Teza 1
shoqeror.Strategjia urbane e Sizes parashikon zenien
1. Cdomethenie kane per Alvaro Sizen terma si :
vendi, distana, moderimi? Si shprehen ato ne
projektin per lagjen me banesa popullore Quinta
de Mallagueria?
 Tenton te transformoje ambejntin duke nderhyre nga
brendesia (harmonizohet me “populloren”), ky tip
arkitekture lidhet me kritiken dhe autokritiken.
 Njohja e realitetit fillon nga njohja e vendit; arkitektura
lidhet me rrethanat ku krijohet, te papriturat,
imperfeksionet, origjinen (zbulon esencialen),
karakteristiken e nje fenomeni arkitektonik.
 Puna e tij mbane “ere arkitekture”, si nje loje
elemnetesh qe krijojne atmosfere dhe surpriza.
 Arkitektura lexohet si kopje e dickaje qe leviz, e
ndryshueshme, na lejon te sodisim momente.
 Strkuture e afte te mbaje kohen qe iken, te tregoje
vazhdimesi.
 Alvaro Siza punon duke vezhguar realitetin, eshte I
vemendshem ndaj peizazhit, materialeve, sistemeve
konstruktive, dhe perdorimit/perdoruesve.
 Veprat kane karakter potencial, ato kane nevoje te
kompletohen nga ata qe I perjetojne, behen fakt vetem
pasi hyjne ne shfrytezim.
Konstatimet per Sizen jane:
- Vendi – origjina e arkitektures
- Distanca – te tjeret qe e ndertojne arkitekturen
- Diskutim – degjon perdoruesit
- Rasti – zgjidhje te problemeve ne realitetin ku punon
- Pasiguri – paqartesia e punes se sapofilluar, surpriza
- Moderim – pranimi I disa kufizimeve, menjanon
shprehite personale
- Pakenaqesi – konstatimi I pamundesise pre te zgjidhur
konfliktet brenda realitetit
Projekti per lagjen me banesa popullore.
Ky projekt I perket nje sere projektesh te lidhura me
politikat e strehimit ne vitet e regjimit progresist ne
Portugali.Ne keto projekte shfaqet nje ark. Qe per
Sizen eshte pasqyre e nje grupi shoqeror.Behej fjale
per te ndertuar ne periferi te nje qyteti antik dhe nga
kji mund te kuptohet veshtiresite qe lidhen me
vazhdimesine tipologjike.Detyra e projektimit u mor
Brenda nje konteksti ku procesi I ndertimit spontan
kishte avancuar ne krijimin e nje rruge dhe nje seri
rrugicash.Ai kishte per detyre zgjerimin e lagjes.Per
kte,ai vezhgon llogjiken racionale te vendbanimit
spontan dhe insiston me kete vecanti.Prandaj
,propozon shtepi me oborr te brendshem(patio) te
orientuara e te organizuara ne lidhje me rruget.Ai
parashikon potencialin per ndryshim te ketyre
rezidencave .Kopeshti eshte mjeti qe perdor per te
mos shkaterruar vitalitetin e nje grupi
totale te truallit .Kjo vendos nje vazhdimesi mes
ndertimeve ekzistuese dhe projektit te ri.Ne te dy
sektoret,hapesira publike perkon me rrugen.Ne kete
projekt ,percaktimi I gjeresise se rruges eshte
thelbesor sepse duke fiksuar nje dimension te sakte te
saj ,detyron nje parkim te rregullt te automjeteve
.Projekti ark. Shfaqet I cliruar nga monotonia dhe
masifikimi duke perdorur keshtu nje mekanizem te
thjeshte:adaptimin ndaj topografise.Konstruksionet
na duken si nje mantel ark. Vecantesia e te cilit ne
kete rast shprehet me topografine e valezuar qe
perkthehet ne nje ark. Qellimisht te ndryshueshme
dhe te variueshme.Siza ben nje miksim mes mes
poetikes se vepres te modernizmit dhe ark.
Tradicionale lokale qe shquhet per integrim dhe
kontekstualizem.Nepermjet mbivendosjes se ritmeve
qe alternohen me zgjuarsi,Siza shkruan kodin gjenetik
te nje rritje te mevonshme ,duke na shfaqur nje
projekt dinamik I cili nuk mbaron kurre.
2. Cili eshte roli qe luan Arkitekti ne shoqeri
dhe praktike?
Modeli I sjelldhjes qe nje person zgjedh qe ta pervetesoi
ose qe parashikon ta shfaqe ne nje rrethane te caktuar
duke patur origjinen ne permbajtjen e skenarit te pjeses qe
luan nje actor.Indukton nje force per te vepruar ose sic
mund te thuhet ndryshe gjeneron nje process pune.
Raporti teori-praktike eshte bere nje ceshtje thelbesore
per arkitekturen e sotme. Ne kemi nevoje te kuptojme
menyren delicate me te cilen ideologjia e brendashkruan
vetveten ne shume forma te arkitketures perpara sesa te
diskutojme dhe te akuzojme vleresime e kritikeve per
arkitkturen. Ka qene bindje per nje kohe shume te gjate
saqe tashme eshte bere nje besim I drejt ideja qe
arkitketura ka dy mbreteri : Praktiken dhe Disiplinen dhe te
dyja keto jane bashkevepruese me njera tjetren. Aplikimi
nepermjet zgjidhjes percakton praktiken ndersa teoria si
udhezuese percakton disiplinen. Per shume arkitekte
disiplina dhe praktika formojne nje binom te lodhshem qe
nuk ka nevoje per shpjegime te metejshme. Raporti midis
tyre sot eshte keqkuptuar me shume se sa ndonjeher tjeter.
Teoria si bashkesia e parimeve te arkitketures e
udheheq dhe e influencon praktiken.
Se pari akuza qe projektimi pervijezon teorine eshte nje
menyre e dobishme per vendosjen e teorise ne nje pozicion
inferior. Se dyti kritika e tij lidhur me kerkesen per te
percaktuar dhe krijuar nje okupues te idealizuar si marres I
gjithckaje qe eshte duke u projektuar, e konsideruar kjo si e
devijuar dhe ndoshta si fallco, sherben per te na kujtuar qe
ka nje program pune te qendrueshme qe funksionon
akoma.Qendrimet qe kane lindur nga procesi I te menduarit
per gjendjen e arkitektures etiken dhe moralin gjenerojme
ide si baze per te kuptuar nese jo per te zbatuar.
 Teza 2
1. Mies Van der Rohe.
 Qendroi larg politikes, mbajti qendrim ndaj
funksionalizmit dhe ruajti marredheniet me
konservatoret.
 Kishte dy siteme te kunderta mendimi:
- Pasioni per klasicizmin romak ( ne strikturat e celikut
shkon drejt dematerializimit te arkitektures,
transforrmimit te formes arkitektonike ne plane te
levizshme qe qendrojne pezull ne nje hapesire
transparente).
- Arkitektura trilitike ( kolone, arkitra, freze, kornize – te
perkthyr ne elemnte esencial tra, kolone, mbulese,
mur).
 Arkitektura e tij ka transparence dhe volume
monumentale ne menyre konstante.
 Siperfaqet e xhamta, transaprenca, shprehin
realitetin fizik te manipuluar nga drita; kalimi nga
nje siperfaqe reflektuese tek zvanitja, duke nxjerr
ne pah interierin.
 Prezantues I procesit te zhnderrimit nga opak dhe
monumental ne transparent dhe te sinqerte, duke
lejuar penetrueshmerine e vezhgimit deri ne
thellesi.
 Thjeshtesia “aparente” vjen nga heqja e
inesenciale; arkitektura e tij qendron tek esenca, e
perkthyer ne monumentalitet, simetri, asimetri,
nderthurje volumesh
BARCELONA PAVILLION
 Ndertesa ka karakter te hapur, me kalime te
thjeshta nga brenda-jashte.
 Trajektoret qe pershkojne interierin krijojne
evente arkitektonike; sekuenca dramatike;
krijojne arome mistike pezulli.
 Objekti eshte 53x17m, ka 8 kolona ne forme kryqi
qe shkelqejne dhe mbajne tavanin; paretet jane jo
strukturore.
 Ka 2 vaska uji me mermer te zi qe zbukurojne
tarracen, e cila pjeserisht mbulohet nga tavani.
 Perdor “barcelona chair” karrige elegante te
veshura me lekure te bardhe.
 Perdor materiale te cmuara si travertine, oniks,
mermer, kristal.
‘’Shtepia me tulla ‘’ 1923
Ne kete parcele hipotetike,3 mure te gjata dhe te
drejta, ndajne kopshtin duke vendosur ne qender
shtepine.Muret mbajtese I binden rregullit organizativ
te planimetrise.Hapesirat nderthuren pa krijuar
qoshe.Nuk ka cati ,mbulesa planare mbeshtetet mbi
mure.Projekti konsiston ne nje kompozim te thjeshte
volumetric.Secili element eshte I dallueshem dhe I
lexueshem.Hapsira ne brendesi rrjedh ne forme fluide
duke dhene pershtypjen se I krijon nje kornize levizjes
.Eshte superuar tashme pamja e viles tradicionale.Ky
kompozim planar perben shembullin e pare te
planimetrise fluide e cila lejn lezizshmeri
dinamike.Zgjidhje qe jep nje experience ark. Intensive
dhe te panderprere.Fasada kthehet ne nje element
pejsazhi per kopshtet minimaliste.Konsiderohet si
lekure komplekse qe permban hiearki ne raportet
carje-volum.Ne ndryshim nga ‘’shtepia me
betonarme’’ ,sekuencat ndermjet boshteve jane
vetem ne vertikalitet .Ne kete projekt,Mies tregon
qarte lirine kompozicionale qe karakterizon periudhen
e tij te pare ne evoluimin e konceptit mbi
arkitekturen.
2. Kuptimi I arkitektures
Arkitektet kane qene dhe vazhdojne te jene te prirur
te besojne se ata jane krijuesit, interpretuesit,
ndjekesit dhe mbrojtesit e se vertetes ne fushen e
projektimit.
Arkitektura nuk eshte nje fjale automatikisht
transparente per arkitekte. Nuk ka rendesi se si mund
ti duket ajo dikujt tjeter qe e perdor. Kuptimi I
arkitektures jepet me teper nga puna qe ajo ben dhe
metaforat qe shoqerojne perdorimin e saj, gje e cila
ka nxitur Denis Hollier te deklaroje qe nuk ka rendesi
nese domethenia e sakte e arkitektures mbetet
subjekt I diskutimeve, cfare eshte thelbesore, eshte se
ajo ben gjithmone punen e saj.
Gjithcka eshe estetike rreth saj, e gjen vetveten te
perfshire qe ne fillim ne nje process zgjerimi sematik, I
cili perfaqeson ate qe quhet arkitekture.
Keshtu te kerkosh apo te flasesh per themelet e
arkitektures, apo per ndonje argument tjeter
arkitektonik, erresohet akoma me shume
domethenia, ne vend qe te qartesohet.
Pra, ajo cka lidhet me arkitekturen duket se nuk eshte
nje transparence e pandermjetesuar, porn je
transparence e ndermjetesuar duke perdorur fjalet
sipas menyres se konceptimit dhe duke punuar vetem
nepermjet fjaleve mund te percaktohet domethenia e
tyre.
Percaktimet kontribojne ne ndermjetesim por jane te
kushtezuara dhe ato kerkohen sepse arkitektet ne
ndryshim nga piktoret punojne me nje gjuhe te larte
teknike.
Teza 4
1. Arkitektura e viteve 60’. Peter
Eisenman.
 Puna e tij interpretohet nga biografia e tij, si
evolucion.
 Ai ka kuptuar se modernizmi nuk ka arritur
maturimin e duhet, ndaj ky behet objektiv per te.
 Kerkon te rekuperoje idealizmin ne arkitekture
dhe te rigjeje shpirtin autentik te modernizmit.
 Kerkon te cliroje arkitekturen nga llidhjet me te
kaluaren, nga menyra e te konceptuarit deri ne
perpunimin e vepres.
 Ka qensrim radikal, qe kerkon te arrije esencen,
rigjetjen e shpirtit hynor.
 Arkitektura e tij nuk eshte simbolike, ajo eshte
autosuficiente, e qarte, nje gjuhe e formave
hapesinore nen veprimin e drites.
 Per te rendesi ka procesi fillmi-zhvillimi-rifillimi.
 Ai dallon permes:
- Vecorive siperfaqesore te arkitektures (motiv,
ngjyre, forme etj) – mentale
- Vecorive te thella (frontalitet, nderthrje,
terheqje, zgjatje etj) – sensoriale
 Projekti shpjegon vetveten nepermjet sekuences
qe e ka gjeneruar; te paraqesesh arkitekture do te
thote te dokumentosh procesin, cka na lejon te
hyjme ne esencen e arkitektures.
 Ai mendon se rendesi ka procesi jo fundi I
objektit.
Ndryshimet e viteve’60 ishin shume me pak
traumatike nga ana arkitektonike nga sa mund te
mendohej apo duke I krahasuar me periudhen
heroike te modernizmit sepse keto ndryshime
marrin vlere duke u nisur nga ajo se cka
perfaqesonte tradita moderne dhe vecanerisht
programi shoqeror I saj. Zhvillimet arkitekturore
te viteve ’60-‘0 me eksperimentet qe u
ndermoren I perkisnin kohes se tyre. Deshira per
qartesi u ringjall edhe 1 here ne vitet ’80
paralelisht me renien graduale te tradites
moderniste duke na sugjeruar qe deshira per
qartesi eshte e fokusuar ne dicka me jetegjate. Ne
ndryshim nga polemika e fllimeve te levizjes
moderniste e cila synonte te shkepuste gjithcka
nga e kaluara. Debati actual arkitektonik eshte
kryesisht historik.
2. Cfare eshte teoria ne cfare-dolloj
discipline dhe c’vend ze ajo ne
arkitekture?
Nje arkitekt nuk arrin ne produktin e tij final
eskulizivisht vetem nepermjet llogjikes, sic ndodh me
nje shkenctar, gjithashtu ai nuk e arrin produktin e tij
vetem nepermjet intuites se lire, sic ndodh me nje
muzikant apo piktor. Arkitekti mendon format ne
menyre intuitive dhe me pas perpiqet qe ti justifikoje
ato ne menyre te logjikshme.
Perpara se ti pergjigjemi pyetjes se cfare eshte teoria
ne cdo citim eshte e nevojshme te sqarojme se cfare
eshte disiplina ne vetvete. Ashtu sic
udhezimet,leksionet qe iu jepen nxenesve, studenteve
nga profesoret, mesimdhenesit, pedagoget te cilet
luajne rolin e liderit. Kjo eshte menyra e pare e
detyrimit. Menyra e dyte eshte kuadri I pergjithshem
mendor dhe moral sipas te cilit jane pervetesuar keto
njohuri. Ato smund te dalin nga tema, smund te
shmangen, mbahen brenda kufijsh te
mirepercaktuara, mbahen ne linja te drejta dhe te
ngushta, te perqendruara e keshtu me rradhe. Keshtu
nje discipline merr pjese ne grupimin e ideve dhe
njohurive dhe kombinimet e grupimeve te ndryshme
formojne disiplina te vecanta. Ajo cka percakton dhe
permban cdo grupim, ajo I jep vecorite dhe krijon
kufijte e cdo grupimi, ajo cka ndihmone ne arritjen e
perfundimeve ajo eshte teoria e saj.
Teoria e arkitektures si dhe degezimet e saja me te
largeta jane nje reflektim kritik dhe mbeshtetet ne
mbreterine e logjikes dhe te vertetes. Ne perdorimet
e saj latine apo me te hershme greke, teoria ne
origjinen e saj permban idene e nje spektatori qe po
vezhgon nje ngjarje. Ky koncept per teorine ne kohet
e sotme eshte jashte perdorimi.
Nje teori smund te provohet, ajo qendron deri ne
momentin kur pergenjeshtrohet.
Teoria duhet te trajtoje ceshtje te praktikes dhe nese
nuk e ben kete mund te 5konsiderohet e pavlefshme.
Sipas nje shpjegimi te filozofit Michael Foucault
disiplina perfshin 4 bashkekushte :
- Shperndarje hapesinore kryesisht nepermjet
izolimit
- Kontrolli I aktivitetit nepermjet vendosjes se
rutines
- Ushtrime kryesisht fizike dhe ndonjehere
mendore
- Strategji manipulimi dhe pozicionimi praktik te
njerzve.
Ketu kemi nje paralelizem sh te ngushte me
arkitekturen si nje discipline qe perban pervetesimin e
aftesive dhe normave nepermjet arsimimit dhe
trajnimit.
Ne rastin tipik njerzit perpiqen te zbulojne te
ashtuquajturen gjuhe te cilen nje projektues ka
perdorur ne nje veper. Depertojne brenda saj ne
menyre qe ta kuptojne sa me mire gjuhen e
projektuesit. Sa me idividuale te shfaqet nje gjuhe aq
me e forte behet deshira per te kuptuar. Por
teoriciente te tjera na thone qe teoria ekziston dhe
eshte perdorur nga arkitketet per qellime praktike.
Teza 5
1. Rem Koolhaas
 Kerkon rrenjet e modernizmit autenik dhe do te
shpjegoje rezutlatet e braktisjes se bindjeve te
linguazhit: ekonomia & teknologjia.
 Pune jo utopike, ai punon me koshience, duke
shmangur zhgenjmin e narcizizmit.
 Veper pozitive ndaj marìterializmit, por kritike
ndaj levizjes moderne.
 Shfaq interes per kulturen e mases ( e cila
prodhon dhe nderton), arkitetura e tij promovon
perqendrimin te te gjithe nivelet -> arkitektura e
perqendrimit.
 Principi I ruajtjes se distance funksion-vend (te
cilin ndonjhere nuk e zbaton).
 Ai e di paraprakisht formen e arkitektures se tij;
njeh paraprakisht modelet dhe kerkon t’I
perafrohet imazhit te tyre.
 Arkitektura eshte e lidhur me aksionin “Kua ka
asgje gjithcka eshte e mundur; ku ekziston
arkitektura asgje nuk eshte e mundur”.
 Arkitektura duhet te ndertoje objekte e nuk
kufizojne lirine e vepres, te transformimit, duke iu
referuar keshu modelit likuid; ajo eshte gjithmone
ne evolim.
 Perdor sisteme konstruktive nga arkitektura
komerciale, keshu dhe kupton si funksionon
qyteti.
 Deshiron nje arkitekture globale, universale, te
zgjidhur nga kushtet e vendit ku ndertohet.
 Specifike eshte shkalla; ajo lidhet me perdorimin
nga individi apo masat; ajo ben kategorizimin nga
privatja te publikja.
 Risi e Koolhaas eshte “seksioni I lire” (analog me
planin e lire te Le Corbusier).
2. Tre teorite me te domosdoshme ne
arkitekture.
Eshte e dobishme te merret ne konsiderate 3
teorite qe kane influencuar ne menyre te
drejtperdrejt ne arkitketure per nje periudhe te
gjate kohore. Dy prej ketyre teorive e kane bazen
te lidhur ne menyren e sjelljes dhe perfshihet
hapesira e mbrojtur e autorit Oskar Njuman.
Teoria e dyte e percaktimit te sjelljes nga Roger
Baker. Ndersa e treat ka nje baze semantike,
teoria e shenjave nepermjet te cilave arkitketura
eshte interpretuar si nje gjuhe qe perbehet nga
nje fjalor I organizuar nepermjet gramatikes dhe
nepermjet te ciles percillet kuptimi.
Qekurse Oskar Njuman fillimisht zhvilloi teorine e
tij te hapesires se mbrojtur per godinat
rezidenciale publike shumekateshe, ajo eshte
aplikuar ne nje game te gjere situatash. Hapesira
e mbrojtur eshte nje term zevendesues per
gamen e mekanizmave te tille si : barrier reale
apo simbolike, zona influence te percaktuara ne
menyre te qarte dhe mundesi survejimi te nje
niveli te larte te cilat kombinohen per te krijuar
nje mjedis te kontrolluar nga rezidentet e tij dhe
per ta mbrojtur ate nga vendalet dhe trazirat
urbane te rruges. Por gjithashtu keto hapesira
mund te shkaktonin problem dhe shkendija dhe
mund te behen shkak per kontraditat te shumta
nese rezulton ndonje demtim I shkaktuar nga
zjarrvenia apo nga ndonje forme agresioni.
Teoria e dyte e Roger Baker, percaktimi I sjelljes
eshte nje koncept I fuqishem I cili ka pershkruar
nje rruge te gjate ne arkitekture. Ai akoma
qendron ne bazen e shume mendimeve qe lidhen
me projektimin. Nese formulohet me terma te
ngushte, percaktimi I sjelljes apo ne gjuhen
fenomenologjike te ngjarjeve jetesorem dhe
gjuha pershkrimore dhe treguese qe tregon nga
keto koncepte, idene se ekzistojne disa rregulla
ne aktivitetet njerezore. Eshte pothuajse e
pamundur te imagjinohet projektimi pa keto
rregulla. Limiti I teorise te percaktimit te sjelljes
arrihet jo ne shkalle te qytetit, por ne piken
kufitare ku rebelet takonin normat e qytetit.
Lidhja e teorise se shenjave me nocionin e
arkitketures si gjuhe. Disa gjeometri dhe disa
forma psh. Jane pranuar se kane nje histori
perdorimi dhe nje simbologji te tile si rrjedhoje e
perdorimit te tyre perftohet nje domethenie e
vecante per nje veper arkiteturore e qellimte apo
jo. Kaq I rendesishem eshte ky fakt sa forma te
tilla si : kryqi, piramida, forma elikoidale dhe
kupola jane tejmbushura me domethenie
sidomos si pasoje e perdorimit te tyre, ne
objektet e kultit pothuajse ne te gjitha kulturat.
Keto forma jane pothuajse te paprekshme ne nje
menyre te tille sa per disa mund te konsiderohet
si poshterim perdorimi I tyre pa asnjelloj
reference apo nenshtrimi, adhurimi.
Me fjale tjera, teoria e arkitketures si gjuhe ka
arritur limitet e saj dhe pse deshira per nje gjuhe
arkitekturore vazhdon te ekzistoje ende.
PYETJE SHTESE
1. Si qendron teoria e arkitektures ne
boten e teorise.
Thelbi I teorise si nje filozofi eshte pranimi ose jo I
faktit qe ekzistojne disa bote te nderlidhura dhe
debate filozofike qe lidhen me dialogun ndemjet tyre.
Njera nga keto bote eshte bota e jashtme, e
ashtuquajtura bota e shquar e shkences, e cila eshte
potencialisht e njohshme. Bota tjeter eshte bota
hipotetike, ose bota e brendshme e mendimeve tona,
e imagjinatave dhe interpretimeve, pra bota e
psikologjise.
Teoria e arkitektures pozicionet ne brendesi te kesaj
bote te brendshme e cila perbehet nga hipotezat
tona, konceptet, idete, zakonet, qellimet, krijimet.
Eshte nje bote qe ne shume aspekte duket sikur eshte
dualiste persa I perket raportit trup-mendje.
Teoria e arkitektures ka shijen e dogmave fetare per
faktin se ate qe e shtyn per te shkruar keto teori, e
ben per qellime te qarta proselitizmi ( akti I
tendencies per te ndryshuar besimin ose opinionin e
njerzve ).
Nepermjet misticizmit dhe idealizmit rendit idete e
racionalizmit. Konflikti midis racionalizmit dhe
empirizmit eshte konflikt midis dy koncepteve te
njohjes I cili mund te percaktohet apriori ( njohje
pavaresisht nga eksperienca) apo posterioeri ( njohje
e varur nga eksperienca ). Historia e arkitektures gjate
2 shekujve te fundit ka qene historia e konfliktit
ndermjet ketyre 2 koncepteve.
Idete e lindura duhet te mendohen si te sjella nga zoti
dhe si te tilla cilesohen si mencuri, dhe per kete arsye
teoria duke folur ne menyre strikte gjithmnone na con
te koncepti I mendjes dhe rrugeve te zotit, megjithese
do kete gjithmnone nga ato qe e kundeshtojne kete
teori mendimi.
Teoria qe mbeshtet perafrimin racionalist ndaj
projektimit duhet te jete e ndryshme nga teoria qe
mbeshtet perafrimin empirik. Per te mbeshtetur nje
teori bindese, ajo duhet te jete e afte ti rezistoje te
gjitha kundeshtimeve te cilet njerez nga bote te
ndryshme ne cdo dite te jetes se tyre mund te ngrene
kunder saj dhe per te qene e padiskutueshme, duhet
te bazohet mbi provat te cilat kane nje force universal
bindese. Per rrjedhoje, me smund te qendrojme
neutral rreth ceshtjes sesi takohen botet e disiplinces
dhe te praktikes apo thjesht te argumentojme se
pajtueshmeria e tyre verifikohet vetem ne mendjen e
arkitkektit. Ato jane te papajtueshme.
2. Perkufizimi i arkitektures
 John raski shprehet: percaktimi I mirefillte I
arkitektures si dicka e ndryshme nga 1
skulpture eshte thjesht projektimi I nje
sculpture per nje hapesire te vecante duke
perfshire ne te parimet me te mira
ndertimore.
 Arkitekti francez Etienne Louis bougle
shpreh: Cfare eshte srkitektura dhe a
mundemi ta percaktojme akitekturen sipas
Vituvit si arti I te ndertuarit? I pergjigjet jo
pasi ky percaktim permban ne vetvete nje
gabim shume te madh. Cdo kush duhet te
krijoje dicka me pare qeq tem und ta realizoje
me pas. Paraardhesit tane te hershem mund
te thuhet qe I ndertuan barakat e tyre pasi I
konceptuan me pare pamjen qe do te kishin.
Pra ky product I mendjes, kjo krijimtari eshte
ajo cka perben arkiteturen te cilen ne tashme
mund ta percaktojme si arti I realizimit te
cfaredolloj realizimi qe ka si synim
perfeksionimin e vazhdueshem. Arti I te
ndertuarit pra ne kete menyre eshte vetem
nje art dytesor te cilen mund ta quajme si
pjesa shkencore e arkitektures.
 Le Corbysje shprehet qe arkitektura eshte nje
manifestim I pamohueshem qe lind ne castin
e krijimit kur mendja e proekupuar per te
garantuar qendrueshmerine e nderteses me
deshiren per te siguruar comfort/rehat e gjen
vetveten te perfshire ne nje qellim me te larte
se te qenit thjesht I nevojshem dhe tenton te
shprehe fuqi poetike qe na furnizojne dhe na
japin gezim.
 Historian sir Nicolas Pevzmer shprehet qe nje
garazh per bicikleta eshte thjesht nje ndertese
ndersa nje katedrale eshte pjese e
arkitektures. Pothuajse gjithcka qe permbyll
nje hapesire ne nje shkalle te mjaftueshme qe
nje qenie njerezore te mund te levize eshte
nje ndertese. Termi arkitekture’ aplikohet
vetem per ato ndertesa te cilat projektohen
duke patur ne konsiderate nje kendveshtrim
estetik. Louis khan shprehet qe ne te vertete
arkitektura nuk ekziston. Eksziston vetm veper
arkitekturore. Arkitektura exist vtm ne
mendje. Cdokush qe realizon nje veper
arkitekturore e ben ate sin je oferte ndaj
shpirtit te ark. Nje shpirt qe nuk njeh stil as
teknik, nuk permban nje metodike por thjesht
pret per tu/te prezantuar. Kjo eshte
arkitektura, materializim I te pamatshmes.
 3. Cili eshte esenca//thelbi i
arkitektures?
Hapsira eshte aspekti me i veshtire i ark. Por ajo perben
njekohesisht edhe thelbin e saj,si dhe destinacinonin e
fundit ne te cilin ark,duhet te vleresoje vetveten:keshtu
shprehen arkitetektet e shquar anglez.denis lordon “nuk ka
gabim me te madh,ne studimin e ceshtjeve njerezore se sa
te besosh se bekmi i asaj cka eshte thelbesore duhet te na
orientoje drejt asaj cka eshte fshehur:shkurt kur flasim per
thelbin e projektimit,ne nuk jemi duke folur per dicka qe
jemi pertej aparencave,por per vete aparencat.
Arkitekti I shquar anglez Denis Lasgu shperhet qe hapesira
eshte aspekti me I veshtire I arkitektures kur ajo perben
thelbin e saj dhe destinacionin e fundit drejt te cilit
arkitektura duhet te adresoje vetveten.
Filozofi dhe shkrimtaro anglez Roger Scruton shprehet qe
nuk ka gabim me te madh se studimin e ceshtjeve njerezore
sesa te besosh se kerkimi I asaj cka eshte thelbesore duhet
ten a orientoje drejt dickaje qe eshte e fshehur. Shkurt kur
flasim per thelbin e projektimit ne nuk jemi duke folur per
dicka qe ndodhet pertej aparencave por per vete
aparencat.
Tjeter thenie: kur nuk e degjojme nese dominon gjeja apo
forca qe ajo zoteron, thoshte Nitche, gjeja behet thelbi I
saj.
Me fjale te thjeshta mund te thuhet se thelbi i arkitektures
eshte ajo cfare une arkitekti kam vendosur qe te jet.
Pohimet e arkitekteve mbi kontaktin me esencen eshte
vetem nje demostrim i qellimit te tyre drejt pushtetit, duke
favorizuar disa cilesi te vecanta te nje vepre perkundrejt
disa cilesive te tjera dhe duke vepruar keshtu ata nuk bejne
gje tjeter , vecse ofrojne opinionin e tyre megjithese i
shprehur ne terma universale.
Praktikuesit me shume se akademiket tentojne te reagojne
ashper perkundrejt cilitdo qe guxon te vere ne diskutim
opinionet e tyre, sepse keto opinione perbejne themelin
mbi te cilin eshte mbeshtetur jeta e tyre profesionale,
pushteti dhe pozicioni i tyre final. Ndihen te kercenuar nese
ato kritikohen apo thirren per te dhene shpjegime.
Nga momenti qe deklarohet nga idealiste se e verteta
filozofike lind nga antonimet, sikurse jane racionalja dhe
irracionalja, logjijka dhe jologjikja, veshtrimi pa interes dhe
pervetesimi me deshire, te jetuarit per te tjeret dhe
egoizmi, e verteta dhe gabimi, antonime me te cilat Nitche
ngre problemin se eshte e lehte te shohesh sesi bindja e
arkitekteve per vleren e sherbimit ndaj njerezimit mund te
nxise egon e tyre, duke arritur ne perfundimin se ata kene
celesin e hyrjes tek e verteta e nje situate nepermjet
perfytyrimit te thelbit te saj. Nje epersi e tille perforcon
vetepercaktimin e tyre profesional ne nje drejtim, por nese
pranohet ne te gjitha ilustrimet e saj, ajo mund te
konsiderohet antiprofesionalizem, sepse nese dikush po
vepron ne brendesi te asaj cka mund te quajme ideologji te
esences, nje angazhim per tu fokusuar dhe disponibiliteti
final drejt se vertetes dhe vlerave reale, dikush do te shohe
ne menyre te pashmangshme me dyshim e frike aktivitetet
dhe strukturat qe jane frymezuar nga qellimete e
njeanshme dhe te orientuara drejt objektivave lokale dhe
te kufizuara dhe kjo eshte brenda kuadrit historik. Ne kete
menyre antiprofesionalizmi ndiqet ne menyre te
pashmangshme nga esencializmi , por megjithe shmangiet
nga esenca, ta zhveshesh profesionin e arkitektit nga
profesionalizmi se bashku me te do te largohen dhe nje
sere shpikjesh jetike te cilat jane shume te vlefshme per
besimin dhe interpretimin profesional.
Arkitektet projektues jane lene me pas dhe do te jene
vetem faktet, te afte per te verifkuar apo pergenjeshtruar
dhe kjo perben antitezen e vertete te arkitektures qe eshte
ai simplementi magjik, misterioz, ai qe njohim.Roger
Scrutton shton pyetjen: a ka arkitektura nje thelb?Ai e
interpreton arkitekturen dke u nisur nga 5 kendveshtrime,
secili bazuar ne teorine perkatese:
1. Funksion
2. Hapesire
3. Histori arti
4. Qellimi artistik
5. Proporcioni
Ai arrin ne konkluzionin se asnje nga keto kendveshtrime ,
nuk eshte mjaftueshem gjitheperfshires apo pershkrues ne
menyre formale, aq sa te garantoje statusin te cilin ata e
pretendojne per te qene thelbi i arkitektures. Secili prej tyre
nuk merr parasysh ndonje aspekt domethenes ne menyre
te qellimshme.
Koncepti i gjitheperfshirjes paraqet veshtiresi me te medha
per arkitektet idealiste. Ne fakt nese thelbi i cdo situate
eshett konsideruar si nje brendesi tek e cila duhet
penetruar, si duhet te arrijne arkitektet apo projektuesit qe
kane arritur te jene ne brendesi dhe pasi te kene arritur si
do ta trnsferojne jashte esencen per ta bere ate nje
shprehje gjithperfshirese dhe nqs thelbi mund te shprehet
si ndonje domethenie e plote e jashtme a mund te
konsiderohet me si esence?
Duke arsyetuar per thelbin ne kete menyre nuk merret
parasysh konceptimi qe ka arkitekti apo projektuesi ne
lidhje me te.
Ai mund te ndihmohje per te mbajtur mendjen te fokusuar
te puna qe po kryet, prandaj smund te konsiderohet
gjithcka e keqe pasi thelbi mund te konsiderohet nje sajese
e leverdisshme per nje grupim politik.
3.Raporti i histories me teorine
Ceshtjet qe kane te bejne me shkollat e shumta te
mendimit historik, pasi keto jane ceshtje qe i perkasin
studimeve te historise, megjithese eshte e pa evitueshme
qe te perballemi me historine. Per kete arsye eshte e
pershtatshme qe te kerkohen disa sqarime ne lidhjen midis
historise dhe teorise me ceshtjen qe historia influencone
teorine apo studimet perkatese ne secilen fushe jane te
shkeputura. Shkollat e arkitektures mund te ndahen ne :
a) Pranojne lidhjen midis histori- teori
b) Shkollat qe i kane si kategori te ndara
 Ata te cilet si Valter Gropius tek Bauhaus nuk shohin
asnje arsye per studimin e hstorise.
 Un.Cal. of London nuk shohin asnje vlere te studimit te
teorise. Kritiku Reiner Bauhaus shprehet qe arsyet tona
per te qene pragmatik, pra rastin kur cdo princip teorik
konsiderohet i vlefshem vetem nese perkthehet ne
veprime konkrete te dobishme per njeriun. Pra
koncepti pragmati ka vetem arsye pragmatike.
Sibil Mohol Inagi (historicieni i arkitektures) e konsiderone
teorine si shprehje te parimeve te pergjithshme, pra te
bazuara ne teorine e realitetit. Si i till cdo koncept historik
perdoret per qellime te padobijshme per te mesuar apo
praktikuar arkitektet.
Ajo shkruan : “E gjithe gama e gjere e parimeve nga Vitruvi
deri tek arkitektet e sotem ,qe jane autor te traktateve te
arkitektures, i referohet te dhenave arkitekturore te
periudhave te kaluara. Ata kurre nuk mund te konsiderohen
si referenca per zgjidhjen e ardhshme te projektimit. Ajo
propozon nje lidhje te re Histori-Teori sipas variacionit te
saje ku te kuptuarit e koncepteve historike gershetohen ne
nje amalgame te tille ku ceshtjet historike dhe teorike jane
te barabarta.
Sir John Summerson (historicieni i arkitektures Britanike)
ka vleresuar mjaft teorine qe ka ardhur si rrjedhoje e
studimeve historike si histori ideshe. Ne kete menyre duket
qe nuk jane te pakte ata qe e shohin teorine si te
panevojshme, qofte si nje filozofi mjaft te perpunuar me
nje arsenal te plot tekstesh te cilat veprojne ashtu sikurse
kerkohet vetem ne nivel studimi. Studimi i teorise dhe
historise ne menyre te integruar te orientone ne nje
drejtim te teorise dhe nje varesie nga perkufizimet histerike
per te evidentuar rendesine e te ashtuquajtura mesime
historike.
Duke u shkeputur nga historia, teoria tenton te
percipitoje nen fokusin e nje materiali filozofik e
historik me qellim qe potenciali historik te arrije te
shfrytezohet ne nje fare menyre. Ajo tentot te
perfaqesoje me shpejtesi grupin e disiplinave nga te
cilat arkitektura eshte e prirer te varet ne pjesen me
te madhe te veprimtarise se saj. Nese nje ndarje e tille
pranohet ceshtja qe kerkone akoma zgjidhje nese
teoria dhe historia jane ne kundershtim me njera
tjetren, por sidoqoft te lidhura me njera tjetren apo
qe krijojne shtylla te nje spektri historik-teorik ne nje
epoke ne te cilen kufijte e disiplines jane mbivendosur
dhe ne shume raste jane piketuar ne nje pike te tille
sa thuajse jane shkrire ne planin konceptual.
Megjithese dhe nje veshtrim rastesor tregon nje
perpjekje per te mbajtur historine e arkitektures si nje
kategori e vecante nga kategorite e arkitektures. Nese
ajo do te mbetet per kendveshtrimin e disa studiuseve
si baza tashme te dala nga moda e vjeter si baza e
ITUD dhe trashegimive apo e vet biografise.
Historia dhe teoria shkrihen kur behet fjale per
interpretimin, burimet e informacionit, qellimet,
kuptimet dhe ndikimet jane ngacmuar nga ajo qe
ekziston apo nga ajo e sapo zbular dhe konsiderohet si
perpjekje per te integruar qellimet praktike ne ndonje
skeme tematike. Kjo ceshtje eshte mjaft evidente dhe
ne qender te vemendjes kur behet fjale per historine
e kultures sic eshte dhe postmodernizimi i
historicientit se arkitektures Henri Kloos e cila synon
te trajtoje ate qe eshte nje gjykim stilistik te
paqendrueshem. Menyra se si eshte trajtuar ketu
teoria me historine nuk eshte trajtuar si te ishin
veprime te kunderta opozitaresh por sikur te ishin ne
marredhenie imazh-figure mbeshtet ku njeri ndihmon
per te percaktuar tjetrin.
Ne kete analogji teoria eshte imazhi ndersa historia
mbeshtetje, edhe pse analogjia nuk duhet te
konsiderohet ne sensin qe teoria nenkuptohet sikur
bazohet te teoria. Per teorine ne rast se do te
trajtohej sikur kishte nje baze te teoria do ishte
normal sepse kerkimi nga historia jashte nga
ekspozimet apo nga praktikat e teorise se
pergjithshme tregojne shume pak arsyetime. Analagjia
perpiqet te ilustroi nje raport qe eshte i ndryshem
dinamik dhe per me teper sesa preciz dhe statik.
Teoria e arkitektures si nje diskutim projekti nuk
mund te studiohet pa iu referuar diskutimit te gjere
mbi arkitekturen ne pergjithesi. Krijimtaria individuale
nuk mund te studiohet pa iu referuar konvencioneve
te historise. Nje dukuri arkitekturore nuk studiohet pa
iu referuar konteksti politik,kulturor etj
Akademiku Amerikan Stendly Fish ka thene :” Teoria
nuk mund te ndikoi praktiken por huazon termat dhe
permbajtjen e saj per boten e ndryshme te praktikes ,
hipotezave, bindjeve, pikepamjeve dhe keshtu me
rradhe , dhe sipas percaktimit dicka qe nuk mund te
kete sukses nuk mund te kete pasoja per te
pretenduar qe te jete teori per te sherbyer si guide
dhe/ose per te reformuar praktiken. Teoria nuk
udheheq praktiken sepse rregullat per teorine e saj
nuk jane gje tjeter nga teoria praktike.