renesansowa filozofia przyrody

U pewnej liczby renesansowych myślicieli wyłoniła się idea przyrody pojętej jako jednolity system,
będący pod działaniem sił sympatii i przyciągania oraz ożywiony przez duszę świata. Filozofowie ci
pojmowali przyrodę jako samowystarczalny organizm nie dający się opisać w kategorii ożywienia bądź
nieożywienia, ducha bądź materii. Filozofie tego rodzaju miały naturalną skłonność do stawania się
panteistycznymi. Takimi filozofami-naturalistami byli: Girolamo Cardano, Bernardino Telesio, Francesco
Patrizzi, Tomasso Campanella, Giordano Bruno, Pierre Gassendi, Paracelsus, Jakob Böhme.

Giordano Bruno (1548-1600)

Bruno przyjął neoplatoński schemat metafizyczny, przedstawiając naturę z jej mnogością bytów jako
pochodzącą z boskiej ponadsubstancjalnej jedności. W przyrodzie występuje hierarchia – od ciemności
do światła, od materii do tego, co niematerialne. Natura jest też inteligibilna, będąc wyrazem boskich
idei. Wyrazami Boskich idei są także pojęcia, aczkolwiek człowiek może dokonać postępu w poznaniu,
w miarę jak jego umysł postępuje wzwyż, ku Bogu. Jednakże o ile ten schemat prowadził w
neoplatonizmie do uznania transcendencji i niepojmowalności Boga, o tyle Bruno podkreślał jego
immanencję, zdążając ku panteizmowi.

Bruno wysuwa na czoło swojej filozofii ideę duszy świata jako immanentnego czynnika przyczyny i
ruchu. Jej pierwszą zdolnością jest powszechny intelekt – powszechny czynnik sprawczy i powszechna
forma świata. Wytwarza on w świecie naturalne formy, z których nasze intelekty tworzą powszechne
idee. Powszechna forma świata jest w nim wszędzie obecna i wszystko ożywia. W odniesieniu do
świata posługuje się Bruno doktryną Mikołaja z Kuzy o coincidentia oppositorum. Rozpoczynając od
stwierdzenia różnic, przechodził do wykazania w nich cech relacji. Świat składa się z różnych
czynników, ale ostatecznie okazuje się jednym bytem, jedną substancją – nieskończoną i nieruchomą.

Bruno daje jednak rozróżnienie między Bogiem i światem. Jako takie, zarówno Bóg, jak i świat, są
nieskończone. Jednakże każda z części wszechświata jest skończona, a Bóg pozostaje nieskończony
nawet wtedy, gdy rozpatruje się pewne Jego części. Wszechświat składa się z monad, obdarzonych
postrzeganiem i pożądaniem. Należy jednak pamiętać, że Bruno ma tendencję do rozpatrywania rzeczy
skończonych jako akcydensów jednej, nieskończonej substancji. Pomimo to, Bruno nigdy ostatecznie
nie porzucił pluralizmu na rzecz monizmu.

Pierre Gassendi (1592-1655)

Za epikurejczykami dzielił Gassendi filozofię na logikę, fizykę i etykę. W logice, która zawiera jego teorię
poznania, widoczny jest jego eklektyzm – kładł nacisk na zmysłowy aspekt naszego poznania, z tego
punktu krytykując Descartesa. Obok zmysłów dopuszczał jednak też świadectwa dedukcyjnego rozumu.

W fizyce wskrzeszał epikurejski atomizm. Posługując się atomami, przestrzenią i ruchem, dawał
mechanistyczny opis przyrody. Z drugiej strony, przypisywał człowiekowi rozumną i nieśmiertelną
duszę, której istnienie odsłaniają fakty świadomości i zdolność człowieka do tworzenia pojęć ogólnych
oraz pojmowania przedmiotów duchowych i wartości moralnych. Ponadto harmonijny system przyrody
dostarcza dowodu na istnienie niecielesnego, nieskończonego i doskonałego Boga. Człowiek jest
mikrokosmosem – umieszczony między tym, co materialne, i tym, co niematerialne, obdarzony
zdolnością poznawania jednego i drugiego. I, jako taki, dąży do szczęścia, czyli usunięcia bólu i spokoju
ducha, które są w pełni możliwe dopiero w przyszłym życiu.