ZAGADNIENIA WSTĘPNE

Pojęcie prawa karnego.

System prawa = zbiór norm obowiązujących w określonym państwie i określonym czasie.
Prawo karne = zespół norm, mający na celu zmniejszenie funkcjonujących w społeczeństwie
obszarów patologii i zwiększenie poczucia bezpieczeństwa; służy zwalczaniu czynów zabronionych tj.
przestępstw i tym samym chroni państwo i stosunki społeczne, przede wszystkim prawa i wolności
człowieka przed najpoważniejszymi na zamachami na nie ( tu naruszenie dóbr prawnych lub ich
narażenie na niebezpieczeństwo; przykłady takich zamachów na dobra ); instrument służący do
realizacji tych celów to kara ( lub środek karny ) albo środek zabezpieczający ;
Prawo karne może być też definiowane od nieco innej strony, jako nakładające na organy państwowe
obowiązek stosowania kar wobec tych, którzy dopuścili się zabronionego zachowania, stanowiącego
przestępstwo. Dwa więc centralne pojęcia, które się tu wyłaniają to pojęcie przestępstwa i kary oraz
fakt, że adresatami norm prawa karnego z jednej strony są obywatele, z drugiej zaś władza
państwowa.
Kara rozumiana jako nie tylko określonego rodzaju dolegliwość, ale też reakcja na antyspołeczne
zachowanie zabronione przez prawo oraz jako instrument służący do walki z przestępczością
*jeżeli sprawcy nie możemy przypisać winy ( nullum crimen sine culpa ) to nie można stwierdzić, że
popełnił on przestępstwo i tym samym wymierzyć mu kary.
*gdy mamy do czynienia z osobą niepoczytalną ( art. 31 k.k. ) również nie można wymierzyć kary choć
przestępstwo popełniono; wtedy stosuje się środki zabezpieczające w postaci np. umieszczenia w
zakładzie psychiatrycznym; istnieje więc swoisty dualizm wynikający z przepisów kodeksu karnego, z
jednej strony stosuje się kary z drugiej, w przypadku zaistnienia ku temu określonych przesłanek
środki zabezpieczające; dlatego też kodeks karny nazywany jest często kodeksem dwutorowym;
jednak kary i środki zabezpieczające to nie jedyne przykłady reakcji karnej, ujęte w kodeksie karnym,
sygnalizacyjnie, w celu lepszego uwidocznienia państwu konkretnych przykładów podam jeden z
podstawowych, funkcjonujących na gruncie k.k. podziałów : jest to podział na sankcje, wśród których
wyróżniamy właśnie wspomniane już kary ( art. 32 k.k. ) oraz niosące ze sobą mniejszy ładunek
dolegliwości – środki karne ( art. 39 k.k. ), a także środki probacyjne ( do środków związanych z
poddaniem sprawcy próbie zaliczamy warunkowe umorzenie postępowania, warunkowe zawieszenie
wykonania kary oraz warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbycia reszty kary ), obok natomiast
sankcji pojawiają się środki zabezpieczające ( art. 93 i n. k.k. ); zwracam od razu państwa uwagę na to,
że nie należy mylić środków zabezpieczających, ujętych w kodeksie karnym, z środkami
zapobiegawczymi, które funkcjonują na gruncie kodeksu postępowania karnego ( jest to m.in.
tymczasowe aresztowanie, dozór czy poręczenie majątkowe )
Miejsce prawa karnego w systemie nauk penalnych
Prawo karne sensu largo = prawo karne materialne, procedura karna i prawo karne wykonawcze
( trzy podstawowe dyscypliny )
Prawo karne sensu stricte = prawo karne materialne = zespół norm, które wskazują m .in. na
elementy pojęcia przestępstwa, formy popełnienia czynów zabronionych oraz konsekwencje karne w
wypadku ich popełnienia tj. kary i inne środki reakcji karnej, czyli zasady ponoszenia
odpowiedzialności karnej, a więc to co jest przede wszystkim przedmiotem regulacji części ogólnej
kodeksu.
*kodeks karny dzieli się na trzy części : ogólną, szczególną i wojskową; na zajęciach będziemy
zajmować się przede wszystkim częścią ogólną a także wybranymi przestępstwami z części
szczególnej.
Prawo karne procesowe zasady i sposób postępowania organów państwowych, realizujących normy
prawa materialnego ( odpowiada na pytanie co winny robić organy władzy państwowej gdy doszło do
popełnienia czynu zabronionego; wyróżniamy stadium postępowania przygotowawczego ( wszczęcie
dochodzenia lub śledztwa ), następnie wniesienie do sądu aktu oskarżenia, co czyni prokurator,
stadium jurysdykcyjne oraz wydanie wyroku )
Prawo karne wykonawcze określa zasady postępowania organów państwowych służące wykonaniu
już orzeczonych przez sąd wyroków
Wyodrębnia się jeszcze prawo karne skarbowe, ze względu na przedmiot regulacji, tj. dotyczy ono
przestępstw i wykroczeń skarbowych tj. godzących w interesy finansowe Skarbu Państwa
Wyróżnia się również tzw. pozakodeksowe prawo karne, które występuje w innych niż kodeks karny
ustawach, widoczne najczęściej w postaci odrębnego rozdziału danej ustawy, zatytułowanego
‘przepisy karne’. Tutaj należy wskazać, że przepisy części ogólnej kodeksu karnego, będą miały także
zastosowanie do ustaw przewidujących odpowiedzialność karną, o ile ustawy te nie wyłączają
zastosowania tych przepisów.
Jeszcze należy wspomnieć o prawie wykroczeń, regulującym odpowiedzialność za wykroczenia tj.
czyny karalne o mniejszej od przestępstw społecznej szkodliwości
Nauki powiązane z nauką prawa karnego to m.in. kryminologia, która dotyczy pojęcia przestępstwa
jednak z punktu widzenia przestępstwa jako zjawiska psychosocjologicznego; kryminologia bada więc
przede wszystkim przejawy patologii występujących w społeczeństwie i stara się odpowiedzieć na
pytanie dlaczego ludzie popełniają przestępstwa i w jaki sposób ich popełnianiu zapobiegać;
Inne nauki powiązane z prawem karnym to również wiktymologia czyli nauka o ofiarach przestępstw i
o tym jakie czynniki mogą decydować o tym dlaczego dane osoby stają się ofiarami;
Także kryminalistyka zajmująca się metodami wykrywania przestępstw oraz medycyna sądowa
( można je uznać za nauki pomocnicze )
Funkcje prawa karnego
1. ochronna – ochrona dóbr prawnych takich jak życie zdrowie czy mienie człowieka przed atakami
prowadzącymi do ich naruszenia lub narażenia na niebezpieczeństwo;
Przedmiot ochrony możemy podzielić na ogólny, rodzajowy i bezpośredni :
- ogólny przedmiot ochrony = dobra i wartości, których ochroną zajmuje się prawo karne, ujęte jako
całość w ogólności;
- rodzajowy przedmiot ochrony = widoczny przy wyodrębnianiu poszczególnych rozdziałów części
szczególnej kodeksu karnego ( dochodzi tu do podziału na określone przestępstwa ze względu na
przedmiot ochrony np. przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu lub mieniu itd. );
- bezpośredni ( indywidualny ) przedmiot ochrony = mieści się w ramach przedmiotu rodzajowego i
stanowi jego konkretyzację, bowiem to samo dobro np. wolność może zostać zaatakowane w różny
sposób;
Funkcja ochronna jest ona realizowana na trzech płaszczyznach :
- represyjnej która stanowi odpłatę za popełnione przestępstwo i wyrządzoną nim szkodę
- prewencyjnej która dotyczy oddziaływania na sprawcę i ma na celu takie jego ukształtowanie aby
nie popełniał on już w przyszłości przestępstw ( prewencja szczególna ) oraz która dotyczy
kształtowania określonych postaw społecznych i jest skierowana do potencjalnych sprawców
( prewencja ogólna ), inaczej można tu powiedzieć o funkcji afirmującej prawa karnego, tj.
kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa
- zabezpieczającej a więc zabezpieczenie społeczeństwa przed działaniami przestępców, co do
których prognoza jest ewidentnie negatywna; zabezpieczenie tu = stosowanie odpowiednio
surowych ( długoterminowych )kar pozbawienia wolności, w celu wyeliminowania sprawcy, przez
czas odbywania kary, ze społeczeństwa
2. gwarancyjna – to funkcja ochronna ale przed działaniami wymiaru sprawiedliwości, tj. dotyczy
ochrony dóbr prawnych osób, którym miałoby zostać przypisane przestępstwo; służy niejako
uzyskaniu pewności co do tego, że osoba nie zostanie pociągnięta do odpowiedzialności za
zachowanie które w czasie jego dokonania nie było jeszcze przez ustawę zabronione pod groźbą kary
3. restytucyjna – inaczej kompensacyjna, tu należy przede wszystkim zwrócić uwagę na obowiązek
naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem oraz nawiązkę orzekaną na rzecz pokrzywdzonego.
4. ekspiacyjna – prawo karne umożliwia sprawcy przestępstwa odkupienie winy przy pomocy
poddania się karze lub za pomocą funkcji kompensacyjnej
5. sprawiedliwościowa – zaspokaja społeczne poczucie sprawiedliwości i wskazuje na nieuchronność
kary
Obok funkcji prawa karnego należy wymienić również jego CECHY :
- uniwersalizm – prawo karne wkracza wszędzie tam gdzie została naruszona norma
- subsydiarność – prawo karne pełni funkcję subsydiarną w stosunku do regulacji różnych dziedzin
prawa, oznacza to, że wkracza ono w inne dziedziny gdy te naruszeniami prawa nie dają sobie rady
Zasady prawa karnego.
Reguły o zasadniczym charakterze, inaczej normy, które w danym zbiorze norm prawnych są
kluczowe ze względu na przypisywaną im wagę i doniosłość.
Zostały one uregulowane w rozdziale I obowiązującego Kodeksu Karnego.
NULLUM CRIMEN SINE LEGE ( nie ma przestępstwa gdy czyn nie jest zagrożony pod groźbą kary
przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia )
Jest to zasada o randze normy konstytucyjnej, ujęta w art. 42 Konstytucji RP a także w art. 1 § 1 k.k.
Z zasady tej wynika wiele istotnych postulatów, m.in. postulat dotyczący wyłącznie ustawowej
typizacji przestępstw ( czyli zakaz stanowienia o odpowiedzialności karnej na drodze innej niż
ustawowa ), maksymalnej określoności tworzonych typów przestępstw ( często określenie typu czynu
zabronionego sprowadza się jedynie do określenia skutku będącego naruszeniem dobra prawnego,
pomijając określenie zabronionego zachowania, które do takiego skutku prowadzi) postulat
wykluczający wsteczne działanie ustawy w sposób pogarszający sytuację sprawcy i postulat dotyczący
niestosowania niekorzystnej dla sprawcy analogii oraz wykładni rozszerzającej
Należy też zwrócić uwagę na art. 7 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z
4 listopada 1950r. podpisanej przez Polskę w 1992 r., który stanowi, że nikt nie może być uznany za
winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu, który według prawa
wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego
popełnienia.
NULLUM CRIMEN SINE PERICULO SOCIALI ( nie ma przestępstwa bez zaistnienia społecznej
szkodliwości czynu popełnionego przez sprawcę )
Uregulowana w art. 1 § 2 k.k.
NULLUM CRIMEN SINE CULPA wyrażona w art. 1 § 3 k.k. i dotyczy uzależnienia odpowiedzialności
karnej od winy sprawcy; granice winy są sprecyzowane w art. 26 § 2 k.k. do 31 § 1 k.k., które to
przepisy regulują kwestię okoliczności, w przypadku których zaistnienia wina będzie wyłączona
NULLA POENA SINE LEGE
Z zasady tej wynika kilka istotnych konsekwencji, pierwsza to taka, że zagrożenie karą musi być
ustawowo określone ( wskazanie rodzaju kary jaka grozi za popełnienie danego przestępstwa oraz jej
granic ), druga natomiast stanowi, że sąd orzekając może wymierzyć tylko taką karę, jaka jest znana
ustawie karnej i tylko w granicach ustawowo określonych; zasada ta dotyczy również środków
karnych przewidzianych w k.k. obok kar
LEX RETRO NON AGIT ( prawo nie działa wstecz )
Inaczej zakaz retroaktywności wyrażony pośrednio również w art. 1 k.k. oraz w art. 42 Konstytucji ,
który wymaga aby ustawowy zakaz określonych zachowań, za którego naruszenie sprawca jest
pociągany do odpowiedzialności karnej obowiązywał w czasie popełnienia danego czynu. Należy
zwrócić uwagę na to, że zasada ta nie wyklucza wszelkiego działania prawa wstecz, a tylko takiego,
które pogarszałoby sytuację sprawcy, dlatego też jeżeli w czasie popełnienia czynu obowiązuje inna
ustawa niż w czasie orzekania o nim, wprawdzie zasadą jest że stosuje się ustawę nową, ale z
zastrzeżeniem że zastosowanie będzie miała ustawa stara, gdy jest ona względniejsza dla sprawcy
( art. 4 k.k. ) będziemy jeszcze dokładniej omawiać to zagadnienie
ZASADA HUMANITARYZMU
To naczelna dyrektywa stosowania kar i środków karnych wyrażona przede wszystkim w art. 40
Konstytucji oraz w art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności,
stanowiącym „nikt nie będzie poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu
bądź karaniu”, czy też w art. 30 Konstytucji : „przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi
źródło wolności i praw człowieka i obywatela”. Wreszcie należy spojrzeć na art. 3 k.k. Inaczej zasadę
tą można wyrazić następującą : minimalizowanie cierpień, dolegliwości i innych niedogodności
zadawanych człowiekowi przy stosowaniu kar kryminalnych oraz wymierzanie tych kar w takich
granicach, w jakich jest to konieczne dla realizacji normy prawa karnego, ponadto stosowane kary nie
powinny okrutne i nie powinny poniżać karanego i wyrządzać mu zbędnych dolegliwości
Chcąc odpowiedzieć na pytanie, które z powyższych zasad mają swoje źródło w Konstytucji, będzie to
przede wszystkim zasada nullum crimen sine lege, zasada lex retro non agit oraz zasada
humanitaryzmu.
Źródła prawa karnego
PODZIAŁY ŹRÓDEŁ:
1. źródła poznania prawa : informacje o prawie obowiązującym zarówno obecnie jak i tym które
obowiązywało niegdyś;
2. źródła powstawania prawa : wszystkie czynniki wpływające na ukształtowanie się określonej treści
przepisów prawnych, inaczej działania organów prawotwórczych lub efekty tych działań;
3. źródła w znaczeniu materialnym : wola podmiotu tworzącego prawo;
4. źródła w znaczeniu formalnym : akty prawne, z których obowiązujące prawo wynika;
5. źródła w ujęciu walidacyjnym : to co stanowi podstawę obowiązywania prawa czyli ustawa;
6. źródła w ujęciu decyzyjnym : fakty prawotwórcze = orzeczenia, umowy międzynarodowe ;
7. źródła w ujęciu informacyjnym : to co zawiera informacje o obowiązującym prawie = Dziennik
Ustaw, Monitor Prawniczy, komentarze
Źródłami w znaczeniu formalnym, tym samym także źródłami powszechnie obowiązującego prawa w
Polsce są KONSTYTUCJA, USTAWY, RATYFIKOWANE UMOWY MIĘDZYNARODOWE ORAZ
ROZPOPRZĄDZENIA
Jeżeli mowa o Konstytucji jako o źródle prawa karnego to należy przede wszystkim zwrócić uwagę na
jej art. 42 ust. 1, który stanowi, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu
zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, jest to więc
odpowiednik przepisu art. 1 k.k. Z punktu widzenia prawa karnego ma również znaczenie art. 32 ust.
3 Konstytucji dotyczący zasady wyłączności ustawowej przy ustanawianiu ograniczeń w zakresie
korzystania z konstytucyjnych wolności i praw osobistych każdego człowieka; a więc tego rodzaju
ograniczenia mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy gdy są konieczne w
demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa i porządku publicznego lub dla ochrony zdrowia i
moralności publicznej albo wolności i praw innych osób.
Jeżeli mowa o prawie międzynarodowym to należy tu przywołać wspomnianą już wcześniej
Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, określa ona w swoich przepisach
katalog praw człowieka i tym samym wpływa na treść przepisów karnych. Warto tu zwrócić uwagę
m.in. na art. 3 i 4, które dotyczą zasady humanitaryzmu oraz art. 7 nawiązujący do zasady nullum
crimen sine lege. Została ratyfikowana przez Polskę w 1992 r. Należy tutaj zwrócić uwagę na zasadę
samowykonalności przepisów znajdujących się w takim ratyfikowanym akcie ( tzw. zasada self-
executing ). Po pierwsze wykonalne są te przepisy, które regulują określone prawa i obowiązki osób,
a także te przepisy, które charakteryzują się dużym stopniem szczegółowości i nie wymagają
jakiegokolwiek uzupełniania ich treści.
Kolejne źródło prawa karnego = USTAWA KARNA, czyli kodeks karny
Należy jeszcze zwrócić uwagę na zwyczaj jako źródło prawa, jednak co istotne nie jest on uznawany
za źródło prawa w Polsce a np. w Anglii; oraz orzecznictwo SN, TK, sądów apel. jednak tu WAŻNE nie
jest to źródło prawa a OGÓLNA DYREKTYWA; i wreszcie również doktryna czyli nauka prawa karnego.
Przy okazji omawiania źródeł prawa karnego należy jeszcze powiedzieć kilka słów na temat
historycznych uwarunkowań prawa karnego:
1. początki, sięgające praw natury ( 2 połowa XVIII w. ) :
- legalizm = jawność i określoność prawa karnego
- racjonalizm = pojęcie sprawiedliwości i rozumowe uzasadnianie konieczności wymierzenia kary za
określone czyny
2. szkoła klasyczna ( 1 połowa XIX w. Francja/ Niemcy):
- legalizm = ścisłe ustawowe określenie typów czynów zabronionych
- podstawą odpowiedzialności karnej może być tylko przestępstwo, zabronione przez ustawę
- subiektywizm = nie ma odpowiedzialności karnej bez winy
- zasada proporcjonalności = kara musi być adekwatna do popełnionego czynu i stopnia zawinienia
Powyższe zasady obowiązują do dziś
3. szkoła pozytywna ( koniec XIX w. ) wyrosły z niej dwie szkoły antropologiczna i socjologiczna:
Lombroso – twórca teorii mówiącej i istnieniu tzw. urodzonych przestępców, pewne cechy ( m.in.
dotyczące wyglądu zewnętrznego ) i uwarunkowania genetyczne wskazują na to że taka osoba będzie
popełniała przestępstwa
4. szkoła socjologiczna
Nacisk na funkcję prewencyjną kary, dążenie do poprawienia osoby sprawcy a także funkcję
odstraszającą potencjalnych sprawców

Struktura przepisu ( normy ) prawa karnego

Przepis prawa = jednostka zdaniowa tekstu prawnego
Norma = wyrażona w wypowiedzi prawnej powinność określonego zachowania się;
Istnieją dwie najbardziej powszechne teorie dotyczące pojęcia norma prawna :
1. norma to treść przepisu, gdyż jest w nim zakodowana; jej odkodowaniu służy wykładnia przepisów;
2. reguła zachowania się skonstruowana według określonego wzorca z elementów zawartych w
przepisach prawnych
PRZEPIS TYPIZUJĄCY CZYN ZABRONIONY I JEGO STRUKTURA
Na strukturę przepisu prawnego składają trzy elementy : HIPOTEZA, DYSPOZYCJA I SANKCJA.
Najpełniej taką budowę odzwierciedla tzw. norma prawna zezwalająca, tj. określa ona w jakich
warunkach i czyje zachowanie reguluje ( hipoteza ), wskazuje to zachowanie ( dyspozycja ) i formułuje
konsekwencje, które powinny nastąpić w wypadku gdy osoba należąca do grupy osób ujętych w
hipotezie w warunkach przez hipotezę wskazanych nie zachowała się zgodnie z dyspozycją ( sankcja ).
RODZAJE DYSPOZYCJI
Podziały :
1. dyspozycje nazwowe ( posługuje się samą tylko nazwą sankcjonowanego zachowania )-
dyspozycje opisowe ( zawierają opis tego zachowania ) przykład : kto kradnie – kto zabiera w
celu przywłaszczenia ;
2. dyspozycje kazuistyczne ( opisują zabronione zachowanie w sposób szczegółowy )-dyspozycje
syntetyczne ( stanowią syntezę tego co w opisie danego zachowania powinno się znaleźć )-
dyspozycje kauczukowe ( opis zachowania jest tu ubogi ta dyspozycja ogranicza się jedynie do
ogólnej i nieprecyzyjnie sformułowanej nazwy zachowania );
3. dyspozycje proste ( zawierają jeden zespół znamion tworzących dany typ czynu
zabronionego, które aby mówić o jego dokonaniu muszą być wszystkie zrealizowane ) np. kto
 nieumyślnie powoduje śmierć człowieka-dyspozycje złożone ( tu jest kilka zespołów znamion
np. kto bierze udział w bójce LUB pobiciu , kto podrabia LUB przerabia dokument );
Istnieje jeszcze podział na dyspozycje zupełne i niezupełne. W tych pierwszych opis
zachowania jest pełny, nie trzeba go uzupełniać o znamiona, których dyspozycja nie zawiera.
Natomiast w dyspozycjach niezupełnych opis zachowania staje się pełny dopiero po jego
uzupełnieniu o znamiona leżące poza przepisem. Dyspozycje niezupełne możemy podzielić
dalej, na zależne, które występują częściej w k.k. ( uzupełnione o znamiona znajdujące się w
przepisach tego samego aktu prawnego, np. art. 148 § 3 w zw. z art. 115 § 13 k.k. lub art. 45
§ 2 w zw. z art. 115 § 4, 5 i 6 k.k. ) oraz blankietowe, występujące rzadziej ( uzupełnione o
znamiona znajdujące się w przepisach innych aktów prawnych, np. art. 152 § 1 k.k. w zw. z
ustawą o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności
planowania ciąży ).
RODZAJE SANKCJI
1. sankcje bezwzględnie nieoznaczone ( mają jedynie znaczenie historyczne, zawierają
jedynie stwierdzenie że sprawca danego przestępstwa podlega karze )
2. sankcje względnie oznaczone ( tu występują granice w wysokości kary od .. do.., nimi
prawo posługuje się najczęściej )
3. sankcje bezwzględnie oznaczone ( tu występuje kara skonkretyzowana zarówno co do
wysokości jak i co do rodzaju czyli stwierdzenie że sprawca podlega np. karze 5 lat pozbawienia
wolności, brak przedziału od..do.. itp.)
4. sankcje proste ( przewidują tylko jeden rodzaj kary ) i złożone ( przewidują kilka rodzajów
kary )
NORMY SANKCJONOWANE I SANKCJONUJĄCE ( NORMY SPRZĘŻONE )
Normy sankcjonowane to normy postępowania wyznaczające określonemu podmiotowi w
określonych okolicznościach jakieś zachowanie; mają one postać nakazów i zakazów adresowanych
do ogółu obywateli
Normy sankcjonujące, inaczej kompetencyjne zawierają dyrektywę adresowaną do organów państwa
( sądów ) zezwalającą ( nakazującą ) tym organom wymierzenie stosownej kary lub środka karnego w
przypadku gdy zakaz lub nakaz wynikający z normy sankcjonowanej nie został zrealizowany.
Normy te są powiązane funkcjonalnie , bowiem norma sankcjonująca spełnia rolę służebną wobec
normy sankcjonowanej, gdyż ma przymuszać jej adresata do tego aby normę tę realizował; dla
przykładu norma sankcjonowana = nie kradnij; norma sankcjonująca = każdy kto kradnie zostanie
ukarany