BÖLÜM-07

TOY, TERNEK, KURULTAY:

Yönetimde İstişare/Şuranın Usulü
ve Mekanizmaları
TOY, TERNEK, KURULTAY:
Management Consultation/Procedures
and Mechanisms of the Council

Prof.Dr. Tilla Deniz BAYKUZU


TOY, TERNEK, KURULTAY:
Yönetimde İstişare/Şuranın Usulü ve Mekanizmaları
TOY, TERNEK, KURULTAY:
Management Consultation/Procedures and Mechanisms of the
Council
Prof.Dr. Tilla Deniz BAYKUZU
1. Giriş
Eski Türk devletlerinin en önemli özelliği teşkilatlanmayı çok iyi
bilmeleridir. İyi bir teşkilatlanma ise merkez ile uzak-yakın tüm teş-
kilat kollarının birbiriyle sağlıklı ve yerinde haberleşmeleri; iletişim
kurmaları ve birbirleriyle fikir alışverişi, istişare yapabilmeleri de-
mektir. Türk devletleri, Hunlardan itibaren devlet meselelerini konu-
şup danışmak; sorunlu meseleleri halletmek ve devletin geleceğine
yön vermek için senenin belli zamanlarında “toy”, “kengeş” ya da “ku-
rultay” gibi isimlerle anılan toplantılarda bir araya gelmeyi gelenek
haline getirmişlerdir.
Konuyu daha iyi anlayabilmek için öncelikle bazı kavramların ta-
nım ve açıklamalarına bakmamız gerekir. Bunlardan biri devlettir.
Afet İnan, devleti; “belirli bölgede yerleşmiş ve kendine özgü bir kuv-
vete sahip olan bireylerin bir araya toplanmış topluluğundan oluşan
bir varlıktır” olarak tanımlamaktadır.
Devlet konusunda pek çok tanım yapılmıştır ve yapılmaya da de-
vam etmektedir. Bu tanımların içinde şüphesiz en benimsenmişi, kö-
keni ünlü Alman hukukçu Georg Jellinek’in “üç unsur teorisi” ne göre
yapılmış olan tanımdır. Bu teoriye göre “devlet, insan, toprak ve ege-
menlik unsurlarının bir araya gelmesiyle oluşmuş bir varlık” tır. Yani
Devlet, belirli bir toprak parçası üzerinde egemen olan belirli bir insan
topluluğunun oluşturduğu bir varlıktır. Bir diğer anlatımla; “Devlet,
belirli bir insan topluluğunun, belirli bir toprak parçası üzerinde ege-
men olmasıyla oluşan, hukukî kişiliğe sahip devamlı bir teşkilattır”.
Devletin en belirgin özelliği, “hukukî kişiliğe” sahip olmasıdır.
Yani devlet, hukuk düzeni açısından bir tüzel kişidir. Dolayısıyla hak
ve borç sahibi olabilir ve gerek uluslararası hukuk gerek iç hukuk
bakımından geçerli hukukî işlemler yapabilir. “Devamlılık” özelliği
devletin bir diğer özelliğidir. Şöyle ki bir devletten bahsedebilmek için
belirli bir insan topluluğunun, egemenliğinin belirli bir ülke üzerinde
az çok devam ediyor olması gereklidir. Aksi takdirde ülkenin bir kıs-
mında veya tamamında belirli bir insan topluluğunun bir veya birkaç
gün egemen olması, yeni bir devletin kurulduğu anlamına gelmez. Bu
egemenlik kesin olmalı ve uzunca bir süre devam etmelidir. Bu şartı
206 gerçekleştiren bir devlet, devamlılık arz eder. Ancak bir devletin ol-
mazsa olmazı teşkilatlanmadır. Bir devletin devlet olması demek bir
TÜRKLERDE DEVLET VE SİYASET
1. Introduction
The most important feature of the old Turkish states is that they
know the organization very well. A good organization is healthy and
on-site communication between the center and all branches of the or-
ganization far and near; It means that they can communicate and ex-
change ideas and consult with each other. Turkish states, from the
Huns, to talk and consult state issues; They have made it a tradition to
come together at certain times of the year in meetings known as “toy”,
“kengeş” or “convention” in order to resolve problematic issues and
direct the future of the state.
In order to better understand the subject, we first need to look at
the definitions and explanations of some concepts. One of them is the
state. Disaster Inan, the state; He defines it as “an entity consisting of a
group of individuals settled in a particular region and possessing a
distinctive power”.
Many definitions of the state have been made and continue to be
made. Undoubtedly, the most adopted of these definitions is the fa-
mous German lawyer Georg. It is the definition made according to Jell-
inek‘s “three element theory”. According to this theory, “the state is an
entity formed by the combination of human, land and sovereignty ele-
ments”. That is, the State is an entity formed by a particular group of
people who dominate a particular piece of land. In other words; “The
state is a permanent organization with legal personality, formed by the
domination of a certain human community over a certain piece of
land”.
The most distinctive feature of the state is that it has a “legal per-
sonality”. In other words, the state is a legal person in terms of legal
order. Therefore, it can be the owner of rights and obligations and can
take legal actions that are valid both in terms of international law and
domestic law. The “continuity” feature is another feature of the state.
Namely, in order to be able to talk about a state, a certain group of peo-
ple must have more or less dominance over a certain country. Other-
wise, the dominance of a certain group of people in a part or all of the
country for one or a few days does not mean that a new state has been
established. This dominance should be absolute and should last for a
long time. A state that fulfills this condition provides continuity. How-
STATE AND POLITICS IN TURKS
teşkilata sahip olması demektir. Genellikle devletler teşkilatlarını ya-
sama, yürütme ve yargı olmak üzere üçe ayırıp düzenlerler. Yine ge-
nellikle devlet, kendi teşkilâtını kendisine anayasa denen bir belge ile
tespit eder. Eski Türklerde bu anayasa yazılı değil, sözlü bir anayasa-
dır ve adına “töre” denir.
Devletin başındaki üstün otoritenin emirlerinin verilmesine ve
uygulanmasına ayrıca iradesinin belirtilmesine hizmet eden araç ve
gereçlerle, organların tümüne, “Hükümet” denilir. Yöneticinin emirle-
ri ise “hukuku oluşturur. Bu hukuku uygulayanlara kamu görevlisi;
siyasallaşmış bir sosyal yapıda ortaya çıkan ve siyasal iktidara itaatle
yükümlü bulunan bireylerin tamamına ise de “halk” denilir. Sonuç
olarak devlet kudretinin genel amacı, bunun için yerine getireceği gö-
revleri, nasıl kullanılacağını, sınırlarını ve bütün bunlarla ilgili diğer
ana konuları kurallara bağlayan kurallara “anayasa” adı verilir. Burada
söylenmek istenen şudur: Bir devlet tek başına, bu yukarda sayılan
unsurlardan hiçbirisi değildir; yani devlet ne halktır; ne hükümettir;
ne kamusal görevlilerdir ve ne de anayasanın olması onu devlet ya-
par. Devlet, belirli kimselerden oluşmuş bir toplumsal çevrede, yuka-
rıdaki unsurları içermek kaydı ile meydana gelen siyasal bir yapıdır.
Devlet haline dönüşmede ilk aşamada topluluğun, ikinci aşamada
milletin oluşmasında siyaset; dil, köken birliği ve coğrafi yakınlık
önem arz etmektedir. Devletin kurulmasında ise toprak, egemenlik
ve politik örgütlenme gerekmektedir. Sonuç olarak devlet, bir toplu-
luğa mensup insanların milletleşerek belirli bir coğrafyada politik
olarak örgütlenmesidir. Devletin siyasal kuvveti ise egemenliktir ki
devlet bu gücü halkın güvenliğini ve düzenini sağlamak için kullanır.
Türklerde devlet, idareci unsur ile işbirliği yapan geniş halk kitle-
lerinin gayretleri ve katkıları sonucunda gerçekleşmekteydi. Daha
doğrusu, halk devletin hem kurucusu hem ikame edicisiydi. Başka bir
deyişle halk, devletin gerçek sahibiydi. Devletin yıkılması ve istiklalin
kaybedilmesi, Türk toplulukları arasında elem dolu yakınmalara ve
dövünmelere sebep olmaktaydı. İslâmiyet öncesi Türk devletlerinde
siyasi teşkilatlanmanın en üst aşamasını “il” yani “devlet” oluşturmuş-
tur. Divan-ı Lugâti’t Türk’te devlet kelimesine dört farklı anlam veril-
mektedir: “Ülke; atları anlatmak için kullanılan bir isim; avlu, açıklık;
iki hakan arasındaki barış durumudur. Türklerde, halkın devlet işleri-
nin tartışıldığı toplantılara katılma ve söz hakkına sahip olması bu şe-
kilde açıklanabilir.
İl, eski Türk devletlerinde siyasi yapılanmanın en üst basamağıdır.
Türk devletlerinde bodunların ve boyların kabile tarzından farklı ola-
rak onlu sisteme dayalı ordu nizamı vasıtası ile merkezden idare edil-
mesini sağlayan teşkilat sayesinde bir devlet başkanının yönetimi al-
tında, iş birliğinden oluşan “il”, toprakları (uluş) halkı (bodun, kün) ve
idari, hukuki nizamı sayılan töresiyle milletini barış içinde yaşatan
siyasi bir kuruluştur. Eski Türk devletlerinin özellikleri bağımsızlık
(idi-oksızlık), ülke yani (uluş), halk (kün) ve hâkimiyettir.
ever, organization is essential for a state. To be a state means to have
an organization. Generally, states organize their organizations into
three as legislative, executive and judicial. Again, the state usually de-
termines its own organization with a document called the constitution.
In the old Turks, this constitution is not a written but an oral one, and it
is called “töre”.
The “State” is called the “Government”, with all the tools and equip-
ment and organs that serve to give and implement the orders of the
supreme authority at the head of the state, as well as to express his
will. The orders of the ruler constitute the “law”. Those who apply this
law are public servants; The whole of the individuals who emerge in a
politicized social structure and are obliged to obey the political power
are called “people”. As a result, the rules that regulate the general pur-
pose of the state power, the duties it will fulfill for this purpose, how it
will be used, its limits and other main issues related to all these are
called “constitution”. What is meant to be said here is that a state alone
is none of the above-mentioned elements; that is, the state is neither
the people; what is the government; they are neither public officials
nor the existence of a constitution makes it a state. The state is a polit-
ical structure formed in a social environment made up of certain peo-
ple, provided that it contains the above elements.
The community in the first stage and the nation in the second stage
in the transformation into a state; language, unity of origin and geo-
graphical proximity are important. Land, sovereignty and political or-
ganization are required for the establishment of the state. As a result,
the state is the political organization of people belonging to a commu-
nity in a certain geography by becoming a nation. The political power
of the state is sovereignty, which the state uses to ensure the security
and order of the people.
In the Turks, the state was realized as a result of the efforts and
contributions of the large masses of people who cooperated with the
administrative element. More precisely, the people were both the
founder and the substitute of the state. In other words, the people were
the real owners of the state. The collapse of the state and the loss of
independence were causing painful complaints and lamentations
among the Turkish communities. In the pre-Islamic Turkish states, the
highest stage of political organization was the province, that is, the
state. In Divan-ı Lugâti’t Türk, the word state is given four different
meanings: “Country; a name used to describe horses; courtyard, clear-
ing; It is a state of peace between two rulers. This can be explained by
the fact that Turks have the right to participate and speak in meetings
where state affairs are discussed.
The province is the highest step of the political structuring in the
old Turkish states. In Turkish states, unlike the tribal style, bodun and
tribes are managed centrally by means of the army system based on
the decimal system, and under the management of a head of state, the
“province” consisting of cooperation, the people (bodun, kün) and the
administrative and legal order are considered It is a political organiza-
tion that keeps its people living in peace with its tradition. The charac-
teristics of the old Turkish states are independence (idiotlessness),
country (nation), people (kün) and domination.
207

2. Kurultay, Toy ve Ternek
Türk Kağanları, devlete ait işlerde kararları tek başına almazlardı.
Eski Türk devletlerinde siyasi, askeri, ekonomik, sosyal ve kültürel
konulardaki meselelerin görüşüldüğü, tartışıldığı ve karara bağlandığı
meclisler vardı. Bu meclislere “toy”, “kengeş”, “tirnek”, ve “kurultay”
(Moğolca khuriltai) gibi adlar verilmekteydi.
DLT’de (Divânü Lugâti’tTürk) “Toy” Kelimesi birçok değişik an-
lamlarla açıklanmıştır. Bunlar, “ordu karargâhı”, “ordu kurağı”, “ilaç
yapılan bir ot” ve “çanak yapılan çamur”’dur. Ancak konumuzla ala-
kalı olanı ilki olmalıdır. Çünkü bunu birkaç kısa cümleyle; “Burdan
alınarak Han Toy denilir ki, bu Hakanın ordu kurduğu yer demektir.
Bunu Oğuzlar bilmezler” diye açıklamıştır. Kutadgu Bilig de bunlara
yakın açıklamalar vermiştir. O, toy kelimesini “bir kuş”, “topluluk”,
“halk”, “ordu karargâhı” olarak açıklanmıştır. Her ikisinde de verilen
bu anlam bir mekân ifade etmektedir. Önceleri kağanın senenin belli
dönemlerinde, insan ve hayvan nüfusunu belirlemek, gelecek sene-
nin ekonomik durumunu tahmin etmek ve boy beyleriyle toplanıp
halka şölen vermek niteliğinde olan toplantılar zamanla yerini daha
çok devlet meclisine bırakmış ve bu toplantılarda devletin önemli iş-
leri istişare edilerek kararlar verilmiş; devletin geleceği hakkında
adımlar atılmıştır. Yine de Türk hükümdarlarının toyu sosyal yönü
ağır basan bir âdettir. Hatta zamanla veliaht tayini; tahta çıkış, bey ço-
cuklarının doğumu, bey çocuklarının ilk avlarından dönüşü; akınların
ve seferlerin zaferle sonuçlanması, kahramanlık gösterenlere ad ver-
me; evlenme ve bayram gibi sebeplerle veya özel günler için toy tö-
renleri düzenlenir hale gelmiştir. Cronica Hungarorum adlı Macar
Kroniğine göre Attila, özellikle çevre ülkelerin prenslerine ve kralları-
na gücünü ve alicenaplığını göstermek için bu şölen-toyu sıkça kul-
lanmıştır:
“Attila, pek çok millet üzerinde kurmuş olduğu hâkimiyetten gu-
rur duyarak ve muazzam boyunun savaşçı gücüne güvenerek aklına
gelen her şeyi kolayca yapabileceğine inanıyordu. Böylece(Başkenti)
Scambria’ya geri dönerek devlet yöneticileriyle bir toy düzenlemek
istediğini duyurdu. Onun bu emri civar illere de duyuruldu. Yabancı
ülkelerden birçok soylu gelerek Attila’nın meclisine katıldılar. Onun
merhameti ve cömertliği düşmanı Veronalı Verte’ye kadar ulaşmıştı.
Nitekim büyük hükümdarın meclisine çok sayıda devlet adamıyla
birlikte o da katıldı. Attila, diğerleriyle birlikte onu da hoşnut bıraktı ve
maiyetine aldı. Ona ve ona refakat eden diğer devlet adamlarının is-
teklerini cömertçe yerine getirdi.” Kronikteki bu ifadelerden Atilla’nın
hakimiyetini kimlerin tanıyıp kimlerin tanımadığını tespit etmek için
böyle bir kurultay düzenlediği anlaşılmaktadır.Yine aynı kronikte bü-
yük Attila’nın farklı bir amaç için toy düzenlediğini görmekteyiz: “At-
tila, Reim şehrine girdikten sonra tüm Galya ve Flandria’yı baştan
aşağı yerle bir etti. Son olarak Turinga’ya doğru ilerledi ve Eizanach
şehri yanında ün ve şanının artması için bir toy düzenledi. Bu toya
Attila’nın dürüstlüğünün bir garantisi olan geçiş belgesinin güvencesi
altında komşu ülkelerden pek çok prens katıldı. Onlar, dehşetiyle tüm
dünyayı titreten Attila’yı görmek istemişlerdi. Attila onları büyük bir
alicenaplıkla karşıladı; onlara çok sayıda hediyeler vererek huzur
içinde dönmelerini sağladı.” Bu kez Attila hem savaşta güçlü hem de
barışta güvenilir bir devlet olduklarını göstermiş; her iki açıdan da
Hunların büyük bir devlet olduğunu ima etmişti.
208
TÜRKLERDE DEVLET VE SİYASET
2. Kurultay, Toy and Ternek
The Turkic Khagans did not take the decisions alone in the affairs
of the state. In the old Turkish states, there were assemblies where
political, military, economic, social and cultural issues were discussed,
discussed and resolved. These assemblies were called “toy”, “kenge”,
“tirnek”, and “khuriltai” (Mongolian khuriltai).
In DLT (Divanü Lugâti’tTürk) The word “Toy” has been explained
with many different meanings. These are “army headquarters”, “army
arid”, “weed for medicine” and “mud for potting”. However, the relevant
one should be the first. Because in a few short sentences; “It is taken
from here and called Han Toy, which means the place where the Khan
established an army. The Oghuzs do not know this,” he explained. Ku-
tadgu Bilig also gave close explanations to these. He explained the
word toy as “a bird”, “community”, “people”, “army headquarters”. This
meaning given in both refers to a place. The meetings, which used to
be in the nature of determining the human and animal population of
the khan at certain times of the year, estimating the economic situation
of the next year, and giving a feast to the public by gathering with the
chiefs of the tribe, were replaced by the state council in time, and in
these meetings, important affairs of the state were consulted and deci-
sions were made; Steps have been taken about the future of the state.
Nevertheless, the wedding of Turkish rulers is a tradition whose social
aspect predominates. Even the appointment of the heir over time;
board exit; the birth of the lord’s children, the return of the lord’s chil-
dren from their first hunt; victorious raids and campaigns; naming the
heroic ones; Wedding ceremonies have become organized for reasons
such as marriage and holidays or for special occasions. cronica Ac-
cording to the Hungarian Chronicle Hungarorum, Attila frequently
used this feast-toy to show his power and magnanimity, especially to
the princes and kings of the surrounding countries :
“Attila believed that he could easily do anything that came to his
mind, proud of his dominion over many nations and relying on the
warrior strength of his immense stature. So he returned to Scambria,
his capital, and announced that he wanted to hold a party with the
state administrators. This order of his was announced to the surround-
ing provinces as well. Many nobles from foreign countries came and
joined Attila’s council. His mercy and generosity are his enemies Vero-
na He had reached Verte. As a matter of fact, he also attended the as-
sembly of the great ruler along with many statesmen. Attila pleased
him, along with the others, and took him into his entourage. He gener-
ously fulfilled the wishes of him and the other statesmen who accom-
panied him. It is understood from these statements in the chronicle
that Atilla organized such a congress to determine who recognized his
rule and who did not. Again in the same chronicle, we see that the
great Attila held a wedding for a different purpose: “After Attila entered
the city of Reim, he completely destroyed all of Gaul and Flandria. Fi-
nally, he made his way to Turinga, and held a feast near the city of
Eizanach to increase his fame and glory. Many princes from neighbor-
ing countries attended this ceremony, under the guarantee of the pass,
which was a guarantee of Attila’s honesty. They wanted to see Attila,
whose terror shook the whole world. Attila greeted them with great
generosity; He gave them many gifts so that they could return in
peace.” This time, Attila showed that they are both a strong state in war
and a reliable state in peace; on both counts, he implied that the Huns
were a great state.
STATE AND POLITICS IN TURKS
Daha geç dönemlerde, 13. Yüzyıldan sonra Toy kelimesi, zamanla
yerini “kurultay” kelimesine bırakmıştır. Moğolca “toplanmak, bir ara-
ya gelmek” anlamındaki “khuril, khural-khuri, kuril” kökünün yine
Moğolca “tai” ekinin birleştirilmesiyle türetilmiş bir terimdir. Ancak
Kafesoğlu’na göre bu, ne terim olarak ne de yapısal olarak Türklerin
toyuyla aynıdır. Cengiz Han döneminden itibaren Türk boylarında toy
kelimesinin yerine kullanılmaya başlamıştır. Günümüzde Doğu Türk
lehçelerinde toy kelimesi resmi veya yarı resmi toplantıları ifade et-
mek için kullanılırken Türkiye Türkçesinde yemekli toplantı anlamın-
da kullanılmaktadır. Bazı kaynaklarda “Düğün, doğum, evlenme ve
buna benzer durumlarda düzenlenen meclis” şeklindeki açıklanması
toyun sadece devlet meselelerinin görüşülmesi amacıyladeğil, daha
değişik sebeplerle de yapılan bir toplantı olduğunu göstermektedir.
Toylara dair ilk bilgiler, Hunlar’a ait kaynaklarda yer almaktadır: Yı-
lın ilk ayında boy beyleri, Hun ch’an-yü sarayında küçük toya katılır;
kurban keserlerdi. Eski dönemlerde yılın ilk ayı, ay takvimine göre
muhtemelen şubat sonu ya da mart başı olurdu. Bu da bize kurultayın
baharın başlangıcında yapıldığını düşündürmektedir. Beşinci ayda ise
Lung ch’eng’da büyük toy yapılırdı. Beşinci ay ise tam da yaz aylarına
denk düşmekteydi. Bu kurultayda atalarına, yere ve göğe, ruhlara ve
cinlere dualar ederlerdi. Yılın ilk ayında yapılan toplantı dini bir toplantı
olup, beşinci ayda yapılan ise halkın katılımıyla yapılan büyük bir kurul-
taydır. Bu kurultayda at yarışları, şölenler ve eğlenceler yapılırdı. Devle-
tin en önemli işlerini planlama;askeri meseleler, dış politika, elçi kabul-
leri, yeni hükümdar seçimi kurultayın görevleriydi. Bu toplantıya prens-
ler ve Hsiung-nu Devletine bağlı olan tüm boy beyleri katılırlardı. Son-
baharda (sekizinci ay ortalarında), atları yağlama zamanında kurultay
Tai-lin’de toplanır; bu kurultaydainsan ve hayvan sayımı da yapılırdı.
Sonbaharda yapılmasının en önemli sebebi, baharda doğan yavrulardan
sağ kalıp büyüyenlerin sayısını tespit edebilmektir. Tek geçim kaynağı
hayvancılık olan bir milletin hayvan varlığı, kışı nasıl geçireceklerinin;
aşırı soğuklara, don felaketine karşı nasıl mücadele edeceklerinin plan-
lanmasında hayati öneme sahipti. Güzün toplanan kurultayda yapılan
nüfus sayımı ile savaşçı bir kavim olan Hunlar ’da askere alınabilecek-
lerin sayısı belirlenirken vergi verebilecekler de kayıt altına alınıyordu.
Erclasun, sonbahardaki toplantının dokuzuncu ayda yapıldığını; ayrıca
bu üç kurultayın da ayın beşinde toplanıldığını belirmektedir.
Göktürkler ve Uygurlar’da da benzer toplantılar düzenlenmek-
teydi. Çin kaynakları, Göktürklerin henüz devlet haline gelmeden
önce de bir meclise sahip olduklarını söylemektedir. Bilge Kağan’ın
şehirleri surlarla çevirmek ve Budizm’i kabul etmek gibi teklifleri ku-
rultay tarafından reddedilmişti. 630 yılından sonra Uygurların başın-
da Shih-chien adında bir lider vardı. Ancak onun P’u-sa adlı oğlu, çok
yetenekli, savaşçı ve akıllı olduğundan çok seviliyordu. Erkin, kendisi
daha ölmeden oğlunun başa geçirileceğinden korktuğu için onu zorla
uzaklaştırmış; sürgüne yollamıştı. Fakat o ölür ölmez halk toplanarak
P’u-sa’yı lider seçti. Bu durum, Uygurlar’da devlet kurulmadan önce
de bir kurultaylarının bulunduğunu ve kağan seçmenin kurultay üye-
lerinin görevi olduğunu göstermektedir. Kağan seçimi, çeşitli karar
alımları için toplanan kurultaylar, önce milli ve dini törenlerle başlar,
sonra da ziyafetler verilirdi. Esasen Türkler’de yemeksiz toplantı hiç-
bir zaman olmamıştır. Bundan dolayı devlet meclislerine (kengeş, tér-
nek, kurultay) toy denilmiştir. Bütün bunlardan geleneksel dinî tören-
lerin, bayram ve şenliklerin, kurultayların hep toylarla birlikte ger-
çekleştiği anlaşılmaktadır. Turfan Uygur devleti kağanları ise kurulta-
yı üçüncü ayda devletin merkezi Beşbalık’taki hükümdarlık sarayında
veya avlusunda yapmaktaydı.
In later periods, after the 13th century, the word “Toy” was re-
placed by the word “convention” in time. It is a term derived from
combining the Mongolian root “khuril, khural-khuri, kuril “meaning”
to gather, to come together” and the Mongolian suffix “tai”. However,
according to Kafesoğlu, this is neither the term nor structurally the
same as the Turkish grandchild. It has been used instead of the word
toy in Turkish tribes since the period of Genghis Khan. Today, while
the word toy is used to express formal or semi-official meetings in
Eastern Turkic dialects, it is used to mean a dinner meeting in Turkey
Turkish. In some sources, the explanation of “the assembly held in
wedding, birth, marriage and similar situations” shows that the toy is a
meeting held not only for the purpose of discussing state issues, but
also for other reasons.
The first information about the toys is in the resources of the Huns:
In the first month of the year, the chiefs of the clan attend the small toy
in the Hun ch’an-yü palace; they sacrificed. In ancient times, the first
month of the year was probably the end of February or the beginning
of March, according to the lunar calendar. This makes us think that the
congress was held at the beginning of spring. In the fifth month, Lung
In ch’eng, a grand feast was held. The fifth month coincided with the
summer months. In this convention, they prayed to their ancestors, to
earth and sky, to spirits and jinn. The meeting held in the first month of
the year is a religious meeting, and the meeting held in the fifth month
is a large convention with the participation of the public. Horse races,
feasts and entertainments were held in this congress. Planning the
most important affairs of the state; military issues, foreign policy, en-
voy acceptance, election of a new ruler were the duties of the con-
gress. Princes and All clan lords affiliated with the Hsiung-nu State
would attend. In autumn (mid-eighth month), at the time of oiling the
horses, the assembly meets in Tail-lin; In this congress, human and
animal counts were also made. The most important reason for making
it in autumn is to determine the number of babies born in the spring
that survive and grow. The animal existence of a nation whose only
livelihood is animal husbandry is how they will spend the winter; It
was vital in planning how to deal with extreme cold and frost disaster.
With the census made in the autumn convention, the number of those
who could be recruited in the Huns, a warrior tribe, was determined,
and those who could pay taxes were also recorded. Erclasun stated
that the autumn meeting was held in the ninth month; it also states that
these three congresses are convened on the fifth of the month.
Similar meetings were held in Göktürks and Uyghurs. Chinese
sources say that the Göktürks had a parliament even before they be-
came a state. Bilge Kagan’s proposals, such as to surround the cities
with walls and to accept Buddhism, were rejected by the congress. Af-
ter 630, there was a leader named Shih-chien at the head of the Ui-
ghurs. However, his son P’u-sa was loved because he was very talent-
ed, warlike and intelligent. Erkin forcibly removed him because he
feared that his son would be put in charge before he died; had sent him
into exile. But as soon as he died, the people gathered and chose P’u-sa
as the leader. This shows that the Uyghurs had a congress before the
establishment of the state and it was the duty of the members of the
congress to elect the khan. The congresses gathered for the election of
the khan and various decision-making started with national and reli-
gious ceremonies, and then banquets were given. In fact, there has nev-
er been a meeting without a meal in Turks. Therefore, state assemblies
(kengeş, térnek, kurultay) were called toy. From all these, it is under-
stood that traditional religious ceremonies, festivals, festivals and con-
gresses are always held together with the toys. On the other hand, the
khans of the Turfan Uyghur state held the congress in the royal palace
209
or courtyard in Beşbalık, the center of the state, in the third month.

“Kengeş” meşveret demektir. Oğuz Kağan destanın Uygurca ver-
siyonunda ve DLT’de “Kingeş” olarak geçen bu kelimenin fiil hali
“kengemek”tir ve “işlerde dayanıma, görüşme, düşünme ve müşave-
re” olarak açıklanmıştır. Oğuz Han, fetihlerini bitirip yurduna dönün-
ce büyük toy düzenlemişti. Bayındır Han, yılda bir defa toy düzenler-
ken, Kazan Bey üç defa büyük toy verir; Oğuz boylarını ve beylerini
bu toyda ağırlardı. Toylarda herkesin oturacağı yer ve önüne getirile-
cek et, ülüş yani pay önceden belliydi. Oğuz Kağan Destanına göre
Oğuz Han’ın ve oğullarının danışmanı, bilge kişi Irkıl Hoca, toyda otu-
rulacak yerleri ve yiyecekleri payları belirleyen kişi idi.
3. Kurultay Üyeleri ve Görevleri
Toygun: Toy’a katılanlara “Toygun” denilmekteydi. Kelime “Toy”a
birlik, topluluk veya topluluk üyesi anlamına gelen “Gun” ekinin ek-
lenmesiyle meydana gelmiş gibi gözükmekte ise de Çince “büyük
memur” anlamına gelen “ta-kuan (daguan)” dan geldiği büyük ihti-
maldir. Toy üyelerinin tam sayısı hakkında kesin bilgi bulunamamak-
tadır.
Hatun: Toy’un üyelerinden olan hatun (katun) hanın asıl eşidir. Bu
bakımdan asil bir aileden ve Türk olması gerekir. Örneğin Hun
ch’an-yüleri, ancak Hu-yen veya Hsü-p’u boyu gibi asil boylardan eş
alırlardı. Devlet işlerinde söz sahibi olan hatunlar, devlet meclislerine
katılırlardı. Devletin iç ve dış politikasında fikirleri önemliydi. Bunun
yanı sıra yabancı elçilerin kabulünde kağanın yanında bulunur; harp
meclislerine iştirak ederek fikirlerini söylerlerdi. Bir emirname yazıl-
dığında “hakan emrediyor” ibaresiyle başlarsa kabul olunmaz, ancak
“hakan ve hatun emrediyor ki” sözüyle başladığında geçerli sayılırdı.
Buna en iyi örnek, Akhunların kağan ve hatun resimli paralarıdır. Ha-
tun, kağanla beraber kurultaylarda, şölenlerde, ibadet ve törenlerde,
harp ve sulh meclislerinde bulunurdu. Eski Türk devlet teşkilatı içeri-
sinde kağandan sonra gelen en önemli güçlerden birisi hatundu. En
önemli yasama organı olan toyun asli üyesi olan hatunlar, kağana
vekâlet edebilir; ordu komutanlığı yapabilirdi. Hatunların hizmetinde
görev yapan bakanları yani kendi buyrukları vardı. Devlet içinde söz
sahibi olan hatunlar, zaman zaman devlet yönetmiş, hükümdar olmuş
ya da çocuklarına naiplik yapmışlardır. Kendilerine has sarayları, şe-
hirleri ve buyrukları olan hatunlar kurultaylara katılır, elçileri kabul
ederlerdi. Attila’nın eşi Arıg-han kendine ait çok süslü bir köşkte ika-
met etmekteydi. Arıg-han’ın hizmetine bakan ona has bir erkân bulu-
nurdu. Hun ülkesine gelen elçiler onunla görüşür; Attila’yla birlikte
ona da armağanlar sunarlardı.
Aygucı veya üge: Meclise başkanlık eden hükümdarın olmadığı
zamanlarda bu görevi “devlet müşaviri” yerine getirirdi. Aygucı hü-
kümdar ailesi dışından seçilirdi. Aygucı veya ügeler aynı zamanda
“başbakan” durumunda idiler. Göktürkler ’de ve Uygurlar ’da hükü-
met başkanlığı görevini yerine getiren aygucı ve ügeler hem hanedan
mensupları dışından olan hem de devlete hizmetleri ve liyakatleriyle
dikkat çeken, halk tarafından sevilen kişilerdi. Bu unvan 8. yüzyılda
Göktürk hakanlığı devrinde Tonyukuk’un unvanları arasında zikredi-
lir. Öncelikli olarak kağanın eşi hatun ve oğlu şad olmak üzere “yab-
gu, tigin, il-teber, erkin, kül-çor, apa, tudun ve tarkan” gibi idarî ve
askerî görevliler, toyun asli üyeleri idi. Bundan yola çıkarak toygunla-
rın bazılarının hanedandan bazılarının ise dışardan olduğu söylenebi-
lir.
210
TÜRKLERDE DEVLET VE SİYASET
“Kengeş” means consultation. The verb form of this word, which is
used as “Kingeş” in the Uyghur version of the Oğuz Kağan epic and in
the DLT, is “kengemek” and it is explained as “resistance in works,
meeting, thinking and consultation”. When Oguz Khan finished his
conquests and returned to his homeland, he organized a big party.
While Bayındır Han organizes weddings once a year, Kazan Bey holds
big weddings three times; Oghuz tribes and lords were hosted at this
ceremony. The place where everyone would sit and the meat to be
brought before them, ülüş, that is, the share was predetermined. Ac-
cording to the Oguz Kagan Epic, the advisor of Oghuz Khan and his
sons, the wise person Irkıl Hodja, was the person who determined the
places to sit and the shares of food at the wedding.
3. Members of the Congress and their Duties
Toygun: Those who attended the Toy were called “Toygun”. Al-
though the word seems to have been formed by adding the suffix
“Gun” meaning unity, community or community member to “Toy”, it is
highly likely that it comes from “takuan (daguan)” meaning “great of-
ficer” in Chinese. There is no exact information about the exact num-
ber of Toy members.
Hatun: Hatun (katun), one of the members of Toy, is the real wife
of the inn. In this respect, he must be from a noble family and be Turk-
ish. For example, the Hun ch’an-yüs would only take wives from noble
tribes such as the Hu-yen or Hsü-p’u tribe. Women who had a say in
state affairs would attend state assemblies. His ideas were important
in the domestic and foreign policy of the state. In addition, he is with
the khan at the reception of foreign ambassadors; They would partici-
pate in war assemblies and express their opinions. When an order was
written, if it started with the phrase “the Khan is commanding”, it
would not be accepted, but when it started with the phrase “The Khan
and Hatun are commanding”, it was considered valid. The best exam-
ple of this is the Akhuns ‘ khan and khatun coins. Together with the
khan, she was present at congresses, feasts, worship and ceremonies,
war and peace assemblies. Hatun was one of the most important pow-
ers that came after the khan in the old Turkish state organization.
Hatuns, who are the principal members of the grandchild, which is the
most important legislative body, can deputize for the khan; could com-
mand the army. They had ministers, that is, their own orders, who
served in the service of the women. The women who had a say in the
state, from time to time ruled the state, became the ruler or acted as
regents for their children. The women, who had their own palaces,
cities and orders, attended the congresses and accepted the ambassa-
dors. Attila’s wife, Arıg-khan, lived in a very ornate mansion of her
own. There was a special man who looked after the service of Arıg-
han. The ambassadors who came to the Hun country meet with him;
Along with Attila, they also presented him with gifts.
Aygucı or üge: In the absence of the ruler who presided over the
parliament, this duty was carried out by the “state adviser”. Aygucı rul-
er was chosen from outside his family. Ayguci or the members were
also “prime minister”. Aygucı and Üges, who served as the head of gov-
ernment in the Göktürks and Uyghurs, were both outside the dynasty
and people who attracted attention with their services and merits to
the state and were loved by the public. This title is mentioned among
the titles of Tonyukuk during the Gokturk khanate period in the 8th
century. Administrative and military officials such as “yabgu, tigin,
STATE AND POLITICS IN TURKS
Beg/Bey: Orhun kitâbelerinden anlaşıldığına göre eski Türk dev-
letlerinde kagan’ın yardımcıları durumunda bulunan beg’lerin, il (dev-
let)’i koruyan, İl’in işlerine bakan, İl’de bir nevi bekçilik vazifesini gö-
ren kimseler oldukları kuvvetle muhtemeldir. Boylardaki iç dayanış-
mayı tesis etmenin; hak ve adaleti düzenlemenin ve kağan ile halk
arasında bir nevi köprü olmanın da görevleri arasında olduğu değer-
lendirilmektedir.
Buyruk: Umumiyetle “âmir, kumandan”; “müşavir, vezir” mânala-
rı verilmiş olan “buyruk” tâbiri; hükûmet üyesi, “bakan” karşılığı ola-
rak kullanılmıştır. Eski metinlerde, tâbi toplulukların idarî-askerî işle-
rinin tanzimi için merkezce tâyin edilen yüksek memurun buyruk
diye anıldığı zikredilmektedir.
Toy, siyasi, iktisadi ve kültürel alanlarda kararlar alınan en yük-
sek kuruluş idi. Toy kararlarının memleket çapında ve ahenk içinde
uygulanmasını sağlamak ve icraatı takip etmek için ayrıca başka bir
kurula da gerek vardı. Bu, bugünkü anlamda bakanlardan oluşan hü-
kümetti. Türk devletlerinde hükümet üyelerinin sayısı tabiatıyla za-
man zaman değişmekte idi. Fakat Çin kaynaklarındaki kayıtlarda,
Göktürk ve Uygur hakanlıklarında hükümetlerin 9’ar bakandan ku-
rulu olduğu belirtilmekte; bunlardan altısının dış bakan, üçünün ise iç
bakan olduğu bilgisi verilmektedir. Kitabelerde de geçen “iç-buyruk”
tabirinin hükümet üyesi; bakan olduğu Çin kaynağında açıklığa ka-
vuşturulmakta dolayısıyla “buyruk” kelimesinin eski Türkçe’de “ba-
kan” manasına geldiği anlaşılmaktadır. İdari görevlerinin ağırlığı, taşı-
dıkları unvanlardan da bellidir: Buyruk-Çor, Çi-si İlteber vb. unvanla-
rın sahipleri, sorumlulukları gereği aynı zamanda toy üyeleri oldukla-
rına göre, buyrukların toygunlar arasından seçildikleri düşünülebilir
ancak buyruk olmayan toy üyeleri de vardır.
Yeni törelerin getirildiği; devleti ilgilendiren bütün meselelerin
müzakere edilerek kararlar verildiği; ayrıca kurbanların sunulup, at
yarışları ve deve güreşlerinin düzenlendiği bu toplantıda yeni hü-
kümdarlar belirlenir veya tasdik edilirdi. Bu mecliste ve toplantı mü-
nasebeti ile hükümdar tarafından verilen yemekte hazır bulunmak
devlete sadakat işareti sayılır, aksi durum ise itaatsizlik veya isyan
manasına gelirdi. Bunu Hun Devleti zamanında cereyan eden şu ör-
nek olayda net bir biçimde görmek mümkündür:
“Hu-lu-ku ch’an-yü, ölmeden önce kardeşi Sağ Lu-li Beyi’nin
başa geçmesini vasiyet etmişti. Fakat ch’an-yünün annesi ve Başba-
kan, bunu halktan saklayarak ch’an-yünün oğlu Sol Lu-li Beyi’ni “Hu-
yen-ti Ch’an-yü” olarak tahta geçirdiler. Bunu kabul etmeyen bazı
boylar Çin’e bağlandılar. Lu-tu Beyi’ni kendileriyle olmaya zorlaya-
rak Hunlar’a saldırmayı planlıyorlardı. Fakat Lu-tu Beyi ch’an-yü’yü
bu durumdan haberdar etti. Fakat suç Lu-tu Beyi’nin üzerine yıkıldı.
Bunun üzerine Lu-tu Beyi bir daha asla Lung Ch’eng’da yapılan bü-
yük kurultaylara katılamadı.”
il-teber, erkin, kul-çor, apa, tudun and tarkan “, primarily the wife of
the khan and his son şad, were the main members of the toyun. Based
on this, the it can be said that some of them are from the dynasty and
some are from outside.
Beg/Bey: As it is understood from the Orkhon inscriptions, it is
highly probable that the beg, who were the assistants of the kagan in
the old Turkish states, were the people who protected the province
(state), looked after the affairs of the province, and acted as a kind of
guard in the province. To establish internal solidarity in the tribes; It is
considered that regulating rights and justice and being a kind of bridge
between the khan and the people are among his duties.
Command: Generally “commander, commander”; The term “com-
mand”, which means “consultant, vizier”; member of the government
is used as the equivalent of “minister”. In the old texts, it is mentioned
that the high official appointed by the center for the arrangement of the
administrative-military affairs of the subordinate communities is
called the command.
Toy was the highest institution where decisions were taken in po-
litical, economic and cultural fields. There was also a need for another
board to ensure that the decisions were implemented nationwide and
in a harmonious manner and to follow up the implementation. This
was the government made up of ministers in today’s sense. The num-
ber of government members in Turkish states naturally varied from
time to time. However, in the records in the Chinese sources, it is stat-
ed that the governments of the Göktürk and Uyghur khanates were
composed of 9 ministers; information is given that six of them are for-
eign ministers and three are interior ministers. Member of the govern-
ment of the term “internal commandment”, which is also mentioned in
the inscriptions; It is clarified in the Chinese source that he was a min-
ister, so it is understood that the word “command” means “minister” in
old Turkish. The weight of their administrative duties is also evident
from the titles they carry: Buyruk-Çor, Çi-si İlteber etc. Since the own-
ers of the titles are also naive members due to their responsibilities, it
can be thought that the commands are chosen from among the navy,
but there are also naive members who are not orders.
New customs were introduced; all matters concerning the state
are negotiated and decisions are made; In addition, in this meeting
where sacrifices were presented, horse races and camel wrestling
were held, new rulers were determined or approved. Being present in
this assembly and at the dinner given by the ruler on the occasion of
the meeting was considered a sign of loyalty to the state, otherwise it
would mean disobedience or rebellion. It is possible to see this clearly
in the following case study that took place during the Hun State:
“Hulu-ku _ Before he died, ch’an-yü had willed his brother, Right
Lu-li Bey, to take over. However, the mother of ch’an-wool and the
Prime Minister concealed this from the public and installed ch’an-
woon’s son, Sol Lu-li Bey, as “Hu-yen-ti Ch’an-yü”. Some tribes that
did not accept this were connected to China. They were planning to
attack the Huns by forcing the Lord Lu-tu to be with them. But Lord
Lu-tu He informed ch’an-yu of this situation. But the blame fell on the
Lord Lu-tu. Thereupon, Lord Lu-tu would never again Lung. He could
not attend the great conventions held in Ch’eng.”
211

Yine bir başka örnekte de aynı durum görülmektedir:
“Beş yıl tahtta kalan Hsiu-lan shi-chu hou-ti Ch’an-yü’nün 93 yı-
lında ölümüyle halk, savaşçılığı, iyi eğitimli, kararlı ve zeki bir kişiliğe
sahip olan Shih-tzu’nın tahta geçmesini umut etmekteydi. Ama gele-
neklere göre sıra onda değil halkın pek tanımadığı amcası An-kuo’da
idi. Pi Ch’an-yü’nün oğlu, Hsüan Ch’an-yü’nün ise küçük kardeşi olan
An-kuo, 93 yılında Güney Hunları’nın başına geçti ve Shih-tzu’yı “Sol
Chu-ch’i Beyi” ilan etti. Sonradan Güney Hunları’na katılan Kuzey
Hun boyları An-kuo’yu destekliyor ona ise muhalefet ediyorlardı. An-
kuo ise kendi halkının Shih-tzu’ı desteklemesi ve sevmesi yüzünden
yeğenini kıskanıyor ve ona kin besliyordu. Üstelik Shih-tzu bu gergin-
liği arttırarak Ejder Şehri kurultaylarına hasta olduğunu söyleyerek
katılmıyordu. An-kuo bu durumdan giderek tedirgin olmaktaydı…”01.
Türk devletlerindeki bu meclis olarak nitelenenlerin hepsi “devlet
meclisi” niteliğinde değildir. Hun, Peçenek, Kuman-Kıpçak ve Bulgar
meclislerinin gerçek birer toy vasfı taşıdıkları anlaşılıyorsa da Avrupa
Hun, Tabgaç ve Hazarlar’dakiler daha ziyade “nazırlar meclisi” duru-
munda görünmektedirler. Öteki Türk devletlerinde de benzer meclis-
ler vardı 02. Hazar Hakanlığı’nda “serbest hüküm veren, seçme veya
tercih yetkisi olanlar meclisi olarak tanımlayabileceğimiz bir “İhtiyar-
lar Meclisi” bulunurdu. Oğuzlar ’da kağan ve maiyeti millet işlerini
tirnek (dernek)’lerde müzakere ederlerdi. Tuna Bulgar Devleti’nde bir
“millet meclisi” bulunmakta idi.03.
Asya Hunları gibi Avrupa Hunları’nda da bir meclisin varlığı bilin-
mektedir. Ancak bu meclisin yapısı ve mekanizması hakkında bilgi
veren bir kaynak bulunmamaktadır. Yalnızca 448 yılında bir elçilik
heyetine dâhil olarak Hun ülkesine giden Romalı Priskos’un yazdıkla-
rından Roma elçilik heyetinin tekliflerini Attila’nın huzurunda müza-
kere eden ve Priskosun “logades” adını verdiği Hun ileri gelenlerinden
oluşan bir meclisin olduğunu görürüz04.
Tabgaçlar’da bir “boy birliği” bulunur ve bu üç farklı gruptan teşkil
edilirdi. Bunlardan birincisi doğrudan Tabgaç beyine bağlı Tabgaç-
lar’ın sekiz boyu idi. İkinci grubu Tabgaçlar’a sonradan bağlanan boy-
lar oluşturmaktaydı. Bunlar, her ne kadar Tabgaç beyine bağlı olsalar
da olağanüstü durumlarda bağımsız hareket edebiliyorlardı. Üçüncü
gruptaki boylar ise kendi boy beyleri idaresi altında, Tabgaç beyine
yıllık haraç gönderen ve bir anlamda bağımsız olan boylardı. Bu dev-
rede her boyun halkı belli bir toprak parçasını kullanmakta ve muh-
temelen Tabgaç hükümdarına vergi vermekte idiler. Sözünü ettiğimiz
bu boylar birliğinin başlıca görevleri, dinsel törenleri düzenlemek; göç
ve savaşlara karar vermek ve birlik başkanının seçilmesi şeklinde
görülmektedir05. Bu da çok açık bir şekilde bir meclistir ve görevleri
itibariyle Hun kurultayının görevleriyle benzerlik göstermektedirler.
01  Tilla Deniz BAYKUZU, Asya Hun İmparatorluğu, Kömen Yayınları, Konya, 2012, Syf:
166-67.
02  İbrahim KAFESOĞLU, a.g.e. 251.
03  İbrahim KAFESOĞLU, a.g.e., s. 260-261.
04  Ali AHMETBEYOĞLU, a.g.e., syf: 143.
212 05  Tuğba Gökçe BALCI, Tabgaç Devleti (386-534,) Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversite-
si, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2018, syf. 55.
TÜRKLERDE DEVLET VE SİYASET
The same situation is seen in another example:
“Hsiu-lan shi-chu, who reigned for five years hou-ti With the
death of Ch’an-yü in 93, the people began to believe that the warrior,
the well-educated, determined and intelligent Shih-tzu He hoped to
take the throne. But according to tradition, it was not his turn, but his
uncle, Ankuo, whom the public did not know very well. pi Ch’an-yu ‘s
son, Hsuan The younger brother of Ch’an-yü Ankuo became the head
of the Southern Huns in 93 and declared the Shih-tzu the “Left Chu-ch’i
Bey “. The Northern Hun tribes, who later joined the Southern Huns,
supported Ankuo and opposed him. Ankuo, on the other hand, was
jealous and grudged his nephew because his own people supported
and loved the Shih-tzu. Moreover, the Shih-tzu did not attend the
Dragon City conventions, raising this tension, saying that he was sick.
Ankuo was becoming increasingly uneasy about this situation…”01.
Not all of what is described as this assembly in the Turkish states
are “state assembly”. Although it is understood that the Hun, Pechenek,
Kuman-Kipchak and Bulgarian assemblies have the characteristics of
a real nativity, those of the European Huns, Tabgaç and Khazars seem
to be in the position of “ministers council”. There were similar assem-
blies in other Turkish states 02. In the Khazar Khanate, there was a
“Council of Elders”, which we can define as “the assembly of those
who give free judgment and have the power to elect or choose. In the
Oghuzs, the khan and his entourage used to discuss the affairs of the
nation in unions (associations). There was a “national assembly” in the
Danube Bulgarian State03.
Like the Asian Huns, the European Huns are also known to have a
council. However, there is no source that gives information about the
structure and mechanism of this assembly. We see from the writings
of the Roman Priskos, who went to the Hun country as part of an em-
bassy only in 448, that there was a council of Hun notables, which
04
Priskos called “logades” and negotiated the proposals of the Roman
embassy in the presence of Attila.
There was a “tribe unit” in Tabgaçlar and it was composed of three
different groups. The first of these was the eight tribes of the Tabgaçs,
which were directly connected to the Tabgaç bey. The second group
consisted of the tribes that later joined the Tabgaçs. Although they
were connected to the Tabgaç brain, they could act independently in
extraordinary situations. The tribes in the third group were the tribes
that sent annual tribute to the Tabgaç bey under the rule of their own
chieftains and were in a sense independent. In this period, the people
of each tribe used a certain piece of land and probably paid taxes to the
Tabgaç ruler. The main duties of this union of tribes we have men-
tioned are to organize religious ceremonies; It is seen 05as deciding on
migration and wars and electing the head of the union. This is clearly
an assembly, and in terms of its duties, they are similar to the duties of
the Hun congress.
01  Tilla Deniz Baykuzu, Asian Hun Empire, Kömen Publications, Konya, 2012, P: 166-67.
02  İbrahim KAFESOĞLU, ibid. 251.
03  İbrahim KAFESOĞLU, ibid., p. 260-261.
04  Ali AHMETBEYOĞLU, ibid., p: 143.
05  Tuğba Gökçe BALCI, Tabgaç State (386-534,) Mimar Sinan Fine Arts University, Institute
of Social Sciences, Unpublished Doctoral Thesis, Istanbul, 2018, p. 55.
STATE AND POLITICS IN TURKS
Bulgar devletinde, tüm bozkır-Türk siyasi yapılarında olduğu gibi
bir çeşit yasama organı ve uygulamayı kontrol mekanizması olan
“devlet meclisi” bulunuyordu. Ülke içindeki tüm askeri, siyasi veya
hukuki sorunlar bu mecliste görüşülerek bir karar bağlanıyordu. Ka-
nunlarda tadilat veya yenilik yapılacaksa yine bu mecliste hanın tek-
lifiyle tartışılır ve karar alınırdı. Bu karara han da uymak zorundaydı06.
Kaynaklar, Bizans imparatoru Konstantin Monomach’ın Selçuk-
lular ’la savaşmaları için gönderdiği 15.00 kişilik Peçenek atlısının,
doğuda bugünkü Bulgurlu yakınlarına geldiklerinde “komanton” adı
verilen meclislerinde savaş güzergâhı ve planları üzerine uzun ve
atışmalı geçen bir toplantı yaptıklarını yazmaktadırlar. Demek ki bu
bir kurultay hem de savaş kurultayı olmalıdır07.
Peçeneklerde uruğ başbuğlarının nüfuzları büyük olup göçle ilgi-
li meselelerde başbuğun emri yerine getirilirdi. Uruğ büyüklerinden
seçilen, tecrübe ve bilgi sahibi kişiler olan ‘aksakallılar’, Peçenek top-
lumuyla alakalı bazı önemli konularda bir araya gelerek kararlar alı-
yorlardı. Bu tür toplantıların düşmana karşı savaş ve büyük göçlerle
ilgili kararların alınacağı zamanlarda; Bizans veya Rus Knezleri ile
yapılacak önemli görüşmeler öncesindegerçekleştirildiği bilinmekte-
dir08.
Kıpçakların da eski Türk geleneklerinden gelen bir meclis kül-
türleri olduğu şu olaydan anlaşılmaktadır: 12. Yüzyılda Gürcü kraliçe-
si Tamara tahta geçtiği ilk yıllarda tecrübesizliğinden tahtta bazı so-
runlar ve çeşitli isyanlarla karşılaştı. Tamara, bir süre sonra da “Mec-
hurchletukhutsesi (malî işler ve finans sorumlusu)” olan Kıpçak kö-
kenli Kutluğ Arslan’ın isyanıyla karşılaştı. Kutluğ Arslan, sarayın ya-
nında “karavi” denilen bir bina kurulmasını ve burada devlet işlerinin
görüşüleceği bir meclisin oluşturulmasını talep ediyordu. Bu öneriyi
reddeden Kraliçe Tamara, Kutlu Arslan’ı hapse attırmış; ancak her iki
taraf arasında yapılan uzun görüşmeler neticesinde problem çözül-
müş ve devlet işlerinin görüşülüp karara bağlanacağı “tanadgoma” adı
verilen bir danışma meclisinin kurulması kararlaştırılmıştır09.
4. Toy’un (Meclis) Fonksiyonları
Devlet, hukuki açıdan emretme hak ve yetkisine sahiptir. Bu emri
uygulama gücü de bulunan bir yüksek sosyal düzendir. Ancak bunun
itaat edenler tarafından “meşru” kabul edilmesi gerekir, aksi halde var
olan devlet değil, zorbalıktır. Meşru devletlerde, topluluklara göre, çok
çeşitli olan hükümranlık şekilleri arasında ortak vasıfta üç tip görülür:
Gelenekçi hâkimiyet, karizmatik hâkimiyet, kanuni hâkimiyet. Eski
Türk hükümranlık telakkisi, karizmatik yani “hükümdarlık yetki ve
kudreti Tanrı tarafından bağışlanan” tip olarak kabul edilmiştir ve si-
yasi iktidar kavramı “Kut” tabiri ile ifade edilir10.
06  İbrahim KAFESOĞLU, Umumi Türk Tarihi Hakkında Tespitler, Görüşler, Mülahazalar,
syf: 194.
07  Akdes Nimet KURAT, Peçenek Tarihi, İstanbul Kültür Yayınevi, İstanbul, 1937, syf: 136.
08  KURAT, Akdes Nimet, IV.-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz’in Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve
Devletleri, A.Ü. DTCF Yayınları, Ankara,1972, syf: 57-58.
09  Erhan ATEŞ, “Kraliçe Tamara (Tamar) Devri (1184-1213) Gürcü Dış Politikası ve Bölge-
deki Yansımaları”, Tarih İncelemeleri Dergisi XXXII/2, 2017, 363-390. 364-65.
10  İbrahim KAFESOĞLU, a.g.e., syf.239.
In the Bulgarian state, as in all steppe-Turkish political structures,
there was a “state assembly”, which was a kind of legislative body and
control mechanism. All military, political or legal problems in the
country were discussed in this assembly and a decision was made. If
amendments or innovations were to be made in the laws, they were
discussed and decided by the proposal of the khan in this assembly.
The inn had to abide by this decision 06.
Sources write that the Pecheneg horsemen of 15.00, sent by the
Byzantine Emperor Konstantin Monomach to fight the Seljuks, held a
long and heated meeting on the war route and plans in their assem-
blies called “commanton” when they arrived near today’s Bulgurlu in
the east. So this must be a congress and a war congress 07.
Pechenegs, the urugh chieftains had a great influence and the
chief’s orders were carried out in matters related to immigration. The
‘white bearded people’, who were chosen from among the elders of
Urug, who were experienced and knowledgeable, came together and
took decisions on some important issues related to the Pecheneg soci-
ety. When such meetings will take decisions on war against the enemy
and great migrations; It is known that it was carried out before impor-
tant negotiations with the 08Byzantine or Russian Knezs.
It is understood from the following event that the Kipchaks also
have a parliamentary culture coming from the old Turkish traditions:
In the 12th century, Georgian queen Tamara faced some problems and
various rebellions on the throne due to her inexperience in the first
years of her accession to the throne. After a while, Tamara faced the
rebellion of Kutluğ Arslan, who was a “Mechurchletukhutsesi (inspec-
tor of financial affairs and finance)”, of Kipchak origin. Kutluğ Arslan
demanded the establishment of a building called “karavi “next to the
palace and the establishment of a parliament where state affairs would
be discussed. Queen Tamara, rejecting this proposal, had Kutlu Arslan
imprisoned; however, as a result of long negotiations between both
sides, the problem was resolved and it was decided to establish an
advisory council called “09tanadgoma” where state affairs would be
discussed and decided.
4. Functions of Toy (Assembly)
The state has the legal right and authority to order. It is a high so-
cial order that also has the power to enforce this order. But it must be
accepted as “legitimate” by those who obey, otherwise it is tyranny, not
the state that exists. In legitimate states, according to the communities,
three types are seen in common among the various forms of sover-
eignty: Traditional domination, charismatic dominance, legal domi-
nance. The old Turkish notion of sovereignty has been accepted as a
charismatic type, that is, “the power and authority of sovereignty are
given by God”, and the concept of political power is expressed with the
phrase 10”Kut”.
06  İbrahim KAFESOĞLU, Findings, Opinions, Considerations about General Turkish His-
tory, p: 194.
07  Akdes Nimet KURAT, History of Pecenek, Istanbul Culture Publishing House, Istanbul,
1937, p: 136.
08  KURAT, Akdes Nimet, IV.-XVIII. Turkish Tribes and States in the North of the Black Sea in
the Centuries, A.Ü. DTCF Publications, Ankara, 1972, p: 57-58.
09  Erhan ATEŞ, “Queen Tamara (Tamar) Era (1184-1213) Georgian Foreign Policy and Its
Reflections in the Region”, Journal of History Studies XXXII/2, 2017, 363-390. 364-65. 213
10  İbrahim KAFESOĞLU, ibid., p.239.

Devleti yöneten hükümdarların önemine değinilirken, devleti yö-
netecek olan kişiyi seçen hatta tahttan indirebilen, önemli kararların
alındığı ve çeşitli Türk devletlerinde dönemine göre farklı isimlerle
anılan bir meclisten bahsetmek gerekir. Toy olarak anılan bu meclisin
yürütme ve yasama görevleri vardı.
Toyda devletin iç ve dış sorunları, işleri istişare edilir; gerekiyorsa
yeni kanunlar konur; savaşa çıkma veya barış yapmaya karar verilir-
di. Sonrasında ise alınan bütün bu kararlar uygulamaya geçilirdi. Toy
yasama ve yürütme gibi büyük yetkilerine sahipti. Bu yetki, toyun
üyeleri olan Aygucı, Buyruk, Apa, Tarhan gibi unvana sahip yüksek
dereceli devlet memurları tarafından kullanılırdı. Yukarıda belirttiği-
miz gibi Aygucı hükümetin başkanıydı. O, alınan kararların yürütme-
sinden birinci derecede sorumluydu. Aygucının yanında buyruklar da
hükümetin üyeleri olarak yürütme yetkisi kullanma hakkı olan üye-
lerdi. Bizzat kağan da toyda alınan kararlara uyardı. Toyun yargı yet-
kisi olması da gerektir. Çünkü adalet işlerinin senede sadece üç defa
toplanan kurultayda konuşuluyor olması mümkün değildir. Könilik
yani adalet, suç ve ceza işlerini gören “Yargu” adındaki mahkemeler
“Yargan” denilen kişilerce yönetiliyor ve böylece kanunlar uygulanı-
yordu11. Kaynaklar, Uygurların başında, henüz Uygur Kağanlığı kurul-
madan önce, Gök Türkler en zayıf dönemlerini yaşarken “İlteber” un-
vanını alan bir Uygur lideri olduğundan söz etmekte; bir askeri deha
olan İlteber P’u-sa’nın sürekli askerleriyle avda, talimde veya seferde
olduğunu; annesinin ise ülke içinde kanun ve nizamları bozanları ce-
zalandırdığı, şikâyetleri dinlediği ve davalara baktığı belirtilmektedir12.
İslam Öncesi Türk devletlerinde devlet ve sosyal hayatı düzenle-
yen sözlü kural ve kanunlara “Töre” denilirdi. Bu nesilden nesile ko-
runarak gelen gelenekselleşmiş hukuk kurallarına “yusun” da denil-
mekteydi. Töre, “halk”, kurultay” ve “kağan” üçlüsüne dayanmaktaydı.
Hukuk kurallarını bu üç müessese belirlerdi. Toyun yasama yetkisi
vardı ve töre koyabilirdi. Hakan, töre koymak isterse kurultayda ko-
nuşulup tartışılır; meclis tarafından kabul edilirse yürürlüğe girebilir-
di. Bu bakımdan yasama yetkisinin kağanla toy arasında paylaşıldığı
söylenebilir.
Toyun en önemli görevlerinden biri de kağan seçimidir. Yeni ka-
ğanın seçiminde sıkıntı yaşandığı durumlarda ülkenin kaosa sürük-
lenmemesi için derhal kurultay toplanır; boy beyleri, buyruklar ve
diğer görevliler töreye göre kimin tahta geçeceğine veya geçmeyece-
ğine karar verirdi.
Buna en iyi örneklerden biri de Taspar Kağan sonrası taht sorun-
larında verdiği karardır. Şöyle ki; Taspar Kağan 582 yılında henüz öl-
meden önce kendi oğlu An-lo’nun değil, kardeşi Mukan’ın oğlu Ta-lo-
pien’in tahta geçirilmesini vasiyet etmiş ancak kağanın vasiyeti olma-
sına rağmen kurultay Ta-lo-pien’i annesinin Türk asıllı olmadığı ileri
sürerek tahta kabul etmedi ve An-lo’yu tahta çıkardı. Ancak onun
yeteneksiz ve çekingen olduğu görülünce de kurultay bu kez takdiri-
niKara Kağan’ın oğlu Sh’e-t’u’yu İşbara’dan yana kullanarak onu ka-
ğan seçti13.
11  Mehmet SEYİTDANOĞLU, a.g.m., syf: 7.; Ahmet TAŞAĞIL, Kök Tengrinin Çocukları,
Bilge Kültür Sanat, 2014, syf: 184.; İbrahim KAFESOĞLU, a.g.e, syf: 281.
12  Gülçin ÇANDARLIOĞLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kültürü, TDAV, İstanbul, 2004.
syf: 11.
214 13  Ahmet TAŞAĞIL, “Gök Türk Devlet Modeli”, Afyon Karahisar I. Türk Tarihi Sempozyu-
mu, Türklerde Devlet, Bildiriler, 19-21 Ekim 2017, syf: 125.
TÜRKLERDE DEVLET VE SİYASET
While mentioning the importance of the rulers who ruled the
state, it is necessary to mention a parliament that can elect or even
dethrone the person who will rule the state, where important deci-
sions are taken and which is called by different names in various
Turkish states according to its period. This assembly, known as the
Toy, had executive and legislative duties.
In the toy, the internal and external problems and affairs of the state
are consulted; new laws are introduced if necessary; It was decided to
go to war or make peace. Afterwards, all these decisions were put into
practice. Toy had great powers such as legislative and executive. This
authority was used by high-ranking civil servants with titles such as
Aygucı, Buyruk, Apa, Tarhan, who were members of the grandchild. As
we mentioned above, Aygucı was the head of the government. He was
primarily responsible for the execution of the decisions taken. Besides
Aygucı, the commandants were also members of the government who
had the right to exercise executive power. The khan himself warned
about the decisions taken at the wedding. The toy must also have juris-
diction. Because it is not possible for justice issues to be discussed in
the congress that meets only three times a year. The courts called
“11Yargu”, which dealt with Könilik, that is, justice, crime and punish-
ment, were administered by people called “Yargan” and thus the laws
were applied. Sources mention that at the beginning of the Uyghurs,
before the establishment of the Uyghur Khaganate, there was a Uyghur
leader who took the title of “Ilteber” while the Gök Turks were in their
weakest period; İlteber, a military genius that P’u-sa is constantly on
the hunt, in training or on a campaign with his soldiers; it is stated that
his mother punishes those who violate the law and order in the coun-
try, listens to the complaints and handles the cases 12.
In the pre-Islamic Turkish states, the oral rules and laws regulat-
ing the state and social life were called “Töre”. The traditional legal
rules that were preserved from generation to generation were also
called “yusun”. The tradition was based on the trio of “people”, “con-
gress” and “kagan”. These three institutions determined the rules of
law. The toy had legislative power and could impose customs. If Hakan
wants to establish a tradition, it is discussed and discussed at the con-
gress; It could come into force if it was approved by the legislature. In
this respect, it can be said that the legislative power is shared between
the kagan and the novice.
One of the most important duties of the toy is the choice of khan.
In cases where there are difficulties in the election of the new khan, a
congress is convened immediately so that the country is not dragged
into chaos; clan chiefs, orders and other officials decided who would
or would not ascend to the throne according to custom.
One of the best examples of this is the decision he made in the
throne problems after Taspar Kagan. Namely; Before Taspar Kagan
died in 582, he made a will to put Talo-pien, son of his brother Mukan,
on the throne, not his own son Anlo. He refused to accept the throne
and put Anlo on the throne. However, when it was seen that he was
incompetent and shy, the congress this time gave its appreciation to
the son of Kara Kagan, Sh’e-t’u. He favored Isbara and chose him as
khan 13.
11  Mehmet SEYİTDANOĞLU, ibid., p: 7.; Ahmet TAŞAĞIL, Children of Root Tengri, Bilge
Culture and Art, 2014, p: 184.; İbrahim KAFESOĞLU, ibid, p: 281.
12  Gülçin ÇANDARLIOĞLU, History and Culture of the Uyghur States, TDAV, Istanbul,
2004. page: 11.
13  Ahmet TAŞAĞIL, “The Sky Turkish State Model”, Afyon Karahisar I. Turkish History
Symposium, The State in Turks, Proceedings, 19-21 October 2017, p: 125.
STATE AND POLITICS IN TURKS
Devletin bekası için çok elzem konulardaki kararları da kurultay
alırdı. Bunun en canlı örneği Asya Hun Devletinin çok zayıf ve çaresiz
düştüğü bir dönemde Hu-han-yeh Ch’an-yü’nün Çin’e vergiyle bağ-
lanma konusunu kurultaya götürmesidir:
“Hu-han-yeh, içinde bulunduğu zor durumdan kurtulmak için
çeşitli çareler düşünüyordu. Milattan önce 53 yılında kurultayı topladı
ve neler yapmaları gerektiğini tartıştılar. Ch’an-yü, Çinliler’e haraca
bağlı olarak bağlanma fikrini kurultaya sundu ancak boy beylerinin
çok büyük tepkileriyle karşılaştı. Bu durum, bağımsızlık karakteri ta-
şıyan onurlu Hun halkı için kabul edilebilir bir durum değildi. Beyler,
Hunlar’ın eski tarihlerden beri hep güçlü olduğunu; Çin her ne kadar
güçlü bir devlet olsa da Hunlar’ın onların önünde diz çökmeyecekle-
rini; ölene dek savaşacaklarını belittiler. Çinliler’e bağlanmak isteyen
ve istemeyen gruplar arasında şiddetli tartışmalar yaşandı. Bağlan-
mak istemeyen beyler, eğer böyle bir olay gerçekleşirse Çinli olma-
yan halkların liderliğinin de kaybedileceğini dile getirdiler. Bağlanma
taraftarı olan Sol İ-chuh-tzu Beyi:
“Bir devletin güçlü ve zayıf olması zamanla değişir. Çin şimdi en
güçlü çağındadır. Küçük devletlerin hepsi ona bağlanmıştır. Ch’ü-ti-
hou Ch’an-yü’den itibaren biz Hsiung-nular günden güne küçüldük,
eski durumumuza dönemedik. Bu durumda boyun eğmezsek bir gün
bile huzur bulamayız. Çin’e bağlanıp hizmet edersek dirlik ve barış
buluruz. Yoksa tehlike içinde kalır ve yok oluruz14” diye fikirlerini be-
lirtti. Kurultayda tartışmalar uzun zaman devam etti sonunda ch’an-
yü kendi halkını alarak güneye indi ve Çin Seddi yakınlarında yerleş-
ti”
Fakat zaman zaman kağanların kurultayın kararlarını beğenme-
diği de görülmektedir. Hun İmparatoru Mo-tun, Tung-hu kralının
önce atını ve sonra eşini en sonunda da önemsiz bir toprağı istediği o
olayda tam üç kez kurultayı toplamış ve üçünde de kurultayın kararı-
nı kabul etmeyerek son sözü kendisi söylemiştir.
Avrupa Hunları’nda yaşanan bir olayda yine kağan ile kurultay
üyelerinin fikir ayrılığına düştükleri görülür: “Attila, Galya ve Romalı-
ların ona karşı toplanmaya başladığını duyunca Galya’yı terkederek
Scambria’ya döndü. Kardeşi Buda’ya kendisine verilen hükümdarlık
unvanının sınırlarını ve kendisi uzaktayken ona verilen hükümdarlık
yetkisini aştığına dair suçlamalarda bulundu. Buda’nın Scambria’ya
kendi adına atfen “Budavar” adını vermesi, Attila’nın gözünde ağır bir
suç işlediğinin kanıtıydı. Oysa Attila, giderken bu şehre kendi adının
verilmesini emretmişti. Bu nedenle Attila, kardeşini yakalattı; kendi
elleriyle öldürdü ve cesedini Tuna Nehrine attırdı. Onun öldürülme-
sinden sonra Attila, yeniden Scambria şehrinin başkasının adıyla de-
ğil kendi adıyla anılmasını, buraya “Attila’nın şehri” adının verilmesi
emrini verdi. (Ancak) Hunlar veya Macarlar bunu kabul etmediler15.”
Dünyayı titreten bir hükümdarım emrini dinlemeyenler olsa olsa ku-
rultayı oluşturan boy beyleridir. Bunun karşılığında Attila’nın onlara
karşı herhangi bir şiddetinin görülmüyor olması da çoğu zaman hü-
kümdar isteklerinin kurultay kararının üzerinde olmadığını göster-
mektedir.
14  Ying-shih YU, “Hsiung-nu”, Erken İç Asya Tarihi, Derleyen Denis Sinor, İletişim Yayınla-
rı, İstanbul 2003, s. 195.; Ayşe ONAT, a.g.e. s. 55-56.
15  Mesude ŞENOL, a.g.e., syf: 50.
The congress would also take decisions on issues that were es-
sential for the survival of the state. The most vivid example of this is
Hu-hanyeh at a time when the Asian Hun State was very weak and
helpless. Ch’an-yu ‘s bringing the issue of tax bonding to China to the
convention:
“Hu-hanyeh was considering various ways to get out of the diffi-
cult situation he was in. They convened the congress in 53 BC and
discussed what they should do. Ch’an-yü presented the idea of tribute
to the Chinese to the convention, but he was met with a great reaction
from the tribesmen. This was not an acceptable situation for the hon-
orable Hun people who had the character of independence. Gentle-
men, the Huns have always been strong since ancient times; Although
China is a powerful state, the Huns will not kneel before them; They
said they would fight to the death. There were fierce debates between
groups that wanted to join the Chinese and those that didn’t. The gen-
tlemen, who did not want to be connected, stated that if such an event
took place, the leadership of the non-Chinese peoples would also be
lost. Sol I-chuh-tzu Bey, who was in favor of attachment:
“The strengths and weaknesses of a state change over time. China
is now in its most powerful era. All the small states are subordinate to
it. Ch’ü-ti-hou Since Ch’an-yu, we Hsiung-nu have shrunk day by day,
we have not been able to return to our former state. In this situation, if
we do not obey, we will not find peace even for a day. If we connect
and serve China, we will find peace and harmony. Otherwise, we will
remain in danger and perish 14,” he said. Discussions in the congress
continued for a long time, finally ch’an-yu took his own people and
went south and settled near the Great Wall of China.
But from time to time, it is seen that the khans do not like the de-
cisions of the congress. Hun Emperor Mo-tun convened the congress
three times in the event that the Tung-hu king first wanted his horse
and then his wife and finally an insignificant land, and in all three of
them he did not accept the decision of the congress and said the last
word himself.
European Huns, it is seen that the khagan and the members of the
congress again differed in opinion: “When Attila heard that Gaul and
Romans had started to gather against him, he attacked Gaul. leaving
He turned to Scambria. He accuses his brother Buddha of exceeding
the limits of the title of ruler given to him, and of overstepping the au-
thority given to him while he was away. Buddha ‘s naming of Scam-
bria as “Buddhavar” after himself was proof in Attila’s eyes that he had
committed a felony. However, Attila had ordered that this city be
named after him. Therefore Attila had his brother captured; killed him
with his own hands and had his body thrown into the Danube. After
his murder, Attila again ordered that the city of Scambria be named
after himself and not by someone else’s name, and to give it the name
“Attila’s city”. (However) the Huns or Hungarians did not accept it 15.”
Those who do not listen to the order of a ruler who shakes the world
are only the chiefs of the tribes who constitute the congress. In return,
the fact that Attila does not show any violence against them shows that
the demands of the monarch are not above the decision of the con-
gress.
14  Ying-shih YU, “Hsiung-nu”, Early Inner Asian History, Compiled by Denis Sinor, Com-
munication Publications, Istanbul 2003, p. 195.; Ayşe ONAT, ibid. s. 55-56. 215
15  Mesude SENOL, ibid., p: 50.

Cengiz’in ölümünden sonra Moğolların başına oğlu Ügedey, onun
ölümüyle de Ügedey’in oğlu Güyük (1246-48), “Kurultay” tarafından
tahta çıkarıldı fakat Batu Han ve taraftarları bunu tanımak istememiş-
lerdi16.
Kurultayın bazen oldu bittiye getirildiği de görülmektedir. Milat-
tan önce 60 yılında Hun ch’an-yüsü Hsü-lü-kuan-chü ölünce bir ön-
ceki hükümdarın eşi, ch’an-yü seçimi için kurultayın toplanmasını
beklemeden Sağ Bilge Beyi Wo-yen-ch’ü-t’i’yı yeni ch’an-yü ilan et-
mişti17.
Oğuzlarda kurultay veya danışma toplantısı yaygın olarak “toy”
veya “düğün-dernek” şeklinde yapılırdı. Yani bu toplantıların içinde
yemek içmekte vardı18. Oğuzların “kengeş” ve meşveret meclisleri bir
bakıma “Motun’nun kurultayı”nı andırırdı. Toplanma ve görüşme ya-
pılır ancak son sözü devletin sahibi olan hakan söylerdi. Bu toplantı-
larda devlet halk ile bir araya gelmekte; gerektiğinde halk ile beyler
hanlardan şikâyetçi olabilmekteydiler.Hakanın görevleri arasında
halkı yedirip doyurma da olduğundan toylar yemekli yapılırdı. Bu ye-
mekten sonra halkın hakanın evini yağma etme geleneği vardı. Bu
durum dilimize Farsçadan geçen “han-ı yağma” sözüyle ifade edil-
miştir. Geleneklere göre ziyafete katılan kişiler ve halk ziyafetten son-
ra hükümdarın veya beyin sofra takımını yağmalardı. Bundan dolayı
muhtemelen bu toylara “han-ı yağma” denilmiş olmalıdır19.
Çinli elçi Wang Yen-ti, seyahatnamesinde, Uygurlardaki kurultay
ile ilgili bilgi vermektedir. Buna göre Uygurlar ’da tam bir demokratik
idare mevcuttu. Halk ile hakan arasında mesafe çok yakındı. Kurul-
tayda meclis, duruma göre kudretli idareciler ya da kumandanlar ara-
sından birini han seçebiliyordu20.
13. Yüzyılın ortalarından itibaren kaynaklarda geçmeye başlayan
kurultay kelimesi, toy yerine kullanılmaya başlamış, toy ise yemekli
eğlenceler için kullanılır olmuştur21.
İslam devletlerinde devlet yetkililerin toplanıp kararlar vermesi-
ne “Şûrâ,” denilmiştir. Kelime anlamı “danışma, fikir alışverişinde bu-
lunma, danışan kimseyi yönlendirme” olan şûrâ, İslamî literatürde
yöneticilerin, özellikle hükümdarın, görevlilerine kendi alanlarına gi-
ren işler hakkında danışıp fikirlerini almasını ifade eder. Meşveret,
meşure, müşavere, istişare ve teşâvür de şûra ile aynı anlamdadır.
Şûra kelimesi ayrıca hem “üzerinde ortaklaşa görüş beyan edilen iş”
manasına gelir hem de görüş bildiren kimseleri belirtmek için kulla-
nılır. İstişare ise herhangi bir konuda karar alınmadan önce, doğruya
ulaşmak için yetkili kişilerin görüşünü sormak, danışmak, görüş alış-
verişinde bulunmak demektir. Meselelerin etraflı bir şekilde araştırıl-
ması; fikir alışverişi; daha sonra da alınan kararın uygulanması veya
düzeltilmesi gerekliliğidir. İstişârenin amacı, meselenin en doğru yö-
nünü bulmak ve hata ihtimalini azaltmaktır22.
16  Akdes Nimet KURAT, IV.-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz’in Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve
Devletleri, A.Ü. DTCF Yayınları, Ankara,1972,
17  Tilla Deniz BAYKUZU, Asya Hun İmparatorluğu, Kömen Yayınları, Konya, 2012, syf:
111.
18  Bahaeddin ÖGEL, a.g.e., s. 74,75, 78.
19  Salim KOCA, a.g.e., ibid.
20  Abdülkadir DONUK, “Türkler’de ve Moğollar’da Devlet Geleneği”, Tarih Dergisi, Sayı
52, 2010/2, İstanbul 2011, syf:7.
21  Aysel ERDOĞAN, “İslamiyet’ten Önce Türk Devletlerinde Meclis Anlayışı: Toy, Kengeş,
Kurultay Örneği”, KSÜ Sosyal Bilimler Dergisi 11, 1, 2014, s. 41.
216 22  Recep ASLAN,” İstişarenin Önemi ve Hz. Peygamberin Uygulamalarından Örnekler”, Muş
Alpaslan Üniversitesi Sosyal Bi̇li̇mler Dergisi, Cilt 2 sayı:1, 2014, syf: 225.
TÜRKLERDE DEVLET VE SİYASET
Genghis, his son Ügedey was the leader of the Mongols, and after
his death, Güyük (1246-48), the son of Ügedey, was enthroned by the
“Congress”, but Batu Khan and his supporters did not want to recog-
nize this 16.
Congress is sometimes brought to a fait accompli. Hun ch’an-yu in
60 BC When Hsü-lü-kuan-chü died, the wife of the previous ruler
declared the 17Right Sage Bey Wo-yen-ch’ü-t’i the new ch’an-yu with-
out waiting for the convening of the convention for the election of
ch’an-yu.
In the Oghuzs, a general assembly or consultation meeting was
held in the form of a “toy” or a “wedding-association”. So there was
food and drink in these meetings 18. The “kengeş” and consultation as-
semblies of the Oghuzs are, in a way, “Motun’s It was reminiscent of
the convention. Meetings and meetings were held, but the last word
was given by the khan, the owner of the state. In these meetings, the
state comes together with the people; When necessary, the people and
the gentlemen could complain about the inns. Since one of the duties
of the khan was to feed and feed the people, the toys were made with
a meal. After this meal, the people had a tradition of plundering the
khan’s house. This situation is expressed in our language with the
word “han-ı yağma”, which comes from Persian. According to tradi-
tion, the people attending the banquet and the people plundered the
ruler’s or lord’s tableware after the banquet. For this reason, these
weddings must have been called “han-ı plunder”19.
Chinese envoy Wang Yen-ti, in your travelogue, It gives informa-
tion about the congress in the Uyghurs. Accordingly, there was a full
democratic administration in the Uighurs. The distance between the
people and the Khan was very close. In the congress, the council could
choose a khan from among the mighty administrators or command-
ers, depending on the situation 20.
Word congress, which started to appear in the sources from the
middle of the 13th century, began to be used instead of toy, and toy was
used for entertainment with meals 21.
Meeting of state officials and making decisions is called “Shura” in
Islam. Shura, which literally means “consulting, exchanging ideas, di-
recting the person who consults”, means that the rulers, especially the
ruler, consult their officials about the affairs that fall within their field
and get their opinions. Consultation, mediation, consultation, consul-
tation and consultation also has the same meaning as shura. The word
shura also means “the work on which a joint opinion is expressed” and
is used to indicate the people who express their opinions. Consulta-
tion, on the other hand, means asking the opinions of the authorized
people, consulting and exchanging opinions in order to reach the truth
before a decision is taken on any issue. Thorough investigation of is-
sues; exchange of ideas; then the necessity of implementing or cor-
recting the decision taken. The purpose of consultation is to find the
right side of the issue and to reduce the possibility of error 22.
16  Akdes Nimet KURAT, IV.-XVIII. Turkish Tribes and States in the North of the Black Sea in
the Centuries, A.Ü. DTCF Publications, Ankara, 1972,
17  Tilla Deniz Baykuzu, Asian Hun Empire, Kömen Publications, Konya, 2012, p: 111.
18  Bahaeddin ÖGEL, ibid., p. 74.75, 78.
19  Salim KOCA, ibid., ibid.
20  Abdülkadir DONUK, “State Tradition in Turks and Mongols”, History Journal, Issue 52,
2010/2, Istanbul 2011, p:7.
21  Aysel ERDOGAN, “The Understanding of Assembly in Turkish States Before Islam: Toy,
Kengeş, The Example of Congress”, KSU Journal of Social Sciences 11, 1, 2014, p. 41.
22  Recep ASLAN,” The Importance of Consultation and Hz. Examples from the Practices of
the Prophet”, Muş Alpaslan University Journal of Social Sciences, Vol 2 issue:1, 2014, p: 225.
STATE AND POLITICS IN TURKS
Eski Türk devletlerinde hükümdarların çok sayıda danışman bu-
lundurduğu ve birer danışma kurumu olarak kurultayların düzenlen-
diği bilinmektedir. Kurultayın Oğuz Türkçesindeki karşılığı “kengeş”
tir. Ancak kurultayın bir toplantı olmasından dolayı bu kelime daha
sonra yerini “tirnek, dernek, yığınak ve derim” gibi terimlere bırak-
mıştır23.
Türkler İslamiyet’i kabul ettikten sonra bozkır milletlerinin gele-
neği olan “kurultay”, yerini İslâm’ın “Şûra” ilkesine bırakmıştır. Bunun
için işlerde danışma, görüşme, düşünme anlamına gelen “kengeş” ke-
limesi kullanılmıştır. Türk devlet geleneğinde kurultay; dinî törenleri,
bayram kutlamalarını, yeme içme toylarını, eğlence ve yarışmaları
içine alan genel bir toplantıdır. Dernek veya toy şeklinde olan bu ku-
rultaylara Hunlar ile Oğuzlar’da halk da katılıyordu24. Günümüz festi-
valleri havasında geçen kurultaylar devlet-millet kaynaşmasında
önemli rol oynamaktaydı. Ancak daha sonraki dönemlerde özellikle
İslamiyet’in kabulü ile birlikte festival boyutu ortadan kalkmış; yal-
nızca önemli meselelerin müzakere edilip tartışıldığı ve kararların
alındığı bir toplantı haline gelmiştir.
İslami Dönem‘de “divan” kavramının öne çıktığı görülür. Farsça
bir kelime olan “divan”, Abbasiler’den Selçuklular’a ve onlardan da
Osmanlılar’a geçmiş olup, “topluluk” mânasına gelmektedir. Divan ta-
biri, bugün kullandığımız “Bakanlar Kurulu’nun” tam karşılığıdır25.
Altın Ordu Devleti’nde hana devlet idaresinde “Divan” adını taşı-
yan bir meclis yardım ederdi. Ekseri Türk-İslam devletlerinde tesadüf
ettiğimiz bu müessesenin Altın Ordu’daki mahiyeti kesin olarak bilin-
memekte ancak bununla birliktebilhassa divan yazıcıları (Divan bitik-
çileri) tabirinin yarlıklarda sık sık zikredildiği görülmektedir26.
Kırım Hanlığı’nda devlet işleri hanın bizzat başkanlık ettiği bir di-
van tarafından yürütülmekte27 idi.
Türk devlet teşkilatında devlet başkanlığı, yasama kurulu (toy) ve
hükümet birbirinden ayrı kurumlar olup işlevleri farklıydı. Kurultay-
lar yapı ve fonksiyonları itibariyle bir millet meclisi olarak da kabul
edilebilirdi. Zira yönetimi kabul ederek meşru hale getiren ya da red-
deden; teklifleri görüşen, yeni kanunlar çıkaran ve mevcut kanunları
değiştiren yine kurultaydır. Ancak kurultayın her zaman toplanması
mümkün olamayacağından günlük meseleleri karara bağlamak için
bir nevi günümüzdeki bakanlar kurulu gibi bir işlev yürüten bir mec-
lis daha kurulmuştur. İslamiyet’ten önceki Türk topluluklarında dev-
let meclisi niteliğinde olan bir diğer yapı ise kengeştir. Bu kelimenin
iki anlamı olup bunlardan ilki karşılıklı danışma ve önleyici tedbir
almadır. Bu anlamıyla demokratik devlet anlayışında önemli bir yere
sahiptir28. Kurultay hakan tarafından toplantıya bir toy şeklinde çağı-
rılırdı. Bu meclislerde belirli bir protokole göre yer ve sıralar bilinir-
di29. Gerçekleştirilen toy ve kurultaylarla halk birbiriyle kenetlenmiş
oluyordu.
23  Bahaeddin ÖGEL, Syf: 73.
24  Bahaeddin ÖGEL, “Devlet Meclisi ve Kurultay”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt 2, Yeni Tür-
kiye Yayınları, s. 875.
25  Kemal GÖDE, a.g.m., s. 54.
26  Akdes Nimet KURAT, “Altın Ordu Devleti”, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü
Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Seri: I, Sayı: A-23, Birinci Cilt, Ankara 1992, Syf: 406-407.
27  Halil İNALCIK, “Kırım Hanlığı”, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü Araştırmaları
Enstitüsü Yayınları, Seri: I, Sayı: A-23, Birinci Cilt, Ankara 1992, s. 432
28  Aysel ERDOĞAN, a.g.m., s. 41.
29  Türklerde meclis ve toplantılarda bulunanların devlet protokol anlayışına uygun kurallara
göre oturma düzenine “orun” denir.
It is known that in the old Turkish states, the rulers had many ad-
visors and congresses were held as an advisory institution. The equiv-
alent of the congress in Oghuz Turkish is “kengeş”. However, since the
convention was a meeting, this word was later replaced by terms such
as “nail, association, stack and leather”23.
After the Turks accepted Islam, the “convention”, which was the
tradition of the steppe nations, left its place to the “Shura” principle of
Islam. For this reason, the word “kengeş”, which means consultation,
meeting, thinking, is used. The convention in the Turkish state tradi-
tion; It is a general meeting that includes religious ceremonies, holiday
celebrations, catering, entertainment and competitions. The people of
the Huns and Oghuzs also participated 24in these congresses, which
were in the form of associations or weddings. The congresses, which
were in the atmosphere of today’s festivals, played an important role in
the fusion of the state and the nation. However, in later periods, espe-
cially with the acceptance of Islam, the festival dimension disappeared;
it has become a meeting where only important issues are discussed
and debated and decisions are made.
It is seen that the concept of “divan” came to the fore in the Islam-
ic Period. “Divan”, a Persian word, comes from the Abbasids. It was
passed to the Seljuks and from them to the Ottomans, and it means
“community “. The term Divan is the exact equivalent of the “Council of
Ministers” we use today 25.
In the Golden Horde State, a council called “Divan” would assist the
khan in the state administration. The nature of this establishment, which
we mostly come across in the Turkish-Islamic states, in the Golden
Horde is not known for certain, however, it is seen that the term divan
scribes (Divan bitikcileri) is frequently mentioned in the yarlıks 26.
In the Crimean Khanate, state affairs were carried out by a council
chaired by the khan himself 27.
In the Turkish state organization, the presidency, the legislature
and the government were separate institutions and their functions
were different. The congresses could also be accepted as a national
assembly in terms of their structure and functions. Because, by ac-
cepting the administration, it makes it legitimate or rejects it; It is the
congress that discusses the proposals, enacts new laws and changes
existing laws. However, since it would not always be possible to con-
vene the convention, another assembly was established to decide on
daily issues, which functions somewhat like the current council of
ministers. Another structure that has the nature of a state assembly in
Turkish communities before Islam is the kengeş. This word has two
meanings, the first of which is mutual consultation and preventive ac-
tion. In this sense, it has an important place in the understanding of the
democratic state 28. The congress was called by the khan to the meet-
ing as a toy. In these assemblies, places and ranks were known ac-
cording to a certain protocol 29. With the toys and congresses that were
held, the people were getting together with each other.
23  Bahaeddin ÖGEL, p. 73.
24  Bahaeddin ÖGEL, “State Assembly and Congress”, Encyclopedia of Turks, Volume 2, New
Turkey Publications, p. 875.
25  Kemal GÖDE, ibid., p. 54.
26  Akdes Nimet KURAT, “Golden Army State”, Turkish World Handbook, Turkish Culture
Research Institute Publications, Series: I, Issue: A-23, Volume One, Ankara 1992, Page: 406-407.
27  Halil İNALCIK, “Krimean Khanate”, Turkish World Handbook, Turkish Culture Research
Institute Publications, Series: I, Issue: A-23, Volume One, Ankara 1992, p. 432
28  Aysel ERDOĞAN, ibid., p. 41.
29  The seating arrangement of those who attend the assembly and meetings according to the 217
rules in accordance with the understanding of the state protocol is called “orun” in Turks.

Türk devletlerinde bir kağan tahtta geçtiğinde uyması gereken tö-
reler bulunuyordu: Hükümdar, icraatından önce istişare etmek, mec-
listen tasvip ve karar almak zorunda idi; böylelikle meşruiyeti kabul
görüyordu. Türkler siyasi iktidarın kaynağını Tanrı’ya bağlama sure-
tiyle hakanı Tanrı huzurunda sorumlu tutarlardı30. Yukarıda bahsedil-
diği gibi halkını doyuramadığı ve güvenliği sağlayamadığı durumlarda
“toylarda”, “töre” icabı hükümdarın hükümranlığı tartışılır; gerekirse
tahttan indirilirdi.
Timuçin, 1206 yılında bütün bozkır hükümdarlarını hâkimiyeti
altında toplamıştı. Aynı yıl Moğolistan’ın doğusundaki Onon kıyısında
yapılan kurultayda dokuz parçalı ak tuğ diktirdi. Kurultay sonunda
“Cengiz” unvanıyla kağan ilan edildi. Böylece artık tüm bozkır boyla-
rının en büyük hükümdarı oldu. “Cengiz Han Yasası” olarak bildiğimiz
Moğol kanunları Moğol İmparatorluğu’nun hukuk ve askerlik işlerini
düzenleyen kanunlardır. Gerçekte bu yasalar elbette ki Cengiz Hanın
bizzat düşünüp ortaya çıkardığı kanunlar değildir. Bunlar, nesilden
nesile aktarılan Moğol hukuk ve törelerinin bir kurallar silsilesi halin-
de düzenlenmesiyle meydana gelmiştir. Cengiz Han ise kağan seçildi-
ği 1206 kurultayında bu kurallara bazı ilaveler yapmış ve bunları res-
men yürürlüğe koymuştur31.
Cengiz Han’ın ölümünden sonra iki yıllık yas süresinde en yete-
nekli ve en küçük oğlu Tuluy resmî olarak babasının makamına naip-
lik etti. Yas süresi bittiğinde Tuluy, 1229 yılında kurultayı toplantıya
çağırdı. Bu Kurultay, müteveffanın arzusuna uyarak çoğunluğun oyla-
rıyla onun üçüncü oğlu Ugedey’in hanlığını tasdik etti32.
1269’da Maverâünnehr’de kurulan büyük kurultay’da kurultaya
katılan hanedan üyeleri birbirlerine “anda” diye hitap etmiş, Türk-Mo-
ğol adetlerine göre ant içmişlerdir. Bunun yanısıra elbiselerini ve içki
kupalarını birbirleriyle değiştirerek birbirlerine bağlı kalacaklarına
dair yemin etmişlerdir33
Donuk, Türk ve Moğol kurultaylarının birbirine benzer özellikleri
olmasına rağmen aslında tamamen farklı olduğunu ileri sürer. Türk
devletlerinde kurultayın bir millet meclisi olduğunu; Toygunların ise
kanuni birer görevli olduklarını, şahsi ve keyfi idarenin bulunmadığını
belirtirken Moğollar’ da devlet anlayışının Türk devlet anlayışından
farklı olduğunu, devletin hükümdarın şahsi malı olduğunu ve töreye
göre hareket eden devlet adamlarının oluşturduğu bir meclis anlayışı-
nın olmadığını ifade eder, Kurultay kararları hanın kararlarının üzeri-
ne çıkamaz, son sözü han söylerdi. Oysa Türklerde bazı istisnalar dı-
şında kağan da kurultay kararlarına uyardı34.
Karahanlı Devleti’nde hükümdar, Türklerin ideal hükümdar tipi
olan ve yüksek ahlâkî değerleri şahsında toplayan kişidir. Bu hüküm-
darlar, “Tonga, İlig, Buğra, Arslan, Tamgaç Han, Hakan ve Terken” gibi
çeşitli unvanlar kullanmışlardır. Hunlar zamanından beri kullanılan
“katun” kelimesi Karahanlılar’da da aynen kullanılmakta olup, hatun-
lar Karahanlı devletinde de mühim bir mevkie sahiptir. Karahanlı-
lar’da başkanlığını dışardan yetişmiş “yuğruş” unvanlı vezirlerin yap-
tığı bir devlet meclisi veya danışma kurulu vardı. Yuğruş, başvezir en
yüksek hükümet görevlisi olup, sultan adına meclisi yönetmekle gö-
revlidir. Meclis heyeti ile hakan arasında irtibatı ise “tayangu” unvanlı
30  İbrahim KAFESOĞLU, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, 2015, syf: 257.
31  Mustafa KAFALI,, “Cengiz Han” maddesi, İslam Ansiklopedisi, syf: 368-369.
32  Court ALİNGE, Moğol Kanunları. AÜ Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara,1967,Syf:7.
33  V. V. BARTHOLD, Moğol İstilasına Kadar Türkistan. Ankara: TTK Yayınları,1990,
218 Syf:159-160.
34  Abdülkadir DONUK, a.g.e, s. 1-3.
TÜRKLERDE DEVLET VE SİYASET
In Turkish states, there were customs that had to be followed
when a khan ascended to the throne: The ruler had to consult before
he acted, approve and take a decision from the parliament; Thus, its
legitimacy was accepted. By linking the source of political power to
God, the Turks held the khan responsible before God 30. As mentioned
above, in cases where he cannot feed his people and provide security,
the sovereignty of the ruler is discussed as a matter of “custom” in the
“toys”; He would be dethroned if necessary.
Timuçin gathered all the steppe rulers under his rule in 1206. In the
same year, he had a nine-piece white tug erected at the convention
held on the Onon coast of eastern Mongolia. At the end of the congress,
he was declared a khan with the title of “Cengiz”. Thus, he became the
greatest ruler of all steppe tribes. Mongolian laws, which we know as
“Genghis Khan’s Law”, are the laws that regulate the legal and military
affairs of the Mongol Empire. In reality, these laws, of course, are not
laws that Genghis Khan himself thought and revealed. These were
formed by arranging Mongolian laws and customs, which were handed
down from generation to generation, in a series of rules. On the other
hand, Genghis Khan made some additions to these rules in the 1206
congress when he was elected khan and officially put them into effect31.
Tuluy, his most talented and youngest son, officially succeeded his
father to his office. When the mourning period was over, Tuluy called
the congress to a meeting in 1229. This Congress, following the wishes
of the deceased, approved the khanate 32of his third son, Ugedey, with
the majority votes.
In the great assembly established in Transoxiana in 1269, the
members of the dynasty who attended the assembly addressed each
other as “anda” and took an oath according to the Turkish-Mongol cus-
toms. In addition, they exchanged their clothes and drinking mugs and
swore to be faithful to each other.33
Donuk argues that although Turkish and Mongolian congresses
have similar characteristics, they are actually completely different. In
Turkish states, the congress is a national assembly; While he states
that the Toyguns are legal officials and that there is no personal and
arbitrary administration, he states that the understanding of the state
in the Mongols is different from the understanding of the Turkish state,
that the state is the personal property of the ruler and that there is no
understanding of a parliament formed by statesmen acting according
to tradition. Khan had the last word. However, with some exceptions in
Turks, the khan also warned the decisions of the congress 34.
Karakhanid State, the ruler is the person who is the ideal ruler type
of the Turks and who gathers high moral values in his person. These
rulers used various titles such as “Tonga, Ilig, Buğra, Arslan, Tamgaç
Han, Hakan and Terken”. The word “katun”, which has been used since
the time of the Huns, is also used in the same way by the Karakhanids,
and the women have an important position in the Karakhanid state. In
the Karakhanids, there was a state assembly or advisory board headed
by viziers with the title of “yuğruş” trained from abroad. Yuğruş, the
prime minister, is the highest government official and is in charge of
administering the assembly on behalf of the sultan. The liaison between
30  İbrahim KAFESOĞLU, Turkish National Culture, Ötüken Publications, 2015, p: 257.
31  Mustafa KAFALI,, “Gengiz Khan” article, Encyclopedia of Islam, p: 368-369.
32  Court ALINGE, Mongolian Laws. AU Faculty of Law Publications, Ankara, 1967, Pg: 7.
33  VV BARTHOLD, Turkestan Until the Mongol Invasion. Ankara: TTK Publications, 1990,
Pg:159-160.
34  Abdulkadir DONUK, ibid, p. 1-3.
STATE AND POLITICS IN TURKS
bir kişi sağlamakla görevliydi. Göktürkler ‘de ve Uygurlar ‘da kullanı-
lan “üge” kelimesi de kullanımdaydı35. Bu divanda, idarî işler görüşü-
lüp kararlar alınır ve bu kararlar, önce hükümdar arz edilir, onun ona-
yı alındıktan sonra, uygulamaya konulurdu36.
“Kök ayukluk” veya “ayguçılık” makamınasaray ve diploması ko-
nusunda bilgili, tecrübeli ve sözü dinlenen ve saygı gösterilen özellik-
lere sahip kişiler getirilirdi. Türkologlar, Göktürkler ’deki “ayguçı” ve
Karahanlılar’daki “kök ayukluk” kelimeleri arasında anlam açısından
bir ilişki kurmakta ve her iki kelimenin de “ay” yani “emretmek, bu-
yurmak, açıklamak, yapmak, beyan etmek, konuşmak, tahmin et-
mek, önceden bilmek” kökünden türetildiğini ileri sürmektedirler.
Bundan yola çıkılarak ayguçi kelimesinin “konuşan, emir veren devlet
baş müşaviri, kağan adına emir veren, sözcü” anlamlarına geldiği ka-
bul edilmektedir. “Ayuk” kelimesinin sonunda yer alan “k” eki ise tıp-
kı “buyruk”, “inak” kelimelerindeki gibi ortaya çıkan durumu tasvir
etmektedir. Yani “ayuk” kelimesi de “ayguçı” gibi “konuşan, emir ve-
ren” anlamını taşır ve Göktürkler’ deki ayguçi gibi “kağanın askeri ve
idari müşaviri”dir denilebilir37.
Karahanlıların devlet teşkilatı, dönemin egemenlik anlayışından
etkilenmiştir. Karahanlı devletinde vezirin başkanlık yapıp yönettiği
büyük divân ve diğer divânlar hakkında maalesef fazla bilgimiz yok-
tur. Ancak Sultan Sancar’ın İnşâ Dîvânı’ndan çıkmış bazı mektuplarda
Batı Karahanlılarının “Meclis-i Ali” sinden sıkça bahsedilmesi böyle
bir saltanat divânının olduğunu gösterir. Yine de varlığı dışında Mec-
lis-i Âlî’nin ne görev ve yetkilerini ne de üyeleri hakkında henüz bir
şey söylemek mümkün değildir. Buna rağmen Karahanlılar’da da mü-
şavirlik müessesesinin devlet idaresinde oldukça büyük rol oynadığı
görülmektedir. Bu eski geleneğin belli ölçüde devam ettirildiği husu-
sunda bazı önemli izler vardır: “Öge, kök-ayuk ve er-ögi” gibi unvan-
ların kullanılması bize bunu gösterir. Hükümdarın konum ve görevle-
ri gereği danışmanlara ihtiyaçları olduğu açıktır. Bu danışmanlar, çe-
şitli sorunların müzakeresi için bir araya gelerek bir danışma kurulu
oluştururlardı38.
Gaznelilerin devlet teşkilâtı da diğer Müslüman Türk devletlerinin
teşkilatı gibidir. Gazneliler’de hükümdarın huzuruna kabul üç şekilde
olur: Mutad kabuller, istişari kabuller ve genel kabuller. İstişari kabul-
ler meclisine “Divan-ı ala” denirdi ve hükümdar başkanlığında topla-
nılırdı. Bu meclise ayan (yüksek rütbeli idari ve askeri erkân) ve ha-
şem (orta dereceli idari ve askeri erkân) de katılmak mecburiyetin-
deydi. Bazen de sultanın emriyle siyasi olmayan nedimler de bu mec-
lise katılırdı. Bazen de sultan bunlardan sadece birkaç tanesiyle topla-
nırdı. Mecliste genellikle tayin, ordu işleri, halife değişimlerinde takı-
nılacak tavır, elçi gönderme ve elçi kabul etme işleri görüşülürdü. Bi-
rini görevden azletme veya idam gibi gizli kararlar ise sadece sultan
ve meclis erkânından biriyle verilirdi. Divan-ı Ala’da istişare başlama-
dan sultan fikrini söylerse ve sonra üyelerin fikrini sorarsa kimse
farklı bir şey söylemeden kabul eder ancak önce fikirlerini sorarsa
herkes kendi görüşünü aktarırdı. Bazen meclis üyeleri karar vermek-
te zorlanırlarsa süre ister dışarda istişare yapabilirlerdi. Yine de Gaz-
neliler’de sultan, mutlak bir şekilde hâkimdi39. Kısaca ifade etmek
35  İbrahim KAFESOĞLU, Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınları, 201640, syf: 341.
36  Ali Galip GEZGİN, “Türk-İslam Devletlerinde Şûrâ”, Türkler, C. V, 2002, syf: 206.
37  Ömer Soner HUNKAN, İpek Yolunun Muhafızları, Otorite Yayınları, Antalya, 2015, syf:
119-120.
38  Reşat GENÇ, Karahanlılarda Devlet Teşkilatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1981,
syf: 225-226.
39  Güller NUHOĞLU, Beyhaki Tarihine Göre Gaznelilerde Devlet Teşkilatı, İstanbul Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1995, syf: 110-13.
the assembly committee and the khan was assigned to a person with
the title of “tayangu“. The word “üge” used in Göktürks and Uyghurs
was also in use 35. In this council, administrative matters were dis-
cussed and decisions were taken, and these decisions were first pre-
sented to the ruler and put into practice after his approval 36.
People who were knowledgeable, experienced, listened to and re-
spected about the palace and diploma were brought to the office of “kok
ayukluk” or “ayguçılık”. Turkologists establish a semantic relationship
between the words “ayguçı” in Göktürks and “kok ayukluk” in Kara-
khanids and they claim that both words are derived from the word “ay”
which means “to order, to command, to explain, to do, to declare, to
speak, to predict, to guess”. Based on this, it is accepted that the word
ayguçi means “the chief adviser of the state who speaks, gives orders,
gives orders on behalf of the khan”. The suffix “k” at the end of the word
“ayuk” describes the situation that occurs just like the words “com-
mand” and “inak”. In other words, the word “ayuk” means “speaking,
giving orders” like “ayguçı”, and it can be said that he is “37military and
administrative adviser of the khan” like Ayguçi in Göktürks.
The state organization of the Karakhanids was influenced by the
understanding of sovereignty of the period. Unfortunately, we do not
have much information about the great divan and other divans in the
Karakhanid state, which the vizier presided and ruled. However, the
frequent mention of the “Majlis-i Âlî” of the Western Karakhanids in
some letters from Sultan Sancar’s Dîvân indicates that such a sultanate
existed. However, apart from its existence, it is not possible to say an-
ything about the duties and powers of the Majlis-i Âlî, nor about its
members. Despite this, it is seen that the institution of consultancy
played a very important role in the state administration among the
Karakhanids.. There are some important traces that this old tradition
has been continued to a certain extent: The use of titles such as “öge,
root-ayuk and er-ögi” shows us this. It is clear that the ruler needs
advisors due to his position and duties. These advisors would come
together to discuss various issues and form an advisory board 38.
The state organization of the Ghaznavids is like the organization of
other Muslim Turkish states. In the Ghaznavids, there are three ways
to be accepted into the presence of the ruler: customary acceptance,
advisory acceptance and general acceptance. The council of advisory
acceptances was called “Divan-ı ala” and convened under the chair-
manship of the monarch. Ayan (high-ranking administrative and mili-
tary officials) and hasem (middle-level administrative and military of-
ficials) were also obliged to attend this assembly. Sometimes, by the
order of the sultan, non-political bridesmaids would also attend this
assembly. Sometimes the sultan would gather with only a few of them.
In the assembly, appointment, army affairs, the attitude to be taken in
the caliph changes, sending and receiving ambassadors were dis-
cussed. Secret decisions, such as dismissal or execution, were made
only by the sultan and a member of the parliament. If the sultan gave
his opinion before the consultation in Divan-ı Ala and then asked the
opinions of the members, no one would accept it without saying any-
thing different, but if he asked for their opinion first, everyone would
convey their own opinion. Sometimes, if the council members had dif-
35  İbrahim KAFESOĞLU, Turkish National Culture, Ötüken Publications, 2016 40, p: 341.
36  Ali Galip GEZGİN, “Consultation in Turkish-Islamic States”, Turks, C. V, 2002, p: 206.
37  Ömer Soner HUNKAN, The Guardians of the Silk Road, Authority Publications, Antalya,
2015, p: 119-120.
38  Reşat GENÇ, State Organization of the Karakhanids, Ministry of Culture Publications, 219
Istanbul, 1981, p: 225-226.

gerekirseGazneli Devleti’nde belli ölçüler ve sınırlamalar konulsa da
istişare geleneğine yer verilmiştir. Müslüman Türk devletlerinde ku-
rultay ve şura kurumları bulunmakla ve benzer fonksiyonları icra et-
mekle birlikte oluşturulma şekilleri ve uygulamalarında farklılıklar
görülmektedir.
5. Divan ve Selçuklular
Selçuklular, devlet yönetiminde her ne kadar eski Türk töresini
devam ettirseler de daha çok İslâmî prensipleri kendilerine rehber
edinmişler; İslâmî terimleri kullanmayı tercih etmişlerdir. Bundan
dolayı meclislerine kurultay ya da toy yerine “divan” demeyi uygun
görmüşlerdir. Büyük Selçuklu Devleti’nde “âlimler ve ihtiyarlar mec-
lisi”, “müşavere meclisi” veya “meşveret meclisi” adını taşıyan bir ku-
rumun oluşu eski Türk devletlerinin kurultay geleneğinin Selçuklula-
ra da intikal ettiğini göstermektedir. Selçukluların danışmaya verdiği
önemi daha iyi kavrayabilmede Selçuklu veziri Nizamü’l-Mülk’ün
“Siyasetnâme” isimli eseri büyük önem arz eder40. Bu eserin on seki-
zinci bölümü tamamen “danışmanın önemine” ayrılmıştır. Burada ve-
zir: “Meselelerde istişare yoluna gitmek kişinin güçlü muhakemesin-
den ileri gelir. Bir meseleye ilişkin herkesin malumatı olabilir; lâkin
birisi konuya daha fazla vâkıf; bir başkasının mevzuyla ilgili bildikleri
daha yüzeysel; bir diğeri sahip olduğu ilmi icra etmemişken bir baş-
kası aynı ilmi tatbik ve tecrübe imkânı bulmuş olabilir.” diyerek konu-
ya girer. Ona göre danışmak, bireyin tam fikir sahibi olmasını ve ileri-
yi görmesini sağlar. Ayrıca devlet işlerinde takip edilecek siyasetin
âlimler ve cihan görmüşlerle istişare edilerek tespit edilmesi gerekti-
ğini zira birisi kıvrak zekâlı ve basiretli iken bir diğerinin anlayışı kıt
olabileceğini belirtir. Âlimler, “Yalnız başına bir kişinin devlet işleri
için izlediği siyasetin bir insan kuvvetinde; iki kişininki ise iki insan
kudretindedir. Her halükârda on kişinin kudreti tek bir kişinin gücüne
başat gelir.41”demişlerdir.
Nizamü’l-Mülk’ün devlet teşkilatında yaptığı düzenlemeler saye-
sinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu ortaçağın en sağlam teşkilatlı
devleti haline gelmiştir. Onun kurduğu bu kurumlar, sonradan birta-
kım değişikliklerle diğer Türk devletlerine de model olmuştur. Niza-
mü’l-Mülk, teşkilat sahasında Sâmânî ve Gazneli teşkilatını örnek
alarak Selçuklu imparatorluğunun saray teşkilatını ve büyük divanını
kurmuş, meliklerin emirlerindeki eyaletlerde küçük divanlar tesis et-
miş ve bu İdarî teşkilat bütün Türk-İslam devletlerine örnek olmuştur.
Selçuklu devlet yönetiminde “Divân-ı Saltanat” adı verilen bir
meclis bulunurdu. Bu meclisin çalışmaları büyük vezirin idaresinde
yapılırdı. İçişleri, dışişleri, maliye, askerî eğitim ve donatım, adalet iş-
lerinden sorumlu olan vezirler ile ordu komutanları, şehzâdeler, ye-
tiştiren ata-begler meclisi oluşturan üyelerdi. Ülkenin çözüm bekle-
yen problemleri bu divanda tartışılır ve alınan kararlar sultanı tarafın-
dan genellikle kabul edilirdi. Bununla birlikte hükümdar, nadiren de
olsa, meclisin almış olduğu bu kararları değiştirebilirdi42.
40  Ali Galip GEZGİN, “Türk-İslam Devletlerinde Şûrâ”, Türkler, C. V, Yeni Türkiye Yayın-
ları, 2002, syf: 207.
41  Nizamülmülk, Siyasetname, çeviren: Mehmet Taha Ayar, İş Bankası Kültür Yayınları, İs-
220 tanbul, 2013, syf: 127-128.
42  Ali Galip GEZGİN, a.g.m. syf:208.
TÜRKLERDE DEVLET VE SİYASET
ficulty in making a decision, they could consult outside, whether it was
time or not. Nevertheless, the sultan was in absolute power in the
39
Ghaznavids. To put it briefly, Ghaznavid Although certain measures
and limitations were set in the State, the tradition of consultation was
included. Although there are convention and council institutions in
Muslim Turkish states and they perform similar functions, there are
differences in the way they are formed and their practices.
5. Divan and Seljuks
Although the Seljuks continued the old Turkish customs in the
state administration, they mostly took the Islamic principles as their
guide; They preferred to use Islamic terms. For this reason, they found
it appropriate to call their assembly “divan” instead of a convention or a
toy. The existence of an institution called “scholars and elders’ council”,
“consultation council” or “consultation council” in the Great Seljuk State
shows that the convention tradition of the old Turkish states was also
transferred to the Seljuks. Mulk ‘s work named “Siyasetnâme” is of
great importance 40. The eighteenth chapter of this work is devoted en-
tirely to the “importance of consultation”. Here the vizier says: “The way
to consult on matters comes from one’s strong judgment. Everyone can
know about an issue, but someone can have more information on the
subject. He is too knowledgeable; someone else’s knowledge of the
subject is more superficial; another may not have practiced the science
he has, while another may have had the opportunity to apply and ex-
perience the same science.” According to him, consulting allows the
individual to have a full idea and to see the future. In addition, the policy
to be followed in state affairs should be determined in consultation with
scholars and people who have seen the world. They said that the policy
followed by a single person for state affairs is in the power of one per-
son, and that of two people is in the power of two people. In any case,
the power of ten people prevails over the power of a single person41.
Nizamü’l-Mülk in the state organization, the Great Seljuk Empire
became the most well-organized state of the Middle Ages. These insti-
tutions that he established later became a model for other Turkish
states with some changes. Nizamü’l-Mülk established the palace or-
ganization and great divan of the Seljuk empire, taking the Samani and
Ghaznavid organization as an example in the field of organization, es-
tablished small divans in the provinces under the orders of the kings,
and this administrative organization set an example for all Turkish-Is-
lamic states.
There was a council called “Divan-ı Saltanat” in the Seljuk state
administration. The work of this assembly was carried out under the
administration of the great vizier. The viziers and army commanders
who were responsible for the interior, foreign affairs, finance, military
training and equipment, and justice were the members who formed
the assembly. The problems of the country waiting to be solved were
discussed in this council and the decisions taken were generally ac-
cepted by the sultan. However, the monarch could, albeit rarely, change
these decisions taken by the assembly 42.
39  Güller NUHOĞLU, State Organization of Ghaznavids According to Beyhaki History, Is-
tanbul University Institute of Social Sciences, Unpublished Doctoral Thesis, Istanbul, 1995,
p: 110-13.
40  Ali Galip GEZGİN, “The Council in Turkish-Islamic States”, Türkler, C. V, New Turkey
Publications, 2002, p: 207.
41  Nizamülmülk, Siyasetname, translated by Mehmet Taha Ayar, İşbank Cultural Publicati-
ons, Istanbul, 2013, p: 127-128.
42  Ali Galip GEZGİN, ibid. page: 208.
STATE AND POLITICS IN TURKS
Büyük Selçuklular ’da Tuğrul Bey zamanından itibaren devlet teş-
kilatı düzene girmiştir. Bu durumda eski Türk devletlerinde var olan
hâkimiyet telakkisi ve devlet teşkilatı geleneklerinin büyük rolü var-
dır. Selçuklular ‘da hâkimiyetin yegâne temsilcisi ve tek irade “es-sul-
tanü’l-a’zam” unvanı taşıyan hükümdardır. Nizamü’l-Mülk, Tanrı’nın
her yüzyılda insanlar arasından padişahlık vasıflarıyla bezediği birini
seçtiğini; dünya işlerini ve halkın barış içinde yaşamasını ona tevdi
ettiğini söyler. Bu Türk töresindeki kut anlayışının Selçuklular’daki
devamıdır. Selçuklu hükümdarlarına görevlerinin Tanrı tarafından
verildiğine inanılırdı. Sultan Alparslan, Tanrı’nın kendisini halkının
dünya işlerini düzene koyması için seçtiğini ifade etmiştir. Bu yüzden
sultanın fermanları ve ağzından çıkan sözler bile kanun hükmündey-
di. Danışma meclisleri olmasına rağmen kesin karar vermek ve bu
kararları uygulayıp uygulamama yetkisi hükümdara aitti43. Selçuklu-
larda istişare müessesesi vardı. Gazneliler’de olduğu gibi hükümdar,
belirli meselelerde müşavere meclisleri kurar; burada bu meseleler
hakkında görüşmeler yapılır, kararlar alınır ancak nihaî karar verme
yetkisi veya alınan kararları tatbik edip etmeme salahiyeti münhası-
ran yine hükümdara aitti. Çünkü adalet ve bilgiyle donanmış hüküm-
darın devlet işlerini yerine getirmede yetkisini veya hukukunu sınır-
layan eden hiçbir müessese yoktu 44.
Selçuklu Devleti’nde İslam öncesi Türk devletlerinin kurultay ge-
leneğinin üzerine İslami geleneği ekleyerek gelişen bu meclis sistemi
Anadolu Selçukluları’nda da küçük değişikliklerle devam etmiştir. Bu
değişikliğin özellikle Anadolu Selçuklularının, Moğollara mağlup ol-
masından sonra ortaya çıktığını görmekteyiz. Moğol istilâsından son-
ra, Anadolu Selçukluları meclisini teşkil eden divâna ve onun yan ku-
ruluşlarına nezaret edip, meclisin diğer işlerine karışmamakla birlikte
özellikle vergi ve maliye işlerine müdahalelerde bulunan bir Moğol
naibliği oluşturulmuştur. Anadolu Selçuklu Devleti’ndeki kısmen de-
ğişmiş bu meclisin adı “Divân-ı Saltanat” dır. Bu divân, zaman zaman
hükümdarınbazen de vezirin başkanlığında toplanan, devletin en bü-
yük karar ve müzakere organıdır45. Büyük Selçuklu İmparatorluğu’n-
da “Büyük Divan”da hükümdarın isminden ibaret bir tuğra çekilirdi.
Divan-ı saltanat olarak da anılan Büyük Divan, başında “sahip Divan-ı
Saltanat” (veya Hace-i Buzurg) unvanlı vezirin bulunduğu “Divan-ı
vezaret”e bağlı olan 4 divandan kurulu idi46.
Büyük Selçuklularda olduğu gibi, Anadolu Selçukluları’nda da
Sultan’ın en yakın yardımcısı olan vezirin başkanlık ettiği bir divan
teşkilâtı vardı ki, bu divan savaşa ve barışa karar verir, büyük devlet
memurlarını göreve alır ve büyük davalara bakardı. Büyük Selçuklu-
lar’daki Divan-ı Vezaret, Divan-ı Tuğra, Divan-ı İstifa, Divan-ı İsraf ve
Divan-ı Arzu’l Çeyş’e ilaveten Anadolu Selçukluları’nda Niyâbet-i Sal-
tanat, Niyâbet-i Pervanecilik, Emîr-i Üad vardı. Bunlardan her biri bir
bakanlık olup, hepsi birden hükümeti teşkil etmekteydi. Anadolu
Beylikleri’nde de divan teşkilâtının varlığı bilinmektedir. Divana vezir
veya sahib-i âzam unvanlı bir kişi başkanlık ederdi. Bu vezir askerî
işlerle değil devletin kanun ve nizâmlarının uygulanmasıyla meşgul
olurdu. Bugünkü Bakanlar Kurulu’nun aynısı diyebileceğimiz bir ku-
ruluş devlet ve hükümet işlerini yürütmekteydi47.
43  Erdoğan MERÇİL, “Selçuklularda Devlet Teşkilatı” maddesi, İSLAM ANSİKLOPEDİSİ, syf:389.
44  Mehmet Altay KÖYMEN, “Alparslan Zamanı Selçuklularda Saray Teşkilatı”, A.Ü. Dil ve
Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, IV/6-7, (1966), 1968,syf:5.
45  Ali Galip GEZGİN, ibid.
46  İbrahim KAFESOĞLU, “İslami Türk Devletlerinde Kültür ve Teşkilat”, Türk Dünyası
El Kitabı, Türk Kültürünü Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Seri: I, Sayı: A-23, Birinci Cilt,
Ankara 1992, s.359
47  Kemal GÖDE, a.g.m., s. 55.
In Great Seljuks, the state organization has been in order since the
time of Tugrul Bey. In this case, the concept of dominance and state
organization traditions that existed in the old Turkish states have a
great role. The sole representative of the sovereignty and the only will
in the Seljuks is the ruler who bears the title of “es-sultanü’l-a’zam”.
Nizamü’l-Mülk states that every century God chooses a person whom
he adorns with sultanate qualities; He says that he entrusted the affairs
of the world and the peaceful life of the people to him. This is the con-
tinuation of the concept of kut in the Turkish tradition in the Seljuks. It
was believed that the duties of the Seljuk rulers were given by God.
Sultan Alparslan, God’s He stated that he had chosen himself for his
people to put the world’s affairs in order. Therefore, even the sultan’s
edicts and the words that came out of his mouth had the force of law.
Although there were advisory councils, the authority to make final de-
cisions and to implement these decisions belonged to the monarch 43.
There was a consultation institution in the Seljuks. As with the
Ghaznavids, the ruler establishes advisory councils on certain issues;
where these issues are discussed; Decisions were taken, but the final
decision-making authority, or the authority to implement the deci-
sions taken, still belonged exclusively to the monarch. Because there
was no institution that limited the authority or law of the ruler, who
was equipped with justice and knowledge, in performing state affairs44.
This parliamentary system, which developed by adding the Islam-
ic tradition on top of the convention tradition of the pre-Islamic Turk-
ish states in the Seljuk State, continued with minor changes in the
Anatolian Seljuks. We see that this change emerged especially after the
Anatolian Seljuks were defeated by the Mongols. After the Mongol in-
vasion, a Mongolian regency was formed, which oversaw the divan
constituting the Anatolian Seljuks council and its subsidiaries, and did
not interfere with the other works of the council, but intervened espe-
cially in tax and financial affairs. The name of this partially changed
assembly in the Anatolian Seljuk State is “Divan-ı Saltanat”. This divan
is the largest decision and negotiation organ 45of the state, which con-
venes from time to time under the chairmanship of the ruler and
sometimes the vizier. In the Great Seljuk Empire, a tughra consisting of
the name of the ruler was drawn in the “Great Divan”. The Great Divan,
also known as the Divan-i Saltanat, was composed of 4 divans affiliat-
ed to the “Divan-ı 46Vizier”, at the head of which was the vizier with the
title of “Divan-i Saltanat” (or Hace-i Buzurg).
As in the Great Seljuks, in the Anatolian Seljuks There was also a
council organization headed by the vizier, who was the Sultan ‘s closest
assistant, which would decide on war and peace, recruit great civil serv-
ants and handle major cases. There were Niyâbet-i Saltanat, Niyâbet-i
Pervanecilik, Emir-i Üad in Anatolian Seljuks in addition to Divan-i
Vezaret, Divan-i Tugra, Divan-i Istifa, Divan-i Israf and Divan-i Arzu’l
Çeyş in the Great Seljuks. Each of these was a ministry and all of them
constituted the government. The existence of the divan organization in
the Anatolian Principalities is also known. A person with the title of vi-
zier or sahib-i azam presided over the divan. This vizier was not engaged
in military affairs, but in the implementation of the laws and regulations
of the state. An organization that we can call the same as today’s Council
of Ministers was carrying out state and government affairs 47.
43  Erdoğan MERÇİL, “State Organization of the Seljuks” article, ENCYCLOPEDIA OF ISLAM, p: 389.
44  Mehmet Altay KÖYMEN, “The Palace Organization in the Seljuks During the Time of Alpars-
lan”, A.Ü. Journal of the Faculty of Language, History and Geography, IV/6-7, (1966), 1968, p:5.
45  Ali Galip GEZGIN, ibid _
46  İbrahim KAFESOĞLU, “Culture and Organization in Islamic Turkish States”, Turkish Wor-
ld Handbook, Turkish Culture Research Institute Publications, Series: I, Issue: A-23, Volume
One, Ankara 1992, p.359 221
47  Kemal GÖDE, ibid., p. 55.

6. Sonuç
Eski Türk tarihinin en büyük ve önemli özelliklerinden biri teşki-
latlanmadır. Bu sayede uçsuz bucaksız toprakların yönetimi hatasız
ve kesintiye uğramaksızın idare edilir; devlet işleri büyük toplantılar
yapılarak buralarda konuşulur ve karara varılırdı. Bu toplantıların dini
ve sosyal tarafı da bulunmaktaydı. Hükümdar boy beyleriyle devlet
işlerini görüştükten sonra halka şölen verirdi. Toy adı verilen bu top-
lantılar yılın belli dönemlerinde yapılır; acil durumlarda bu zamanın
gelmesi beklenmezdi. Kağana tanrı tarafından kut verildiğine inanılır
ancak buna rağmen kağan bile toyda alınan kanunlara karşı çıkmaz
ve uygular ve uygulatırdı.
İslâm öncesi Türk devletlerinde görülen toy ve kurultaylar, İsla-
miyet kabul edildikten sonra Türk devletlerinde «divân» adı altında
devam etmiştir. Ancak zaman içerisinde bu divanlar farklı konularda
çeşitlenmiş devletin artan işleri ve sarayın protokolleri gereği çoğal-
mış ve belli konulara belli divanlar bakar olmuştur. Toyun “devlet
meclisi” görevini hükümdarın başkanlık ettiği “büyük divan” uhdesi-
ne almış ancak İslam öncesi toyların sahip olduğu dini niteliğini kay-
betmiştir. Ayrıca toyların en önemli özelliklerinden biri olan şölenler
git gide yok olmuş böylece halkla bütünleşme, kaynaşma imkânı or-
tadan kalkmıştır. Bunların dışında toy/kurultay, tüm boyların bir ara-
ya geldiği devletin ve ülkenin en önemli toplantısı olma niteliğini kay-
betmiş; mevsimlere göre düzenlenme hususiyetini yitirmiştir. Alınan
kararlara hükümdarların uyması zorunluluğu ortadan kalkmış; İslam
öncesi Türk devletlerinde istisnai olan hükümdarın kararları tanıma-
ması durumu son sözün daima hükümdara ait olduğu bir duruma ev-
rilmiştir.
Türk devletlerinde bu büyük toplantıların içeriği ve niceliği değiş-
miş olsa da temel amaç olan istişare ve danışma özelliği asla yok ol-
mamış; birçok farklı iş için danışman yelpazesi genişletilmiş; farklı
alanlarda temayüz etmiş alim, bilge, kanaat önderi ve uzmanlarla isti-
şarelerde bulunulmuştur. Bu sayede Türk devletleri, farklı hanedan-
larla da olsa binlerce yıl yaşamış ve Türk halkını yaşatmayı başarmış-
lardır.
222
TÜRKLERDE DEVLET VE SİYASET
6. Conclusion
One of the biggest and most important features of old Turkish his-
tory is organization. In this way, the management of the vast lands is
managed without errors and interruptions; State affairs were held in
large meetings where they were discussed and decisions were made.
These meetings also had a religious and social side. After discussing
state affairs with the rulers, he gave a feast to the people. These meet-
ings, called toys, are held at certain times of the year; In emergencies,
this time would not be expected. It is believed that the khan was bless-
ed by the god, but even the khan did not oppose the laws taken at the
wedding, and he applied them and had them enforced.
The festivals and congresses seen in the pre-Islamic Turkish states
continued under the name of “divan” in the Turkish states after the
adoption of Islam. However, over time, these divans have diversified in
different subjects, increased due to the increasing works of the state
and the protocols of the palace, and certain divans have been dealing
with certain issues. Toyun took the duty of “state assembly” under the
responsibility of “great divan” chaired by the ruler, but lost the religious
quality of pre-Islamic toys. In addition, the feasts, one of the most im-
portant features of the weddings, gradually disappeared, so the possi-
bility of integration and fusion with the people disappeared. Apart from
these, the toy/convention has lost its quality as the most important
meeting of the state and the country where all the tribes come togeth-
er; It has lost its ability to be organized according to the seasons. The
obligation of the rulers to comply with the decisions taken has been
removed; The fact that the ruler did not recognize the decisions, which
was exceptional in the pre-Islamic Turkish states, has evolved into a
situation where the last word always belongs to the ruler.
Although the content and quantity of these great meetings have
changed in Turkish states, the main purpose of consultation and con-
sultation has never disappeared; expanded the range of consultants for
many different businesses; Consultations were held with scholars,
wise, opinion leaders and experts who have distinguished themselves
in different fields. In this way, Turkish states have lived for thousands
of years, albeit with different dynasties, and have managed to keep the
Turkish people alive.
STATE AND POLITICS IN TURKS

223

Kaynakça
AÇIK, Tuncay, “Kutadgu Bilig’de Devlet Yönetimi”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Ocak 2016/Cilt:6, Sayı:1, 419-438.
ADALIOĞLU, Hasan Hüseyin, “Bir Siyasetnâme Olarak “Kutadgu Bilig”, Türkiyat
Araştırmaları Dergisi, s. 237-253.
AHMETBEYOĞLU, Ali, “Avrupa Hunlarında İdari Yapı”, Afyon Karahisar I. Türk
Tarihi Sempozyumu, Türklerde Devlet, Bildiriler, 19-21 Ekim 2017, syf: 135-152.
ASLAN, Recep,” İstişarenin Önemi ve Hz. Peygamberin Uygulamalarından Ör-
nekler”, Muş Alpaslan Üniversitesi Sosyal Bi̇li̇mler Dergisi, Cilt 2 sayı:1, 2014,
syf: 223-241.
ALİNGE, Court, Moğol Kanunları. AÜ Hukuk Fakültesi Yayınları. Ankara,1967.
ATEŞ, Erhan, “Kraliçe Tamara (Tamar) Devri (1184-1213) Gürcü Dış Politikası ve
Bölgedeki Yansımaları”, Tarih İncelemeleri Dergisi XXXII/2, 2017, 363-390.
BALCI, Tuğba Gökçe, Tabgaç Devleti (386-534,) Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üni-
versitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2018.
V. V. BARTHOLD, Moğol İstilasına Kadar Türkistan. Ankara: TTK Yayınları,1990.
BAYKUZU, Tilla Deniz, Asya Hun İmparatorluğu, Kömen Yayınları, Konya, 2012.
Tilla Deniz BAYKUZU, “Uygur Kaganları ve Yakın Korumalarına Dair”, Türk Polis
Tarihinin Kökenleri, Editör Yücel Yiğit, Polis Akademisi Yayınları, sayfa: 33-43,
Ankara 2017.
ÇANDARLIOĞLU, Gülçin, Uygur Devletleri Tarihi ve Kültürü, TDAV, İstanbul,
2004.
DONUK, Abdülkadir, Eski Türk Devletlerinde İdarî –Askerî Unvan ve Terimler,
TDAV, İstanbul 1988.
DONUK, Abdülkadir, “Türkler’de ve Moğollar’da Devlet Geleneği”, Tarih Dergisi,
Sayı 52, 2010/2, İstanbul 2011, s. 1-12.
Ali DUYMAZ, “Oğuz Kağan Destanı’ndan Dede Korkut’a Toy Geleneğinin Simge-
sel Anlatımı ve Türk Paylaşım Modeli”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı 5, 2005, syf:
37-60.
ERCİLASUN, Konuralp, “Asya Hunlarındaki Long-çıng’ın Peşinde”, Kutadgubilig,
sayı 26, 2014, syf: 295-310.
ERCİLASUN, Konuralp, “Asya Hunlarının Toplantılarının Niteliği ve zamanları”,
Türk Kültürü, sayı:2, 2014, syf: 1-19.
ERDOĞAN, Aysel, “İslamiyet’ten Önce Türk Devletlerinde Meclis Anlayışı: Toy,
Kengeş, Kurultay Örneği”, KSÜ Sosyal Bilimler Dergisi 11(1), 2014, s. 39-52.
GENÇ, Reşat, Karahanlılar’da Devlet Teşkilatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul,
1981.
GÖDE, Kemal, “Dünden Bugüne Türkler’de Meclis Hayatı”, Ondokuz Mayıs Üni-
versitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 3, 51-62.
GEZGİN, Ali Galip, “Türk-İslam Devletlerinde Şûrâ”, Türkler, C. V, 2002, syf:203-
209.
GÖZLER, Kemal, Devletin Genel Teorisi, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa, 2007.
HUNKAN, Ömer Soner, İpek Yolunun Muhafızları, Otorite yayınları, Antalya,
2015, syf: 119-120.
İNALCIK, Halil, “Kırım Hanlığı”, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü Araştır-
maları Enstitüsü Yayınları, Seri: I, Sayı: A-23, Birinci Cilt, Ankara 1992, s. 420-431.
İNAN, Afet, Medeni Bilgiler, Türk Milletinin El kitabı, Toplumsal Dönüşüm Yayın-
ları, İstanbul, Eylül 2010.
KAFALI, Mustafa,, “Cengiz Han” maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi, syf: 367-369.
224
TÜRKLERDE DEVLET VE SİYASET
References
AÇIK, Tuncay, “State Administration in Kutadgu Bilig”, Kırıkkale University Journal
of Social Sciences, January 2016/Vol:6, No:1, 419-438.
ADALIOĞLU, Hasan Hüseyin, “Kutadgu Bilig as a Political Name”, Journal of Turkic
Studies, p. 237-253.
AHMETBEYOĞLU, Ali, “Administrative Structure in European Huns”, Afyon Kara-
hisar I. Turkish History Symposium, State in Turks, Proceedings, 19-21 October
2017, p: 135-152.
ASLAN, Recep” The Importance of Consultation and Hz. Examples from the Prac-
tices of the Prophet”, Muş Alpaslan University Journal of Social Sciences, Vol 2 is-
sue:1, 2014, p: 223-241.
ALINGE, Court, Mongolian Laws. AU Faculty of Law Publications. Ankara, 1967.
ATEŞ, Erhan, “Queen Tamara (Tamar) Era (1184-1213) Georgian Foreign Policy and
Its Reflections in the Region”, Journal of Historical Studies XXXII/2, 2017, 363-390.
BALCI, Tuğba Gökçe, Tabgaç State (386-534,) Mimar Sinan Fine Arts University,
Social Sciences Institute, Unpublished Doctoral Thesis, Istanbul, 2018.
VV BARTHOLD, Turkestan Until the Mongol Invasion. Ankara: TTK Publications,
1990.
OWL, Tilla Deniz, Asian Hun Empire, Kömen Publications, Konya, 2012.
Tilla Deniz BAYKUZU, “On the Uyghur Khagans and Their Close Protection”, The
Origins of Turkish Police History, Editor Yücel Yiğit, Police Academy Publications,
pages: 33-43, Ankara 2017.
ÇANDARLIOĞLU, Gülçin, History and Culture of the Uyghur States, TDAV, Istan-
bul, 2004.
DONUK, Abdulkadir, Administrative-Military Titles and Terms in the Old Turkish
States, TDAV, Istanbul 1988.
DONUK, Abdülkadir, “State Tradition in Turks and Mongols”, History Journal, Issue
52, 2010/2, Istanbul 2011, p. 1-12.
Ali DUYMAZ, “Symbolic Expression of Toy Tradition from Oguz Kagan Epic to
Dede Korkut and Turkish Sharing Model”, Black Sea Studies, Issue 5, 2005, p: 37-
60.
Long-ching in Asian Huns”, Kutadgubilig, issue 26, 2014, p: 295-310.
ERCILASUN, Konuralp, “The Quality and Times of Asian Huns Meetings”, Turkish
Culture, issue:2, 2014, p: 1-19.
ERDOĞAN, Aysel, “The Concept of Assembly in Turkish States Before Islam: Toy,
Kengeş, Example of Congress”, KSU Journal of Social Sciences 11(1), 2014, p. 39-52.
GENÇ, Reşat, State Organization in Karakhanids, Ministry of Culture Publications,
Istanbul, 1981.
GÖDE, Kemal, “Assembly Life in Turks From Past to Present”, Ondokuz Mayıs Uni-
versity Journal of the Faculty of Education, 3, 51-62.
GEZGİN, Ali Galip, “Consultation in Turkish-Islamic States”, Turks, C. V, 2002, pp:
203-209.
GÖZLER, Kemal, The General Theory of the State, Ekin Publishing House, Bursa,
2007.
HUNKAN, Ömer Soner, The Guardians of the Silk Road, Authority publications,
Antalya, 2015, p: 119-120.
İNALCIK, Halil, “The Khanate of Crimea”, Handbook of the Turkic World, Institute
of Turkish Culture Studies, Series: I, Issue: A-23, Volume One, Ankara 1992, p.
420-431.
INAN, Disaster, Civil Information, Handbook of the Turkish Nation, Social Trans-
formation Publications, Istanbul, September 2010.
KAFALI, Mustafa,, “Cengiz Khan” article, TDV Encyclopedia of Islam, pp. 367-369.
STATE AND POLITICS IN TURKS
KAFESOĞLU, İbrahim, “İslami Türk Devletlerinde Kültür ve Teşkilat”, Türk Dün-
yası El Kitabı, Türk Kültürünü Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Seri: I, Sayı: A-23,
Birinci Cilt, Ankara 1992, s. 351-382.
KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, 201640.
KAFESOĞLU, İbrahim, Umumi Türk Tarihi Hakkında Tespitler, Görüşler, Mülaha-
zalar, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 2014.
KOCA, Salim, “Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı”, Türkler, Cilt 2, Yeni
Türkiye Yayınları, s. 823-844.
KÖYMEN, Mehmet Altay, “Alparslan Zamanı Selçuklularda Saray Teşkilatı”, A.Ü.
Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, IV/6-7, (1966), 1968,syf:1-100.
KURAT, Akdes Nimet, “Altın Ordu Devleti”, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürü-
nü Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Seri: I, Sayı: A-23, Birinci Cilt, Ankara 1992,
s. 400-408.
KURAT, Akdes Nimet, Peçenek Tarihi, İstanbul Kültür Yayınevi, İstanbul, 1937.
Nizamü’l-Mülk, Siyasetname, çeviren: Mehmet Taha Ayar, İş Bankası Kültür Ya-
yınları, İstanbul, 2013.
NUHOĞLU, Güller, Beyhaki Tarihine Göre Gaznelilerde Devlet Teşkilatı, İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1995.
MERÇİL, Erdoğan, “Selçuklularda Devlet Teşkilatı” maddesi, İSLAM ANSİKLO-
PEDİSİ, syf: 389-392.
OU-YANG, Hsiu, Hsin T’ang Shu, 1060.
ÖGEL, Bahaeddin, “Devlet Meclisi ve Kurultay”, Türkler, Cilt 2, Yeni Türkiye Ya-
yınları, s. 874-887.
ÖGEL, Bahaeddin, Türkler’de Devlet Anlayışı, Başbakanlık Basımevi, Ankara
1982.
SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, “Eski Türklerde Devlet Meclisi “Toy” Üzerine Dü-
şünceler”, A.Ü. Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 28, sayı 45, 2009, syf: 1-11.
SSU-MA, Ch’ien, Shih-chih, M.Ö. 91.
ŞENOL Mesude, Macar Kroniği Chronica Hungarorum: Birinci ve İkinci Bölümle-
rinin Tercüme Ve Değerlendirilmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-
sü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2018.
TAŞAĞIL, Ahmet, “Gök Türk Devlet Modeli”, Afyon Karahisar I. Türk Tarihi Sem-
pozyumu, Türklerde Devlet, Bildiriler, 19-21 Ekim 2017, syf: 11-134.
TAŞAĞIL, Ahmet, Kök Tengrinin Çocukları, Bilge Kültür Sanat, 2014.
TELLİOĞLU, İbrahim, “İslam Öncesi Türk Toplumunda Kadının Konumu Üzeri-
ne”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 55, Erzurum, 2016, syf:
209-224.
TÜRCAN, Talip, “Şura” maddesi, İSLAM ANSİKLOPEDİSİ, syf: 230-235.
YILDIRIM, Kürşad, “Asya Hunlarının Kurultay Yerleri Hakkında”, Türk Dünyası
İncelemeleri Dergisi 16/2, 2016, SYf: 197-209.
YU, Ying-shih, “Hsiung-nu”, Erken İç Asya Tarihi, Derleyen Denis Sinor, İstanbul
2003.
ZABUNOĞLU, Yahya Kazım, Kamu Hukukuna Giriş, Devlet, Tanım-Kaynak, Un-
surlar, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1973.
KAFESOĞLU, İbrahim, “Culture and Organization in Islamic Turkish States”, Turk-
ish World Handbook, Turkish Culture Research Institute Publications, Series: I,
Issue: A-23, Volume One, Ankara 1992, p. 351-382.
KAFESOĞLU, İbrahim, Turkish National Culture, Ötüken Publications, 2016 40.
KAFESOĞLU, İbrahim, Findings, Opinions, and Considerations about General
Turkish History, Ötüken Publishing House, Istanbul, 2014.
KOCA, Salim, “State Tradition and Organization in Old Turks”, Turks, Vol 2, New
Turkey Publications, p. 823-844.
KÖYMEN, Mehmet Altay, “Palace Organization in Seljuks in the Time of Alparslan”,
A.Ü. Journal of the Faculty of Language, History and Geography, IV/6-7, (1966),
1968, p:1-100.
KURAT, Akdes Nimet, “Golden Army State”, Turkish World Handbook, Turkish
Culture Research Institute Publications, Series: I, Issue: A-23, Volume One, Ankara
1992, p. 400-408.
KURAT, Akdes Nimet, History of Pecenek, Istanbul Culture Publishing House, Is-
tanbul, 1937.
Nizamü’l-Mülk, Siyasetname, translated by Mehmet Taha Ayar, İşbank Cultural
Publications, Istanbul, 2013.
NUHOĞLU, Güller, The State Organization of Ghaznavids According to Beyhaki
History, Istanbul University Institute of Social Sciences, Unpublished Doctoral
Thesis, Istanbul, 1995.
MERÇİL, Erdoğan, “State Organization of the Seljuks” article, ENCYCLOPEDIA OF
ISLAM, p: 389-392.
OU-YANG, Hsiu, Hsin T’ang Shu, 1060.
ÖGEL, Bahaeddin, “State Assembly and Congress”, Turks, Vol 2, Yeni Türkiye
Yayınları, p. 874-887.
ÖGEL, Bahaeddin, Understanding of the State in Turks, Prime Ministry Press, An-
kara 1982.
SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, “Reflections on the State Assembly “Toy” in Ancient
Turks”, A.Ü. Journal of Historical Studies, Vol: 28, number 45, 2009, p: 1-11.
SSU-MA, Ch’ien, Shih-chih, BC. 91.
SENOL Mesude, Hungarian Chronicle Chronica Hungarorum: Translation and
Evaluation of the First and Second Chapters, Istanbul University Institute of Social
Sciences, Unpublished Master Thesis, Istanbul, 2018.
TAŞAĞIL, Ahmet, “The Sky Turkish State Model”, Afyon Karahisar I. Turkish Histo-
ry Symposium, The State in Turks, Proceedings, 19-21 October 2017, p: 11-134.
TAŞAĞIL, Ahmet, Children of Kök Tengri, Bilge Culture and Art, 2014.
TELLİOĞLU, İbrahim, “On the Position of Women in Pre-Islamic Turkish Society”,
A. U. Journal of Turkic Studies Institute [TAED] 55, Erzurum, 2016, p: 209-224.
TÜRCAN, Talip, “Shura” article, ENCYCLOPEDIA OF ISLAM, p: 230-235.
YILDIRIM, Kürşad, “About the Convention Places of Asian Huns”, Journal of Turkic
World Studies 16/2, 2016, p: 197-209.
YU, Ying-shih, “Hsiung-nu”, Early History of Inner Asia, Compiled by Denis Sinor,
Istanbul 2003.
ZABUNOĞLU, Yahya Kazım, Introduction to Public Law, State, Definition-Source,
Elements, Ankara University Faculty of Law Publications, 1973.
225