان ا د‬
‫انتظتاري از مح مناب خ د تستتت يه ک د اهتتتهال هتتت عي نسارد چ ن بانک که اطلاعي نسارد و نمي ت انس‬
‫محاابات را دنيش انجام دهسک‬

‫در ن ارداد مضاربه زمان تعيي نش د ميت انس تا ه زماني ااتم ار داهته باهسک‬ ‫‪ -‬ا‬

‫‪ -‬مطابش آيي نام اذ ايي‪ ،‬حساکث مستي که ات ماي بانکها در نالب مضاربه ميت انس در اختيار عام‬
‫ن ار ي د يک اال از تاريخ انعااد مضاربه ميباهسک‬

‫‪ -‬بانک مي ت انس هت ط کنس که در ط ل مست مضتاربه حش نظارت ب نح ً مصت ف و ب ش وذ ه را‬

‫داهته باهسک‬

‫مناف بانک را‬ ‫‪ -‬در ک بانک حتي در م ارد تخلف مشتت ي داتت اي به اطلاعات ذه انجام رعاي‬
‫نساردک‬

‫‪ -‬اهتتخاص حاياي يا حا ني که مي خ اهنس اتت ماي تجاري خ د را از ط يش مضتتاربه با بانک تأمي‬

‫کننس‪ ،‬علاوه ب اطلاعات ه يتي بايستتتي اطلاعاتي ماننس‪ :‬م ض ت ع مضتتاربه ‪ ،‬ميکان ا ت ماي لازم ب اي‬
‫مضتاربه م رد نظ ‪ ،‬مبالغ تا يبي هکينههاي م ب ط‪ ،‬حساکث مست لازم ب اي دورً مضاربه‪ ،‬پيشبيني‬
‫ميکان ف وش ‪ ،‬نستب پيشتنهادي متااضتي ب اي تاستيم ات د حاصله از مضاربه و ن ع وثياه اي که‬
‫متااضي ب اي تضمي حس اذ اي ن ارداد ميادارد‪ ،‬را در اختيار بانک بگبارنسک‬

‫‪ -‬بانک با ب راتي اطلاعات مبک ر و تعيي ميکان ک ات ماي م رد نياز مضتاربه و نستب اتهم ا د‬
‫در ص رت وذ د ت ذيه کافي‬ ‫ط في با رعاي ض ابطي که در اي ام ب اي بانکها معيّ هسه اا‬
‫انتصتادي با آوردن هت ايطي در ضتم عاس يا بسون هت ايط با تااضتاي مشت ي‪ ،‬م افا و انسام به‬
‫انعااد ن ارداد مينمايسک‬

‫‪ -‬مطابش دات رالعم اذ ايي ‪ ،‬اذ اي عمليات مضاربه ت اط عام ب ده و هکينه هاي ‪ ،‬خ يس کالا‪ ،‬بيمه‬
‫و حش ثب ا ارش‪ ،‬حم و نا ‪ ،‬انبارداري‪ ،‬حا ق م کي و ا د بازر اني‪ ،‬هکينه بانهي‪ ،‬هکينههاي‬
‫بستتتهبنسي به عن ان هکينههاي ناب نب ل اا ت و اتتاي هکينههاي متعلاه به مضتتاربه با مصتتالحه‬
‫ط في به عهسه عام خ اهس ب دک‬
‫‪ -‬از نظ فاهي هم اي مستائ يا ماتضتاي خ د ن ارداد مضتاربه اات و يا مي ت ان به ص رت ه ط‬
‫ضم عاس آوردک‬

‫‪ -‬به ماتضاي طبيع ن ارداد مضاربه ‪ ،‬عام امي اا ک ا بسون اف اط و ت يط او‪ ،‬مال التجاره تلف يا‬
‫ه د يا ه ن ع خسارت ديگ ي رخ دهس‪ ،‬همه به عهسً مالک اا و عام ‪ ،‬ضام نيس ک‬ ‫معي‬

‫مالک هت ط کنس که عام همانط ر که در ات د ه يک مي ه د در خسارت نيک ه يک ه د در‬ ‫‪ -‬ا‬

‫صح چني ه طي اختلاف اا و ن ل مع وف آن اا که ه ط باط اا ک‬

‫ا ه ط کنس که در ص رت ون ع خسارت‪ ،‬عام ‪ ،‬ک يا بخشي از آن را از مال خ دش ذب ان کنس‬ ‫‪-‬‬

‫در ضم عاس لازمي چ ن صلح باهس لازمال فاا ک‬ ‫چني ه طي صحيح اا و ا‬

‫‪ -5‬عقد مزارعه‬

‫‪ -1-5‬معنای لغوی و اصطلاحی مزارعه‬

‫‪ -‬مکارعه در لغ به معناي با هم زراع ک دن يا ن ار کشتتتهاري با هم باهتتت ب ده و در اصتتطلاح‪،‬‬

‫عاتسى ااتتت کته به م ذب آن يها از ط في زمينا را در اختيار ديگ ى ن ار ما دهس که در آن‬
‫زراع ک ده و محص ل را با هم تاسيم کننسک‬

‫‪ -2-5‬ویژگیهای مزارعه‬

‫‪ -‬مکارعه عاسي لازم اا و ط في فاط در ص رت رضاي ه دو ط ف ب انحلال مکارعه ما ت اننس آن‬

‫را نب از پايان مست‪ ،‬منح کننسک‬

‫‪ -3-5‬احکام اساسی مزارعه‬

‫‪ -‬مکارعه با م گ يها از ط في عاس باط نشسه و ورثه ه کسام ذانشي او مي ددک‬

‫‪ -‬ا بعس از مکارعه معل م ه د که عاس باط ب ده‪ ،‬محص ل به دا آمسه از آن صاحب ببر اا ک‬

‫دد؛‬ ‫‪ -‬عام مات انس ف دى را ب اى زراع اذي کنس يا با ديگ ى ه يک‬

‫‪ -‬ب اى انتاال معامله يا تسليم زمي به ديگ ى‪ ،‬رضاي صاحب زمي لازم اا ک‬
 ‫‪ -4-5‬مزارعه بانکی‬

‫‪ -‬مکارعه‪ ،‬عاسي اا که به م ذب آن يهي از ط في زميني را ب اي مست معي به ط ف ديگ وا بار‬

‫مي کنس تا در آن زراع ک ده محصت ل را به نسبتي که ت افش مي کننس بي خ د تاسيم کننس ط ف‬
‫اول را مکارع و ط ف دوم را زارع يا عام مي ينسک‬

‫‪ -‬بانکها در ن ارداد مکارعه هميشتته ناش مکارع را خ اهنس داهتت ک بناب اي زماني مي ت اننس انسام به‬
‫مکارعه کننس که بخ اهنس زمي يا ااي ع ام ت ليس يا تل ياي از آن دو را در اختيار زارع ن ار دهنسک‬

‫‪ -‬ن ارداد مکارعه با تاستيم محصت ل و تح ي اهم بانک خاتمه مي يابس‪ ،‬ولي در م اردي بسته به ن ع‬
‫محصت ل ممه اات بانک ماي باهتس اهم محص ل خ د را ت اط عام به ف وش ب اانس‪ ،‬در اي‬
‫حال ‪ ،‬م ض ع به ص رت ه ط ضم عاس در ن ارداد ذک خ اهس هسک‬

‫‪ -6‬عقد مساقات‬

‫‪ -1-6‬معنای لغوی و اصطلاحی مساقات‪:‬‬

‫که به‬ ‫‪ -‬مستانات در لغ به معنا آ دادن و يهسيگ را اي ا ک دن ب ده و در اصطلاح عاسي اا‬

‫م ذتب آن يهي از ط في (متالتک)‪ ،‬بتاغي را در اختيتار ديگ ي (بتاغبتان) ن ار ميدهس تا روي آن‬
‫باغساري نم ده و محص لات حاص از باغ را نيک با هم تاسيم کننسک‬

‫‪ -2-6‬ویژگیهای مساقات‬

‫‪ -‬عاس مستانات از عا د لازم ب ده و ط في عاس تنها در دو م رد ميت اننس آن را فسخ کننس؛ اول آنهه‬
‫رضتاي ه دو ط ف ب فستخ معامله باهتس و دوم آنهه حش فستخ در ضم عاس ب اى يک يا ه دو‬
‫فته هسه باهسک‬ ‫ط ف ن ارداد در نظ‬

‫‪ -3-6‬احکام اساسی مساقات‬

‫در عاس مستتانات‪ ،‬مالک وظايف عام را معي ک ده باهتتس‪ ،‬عام بايس همه آنها را انجام دهسک در‬ ‫‪ -‬ا‬
‫غي اي ص رت‪ ،‬عام م ظف اا طبش ع ف رايج عم کنسک از ا ي ديگ ‪ ،‬در ص رتي که مباه ت‬
‫در عم هت ط نشتسه باهتس‪ ،‬عام ما ت انس ب اى بعضتا از کارها يا تمام آنها‪ ،‬اذي ااتخسام کنس و‬
‫اذ ت او ب عهسه عام اا ک‬
 ‫‪ -4-6‬مساقات بانکی‬

‫‪ -‬مسانات عاسي اا که ب اااو آن معامله بي صاحب باغ مي ه و امثال آن با عام در مااب حصّه‬
‫مشاع معي از محص ل وان ميه دک‬

‫‪ -‬در اي ن ارداد بانک ها هميشته ناش صاحب باغ را خ اهنس داه ک بناب اي ه يک از بانکها که در‬
‫ح زً فعالي هتعب خ د داراي درختان مثم يا ناب ثم باهنس‪ ،‬به ط ري که مالک عي يا من ع‬
‫آنها ب ده و يا به ه عن ان مجاز به تصتت ف در آن باهتتس‪ ،‬چنانچه هتتخص يا اهتتخاص (حاياي يا‬
‫حا ني) حاضت باهنس به عن ان عام با آنها ن ارداد مسانات منعاس نماينس‪ ،‬انسام به اي کار خ اهنس‬
‫نم د تا بسي واتتتيله عام انسام به نگهساري و پ ورش درختان و اتتتاي ام ر باغباني ملک مبادرت‬
‫نمايس و در نهاي طبش ن ارداد محص ل را بي خ د تاسيم نماينسک‬

‫‪ -7‬سرمایهگذاری مستقیم بانکها‬

‫‪ -‬اتت مايه باري مستتتايم عبارت ااتت از تأمي تمام اتت مايه لازم ذه اذ اي ط حهاي ت ليسي‪،‬‬
‫بازر اني و خسماتي که ت اط يک يا چنس بانک انجام مي ي دک‬

‫‪ -‬مطابش نان ن‪ ،‬بانکها مي ت اننس در ط حهاي ت ليسي و عم اني که ذنبه تجملي و غي ض وري نسارنس‬
‫مستايماً به ا مايه باري مبادرت نماينسک‬

‫‪ -‬مبادرت به ات مايه باري مستتايم در ه زمينه اي مستلکم ب راي دنيش اا و طبش نان ن نتيجه‬
‫ارزيابي ط ح بايستي حاکي از عسم زياندهي باهسک‬

‫‪ -‬مبناي فاهي اي هي ه‪ ،‬ذ از فاهي فعالي هاي مستايم انتصادي اا و تا زماني که م ض ع فعالي‬
‫يا روش آن مخالف ه ع نباهس ا مايه باري مستايم اههالي نساردک‬

‫‪ -‬ب اي بانهها به عل نسرت زيادي که دارنس و باعث رناب نامتاارن مي هتت نس و همچني ريستتههاي‬
‫اي ن ع فعالي ها‪ ،‬در کشتت رهاي مختلف محسوديتهايي در زمينه اتت مايه باري مستتتايم ب اي‬
‫بانهها باهته هسه اا ک‬

‫محسوديتهاي بانک م ککي اي ان‪:‬‬

‫در زي ااختهاي انتصادي (اس و بکر اه و ککک) بايس با م افا و ط ح ت ذيهي بانک م ککي باهس‬
 ‫‪ -‬ا مايه باري مستايم ممه اا به هه انجام مستايم پ وژه هاي خاص انتصادي (ماننس ااخت‬
‫بکر اه‪ ،‬پ ‪ ،‬اس و بيماراتان) ص رت پبي دک‬

‫‪ -‬در بحث هتي ه هاي تخصيص مناب تا زماني که فعاليتي از نظ ه عي مجاز باهس‪ ،‬ا مايه باري نيک‬
‫مجاز خ اهس ب د؛ البته بايس ذنبههاي انتصادي و حا ني ط ح نيک رعاي ه دک‬
‫فصل چهارم‪ :‬جریمه تأخیر تأدیه‬
‫‪ -1‬تاخیر تادیه در قوانین کشور‬

‫‪ -2‬مبانی فقهی تاخیر تادیه‬

‫‪ -3‬معیارهای راهکار مطلوب برای حل مشکل تاخیر تادیه‬

‫‪ -4‬تحلیل راهکار شورای نگهبان بر اساس معیارها‬

‫‪ -5‬سایر راهکارهای پیشنهادی برای حل مشکل تاخیر تادیه‬

‫‪ -6‬جمعبندی و نتیجهگیری‬
 ‫مقدمه‬

‫يهي از مستتتائ مهم در ن اردادهاي مستداري چ ن بي نستتتيه و ن ض در هتتتبهه بانهي‪ ،‬امتناع بسههار از‬
‫پ داخ به م ن بسهي بانکها ميباهتتس و اي پسيسه ه چنس اهي به حش و ناب دفاع اا ت ‪ ،‬اما آثار ا ت ء‬
‫ف اواني به ذا مي بارد که مهمت ي آنها عبارتنس از‪:‬‬

‫• الب اعتماد عم مي‬

‫کاهش معاملات مستدار‬ ‫•‬

‫کاهش اعطاي ن ضالحسنه‬ ‫•‬

‫• انگي هسن وثياهها و ضمان ها در ن اردادهاي مالي‬

‫• کاهش حجم مبادلاتک‬

‫وه تاسيم کنس‪:‬‬ ‫لازم اا بانک تمامي مشت يان بسههار خ د را حسان به اه‬

‫‪ -1‬در رابطه با بسههاران مُعس ‪ ،‬بانک وظي ه دارد به اي مشت يان مهل دهس و ا هم بسهي اي داته‬
‫از مشت يان را کام ببخشنس‪ ،‬عملي مستحب انجام داده اا ک‬

‫‪ -۲‬در رابطه با فعالان انتصادي داراي مشهلات م ن ‪ ،‬راههار پيشنهادي‪« ،‬ااتمهال بسهيها» اا ک‬

‫فت ذ يمه تاخي اا ک‬ ‫‪ -۳‬در رابطه با ا ءاات ادهکننس ان‪ ،‬راههار پيشنهادي در نظ‬

‫‪ -1‬تاخیر تادیه در قوانین کشور‬

‫در نظام حا ني کشت ر اي ان‪ ،‬علاوه ب ن اني ورهتهستگي و اعسار که در نان ن مسني و آئي دادراي مسني‬
‫ذايگاه خاصي دارد و در م رد بسههاراني اا که نات ان از پ داخ بسهي هستنس‪ ،‬نسب به کساني که بسهي‬
‫خ د را به م ن نميپ دازنس نيک ن اني ديگ ي با عن ان «ذ يمه تاخي تاديه» و «خسارت تاخي تاديه» وذ د‬
‫داردک مطالعه تاريخي نشتان ميدهس که به تنااب ه ايط اذتماعي‪ ،‬به ويژه بعس از انالا االامي‪ ،‬اي ن اني‬
‫تغيي ات و تح لات زيادي داهتهانسک‬

‫‪ -1-1‬تاخیر تادیه در قوانین کشور قبل از انقلاب‬

‫‪ )18/۲/1۳1۷‬ناظ به تخلف ط في ن اردادها ميباهس که هام‬ ‫م اد ‪ ۲۲8 ،۲۲1‬و‪ ۲۳1‬نان ن مسني (مص‬
‫تاخي در پ داخ دي ن نيک مي ددک در اي رابطه در ماده ‪ ۲۲1‬آمسه اا ‪«« :‬ا کسي تعهسِ انسام به ام ي‬
‫کنس يا تعهس نمايس که از انجام ام ي خ دداري کنس‪ ،‬در صت رت تخلف‪ ،‬مستتئ ل خستتارت ط ف مااب اات ؛‬
‫مشت وط ب اينهه ذب ان خستارت تصت يح هتسه و يا تعهس‪ ،‬ع فاً به منکله تصت يح باهس و يا ب حسب نان ن‪،‬‬
‫م ذب ضمان باهس»ک‬

‫ماده ‪ ۲۲8‬نيک چني ما ر ميکنس‪« :‬در صتت رتي که م ضتت ع تعهس‪ ،‬تاديه وذه ناس باهتتس‪ ،‬حاکم ميت انس با‬
‫رعاي ماده ‪ ،۲۲1‬مسي ن را به ذب ان خسارت حاص از تاخي در تاديه دي محه م نمايس»ک‬

‫در ضتم معامله ه ط هسه باهس که در ص رت تخلف‪ ،‬متخلف مبلغي به‬ ‫در ماده ‪ ۲۳1‬نيک آمسه اات ‪« :‬ا‬
‫عن ان خسارت تاديه نمايس‪ ،‬حاکم نميت انس او را به بيشت يا کمت از آنچه که ملکم هسه اا محه م کنس»ک‬

‫تعهس‪ ،‬به ويژه خسارت ناهي از‬ ‫‪ ،)1۳18‬ذکئيات نا‬ ‫م اد ‪ ۷19‬تا ‪ ۷۲۶‬نان ن آئي دادراتي مسني (مص‬
‫تاخي ‪ ،‬را روهت ت بيان ميکنسک در اي رابطه در ماده ‪ ۷19‬اي نان ن آمسه اات ‪« :‬در دعاوياي که م ض ع‬
‫آن وذه ناس اات ‪ ،‬اعم از اينهه راذ به معاملات با حش ااتت داد يا ااي معاملات ااتا اضي يا غي معاملات‬
‫ااتا اضي باهس‪ ،‬خسارت تاخي تاديه معادل صسي دوازده (‪ )%1۲‬در اال اا و ا علاوه ب اي ‪ ،‬مبلغي در‬
‫ن ارداد به عن ان وذه التکام‪ ،‬مالالصتتلح‪ ،‬مالالاذاره و يا ه عن ان ديگ ي ذک هتتسه باهتتس‪ ،‬در هيچ م ردي‬
‫بيش از صتسي دوازده در اال نسب به مست تاخي هسه‪ ،‬داده نخ اهس هس؛ ليه ا ماسار خسارت کمت از‬
‫صسي دوازده معي هسه باهس‪ ،‬به همان مبلغي که در ن ارداد ذک هسه اا ‪ ،‬حهم ميه د»ک همچني ‪ ،‬ماده‬
‫‪ ۷۲1‬بيان ميدارد‪« :‬خستارت تاخي تاديه محتا به اثبات نيست و ص ف تاخي در پ داخ ‪ ،‬ب اي مطالبه و‬
‫حهم کافي اا »ک‬

‫‪ ۲۶/1۲/1۳11‬در م اد ‪ ۳۴‬تا‬ ‫علاوه ب نان ن مسني و نان ن آيي دادراتي‪ ،‬نان ن ثب ااتناد و املاک‪ ،‬مص‬
‫‪ ۳۶‬و تبصت ههاي آن‪ ،‬م ض ع تاخي تاديه‪ ،‬خسارت دي ک د و وذه التکام را مط ح ميکنسک به عن ان مثال‪ ،‬در‬
‫ماده ‪ ۳۶‬نان ن ثب آمسه اا ‪« :‬خسارت تاخي تاديه در ص رتي که در محاکم عسليه م رد مطالبه وان ه د‪،‬‬
‫مأخ ذ ه د‪،‬‬ ‫مشتم ل م اد ‪ ۴۲‬و ‪ ۴۴‬نان ن تس ي محاکمات خ اهس ب د و در ص رتي که به وايله اداره ثب‬
‫از ن ار صسي دوازده در اال ب ده و تمام آن به طلبهار داده ميه د»ک‬

‫‪ -2-1‬تاخیر تادیه در قوانین کشور پس از انقلاب‬

‫الف‪ -‬لغو قوانین و مقررات پیشین‪:‬‬

‫ديسک در يهي‬ ‫بهته‬ ‫پس از پي وزي انالا ااتلامي‪ ،‬از م اذ تاليس اات تائاتي هس که منشأ تغيي ن اني‬
‫از اي اات تائات‪ ،‬آمسه اا ‪« :‬احت اماً به ع ض مي راانس‪ ،‬چ ن اعضاي انجم االامي کارکنان اازمان ثب‬
‫ااتتناد در ونتي که با اذ اي م اد م اد ‪ ۳۶‬و‪ ۳۷‬آيي نامه اذ اي ااتتناد راتتمي لازمالاذ ا به ذه منطبش‬
‫نب دن با روح نان ن ااتتااتتي و احهام ماساتته ااتتلام‪ ،‬تهليف هتت عي خ د را پ اتتش و اظهار ميدارنس که‬
‫طلبهاران تااضاي خسارت تاخي تاديه (صسي دوازده در اال) از بسههاران خ د مينماينس و ما نميت انيم از‬
‫اذ اي م اد ف ق عسول نماييم‪ ،‬تهليف هت عي ما چيست ؟ تااضا داريم در اي م رد انجم االامي را ارهاد‬
‫ف ماينس»ک حض ت امام در ذ ا اي ا ال ف م دنس‪« :‬باامه تعالي؛ مبلغي که باب تاخي تاديه فته ميه د‬
‫ربا و ح ام اا »‬

‫ب‪ -‬موافقت شورای نگهبان با دریافت جریمه تاخیر تادیه توسط بانکها‪:‬‬

‫حبف خستارت تاخي تاديه از نظام بانهي‪ ،‬مشتهلات متعسدي ب اي بانکهاي کش ر ايجاد نم دک در وان اف اد‬
‫فته ب دنس‪ ،‬انگيکه اي ب اي پ داخ به م ن بسهي خ د نساهتنس و اي‬ ‫زيادي که تستهيلات کلان از بانکها‬
‫اختلتال زيادي در ب نامه بانکها به وذ د ميآوردک ب اي ااتتتاو‪ ،‬بانک م ککي ذمه ري ااتتتلامي اي ان با‬
‫احستتاو خط ‪ ،‬به فه مباک ه با ه ت راي نگهبان افتاد و در اي رااتتتا نامههايي بي بانک م ککي و ه ت راي‬
‫نگهبان مبادله هسک‬

‫مت نامه بانک م ککي‪« :‬ه راي نگهبان نان ن ااااي ذمه ري االامي اي ان؛ همان ط ر که ااتحضار دارنس‪،‬‬
‫نظ آن هت راي محت م در خصت ص اخب ذ يمه ناهتي از تاخي تاديه مطالبات بانکها از مشت يان خ د طي‬
‫ديسک له نظ به اينهه اذ اي نظ ات اصتلاحي آن هت را‬ ‫نامه هتماره ‪ /۳۳۶‬ه م رخ‪ ۶/۲/1۳۶1 ،‬ااتت ستار‬
‫[مبني ب ح م درياف ذ يمه تاخي تاديه]‪ ،‬بانکها را عملاً م اذه با مشتتهلاتي مينم د‪ ،‬م اتب با حضتت ر‬
‫الله غلام ضتا رض اني‪ ،‬عض فاهاي ه راي نگهبان نان ن ااااي‪ ،‬در چهارصس و ه تاد و نهمي‬ ‫حضت ت آي‬
‫ديس و ن ار هس تغيي ات لازم در اي م رد به عم آيسک اکن ن عي م اد‬ ‫ذلسته ه راي پ ل و اعتبار مط ح‬
‫مادهاي که در ن اردادهاي نظام بانهي با مشتت يان‪ ،‬تح عن ان خسارت تاخي تاديه نجانسه ميه د‪ ،‬ذه‬
‫اظهار نظ تاسيم مي ددک خ اهشتمنس اا نظ آن ه را را در م رد اي مت اعلام و م اتب را ابلاغ ف ماينس‪:‬‬
‫در صت رت عسم تست يه کام بسهي ناهي از ن ار داد تا ا رايس ما ر‪ ،‬به عل تاخي در تاديه بسهي ناهي از‬
‫اي ن ارداد‪ ،‬از تاريخ ا رايس تا تاريخ تس يه کام بسهي‪ ،‬مبلغي به ذمه امضا کننسه اي ن ارداد تعلش خ اهس‬
‫ف ک از اي رو‪ ،‬وام و يا اعتبار ي نسه با امضتتاي اي ن ارداد‪ ،‬ملکم و متعهس ميهتت د تا زمان تستت يه کام‬
‫بسهي ناهتي از اي ن ارداد‪ ،‬علاوه ب بسهي تاديه نشسه‪ ،‬مبلغي معادل ‪ %1۲‬مانسه بسهي ب اي ه اال‪ ،‬نسب‬
‫به بسهي مبک ر ب حسب ن ارداد‪ ،‬به بانک پ داخ نمايس»ک‬

‫مت پااتخ هت راي نگهبان‪« :‬رئيس ک بانک م ککي ذمه ري االامي اي ان؛ عطف به نامه هماره ‪۵/۴19۵‬‬
‫ديس و بسي ص رت اظهار نظ هس‪:‬‬ ‫م رخ ‪ ، ۲8/11/1۳۶1‬م ضت ع در ذلسته فاهاي هت راي نگهبان مط ح‬
‫فته هسه و ضميمه‬ ‫عم به ت تيبي که در چهارصتس و ه تاد و نهمي ذلسته ه راي پ ل و اعتبار تصميم‬
‫نامه ف قالبک اراال داهتهانس‪ ،‬با اصلاح عبارت تس يه کام بسهي به عبارت تس يه کام اص بسهي‪ ،‬اههالي‬
‫نسارد و مغاي با م ازي ه عي نميباهس»ک‬

‫اي پااتتخ مهمت ي پااتتخ هت راي نگهبان در ما له تاخي تاديه و مبناي اصتتلي عمله د نظام بانهي کشت ر‬
‫ميباهتسک بعس از تصت يب نان ن عمليات بانهي بسون ربا (به ه) در هه ي ر ‪ 1۳۶۲‬نيک نظام بانهي با ااتناد به‬
‫م افا هت راي نگهبان‪ ،‬متنااتب با ان اع ن اردادهاي بانهي مادهاي را به صت رت هت ط ضتتم عاس در مت‬
‫ن ار دادهاي بانهي نجانس که در نتيجه آن‪ ،‬مشتت ي به ماتضاي ه ط ضم عاس‪ ،‬متعهس ميه د در ص رت‬
‫تاخي در پ داخ بسهي‪ ،‬مبلغي معادل ‪ %1۲‬اص بسهي‪ ،‬به عن ان ذ يمه تاخي به بانک بد دازدک اي رونس در‬
‫حال حاض نيک در هبهه بانهي کش ر ذ يان دارد؛ البته ن خ ذ يمه در دورههاي مختلف تغيي نم ده اا ک‬

‫ج‪ -‬موافقت مجمع تشخیص مصلحت نظام با توسعه دریافت جریمه تاخیر تادیه‪:‬‬

‫خستتارت تاخي تاديه‪ ،‬مشه‬ ‫با م افا هت راي نگهبان ب اي نجانسن مادهاي ضتم ن ار داد ب اي درياف‬
‫ديس؛ اما ن اردادهايي که نب از آن منعاس‬ ‫ن اردادهتايي که از آن پس در نظام بانهي منعاس ميهتتتس‪ ،‬رف‬
‫هتسه ب د و چيکي به نام هت ط ضتم عاس ذه پ داخ خستارت تاخي در آنها ذک نشسه ب د‪ ،‬همچنان‬
‫چالش ايجاد ميک دک به همي دلي ‪ ،‬ح مشته به مجم تشتخيص مصلح نظام وا بار هس و اي مجم‬
‫در پنجم دي ماه ‪ ،1۳۶8‬مص بهاي را با عن ان «نان ن نح ه وص ل مطالبات بانکها» به تص يب راانسک‬

‫مت مص به مجم تشخيص مصلح نظام با عن ان «نان ن نح ه وص ل مطالبات بانکها»‪:‬‬

‫متاده ‪ -1‬کليته وذ ه و تستتتهيلات مالي که بانکها تا تاريخ اذ اي نان ن عمليات بانهي بسون ربا‪ ،‬مصتتت‬
‫نم دهانس‪ ،‬اعم از‬ ‫‪ 8/۶/1۳۶۲‬مجلس هت راي ااتلامي‪ ،‬به اهخاص حاياي و حا ني تح ه عن ان پ داخ‬
‫آنهه ن اردادي در اي خصت ص تنظيم هتسه يا نشتسه باهس و ما ر ب ده اا که بسههار در ا رايس معي ‪،‬‬
‫تستتهيلات مالي و وذ ه دريافتي را (اعم از اصت ‪ ،‬ات د و اتتاي مت عات) مستتت د دارد‪ ،‬ب ااتتاو ما رات و‬
‫ه ت ايط زمان اعطاي اي وذ ه و تستتهيلات‪ ،‬ناب مطالبه و وص ت ل اا ت ک کليه محاکم داد ستتت ي و م اذ‬
‫نضايي و دواي اذ اي ثب مهلفانس طبش ما رات و ه ايط زمان اعطاي وذ ه و تسهيلات‪ ،‬رايس ي و نسب‬
‫به صسور حهم و وص ل مطالبات بانکها اعم از اص و هکينهها و خسارات و مت عات متعلاه (خسارت تاخي‬
‫تاديه‪ ،‬ذ يمه عسم انجام تعهس و غي ه) انسام نماينسک‬

‫ماده ‪ -۲‬در خصت ص دعاوياي که نبلاً راذ به مطالبات بانکها نکد م اذ نضتايي مط ح و منج به صسور‬
‫حهم هتسه اا و هکينهها و مت عات و ذ يمه تاخي تاديه و ذکاي تخلف از ه ط متعلاه که وص ل آن به‬
‫بانک م رد هم ل حهم وان نشسه اا ‪ ،‬بانکها مي ت اننس تااضاي تصحيح حهم را از م ذ صادرکننسه‬ ‫ن‬
‫حهم بنماينس و م ذ صتتادرکننسه حهم مهلف ااتت وفش ما رات اي نان ن‪ ،‬راتتيس ي و احهام صتتادره را‬
‫تصتتحيح نمايسک ما رات اي نان ن در م رد دعاوي که در حال حاضتت در محاکم مط ح و در حال راتتيس ي‬
‫اا نيک اعمال مي ددک‬

‫د‪ -‬جواز دریافت خسارت تاخیر تادیه برای دارندگان چک‪:‬‬

‫ب اي ح مشه درياف خسارت تاخي تاديه‪ ،‬نب از انالا علاوه ب ن اني عادي که به ‪ ،‬ماده ‪ 11‬نان ن‬
‫اال ‪ ،1۳۵۵‬طلبهار را مجاز به درياف خسارت تاخي تاديه در حس ‪ %1۲‬ميک د؛ م اد اي ماده‪،‬‬ ‫چک مص‬
‫به ص رت ماده ‪ 1۲‬نان ن اصلاح صسور چک‪ ،‬در اال ‪ 1۳۷۲‬به تص يب مجلس و ه راي نگهبان رايسه ب دک‬
 ‫‪ ) 1۳۵۵‬در نان ن ذسيس (که درياف‬ ‫پي و تصت يب نان ن چک و نجانسن عي ماده ‪ 11‬نان ن اابش (مص‬
‫خسارت تاخي در تاديه چک را مجاز ميدانس )‪ ،‬هبههاي ب اي نضات به وذ د آمس و به دنبال آن نامهاي از‬
‫ات ي نائم ماام داد ست ي ااتان ته ان به ه راي نگهبان اراال و از ماده مبک ر اات سار هس که ب اااو‬
‫خسارت تاخي در تاديه‬ ‫ديس و درياف‬ ‫‪ 1۳۷۲‬نسخ‬ ‫پااخ ه راي نگهبان‪ ،‬عملاً ماده ‪ 1۲‬نان ن چک مص‬
‫چک‪ ،‬خلاف ه ع تشخيص داده هسک‬

‫با اي کار‪ ،‬دوباره مشه تاخي بسهيها زنسه هسک به ويژه اينهه در آن االها‪ ،‬انتصاد اي ان با ن خ ت رم بالايي‬
‫روبهرو ب د و طلبهار افکون ب خستتارت عسم انت اع از طلب خ د‪ ،‬ه اتتال بخشتتي از دارايي خ د را به خاط‬
‫اف اد متخلف ب دک ب اي ااتاو‪ ،‬مجم تشخيص مصلح‬ ‫ت رم از دات ميداد و ادامه اي وضتعي به ن‬
‫نظام ب اي ذب ان خستتارت و تأمي هکينهها‪ ،‬در تاريخ ‪ 11/۳/1۳۷۶‬تبصتت هاي به ماده دو نان ن چک ملحش‬
‫نم دک مت تبصتت ه چني ااتت ‪« :‬دارنسه چک ميت انس محه مي صتتادرکننسه را نستتب به پ داخ کليه‬
‫خسارت و هکينههاي وارد هسه که مستايماً به ط ر متعار ف در ذه وص ل طلب خ د از ناحيه وي متحم‬
‫هتسه اات ‪ ،‬اعم از آنهه نب از صتسور حهم يا پس از آن باهتس‪ ،‬از داد اه تااضا نمايسک در ص رتي که دارنسه‬
‫چک ذب ان خسارت و هکينههاي مکب ر را پس از صسور حهم درخ اا کنس‪ ،‬بايس درخ اا خ د را به همان‬
‫داد اه صادرکننسه حهم تاسيم نمايس»ک‬

‫در پي ااتتت ستتار ب خي محاکم‪ ،‬مجم در تاريخ ‪ ،۲1/9/1۳۷۷‬با تصتت يب ماده واحسهاي به ت ستتي تبصتت ه‬
‫پ داخ ک مت ماده واحسه مبک ر چني ااتت ‪« :‬ماده واحسه‪ :‬منظ ر از عبارت کليه خستتارتها و هکينههاي‬
‫‪11/۳/1۳۷۶‬‬ ‫وارد هسه‪ ،‬مبک ر در تبص ه الحاني به ماده دوم نان ن اصلاح م ادي از نان ن صسور چک‪ ،‬مص‬
‫مجم تشتخيص مصتلح نظام‪ ،‬خسارت تاخي تاديه ب مبناي ن خ ت رم (از تاريخ چک تا زمان وص ل آن)‪،‬‬
‫هکينههاي دادراي و حشال کاله ب اااو تع فههاي نان ني اا »ک‬

‫در تاريخ ‪ ، ۶/۲/1۳8۲‬بار ديگ نان ن چک اصلاح هس و م ادي از آن تغيي ياف ک ماده چهار نان ن ذسيس ناظ‬
‫نظام و نان ن چک‬ ‫به مستأله خسارت تاخي تاديه اا که به دنبال ذم بي نظ مجم تشخيص مصلح‬
‫اتابش ميباهتسک مت ماده چهار به اي ن ار اات ‪« :‬عبارت از ن ار صتسي دوازده در اتال‪ ،‬از ماده ‪ 11‬نان ن‬
‫‪ ،1۶/۴/1۳۵۵‬حبف و م اد زي به عن ان تبص ه به آن اضافه مي دد‪« :‬ميکان خسارت و‬ ‫صسور چک‪ ،‬مص‬
‫نح ه احتستتا آن ب مبناي نان ن الحاق يک تبصتت ه به ماده دو نان ن اصتتلاح م ادي از نان ن صتتسور چک‬
‫‪ 11/۳/1۳۷۶‬مجم تشخيص مصلح نظام) خ اهس ب د»ک‬ ‫(مصت‬

‫ه‪ -‬جواز دریافت خسارت تاخیر تادیه برای همه طلبکاران‬

 ‫نسم بعسي ب اي تهمي م ضتتت ع درياف خستتتارت تاخي تاديه‪ ،‬در نان ن آيي دادراتتتي مسني‪ ،‬مصتتت‬
‫نظام ب اي‬ ‫مص به مجم تشخيص مصلح‬ ‫‪ ۲1/1/1۳۷9‬ب داهتته هتسک در ماده ‪ ۵۲۲‬اي نان ن‪ ،‬در حايا‬
‫ديسک‬ ‫دارنس ان چک تعميم داده هس و هام کليه طلبهاران‬

‫اي مصت به در ضم نان ن آيي دادراي مسني‪ ،‬به تص يب مجلس و تأييس ه راي نگهبان رايس و به ص رت‬
‫نان ن راتمي درآمسک مت ماده مبک ر چني اا ‪« :‬ماده ‪۵۲۲‬تتتت در دعاوياي که م ض ع آن دي و از ن ع‬
‫وذه رايج ب ده و با مطالبه طلبهار و تمه بسههار‪ ،‬بسههار امتناع از پ داخ نم ده‪ ،‬در صتت رت تغيي فاحش‬
‫تنااب‬ ‫هتاخص نيم اتالانه از زمان ات رايس تا هنگام پ داخ و پس از مطالبه طلبهار‪ ،‬داد اه با رعاي‬
‫تغيي هتاخص االانه (که ت اط بانک م ککي ذمه ري االامي اي ان تعيي مي دد) محاابه و م رد حهم‬
‫ن ار خ اهس داد؛ مگ اينهه ط في به نح ديگ ي مصالحه نماينس»ک‬

‫و‪ -‬جواز دریافت خسارت تاخیر تادیه از غیرمسلمان‬

‫در اال ‪ 1۳۶۶‬نامهاي به ه راي نگهبان ارائه هس و اي ه را در نامه ‪ 9۳۴8‬م رخ ‪ ۲۴/11/1۳۶۶‬چني ذ ا‬

‫داد‪« :‬درياف به ه و خستارت تاخي تاديه از دول ها‪ ،‬مؤاتستات‪ ،‬ه ک ها و اهخاص خارذي که ب حسب‬
‫مباني عايستي خ د درياف آن را ممن ع نميداننس‪ ،‬ه عاً مجاز اا ک لبا مطالبه وص ل اينگ نه وذ ه‪ ،‬مغاي با‬
‫نان ن ااااي نيس و اص ل چه و ا م و چه و نهم نان ن ااااي‪ ،‬هام اي م رد نميباهس»ک‬

‫‪ -3-1‬جمعبندی قوانین و مقررات ایران درباره خسارت تاخیر تادیه‬

‫الف‪ -‬بتا تتأييتس هتتت راي نگهبتان (م رخ ‪ ،)۲8/11/1۳۶1‬دريتافت مبلغي بته عن ان ذ يمه تاخي تاديه در‬
‫ن اردادهاي بانهي‪ ،‬در صت رتي که به عن ان هت ط ضتم عاس در مت ن اردادها آمسه باهتس‪ ،‬مجاز اا ک اي‬
‫هتي ه عملياتي‪ ،‬آخ ي و مهمت ي ديس اه ارائه هسه ت اط ه راي نگهبان ب ده و مبناي عمله د نظام بانهي‬
‫اا ک‬

‫‪ -‬مطابش مص به مجم تشخيص مصلح نظام (م رخ ‪ ،)۵/11/1۳۶8‬بانکها ميت اننس از ن اردادهاي بانهي‬
‫اابش ب نان ن عمليات بانهساري بسون ربا (که در مت ن ارداد آنها‪ ،‬ذ يمه تاخي به عن ان ه ط ضم عاس‬
‫نيامسه اا )‪ ،‬در ص رت تاخي در پ داخ ‪ ،‬خسارت تاخي تاديه درياف کننسک‬

‫‪ ،)۶/۲/1۳8۲‬دارنسه چک ميت انس ب مبناي ن خ ت رم اعلام هسه‪،‬‬ ‫‪ -‬مطابش آخ ي اصلاح نان ن چک (مص‬
‫از بسههار خسارت تاخي تاديه بگي دک‬
‫‪ ،)۲1/1/1۳۷9‬طلبهار ميت انس به انسازه ن خ ت رم‬ ‫د‪ -‬طبش ماده ‪ ۵۲۲‬نان ن آيي دادراتتتي مسني (مصتتت‬
‫خستتتارت تاخي تاديه درياف کنس؛ مشتتت وط ب اينهه دي را مطالبه کنس‪ ،‬بسههار با داهتتتت تمه مالي از‬
‫پ داخ امتناع کنس و ن خ ت رم نيک فاحش باهسک‬

‫ه‪ -‬مطابش تأييس هت راي نگهبان (م رخ ‪ )۲۴/11/1۳۶۶‬ذايک اات از دول ها‪ ،‬مؤاسات‪ ،‬ه ک ها و اهخاص‬
‫خارذي که ب حستتتب مباني عايستي خ د درياف به ه و خستتتارت تاخي تاديه را ممن ع نميداننس‪ ،‬به ه و‬
‫ف ک‬ ‫خسارت تاخي تاديه‬

‫‪ -2‬مبانی فقهی تاخیر تادیه‬

‫دو نهته‪:‬‬

‫‪ -1‬ن اني م ب ط به ذ يمه تاخي تاديه به واتيله ن اني ام ر ورههستگي و اعسار تخصيص خ رده و هام‬
‫اهخاص حاياي يا حا ني که به دلاي مختلف ورههسته و نات ان از پ داخ بسهي هستنس نميه دک‬

‫‪ -۲‬ح م رباي ذاهلي واضح اا ک افکايش مست بسهي در ب اب بالا ب دن مبلغ نيک‪ ،‬از مصاديش روه و واضح‬
‫ربا ب ده و تا يبا تمامي فاهاي هيعه و اه ان آن را ح ام ميداننسک‬

‫‪ -1-2‬مبانی دیدگاه شورای نگهبان‪ :‬جریمه تاخیر به صورت شرط ضمن عقد‬

‫الف‪ -‬میزان انطباق دیدگاه با آرای فقهی مراجع تقلید‬

‫* امام خميني (ره)‪« :‬آنچه بانک و يا غي بانک از بسههار در صت رت تاخي پ داخ از تاريخ ات رايس اضافه‬
‫ما ي د‪ ،‬ح ام اا و فت آن ذائک نيس ک ه چنس که دو ط ف معامله به اي معنا ت اضا داهته باهنس»ک‬

‫* آي الله بهج (ره)‪« :‬وذها ه عا ب اى خسارت تأخي تاديه نيس »ک‬

‫* آي الله ايستاني‪« :‬ذايک نيس »ک‬

‫* آي الله وحيس خ اااني‪« :‬ذ يمه در م رد تاخي پ داخ وام ذايک نيس »ک‬

‫* آي الله مهارم هي ازي‪« :‬اي ه ط اعتبار نسارد»ک‬

‫* آي الله ايس علي خامنهاي‪« :‬طبش نان ن عم ه د»ک‬

‫* آي الله فاضت لنه اني‪« :‬هت ط پ داخ خستارت در ضم عاس لازم‪ ،‬در ص رتا که ماسور ط ف باهس و‬
‫دد‪ ،‬ظاه اً بااههال اا و اخب آن در اي ف ض مانعا نسارد»ک‬ ‫حسود آن تا يباً معي‬
 ‫* آي الله ن ري همساني‪« :‬ب اااو ما رات حه م االامي عم ه د»ک‬

‫تاخي پ داخ تاديه ذايک نيس ؛ اما ا به ص رت ه ط در‬ ‫* آي الله صافي لدايگاني‪ « :‬فت اضافه باب‬
‫عاس لازم نيس ه د معتب اا »ک‬

‫* آي الله اردبيلي‪« :‬با ت افش ط في مانعي نسارد؛ ولي احتياطاً نبايس ضتتتم همان عاسي باهتتتس که در آن‬
‫ن ض ميدهس»ک‬

‫* آي الله تب يکي‪ « :‬فت مبلغ زيادي باب تاخي در اداي دي ‪ ،‬ربا حسا ميه د و ذايک نيس ؛ چه اي‬
‫زيادي را ضم عاس ه ط کنس يا ه ط نهنس»ک‬

‫ب‪ -‬تحلیل فقهی دیدگاه‬

‫در تحلي فاهي ديس اه هت راي نگهبان که درياف ذ يمه تاخي تاديه را به ص رت ه ط ضم عاس و وذه‬
‫هتت وطهم» که نکد فاها ثاب ااتت ‪ ،‬ا در‬
‫‪ :‬مطابش ناعسه «المُؤمن ن عنس ُ‬ ‫التکام مجاز ميدانس ميت ان‬
‫ضم ن ارداد صحيح و لازم‪ ،‬ه طي ن ار داده ه د که اولاً‪ ،‬مخالف ماتضاي عاس نباهس و ثانياً‪ ،‬مخالف کتا و‬
‫ان نباهس و ثالثاً م رد ت افش ط في باهس‪ ،‬اي ه ط صحيح و هماننس خ د عاس لازمال فا اا ک‬

‫ف ض ب اي اات که ن اردادهاي بانهي ن اردادهاي صحيح و لازم هستنس و روه اا که ه ط ذ يمه در‬
‫صتت رت تخلف از انجام تعهس و تاخي تاديه بسهي‪ ،‬مخالف ماتضتتاي ن اردادهاي بانهي چ ن ن ضالحستتنه‪،‬‬
‫ف وش انستاطي‪ ،‬اذاره به هت ط تمليک‪ ،‬اتلف‪ ،‬مضاربه و غي ه نيس و از ط ف ديگ ‪ ،‬م رد ت افش و امضاي‬
‫ه ط مبک ر با کتا و ان‬ ‫ط في ن ارداد ميباهسک تنها نهتهاي که در صح ه ط باني ميمانس‪ ،‬مخال‬
‫و به بيان روه ت ت ‪ ،‬رب ي ب دن ه ت ط اا ت ؛ همان نه که از فتاواي مخال ي ه ت ط ذ يمه‪ ،‬همي مطلب‬
‫فهيمسه ميهت دک از ط ف ديگ ‪ ،‬روهت اات که ب چني هت طي‪ ،‬رباي معاملي صسق نميکنس و بينياز از‬
‫ب راتتي ااتت ؛ اما احتمال صتتسق رباي ن ضتتي و رباي ذاهلي (افکايش دي در مااب تمسيس مست) و نيک‬
‫احتمال حيله ربا وذ د داردک‬

‫احتمال صدق ربای قرضی‬

‫در مسأله «ذ يمه تاخي » بانکها‪ ،‬اولاً ه ط ذ يمه هميشه در ن ارداد ن ض نيس تا ن ض رب ي ه د؛ بلهه‬
‫اکث تستهيلات بانهي ب ااتاو ن اردادهاي ف وش انساطي‪ ،‬اذاره به ه ط تمليک‪ ،‬الف‪ ،‬ذعاله‪ ،‬خ يس دي ‪،‬‬
‫مضتاربه‪ ،‬مکارعه‪ ،‬مستانات و مشارک مسني ب ده و ن ارداد ن ض بخش ک چهي از تسهيلات بانهي را تشهي‬
‫ميدهسک ثانياً‪ ،‬در هت ط ذ يمه‪ ،‬بانک (ن ضدهنسه) هت ط نميکنس که مشتتت ي (ن ض ي نسه) در ا رايس‬
‫چيکي بيش از آنچه ن ض ک ده بد دازد؛ بلهه بانک همان ط ر که ب اي اطمينان از وفاي دي بعضتتا ضتتام ‪،‬‬
‫وثياه و ک ي مطالبه ميکنس‪ ،‬اي بار به ذاي آنها يا علاوه ب آنها‪ ،‬ب اي الکام ن ض ي نسه به وفاي دي در‬
‫عهس و تخلف از پ داخ به م ن ‪ ،‬مبلغي را به عن ان‬ ‫ات رايس ما ر‪ ،‬او را متعهس مي کنس که در ص رت نا‬
‫ذ يمه بد دازدک‬

‫به عبارت ديگ ‪ ،‬ا هسف بانک اي ب د که در ات راتيس مبلغي به عن ان ذ يمه بگي د و يا نصسش اي ب د‬
‫کته ن ض ي نتسه در ماتابت پ داخت ذ يمه‪ ،‬مجاز به تاخي در پ داخ باهتتتس‪ ،‬يا دو ط ف بنا ب تاخي و‬
‫پ داخ ذ يمه داهتنس‪ ،‬عن ان «ن ض به ه ط زياده» ب آن صسق ميک د و مشم ل رباي ن ضي ميهسک اما‬
‫هت ط ذ يمه‪ ،‬ص فا راههاري ب اي وادار ک دن بسههار به پ داخ به م ن بسهي ب ده و به همي دلي اا‬
‫در ابتساي معامله هتتت اهسي ب عسم پ داخ به م ن داهتتتته باهتتتنس‪ ،‬حتي با علم به اينهه‬ ‫که بانکها ا‬
‫مشتت ي ذ يمه تاخي را ميپ دازد‪ ،‬حاض به اعطاي تسهيلات نيستنسک نتيجه اينهه ب چني ن ضي‪ ،‬ن ض با‬
‫ه ط زيادي صسق نميکنس و ا هم ه طي هس ‪ ،‬از انخ ه ط ضمان يا وثياه ميباهس و نه ه ط زيادهک‬

‫احتمال صدق ربای جاهلی‬

‫روهت اا که م اد رباي ذاهلي به ت افش ااتم ار بسهي در مااب پ داخ مبلغ بيشت ب مي دد و اي با‬
‫م اد هت ط ذ يمه تاخي مت اوت اات ؛ در ه ط ذ يمه تاخي ‪ ،‬هسف طلبهار از آوردن چني ه طي‪ ،‬ص فا‬
‫الکام بسههار به پ داخ به م ن و ارائه راههاري ب اي ذل ي ي از ااتتتم ار بسهي ااتت ک در عم نيک زماني‬
‫عهس و تخل ي رخ دهس و ا بسههار در ا ت راتتيس وفاي به‬ ‫فته ميه ت د که نا‬ ‫مبلغي به عن ان ذ يمه‬
‫فتته نميهتتت دک اصتتت لتا در نظام بانهي‪ ،‬بانکها ت ذيح ميدهنس بسههاران در‬ ‫عهتس کنتس‪ ،‬هيچ زيتادهاي‬
‫ا رايسهاي ما ر بسهي خ د را بد دازنس تا آنان طبش ب نامهريکي معي اهساف خ د را پيش ب نس و تاخي در‬
‫پ داخ بسهيها‪ ،‬م ذب اختلال در ب نامهها و بياعتباري بانکها ميه ت د و روه ت اا ت که هيچ بانهي به‬
‫طم ذ يمه‪ ،‬وارد چني مخاط هاي نميهتتت دک بناب اي ‪ ،‬بي ذ يمه تاخي و افکايش بسهي در مااب تمسيس‬
‫متست‪ ،‬ت تاوت ماه ي وذ د داردک نهته ديگ ي که بحث هتتت ط ذ يمه را از مصتتتساق رباي ذاهلي مت اوت‬
‫ميکنس‪ ،‬عن ان «تخلف» اا ت که م ض ت ع ه ت ط را محاش مياتتازدک در وان تا تخلف ات اق نيافتس‪ ،‬ه ت ط‬
‫م ض عي نمييابسک‬

‫احتمال صدق حیله ربا‬

‫فت‬ ‫از ذمله حيله هايي که پس از رنستانس ت اتط رباخ اران اروپايي در مااب ت ه ات کليسا مط ح هس‬
‫ربا به عن ان ذ يمه تاخي ب دک به اي صتت رت که مال خ د را ب اي مست زماني ک تاه مثلا يک روز به ديگ ي‬
‫ن ض بسون به ه مي دادنس اما با ن ض ي نسه هت ط مي ک دنس که که ا بسهي خ در را در ات رايس ما ر‬
‫ند دازد به ازاي ه روز يا ماه تاخي مبلغ مشخصي ذ يمه خ اهس هس که اي روش يک حيله ب اي فت ربا‬
‫ب دک‬
‫در ن اردادهاي بانهي ذاي اي نگ اني هس ت که بانک ب اي مست زمان معيني ن ض بسون به ه يا تستتهيلات‬
‫بانهي اعطا کنس و در آن ن ارداد‪ ،‬ه ط ذ يمه را پ هشي ب اي فت ربا ن ار دهسک اما ب راي زواياي مختلف‬
‫ن اردادهاي بانهي رايج در هتتبهه بانهي کشتت ر‪ ،‬خلاف اي را نشتتان ميدهسک زي ا اولاً‪ ،‬ن اردادهاي بانهي به‬
‫تنااتب م ضت ع ن ارداد ب اي مست زمان متنااتب بسته ميه د؛ به ط ري که معم لا اف اد ميت اننس در آن‬
‫زمان بسهي خ د را بد دازنس؛ تستهيلات ن ضالحستنه معم لا اته تا پنج اتاله‪ ،‬ف وش انساطي يک تا پانکده‬
‫نهاي‬ ‫اتاله‪ ،‬مشتارک هاي مسني دو تا چنس اتاله ب ده وحتي مضتاربهها و بي دي هاي هش ماهه نيک به‬
‫ط احي ميهت نس که ي نسه تستهيلات به اهساف خ د ب اتس و امهان پ داخ را داهته باهسک نتيجه عمله د‬
‫چنس اتال بهته بانکها نيک حهاي از آن دارد که بيش از ‪ %91‬اات ادهکننس ان تسهيلات بانهي ميت اننس‬
‫طبش زمانبنسي بانک‪ ،‬بسهي خ د را پ داخ ک ده و متحم هيچ ذ يمهاي نش نسک‬

‫ثانياً‪ ،‬حساکث ‪ 11‬درصتتس از تستتهيلات اعطايي بانکها از ط يش ن ارداد ن ض بسون به ه ااتت ؛ ن اردادي که‬
‫بانک ممه اات هت ط ذ يمه تاخي را پ هشي ب اي درياف ربا ن ار دهسک اما بيش از ‪ 91‬درصس تسهيلات‬
‫بانکها ب ااتاو اتاي ن اردادها‪ ،‬به ويژه ف وش انساطي اا ؛ که بانکها مي ت انس از همان ابتسا به تنااب‬
‫مبلغ و مست پ داخ ‪ ،‬نيم بالات ي مط ح کنس و نيازي به ه ط ذ يمه ب اي پ هش ربا نيس ؛ ب اي مثال‪،‬‬
‫کالايي را که ن ار ب د بانک با انستتاط دو اتتاله به نيم پنج ميلي ن ت مان ب وهتتس‪ ،‬از همان ابتسا با انستتاط‬
‫چهار االه به نيم هش ميلي ن ت مان ميف وهسک بناب اي ‪ ،‬در غالب ن اردادهاي بانهي‪ ،‬زمينهاي ب اي حيله‬
‫ربا از ط يش ه ط ذ يمه وذ د نساردک‬

‫ثالثاً‪ ،‬در بيشتتت ن اردادهاي بانهي‪ ،‬ن خ ذ يمه تاخي به انسازهاي تعيي ميه ت د که ي نسه تستتهيلات آن را‬
‫راههار مناابي ب اي تمسيس و ااتم ار ن ارداد نميبينسک ب اي مثال‪ ،‬در ن اردادهاي فعلي بانکهاي کش ر‪ ،‬ن خ‬
‫ذ يمه تاخي تاديه هتش درصس بيشت از ن خ تسهيلات متعارف اا و اي باعث ميه د در ه ايط طبيعي‪،‬‬
‫هيچ ي نسه تسهيلاتي ه ط ذ يمه را ذايگکي افکايش مبلغ بسهي ب اي ااتم ار ن ارداد در نظ نگي دک‬

‫جمعبندی تحلیل فقهی‬

‫• ذ از درياف ذ يمه تاخي به ص ت رت ه ت ط ضتتم عاس‪ ،‬چه در ظاه اطلاق دارد‪ ،‬اما با ت ذه به ن اني‬
‫خاصتي چ ن نان ن اعستار و ورههستگي‪ ،‬هام اهخاص حاياي يا حا ني که به دلي ورههستگي و امثال‬
‫آن نات ان از پ داخ بسهي هستنس‪ ،‬نميه د و آنان احهام و ن اني خاص خ د را دارنسک‬

‫• رباي معاملي به معناي مبادله دو کالاي همجنس هم اه با زيادي‪ ،‬هام ه ط ذ يمه تاخي نميه دک‬

‫•رباي ن ضي به معناي ه ط زياده در ن ارداد ن ض‪ ،‬هام ه ط ذ يمه تاخي نميه دک‬

‫•ربتاي ذاهلي به معناي ت افش ب افکايش مبلغ بسهي در مااب تمسيس مهل پ داخ ‪ ،‬هتتتام ذ يمه تاخي‬
‫نميه دک‬
 ‫•ه ط ذ يمه تاخي در ن اردادهاي بانهي کش ر‪ ،‬حيله و پ هشي ب اي درياف ربا نيس ک‬

‫•نهايتا ميت ان مسعي ب د که ه ت ط ذ يمه تاخي تاديه در ن اردادهاي بانهي‪ ،‬مخالف ن آن و اتتن ‪ ،‬ربا و يا‬
‫حيلهاي ب اي فت ربا نيس ت ؛ بلهه راههاري ب اي الکام بسههار به پ داخ به م ن بسهي و ذ يمهاي ب اي‬
‫تعهس ک ده و پيمان مالي خ د را زي پا باهتتته اا ت ک بناب اي‬ ‫ف د متخلف اا ت که در عي ت انايي‪ ،‬نا‬
‫آوردن آن به عن ان هت ط ضتم ن ارداد اهتهالي نساهته و مطابش ناعسه «المُؤمن ن عنس هُ ُوطهم» لازمال فا‬
‫خ اهس ب دک‬

‫‪ -2-2‬مبانی فقهی قانون نحوه وصول مطالبات بانکها‬

‫اي مصتت به که به عن ان ح معضتت نظام و طبش بنس هشتت اصتت ‪ 111‬نان ن ااتتااتتي انجام ف ‪،‬‬
‫وام ي نس ان بانک ها را ملکم ک د تا علاوه ب اصت و ف ع بسهي‪ ،‬خسارت تاخي تاديه را نيک بد دازنس و محاکم‬
‫نيک مهلف به صسور حهم ب اااو اي مص به هسنسک مبناي فاهي اي مص به به اختيارات ولي فايه حاکم در‬
‫فت‬ ‫زمان غيب باز مي دد که مي ت انس به منظ ر ذل ي ي از ايجاد اختلال در ذامعه االامي‪ ،‬با در نظ‬
‫احهام حه متي‪ ،‬مشهلات ذامعه را در م اردي که ب بس وذ د دارد‪ ،‬ح کنسک‬

‫‪ -3-2‬مبانی فقهی جواز دریافت خسارت تاخیر تادیه به اندازه تورم‬

‫در تحلي فاهي ماده ‪ ۵۲۲‬نان ن آئي دادراي مسني (که هام ماده چهار نان ن چک نيک ميه د) ميت ان‬
‫حسان به اه دلي اهاره نم د‪:‬‬

‫الف) لزوم ادای کامل بدهی‬

‫مطابش آيات و روايات‪ ،‬ه مسي ني بايس دي خ د را به ط ر کام ادا کنس و به تص يح ب خي از فاها‪ ،‬اداي دي‬
‫مبلغ اامي‬ ‫ام ي ع في اات و در هت ايط ت رمي‪ ،‬به ويژه زماني که ن خ ت ر م هتسيس باهتتس‪ ،‬ع ف پ داخ‬
‫بسهي را اداي دي به حسا نميآوردک‬

‫ب) لزوم جبران ضرر طلبکار‬

‫در ه ايط ت رمي‪ ،‬زماني که مسي ن پ داخ بسهي خ د را به تع يش ميانسازد‪ ،‬به ميکان ت رم از افکايش دارايي‬
‫و نسرت خ يس دي کااته ميه د و اي از ديس اه ع ف ض ر به حسا ميآيسک از ط في از آنجا که مسي ن با‬
‫وچ ن‬ ‫عهس‪ ،‬زمينه اي ضت ر را ف اهم ک ده‪ ،‬از ديس ع ف ضت ر مستتنس به او اا‬ ‫تاخي در پ داخ و نا‬
‫طلبهار راضي به اي ض ر نيس ‪ ،‬به ماتضاي ناعسه ن ي ض ر‪ ،‬بايس ض ر او ذب ان ه دک‬
 ‫ج‪ -‬لزوم تدارک اتلاف مالیت (قدرت خرید)‬

‫به اعتااد ب خي از فاها‪ ،‬ب خلاف درهم و دينار رايج در عصتتت تشتتت ي ااتتتلام که داراي ارزش ذاتي ب دنس‪،‬‬
‫پ لهاي رايج در انتصادهاي ذسيس‪ ،‬کاملا اعتباري هستنس و فايسهاي ذک «وايله خ يس اهيا ب دن»‪ ،‬نسارنسک در‬
‫نتيجته‪ ،‬همته اعتبتار و مالي پ لهاي ام وز‪ ،‬به ويژه پ لهاي کاغبي‪ ،‬به نسرت خ يس آنها باز مي ددک در‬
‫ه ايط ت رمي‪ ،‬زماني که کسي پ ل ديگ ي را غصب ميکنس يا پ داخ بسهي او را به تع يش ميانسازد‪ ،‬م ذب‬
‫از بي رفت تسريجي نسرت خ يس و يا مالي پ ل ميه د و از آنجا که تمام ن ام و اعتبار پ لهاي ام وزي به‬
‫مالي آنهاا ‪ ،‬تلف هسن مالي پ ل‪ ،‬هماننس تلف عي در کالاهاي ديگ اا ک در نتيجه‪ ،‬به ماتضاي ناعسه‬
‫«علي اليس» در با غصتب‪ ،‬غاصب و مسي ني که تخلف از پ داخ به م ن بسهي ک ده‪ ،‬ضام کاهش مالي‬
‫پ ل اا و بايس آن را ذب ان کنسک‬

‫مطالعه ديس اههاي م اذ تاليس نشتتان ميدهس که م اد ماده ‪ ۵۲۲‬نان ن آئي دادراتتي و ماده چهار نان ن‬
‫چک تا حسودي منطبش با نظ آيات عظام م ا ي اردبيلي‪ ،‬ن ري همساني‪ ،‬مهارم هي ازي‪ ،‬صافي لدايگاني و‬
‫اتتتيس کاظم حائ ي ب ده و با نظ آيات عظام بهج و خامنهاي نااتتتاز ار نيستتت و ميت انس راههاري ب اي‬
‫مصتالحه باهتس (اي داته از م اذ ب راههار مصالحه بسههار و بستانهار تاکيس دارنس)؛ اما با نظ آيات عظام‬
‫تب يکي‪ ،‬فاض لنه اني و ايستاني ناااز اري ذسي داردک‬

‫‪ -4-2‬مبانی فقهی جواز دریافت بهره و خسارت تاخیر تادیه از غیرمسلمان‬

‫مطابش نظ هت راي نگهبان‪ ،‬درياف به ه و خستارت تاخي تاديه از دول ها‪ ،‬مؤاتسات‪ ،‬ه ک ها و اهخاص‬
‫خارذي که ب حستب مباني عايستي خ د درياف آن را ممن ع نميداننس‪ ،‬از نظ هت عي ذايک اا ک اي نظ‬
‫که هم در روايات آمسه و‬ ‫هت راي نگهبان‪ ،‬از با ااتناد به ااتثناي ح م ربا بي مسلم و کاف ح بي اا‬
‫هم به ادعاي صاحب ذ اه ‪ ،‬م رد اذماع فاهاي هيعه اا ک البته همان ط ر که در روايات و کلام فاها تص يح‬
‫فت ربا اا و نه دادن رباک‬ ‫هسه اا ‪ ،‬ااتثناء‪ ،‬ص فا م ب ط به‬
 ‫‪ -3‬معیارهای راهکار مطلوب برای حل مشکل تاخیر تادیه‬

‫ات ال‪ :‬ب چه ااتاو ميت ان راههار هت راي نگهبان و ااي راههارهاي پيشنهادي ذه ح مشه ذ يمه‬
‫تاخي تاديه در ن اردادهاي بانهي را م رد ب راي ن ار داد؟»‬

‫ذ ا ‪ :‬ب خي از مهمت ي معيارهاي ناب ذک عبارتانس از‪:‬‬

‫• ذ از فاهي‬

‫• ت هيک بي مشت يان بس حسا‬

‫بازدارنس ي و کاهش انگيکه تخلف‬ ‫•‬

‫• ذب ان خسارت‬

‫• ااد ي‬

‫‪ -4‬تحلیل راهکار شورای نگهبان بر اساس معیارها‬

‫فت ذ يمه به صت رت ه ط ضم عاس‪ ،‬از ذه فاهي مح اختلاف اا و ب خي از م اذ تاليس‬ ‫راههار‬

‫آن را تائيس و ب خي رد ميکننسک از ذه معيار دوم‪ ،‬يعني ت هيک بي ع ام تأخي ‪ ،‬نيک اي راههار اهتتتهال‬
‫داردک چ ا که در اي روش ت اوتي بي عل و ع ام تأخي باهته نميه د و همه به عن ان تخلف از پ داخ‬
‫در ات رايس ذ يمه ميه نس (مگ اف ادي که بت اننس اعسار خ د را ثاب کننس)ک علي غم اي نااط ضعف‪ ،‬اي‬
‫راههار از ذه اتتتاي معيارها ناب نب ل ااتتت ک چ ا که اولا‪ ،‬بسههار به خاط اذتنا از ذ يمه‪ ،‬انگيکه پيسا‬
‫ميکنس تا بسهي خ د را در ا رايس ما ر تس يه کنس يا به حسان ب اانسک ثانيا‪ ،‬بانک از مح ذ ائم‪ ،‬خسارت‬
‫ميه دک ثالثا‪ ،‬به ذه‬ ‫وارد را تسارک مي کنسک يعني ذ يمه دريافتي ت اتط بانک به عن ان درآمس محست‬
‫عسم نياز به محاکم نضايي و محاابات پيچيسه مالي‪ ،‬از ااد ي نيک ب خ ردار اا ک‬

‫‪ -5‬سایر راهکارهای پیشنهادی برای حل مشکل تأخیر تادیه‬

‫‪ -1-5‬اجرای وثیقهها و ضمانت‬

‫تبیین راهکار‪ :‬ب خي ب اي ح مشتته تأخي تاديه‪ ،‬پيشتتنهاد ميکننس که بانکها از متااضتتيان تستتهيلات‬
‫وثياهها و ضمان هاي کافي و معتب درياف نماينس و در م ان تخلف و تأخي تاديه‪ ،‬با به اذ ا باهت آنها‪،‬‬
‫مطالبات خ د را وص ل کننسک‬
‫نقد راهکار‪ :‬اي روش چه از ذه ه عي صحيح و م رد تأييس روايات و فتاواي فاهاي بکر ار اا ‪ ،‬ولي‬
‫ااتت اده از آن ب اي ح مشه تأخي تاديه (يعني ذايي که بسههار پ داخ يک يا چنس نسط را ب اي مست‬
‫يک يا چنس ماه به صت رت م ردي يا ته اري به تأخي ميانسازد)‪ ،‬مشتهلات متعسدي به هم اه خ اهس داه ک‬
‫معتب ‪ ،‬عسم ذب ان کام‬ ‫افکايش هکينه هاي وصت ل مطالبات‪ ،‬کاهش تعساد مشتت يان داراي وثياه و ضمان‬
‫خسارات طلبهار و عسم ت هيک بي مشت يان بسحسا از ذمله مشهلات اي راههار اا ک‬

‫‪ -2-5‬اشتراط خسارت تأخیر تادیه‬

‫تبیین راهکار‪ :‬ب خي از انسيشتتمنسان ب اي ح مشتته تأخي تاديه‪ ،‬به عن ان خستتارت تمستتک ميکننس و‬
‫معتاسنس بانک (طلبهار) حش دارد خستتارتهاي وارد از ناحيه تأخي تاديه (به ويژه خستتارت ناهتتي از کاهش‬
‫ارزش پ ل)‪ ،‬را از مشت ي (بسههار تأخي کننسه) درياف کنسک‬

‫نقد راهکار‪ :‬اي ديس اه از لحاظ فاهي اختلافي ب ده و ب خي از فاها و م اذ با آن مخال نسک علاوه ب اي ‪ ،‬از‬
‫ميان ع ام تأخي ‪ ،‬تنها معس ي ذسا ميه نس و به اف ادي که نه به خاط تخلف‪ ،‬بلهه به خاط تغيي ه ايط‬
‫انتصتتادي تأخي در پ داخ دارنس‪ ،‬ت ذه خاصتتي نشتتسه و با آنها هماننس ات ءااتتت ادهکننس ان از تستتهيلات‬
‫ب خ رد مي ددک اي راههار‪ ،‬معيار ا م يعني بازدارنس ي را نيک تامي نميکنسک چ ا که ب اي بسههاران انگيکه‬
‫کافي ب اي پ داخ به م ن ايجاد نميکنس؛ در وان بسههار ميبينس در ص رت تأخي ‪ ،‬تنها م ظف ميه د در‬
‫بيش از ت رم‬ ‫حس ن خ ت رم خستارت بد دازد و اي در حالي اا که اات اده او از بسهي مبک ر‪ ،‬ممه اا‬
‫ب ايش من ع داهتته باهسک در رابطه با ذب ان خسارت نيک در اي راههار بانک تنها يک ن ع از خسارتها را‬
‫وذ ه) را نميت انس از‬ ‫و هکينه ف ص‬ ‫درياف ميکنس و خسارت هاي ديگ (به ويژه خسارت ناهي از عسم ن‬
‫مشت ي درياف کنسک البته اي راههار در ص رت عملياتي هسن ااده خ اهس ب د و بانک به راحتي ميت انس به‬
‫انسازه ن خ ت رم مطالبه خسارت کنسک‬

‫‪ -3-5‬تعزیر مالی متخلف‬

‫تعهسات خ د‪ ،‬افکون ب ايجاد‬ ‫تبیین راهکار‪ :‬ي نس ان تسهيلات بانکها‪ ،‬با تأخي در پ داخ انساط و نا‬
‫ض ر و زيان مالي ب اي بانکها‪ ،‬آايب هاي غي ناب ذب ان اذتماعي و انتصادي به ک ذامعه وارد ميکننسک‬
‫به همي دلي ‪ ،‬حاکم هتت ع ميت انس ب اي ح ظ مصتتالح اذتماع‪ ،‬اي عسه از پيمانهتتهنان را هماننس اتتاي‬
‫معصتتي کاران و پيمانهتتهنان تعکي کنس و يهي از ان اع تعکي ‪ ،‬مجازات مالي اا ت ک بناب اي ‪ ،‬ب ااتتاو اي‬
‫راههار دول االامي ميت انس تأخي کننس ان از پ داخ بسهي بانکها را به دلي ايجاد اختلال در نظام پ لي‬
‫و اعتباري‪ ،‬ذ يمه ناسي کنسک اي راههار از ذه هتي ه اذ ا‪ ،‬به صت رتهاي مختلف تص ي و پيشنهاد هسه‬
‫اا ‪:‬‬
 ‫بي المال‪ ،‬تشهي صنسوق خي يه‪ ،‬تشهي صنسوق حماي از طلبهاران‪ ،‬ت ي‬ ‫مجازات مالي متخلف به ن‬
‫ام نضايي به بانکهاک‬

‫نقید راهکار‪ :‬هتتتي ههاي چهار انه راههار تعکي مالي از ذه معيارهاي ارزيابي ح مشتتته تأخي تاديه‬
‫وضعي هاي مت اوت دارنس‪:‬‬

‫* ذ از هت عي‪ :‬هتي ههاي چهار انه از ذه ذ از هت عي مت اوت هستنسک در حالي که دو هي ه اول و دوم‬
‫مي ت اننس صتحيح باهنس‪ ،‬هي ه ا م و به ويژه چهارم مح ت ديس ذسي اا ک چ ا که مسئله تعکي مخص ص‬
‫حاکم ه ع و محاکم ب ده و نمي ت انس به ط ر کام به ديگ ي وا بار ه دک علاوه ب اي ‪ ،‬همان ط ر که ب خي‬
‫از م اذ تاليس تاکيس نم دهانس‪ ،‬تعکي حهم عم مي نيس که بت انس در م رد همه يهسان اذ ا ه د؛ بلهه بايس‬
‫م رد به م رد و از ف دي به ف د ديگ ت اوت کنسک‬

‫* ت هيک بي ع ام تأخي ‪ :‬از آنجا که هي ههاي اول تا ا م راههار تعکي مالي مبتني ب رأي نضايي اا و‬
‫به ط ر معم ل در ن اني و ما رات نضتايي بي م ارد اعستار و ورهتتهستتگي با اتتاي م ارد ف ق مي بارنس‪،‬‬
‫و‬ ‫معيتار ت هيتک تا حسودي رعاي مي دد (البته همچنان بي فعالان انتصتتتادي داراي مشتتتهلات م ن‬
‫اختيار اا و به‬ ‫ات ءااتت ادهکننس ان ت هيهي انجام نميهت د)ک اما هي ه چهارم‪ ،‬مبتني ب کي ي ت ي‬
‫ط ر معم ل بانکها حستتااتتيتي بي م ارد اعستتار با غي آن نسارنسک بناب اي اي راههار اي معيار را به ط ر‬
‫کام تامي نميکنسک‬

‫به م ن بسهي ايجاد انگيکه‬ ‫* ايجتاد انگيکه‪ :‬هتتتي ههتاي چهتار انه راههار تعکي مالي همگي ب اي پ داخ‬
‫ميکننسک‬

‫* ذب ان خستتتارت‪ :‬در هتتتي ه اول و دوم که ذ ائم مالي به خکانه دول يا صتتتنسوق خي يه تعلش مي ي د‪،‬‬
‫خستارت وارد ب بانک به هيچ ص رت تسارک نميه دک اما در هي ه ا م‪ ،‬بخشي از خسارت ذب ان ميه د و‬
‫در هي ه چهارم‪ ،‬ک خسارت وارد در نالب ذ يمهاي که به بانک تعلش پيسا ميکنس‪ ،‬ذب ان مي ددک‬

‫* کارايي‪ :‬هي ههاي اه انه ا ول تا ا م راههار تعکي مالي‪ ،‬که مبتني ب تشهي پ ونسه نضايي اا ‪ ،‬زمانب‬
‫و پ هکينه ميباهس؛ اما هي ه چهارم که ت اط خ د بانک اذ ا ميه د‪ ،‬ا ي ‪ ،‬آاان و کمهکينه اا ک‬

‫‪ -4-5‬الزام متخلف به قرض بدون بهره به میزان تخلف (مقابله به مثل)‬

‫بسهي تأخي ميکننس‪،‬‬ ‫تبیین راهکار‪ :‬ب خي از انسيشمنسان مسلمان پيشنهاد دادهانس کساني که در پ داخ‬
‫به پ داخ ن ض بسون به ه به ميکان و مست تأخي ملکم هت نسک اي پيشتتنهاد به دو ص رت ناب اذ ا اا ک‬
‫حال اول به صت رت هت ط ضتم عاس اات ک به اي بيان که ي نسه تستهيلات بانهي ضم ن ارداد ه عي‬
‫(ماننس م ابحه) متعهس ه د که چنانچه در پ داخ بسهي خ د ک تاهي و تأخي کنس‪ ،‬به ميکان و مست تأخي ‪،‬‬
‫ن ض بسون به ه در اختيار بانک بگباردک حال دوم نيک بسي صت رت اات که از ط يش نضايي‪ ،‬تأخي کننسه‬
‫ددک‬ ‫م ظف به اعطاي ن ض متااب‬

‫نقد راهکار‪ :‬هي ه نخس اي راههار از ذه ه عي هبيه راههار ه راي نگهبان (يعني ه ط ذ يمه تأخي‬
‫تاديه در ضتم ن ارداد) مي باهتسک در وان چ ن ه ط اعطاي ن ض بسون به ه از ديس ع ف ارزش مالي دارد‪،‬‬
‫هماننس ه ط درياف ذ يمه مالي ت اط بانک اا ک اما هي ه دوم هماننس تعکي مالي متخلف از ط يش نضايي‬
‫اا و به نظ ميراس اههال ه عي نخ اهس داه ک علاوه ب مسئله فاهي‪ ،‬اي راههار چالشهاي ديگ ي نيک‬
‫داردک چ ا که اولا‪ ،‬هتي ه نخس آن بي ع ام تأخي ف ني نمي باردک ثانيا‪ ،‬ه دو هي ه آن‪ ،‬انگيکه کافي در‬
‫بسههار ذه بازپ داخ ايجاد نميکنسک ثالثا‪ ،‬تنها بخشتي از خسارتهاي وارد ب بانک را ذب ان ميکنس و از‬
‫ذه اتاد ي نيک هتي ه دوم مبتني ب طي م اح نضايي اا و همان مشهلات و هکينههايي که نبلا ذک‬
‫هس را داردک‬

‫‪ -5-5‬الزام متخلف به پرداخت جریمه جهت فعالیتهای خیریه‬

‫تبیین راهکار‪ :‬راههار درياف ذ يمه و اختصاص آن به فعالي هاي خي انه‪ ،‬هي هاي اا که تا يبا در اکث‬
‫بانک هاي ااتلامي اتاي کشت رهاي االامي و غي االامي م رد اات اده ب ده و هس ک در اي هي ه بانک در‬
‫تمامي ن اردادها هت ط ضمني عاسي در ميکنس مبني ب اينهه‪« :‬تسهيلات ي نسه ميپبي د در ص رتي که‬
‫بسون دلاي م ثش از پ داخ بسهيهايش ک تاهي نمايس‪ ،‬مبلغي را به حسا خي يه و يا صنسوق خي يهاي که‬
‫بانک مع في ميکنس واريک خ اهس نم د»ک‬

‫نقد راهکار‪ :‬اولي ناطه ن ت اي راههار آن اات که با مباني فاهي اه اتن و هتيعه ااز اري مناابي‬
‫داردک در وان مبناي اصتلي اي راههار‪ ،‬ه ط ضم عاس اا که به لحاظ ف اهي ناب دفاع اا ک ناطه ن ت‬
‫ااتااتي ديگ در اي راههار آن اا که ذ يمههاي ذم آوري هسه به هيچ عن ان به عن ان درآمس بانک به‬
‫حستا نمي آيس تا اي هبهه در ذه ب خي از فاها‪ ،‬انسيشمنسان و حتي عم م م دم هه نگي د که طلبهار‬
‫(بانک) از تاخي ‪ ،‬درآمس کسب ميکنسک ناطه ن ت ديگ اي راههار آن اا که باعث ميه د حجم مناب لازم‬
‫ذه فعالي هاي خي انه و اذتماعي بانک افکايش يابسک ناطه ن ت ديگ اي راههار آن اا که باعث ميه د‬
‫حجم مناب لازم ذه فعالي هاي خي انه و اذتماعي بانک افکايش يابسک‬

‫علي غم نااط ن ت‪ ،‬اي هتي ه از نااط ضتع ي نيک ب خ ردار اا ک مهمت ي ناطه ضعف آن عسم ت هيک بي‬
‫مشتتت يان بسحستتا ااتت ک در وان ‪ ،‬ه چنس مُعستت ي در اي راههار تخ يف مييابنس و به آنها مهل داده‬
‫ميهت د‪ ،‬اما بي فعالان انتصادي داراي مشهلات م ن و ا ءاات ادهکننس ان ت هيهي ص رت نمي ي د و با‬
‫ه دوي آنها به يک صت رت ب خ رد ميهت دک از ات ي ديگ در اي هتي ه‪ ،‬خسارتهاي بانک به ط ر کام‬
‫ذب ان نمي دد؛ البته معم لا بانکهاي االامي در اي ان و ااي کش رها همه االه بخشي از مناب خ د را به‬
‫از مناب اصلي بانک‬ ‫فعالي هاي خي انه اختصتاص ميدهنس که با اذ ائياتازي اي هتي ه‪ ،‬ديگ لازم نيس‬
‫ب اي اي هي هها اات اده ه د؛ بلهه از مناب حاص از ذ يمه ب اي اي کارها اات اده خ اهس هس و با اي کار‬
‫بخشي از مناب بانک ذخي ه مي دد و اي خ د ن عي ذب ان خ اهس ب دک‬

‫ب ااتاو آنچه مط ح هتس‪ ،‬ميت ان مسعي ب د که راههار م رد ااتت اده در ااي کش رها به لحاظ معيارهاي‬
‫ذ از فاهي‪ ،‬ت هيک بي مشتتت يان بس حستتا و ذب ان خستتارت بانک‪ ،‬داراي ضتتعف ميباهتتس‪ ،‬اما به لحاظ‬
‫بازدارنس ي و ااد ي از نابلي خ بي ب خ ردار اا ک‬

‫‪ -6‬جمعبندی و نتیجهگیری‬

‫ارزيابي راههار هت راي نگهبان و ااي راههارهاي پيشنهادي ب اي ح مشه تأخي تاديه‪ ،‬نشان ميدهس که‬
‫هيچيک از آنها از ذه رعاي همه معيارهاي پنج انه ارزيابي‪ ،‬ناب نب ل نيستنسک يعني ه يک از راههارها‬
‫يا مشه ه عي دارنس و يا از ذه معيارهاي ديگ با مشه م اذه هستنسک‬

‫فاه مصطلح و‬ ‫به نظ ميراتس زماني مي ت ان به يک راههار مش وع و ماب ل دا ياف که افکون ب رعاي‬
‫بانک‪ ،‬ض ورت ت هيک بي مشت يان‬ ‫احهام فاهي‪ ،‬به فلس ه و حهم تح يم ربا‪ ،‬ماهي انت اعي و وااطه‬
‫مختلف‪ ،‬حهم حلي معاملات به ظاه مشتتابه (ماننس م ابحه)‪ ،‬اتتاختار بازارهاي مالي ااتتلامي‪ ،‬هتتي ههاي‬
‫حماي از انشتتار آاتتيبپبي و مستتئ لي هاي دول ااتتلامي (از ذمله مستتئ لي پ داخ بسهي بسههاران‬
‫فته و با تمامي‬ ‫درمانسه و غي ه)‪ ،‬همه با هم ت ذه هت دک کشف راههاري که تمامي اي ويژ يها را در نظ‬
‫معيارها ااز ار باهس‪ ،‬م ض عي تحايااتي ب اي محااان علانهمنس به بانهساري االامي در آينسه اا ک‬
‫فصل پنجم‪ :‬استمهال مطالبات غیرجاری‬
‫‪ -1‬رویکرد اسلام در برخورد با بدهکاران‬

‫‪ -2‬مطالبات غیرجاری در نظام بانکی کشور و آثار آن‬

‫‪ -3‬ضرورت تفکیک بین مشتریان بدحساب از منظر بانکداری اسلامی‬

‫‪ -4‬ارزیابی راهکارهای موجود استمهال در نظام بانکی کشور‬

‫‪ -5‬مشارکت کاهنده به عنوان الگوی پیشنهادی جهت استمهال مطالبات‬

 ‫مقدمه‬

‫به م ن بسهي‪ ،‬در معاملات مستدار‬ ‫يهي از مستائلي که در ذ ام بش ي مط ح ب ده و هس ‪ ،‬عسم پ داخ‬

‫اا ک در وان ب خي از بسههاران به دلايلي نميت اننس يا نميخ اهنس در ا رايس معي بسهي خ د را بد دازنسک‬
‫اي عسم پ داخ (که اهي بحش و ناب دفاع نيک هس )‪ ،‬آثار من ي زيادي ب روابط مالي در ذامعه مي بارد‬
‫که اتلب اعتماد عم مي‪ ،‬کاهش معاملات مستدار‪ ،‬کاهش ن ضالحسنه‪ ،‬مشه هسن وثياهها و ضمان ها و‬
‫افکايش ن خ معاملات مستدار‪ ،‬ب خي از آنها هستنسک‬

‫يهي از مشتتهلات ااتتااتتي نظام بانهي کش ت ر در ه ت ايط فعلي‪ ،‬افکايش تستتهيلات غي ذاري نستتب به ک‬
‫تسهيلات اعطايي اا ک‬

‫ب ااتتتاو آمارهاي م ذ د‪ ،‬حجم مطالبات مع ق در ابتساي اتتتال ‪ ،1۳9۴‬به حسود ‪ 91‬هکار ميليارد ت مان‬
‫رايسه اا که در ن ع خ د نگ انکننسه اا ک‬

‫اتتئ الي که مط ح ميهت د آن اات که با ت ذه به ح م رباي ذاهلي (افکودن در بسهي در مااب افکايش‬
‫زمتان بازپ داخ ) در ااتتتلام از يک اتتت و ضتتت ورت وذ د راههاري بازدارنسه ب اي ذل ي ي از تأخي در‬
‫بازپ داخ (و اختلال در عمله د هبهه بانهي) از ا ي ديگ ‪ ،‬بانکهاي کش ر در ب خ رد با مشت يان بسحسا‬
‫از چه هتتي ههايي ميت اننس ااتتت اده نماينس که هم به لحاظ فاهي مش ت وعي داهتتته باهتتس و هم به لحاظ‬
‫انتصادي از کارايي ب خ ردار باهسک‬

‫‪ -1‬رویکرد اسلام در برخورد با بدهکاران‬

‫‪ ‬هتتتي هاي کته نبت از ظه ر ااتتتلتام در ب خ رد با اف ادي که به ه دلي در بازپ داخ وام تأخي‬
‫ميک دنس‪ ،‬رايج ب د (که اصتتتطلاحاً رباي ذاهلي ناميسه ميهتتت د)‪ ،‬بستتتيار اتتتختگي انه و هم اه با‬
‫بيعسالتي ب دک‬

‫‪ ‬دي ااتتتلتام با تابيح اي عم و ارائه راههاري ميانه‪ ،‬از يک ط ف بسههاران را به پ داخ به م ن‬

‫بسهيهاي خ د تش يش ميکنس و از ا ي ديگ ‪ ،‬از طلبهاران ميخ اهس روحيه اخلاق االامي را ح ظ‬
‫نم ده و با ب ادران ديني خ د که بسههارنس‪ ،‬تا حس ممه با به و بخشش ب خ رد کننسک‬

‫‪ ‬درک رويه د االام در م اذهه با مسئله تأخي در بازپ داخ ‪ ،‬کمک هاياني در داتيابي به راههاري‬
‫ه عي و کارا ب اي ب خ رد با اي پسيسه در نظام بانهي کش ر خ اهس نم دک‬
 ‫‪ -1-1‬ربای جاهلی قبل از اسلام‬

‫‪ ‬نب از ااتلام ا کستي به ديگ ي بسههار ب د و در ا رايس ت ان پ داخ نساه ‪ ،‬از طلبهار مهل‬
‫ميخ اا و در مااب متعهس ميهس ب مبلغ بسهي بي کايسک در مت ن ت سي ي و تاريخي از اي روش‬
‫به «رباي ذاهلي» تعبي هسه اا ک‬

‫‪ ‬زيتس ب ااتتتلم مي يتس‪« :‬ربتاي ذاهلي به دو ب اب ک دن ب دک يعني ونتي طلبهار طلب خ د را از‬
‫وا‬ ‫بسههار ميخ اا ‪ ،‬ا بسههار نادر به پ داخ بسهي نب د‪ ،‬بايس اال بعس دو ب اب ميپ داخ‬
‫اال بعس هم نميت انس ‪ ،‬باز ب اي اال آينسه دو ب اب ميهسک از اي رو‪ ،‬ا صس درهم بسههار ب د و‬
‫نميت انس بد دازد‪ ،‬اال بعس ‪ ۲11‬درهم ميهس و ا باز هم نميت انس بد دازد‪ ،‬اال دوم به ‪۴11‬‬
‫درهم ميرايس» ک‬

‫‪ ‬فخ رازي نيک در اي رابطته مي يتس‪« :‬ربايي که در ذاهلي مع وف ب د‪ ،‬رباي نستتتيه ب دک به اي‬
‫ص رت که مالي را به ديگ ي ن ض ميدادنس و بنا مي باهتنس که ا ه ماه‪ ،‬ماسار معيني را درياف‬
‫کننس و اص مال تا مست مشخصي در نکد بسههار باني بمانسک ونتي مهل ف ا ميرايس‪ ،‬طلبهار اص‬
‫مال را ميطلبيس و ا بسههار نميت انستت آن را بد دازد‪ ،‬ب اصتت ن ض ميافکود و در مااب ‪ ،‬به او‬
‫مهل بيشت ي ميداد و اي همان ربايي ب د که در ذاهلي با آن معامله ميک دنس»‬

‫‪ -2-1‬برخورد قرآن با ربای جاهلی‬

‫‪ ‬مطابش هتأن نکولي که غالب م ست ان ب اي آيات ‪ 1۳1‬و ‪ 1۳1‬آلعم ان نا ک دهانس‪ ،‬خساونس متعال‬
‫فت زياده در مااب دادن مهل به بسههار را مصتساق ربا دانستته و از آن نهي ک ده اا ک در اي‬
‫آيهها خساونس ميف مايس‪« :‬اي کساني که ايمان آوردهايس‪ ،‬ربا را چنس ب اب نخ ريس و از خسا بد هيکيس تا‬
‫راتگار ه يس و از آتشي که ب اي کاف ان آماده هسه اا ‪ ،‬بد هيکيس»ک‬

‫‪ ‬طب ي در ت ستتي اي آيه مي يس‪« :‬منظ ر خساونس از اي آيه آن ااتت که اي کستتتاني که ايمان‬
‫آوردهايس‪ ،‬بعس از هساي يافت به االام‪ ،‬آن ربايي را که در ذاهلي ميخ رديس‪ ،‬ديگ نخ ريس؛ و رباي‬
‫‪:‬م ا‬ ‫ذاهلي چني ب د که طلبهار‪ ،‬ونتي مهل ف ا ميرايس‪ ،‬مال خ د را ميطلبيس و بسههار مي‬
‫ف ص ده تا در طلب ت بي کايم و او هم ميپبي ف »‬

‫‪« ‬وَ إِن کانَ ذُو عُسْ ًَ فَنَظِ ًٌَ إِلَا مَيسَ ًَ وَ أَن تَصَسَّنُ ا خَي ٌ لَهمْ إِن کنْتُمْ تَعْلَمُ نَ» (با ه‪)۲81-‬ک‬

‫ف ‪،‬‬ ‫بسههار از پ داخ بسهي عاذک باهتس‪ ،‬نه تنها نبايس به رام ذاهلي از او مبلغ زيادت ي‬ ‫‪« ‬ا‬
‫بلهه بايس در پ داخ اص بسهي به او مهل داد تا در زمان ت انايي بد دازدک ادس ا ارش ميکنس‪،‬‬
‫ا بسههار فاي اات ‪ ،‬از اص بسهي نيک ص ف نظ کنيس و خساونس پاداش بکر ي ب اي هما در نظ‬
‫فته اا »ک‬
 ‫‪ -3-1‬راهکارهای اسلام در برخورد با پدیده تأخیر در پرداخت بدهی‬

‫الف) تشویق بدهکاران به پرداخت بدهی‬

‫‪ ‬اولي و مهم ت ي اصلي که در ه يع االام در رابطه با ما له حا ق متااب بسههاران و بستانهاران‬

‫مط ح ميه د‪ ،‬ض ورت پ داخ به م ن بسهيها ميباهسک در وان زماني که بسههار ت انايي پ داخ‬
‫دارد‪ ،‬واذب اا ت بسهي خ د را به م ن بد دازد و بستتتانهار حش مطالبه داردک واضتتح اا ت که ا‬
‫بسههاران (مثلاً بسههاران بانهي) به م ن بسهيهاي خ د را بد دازنس‪ ،‬اااااً بحث ذ يمه تأخي ‪ ،‬وذه‬
‫التکام و ککک م ض عي پيسا نميکنسک‬

‫‪ ‬پيتامب اعظم (ص) ميف متايتس‪« :‬بته تأخي انساخت پ داخ بسهي از ط ف بسههاري که ت ان مالي‬
‫‪ ،1۳‬ص ‪)91‬ک‬ ‫دارد‪ ،‬ظلم اا » (عاملي‪1۴1۳ ،‬ق‪،‬‬

‫ب) ترغیب طلبکاران به مهلت دادن‬

‫‪ ‬مطابش روايات متعسد‪ ،‬رعاي حال بسههار نات ان و اعطاي مهل ب اي وي تا زمان شايش و ت انايي‪،‬‬
‫ث ا بسيار بالايي داردک‬

‫‪ ‬امام صتادق (ع) ميف مايس‪« :‬در يک روز داغ تابستتاني‪ ،‬را ل خسا (ص) دا خ د را ماننس اايبان‬
‫ته را اه‬ ‫خم ک د و ف م د‪ :‬چه کستي دوا دارد از آتش ذهنم در امان باهس؟ پيامب (ص) اي‬
‫م تبه ته ار ک د و ه م تبه‪ ،‬م دم تنس‪ :‬ما؛ اي رات ل خسا (ص)ک پس آن حض ت ف م د‪ :‬آن کس‬
‫‪ ،۴‬ص ‪)۳۵‬ک‬ ‫که بسههار را مهل دهس و يا از او در برد» (کليني‪1۴11 ،‬ق‪،‬‬

‫ج) مراجعه به حاکم اسلامی در شرایط خاص‬

‫‪ ‬اهي طلبهار‪ ،‬ف د نيازمنسي اا که ب اي مخار زنس ي يا ا مايه ب اي انجام فعالي انتصادي‪ ،‬به‬
‫طلتب خ د نيتاز مب م دارد و نميت انتس بته بسههار مهل دهسک در اي ف ض‪ ،‬مطابش روايات‪ ،‬به امام‬
‫مسلمي (حاکم ذامعه االامي) م اذعه ميه دک‬

‫د) تخفیف در مبلغ بدهی در قبال پرداخت زودهنگام‬

‫به‬ ‫‪ ‬اهي بسههار مي خ اهس بسهي خ د را زودت از ات راتيس پ داخ کنس‪ ،‬مشت وط ب اينهه نسب‬
‫مبلغ بسهي تخ يف داده هت د يا اينهه طلبهار حاض اا بخشي از طلب را ببخشس‪ ،‬به ه ط اينهه‬
‫بسههار زودت از م عس ت افشهسه‪ ،‬بسهي را باز دانسک مطابش روايات‪ ،‬اي عم به لحاظ ه عي صحيح‬
‫اا و اههالي نساردک‬
 ‫‪ -2‬مطالبات غیرجاری در نظام بانکی کشور و آثار آن‬

‫که مهمت ي مشته هتبهه بانهي کش ر در حال حاض ‪ ،‬ما له مطالبات‬ ‫‪ ‬هتايس به ذ ات بت ان‬
‫غي ذاري اا ک‬

‫‪ ‬نستب تستهيلات غي ذاري به ک تستهيلات پ داختي ت اط بانکها‪ ،‬از ‪ ۷/1‬درصس در اال ‪1۳8۳‬‬
‫(ب اي ک هتبهه بانهي)‪ ،‬به ‪ 1۷٫۲‬درصس در اال ‪ 1۳8۷‬و ‪1۵٫۳‬درصس در اال ‪ 1۳9۲‬رايسه اا ک‬
‫اي در حالي اات که اي رنم ب اااو ااتانساردها و ع ف بي المللي‪ ،‬بايس بي اه تا چهار درصس‬
‫تسهيلات اعطايي باهسک‬

‫برخی آثار سوء مطالبات غیرجاری‬

‫‪ ‬ايجاد فضاي بياعتمادي و ا ءظ ؛‬

‫‪ ‬کاهش مناب بانکها و پايي آمسن نسرت تسهيلاتدهي آنها؛‬

‫‪ ‬دور هسن بانکها از هسف اصلي خ د‪ ،‬يعني وااطه ي مناب ؛‬

‫‪ ‬تحمي هکينههاي م تبط با پيگي ي وص ل مطالبات (هام صسور اذ اييه‪ ،‬پيگي يهاي نضايي و ککک)‬
‫به بانکها؛‬

‫‪ ‬افکايش اتختگي ي در ام وثياهها و ضمان ها و متض ر هسن انشار فاي و مت اط ذامعه به ذه‬
‫نساهت وثياهها و ضمان هاي معتب ؛‬

‫‪ ‬افکايش ن خهاي ا د ن اردادهاي مستدار به ذه پ هش ريسک مطالبات مع قک‬

‫‪ -3‬ضرورت تفکیک بین مشتریان بدحساب از منظر بانکداری اسلامی‬

‫‪ -1-3‬انواع بدهکاران بانکی‬

‫الف) بدهکاران معسر‬

‫نا ن از‬ ‫‪ ‬اي اف اد کستتتاني هستتتتنتس که از بانک تستتتهيلات درياف نم دهانس‪ ،‬اما بعساً به دلاي‬
‫بازپ داخ نات ان شتهانسک‬

‫‪ ‬بانکها وظي ه دارنس به اي مشتتت يان مهل دهنس و ا هم همه بسهي اي داتتته از مشتتت يان را‬
‫ببخشنس‪ ،‬عم خي ي انجام دادهانس که م رد تأييس آيات ن آن و روايات ميباهسک‬

‫وه حسود ‪ ۵‬درصس مطالبات مع ق را هه ميدهنسک‬ ‫اي‬ ‫‪ ‬به ص رت تج بي هايس بت ان‬

 ‫ب) فعالان اقتصادی دارای مشکلات موقت‬

‫‪ ‬اي اف اد‪ ،‬بتازر تانتان‪ ،‬ت ليسکننس ان يا فعالان انتصتتتادي هستتتتنس که به عل هاي مختلف (ماننس‬
‫تح يمهاي انتصتتادي‪ ،‬تص ت يب ن اني خاص‪ ،‬مشتتهلات مسي يتي و ککک)‪ ،‬م نتاً نادر به اي اي تعهسات‬
‫خ د نسب به بانکها و مؤاسههاي اعتباري غي بانهي نميباهنسک‬

‫کينه‬ ‫وه از مشتت يان «ااتمهال بسهيها» ميباهسک در وان بهت ي‬ ‫‪ ‬راههار پيشتنهادي ب اي اي‬
‫هم ب اي بانک‪ ،‬هم ب اي مشتتت ي و هم ب اي ذامعه‪ ،‬آن اا ت که بانک ذ يمه تأخي اي داتتته از‬
‫بازپ داخ‬ ‫مشتت يان را ببخشتس و با تمسيس ن ارداد به هتي هاي صتحيح و مش وع به مشت ي ذه‬
‫مهل دهسک‬

‫وه حسود ‪ ۶1‬درصس مطالبات مع ق را هه ميدهنسک‬ ‫اي‬ ‫‪ ‬به ص رت تج بي هايس بت ان‬

‫ج) سوءاستفادهکنندگان‬

‫‪ ‬اي بخش از بسههاران‪ ،‬از ابتسا با ارائه فعالي هاي ظاه اً م ذه و م رد حماي دول ‪ ،‬يا ب اي مااصس‬
‫ديگ ‪ ،‬م فش بته اختب تستتتهيلتات هتتتسهانتس يتا اينهه مسي و مالک يک بنگاه انتصتتتادي‪ ،‬علي غم‬
‫ات مايه باري تستهيلات در فعالي م ب طه و داهت ت ذيه انتصادي‪ ،‬مشاهسه ميکنس که با تأخي‬
‫در پ داخ بسهي‪ ،‬ا مايه ناسي بسون هکينهاي در اختيارش ن ار مي ي د که مي ت انس با اات اده از‬
‫آن معاملات ا دآوري داهته باهسک‬

‫حسود ‪۳۵‬‬ ‫وه از مشتتت يان (که هتتايس به صتت رت تج بي بت ان‬ ‫‪ ‬راههار پيشتتنهادي ب اي اي‬
‫درصس مطالبات مع ق را هه ميدهنس)‪ ،‬ذ يمه تأخي تأديه اا ک‬

‫‪ -4‬ارزیابی راهکارهای موجود استمهال در نظام بانکی کشور‬

‫‪ -1-4‬راهکارهای ابلاغی توسط بانک مرکزی‬

‫‪ ‬بانک م ککي طي بخشتتنامه هتتماره ‪ 91/191۳۲۵‬م رخ ‪ ،1۵/8/1۳91‬به بانکها ابلاغ نم ده که در‬

‫ااتتمهال مطالبات غي ذاري مشت يان در نالب ن ارداد ذسيس و اذ اي بنس ‪ ۲8‬نان ن ب دذه ‪،1۳91‬‬
‫از عا د خ يس دي ‪ ،‬اذاره به ه ط تمليک و الف اات اده نماينسک‬

‫‪ ‬در ماده ‪ ۷‬بخشنامه م ب طه آمسه اا ‪:‬‬

‫الف‪ -‬ب اي آن داتته از واحسهاي ت ليسي که داراي ااناد تجاري مبتني ب معاملات وانعي ميباهنس‪ ،‬بانک با‬
‫خ يس ااناد مبک ر در نالب خ يس دي ‪ ،‬نسب به ن ارداد ذسيس انسام نمايسک‬
‫‪ -‬به پيشتتنهاد متااضتتي‪ ،‬دارايي هتت ک در نالب اذاره به هتت ط تمليک از اتت ي بانک به ميکان بسهي‬
‫خ يساري هسه و ادس با ت ذه به پ داخ انساط‪ ،‬در اختيار متااضي ن ار ي دک‬

‫‪ -‬با ت ذه به معاملات الف‪ ،‬بانک پيشخ يس ناسي محص لات ت ليسي واحس بسههار را انجام ميدهسک‬

‫الف) خرید دین‬

‫‪ ‬خ يس دي ‪ ،‬تستتهيلاتي اات که به م ذب آن بانک‪ ،‬ات ته‪ ،‬ب ات يا ه اتتنس مالي مستداري را که‬
‫ناهي از معامله وانعي باهس‪ ،‬خ يساري ميکنسک‬

‫‪ ‬هتي ه عملياتي ااتتمهال بسي ص رت اا که بانکها ميت اننس نسب به بسههاراني که از يک ا‬

‫بسهي مع نه داهتته و از ات ي ديگ ‪ ،‬ااتناد تجاري وانعي در اختيار دارنس‪ ،‬با اات اده از ابکار خ يس‬
‫دي ‪ ،‬ااناد تجاري آنان را تنکي کنس و از آن مح ‪ ،‬مطالبات مع نه خ د را تس يه نماينسک‬

‫‪ ‬مثال‪ :‬ا مشتت ي تستهيلات مضاربه به مبلغ ‪ 111‬ميلي ن ت مان با ن خ ‪ ۲1‬درصس يهساله درياف‬
‫نم ده و به دلي عسم بازپ داخ به م ن ‪ ،‬به ميکان اصتت و اتت د تستتهيلات به بانک بسههار ااتت‬
‫(‪ 1۲1‬ميلي ن ت مان بسههار اا )‪ ،‬بانک ها با احتسا اص ‪ ،‬ا د و معم ل ًا ذ يمه تأخي (مثل ًا هش‬
‫درصتتس‪ ،‬معادل هتتش ميلي ن ت مان)‪ ،‬تستتهيلات ذسيسي دنيااً به همي ميکان به وي اختصتتاص‬
‫ميدهنسک از اي رو‪ ،‬تستهيلات ذسيس بانک ب اب با ‪ 1۲۶‬ميلي ن ميباهتتس (‪ 111‬ميلي ن ت مان اص ‪،‬‬
‫‪ ۲1‬ميلي ن ت مان ا ت د و هتتش ميلي ن ت مان ذ يمه)ک البته در اي ه ت ايط‪ ،‬ديگ وذ ه در اختيار‬
‫مشتتت ي ن ار نمي ي د؛ بلهه بانک اي تستتهيلات ذسيس را در ع ض بسهيهاي بهتتته مشتتت ي به‬
‫حسا ميآوردک فاط به لحاظ محااباتي‪ ،‬بسهيهاي بهته مشت ي نسب به بانک تس يه هسه و از‬
‫اتت ن داراييهاي ت ازنامه بانک خار مي دد (از حجم مطالبات غي ذاري بانک کااته ميه د) و‬
‫تسهيلات ذسيس ب اي مشت ي ثب ميه دک‬

‫‪ ‬ارزیابی و تحلیل‬

‫‪ ‬الف‪ -‬مشته ر فاها فاط ااتت اده از ااتناد وانعي (اانادي که باب معامله پ داخ ميه د) را ناب‬
‫تنکي ميداننس؛ بناب اي ‪ ،‬بانک تنکي کننسه بايس به وانعي ب دن انس اطمينان داهته باهس که معم ل ًا‬
‫کسب چني اطميناني مشه اا ک‬

‫‪ -‬بخش عمسهاي از مشت يان بخش خسمات با ت ذه به ن ع فعالي ‪ ،‬هيچ نه ااناد تجاري نسارنس؛‬ ‫‪‬‬
‫لبا امهان ااتمهال مطالبات آنها با اات اده از اي روش ميس نيس ک‬

‫‪ - ‬بخش عمسهاي از مطالبات بانکها م ب ط به تسهيلات بلنسمست مشت يان اا که متااضيان نيک‬
‫نه م ارد‪ ،‬درخ اات ااتتتمهال ميانمست و حتي بلنسمست‪ ،‬متنااتتب با نسرت بازپ داخ‬ ‫در اي‬
‫خ د را دارنسک از ط في با ت ذه به ک تاه مست ب دن ابکار خ يس دي در هتبهه بانهي کشت ر ب اااو‬
‫ن اني (حساکث يهستاله ب دن آن)‪ ،‬اي ابکار ظ في لازم ب اي ااتمهال مطالبات بلنسمست را نساردک‬
‫بناب اي ‪ ،‬ابکار خ يس دي در عي حال که ابکار منااتتتبي ب اي ااتتتتمهال دي ن ماطعي و م ردي با‬
‫مبالغ کم اا ‪ ،‬ب اي ااتمهال دي ن ميانمست و بلنسمست منااب نيس ک‬

‫‪ ‬د‪ -‬به نظ مي راتس ااتت اده از ابکار خ يس دي به منظ ر ااتتمهال بسهي متااضتتيان‪ ،‬صتتسور ااناد‬
‫غي تجاري و دواتتانه را ستت ش ميدهس که علاوه ب اهتهال ه عي‪ ،‬به عل ص ري ب دن‪ ،‬ريسک‬
‫نه ل آنها به م اتب بيشت از ااناد وانعي ميباهسک‬

‫‪ ‬ه‪ -‬به دلي وذ د اتحاد مالهي بي بانکهاي دولتي‪ ،‬هتتت ک هاي دولتي و دول ‪ ،‬بانکهاي دولتي‬
‫نميت اننس ااناد تجاري دول و ه ک هاي دولتي را تنکي کننس؛ مثلاً ا يک ه ک دولتي از يک‬
‫چک داهته باهس)‪ ،‬نميت انس اي‬ ‫وزارتخانه باب مطالباتش يک انس داهته باهس (مثلاً از وزارت ن‬
‫چک را نکد بانکهاي کشتت ر تنکي کنسک چ ا که به دلي اتحاد مالهي هتت ک دولتي و وزارتخانه‬
‫(بسههار و بستانهار)‪ ،‬اي چک‪ ،‬انس ص ري به حسا آمسه که نابلي تنکي نساردک‬

‫ب) سلف‬

‫‪ ‬منظ ر از معامله الف در عمليات بانهي‪ ،‬پيشخ يس ناسي محص لات ت ليسي به نيم معي اا ک‬

‫‪ ‬در حال حاض ت ب خي از بانکهاي کش ت ر با ااتتت اده از ن ارداد اتتلف‪ ،‬بخشتتي از محص ت ل بنگاه را‬
‫پيشخ يس ک ده و از اي مح بسهي مع نه بنگاه (هتتام اصت ‪ ،‬ات د و ذ يمه تستتهيلات نبلي) را‬
‫تس يه مينماينس و تسهيلات ذسيسي ب اي مشت ي منظ ر ميکننسک‬

‫‪ ‬ارزیابی و تحلیل‬

‫‪ ‬الف‪ -‬اي ابکار در بخشهتاي ختسمتات و بازر اني کارب د نسارد و در بخش ت ليس نيک بانکها صتتت فاً‬
‫محص لاتي را خ يساري ميکننس که اه البي باهس‪ ،‬ا ي ال ساد نباهس و ت اط خ د ف وهنسه ت ليس‬
‫ه دک لبا در بخش ت ليس نيک اات اده از اي ابکار با محسودي هاي ذسي م اذه ميباهسک‬

‫‪ -‬با ت ذه به ريسک تسهيلات الف‪ ،‬از نظ امهان و نيم ف وش محص ل در زمان تح ي ‪ ،‬امهان‬ ‫‪‬‬
‫ت ليس محص ت ل در ا ت راتتيس و ککک‪ ،‬معم لاً ت صتتيه مي دد که اي ابکار به عن ان آخ ي راههار در‬
‫دش م رد اات اده ن ار ي دک‬ ‫تأمي ا مايه در‬

‫‪ - ‬با ت ذه به ک تاهمست ب دن اي عاس در هتتبهه بانهي (زي يک اتتال ب دن آن)‪ ،‬محسودي ذک‬
‫هتتسه در خ يس دي ‪ ،‬در م رد اي ابکار نيک وذ د داردک بناب اي ‪ ،‬ممه اا ت اتتلف ب اي ااتتتمهال‬
‫مطالبات م ردي و ماطعي و با مبالغ کم منااتب باهس‪ ،‬اما ب اي مطالبات ميانمست و بلنسمست و با‬
‫مبالغ بالا منااب نيس ک‬

‫ج) اجاره به شرط تملیک‬

‫‪ ‬اذاره به هت ط تمليک‪ ،‬ن ارداد اذارهاي اا که در آن ه ط ه د‪ ،‬چنانچه مستأذ به م اد ن ارداد‬

‫عم کنس‪ ،‬م ذ در پايان ن ارداد اذاره‪ ،‬م رد اذاره را به ملهي مستأذ درآورد ک‬

‫‪ ‬بانک در ع ض مطالباتي که از مشت ي دارد‪ ،‬يهي از داراييهاي مشت ي را تملک ک ده و با انجام اي‬
‫کار‪ ،‬بسهي نبلي مشتتت ي کاملاً تس ت يه مي ددک در ادامه بانک دارايي را به ص ت رت اذاره به ه ت ط‬
‫تمليک و با ن خهاي ا د ذسيس در اختيار مشت ي ن ار ميدهسک‬

‫‪ ‬ارزیابی و تحلیل‬

‫‪ ‬الف‪ -‬طبش ما رات بتانک م ککي‪ ،‬معاملات اذاره به هتتت ط تمليک در رابطه با ام الي که ط ل عم‬
‫م يس آنها کمت از دواال باهس‪ ،‬ب اي بانکها ممن ع اا ک‬

‫‪ -‬اي راههار مستتلکم انتاال مالهي دارايي به بانک در ابتسا و باز ش مالهي دارايي به مشت ي‬ ‫‪‬‬
‫در انتهاي ن ارداد ميباهتتسک با ت ذه به اينهه انتاال ام ال نيک در دفات ااتتناد راتتمي انجام هتتسه و‬
‫مستلکم هکينه ميباهس‪ ،‬اي راههار داراي هکينه مبادلاتي ناب ت ذهي ميباهسک‬

‫‪ -2-4‬سایر راهکارهای مورد استفاده در شبکه بانکی‬

‫الف) تقسیط بدهیهای معوقه‬

‫‪ ‬نسطبنسي بسهيهاي ا رايس هسه مشت ي در ا فص هاي مطالباتي را تاسيط مي ينسک‬

‫‪ ‬روش تاستتيط مجسد در ادامه ن ارداد اوليه ب ده و پس از ب راتتي اتتاختار مالي بنگاه انتصتتادي و‬
‫به وص ل بسهيهاي ا رايس هسه مشت ي‬ ‫اطمينان ارکان اعتباري بانک از باز شت مناب ‪ ،‬نستب‬
‫بسون تغيي اتتت فصتتت و در ادامه همان ن ارداد اوليه (و بسون انعااد ن ارداد ذسيس) انسام مي ددک‬
‫هتي ه کار معم لاً بسي صت رت اات که اصت ‪ ،‬ا د و ذ يمه با يهسيگ ذم هسه و ک بسهي به‬
‫حستتا ميآيسک در ادامه ک بسهي حال هتتسه و در انستتاط مشتتخصتتي تاستتيم مي دد (با در نظ‬
‫فت ن خ ا د ذسيس) و مشت ي ملکم به پ داخ انساط خ اهس ب دک‬
 ‫‪ ‬ارزیابی و تحلیل‬

‫‪ ‬الف‪ -‬ب ااتاو فاه ااتلامي‪ ،‬ات د بانهي بايس از يک ن ارداد وانعي نشات بگي دک در حالي که مبناي‬
‫عاس و ن ارداد ب اي تمسيس مست بسهي (تاستيط مجسد)‪ ،‬به ه ح ف قالبک مشخص نب ده و درياف‬
‫ات د مبناي هت عي و نان ني نساردک به نظ ميراتس اي هي ه مشابه رباي ذاهلي باهس؛ که در ازاي‬
‫تمسيس مست‪ ،‬به مبلغ بسهي اوليه افکوده مي ددک‬

‫‪ -‬با ت ذه به عسم انعااد ن ارداد ذسيس و خار نشتتسن تستتهيلات مع ق از ات فصت هاي مطالباتي‬ ‫‪‬‬
‫بانک‪ ،‬امتياز من ي هتتتعبه در زمينه مطالبات مع ق‪ ،‬در اي راههار کاهش نمييابسک بناب اي ‪ ،‬انگيکه‬
‫بانکها در زمينه اات اده از اي رويه د پايي اا ک‬

‫ب) مشارکت مدنی احیا‬

‫‪ ‬در اصطلاح بانهي‪ ،‬زنسه نم دن مطالبات مع ق و انتاال بسهيها از ا فص هاي مطالباتي به ا فص‬
‫تسهيلات ذاري از ط يش انعااد ن ارداد ذسيس‪« ،‬احيا» ناميسه ميه دک‬

‫‪ ‬در اي روش‪ ،‬پس از ب راتي هت ايط متااضتي و اطمينان از وذ د ه ايط لازم‪ ،‬بانک با حال نم دن‬
‫فت ا د و ذ يمه تأخي )‪ ،‬آن را به عن ان مطالبات بانک منظ ر‬ ‫ک بسهيهاي مشت ي (با در نظ‬
‫مينمايسک در ادامه‪ ،‬اي مطالبات به عن ان اتهم الشت که بانک در ط ح انتصتتادي مشت ي به حسا‬
‫آمسه و ماباي ط ح‪ ،‬همچنان در اختيار مشتتتت ي باني ميمانسک به عبارت ديگ ‪ ،‬بانک دنيااً به ميکان‬
‫مطالبات خ د از مشت ي‪ ،‬مالک ط ح انتصادي مشت ي ميه دک در اي روش‪ ،‬با انعااد ن ارداد ذسيس‬
‫در نالب مشارک مسني‪ ،‬ط ح با دوره مشارک چنس ماهه (به عن ان دوره تن س) مجسداً احيا هسه و‬
‫بانک با تغيي ات فصت حستابساري مطالبات‪ ،‬نستب به وص ل آنها انسام ميکنسک بانک ميت انس در‬
‫فت ا د مشخص‪ ،‬به‬ ‫پايان دوره مشتارک ‪ ،‬اتهم خ د از ط ح را به صت رت انساطي و با در نظ‬
‫مشت ي ب وهسک‬

‫‪ ‬ارزیابی و تحلیل‬

‫‪ ‬مزایا‪ :‬خار هتسن از ليس اياه مطالباتي‪ ،‬امهان اات اده از تسهيلات مجسد در ص رت نياز‪ ،‬امهان‬
‫اعطاي ف صت به مشتت ي به منظ ر ااتم ار فعالي و امهان وا باري اهمالش که بانک به مشت ي‬
‫در پايان مست مشتتارک در نالب ن ارداد ف وش انستتاطي‪ ،‬ب خي از مکاياي اي روش ب اي مشتتت ي‬
‫اا ک‬
 ‫‪ ‬محدودیتها‪:‬‬

‫‪ ‬الف‪ -‬ب اي اذ ايياازي اي روش حتماً بايس ط حي انتصادي با ارزهي بالات از ارزش مطالبات بانک‬
‫م ذ د باهس تا بانک در آن اهيم ه دک در حالي که در بسياري از تسهيلات بانهي‪ ،‬چني ط حهايي‬
‫م ذ د نيس ک‬

‫وه از واحسهاي انتصادي را که داراي حسا ا مايه و دارايي منظم ب ده‬ ‫‪ -‬اي راههار فاط آن‬ ‫‪‬‬
‫و در ه ماط زماني ا مايه و داراييهاي معل م و مشخصي دارنس‪ ،‬هام ميه د و به نظ ميراس‬
‫در واحسهاي ت ليسي و تجاري ک چک و مت اتط‪ ،‬اصتناف و مشتت يان حاياي که حسا ا مايه و‬
‫دارايي دنيش نسارنس‪ ،‬ناب اذ ا نيس ک‬

‫‪ - ‬يهي از ارکان ااااي ه ک از نظ فاهي‪ ،‬مشخص ب دن ا مايه مشارک و اهمالش که ه کسام‬

‫از ط في اا ک در اي راههار ا چه مبلغ اهمالش که بانک معي ميباهس‪ ،‬اما ک ا مايه مشارک‬
‫به ص رت‬ ‫و اتهم الشت که مشت ي در هنگام انعااد ن ارداد و همچني در ط ل ن ارداد‪ ،‬ممه اا‬
‫دنيش مشخص نگ ددک‬

‫مشخص‬ ‫‪ ‬د‪ -‬به نظ مي راتس ات د مبنا يا حسان ا د م رد انتظار بانک ب اي ورود به اي مشارک‬
‫نب ده و همچني محاابه ا د نطعي مشارک در پايان ن ارداد نيک مشه اا ک‬

‫‪ ‬ه‪ -‬اي هي ه نيک مستلکم مالهي ط ح ت اط بانک در ابتسا و انتاال آن به مشت ي در انتها و در ره‬
‫ن ار فت م رد ط ح به عن ان وثياه ميباهس که داراي هکينه مبادلاتي خ اهس ب دک‬

‫ج) جعاله احیا‬

‫‪ ‬ذعاله عبارت اا از متعهس هسن هخص حاياي يا حا ني به پ داخ اذ ت (ذُع ) معي در ب اب‬
‫انجام کار مشخصک کسي که تعهس ميکنس را ذاع و انجامدهنسه کار را عام مي ينسک‬

‫‪ ‬در اي روش‪ ،‬پس از ب راتتي هت ايط متااضتتي و ارزيابي ت ان بازپ داخ وي‪ ،‬مطالبات بانک پس از‬
‫کست پيشپ داخ هاي مشت ي محاابه و مبناي ن ارداد ذعاله احيا مي ددک در وان اص ‪ ،‬ا د و‬
‫ذ يمه تأخي همگي با هم ذم هتتسه به عن ان تستتهيلات ذعاله احيا از ط ف بانک به مشتتت ي به‬
‫حسا ميآيسک به عبارت ديگ ‪ ،‬مشت ي با امضاي ن ارداد‪ ،‬تمامي بسهيهاي بهتهاش تس يه هسه و‬
‫در حهم ذتاعت ن ارداد ذعتاله ذسيس‪ ،‬ن ار مي ي دک يعني مشتتتت ي به عن ان ذاع به بانک اعلام‬
‫ميکنس که ا بسهيهاي بهتهام را ببخشي‪ ،‬به ص رت انساطي مبلغ مشخصي خ اهم پ داخ ک با‬
‫انعااد ن ارداد ذسيس‪ ،‬ن ارداد نبلي تس يه و نسب به وص ل مطالبات انسام ميه دک‬
 ‫‪ ‬ارزیابی و تحلیل‬

‫‪ ‬الف‪ -‬ه چنس ن ارداد ذعاله در تمامي بخشهاي انتصادي نابلي اذ ا دارد‪ ،‬اما از نظ تمامي فاهاي‬
‫ااتلامي و ب ااتاو تع يف‪ ،‬ذعاله ص فاً ب اي انجام عم معي يا کار معي ناب تص ر ميباهسک در‬
‫وان ن ارداد ذعاله‪ ،‬ذايگکي ف وش انساطي ب اي خسمات ناب ارائه در بخشهاي مختلف انتصادي‬
‫بانک ناب‬ ‫اات ک از اي رو‪ ،‬اات اده از ن ارداد ذعاله ب اي ااتمهال بسهي متااضيان و ناش عاملي‬
‫ت ذيه نميباهتس؛ زي ا کار انجام هتسه و مبناي تعيي کارمکد يا اذ ت عام در اي ن ارداد‪ ،‬مش وع‬
‫نب ده و در وان ن عي حيله ب اي ف ار از رباا ک‬

‫‪ -‬ن ارداد ذعاله از ن اردادهاي مبادلهاي در بانهساري بسون ربا ب ده و ن خ ات د آن تاب ن خ ا ت د‬ ‫‪‬‬
‫عا د مبادلهاي ااتت (که داراي محسودي ب ده و همهاتتاله ت اتتط هتت راي پ ل و اعتبار تعيي‬
‫ميه د)ک به نظ ميراس با عناي به نيم تمامهسه پ ل در ه ايط فعلي ب اي بانکهاي کش ر‪ ،‬اي‬
‫روش م رد ااتابال نظام بانهي ن ار نگي دک‬

‫‪ - ‬تستهيلات ذعاله در تاستيمبنسي ن اردادها در بانهساري بسون ربا‪ ،‬در طباه تسهيلات اعطايي در‬
‫ارتباط با انجام عم يا کار معي ن ار مي ي د و کارب د آن ب اي ااتتتمهال مطالبات ناهتتي از تمامي‬
‫ن اردادها (حتي آنهايي که ربطي به ما له انجام عم يا کار معي نسارنس)‪ ،‬ناب ت ذيه نيس ک‬

‫‪ -5‬مشارکت کاهنده به عنوان الگوی پیشنهادی جهت استمهال مطالبات‬

‫‪ -1-5‬تعریف مشارکت کاهنده‬

‫منتهي به تمليک»‬ ‫‪ ‬در عاس مشارک کاهنسه («مشارک تنانصي»‪« ،‬مشارک متنانصه»‪ « ،‬مشارک‬
‫و «مشتارک تاستيطي») دو هتخص حاياي يا حا ني با ات مايه مشت ک به اذ ا يا خ يس ط حي‬
‫انتسام ميکننس و در ضتتتم ن ارداد‪ ،‬ت افش مينماينس که پس از اذ ا يا خ يس پ وژه‪ ،‬يک ط ف حش‬
‫داهته باهس اهم ه يهش را به ص رت تسريجي و طي انساط معي خ يساري کنسک به بيان ديگ ‪ ،‬به‬
‫يهي از دو هتتت يتک حش داده ميهتتت د که اتتتهم ديگ ي را به تسريج تملک کنسک با ت ذه به اي‬
‫که به م ذب آن ط في ضم‬ ‫‪ « :‬مشتارک کاهنسه ن ارداد هت کتي اا‬ ‫ت ضتيحات ميت ان‬
‫ن ارداد ت افش ميکننس که يهي از ه کا به تسريج اهمالش که ه يک ديگ را تملک کنس»‬
 ‫‪ -2-5‬ارکان مشارکت کاهنده‬

‫الف‪ -‬ایجاب و قبول‬

‫‪ ‬عبارت اا از ل ظي که متعانسي (ط في معامله) با ت آن‪ ،‬رضاي و اراده خ يش را ب اي انعااد‬

‫هت ک اعلام ميدارنس و به ه ل ظ و زباني که ماص د پيش ته را ب ااننس‪ ،‬صحيح اا ک همچني‬
‫معاطات نيک در عاس هتت ک کافي ااتت ؛ به اي بيان که ط في مال خ د را به نصتتس هتت ک در‬
‫تجارت‪ ،‬با هم مخل ط کننسک‬

‫ب‪ -‬طرفین عقد‪:‬‬

‫‪ ‬ط في عاس هت ک که در اصتطلاح ه کا يا اهامساران ه ک ناميسه ميه نس‪ ،‬بايس ه ايط عم مي‬
‫معاملات (ماننس عا ‪ ،‬بل غ و ککک) را داهته باهنسک‬

‫ج‪ -‬سرمایه (مالالشرکه)‪:‬‬

‫‪ ‬ام الي که هت کا به صت رت ات مايه ب اي ه ک ميآورنس‪ ،‬بايس ه ايط خاصي داهته باهس از ذمله‪:‬‬
‫ا مايه بايس عي باهس و لبا دي و من ع نمي ت انس ا مايه ه ک وان ه د؛ ا مايه بايس از ذه‬
‫ذنس و ماسار معل م و معي باهس و ا مايه ه کا بايس مخل ط و ممکو ه دک‬

‫‪ -3-5‬مراحل انعقاد مشارکت کاهنده‬

‫الف‪ -‬ایجاد مالکیت مشترک در دارایی‬

‫‪ ‬ط في بايس ه دو مالک م ضت ع مشتارک باهتنسک اصت مالهي مشت ک از نظ فاه االامي مجاز‬
‫هم ده ميه دک‬

‫ب‪ -‬شرط ضمن عقد‬

‫‪ ‬ه ط ضم عاس به ص رت ه ط فع ب ده و به اي ص رت اا که بانک به مشت ي مي يس‪« :‬با ت‬

‫در م ض ت ع مشتتارک ‪ ،‬ه ت اک ميکنم مش ت وط به اينهه اتتهم بانک را به تسريج خ يساري کني»ک‬
‫تهلي ي دارد (انجام نسادن آن ح ام اا )؛‬ ‫روهت اا که عم به اي ه ط ب اي مشت ي وذ‬
‫اما تا زماني که وي به ه ط خ د عم نهنس‪ ،‬مالهي بانک ب اهمش باني اا ک ه ط ضم عاس به‬
‫(ره)‪،‬‬ ‫صت رت ه ط فع در مشارک کاهنسه‪ ،‬با فت اي مشه ر فاها ااز ار ب ده و آيات عظام بهج‬
‫تب يکي (ره) و فاض (ره) از ذمله فاهايي هستنس که آن را صحيح ميداننسک‬
 ‫ج‪ -‬اجاره سهم بانک به شریک‬

‫‪ ‬با ت ذه به ن ع دارايي‪ ،‬بانک اتتهمالشتت که خ د را به متااضتتي اذاره داده و اذارهبها مي ي د يا ب‬

‫اااو ا د پيشبيني هسه ب اي معامله‪ ،‬در مااط زماني مشخص اهم ا د خ د را درياف ميکنسک‬
‫اي وضعي نيک ماننس م اح نب ‪ ،‬م رد ت افش فاهاي االامي ميباهسک‬

‫د‪ -‬فروش واحدهای سهمالشرکه بانک در مراحل مختلف‬

‫‪ ‬با ت ذه به مست ن ارداد‪ ،‬تعساد م اح وا باري و مبلغ اذاره بها يا اتتتهم اتتت د بانک‪ ،‬به تسريج از‬
‫اهمالش که‬ ‫اتهمالشت که بانک کااتته و به اهمالش که ه يک افکوده مي دد؛ تا اينهه در نهاي‬
‫بانک ص ميه دک‬

‫‪ -4-5‬شیوه عملیاتی کاربرد مشارکت کاهنده برای استمهال تسهیلات غیرجاری‬

‫‪ -1-4-5‬موافقت ارکان اعتباری با استمهال و معرفی دارایی‬

‫‪ ‬پس از ب راتتتي هتتت ايط متاتاضتتتي و کارهتتتنااتتتي پ ونسه و اطمينان از اينهه مشتتتت ي ذکء‬
‫وه فعالان انتصادي داراي مشهلات م ن ن ار دارد‪،‬‬ ‫ا ءاات ادهکننس ان از مناب بانک نب ده و در‬
‫فته هسه در ن ارداد‪ ،‬ت اط بانک به مشت ي بخشيسه ميه دک در ادامه‪،‬‬ ‫ابتسا ذ يمه تأخي در نظ‬
‫ک مطالبات بانک از مشتت ي حال هتسه (هتام اصت و ات د تسهيلات پ داختي) و ب اي اااو‬
‫به مع في دارايي خ د به بانک انسام‬ ‫ميکان مطتالبتات بانک تعيي مي ددک مشتتتت ي نيک نستتتب‬
‫مينمايسک‬

‫‪ ‬عم م يس دارايي مع في هسه حسان بايس با مست ن ارداد مشارک ب اب باهسک مسلماً در رابطه با اي‬
‫مشارک ‪ ،‬هکينههاي ديگ ي نيک وذ د خ اهس داه که تعيي انلام و مبلغ دنيش آنها در ابتساي کار‪،‬‬
‫به ص رت کاملاً مشخص امهان پبي نيس ک بناب اي ‪ ،‬ب اي ذل ي ي از ب وز اختلافات احتمالي آتي با‬
‫نه‬ ‫هت يک يا ه کا (که معم لاً مسئ ل اداره ام ر ه ک ميباهنس)‪ ،‬بانک بايس در همان ابتسا‪ ،‬اي‬
‫هکينههاي پيشبيني نشتتسه را در ازاي پ داخ مبلغ معيني با ه ت کا مصتتالحه نمايس و ه ت کا تاب‬
‫نمتاينس در صتتت رت وذ د چني هکينههايي‪ ،‬بسون حش مطالبه از بانک‪ ،‬آنها را از مناب خ دهتتتان‬
‫پ داخ کننسک‬

‫‪ -2-4-5‬ارزیابی و ترهین دارایی‬

‫‪ ‬در اي م حله بانک نستتب به ارزيابي دارايي ت اتتط کارهتتنااتتان بانک يا کارهتتنااتتان راتتمي‬
‫مشخص هسه و‬ ‫داد ستت ي انسام مي کنسک پس از مشخص هسن مبلغ ارزيابي‪ ،‬ک ا مايه مشارک‬
‫با ت ذه به مبلغ بسهي مشتت ي‪ ،‬بانک درصتس اتهمالش که خ د را به ص رت ناسي تعيي مينمايسک‬
‫درصتتس اتتهمالش ت که مشتتت ي نيک مشتتخص و به ص ت رت غي ناسي در ن ارداد نيس مي ددک ارکان‬
‫فت ت انايي متااضتتتي و عم م يس دارايي‪ ،‬مست و تعساد م اح وا باري‬ ‫اعتباري بانک با در نظ‬
‫اتتهمالش ت که بانک را تعيي و با ت ذه به ن ع دارايي مع في هتتسه (هتتام املاک مستته ني‪ ،‬اداري‪،‬‬
‫تجاري يا کارخانه يا ان اع ماهتتي آلات و ککک)‪ ،‬در رابطه با امهانپبي ب دن وثياه نم دن دارايي‪ ،‬ذه‬
‫تضتمي بازپ داخ انساط‪ ،‬اظهارنظ مي کننسک به عبارت ديگ ‪ ،‬در ص رتي که دارايي مع في هسه از‬
‫ذمله وثايش ناب نب ل در نظام بانهي باهتتس‪ ،‬بانک آن را به عن ان وثياه بازپ داخ ‪ ،‬در دفات ااتتناد‬
‫رامي در ره خ د ن ار ميدهسک‬

‫‪ -3-4-5‬مالکیت اموال مشاعی‬

‫‪ ‬بانک به ميکان مبلغ پ داختي (بسهي مع نه مشتت ي) به صت رت مشاع در دارايي با مشت ي ه يک‬
‫ميه ت د (درصتتس مشتتارک بانک ميت انس حساکث ‪ 81‬درصتتس باهتتس)ک با ت ذه به اينهه بانک با عاس‬
‫مشتتارک مسني کاهنسه و با هت ط ضتتم عاس در ام ال مع فيهتتسه مشتتت ي هت يک ميهت د‪ ،‬به‬
‫ماتضاي ه ط ضم عاس‬

‫‪ ‬اولاً‪ ،‬با وا باري بخشي از اهم الش که بانک به ه يک‪ ،‬در ه م حله اهم مشت ي در دارايي افکايش‬
‫و اهم بانک کاهش مييابسک‬

‫‪ ‬ثانياً‪ ،‬بانک درط ل دوره مشتتارک ‪ ،‬اتتهمالشتت که خ د را به مشتتت ي اذاره داده و اذارهبها درياف‬
‫ميکنسک‬

‫را‬ ‫‪ ‬بانک ب ااتاو هت ط ضتم عاس‪ ،‬در ط ل مشارک بايس اذاره دارايي يا ا د حاص از مشارک‬
‫هم اه با اص اهمالش که در ه م حله درياف نمايس که ميت انس به اه حال ذي باهس‪:‬‬

‫‪ ‬الف) بتانک اتتتهم خ د در دارايي را به هتتت يک اذاره ميدهس و اذارهبها درياف ميداردک علاوه ب‬
‫اذارهبها‪ ،‬مشت ي اهمالش که بانک را به ص رت م حلهاي و به تسريج خ يساري ميکنس‪ ،‬تا زماني که‬
‫دارايي به صت رت کام م رد تملک مشت ي ن ار مي ي دک مبالغ ن خهاي اذاره بي مشت ي و بانک‪،‬‬
‫مطابش اهمالش که آنها در زمانهاي نا ن تاسيم ميه دک‬

‫) بانک ب ااتاو هت ط ضتم عاس‪ ،‬طي م اح مشتخص اتهمالش که خ د را به مشت ي وا بار‬ ‫‪‬‬
‫ميکنس؛ ولي نيازي به تعيي اذارهبها به ص ت رت ذسا انه نميباهتتس (ماننس آنچه بانکها در اذاره به‬
‫فت ط ل دوره ن ارداد و با ت افش مشت ي‪،‬‬ ‫هت ط تمليک انجام ميدهنس)ک در وان بانک با در نظ‬
‫اذارهبها را مشتخص و مبالغ اذاره را روي نيم اهمالش که ت زي و در ه م حله هم اه با اص ‪ ،‬از‬
‫ه يک درياف مينمايسک بناب اي انساط دريافتي هم هام اذاره ب ده و هم خ يس اهمالش کهک‬
‫فت ا د پيشبينيهسه ت اط بنگاه انتصادي و حسان ا د م رد انتظاري که‬ ‫‪ ) ‬بانک با در نظ‬
‫و در‬ ‫دارد‪ ،‬در ه م حله متنااتب با اهمالش که خ د‪ ،‬بخشي از اص اهم الش که و ا د را درياف‬
‫پايان اتال مالي بنگاه و مشخص هسن ا د نطعي فعالي ه يک‪ ،‬اهم ا د نطعي بانک از دارايي‬
‫مشخص و مابهالت اوت ا د بي ط في تس يه ميه دک‬

‫‪ ‬در حال اول و تعيي اذارهبها به صتت رت ذسا انه در ه م حله‪ ،‬عمليات بانک پيچيسه ميهتت د و‬
‫همچني حال ا م نيک تنها ب اي واحسهايي که داراي ص رتهاي مالي حساب ايهسه و داراييهاي‬
‫مشتخص در ه زمان ميباهتنس‪ ،‬ناب اات اده خ اهس ب دک لبا پيشنهاد ميه د با ت ذه به ااد ي و‬
‫عسم اههال فاهي‪ ،‬حال دوم در تعيي اذارهبها م رد اات اده وان ه دک‬

‫‪ -4-4-5‬تسویه قرارداد‬

‫‪ ‬در پايان ن ارداد‪ ،‬در صت رت اي اي تعهسات مشتت ي‪ ،‬اتهم بانک از دارايي به مشت ي انتاال يافته و‬
‫مشت ي مالک ک دارايي مي دد و نسب به تس يه ن ارداد انسام مينمايسک‬

‫‪ -5-5‬ویژگیهای الگوی مشارکت کاهنده جهت استمهال‬

‫و فاها در خص ص صحيح‬ ‫‪ ‬مشروعیت فقهی‪ :‬عاس مشارک مسني از ان اع ن اردادهاي االامي اا‬
‫ب دن اي عاس ات اق نظ دارنس و ارکان عاس ه ک ‪ ،‬در مشارک مسني کاهنسه نيک ب ن ار اا ک‬

‫‪ ‬مقبولیت قانونی‪ :‬با ت ذه به اينهه اي راههار ب اااو عاس مشارک مسني ط احي هسه و اي عاس‬
‫در نان ن عمليات بانهي بسون ربا وذ د دارد‪ ،‬مشهلات نان ني نساردک‬

‫‪ ‬پوشش اقتصادی‪ :‬اي راههار در تمامي بخشهاي انتصتادي هام صنع ‪ ،‬کشاورزي‪ ،‬ااختمان و‬
‫ککک کارب د داردک‬

‫‪ ‬دوره زمانی‪ :‬از نظ مست زمان‪ ،‬اي هي ه ب اي ااتمهال مطالبات ک تاهمست‪ ،‬ميانمست و بلنسمست‬
‫مشت يان نابلي اات اده داردک‬

‫‪ ‬مثال کاربردی‪ :‬هت ک الف‪ ،‬که در بخش خسمات عم اني فعالي ميکنس‪ ،‬به عل ب خي مشتهلات‬
‫ناهتتتي از تح يم‪ ،‬در واردات م اد اوليه از خار با مشتتته م اذه هتتتسه و به همي دلي م نتاً در‬
‫ديسه اا ک در اي ه ايط‪ ،‬ارکان اعتباري‬ ‫پ داخ انستاط بانک و اي اي تعهسات‪ ،‬با مشه م اذه‬
‫عسم‬ ‫بانک پس از ب راتي ه ايط اي ه ک و تضمي اي م ض ع که در رابطه با اي ه ک ‪ ،‬عل‬
‫به ااتتتمهال تصميم ي ي‬ ‫بازپ داخ ات ءااتت اده نيست ‪ ،‬پس از بخشتش ذ يمه تأخي ‪ ،‬نستتب‬
‫به مع في ام ال م ض ع مشارک انسام کنسک در ادامه‪ ،‬کليه‬ ‫مينماينس و از مشت ي ميخ اهنس نسب‬
‫بسهيهاي متااضي (هام اص و ا د بانک) حال هسه که مبلغ آن يک ميليارد ريال اا ک‬

‫‪ ‬ه ايط ااتمهال ب اااو ن ارداد مشارک مسني کاهنسه عبارتانس از‪:‬‬

‫الف‪ -‬مبلغ ارزيابي دارايي مع في هسه ‪ 1،۲۵1،111،111 :‬ريال (ا مايه مشارک )؛‬

‫‪ -‬اتهمالشت که بانک ‪ 81‬درصتس‪ ،‬معادل ‪1،111،111،111‬ريال‪ ،‬به صت رت ناسي و اتهمالش که‬

‫ه يک ‪ ۲1‬درصس‪ ،‬معادل ‪۲۵1،111،111‬ريال به ص رت غي ناسي؛‬

‫‪ -‬ن خ اذارهبهاي م رد ت افش ‪ ۲1‬درصس ميباهس؛‬

‫د‪ -‬مست مشتارک ‪ ۳۶‬ماه و بازپ داخ اهمالش که بانک و اذارههاي متعلاه طي ‪ ۳۶‬نسط ماهانه‪،‬‬
‫مساوي و مت الي؛‬

‫ه‪ -‬به منظ ر اطمينان بانک از حست اذ اي ن ارداد‪ ،‬به ميکان ‪ 1۴1‬درصتتس اهمالش که بانک ا ته‬
‫تضميني با ضمان و ظه ن يسي مسي ان و دو ضام معتب و م رد وث ق هعبه؛‬

‫بانک در ره ن ار‬ ‫و‪ -‬در نهاي دارايي مع في هتسه در دفت ااتناد رامي م رد نب ل بان ک‪ ،‬به ن‬
‫مي ي دک‬

‫به تنظيم ن ارداد و انجام‬ ‫‪ ‬هتعبه پس از درياف مصت به بخش اعتبارات بانک و اح از ه ايط‪ ،‬نسب‬
‫عمليات حستتابساري م تبط انسام مينمايسک از اي پس‪ ،‬دارايي م ضتت ع مشتتارک در اختيار مسي ان‬
‫هت ک ب ده و در ط ل دوره وا باري‪ ،‬ه يک علاوه ب اص اهمالش که بانک‪ ،‬اذارهبهاي متعلاه را‬
‫نيک طي ‪ ۳۶‬م حله ماهانه و مساوي‪ ،‬به حسا مشت ک مشارک مسني واريک ميکنس تا در ه م حله‪،‬‬
‫اتهم اصت به حستا تستهيلات اعطايي و اتهم اذارهبها نيک به حسا درآمس معاملات‪ ،‬واريک و در‬
‫ددک يعني ه يک از انستاطي که مشت ي ميدهس هم هام اذارهبها ب ده و‬ ‫نهاي ن ارداد تست يه‬
‫هم هام هکينه خ يس اهمالش که بانک مي ددک‬

‫م فش باهيس‬

‫خکائي‬