Edward Śmigły-Rydz

Edward Śmigły-Rydz, także: Edward Rydz, Edward Edward Rydz ps. „Śmigły”
Rydz-Śmigły, ps. „Śmigły”, „Tarłowski”, „Adam Zawisza” Śmigły, Tarłowski, Adam Zawisza
(ur. 11 marca 1886 w Brzeżanach[2], zm. 2 grudnia 1941 w
Warszawie) – polski wojskowy, polityk, marszałek Polski,
generalny inspektor Sił Zbrojnych, Naczelny Wódz Polskich
Sił Zbrojnych w wojnie obronnej Polski w 1939, formalnie
przez 17 dni „następca prezydenta Rzeczypospolitej na
wypadek opróżnienia się urzędu przed zawarciem pokoju”.

Rozpoczął karierę jako dowódca III batalionu Legionów

Polskich. Gdy Józef Piłsudski i Kazimierz Sosnkowski zostali
uwięzieni w Magdeburgu, objął kierownictwo Polskiej
Organizacji Wojskowej (POW). W czasie wojny polsko-
bolszewickiej, w stopniu generała porucznika dowodził m.in.
3 i 2 Armią. W 1935 po śmierci Piłsudskiego, został
mianowany przez prezydenta Ignacego Mościckiego
marszałek Polski
generalnym inspektorem Sił Zbrojnych, a w następnym roku
w kontrowersyjnych okolicznościach mianowany Data 11 marca 1886
i miejsce
marszałkiem Polski. urodzenia
Brzeżany, Austro-
Węgry
1 września 1939 w pierwszym dniu kampanii wrześniowej, Data
Ignacy Mościcki mianował go Wodzem Naczelnym. Dzień po 2 grudnia 1941
i miejsce
agresji ZSRR na Polskę przekroczył wraz ze Sztabem śmierci
Warszawa, Polska
pod okupacją III
Naczelnego Wodza granicę Rumunii, gdzie został
Rzeszy
internowany. W październiku 1941 wrócił potajemnie
poprzez Węgry do okupowanej Polski, gdzie przebywał w Przebieg służby
konspiracji do śmierci w grudniu tego samego roku. Lata służby 1910–1911
1914–1941
Życiorys Siły zbrojne Armia Austro-
Węgier
Wojsko Polskie
Młodość
Formacja Legiony Polskie
Urodził się w Brzeżanach[2], siedzibie powiatu, niewielkiej
miejscowości położonej wówczas w Galicji Wschodniej. Jego Jednostki 3 Armia
ojcem był Tomasz Rydz – urodzony w okolicach Wieliczki 2 Armia
syn kowala, plutonowy cesarsko-królewskiego 7 Pułku Generalny Inspektorat
Ułanów, a później wachmistrz policji[3]. Jego matką była Sił Zbrojnych
natomiast Maria z domu Babiak – córka miejscowego Naczelne Dowództwo
listonosza, a później policjanta[4]. Rodzice pobrali się w Stanowiska dowódca pułku
1888 r., czyli dopiero 2 lata po urodzinach syna, a powodem piechoty
tego opóźnienia były prawdopodobnie problemy finansowe dowódca dywizji
przezwyciężone po awansie ojca na plutonowego[5]. piechoty
dowódca armii
inspektor armii
Jak podaje Ryszard Mirowicz, na przestrzeni lat pojawiało Generalny Inspektor
się wiele domysłów dotyczących statusu rodziny Rydzów – Sił Zbrojnych
mieli być oni przedstawicielami zubożałej szlachty lub też Naczelny Wódz
pochodzić z chłopstwa[6]. Sam najbardziej zainteresowany Główne I wojna światowa
nigdy nie zabrał głosu w tej sprawie. Tomasz Rydz zmarł, wojny i
wojna polsko-
gdy Edward miał 2 lata, a matka umarła (pochowana na bitwy
ukraińska
cmentarzu miejskim w Brzeżanach[7]), gdy chłopiec liczył wojna polsko-
sobie 10 lat. Zaopiekował się nim dziadek, Jan Babiak (który bolszewicka
był człowiekiem ubogim, pracującym jako robotnik w rzeźni II wojna światowa
i dozorca). Nieco później dzieckiem zaopiekowali się kampania wrześniowa
Uranowiczowie[8], rodzina inteligencka[9]. Dzięki ich
wsparciu, Edward mógł pójść do szkoły.

Uczęszczał do C. K. Wyższego Gimnazjum w Brzeżanach, Odznaczenia

gdzie jako Edward Rydz w 1899 ukończył IIa klasę[10], w
1900 – IIIa[11], w 1902 – Va[12], w 1905 zdał maturę[13].
Jego najbliższymi kolegami szkolnymi byli Edmund
Uranowicz i Alfred Biłyk[14]. W tym czasie zainteresował się
myślą społeczną i polityczną. W jego ręce trafiły m.in. pisma
Wincentego Lutosławskiego i Bolesława Limanowskiego.
Dał się również poznać jako utalentowany rysownik,
szkicujący przede wszystkim pejzaże, ale także np.
karykatury. Pod koniec nauki w gimnazjum wstąpił do
socjalistycznej organizacji młodzieżowej „Promień”. Później Edward Śmigły-Rydz
znalazł się w „Odrodzeniu”. Była to organizacja
niepodległościowa, przeprowadzająca nawet ćwiczenia
wojskowe. Brał w nich udział także młody Edward Rydz[15].

Początki działalności niepodległościowej

Po ukończeniu gimnazjum i zdaniu matury, rozpoczął studia

w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Jego opiekunem
artystycznym był początkowo Leon Wyczółkowski, a później
Teodor Axentowicz. Rydz rozwijał swój talent, korzystając z
finansowego wsparcia burmistrza Brzeżan, Stanisława
Schätzla (w latach 1908–1909 na fasadzie tamtejszego
kościoła ormiańskiego namalował fresk z wyobrażeniem
Data 11 marca 1886
Matki Boskiej)[16]. W 1907 r. uczestniczył w akcji i miejsce
propagandowej mającej zachęcić chłopów do głosowania na urodzenia
Brzeżany
ludowców w wyborach do państwowych organów Data 2 grudnia 1941
przedstawicielskich. W 1908 r. wstąpił do Związku Walki i miejsce
Warszawa
Czynnej (ZWC). W tym czasie zdecydował o poświęceniu śmierci
kariery artystycznej na rzecz działalności politycznej. Z tego Minister wojny
powodu przerwał studia na ASP i przeniósł się na Wydział Okres od 7 listopada 1918
Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego. W ZWC zetknął
do 11 listopada 1918
się z ideologią piłsudczykowską i takimi postaciami jak
Walery Sławek, Aleksander Prystor czy Kazimierz Poprzednik Emilian Węgierski (w
Sosnkowski. W latach 1910–1911 odbył obowiązkową 1831)
jednoroczną służbę wojskową w c. i k. 4 Dolnoaustriackim Następca Józef Piłsudski[1]
Pułku Piechoty Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego w
Wiedniu. Po zakończeniu służby został mianowany
aspirantem oficerskim (niem. Fähnrich). Rydz przykładał się do służby w austriackim wojsku,
ponieważ uważał, że wiedza zdobyta w tym okresie może zostać wykorzystana podczas przyszłej
walki o niepodległość Polski.

Podczas działalności w ZWC posługiwał się pseudonimem „Śmigły”. W 1912 r. ukończył niższy, a
następnie wyższy kurs oficerski Związku Strzeleckiego „Strzelec”. Był pierwszym komendantem
Oddziału Związku Strzeleckiego w Brzeżanach, a później komendantem kursu strzeleckiego w
Krakowie (lata 1912–1913). W 1913 wrócił do przerwanych studiów na ASP (pod kierunkiem prof.
Józefa Pankiewicza), które kończył rok później. W 1913 r. został mianowany komendantem Okręgu
Związku Strzeleckiego we Lwowie. Był także redaktorem odpowiedzialnym miesięcznika „Strzelec”
(swe artykuły podpisywał pseudonimem „Śmigły”). W tym czasie Rydz był już osobą wysoko
cenioną przez Józefa Piłsudskiego[6].

I wojna światowa

W lipcu 1914 r. Edward Rydz ps. „Śmigły” został zmobilizowany

do armii Austro-Węgier i przydzielony do 55 pułku piechoty w
Brzeżanach. Wkrótce potem został jednak wyreklamowany
przez Piłsudskiego i 13 sierpnia objął dowództwo III batalionu
Legionów Polskich. Oddziały będące pod jego komendą brały
udział w zajęciu Kielc. Piłsudski liczył wówczas na wywołanie
antyrosyjskiego powstania, co się jednak nie udało. Rydz brał
udział w tworzeniu pierwszej służby wywiadowczej – Komendy
Wywiadów Bliskich. Po opuszczeniu Kielc, oddział dowodzony
przez niego zajął Nowy Korczyn. Później stoczył kilka
mniejszych bitew. 9 października 1914 r. Rydz ps. „Śmigły”
został majorem. III batalion wyróżnił się podczas bitwy pod
Anielinem i Łowczówkiem (październik i grudzień 1914). 18
grudnia 1914 został dowódcą 1 pułku piechoty. Gdy konflikt Major Edward Rydz ok. 1914 r.
zmienił się w wojnę pozycyjną, I Brygada okopała się niedaleko
Pińczowa. Tam żołnierze dla zabicia czasu m.in. grali w piłkę
nożną. Sportem tym zainteresował się również Rydz. Zdeklarowanym kibicem piłkarskim był do
końca życia[6].

Po rozpoczęciu ofensywy przez wojska austro-węgierskie i niemieckie w maju 1915, oddział

dowodzony przez „Śmigłego” brał udział w walkach pod Konarami. Zdaniem Piłsudskiego radził
sobie doskonale, realizując powierzone mu zadania:

Major Rydz ps. „Śmigły”, wziąwszy na siebie zadanie, najczęściej nie odpowiadające ani
jego stopniowi, ani zdolnościom nie tylko sam wytrwał na stanowisku, niezwykle przykrym
pod względem moralnym, lecz złożył w bojach o lasek kozieniecki nowe dowody
niezwykłego męstwa i spokoju przy największym niebezpieczeństwie. Majorowi przede
wszystkim przypisuję, że III batalion nie ugiął się przy spełnianiu zadania,
przewyższającego znacznie siły moralne przeciętnego żołnierza[17]…

3 czerwca 1915 roku został mianowany podpułkownikiem[18]. Jesienią tego roku wojska niemieckie
i austro-węgierskie, ścigając wycofujących się na północ Rosjan, rozpoczęły tzw. kampanię
wołyńską. Z powodu konfliktu, jaki wywiązał się pomiędzy Piłsudskim a dowództwem Legionów,
Rydz „Śmigły” objął dowództwo nad częścią I Brygady, stacjonującą pomiędzy Trojanówką a
Kostiuchnówką. Po ponownym objęciu dowództwa przez Piłsudskiego, I Brygada trafiła do
Legionowa, gdzie spędziła zimę 1915/1916. Po rozpoczęciu tzw. ofensywy Brusiłowa w lipcu 1916, I
i III Brygada zostały zmuszone do odwrotu pod Kostiuchnówką. Polacy byli stopniowo wycofywani
i przesuwani na kolejne miejsca stacjonowania. Ostatecznie trafili do Baranowicz. W tym czasie
zaostrzył się konflikt pomiędzy Piłsudskim a Komendą Legionów. Austriacy nie zgadzali się na
spolszczenie dowództwa Polskiego Korpusu Posiłkowego (na który przemianowano Legiony).
Wobec tego Piłsudski złożył dymisję. Podobnie postąpił Rydz, prosząc o zwolnienie ze służby w
Korpusie i przeniesienie do armii austriackiej. Po ogłoszeniu aktu 5 listopada wydawało się, że
żołnierze wrócą do służby, jednak 12 lipca 1917 r. pułk Rydza odmówił złożenia przysięgi wierności
władzom niemieckim (było to częścią tzw. kryzysu przysięgowego). Sam dowódca został zwolniony,
bez prawa noszenia munduru. Następnie wyjechał do Krakowa. W tym czasie władze planowały
przymusowe wcielenie go do armii austriackiej, ale ciężko zachorował, a po wyzdrowieniu
symulował chorobę, aby nie trafić do wojska[6].

Gdy Piłsudski i Sosnkowski zostali uwięzieni w Magdeburgu,

Edward Rydz, ps. „Śmigły”, objął kierownictwo Polskiej
Organizacji Wojskowej (POW)[a]. Przeniósł on siedzibę sztabu
organizacji do Krakowa i rozszerzył jej działalność również na
Galicję. Dokonał także reorganizacji struktur POW. Dążył do jak
najmocniejszego zakonspirowania jej komórek, które – zgodnie z
planami – miały w przyszłości prowadzić walkę zbrojną z
zaborcami. Musiał przy tym polegać na własnym rozeznaniu
politycznym i wojskowym, ponieważ Piłsudski przed
aresztowaniem nie zdążył udzielić jakichkolwiek wskazówek co do
pożądanego kierunku rozwoju POW. Rydz „Śmigły” doprowadził
do nawiązania kontaktów z Polakami służącymi w armii rosyjskiej,
a także z II Brygadą Józefa Hallera, która przedarła się za Dniestr,
odmawiając posłuszeństwa Austro-Węgrom. W tym czasie
przegrana państw centralnych była już oczywista. Z tego względu
wraz z Michałem Sokolnickim, Andrzejem Strugiem, Józefem
Beckiem i Bolesławem Wieniawą-Długoszowskim, Rydz udał się
na Ukrainę i Białoruś. Tam próbował rozpocząć tworzenie nowego
wojska polskiego w porozumieniu z gen. Hallerem. Armii nie Z Bogusławem Miedzińskim w
udało się powołać, ale zasygnalizowano Entencie, że poza Lublinie (1917)
Komitetem Narodowym Polskim (zdominowanym przez endecję),
istnieje również silny obóz piłsudczykowski. Po powrocie ze
wschodu Rydz udał się do Warszawy. Tam zaproponowano mu – w zastępstwie przebywającego
wciąż w Magdeburgu Piłsudskiego – objęcie stanowiska ministra wojny w zależnym od Rady
Regencyjnej rządzie Józefa Świeżyńskiego. Rozmowy w tej sprawie zakończyły się jednak fiaskiem
– Edward Rydz nie doszedł do porozumienia z endekami[19]. Na 1 listopada 1918 r. zarządził
mobilizację POW, jednocześnie proponując powołanie niezależnego od Rady Regencyjnej,
republikańsko-demokratycznego rządu z siedzibą w Lublinie[20]. 3 listopada Rydz trafił do tego
miasta. Tam o planowanym przejęciu władzy dowiedział się pełnomocnik Rady Regencyjnej,
Juliusz Zdanowski. Zaproponował on porozumienie, na mocy którego Rydz został dowódcą wojsk
polskich na terenach byłej okupacji austriackiej. Nie zarzucił jednak wcześniejszych planów. 5
listopada przybyły z Warszawy szef Sztabu Generalnego gen. Tadeusz Rozwadowski zdecydował, że
Rydz obejmie dowództwo nad utworzoną z członków POW brygadą kresową, którą planowano
wysłać do walk z Ukraińcami niedaleko Hrubieszowa. Jednak w nocy z 6 na 7 listopada powstał
Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, na czele którego stanął Ignacy Daszyński. Rydz, w
zastępstwie Józefa Piłsudskiego, dostał w nim tekę ministra wojny[20]. Zarządził rozwiązanie POW
na terenie byłej okupacji austriackiej i podporządkowanie jej członków ministerstwu. 10 listopada
do Warszawy wrócił z internowania Józef Piłsudski. Rydz wysłał do niego swego doradcę,
Bogusława Miedzińskiego. Ku jego zdziwieniu, Piłsudski nieprzychylnie wypowiedział się o
powstaniu rządu ludowego, a nawet powątpiewał w lojalność Rydza. Ten ostatni przyjechał
następnego dnia do Warszawy. Komendant potraktował go bardzo formalnie, mianując dowódcą
Okręgu Generalnego w Lublinie i rozkazując powrót do tego miasta. Przedtem jednak Piłsudski
zażądał od Daszyńskiego rozwiązania rządu, w czym poparł go Rydz. Rząd ludowy rozwiązał się[21].

Rząd lubelski mianował płk. Rydza na stopień generała porucznika, zaś Naczelny Dowódca WP
Józef Piłsudski, powołując go w dniu 16 listopada na stanowisko dowódcy Okręgu Generalnego Nr
II w Lublinie nie uznał tego awansu. Na stopień generała podporucznika Rydz został mianowany
dopiero dekretem z 21 listopada 1918 r.[22] W dniu 22 grudnia 1918 r. Piłsudski powołał go na
stanowisko dowódcy Okręgu Generalnego Nr I w Warszawie.

W 1918 roku podczas wizyty w Kijowie (w celu włączenia miejscowych organizacji do POW) spotkał
się z przyszłą partnerką życiową, Martą Thomas (ur. w 1895 r. w Żytomierzu), wówczas żoną
ziemianina i oficera carskiego Michała Zaleskiego, właściciela majątku Sandraki k. Kumanowic na
Podolu. Była ona kurierką miejscowej Organizacji Werbunkowo-Agitacyjnej. Po jej przyjeździe do
Warszawy, Edward Rydz w 1920 r. wystąpił o jej odznaczenie Krzyżem Walecznych za zasługi dla
ojczyzny. W powszechnym przekonaniu oboje uchodzili za małżeństwo, choć nie ma żadnej
informacji, aby Marta otrzymała rozwód i poślubiła Edwarda[b][23][24][25]

. W 1920 r., po wejściu w życie ustawy umożliwiającej uzupełnienie nazwiska o pseudonim

przybrany podczas służby wojskowej[26], Edward Rydz, który od roku 1912 używał też pseudonimu
„Śmigły”, zmienił nazwisko na „Rydz-Śmigły”, aby następnie około 1936 r. zmienić szyk słów na
„Śmigły-Rydz”[27].

Dwudziestolecie międzywojenne

Na przełomie stycznia i lutego 1919 r. Rydz ps. „Śmigły” objął

dowództwo nad Grupą Operacyjną „Kowel”. Miała ona bronić
odcinka Hrubieszów – Włodzimierz Wołyński – Stochód –
Maniewicze przed wojskami Ukrainy Naddnieprzańskiej.
Dowódca przyjął taktykę działań manewrowych, w wyniku
których udało mu się zająć Włodzimierz i Kowel. Na Wołyniu
Rydz działał do kwietnia 1919 r. Później został przesunięty
przez Piłsudskiego na Wileńszczyznę, gdzie trwały walki armii
polskiej z siłami litewskimi i radzieckimi. Tam objął dowództwo
nad 3 batalionem 1 Pułku Piechoty Legionów i dwiema
bateriami artylerii. Do Wilna dotarły one w nocy z 20 na 21
kwietnia. Tam został mianowany głównodowodzącym walk o
miasto. Wojskom polskim udało się opanować je, jak również
Nowogródek i Baranowicze. 27 kwietnia Rydz został jednak
podporządkowany generałowi Stanisławowi Szeptyckiemu, Edward Rydz-Śmigły, Bolesław
który kierował działaniami na całym froncie litewsko- Wieniawa-Długoszowski i Józef
białoruskim. 30 kwietnia wojska radzieckie próbowały Piłsudski w Wilnie w 1919
przełamać polską obronę Wilna, ale tej udało się wytrzymać i
przejść do natarcia. 1 maja udało się zająć Pikieliszki, a
następnego dnia Mejszagołę i Korwie. W następnych dniach wojska pod dowództwem Rydza-
Śmigłego kontynuowały ofensywę, opanowując kolejne miejscowości. W połowie sierpnia 1919 r.
grupa ta dokonała uderzenia w kierunku Połocka, odrzucając żołnierzy radzieckich za Dźwinę.
Później nastąpiło kilka miesięcy walki pozycyjnej. 30 grudnia zawarto porozumienie z Łotyszami, z
którymi ustalono podjęcie wspólnych działań zaczepnych wobec Armii Czerwonej. Dowódcą
operacji, która otrzymała kryptonim „Zima”, został generał Rydz.

1 stycznia 1920 r. Józef Piłsudski, jako Naczelny Wódz, mianował go członkiem Kapituły
tymczasowej orderu „Virtuti Militari” i nadał mu Krzyż Srebrny tego orderu[28].
3 stycznia 1920 r. sprzymierzone siły polsko-łotewskie uderzyły na Dyneburg z kilku stron
jednocześnie. Operacja zakończyła się sukcesem. 21 lutego miała miejsce defilada wojsk polskich w
Dyneburgu. Pod koniec marca wycofały się one do Baranowicz. Za sprawne przeprowadzenie
operacji „Zima”, Rydz ps. „Śmigły” został odznaczony orderem Virtuti Militari.

Wojna polsko-bolszewicka

Podczas ofensywy wiosennej 1920 r. przeciw wojskom

bolszewickim, początkowo Rydz otrzymał zadanie zajęcia
Żytomierza. Później dowodził 3 Armią, która 7 maja 1920 r.
zdobyła Kijów, nie napotykając silniejszego oporu Armii
Czerwonej. W mieście 8 maja dowódca odebrał defiladę
oddziałów polskich i sprzymierzonych żołnierzy atamana
Semena Petlury. Wkrótce potem jednak wojska radzieckie
zdołały zorganizować się na tyle, aby podjąć kontrofensywę.
Dodatkowo zostały wzmocnione przez armię Siemiona
Budionnego. 8 czerwca Rydz-Śmigły otrzymał rozkaz wycofania
się z Kijowa. Odmówił jego wykonania, domagając się
potwierdzenia polecenia przez samego Piłsudskiego. Gdy tak
się stało, 10 czerwca zarządził odwrót. Podczas wykonywania
tego manewru, został dowódcą Frontu Południowo-
Wschodniego. Podczas odwrotu nękany przez Sowietów
doprowadził 3 Armię na Wołyń. W tym czasie Piłsudski
rozkazał mu zaatakować oddziały Budionnego, które po Symon Petlura wita Edwarda
pięciodniowych walkach udało się zmusić do odwrotu. Rydza-Śmigłego na dworcu
Wpłynęło to na ustabilizowanie się linii frontu. kolejowym w Kijowie. Wyprawa
kijowska, maj 1920 r.
6 sierpnia 1920, po decyzji Piłsudskiego o rozpoczęciu natarcia
znad Wieprza, Rydz-Śmigły został dowódcą nowo utworzonego
Frontu Środkowego. Manewr rozpoczął się 16 sierpnia. W jego
wyniku oddziały Rydza-Śmigłego wykonujące zadania
pościgowe zajęły m.in. Brześć, Wysokie Litewskie, Zambrów,
Białystok i Grajewo. Piłsudski wyznaczył mu następnie zadanie
zajęcia Sejn i Lidy. Wykorzystując efekt zaskoczenia, wojska
polskie wkroczyły do Sejn 22 września, a do 26 września
również do Grodna. W ten sposób odegrały decydującą rolę w Edward Rydz-Śmigły odbiera
defiladę Wojska Polskiego i armii
bitwie niemeńskiej. 28 września zajęto Lidę, jednocześnie
URL. Kijów, Chreszczatyk, 9 maja
udając się w pościg za rozbitą radziecką 3 Armią. W tym samym
1920
czasie polska 2 Armia pod dowództwem Rydza-Śmigłego
zabezpieczała akcję gen. Lucjana Żeligowskiego, który na
polecenie Piłsudskiego zajął Wilno. 10 października żołnierze
polscy wkroczyli do Święcian. 12 października podpisano
preliminaria pokojowe pomiędzy ZSRR i Polską a 18
października wstrzymano działania wojskowe.

Inspektor armii 1921–1935

Po podpisaniu pokoju ryskiego, rozpoczęto demobilizację armii

polskiej. 15 września 1922 r. Dowództwo 2 Armii
Józef Piłsudski i Edward Rydz-
przemianowano na Inspektorat Armii nr I, a inspektorem
Śmigły podczas wojny polsko-
(jednym z pięciu[c]) został gen. Edward Rydz-Śmigły. bolszewickiej
Powierzona funkcja, jak również ogromny zakres obowiązków i
szerokie uprawnienia świadczyły o zaufaniu, jakim darzył go
Piłsudski. Naczelnik Państwa pisał o Rydzu-Śmigłym w
urzędowej charakterystyce z grudnia 1922 r.:

Pod względem charakteru dowodzenia: Silny charakter

żołnierza, mocna wola i spokojny, równy opanowany
charakter. Pod tymi względami nie zawiódł mnie ani w
jednym wypadku. Wszystkie zadania, które mu
stawiałem jako dywizjonerowi czy dowódcy armii,
wypełniał zawsze energicznie, śmiało, zyskując w pracy
zaufanie swoich podwładnych, a rzucałem go zawsze
podczas wojny na najtrudniejsze zadania. Pod
względem mocy charakteru i woli stoi najwyżej pośród
generałów polskich. Z podwładnymi jest równy,
spokojny, pewny siebie i sprawiedliwy. Natomiast co do
otoczenia własnego i sztabu – kapryśny i wygodny,
szukający ludzi, z którymi by nie potrzebował walczyć
lub mieć jakiekolwiek spory. W pracy operacyjnej ma
zdrową, spokojną logikę i uporczywą energię do Edward Śmigły-Rydz
spełniania zadania. Śmiałe koncepcje go nie przerażają,
niepowodzenia nie łamią. Szybko zyskuje duży wpływ
moralny na podwładnych. Piękny typ żołnierza,
panującego nad sobą i mającego silną dyscyplinę
wewnętrzną. Pracuje zawsze dla rzeczy nie dla ludzi.
Pod względem objętości dowodzenia: Polecam każdemu
dla dowodzenia armią. Jeden z moich kandydatów na
Naczelnego Wodza. Bałbym się dla niego dwóch rzeczy:
1) że nie dałby sobie rady w obecnym czasie z
rozkapryszonymi i przerośniętymi ambicjami
generałami i 2) nie jestem pewien jego zdolności
operacyjnych w zakresie prac Naczelnego Wodza i
umiejętności mierzenia sił nie czysto wojskowych, lecz
całego państwa swego i nieprzyjaciela[6].

[29]Była to najlepsza opinia na temat generałów, wystawiona przez Józefa Piłsudskiego na użytek
Ścisłej Rady Wojennej. Tuż za Rydzem-Śmigłym znaleźli się gen. Kazimierz Sosnkowski i gen.
Władysław Sikorski[30]. Pomimo to, nie stał się on bezpośrednim politycznym współpracownikiem
marszałka, choć np. stanął po stronie Piłsudskiego w sporze z 1923 r. z Sikorskim na temat
organizacji najwyższych władz wojskowych. W czasie pełnienia funkcji inspektora, Rydz-Śmigły
uzupełniał swą wiedzę z wojskowości. W przeciągu kilku lat stał się autorytetem w tej dziedzinie, co
było swoistym ewenementem, ponieważ był osobą bez formalnego wykształcenia wojskowego.

Od jesieni 1921 r. Rydz-Śmigły działał w konspiracyjnej organizacji Honor i Ojczyzna, założonej z

inicjatywy Sikorskiego. Miała ona skupiać wszystkich najlepszych oficerów, powołano ją za zgodą
Piłsudskiego i Sosnkowskiego (ministra spraw wojskowych). Rydz-Śmigły stanął na czele
wileńskiej „strażnicy” (koła). Organizacja została rozwiązana latem 1923 r., ale później Rydz-
Śmigły miał należeć do innej konspiracyjnej organizacji wojskowej (utworzonej na podobieństwo
masonerii) – loży „Szarotka”. Rydz miał być masonem, członkiem jednej z lóż wolnomularskich
Wielkiej Loży Narodowej Polski[31]. Choć nie zostało to udowodnione, w 1926 r. Piłsudski rozkazał
oficerom WP wystąpić ze struktur wolnomularskich i podobnych tajnych związków[6].
W listopadzie 1924 r. Rydz nieformalnie stanął na czele tzw. strajku generałów. Grupa dowódców
Wojska Polskiego podała się wówczas do dymisji, by zademonstrować swoje niezadowolenie z
braku reakcji Ministerstwa Spraw Wojskowych na nieprzychylne w stosunku do byłych legionistów
wypowiedzi generała Franciszka Latinika. W rezultacie sam Latinik na własną prośbę został
przeniesiony w stan spoczynku, zaś wniosek urażonych oficerów odrzucono[32].

Rydz-Śmigły nie brał bezpośredniego udziału w przewrocie majowym. W jego trakcie

podporządkował sobie cywilne władze Wilna, a także przejął dowództwo nad korpusami w Grodnie
i Brześciu. Wysłał do stolicy także dwa pułki, które wsparły siły Piłsudskiego[20]. Po przewrocie
został mianowany przez marszałka inspektorem armii z siedzibą w Warszawie. Stanowisko to objął
w listopadzie 1926 r. Przez kilka następnych lat czas upływał mu na pracy wojskowej, w
przeciwieństwie do wielu innych najwyższych oficerów niemal nie uczestniczył w życiu
politycznym. Czasem jednak otrzymywał od marszałka do wykonania zadania o charakterze
politycznym – 25 grudnia 1927 r. wraz z Walerym Sławkiem wziął udział w zjeździe ziemian z
województwa poznańskiego i pomorskiego, które odbyło się w jednym z majątków położonych koło
Inowrocławia. W tym czasie sanacja chciała pozyskać dla swego obozu środowiska konserwatywne.
M.in. ta wizyta miała symbolizować otwarcie rządu na te kręgi. Innym razem, w 1929 r., wraz z
grupą generałów, odwiedził Piłsudskiego w Druskienikach, aby przekazać mu niezadowolenie
grupy najwyższych rangą wojskowych, jakie wywołała polityka tzw. grupy pułkowników[6].

11 maja 1935 r., w przeddzień śmierci Piłsudskiego, marszałek wezwał do siebie Rydza-Śmigłego na
rozmowę. Jej szczegóły nie są znane, ale sądzi się, że przekazał mu swoją ostatnią wolę co do
przyszłej organizacji wojska. Jeszcze tej samej nocy, gdy umarł Józef Piłsudski, na posiedzeniu
Rady Gabinetowej, które odbyło się z 12 na 13 maja, prezydent Ignacy Mościcki zadecydował, że
generalnym inspektorem Sił Zbrojnych zostanie Edward Rydz-Śmigły. Jego kontrkandydatem do
objęcia tego stanowiska był Sosnkowski. Decyzję prezydenta poparł ówczesny premier Walery
Sławek. Zarówno prezydent, jak i szef rządu dokonali tego wyboru, licząc na to, że nowy generalny
inspektor zajmie się działalnością wojskową, nie interesując się polityką. Był więc Rydz-Śmigły o
wiele atrakcyjniejszym kandydatem na to stanowisko niż gen. Sosnkowski, który miał pewne
ambicje polityczne[6].

Generalny inspektor Sił Zbrojnych

12 maja 1935 Edward Rydz-Śmigły został mianowany przez

prezydenta Ignacego Mościckiego generalnym inspektorem Sił
Zbrojnych[33]. Jednocześnie resort spraw wojskowych objął
generał Tadeusz Kasprzycki[34].

Po śmierci Piłsudskiego, w obozie sanacyjnym zaczął narastać

konflikt pomiędzy premierem Sławkiem a mającym coraz
poważniejsze aspiracje polityczne prezydentem Mościckim.
Rydz-Śmigły darzył niechęcią szefa rządu, który postrzegał go
jedynie jako osobę realizującą zadania wojskowe. Z tego Śmigły-Rydz, Walery Sławek i Józef
powodu generalny inspektor potajemnie spotkał się z Beck podczas sypania kopca na
prezydentem kilkakrotnie we wrześniu 1935 r., uzgadniając z cześć Józefa Piłsudskiego,
krakowski Sowiniec, listopad 1936 r.
nim wspólne działania wymierzone przeciwko premierowi. 12
października Sławek podał się do dymisji, a jego miejsce zajął
Marian Zyndram-Kościałkowski. Rydz-Śmigły nie cenił również
tego premiera – inspirowany przez swego doradcę, publicystę Wojciecha Stpiczyńskiego, okazał
lekceważenie Kościałkowskiemu, nie przyjmując oficjalnej wizyty szefa gabinetu. W grudniu 1935
r. zawarł z Mościckim kolejne porozumienie skierowane przeciwko szefowi gabinetu, ustalając jego
obalenie po zakończeniu sesji budżetowej.
W tym okresie miał miejsce znaczny wzrost znaczenia gen.
Edwarda Rydza-Śmigłego w kraju. Przez prasę rządową
kreowany był na osobę kontynuującą poczynania Józefa
Piłsudskiego. Wokół niego zaczął tworzyć się swoisty kult. Sam
generał początkowo nie miał ambicji czysto politycznych.
Jednak po śmierci Piłsudskiego sytuacja się zmieniła. Część
źródeł przypisuje ten fakt przemożnemu wpływowi partnerki
Rydza-Śmigłego, Marty Zaleskiej[35]. W tym czasie w jego
otoczeniu niezwykle wpływowy był Wojciech Stopiczyński; do
obozu Rydza-Śmigłego przeszło również kilku byłych członków
tzw. grupy pułkowników, m.in. Bogusław Miedziński. Wielu z
nich widziało w osobie generała czynnik jednoczący, którego
brakowało po śmierci Piłsudskiego. Bardzo często podkreślano,
że Śmigły-Rydz (w tym czasie zmienił kolejność nazwisk) został
generalnym inspektorem Sił Zbrojnych zgodnie z ostatnią wolą Śmigły-Rydz z generałem
marszałka. Symbolem tego były m.in. rozwieszane na ulicach Maurice’em Gamelinem, podczas
plakaty, na których portret generała widniał na tle postaci wizyty we Francji w 1936 r.
Piłsudskiego. Ponadto imieniny Śmigłego-Rydza (18 marca)
zaczęto obchodzić podobnie jak święto państwowe. W prasie
pojawiły się artykuły na jego cześć, w urzędach i na pocztach
rozwieszano jego portrety, plakaty z hasłami podkreślającymi
wierność obywateli Generalnemu Inspektorowi[35]. Niezwykle
popularna (i uczona w niektórych szkołach) była także piosenka
ze słowami autorstwa Adama Kowalskiego:

Naprzód, żołnierze stara wiara, młode zuchy. Razem z rządem Felicjana Sławoja
Za Śmigłym-Rydzem pomni jego w boju chwał, Składkowskiego w dniu jego
On nas wywiedzie cało z każdej zawieruchy, zaprzysiężenia 15 maja 1936 r.
Sam Komendant, sam Komendant nam go dał,
Sam Komendant, sam Komendant,
Nam go na Wodza dał!
Marszałek Śmigły-Rydz, nasz drogi, dzielny Wódz,
Gdy każe, pójdziem z nim najeźdźców tłuc.
Nikt nam nie ruszy nic, nikt nam nie zrobi nic,
Bo z nami Śmigły, Śmigły, Śmigły-Rydz!
W brzasku wolności w krwi i ogniu nam przewodził.
Zwycięskim szlakiem do Kijowa wiódł nas bram.
Jak szeregowiec z piechurami w piachu brodził,
Dobry przykład dobry, przykład dawał nam,
Podczas wręczenia pamiątkowej
Dobry przykład, dobry przykład, zawsze dawał
szabli – daru polskiej armii,
nam.[36][37][38] Warszawa, Pole Mokotowskie, 11
listopada 1936 r.

27 grudnia 1935 roku uczestniczył w obchodach rocznicy

wybuchu powstania wielkopolskiego. Miało to swoją wymowę symboliczną – Józef Piłsudski nie
przywiązywał dużej wagi do walki Polaków w Wielkopolsce[6]. 3 maja 1936 roku brał natomiast
udział w obchodach rocznicowych powstań śląskich. Podczas obu uroczystości wygłosił
przemówienia, w których podkreślił rolę wojska w życiu społecznym narodu. Z 7 sierpnia 1935 r.
pochodzi często cytowane przez prasę rządową wystąpienie Śmigłego-Rydza, wygłoszone podczas
XIII Zjazdu Związku Legionistów Polskich w Krakowie:
 Jeśli ktoś w kraju liczy na jakieś chwile słabości, to jeszcze raz nieudolnie się przeliczył. A
jeśli ktoś z zewnątrz na taką okazję kalkuluje, to niech wie, że my po cudze rąk nie
wyciągamy, ale swego nie damy. Nie tylko nie damy całej sukni, ale nawet guzika nie damy
od niej. I niech wie, że to jest decyzja całego narodu[39].

W maju 1936 r. ustąpił rząd Kościałkowskiego. Śmigły-Rydz spotkał się z Mościckim w celu
ustalenia, kto będzie kolejnym premierem. Nie zgodził się na kandydaturę gen. Sosnkowskiego,
Eugeniusza Kwiatkowskiego, jak również Stpiczyńskiego. Postanowiono, że szefem rządu będzie
bliski generałowi Felicjan Sławoj Składkowski. W skład gabinetu weszli ludzie związani z
generalnym inspektorem: Sławoj Składkowski, Tadeusz Kasprzycki, Juliusz Ulrych i Witold
Grabowski. Grupa ta określana była jako tzw. „ministrowie Rydza”[35]. Generalny inspektor
przybył na pierwsze posiedzenie gabinetu, przekraczając tym samym swoje konstytucyjne
uprawnienia (generalny inspektor nie był członkiem rządu). Wygłosił wówczas przemówienie, w
którym polecił zintensyfikowanie przygotowań do nadchodzącego konfliktu zbrojnego. Już
wówczas jego zdaniem wojna z Niemcami była nieunikniona[6].

24 maja 1936 r. Śmigły-Rydz zapowiedział na Zjeździe Legionistów w Warszawie utworzenie nowej

organizacji prorządowej – Obozu Zjednoczenia Narodowego. Powiedział wówczas m.in.:

Nie ma wyboru musimy mówić otwarcie. Albo ktoś stoi w naszych szeregach jak nasz brat,
albo nie jest naszym bratem![35]

Prace nad tym projektem rozpoczął płk Adam Koc. Działał on jednak w sposób nieudolny. Z tego
powodu Bogusław Miedziński zaproponował, że stworzy deklarację ideową nowego ugrupowania.
Śmigły-Rydz stwierdził jednak, że uczyni to sam. W ciągu tygodnia powstał tekst, którego treść w
opinii części piłsudczyków i opozycji była rażąco konserwatywna, klerykalna oraz
nacjonalistyczna[6]. Nie została tam poruszona kwestia reformy rolnej, co – jak stwierdził
Miedziński – zamykało Śmigłemu-Rydzowi drogę do porozumienia z kręgami ludowymi.
Ostatecznie, po dwudniowej naradzie w Zakopanem, udało mu się wymóc zawarcie tej kwestii w
tekście deklaracji. Poczynania Śmigłego-Rydza spowodowały zaniepokojenie prezydenta
Mościckiego. W czerwcu 1936 r. zwołał on posiedzenie rady ministrów, na której przypomniał im,
że w myśl konstytucji członkowie rządu są odpowiedzialni jedynie przed głową państwa. Mościcki
chciał w ten sposób przeciwstawić się wciąż wzrastającemu znaczeniu generalnego inspektora Sił
Zbrojnych. Prezydent nie był jednak w stanie skutecznie stawić czoła energicznie działającemu,
znacznie młodszemu wojskowemu. Postanowił więc nawiązać z nim porozumienie i pójść na
ustępstwa. 13 lipca 1936 ukazał się okólnik premiera RP Felicjana Sławoj-Składkowskiego, w
którym można było przeczytać:

Zgodnie z wolą Pana Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego zarządzam co

następuje: Generał Śmigły-Rydz, wyznaczony przez Pana Marszałka Józefa Piłsudskiego,
jako Pierwszy Obrońca Ojczyzny i pierwszy współpracownik Pana Prezydenta
Rzeczypospolitej w rządzeniu państwem, ma być uważany i szanowany, jako pierwsza w
Polsce osoba po Panu Prezydencie Rzeczypospolitej. Wszyscy funkcjonariusze państwowi z
prezesem Rady Ministrów na czele okazywać Mu winni objawy honoru i
posłuszeństwa[40][41][6].

Dokument ten naruszał porządek państwowy ustalony przez konstytucję kwietniową. Skrytykowała
go lewica, jak również przewodniczący sejmowej Komisji Wojskowej, gen. Lucjan Żeligowski.
Pod koniec czerwca 1936 Śmigły-Rydz postanowił zbliżyć się do kręgów ludowych. Stpiczyński
namówił go do wzięcia udziału w uroczystych obchodach stronnictw ludowych w Nowosielcach 29
czerwca. Powitano go z wszelkimi honorami, ale chłopi zaczęli wznosić okrzyki domagające się
uwolnienia więzionego Wincentego Witosa. Generalny inspektor opuścił uroczystości przed ich
zakończeniem.

W tym czasie Śmigły-Rydz planował zacieśnienie współpracy wojskowej z Francją. 12 sierpnia 1936
do Warszawy przybył gen. Maurice Gamelin, który zaproponował nawiązanie polsko-radzieckiej
współpracy skierowanej przeciwko Niemcom, jak również współdziałania z Czechosłowacją.
Śmigły-Rydz odrzucił jednak jego pomysły. Sam udał się pociągiem do Paryża (przez Wiedeń) 28
sierpnia[42][43]. W stolicy Francji, do której dotarł 30 sierpnia[44], odbył wiele rozmów, m.in. z
Gamelinem i ministrem obrony narodowej Eduardem Daladierem. Generalny inspektor pragnął
uzgodnić warunki zawarcia nowego sojuszu wojskowego na bazie układu z 1921 r., uzyskania 2 mld
franków kredytu na cele wojskowe i zacieśnienia współpracy wojskowej. Podczas tej wizyty brał
udział w manewrach w okolicach Suippes, został także udekorowany przez prezydenta Alberta
Lebruna Wielką Wstęgą Legii Honorowej[36][45] (zazwyczaj nadawanej tylko panującym i
prezydentom republik[46]). W Nancy, pod pomnikiem Stanisława Leszczyńskiego generałowie
Gamelin, Śmigły-Rydz i Wacław Stachiewicz (szef Sztabu Głównego WP) przyjęli defiladę wojsk
francuskich[36]. Ostatecznie 6 września zawarto porozumienie, na mocy którego Polska uzyskała 2
mld franków kredytu, z czego połowa stanowiła gotówka: 800 mln miało zostać przeznaczone na
zakup dział i sprzętu lotniczego wyprodukowanego w fabrykach francuskich, a 200 mln miało
pójść na produkcję zbrojeniową w Polsce. Ponadto odnowiono układy sojusznicze z 1921 i 1925
r.[35] W drodze powrotnej z Francji, Śmigły-Rydz przyjechał do Wenecji. Jego pobyt tam miał
charakter prywatny (był tam razem z żoną). Do Warszawy wrócił 10 września. Był entuzjastycznie
witany. Adiutantami generała w tym czasie byli rtm. Konstanty Horoch i Alfons Vacqueret[47].

21 października w „Polsce Zbrojnej” ukazała się informacja, że już wkrótce generał Edward Śmigły-
Rydz zostanie marszałkiem Polski.

Marszałek Polski

10 listopada 1936 r. prezydent Mościcki mianował go generałem broni i

jednocześnie marszałkiem Polski oraz udekorował Orderem Orła
Białego[48][49]. Buławę marszałkowską poświęcono w kaplicy Zamku
Królewskiego w Warszawie. Uroczystość przekazania jej Śmigłemu-
Rydzowi miała miejsce na dziedzińcu Zamku[50]. Brali w niej udział
przedstawiciele rządu, delegacje pułków, duchowieństwa, attaché
wojskowi i poczty sztandarowe wojska. Mianowanie go na marszałka
zostało bardzo sceptycznie przyjęte przez część obozu sanacyjnego.
Szczególnie „starzy” piłsudczycy uważali, że godność ta należała się
jedynie Piłsudskiemu, a Śmigły-Rydz nie zasługiwał na takie
wyróżnienie. Walery Sławek uznał datę mianowania nowego marszałka
za najsmutniejszy dzień w swoim życiu[35]. Złośliwi nazywali podwójną Prezydent Ignacy
promocję Rydza-Śmigłego „buławizacją”[51]. Mościcki wręcza
Edwardowi Śmigłemu-
W lutym 1937 r. przebywał na polowaniach w Polsce Hermann Göring. Rydzowi buławę
Jego wizyta miała charakter nieoficjalny, ale spotkał się w tym czasie ze marszałkowską.
Śmigłym-Rydzem. Podczas tej rozmowy wyrzekł się pretensji do
„korytarza” i Górnego Śląska. Jednocześnie zwrócił uwagę marszałka na
niebezpieczeństwo, jakim jego zdaniem wciąż był dla Polski Związek Radziecki i zaproponował
dołączenie Polski do paktu antykominternowskiego. Śmigły-Rydz udzielił wymijającej odpowiedzi,
oświadczając, że w polityce zagranicznej ma zamiar kontynuować linię Piłsudskiego. Zaznaczył
jednak, że Polacy nie wejdą w sojusz z ZSRR: nie jest do pomyślenia, by
na wypadek jakiegokolwiek konfliktu Polska mogła stanąć po stronie
bolszewickiej[52]. Ponadto pozytywnie wypowiedział się o przyszłych
stosunkach polsko-niemieckich.

21 lutego 1937 r. został ogłoszony tekst deklaracji ideowej Obozu

Zjednoczenia Narodowego autorstwa Śmigłego-Rydza. W programie
eksponowano rolę armii i konstytucji kwietniowej jako podstawy Śmigły-Rydz z
„ładu i porządku w kraju”, antykomunizm, klerykalizm oraz kult korporantami z „Arkonii”.
Piłsudskiego. W działalności partii pojawiły się również tendencje Za marszałkiem generał
Władysław Anders
nacjonalistyczne[53]. Deklaracja nie zawierała odniesień do polityki
zagranicznej państwa, a część jej postulatów bardzo przypominała
ideały propagowane przez endecję. 19 marca założenia dokumentu
poparł prezydent Mościcki, oświadczając także, że przed śmiercią Józef
Piłsudski

wskazał generała Śmigłego-Rydza jako swego następcę na

stanowisko Naczelnego Wodza Sił Zbrojnych, a rzeczywistość
naszego państwa bezsprzecznie wymaga, ażeby cała Polska
widziała w nim również i Wodza Narodu[6].

9 marca 1937 Rada Miejska Miasta Kozowej i Rady Gminne gmin

wiejskich: Brzeżan, Budyłowa, Buszcza, Koniuch, Kozowej, Kurżan, Maszerować! – odezwa
Potutor, Pałuczy Małej, Narajowa Miasta, na uroczystym posiedzeniu, Śmigłego-Rydza do
nadały „swojemu wielkiemu synowi (…) za Jego niestrudzoną i ofiarną żołnierzy polskich
pracę dla dobra Ojczyzny, zapewniając Go o całkowitym poddaniu i wkraczających na
przywiązaniu do Niego, jako do Wodza Narodu” obywatelstwo Zaolzie, opublikowana w
honorowe ziemi brzeżańskiej. Dyplom wręczony został w dniu 18 marca miesięczniku „Młoda
Polska”
1937, w Warszawie, wraz z darem w postaci „pięknego konia arabskiego
z rzędem hetmańskim”. Czteroletni wałach o imieniu „Farys” pochodził
ze stadniny hr. Stanisława Antoniego Łąckiego w Posadowie[54]. 27
kwietnia 1937 r. Marszałek Śmigły-Rydz przeszedł operację usunięcia
migdałków podniebiennych, a zabieg przeprowadził ppłk dr Roch
Brzosko[55].

W tym czasie Śmigły-Rydz zbliżył się znacznie do kręgów

konserwatywnych i endeckich. M.in. 18 maja 1937 r. uczestniczył w
komersie korporacji akademickiej „Arkonia”[56]. Gospodarzem
uroczystości był Aleksander Heinrich, jeden z liderów Obozu Wojewoda śląski Michał
Grażyński, marszałek
Narodowo-Radykalnego „ABC”. Zauważalne stało się dążenie marszałka
Rydz-Śmigły i gen.
do włączenia endecji do głównego nurtu życia politycznego. Sprawował
Władysław Bortnowski w
on opiekę nad tzw. „Klubem 11 listopada”, kierowanym przez Witolda
Czeskim Cieszynie 12
Grabowskiego, który próbował połączyć etos piłsudczykowski z
października 1938 r.
tradycjami narodowej demokracji. 22 czerwca powstał Związek Młodej
Polski, organizacja młodzieżowa OZN, na czele której stanął Koc, ale
jego zastępcą został Jerzy Rutkowski – czołowy działacz RNR „Falanga”[6].

Obóz Zjednoczenia Narodowego nie zdołał zapewnić sobie spodziewanej popularności. Nie
sprzyjała mu lewica piłsudczykowska, ugrupowania ludowe, a nawet sam Mościcki. Na początku
października 1937 r. na spotkaniu prezydenta, rządu, marszałka Śmigłego-Rydza i szefa OZN,
Adam Koc oskarżył wojewodów o sabotowanie działalności Obozu. Jego pretensje poparł
marszałek, przeciwko któremu wystąpił prezydent i Józef Beck. Doszło
do ostrej dyskusji, podczas której prezydentowi postawiono ultimatum.
19 października miało dojść do rekonstrukcji rządu, w wyniku której na
swoich stanowiskach mieli pozostać jedynie Beck i Grabowski, a w skład
gabinetu miał wejść Koc jako minister gospodarki. Prezydent Mościcki
wybrnął jednak z tej sytuacji, symulując przez jakiś czas chorobę.
Rozłam w obozie rządzącym pogłębił się jednak – Śmigły-Rydz Przemówienie na
oskarżany był o chęć wprowadzenia rządów totalitarnych[d][6]. Zdawał zjeździe legionistów,
Kraków, 6 sierpnia 1939 r.
sobie jednak sprawę z nieudolności Koca jako szefa OZN i w styczniu
1938 r. odwołał go z tego stanowiska.

Po dokonaniu przez III Rzeszę Anschlussu Austrii, Śmigły-Rydz

stwierdził, że Polska nie powinna reagować na ten fakt. Jego zdaniem,
kierunek ekspansji południowo-wschodni był dla Polski bezpieczny.
Jednocześnie przypomniał o tym, że w przyszłości Rzeczpospolita
również może zostać zagrożona przez Niemcy. Nie potrafił jednak
rozwiązać tego problemu, inaczej jak tylko upatrując zapewnienia
bezpieczeństwa kraju poprzez sojusz z Francją[6].

W połowie marca 1938 r. Śmigły-Rydz poparł ultimatum wystosowane

przez rząd polski wobec Litwy z żądaniem nawiązania stosunków
dyplomatycznych. Wyzyskano w ten sposób incydent graniczny, który
zakończył się śmiercią polskiego żołnierza. Z tego okresu pochodzi
znane hasło: Wodzu, prowadź na Kowno![57][58]. Było ono jednym z
elementów antylitewskiej propagandy OZN. 18 marca marszałek
pojechał do Wilna, gdzie nadzorował koncentrację wojsk polskich na
granicy z Litwą. Następnego dnia rząd litewski uległ naciskom i przyjął Marszałek podczas
ultimatum. Śmigły-Rydz uznał to za sukces Polski[59]. uroczystości 6 sierpnia
1939 w Krakowie
30 września 1938 r. Śmigły-Rydz uczestniczył w konferencji, która
odbyła się w Zamku Królewskim w Warszawie. Jej tematem była
kwestia stosunków polsko-czechosłowackich i dalszych poczynań wobec Zaolzia. Gdy pojawiła się
propozycja wystosowania ultimatum pod adresem rządu w Pradze i wykorzystanie w ten sposób
nacisków, jakie na Czechosłowacji wywierał Hitler, marszałek zdecydowanie ją poparł.
Najprawdopodobniej sądził, że spodziewane powodzenie przyniesie mu jeszcze większą
popularność, jak również będzie korzystne dla całego obozu sanacyjnego, w związku ze
zbliżającymi się wyborami parlamentarnymi[6]. Na polecenie Śmigłego-Rydza zarządzono
werbunek do tzw. ochotniczego korpusu zaolziańskiego. Specjalną grupą do przeprowadzenia
operacji zajęcia Zaolzia dowodził gen. Władysław Bortnowski. 1 października rząd czechosłowacki
ugiął się wobec polskich żądań, oddziały polskie wkroczyły na Zaolzie następnego dnia, zajmując
jednocześnie leżącą na Słowacji Ziemię Czadecką aż pod przedmieścia miejscowości Czadca. W tym
czasie Niemcy zajmowały Kraj Sudetów. Już 12 października marszałek przybył osobiście do
Cieszyna, gdzie został przywitany owacyjnie. Następnie przyjął tam defiladę wojskową. Był to okres
szczytowej popularności Śmigłego-Rydza i obozu rządzącego w kraju, ale Polska straciła wiele w
oczach swoich zachodnich sojuszników[e].

Gdy w marcu 1939 r. Niemcy ponownie podnieśli kwestię statusu Gdańska, marszałek spotkał się z
Beckiem i prezydentem Mościckim. W dyskusji najważniejszych osób w państwie wyraził swoje
przekonanie, że wojna z III Rzeszą jest nieunikniona. Nie zgodził się z nim minister spraw
zagranicznych. Kilkanaście dni później (31 marca) zawarto porozumienie polsko-brytyjskie
dotyczące kwestii wojskowych. Marszałek przyjął je z wielkim zadowoleniem, uznając, że
równoczesne zacieśnienie współpracy z Francuzami odsunie lub nawet całkowicie usunie widmo
konfliktu zbrojnego. Jednocześnie jednak rozpoczął przygotowania polskiej armii na atak z
zachodu (wcześniej zakładano, że o wiele bardziej realny jest atak ZSRR). Marszałek wydał gen.
bryg. Wacławowi Stachiewiczowi wskazówki do opracowania plan operacyjnego „Zachód”[f][g],
zawierający przewidywania co do rozwoju sytuacji na wypadek niemieckiej agresji. Nie uzyskał on
jednak statusu oficjalnego dokumentu. Podstawową wadą polskiego planu obrony w wojnie z
Niemcami była jego mała realność. Formułując go, generalny inspektor nie brał pod uwagę
aktualnych możliwości militarno-gospodarczych kraju, lecz życzenia naczelnych władz
państwowych i wojskowych. Plan ten powstał w zbyt krótkim czasie, aby mógł zostać
dopracowany w szczegółach. Ponadto część jego podstawowych założeń opierała się na
przypuszczeniach niepopartych dogłębnymi studiami. Śmigły-Rydz przywiązywał wielkie
znaczenie do ofensywy na froncie zachodnim, a jednocześnie niewiele zrobił, aby sojusz z Francją
pogłębić i podpisać umowę polityczną, która była podstawowym warunkiem zaangażowania się
tego kraju po stronie Polski[6].

23 marca 1939 r. Śmigły-Rydz zarządził częściową mobilizację alarmową. Nie wprowadził stanu
pogotowia wojennego, ponieważ sądził, że miałoby to zgubne skutki dla gospodarki. Dopiero 23
sierpnia zarządzono mobilizację wojska w okręgach korpusów graniczących z Niemcami.

W lipcu 1939 ukazał się wywiad prasowy, którego Śmigły-Rydz udzielił amerykańskiej
dziennikarce Mary Heaton Vorse[60]. Stwierdzał w nim m.in.:

Wyczerpiemy wszystkie metody załatwienia kwestii Gdańska w sposób pokojowy, ale o ile
Niemcy trwać będą przy swoich planach Anschlussu, Polska podejmie walkę, nawet gdyby
miała się bić sama i bez sojuszników. Cały naród jest zgodny co do tego. Jest on gotów
walczyć o niezawisłość Polski do ostatniego mężczyzny i do ostatniej kobiety, bo gdy
mówimy, że będziemy się bili o Gdańsk, rozumiemy przez to, że będziemy walczyli o naszą
niepodległość[36].

6 sierpnia marszałek wygłosił na zjeździe legionistów w Krakowie (25. rocznica zbrojnego Czynu
Legionów)[61] ostre przemówienie skierowane przeciwko Niemcom. Podkreślił, że Polska nie
przewiduje spełnienia żadnego z żądań Hitlera. Wystąpienie odbiło się głośnym echem w Europie i
w Stanach Zjednoczonych[62]

II wojna światowa

1 września 1939 r., po zaatakowaniu Polski przez III Rzeszę, prezydent

Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki na podstawie art. 13.2.d konstytucji
kwietniowej mianował go Wodzem Naczelnym[63] i wyznaczył, w myśl
art. 24 ust. 1 konstytucji następcą prezydenta Rzeczypospolitej na
wypadek opróżnienia się urzędu przed zawarciem pokoju[64]. Głowa
państwa wezwała także obywateli do skupienia się wokół osoby
Śmigłego-Rydza i armii w celu odparcia napaści[65]. Wszystkie partie
polityczne zadeklarowały swe poparcie dla Naczelnego Wodza. Ten
jednak odrzucił propozycję utworzenia rządu ocalenia narodowego,
jakie przedkładali mu politycy – poza opozycyjnymi – także sanacyjni.
1 września Śmigły-Rydz wydał rozkaz, w którym oświadczał m.in.: Plakat propagandowy z
wizerunkiem marszałka
Śmigłego-Rydza
Żołnierze, walczycie o istnienie i przyszłość. Za każdy krok
zrobiony w Polsce musi wróg drogo zapłacić krwią. (…) Bez
względu na długotrwałość wojny i poniesione ofiary ostateczne
 zwycięstwo będzie należało do nas i do naszych sprzymierzeńców[66].

Już 2 września wróg przełamał linię frontu pod Pszczyną. Naczelny Wódz zwlekał jednak z
wydaniem rozkazu odwrotu. Uczynił to i wycofał Armię „Kraków” dopiero w nocy z 2 na 3
września. Następnego dnia gen. Władysław Bortnowski poinformował go o rozbiciu Armii
„Pomorze” i oddał się do dyspozycji Naczelnego Wodza. Śmigły-Rydz popełnił błąd, ponieważ nie
zastąpił załamanego psychicznie dowódcy innym oficerem. 4 września do odwrotu została
zmuszona Armia „Modlin” rozlokowana na północy Mazowsza. Marszałek obawiał się, że powstałej
w wyniku tego luce, Niemcy będą mogli zaatakować Warszawę. Z tego powodu 5 września wydał
więc rozkaz wyprowadzenia przeciwnatarcia, które jednak nie udało się i Wehrmacht sforsował
Narew. Tego samego dnia wróg przeszedł też linię Warty. Po godzinnej rozmowie telegraficznej z
gen. Juliuszem Rómmlem, Śmigły-Rydz zadecydował o konieczności zarządzenia odwrotu również
Armii „Łódź”. W tym czasie planował utworzenie dużego ugrupowania obronnego opartego na
Wiśle, Dunajcu i Sanie. W wyniku przerwania frontu na Narwi plany te były nieaktualne już w
momencie ich opracowania.

7 września ok. godz. 2.00 rano Śmigły-Rydz opuścił Warszawę, przenosząc się do Brześcia
(wcześniej przeniesiono tam Kwaterę Główną Naczelnego Wodza)[67]. Zarówno problemy w
łączności, jak i ogrom klęski uniemożliwiały mu sprawne dowodzenie. Pośpieszne przenosiny
spowodowały dodatkowe problemy natury technicznej. Postanowił jednak opracować nowy plan
obrony. Założył konieczność skupienia sił w Polsce południowo-wschodniej. Szczególny nacisk
kładł na zażegnanie niebezpieczeństwa odcięcia sił polskich od granicy z Rumunią. Dostęp do
południowego sąsiada miał zapewniać kontakt z Francją i Wielką Brytanią. Z tego powodu 9
września wydał rozkaz o wycofaniu Armii „Modlin” i SGO „Narew”. Jednocześnie gen. Tadeusz
Kutrzeba miał uderzyć w kierunku na Radom i związać część sił nieprzyjaciela, opóźniając jego
dalszy pochód. Ten plan powiódł się, Niemcy zostali nieco spowolnieni, co umożliwiło
skoncentrowanie sił polskich na południowym wschodzie i przygotowanie obrony Warszawy (na
dowódcę jej obrony mianował 8 września gen. Rómmla, co zostało ocenione jako błąd Naczelnego
Wodza[6]). 11 września mianował na dowódcę organizowanej grupy armii, nazywanej Frontem
Północnym gen. Stefana Dąb-Biernackiego, byłego dowódcę Armii „Prusy”. Powierzył także gen.
Sosnkowskiemu zadanie niedopuszczenia do przekroczenia przez Niemców Sanu, jednak w
momencie wydania rozkazu linia Sanu już była utracona. W Brześciu 11 września wydał Wytyczne,
w których wzywał do bezwzględnej obrony stolicy Polski. W jego planach Warszawa i Modlin miały
stać się ośrodkami oporu w kraju zajętym przez agresora, podczas gdy wojska polskie walczyłyby
na „przedmościu rumuńskim”[68] i czekały na pomoc sojuszniczej Francji i Wielkiej Brytanii.
Ogromny napór ze strony nieprzyjaciela zadecydował jednak o rezygnacji z większości założeń
Wytycznych. 13 września Śmigły-Rydz zadecydował wobec tego o odwrocie na „przedmoście”.
Wróg jednak odczytał ten plan i do 16 września okrążył dużą część sił zmierzających na południowy
wschód. Przez taki obrót wydarzeń, na „przedmościu” znalazły się tylko niewielkie oddziały
wojskowe, wraz z rządem, prezydentem i innymi członkami elit władzy[6]. Również 13 września do
Wodza Naczelnego dotarł meldunek o przecięciu zasieków po stronie sowieckiej na granicy z
Polską co oznaczało ostateczne przygotowania do inwazji. Został on jednak zlekceważony przez
Śmigłego-Rydza[69][70].

17 września rano do Naczelnego Wodza dotarła informacja[h] o wkroczeniu Armii Czerwonej na

tereny państwa polskiego. Pojawiło się pytanie, jak reagować na wejście wojsk radzieckich. Wydał
wobec tego dyrektywę ogólną, w której nakazywał wycofywanie się wojsk w kierunku na Węgry i
Rumunię i unikania walki z sowieckim najeźdźcą[71]. Śmigły-Rydz zadecydował, że armia gen.
Kutrzeby powinna przebić się do Warszawy i pomóc jej w obronie (stolica otrzymała rozkaz obrony
do wyczerpania się zapasów amunicji i żywności). Rozkazał też, aby walczyć z żołnierzami ZSRR
jedynie w przypadku działań zaczepnych Armii Czerwonej:
 Sowiety wkroczyły. Nakazuję ogólne wycofanie na Rumunię i Węgry najkrótszymi drogami.
Z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie natarcia z ich strony albo próby rozbrojenia
oddziałów. Zadania Warszawy i miast które miały się bronić przed Niemcami – bez zmian.
Miasta do których podejdą bolszewicy powinny z nimi pertraktować w sprawie wyjścia
garnizonów do Węgier lub Rumunii[68].

Wszystkie polskie oddziały znajdujące się na terenach opanowanych przez żołnierzy radzieckich
otrzymały rozkaz przejścia do Rumunii. Naczelny Wódz zaznaczył też, że w razie sprzeciwu mają
one przejście to wywalczyć. Tego samego dnia o godzinie 16 odbyła się narada, w której udział
wzięli Śmigły-Rydz, prezydent Mościcki, premier Składkowski i minister spraw zagranicznych
Beck. Marszałek stwierdził, że sytuacja jest beznadziejna i zalecił ewakuację do Rumunii. Sam
planował przejść w cywilnym ubraniu do Lwowa, bronionego przez gen. Sosnkowskiego. Później
jednak zrezygnował z tego planu[72]. W tym czasie (Wódz Naczelny i rząd przebywali wówczas w
Kosowie), ze Śmigłym-Rydzem chciał skontaktować się gen. Władysław Sikorski. Pragnął on
ofiarować swą pomoc, by – jako osoba mająca wielu wpływowych znajomych we Francji – ułatwić
formowanie armii polskiej w tym kraju. Śmigły-Rydz nie przyjął go jednak, stwierdzając, że może
to zrobić dopiero po przekroczeniu granicy z Rumunią. Około godziny 19 Naczelny Wódz
zdecydował o tym, że wraz z sześcioma żołnierzami spróbuje przedrzeć się do Stryja. Nie zostało to
zrealizowane, ponieważ pobliski Śniatyń zajęła już Armia Czerwona. Wobec tego marszałek podjął
decyzję o przekroczeniu granicy polsko-rumuńskiej[6].

W Rumunii

18 września 1939 marszałek Edward Śmigły-Rydz przekroczył granicę z Rumunią, przejeżdżając

samochodem w Kutach most graniczny na rzece Czeremosz krótko po północy[73]. Zaraz potem
musiał interweniować, gdy żołnierze rumuńscy zaczęli rozbrajać Polaków. Jeszcze raz próbował
wrócić do kraju, ale został przekonany m.in. przez Becka, aby tego nie czynił. Został oddzielony od
prezydenta i rządu. Głowę państwa przewieziono pociągiem do Bicaz, członkowie gabinetu trafili
do Slănic, a marszałek znalazł się 19 września w Krajowej. Tam został internowany, zajmując tzw.
pałac Michail, którego strzegły posterunki policji oraz agenci tajnej policji. W wyniku
internowania, prezydent Mościcki odwołał decyzję o wyznaczeniu Rydza-Śmigłego następcą
prezydenta Rzeczypospolitej. W tym czasie wydał ostatni rozkaz do wojsk, w którym wskazywał na
to, że przyczyną klęski było wejście wojsk radzieckich. W dokumencie tym stwierdzał także, że
opuścił kraj w celu kontynuowania wojny z pomocą Francji i Wielkiej Brytanii. Wystosował też
protest do władz rumuńskich, w sprawie rozbrajania przez nie żołnierzy polskich. W nocy z 26 na
27 września do pałacu przybyło dwóch oficerów: podpułkownik Tadeusz Zakrzewski i pułkownik
rezerwy Jan Kowalewski. Mieli oni uzyskać rozkazy dla walczącej Warszawy. Śmigły-Rydz
przekazał im rozkaz o treści:

Do Generała Dywizji Rómmla, Dowódcy Obrony Warszawy. Dziękuję Panu Generałowi

oraz wszystkim podległym mu oficerom i żołnierzom za bohaterską obronę Warszawy.
Warszawa winna się bronić tak długo, jak starczy żywności i amunicji[6].

Dwa dni później władze rumuńskie zabroniły marszałkowi komunikowania się ze środowiskiem
polskim. 14 października pod eskortą policji przewieziono go do stacji kolejowej Kimpolung[i].
Stamtąd przewieziono go wraz z kilkoma najbliższymi współpracownikami w Karpaty Południowe,
gdzie zamieszkał w willi byłego rumuńskiego premiera Mirona Cristea w wiosce Dragoslavele[73].
W tym czasie nowy prezydent Władysław Raczkiewicz, za pośrednictwem Juliana Piaseckiego,
zaproponował Śmigłemu-Rydzowi, aby ten zrzekł się funkcji Naczelnego Wodza. Argumentował to
tym, że jako osoba internowana nie mógł sprawnie wykonywać swoich obowiązków. Raczkiewicz
wysłał w tej sprawie oficjalny list do marszałka, który w odpowiedzi 27 października 1939 r.
zrezygnował z pełnionej przez siebie funkcji Naczelnego Wodza i głównego inspektora Sił
Zbrojnych. Do swej rezygnacji dołączył osobisty list do prezydenta, w którym pisał:

Internowanie moje czyni mnie bezbronnym i wszystkie winy można na mnie zwalać. Daleki
jestem od prowadzenia polemiki na temat opinii publicznej i jej żądań. Konstytucyjnie akt
mianowania teraz Naczelnego Wodza nie jest konieczny – tym bardziej, że i armia jeszcze
niezorganizowana. Więc chodzi o osądzenie mnie. Nie chciałbym utrudniać Panu sytuacji.
Dlatego załączam dokument. Proszę zrobić, Panie Prezydencie, z nim to co Panu sumienie
wskazuje[6]…

Prezydent Raczkiewicz zwolnił Śmigłego-Rydza ze stanowiska Naczelnego Wodza i Generalnego

Inspektora Sił Zbrojnych dokumentem z 7 listopada 1939 r. Jednocześnie na oba stanowiska
powołał gen. Władysława Sikorskiego[73][74].

Ucieczka, powrót i śmierć

Podczas internowania marszałek Śmigły-Rydz planował uciec i

przedostać się do okupowanego kraju. W tym celu nawiązał
kontakt z ppłk. Romualdem Najsarkiem, który obiecał
zorganizować ucieczkę[75]. 10 grudnia 1940 r. marszałek
opuścił willę i z pomocą Najsarka przekroczył granicę
rumuńsko-węgierską, gdzie czekał na niego Franciszek Barnert,
dawny znajomy z POW. Podczas pobytu na Węgrzech, w celu
zmylenia wywiadu niemieckiego, podawał się za Stanisława
Kwiatkowskiego, profesora ze Lwowa. Przez krótki czas Miejsce przekroczenia granicy
przebywał w Segedynie, później w Budapeszcie w mieszkaniu przez marszałka Edwarda
Franciszka Barnerta. Tam zdobył fałszywe dokumenty na Śmigłego-Rydza 27 października
nazwisko Stanisław Rogowski. W tym samym czasie 1941 w Suchej Górze
współpracownicy Śmigłego-Rydza kolportowali nieprawdziwe
pogłoski, jakoby udał się on do Turcji, a potem do północnej
Afryki. Wkrótce potem zdecydowano, że marszałek powinien
przenieść się na prowincję. Wybór padł na miasteczko
Balatonföldvár, znajdującym się nad brzegami Balatonu.
Zamieszkał tam w niewielkim hotelu i wówczas też spotkał się
na parę tygodni z małżonką, która wcześniej opuściła go w
Rumunii, udając się do Francji[25]. 8 kwietnia 1941 r. powrócił
do Budapesztu, gdzie przebywał w sanatorium.

10 maja opuścił stolicę Węgier i zamieszkał w Szantod w Grób Śmigłego-Rydza na

majątku jednego ze swoich znajomych. W tym czasie powrócił cmentarzu Stare Powązki
do działalności politycznej, planując utworzyć (wzorowaną na
POW) podziemną organizację do walki z Niemcami – Obóz
Polski Walczącej. Jednocześnie Śmigły-Rydz pragnął powrócić do kraju i walczyć z okupantem,
chcąc w ten sposób zrehabilitować się w oczach Polaków, których duża część obwiniała go o
porażkę w kampanii wrześniowej.
25 października 1941 r. Edward Śmigły-Rydz wyruszył
pociągiem z budapeszteńskiego dworca Keleti. Wysiadł w
Rożnawie, gdzie przesiadł się do samochodu. Następnie wraz z
kilkoma współpracownikami przejechał pod samą granicę
węgiersko-słowacką, którą przekroczył pieszo. Potem
samochodem przejechał do Twardoszyna. Granicę przekroczył
pieszo w Suchej Górze 27 października 1941 r. Jego
przewodnikiem był Stanisław Fraczysty, kurier z
Chochołowa [76] . W okupowanej Polsce zakonspirowany
Śmigły-Rydz przez pewien czas przebywał w Krakowie, 29
października znalazł się w Warszawie. Planował spotkać się z
dowódcą ZWZ-AK Stefanem Roweckim-Grotem. Nie wiadomo,
czy do tego doszło[73]. Niepokoił się również o los swojej żony,
która przebywała wówczas w Monte Carlo[j][77]. Pod koniec
listopada marszałek ciężko zachorował. Jeden z lekarzy
zdiagnozował u niego chorobę niedokrwienną serca, inny –
Tablica pamiątkowa na
dolegliwości żołądkowe wywołane nadkwasotą. Chory nie miał
warszawskiej kamienicy przy ul.
apetytu, utrzymywała się również u niego wysoka gorączka. Po
Sandomierskiej 18 – budynku w
chwilowej poprawie stanu zdrowia, Edward Śmigły-Rydz zmarł
którym ukrywał się i zmarł Śmigły-
w nocy z 1 na 2 grudnia 1941 r.[6] Przyczyną śmierci był atak Rydz
serca[78].

Wdowa po gen. bryg. Włodzimierzu Maxymowicz-Raczyńskim, u której mieszkał na Mokotowie

pod adresem ul. Sandomierska 18/6[79], zgłosiła policji, że w jej mieszkaniu zmarł Adam Zawisza,
który rzekomo był znajomym jej matki. 4 grudnia trumnę ze zwłokami złożono w domu
pogrzebowym na cmentarzu Stare Powązki. 6 grudnia odbyło się tam nabożeństwo żałobne, po
którym marszałka pochowano. Pogrzeb został zorganizowany przez żołnierzy Związku Walki
Zbrojnej, którzy weszli później w skład grupy AK „Baszta” z Mokotowa. Grób Śmigłego-Rydza
(kwatera 139-4-1)[80] oznaczony został nazwiskiem Adam Zawisza[3]. Według Jerzego
Klimkowskiego[k] do lewej kieszeni marynarki włożono wizytówkę marszałka w celu późniejszej
identyfikacji zwłok[l]. Od 1994 r. znajdują się na nagrobku prawdziwe dane zmarłego.

Dariusz Baliszewski twierdzi jednak, że Śmigły-Rydz zmarł w innych okolicznościach:

Dość powiedzieć, że data jego śmierci – 2 grudnia 1941 r. – jest mistyfikacją. 6 grudnia
odbył się pogrzeb na Powązkach, jednak w kwaterze 139 pochowano anonimowego
pacjenta ze Szpitala Ujazdowskiego. Rydz-Śmigły zmarł pół roku później. Wyroku na
marszałku nie wykonano: jako rozwiązanie zaproponowano mu samobójstwo lub wyjazd z
kraju. Odmówił, więc skazano go na niebyt. Po aresztowaniu przez AK w końcu listopada
1941 r. trzymano go w ukryciu w nieludzkich warunkach, w których odnowiła się gruźlica
płuc z wczesnej młodości. Ciężko chory trafił wreszcie do sanatorium miejskiego w
Otwocku i tam zmarł 3 sierpnia 1942 r.[81]

Wersję Baliszewskiego poparli częściowo Andrzej Kunert i Marek Gałęzowski[19]. Ustalenie

prawdziwego przebiegu wydarzeń jest o tyle trudne, że zdaniem Baliszewskiego, tajny pamiętnik
marszałka Śmigłego zgodnie z jego ostatnim życzeniem trafić miał do Nicei, do rąk żony. Przewieźć
go miał z Warszawy wraz z innymi pamiątkami po Śmigłym oficer z jego kancelarii cywilnej Michał
Ejgin. W 1951 r. po morderstwie żony wszystkie dokumenty, listy i zdjęcia zaginęły[25]. 15 listopada
2021 roku na zlecenie IPN ekshumowano zwłoki marszałka celem przeprowadzenia badań, które
potwierdzą jego tożsamość[82].

Kontrowersje
Edward Śmigły-Rydz jest postacią kontrowersyjną, często negatywnie ocenianą ze względu na
decyzje podejmowane przez niego podczas wojny obronnej 1939 r. Niektóre z zarzutów
kierowanych pod adresem marszałka:

Będąc pomysłodawcą powołania Obozu Zjednoczenia Narodowego, Śmigły-Rydz miał

(zwłaszcza zdaniem środowisk lewicowych) rozpocząć proces stopniowej faszyzacji kraju.
OZN przejął część nacjonalistycznych ideałów endeckich, a w swoim programie zawarł treści
antysemickie. Andrzej Chojnowski pisze jednak na ten temat: Przejmowanie wzorców
myślenia nacjonalistycznego uwidaczniało się głównie we frazeologii, przy czym zapożyczone
od Narodowej Demokracji slogany przeplatały się z zapewnieniami o respektowaniu praw
innych narodowości. Także idea „wodza” w sanacyjnym wydaniu – jako człowieka
odpowiedzialnego za całokształt obrony państwa – była rozumiana pragmatycznie i daleko
odbiegała od wizerunku przywódcy w faszyzmie włoskim i nazizmie, gdzie liczyła się
magnetyczna siła charakteru Duce oraz Führera, upodobniająca ich do proroków. Na takiego
proroka Rydz-Śmigły, człowiek w obejściu raczej skromny, ze skłonnością do mówienia
„pięknych i płytkich frazesów”, unikający za to wypowiadania się w sprawach, „które
przerastały jego inteligencję”, zupełnie się nie nadawał[83].
Śmigły-Rydz oskarżany jest również o to, że poprzez poparcie planu zajęcia Zaolzia pomógł
Hitlerowi w prowadzeniu jego agresywnej polityki, przez co sam przyspieszył moment wybuchu
konfliktu zbrojnego z Niemcami. Dzięki utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw, III Rzesza
uzyskała także możliwość przeprowadzenia ataku na Polskę z południa[6]. Prezydent
Czechosłowacji Edvard Beneš pisał do Władysława Sikorskiego, że fakt, iż Polska uchyliła się
od porozumienia z Czechosłowacją w 1938 r., które kilkakrotnie proponowałem, iż na swój
rozpaczliwy list zamiast odpowiedzi płk Beck przysłał mi ultimatum i kilka dywizji na naszą
granicę, zdecydowało o tym, że Czechosłowacja nie podjęła wojny z Niemcami[84]. Nadmienić
należy, że relacje polsko-czechosłowackie już u zarania polskiej niepodległości były bardzo
napięte ze względu na aneksję Zaolzia, dokonaną przez Czechosłowację[85].
Śmigły-Rydz obwiniany jest też często o samobójczą śmierć Walerego Sławka. Marszałek,
działając w porozumieniu z prezydentem Mościckim doprowadził do zmarginalizowania
znaczenia tego polityka w obozie rządzącym. 2 kwietnia 1939 r. Sławek strzelił sobie w usta,
co spowodowało jego śmierć następnego dnia. W jego pogrzebie brał udział Śmigły-Rydz. Gdy
trumnę zdejmowano z katafalku, najbliżsi przyjaciele Sławka otoczyli ją, nie dopuszczając do
niej marszałka, którego obwiniali o śmierć byłego premiera[86].
Twierdzenie o nieprawidłowym planie obrony przed agresją niemiecką autorstwa marszałka.
Zakładał on jak najdłuższą obronę, a szans na zwycięstwo upatrywał we włączeniu się do
wojny Francji i Wielkiej Brytanii. Od samego początku jednak Polska zmuszona była do obrony
całymi posiadanymi przez siebie siłami, co nie przyczyniło się do przedłużenia kampanii
wrześniowej. Ponadto plan obrony nie został prawidłowo wdrożony w życie. Nie był on w pełni
znany Sztabowi Generalnemu. Marszałek stworzył również swoistą atmosferę tajemnicy
otaczającą plan. Kolejnym błędem popełnionym podczas kampanii wrześniowej ma być
również nadmierna centralizacja dowodzenia – brakowało organizacyjnych dowództw grup
armii (frontów), a zbyt mało było dowództw grup operacyjnych (korpusów). W efekcie tego, gdy
Naczelny Wódz stracił łączność z oddziałami, nie mógł nimi dowodzić, co doprowadziło do
dezorganizacji[87].
Zwraca się również uwagę na decyzje personalne marszałka podczas kampanii wrześniowej.
Gen. Kazimierz Sosnkowski pozostawał poza walką aż do 10 września, podczas gdy
skompromitowani w początkowej fazie wojny gen. Stefan Dąb-Biernacki i gen. Kazimierz
Fabrycy dowodzili poważnymi siłami. Podobnie było także z wieloma innymi generałami,
Ś
 faworyzowanymi przez Śmigłego-Rydza ze względu na ich legionową przeszłość, którzy
zawiedli podczas wojny obronnej 1939 r. (Władysław Bortnowski, Czesław Młot-Fijałkowski, a
także niemający pochodzenia legionowego Juliusz Rómmel)[87].
Śmigłemu-Rydzowi zarzuca się także, że zlekceważył sygnały mówiące o tym, że po
rozpoczęciu wojny z Niemcami od wschodu może zaatakować Związek Radziecki. Po
wkroczeniu Armii Czerwonej, marszałek wydał rozkaz, w którym nakazał unikanie walki z
Rosjanami. Jak pisze Dariusz Baliszewski: Być może niewielu z nas zdaje sobie sprawę z
tego, że ten nieszczęsny rozkaz miał obowiązywać w gruncie rzeczy przez całą wojnę,
stawiając sprawę polską w bardzo trudnej sytuacji. Oto bowiem fakt nieogłoszenia stanu wojny
zwolnił naszych sojuszników z jakichkolwiek zobowiązań w tej sprawie wobec strony polskiej.
(…) W dyskusji o tym dziwnym rozkazie Śmigłego, przez wielu historyków uważanym za
największy błąd naszej wojennej polityki, pada także pytanie bez odpowiedzi: czy oto
gdybyśmy ogłosili stan wojny między Polską i Rosją Sowiecką, czy wówczas nasi oficerowie,
jeńcy wojenni, a nie internowani, trafiliby pod zbrodniczą opiekę NKWD? Czy zdarzyłby się w
naszej historii tragiczny rozdział katyński? W polskiej tradycji wydarzenia 17 września 1939 r.
zostały zapisane przez zbiorową pamięć Polaków jako „nóż w plecy” wbity przez Rosję. Dzisiaj
wszystkie badania historyków wydają się tę ocenę potwierdzać[66]. Baliszewski twierdzi, że
Naczelny Wódz powinien był wypowiedzieć wojnę ZSRR. Art. 18 pkt. f konstytucji kwietniowej
stanowił jednak, że była to prerogatywa prezydencka[88]. Zdaniem prof. Wiesława Wysockiego
dyrektywa Naczelnego Wodza sensu stricto nie była rozkazem; zauważył także, że z
ostatniego rozkazu Śmigłego-Rydza wynika, że Polska była w stanie wojny z ZSRR. Z kolei
prof. Janusz Odziemkowski decyzję Naczelnego Wodza uznaje w pewnym sensie za słuszną,
gdyż pozwoliła ona uratować część polskich oddziałów, które nie miałyby szansy walki na dwa
fronty[89].
Przekroczenie granicy polsko-rumuńskiej w nocy z 17 na 18 września 1939 r. postrzegane jest
przez wielu jako opuszczenie walczących wojsk polskich przez Naczelnego Wodza, co jest
zachowaniem niegodnym dowódcy[3]. W tym momencie broniła się jeszcze Warszawa, jak
również oddziały stacjonujące w Modlinie, na Helu i we Lwowie[19]. Historyk Paweł
Wieczorkiewicz inaczej ocenia decyzję marszałka: Trzeba być człowiekiem zupełnie
nieznającym historii Polski, aby widzieć w niej coś złego. To samo zrobił w 1809 i później w
1813 książę Józef Poniatowski, a w 1831 naczelny wódz powstania listopadowego. Gdy walka
militarna nie ma szans, trzeba opuścić kraj i próbować kontynuować ją gdzie indziej. Warto
zwrócić uwagę, że w PRL kłamliwie nie łączono wyjścia naczelnego wodza z atakiem
sowieckim. Przedstawiano to jako ucieczkę, a nie tak, jak było w rzeczywistości, reakcję na 17
września. Stalin marzył o złapaniu Mościckiego, Rydza czy Becka i należało zrobić wszystko,
żeby do tego nie dopuścić. Mam tylko jedno zastrzeżenie do naczelnego wodza, który się
wahał, co ma robić. Wracać do okupowanej Warszawy i walczyć do końca czy też, na co
namawiali go wszyscy, wyjechać. Chociaż opuścił kraj później niż Mościcki i rząd, to powinien
był to zrobić jeszcze później. Proponowano mu, i to było genialne, żeby przekroczył granicę z
karabinem w ręku, ostrzeliwując się symbolicznie nadciągającym oddziałom sowieckim. Byłby
to piękny czyn i myślę, że wtedy nikt nie mógłby mieć do niego nawet cienia pretensji[90].

Wywód genealogiczny
 
4. Sebastian Rydz  
    2. Tomasz Rydz  
5. Józefina     (zm. 1888)   
Kowalczewska     1. Edward
 
    Śmigły-Rydz Nazwisko Edwarda Rydza-Śmigłego
6. Jan Babiak
    3. Maria Babiak   pośród kawalerów Orderu Pogromcy
    (1867–1896)   Niedźwiedzia we wnętrzu kaplicy tego
7. Katarzyna Klecor   orderu na cmentarzu Braterskim w
 
Rydze
Źródło: [91]

Ordery i odznaczenia
Order Orła Białego (10 listopada 1936)[92][93][94]
Krzyż Komandorski Orderu Virtuti Militari[92]
Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (1920)[92][28]
Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski (10 listopada 1928)[95][96][97]
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (7 listopada 1925)[98][99]
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (29 grudnia 1921)[92][100][101]
Krzyż Niepodległości z Mieczami (6 listopada 1930)[92][102]
Krzyż Walecznych (czterokrotnie, po raz pierwszy w 1921, po raz 2, 3, 4 w 1923)[92][103][104]
Złoty Krzyż Zasługi (17 marca 1930)[92][105]
Krzyż Zasługi Wojsk Litwy Środkowej[92][106]
Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921[92]
Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości[92]
Medal za Długoletnią Służbę (1938)[107]
Odznaka Pamiątkowa Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych (12 maja 1936)
Krzyż Siedemdziesięciolecia Powstania Styczniowego (1933)[108]
Złota Odznaka Honorowa Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej I stopnia[109]
Wielka Wstęga Orderu Wschodzącego Słońca (Japonia, 1937)[92][110][111]
Wielka Wstęga Orderu Legii Honorowej (Francja, 1936)[92][112]
Wielki Oficer Orderu Legii Honorowej (Francja, 1929)[113]
Komandor Orderu Legii Honorowej (Francja, 1921)[92][114]
Krzyż Wielki Orderu Korony Rumunii (Rumunia)[92]
Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Rumunii (Rumunia)
Krzyż Wielki Orderu Wiernej Służby (Rumunia, 1936)[115]
Krzyż Wielki Orderu Zasługi (Węgry)
Krzyż Wielki Orderu Orła Białego (Serbia)
Krzyż Wielki Orderu św. Sawy (Jugosławia, 1929)[116][92]
Krzyż Wielki Orderu Korony Włoch (Włochy)
Order Pogromcy Niedźwiedzia II klasy (Łotwa, 1921)[92][117][118]
Order Pogromcy Niedźwiedzia III klasy (Łotwa, 1922)[119]
Order Trzech Gwiazd I klasy (Łotwa)[92]
Order Krzyża Wolności I kategorii II klasy (Estonia, 1925)[92][120][121]
Order Krzyża Wolności I kategorii III klasy (Estonia, 1922)[122]
Order Krzyża Orła I klasy (Estonia, 1932)[123]
Order Gwiazdy Białej I klasy (Estonia, 1938)[124]
Krzyż Wojenny za Męstwo Wojskowe (Włochy)
Krzyż Żelazny II klasy (Prusy, 1916)[125][126]
Order Korony Żelaznej III klasy z dekoracją wojenną (Austro-Węgry, 1916)[127]
Medal 10 Rocznicy Wojny Niepodległościowej (Łotwa)[128][92]
 Medal Ochotników Wojennych (Włochy, 1936)[129]
The Military Order of Pulaski (Stany Zjednoczone, 1938)[130]
Odznaka Legionu Amerykańskiego (Stany Zjednoczone, 1938)[131].

Wyróżnienia

Tytuły doktora honoris causa

Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie – 20 maja 1937[132]
Politechniki Warszawskiej – 11 października 1938[133]
Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie – 10 października 1938[134][135]
Uniwersytetu Warszawskiego – 20 października 1938[136]

Tytuły honorowego obywatelstwa

Grodna – styczeń 1936[137]
Brzeżan – 9 czerwca 1936[138][139]
Rzeszowa – 23 lipca 1936[140]
Nowego Sącza – 3 października 1936[141][142]
Kielc – 11 listopada 1936[143][144]
Brodów – listopad 1936[145]
Łańcuta – 11 listopada 1936[146]
Kowla – marzec 1937[147].
Kozowej – marzec 1937[148].
Włoszczowy – 1937[149]
powiat brzeżański (w tym dziesięć gmin) – marzec
1937[150][151]
Krotoszyna – 8 czerwca 1937
Gminy Sławków – 23 lipca 1937[152]
Sandomierza – 25 lub 26 lipca 1937[153][154]
Gminy Styków – 26 lipca 1937[155]
Sosnowca (z jednoczesnym ustanowieniem ulicy imienia
Marszałka Śmigłego-Rydza) – 30 lipca 1937[156]
gmin powiatu olkuskiego – sierpień 1937[157]
gmin powiatu sandomierskiego[158]
gminy Bliżyn – 3 sierpnia 1938[159]
Bydgoszczy – 12 września 1937[160]
Włocławka – 14 września 1937[161]
Wejherowa – 17 października 1937[162]
Akt hołdowniczy miast i gmin
Kołomyi – 11 listopada 1937[163]
wiejskich woj. tarnopolskiego dla
Czeladzi – 1937[164] Edwarda Śmigłego-Rydza (1939)
Czortkowa – luty 1938[165]
 Złoczowa – luty 1938[166]
gminy Biała – marzec 1938[167]
gminy Skałat Stary – marzec 1938[168]
Podwołoczysk – marzec 1938[169]
Podhajec, powiatu podhajeckiego i tamtejszych 12 gmin zbiorowych[170]
gmin powiatu brasławskiego – marzec 1938[171]
Zaleszczyk – 10 marca 1938[172]
Borszczowa, Mielnicy, Skały i okolicznych gmin wiejskich oraz gmin wiejskich w obrębie
Tarnopola – marzec 1938[173]
Zbaraża – 26 marca 1938[174]
Tarnopola – maj 1938[175]
Torunia – 28 maja 1938[176]
Wilna – 1938[177]
miast i gmin województwa wołyńskiego – 20 września 1938[178]
Łasina – 14 października 1938
Przeworska – 21 grudnia 1938[179]
Ciechanowa – 1938[180]
Jarosławia, Gminy Frysztak, Gminy Szczawne, Rymanowa – 13 stycznia 1939[181][182]
Sanoka – styczeń 1939[183]
Jasła – 31 stycznia 1939[184]
Gminy Bircza (pocz. 1939)[185]
Gminy powiatu brzozowskiego (pocz. 1939)[185]
Lubaczowa – 1939[186]
Drohobycza – 1939[187]
Nowogródka – 1939[187]
Wieliczki – 1939[187]
Mostów Wielkich – 1939[187]
powiatu mińsko-mazowieckiego – 1939[188].
miast i gmin wiejskich województwa tarnopolskiego – 1939[189]

Inne

Tytuł członka honorowego Związku Byłych Ochotników Armii Polskiej (1936)[190]

Tytuł Pierwszego Członka Honorowego YMCA (1937)[191]

Upamiętnienie
W listopadzie 1936 roku Rada Miasta Brody podjęła uchwałę o przemianowaniu ulicy Jurydyki
na ulicę Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza[192].
W 1937 imieniem Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza zostało nazwane jego macierzyste
Państwowe Gimnazjum w Brzeżanach[193].
W latach 1937–1939 Poczta Polska wprowadziła do obiegu pocztowego następujące znaczki z
wizerunkiem Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza: w 1937 – znaczki o numerze katalogowym
 298 o wartości 25 gr. i o numerze 299 o wartości 55 gr. (wydanie obiegowe) oraz o numerze
katalogowym 300 o wartości 25 gr. (Wizyta króla Rumunii w Polsce). W 1938 – znaczek o
numerze katalogowym 326 o wartości 25 gr. (20. rocznica odzyskania niepodległości). W 1939
– znaczek o numerze katalogowym 338 o wartości 25 gr.(25. rocznica wymarszu
Legionów)[194].
W lutym 1939 roku, z inicjatywy działaczy Związku Młodej Polski, imieniem Marszałka
Edwarda Śmigłego-Rydza został nazwany Dom Akademicki przy ul. Snopkowskiej 22 we
Lwowie[195][196].
Jedną z ulic w przyłączonym do Polski Czeskim Cieszynie (obecnie ulica Střelniční
(Strzelnicza)) nazwano imieniem Edwarda Śmigłego-Rydza[197].
25 września 1937, Most żelazny we Włocławku został oficjalnie otwarty przez Marszałka
Edwarda Śmigłego-Rydza i od tamtej pory nosi jego imię[198].
Powstała w okolicach Zaleszczyk w wyniku parcelacji osada została za zgodą Marszałka
Śmigłego-Rydza nazwana Śmigłowo w 1939[199].
W 1991 dawną, dwupasmową ulicę Promińskiego w Łodzi przemianowano na aleję marsz.
Edwarda Śmigłego-Rydza[200].

Postać Edwarda Rydza-Śmigłego pojawia się w serialach Tajemnica Enigmy (1980)[201] w

reżyserii Romana Wionczka oraz serialu Polonia Restituta (1983)[202] w reżyserii Bohdana
Poręby. W rolę tę wcielili się aktorzy Jerzy Ziarnik i Eugeniusz Kujawski.

Marszałkowi Edwardowi Rydzowi-Śmigłemu poświęcono filmy dokumentalne Powrót Śmigłego

(1998)[203] oraz Rydz Śmigły. Szkic do portretu ostatniego (1991).

Uwagi
a. Nieco wcześniej POW wypowiedziała posłuszeństwo Tymczasowej Radzie Stanu, z tego
względu do więzienia trafili m.in. Walery Sławek, Adam Skwarczyński i Wacław Jędrzejewicz.
b. W relacji prasowej z marca 1938 napisano o małżonce Marszałka, zob. Pan Marszałek Edward
Śmigły Rydz w towarzystwie małżonki na przechadzce popołudniowej (https://jbc.bj.uj.edu.pl/pu
blication/922304). „Wschód”. Nr 78, s. 3, 20 marca 1938.
c. Pozostali: Inspektorat Armii nr 2 Warszawa – gen.broni Tadeusz Rozwadowski; Inspektorat
Armii nr 3 Toruń – gen.por. Leonard Skierski; Inspektorat Armii nr 4 Kraków – gen.broni
Stanisław Szeptycki; Inspektorat Armii nr 5 Lwów – gen.por. Stanisław Haller.
d. Nie ulega wątpliwości, że głoszonego w niektórych kołach kultu naczelnego wodza nie należało
utożsamiać z koncepcjami faszystowskimi. Śmigły-Rydz w swoich wystąpieniach nigdy nie
podkreślał, jak np. Mussolini, swoich wodzowskich cech. Był on jedynie żołnierzem
Rzeczypospolitej, symbolem potęgi i integralności państwa. Eksponowanie wodza odbywało
się bez konieczności tworzenia całej hierarchizacji społeczeństwa. Również brak przepisów
prawnych określających rolę polityczną wodza w państwie powodował, że sytuacja Śmigłego-
Rydza nie była tak wyraźna jak w przypadku wodza w faszyzmie. Przejęcie zasad
nacjonalizmu (bez cech rasistowskich) stanowiło element taktyki, którym można było pozyskać
ugrupowania nacjonalistyczne i, co było nie mniej ważne, wytrącić endecji najpoważniejszy
oręż ideologiczny. (Ryszard Mirowicz: Edward Rydz-Śmigły: działalność wojskowa i polityczna.
Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1988, s. 141. ISBN 83-202-0603-0.).
e. W kraju zajęcie Zaolzia zostało ostro skrytykowane jedynie przez komunistów. Wiktor Grosz
pisał w 1946 r.: Rola jaką odegrał sanacyjny reżym Rydza-Śmigłego i Becka w rozbiorze
Czechosłowacji, jest bezprzykładna w dziejach naszego narodu. Kraj, który przez półtora wieku
jęczał w porozbiorowej niewoli, kraj, który był w wieku XIX natchnieniem poetów i sztandarem
walczących o wolność, ten kraj, którego losy były zawsze związane z walką „za waszą wolność
i naszą” – został przez swoich władców zepchnięty do roli szakala rwącego krwawe ochłapy ze
stołu większych drapieżców (Wiktor Grosz, U źródeł września 1939 (https://web.archive.org/we
b/20160306051116/http://zaolzie.kc-cieszyn.pl/index.php/content,639/), Warszawa 1949).
f. Podstawowe wytyczne generalnego inspektora do planu „Zachód” opierały się na
następujących założeniach:
Niemcy, występujący z planami agresji, będą miały możliwość wyboru czasu i warunków
uderzenia;
Polska będzie prowadzić wojnę w koalicji z Francją, Wielką Brytanią, jednakże zostanie
zmuszona przyjąć na siebie ciężar pierwszego uderzenia;
ofensywa sojuszników nastąpi 15 dnia mobilizacji francuskiej. Do tej pory prowadzić oni
będą działania ograniczone (od 3 dnia mobilizacji francuskiej) oraz użyją całość lotnictwa
bombowego;
pozostali sąsiedzi Polski zachowują neutralność, co pozwoli na rzucenie wszystkich sił
przeciwko Niemcom;
bez przeszkód utrzymywane będzie połączenie z zachodnimi aliantami przez Rumunię.
Liczono się także z możliwością tranzytu i dostaw materiału wojennego z ZSRR, z którym
Polska miała podpisaną umowę handlową;
generalny inspektor przewidywał, że Niemcy użyją na froncie polskim 70-80 wielkich
jednostek (w tym 5 dywizji pancernych i 4 lekkie), na froncie zachodnim pozostawią około
20 wielkich jednostek. Lotnictwo niemieckie zostanie, zdaniem Rydza, użyte w większości
na froncie wschodnim, szczególnie lotnictwo bombowe. Równocześnie z rozpoczęciem
ofensywy aliantów Niemcy będą zmuszone w I etapie przerzucić większość lotnictwa na
zachód, a później i sił lądowych; – władze państwowe i generalny inspektor uważały, że
Niemcy zdecydują się wystąpić według dwóch wariantów – albo rozpętają wojnę obliczoną
na wyniszczenie kraju i zajmą jego całe terytorium, albo ograniczą się do konfliktu
lokalnego, którego celem będzie zajęcie Gdańska ewentualnie Pomorza lub nawet
Wielkopolski (Ryszard Mirowicz, op. cit., s. 172).
g. Czysto defensywny plan „Z” był podzielony na trzy fazy. Pierwsza faza przewidywała obronę na
zachód od Wisły. Gdyby ta się nie udała, druga faza przewidywała obronę na linii Wisły. Jeśli
linii frontu wzdłuż Wisły nie dałoby się utrzymać, przewidziany był dalszy odwrót w kierunku
południowo-wschodnim tak, aby utrzymać łączność z sojusznikami przez Rumunię. Według
relacji płk. Jaklicza, zastępcy Szefa Sztabu Głównego, „pozycja obronna na Wiśle, Narwi i
Sanie była zasadniczo ostatnią, na której Wódz Naczelny mógł w wygodnych jeszcze
warunkach zorganizować dowodzenie całokształtem sił i panować nad położeniem we
wschodniej części Polski. Z chwilą stracenia tej pozycji, zorganizowanie obrony w większych
rozmiarach stawało się problematyczne. Lecz wojny nie wolno było uważać za przegraną.”
(Andrzej M. Kobos: Agresja albo nóż w plecy (https://web.archive.org/web/20160413144203/htt
p://www.zwoje-scrolls.com/zwoje01/text03p.htm). Zwoje. [dostęp 2008-06-20]. [zarchiwizowane
z tego adresu (http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje01/text03p.htm) (2016-04-13)]. (pol.).).
h. Był to meldunek dowódcy KOP w Czortkowie.
i. Krajowa znalazła się na szlaku masowego exodusu wojsk polskich opuszczających Rumunię.
Obawiano się, że Śmigły-Rydz będzie chciał nawiązać kontakt z żołnierzami, stąd decyzja
Rumunów o jego przewiezieniu.
j. Żona Śmigłego-Rydza została brutalnie zamordowana w Nicei w 1951 r., jak niektórzy uważają
ze względu na wiedzę na temat niejawnych negocjacji toczonych przez aliantów z ZSRR i
Niemcami. Romeyko podaje natomiast, że Marta Rydzowa nawiązała po 1945 kontakty z
przestępczą grupą Polaków osiadłych w Nicei, którzy m.in. zajmowali się handlem narkotykami
i została prawdopodobnie przez nich zamordowana. Zwłoki zostały poćwiartowane, znaleziono
tylko kadłub. Rozpoznano zmarłą dzięki bieliźnie osobistej, co opisuje Marian Romeyko w swej
książce Przed i po maju (Marian Romeyko: Przed i po maju. T. II. Warszawa: Wydawnictwo
Ministerstwa Obrony Narodowej, 1976, s. 192–193.). Francuska policja umorzyła wkrótce
dochodzenie w sprawie śmierci marszałkowej, a akta sprawy pozostają do dziś tajne.
k. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim jako nauczyciel, gdyż jako taki występował. W
lewej kieszeni marynarki ma włożoną swoją wizytówkę, tak aby w przyszłości przy ewentualnej
ekshumacji zwłok można było rozpoznać pochowanego (Jerzy Klimkowski: Byłem adiutantem
generała Andersa. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1959, s. 219–
220.).
 l. Relacja emisariusza z kraju, por. Czesława Szatkowskiego w rozmowie z gen. Andersem,
grudzień 1941.

Przypisy
1. Jako Minister spraw wojskowych.
2. Polski Słownik Biograficzny. T. XXXIII. Kraków: 1992, s. 434.; niektóre źródła podają jako
miejsce urodzenia Śmigłego-Rydza wsie Łapszyn lub Leśniki, położone niedaleko Brzeżan.
3. Edward Śmigły-Rydz (1886–1941) (https://web.archive.org/web/20160720134710/http://postaci
e.ovh.org:80/rydz.htm). [dostęp 2008-06-28]. (pol.).
4. Stefan Żagiel: Zapomniany marszałek (http://www.tc.ciechanow.pl/modules.php?name=News&f
ile=article&sid=3252). Tygodnik Ciechanowski. [dostęp 2008-07-12]. (pol.).
5. Koper 2011 ↓.
6. Mirowicz 1988 ↓.
7. Парацій В., Символ вічності та пам'яті: Бережанський цвинтар w: Бережани. Місто
біля Раю / Пам'ятки України, К. 2013, спецвипуск № 2 (191) (лип.). – С. 68–69. (ukr.).
8. Manifestacyjny pogrzeb ś. p. Edmunda Uranowicza (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?i
d=40483). „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 34 z 13 lutego 1937.
9. Mirowicz 1988 ↓, s. 12.
10. Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum Wyższego w Brzeżanach za rok szkolny 1899 (htt
p://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/publication?id=6). Brzeżany: Nakładem funduszu szkolnego,
1899, s. 78.
11. Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum Wyższego w Brzeżanach za rok szkolny 1900 (htt
p://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/publication?id=6). Brzeżany: Nakładem funduszu szkolnego,
1900, s. 80.
12. Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum Wyższego w Brzeżanach za rok szkolny 1902 (htt
p://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/publication?id=6). Brzeżany: Nakładem funduszu szkolnego,
1902, s. 111.
13. Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum Wyższego w Brzeżanach za rok szkolny 1905 (htt
p://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/publication?id=6). Brzeżany: Nakładem funduszu szkolnego, z
drukarni Narodowej Manieckich, 1905, s. 48.
14. Moje Kresy. Upadek Rydza Śmigłego (http://www.gazetalubuska.pl/wiadomosci/art/7878802,m
oje-kresy-upadek-rydza-smiglego,id,t.html?cookie=1). gazetalubuska.pl, 2010-12-18. [dostęp
2015-11-16].
15. Mirowicz 1988 ↓, s. 13.
16. Kościół ormiański w Brzeżanach (https://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/922304). „Wschód”. Nr 78,
s. 7, 20 marca 1938.
17. Piłsudski 1937 ↓, s. 27–28.
18. Piotr Stawecki: Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918–1939. Warszawa:
Bellona, 1994, s. 62. ISBN 83-11-08262-6.
19. Tomasz Serwatka: Historia mało znana. Edward Rydz-Śmigły (http://www.gazetagazeta.com/ar
tman/publish/printer_16191.shtml). [dostęp 2008-06-27]. (pol.).
20. Ajnenkiel 1978 ↓.
21. Eckert 1989 ↓, s. 25–26.
22. Por. dekret Naczelnego Dowódcy WP z 16 listopada 1918 r. (Dz. Rozp. MSWojsk Nr 6, poz.
88) oraz dekret Naczelnego Dowódcy WP z 21 listopada 1918 r. (Dz. Rozp. MSWojsk Nr 6,
poz. 107) – Śląska Biblioteka Cyfrowa (http://www.sbc.org.pl/dlibra/doccontent?id=12131).
[dostęp 2011-11-08]. (pol.).
23. Kto zamordował żonę Rydza-Śmigłego? Makabryczna śmierć marszałkowej (https://historia.dor
zeczy.pl/historia-wspolczesna/39333/kto-zamordowal-zone-rydza-smiglego.html), Historia Do
Rzeczy, 23 sierpnia 2017 [dostęp 2022-10-22] (pol.).
24. Sławomir Koper, Tymoteusz Pawłowski, Tajemnice Marszałka Śmigłego-Rydza, s. 42–43, 100–
101, [[Specjalna:Książki/9788366252134|ISBN 978-83-66252-13-4]], 2017.
25. Dariusz Baliszewski: Polska femme fatale (http://www.wprost.pl/ar/99991/Polska-femme-fatal
e/?O=99991&pg=1). Wprost 51/52/2006 (1253), 2006. [dostęp 2009-03-30]. (pol.).
26. Ustawa z 11 maja 1920 r. (Dz. Ust. Nr 42 26/V 1920 r.).
27. Rafał Degiel: Zmiany nazwisk w okresie międzywojennym (http://genealogia.kresowa.info/inde
x.php?option=com_content&task=view&id=48&Itemid=87). Genealogia kresowa, 2007. [dostęp
2009-03-23]. (pol.).
28. Rozkaz Naczelnego Wodza z 1 stycznia 1920 r. (Dziennik Rozkazów 1920 r. Nr 1, poz. 1 (htt
p://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=12257)).
29. Odręczna opinia Piłsudskiego (https://web.archive.org/web/20170327081217/https://caw.wp.mi
l.pl/plik/image/wydawnictwa/Generalowie_-_Smigly.pdf). caw.wp.mil.pl. [zarchiwizowane z tego
adresu (https://caw.wp.mil.pl/plik/image/wydawnictwa/Generalowie_-_Smigly.pdf) (2017-03-
27)].
30. Korpalska 1981 ↓, s. 107.
31. Legiony to braterska nuta…, czyli od Legionów do masonów. „Wolnomularz Polski”. 40, s. 15,
listopad-grudzień 2003.
32. Rawicz 1974 ↓, s. 99–115.
33. Zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej (http://www.wbc.poznan.pl/publication/56689).
„Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych”. Nr 7, s. 61, 13 maja 1935.
34. Garlicki 1986 ↓, s. 301.
35. Watt 2005 ↓.
36. Jędruszczak 1970 ↓.
37. Aleksander Markowski (oprac.): Zapomniana piosenka, gdzieś pod sercem ukryta (https://web.
archive.org/web/20090126160359/http://wszechnica.cieszyn.pl/doc/Zapomniana_piosenka.pd
f). [dostęp 2009-03-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (http://www.wszechnica.cieszyn.pl/doc/
Zapomniana_piosenka.pdf) (2009-01-26)]. (pol.).
38. Aleksander Markowski: Zapomniana piosenka, gdzieś pod sercem ukryta (http://www.niedziela.
pl/artykul/65242/nd/Zapomniana-piosenka-gdzies-pod-sercem). Tygodnik Katolicki Niedziela.
[dostęp 2013-10-20]. (pol.).
39. Żołnierze legionowi u trumny Komendanta. „Kurjer Bydgoski”. 182, s. 2, 8 sierpnia 1935.
40. Monitor Polski, 16 lipca 1936, nr 163, poz. 298, s. 8 (https://polona.pl/item/monitor-polski-wych
odzi-codziennie-z-wyjatkiem-niedziel-i-swiat-r-19-nr-163-16-lipca,Njc1NDE0OQ/0/#info:metada
ta).
41. Gen. Rydz-Śmigły pierwszą w Polsce osobą po Panu Prezydencie (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/
docmetadata?id=44486). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 161 z 17 lipca 1936.
42. Gen. Rydz-Śmigły wyjeżdża do Paryża w dn. 28 bm. (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?
id=44524). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 196 z 28 sierpnia 1936.
43. Gen. Rydz-Śmigły wyjechał do Francji (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=44527).
„Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 198 z 30 sierpnia 1936.
44. Powitanie Naczelnego Wodza gen. Śmigłego-Rydza w Paryżu (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doc
metadata?id=44529). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 199 z 1 września 1936.
45. Wiadomości bieżące. Z miasta. Piękna symbolika (http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/plain-content?id
=214425). „Kurjer Warszawski”, s. 5, nr 250 z 12 września 1936.
46. Defilada wojsk francuskich przed gen. Rydzem-Śmigłym. Imponująca uroczystość w Nancy (htt
p://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=44535). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 203 z 5 września
1936.
47. Wysokie odznaczenia dla polskich gości (http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=344
925). „Nowy Kurjer”, s. 2, nr 205 z 4 września 1936.
48. Marszałek E. Śmigły-Rydz (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=44617). „Gazeta
Lwowska”, s. 1, nr 260 z 11 listopada 1936.
49. Mirowicz 1988 ↓, s. 130.
50. Wręczenie buławy Marsz. Śmigłemu-Rydzowi (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=446
18). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 261 z 12 listopada 1936.
51. Koper 2012 ↓, s. 116.
52. Włodzimierz Kalicki: Koniec niezdrowego romansu (http://www.archiwum.wyborcza.pl/Archiwu
m/1,0,899678,19990902RP-DGW_D,Koniec_niezdrowego_romansu,.html). Gazeta Wyborcza.
[dostęp 2008-06-14]. (pol.).
53. Emil Horoch: Grupa kierownicza Obozu Zjednoczenia Narodowego na Lubelszczyźnie (http://w
eb.archive.org/web/20070121073423/http://www.annales.umcs.lublin.pl/F/1999_2000/36.pdf).
[dostęp 2008-06-14]. (pol.).
54. Dziennik Poznański: Nr 54 z 6 marca 1937 r. s. 3 i Nr 66 z 20 marca 1937 r., s. 3.
55. Operacja Marszałka Śmigłego-Rydza (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=40609).
„Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 101 z 8 maja 1937.
56. Archiwum i Muzeum Polskich Korporacji Akademickich (http://www.archiwumkorporacyjne.pl/in
dex.php/muzeum-korporacyjne/warszawa/). [dostęp 2008-06-14]. (pol.).
57. Zbigniew Kurcz: Mniejszość polska na Wileńszczyźnie. Trudny okres międzywojnia (https://ww
w.kurierwilenski.lt/index.php?subaction=showfull&id=1203014798&archive=&start_from=&ucat
=22&ktgr=22). Kurier Wileński. [dostęp 2008-06-14]. (pol.).
58. Włodzimierz Kalicki: 17 marca 1938 r. Wodzu, prowadź na Kowno (http://wyborcza.pl/1,76842,
7676244,17_marca_1938_r__Wodzu__prowadz_na_Kowno.html). Gazeta Wyborcza. [dostęp
2013-10-20]. (pol.).
59. Roszkowski 2003 ↓.
60. Będziemy walczyć do ostatniej kropli krwi w obronie niepodległości. Wywiad z Marszałkiem
Śmigłym-Rydzem (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=50573). „Gazeta Lwowska”, s.
1, nr 162 z 21 lipca 1939.
61. Naczelny Wódz ostrzega… (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=50588). „Gazeta
Lwowska”, s. 1, nr 177 z 8 sierpnia 1939.
62. Wrażenie mowy Marszałka Śmigłego-Rydza w Europie i w Stanach Zjednoczonych (http://jbc.b
j.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=50589). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 178 z 9 sierpnia 1939.
63. Monitor Polski 1939 nr 202, poz. 490 (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP
19392020490). Równocześnie Prezydent Dekretem o sprawowaniu zwierzchnictwa nad Siłami
Zbrojnymi (Dz.U. 1939 nr 86, poz. 543 (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WD
U19390860543)) upoważnił Naczelnego Wodza do przedstawiania Rządowi wiążących
postulatów w sprawach obronności państwa oraz inicjowania aktów prawodawczych i
zarządzeń w tych sprawach.
64. Monitor Polski 1939 nr 202, poz. 489 (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP
19392020489).
65. W tej chwili dziejowej zwracam się do wszystkich obywateli państwa w głębokim
przeświadczeniu, że cały naród w obronie swojej wolności, niepodległości i honoru skupi się
dookoła Wodza Naczelnego i sił zbrojnych oraz da godną odpowiedź napastnikowi, jak to się
już nieraz działo w historii stosunków polsko-niemieckich. Odezwa Prezydenta RP Ignacego
Mościckiego z 1 września 1939 r.
66. Dariusz Baliszewski: Bierna wojna (http://www.wprost.pl/ar/94865/Bierna-wojna/?O=94865&pg
=1). Wprost. [dostęp 2008-06-27]. (pol.).
67. Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w
Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 10.
68. Andrzej M. Kobos: Agresja albo nóż w plecy (http://archive.is/20120629162758/http://www.zwoj
e-scrolls.com/zwoje01/text03p.htm). Zwoje. [dostęp 2008-06-20]. (pol.).
69. Pepłoński 2004 ↓.
70. Jerzy Łojek tak ocenia działalność Naczelnego Wodza W momencie rozpoczęcia wojny rola
Rydza-Śmigłego jako Naczelnego Wodza musiała znacznie wzrosnąć, wszelako nie powinna
była wzrosnąć do tego stopnia, aby marszałek stał się w całej ekipie rządowej RP jedynym
czynnikiem decydującym. Zgodnie z artykułem 2 i 63 Konstytucji RP z 23 kwietnia 1935, nawet
w okresie wojny władzę najwyższą sprawował Prezydent RP, a przed nim odpowiadał przez
cały czas Naczelny Wódz „za akty związane z dowództwem” (art. 63, § 4), przy czym Naczelny
Wódz nie stawał się bynajmniej zwierzchnikiem rządu cywilnego, którego kompetencje
pozostawały niezmienione. Jednakże w czasie Kampanii Wrześniowej do dnia 17 września
marszałek Rydz-Śmigły sprawował faktycznie nie tyle funkcję Naczelnego Wodza, ile swojego
rodzaju niekontrolowanego dyktatora państwa. (Agresja 17 września 1939, Warszawa 1990,
ISBN 83-211-1394-X, s. 53).
71. Wydanie tej dyrektywy ocenia Łojek (op.cit. s. 104) jako uzurpowanie przez Naczelnego Wodza
prawa decyzji w sprawach zastrzeżonych dla Prezydenta (wg art. 12.f Konstytucji z 1935
Prezydent stanowił o wojnie i pokoju).
72. Według relacji inż. Karola Wędziagolskiego, cytowanej w: Ryszard Mirowicz, op. cit., s. 214.
73. Stanley S. Seidner. Reflections from Rumania and Beyond: Marshal Śmigły-Rydz Rydz in
Exile. „The Polish Review”, s. 29–51, 1977.
74. M.P. z 1939 r. nr 245-251, poz. 0 (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP193
9245-2510000).
75. Marek Gałęzowski, Wierni Polsce. Ludzie konspiracji piłsudczykowskiej, Warszawa 2005, s.
464–473.
76. 100 lat temu urodził się Stanisław Frączysty – kurier tatrzański, przewodnik Rydza-Śmigłego (h
ttps://dzieje.pl/aktualnosci/100-lat-temu-urodzil-sie-stanislaw-fraczysty-kurier-tatrzanski-przewo
dnik-rydza), dzieje.pl [dostęp 2022-10-19] (pol.).
77. Kto strzelał do Winstona Churchilla (http://archive.is/qve4C). Rzeczpospolita. [dostęp 2017-01-
14]. (pol.).
78. Edward Rydz-Śmigły (1886–1941) (https://web.archive.org/web/20101104061550/http://www.hi
storia.pap.pl/?q=node%2F37). dzieje.pl. [dostęp 2013-10-20]. [zarchiwizowane z tego adresu
(http://www.historia.pap.pl/?q=node/37) (2010-11-04)]. (pol.).
79. Dubiel 2003 ↓, s. 147.
80. Cmentarz Stare Powązki: EDWARD ŚMIGŁY RYDZ (https://cmentarze.um.warszawa.pl/pomni
k.aspx?pom_id=39413), [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [online] [dostęp 2020-
04-25].
81. Dariusz Baliszewski: Muszkieterowie (http://archive.is/0RUFg#selection-9.7-9.42). Newsweek.
[dostęp 2017-01-14]. (pol.).
82. BPiI/fot. xtt, Komunikaty. Warszawa: Prace ekshumacyjne w grobie Marszałka Edwarda
Śmigłego-Rydza (https://archive.ph/wip/TdBHz), Instytut Pamięci Narodowej, 15 listopada 2021
[zarchiwizowane z adresu (https://ipn.gov.pl/pl/dla-mediow/komunikaty/154451,Warszawa-Prac
e-ekshumacyjne-w-grobie-Marszalka-Edwarda-Smiglego-Rydza.html) 2021-11-19].
83. Andrzej Chojnowski: Piłsudczycy wobec komunizmu (http://www.omp.org.pl/stareomp/indexaf8
8.html?module=subjects&func=printpage&pageid=196&scope=all). Ośrodek Myśli Politycznej.
[dostęp 2008-06-27]. (pol.).
84. Dariusz Baliszewski. Ramię w ramię z hitlerowską Rzeszą. „Newsweek”. 40/2003. s. 83.
85. Jiří Friedl: Polska w polityczno-wojskowej strategii Czecho-Słowacji (październik 1938 –
marzec 1939 r.). Protektorat Czech i Moraw oraz emigracja czechosłowacka wobec Polski
(marzec – październik 1939 r.). Warszawa: 2013, s. 228, seria: Kampania polska 1939 r.
Polityka – społeczeństwo – kultura.
86. Andrzej Garlicki: Orzeł Biały na osłodę (http://archiwum.polityka.pl/art/orzel-bialy-na-oslode,361
353.html). Polityka. [dostęp 2008-05-24]. (pol.).
87. Paweł Wieczorkiewicz: Wrzesień 1939 – próba nowego spojrzenia (https://web.archive.org/we
b/20150221023602/http://ofiaromwojny.republika.pl/teksty/0530.htm). Mówią Wieki. [dostęp
2008-06-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (http://ofiaromwojny.republika.pl/teksty/0530.htm)
(2015-02-21)]. (pol.).
 88. Kazimierz Badziak: List do redakcji (http://www.wprost.pl/ar/95095/Wprost-od-czytelnikow/?I=1
240). Wprost. [dostęp 2008-06-27]. (pol.).
89. Dlaczego Sowieci zaatakowali Polskę 17 września? (https://www.polskieradio.pl/99/2351/Artyk
ul/1857164,Dlaczego-Sowieci-zaatakowali-Polske-17-wrzesnia), „PolskieRadio.pl” [dostęp
2018-07-27].
90. Piotr Zychowicz: Wojna polska (https://web.archive.org/web/20100706091928/http://www.rzecz
pospolita.pl/dodatki/plus_minus_050917/plus_minus_a_1.html). Rzeczpospolita. [dostęp 2008-
10-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (http://www.rzeczpospolita.pl/dodatki/plus_minus_05091
7/plus_minus_a_1.html) (2010-07-06)]. (pol.).
91. Leżeński 1989 ↓, s. 8.
92. Czy wiesz kto to jest? (http://jbc.jelenia-gora.pl/publication/19725). Stanisław Łoza (red.).
Warszawa: Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, 1938, s. 738.
93. M.P. z 1936 r. nr 262, poz. 463 (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP19362
620463) „za zwycięstwa i wybitne zasługi, położone w walce o Niepodległość, w pracach nad
organizacją i wyszkoleniem Wojska oraz nad ugruntowaniem bytu państwowego
Rzeczypospolitej”.
94. Order Białego Orła na piersiach Marszałka (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=4461
8). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 261 z 12 listopada 1936.
95. M.P. z 1928 r. nr 260, poz. 628 (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP19282
600628) „za wybitne zasługi na polu pracy niepodległościowej”.
96. Odznaczenie orderem „Polonia Restituta” (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=34635).
„Gazeta Lwowska”, s. 8, nr 260 z 11 listopada 1928.
97. Dziennik Personalny MSWojsk. Nr 15 z 11 listopada 1928 r.
98. M.P. z 1925 r. nr 262, poz. 1081 (https://dziennikustaw.gov.pl/M1925262108001.pdf) „za
wybitne zasługi na polu organizacji i wyszkolenia armji”.
99. Dziennik Personalny MSWojsk. Nr 123 z 20 listopada 1925 r.
100. Order Odrodzenia Polski. Trzechlecie pierwszej kapituły 1921–1924 (http://kpbc.ukw.edu.pl/dlib
ra/plain-content?id=87843). Warszawa: Prezydium Rady Ministrów, 1926, s. 20.
101. Dziennik Personalny MSWojsk. Nr 2 (http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=64519)
z 1922 r., s. 119.
102. M.P. z 1930 r. nr 260, poz. 349 (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP19302
600349) „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”.
103. „Za męstwo okazane w walce z nieprzyjacielem w obronie Ojczyzny”; Rozkaz Ministra Spraw
Wojskowych L. 1863 z 28 lipca 1921 r. (Dziennik Personalny z 1921 r. Nr 31, poz. 1298) (http://
www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=64223).
104. „Za czyny orężne w bojach b. 1-ego p.p. Leg”; Rozporządzenie Ministra Spraw Wojskowych
(G.M.I.L. 2938.1923) (Dziennik Personalny z 1923 r. Nr 15, s. 185) (http://www.wbc.poznan.pl/d
libra/docmetadata?id=65198).
105. M.P. z 1930 r. nr 98, poz. 143 (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP193009
80143) „za zasługi na polu organizacji i wyszkolenia wojska”.
106. Dziennik Personalny MSWojsk. Nr 12 z 3 marca 1926 r.
107. Odznaczenie P. Marszałka Śmigłego-Rydza i Premiera gen. Składkowskiego medalem (http://jb
c.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=94475). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 112 z 19 maja 1938.
108. Stefan Oberleitner: Polskie ordery, odznaczenia i niektóre wyróżnienia zaszczytne 1705–1990.
T. 1. Zielona Góra: Kanion, 1992, s. 244.
109. Piętnastolecie L. O. P. P. (https://obc.opole.pl/dlibra/publication/edition/6661?id=6661).
Warszawa: Wydawnictwo Zarządu Głównego Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, 1938,
s. 279.
110. Japońskie odznaczenie dla Marszałka Śmigłego (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=4
0524). „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 57 z 12 marca 1937.
111. Dwóm przeciwnikom i Napoleon nie da rady (http://polska-zbrojna.pl/home/articleshow/10023?t
=Dwom-przeciwnikom-i-Napoleon-nie-da-rady). Polska-Zbrojna.pl, 18 października 2013.
[dostęp 2013-10-18].
112. Zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej. Zezwolenie na przyjęcie i noszenie orderów (http://
www.wbc.poznan.pl/publication/56757). „Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw
Wojskowych”. Nr 1, s. 5, 19 marca 1937.
113. Dziennik Personalny MSWojsk. Nr 19 (https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/54139/editi
on/70351/content) z 12 grudnia 1929 r., s. 360.
114. Rozkaz Ministra Spraw Wojskowych L. 1717 z 28 maja 1921 r. (Dziennik Personalny z 1921 r.
Nr 29, poz. 1208) (http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=64221).
115. Odznaczenie rumuńskie dla Marszałka Śmigłego-Rydza (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-conte
nt?id=44644). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 275 z 28 listopada 1936.
116. Dziennik Personalny MSWojsk. Nr 19 (https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/54139/editi
on/70351/content) z 12 grudnia 1929 r., s. 361.
117. Kristīne Ducmane: Apbalvojumi Latvijas Republikā 1918–1940 – Decorations of the Republic of
Latvia 1918–1940. Ryga: 1993, s. 12. ISBN 5-89960-040-3.
118. Rozkaz Ministra Spraw Wojskowych L. 1848 z 28 lipca 1921 r. (Dziennik Personalny z 1921 r.
Nr 31, poz. 1297) (http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=64223).
119. Vilius Kavaliauskas: Symbole wolności bałtyckiej 1918–1940. Warszawa: Muzeum Łazienki
Królewskie, 2020, s. 42. ISBN 978-83-64178-88-7.
120. Eesti Vabariigi teenetemärgid (http://www.president.ee/et/vabariik/teenetemargid/kavaler/8895/
edward-rydz-smigly). president.ee. [dostęp 2014-10-28]. (est.).
121. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 23 czerwca 1925 r. (Dziennik Personalny z 1925 r.
Nr 80, s. 439) (http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=68903).
122. Eesti Vabariigi teenetemärgid (http://www.president.ee/et/vabariik/teenetemargid/kavaler/1087
8/edward-rydz-smigly). president.ee. [dostęp 2014-10-28]. (est.).
123. Eesti Vabariigi teenetemärgid (http://www.president.ee/et/vabariik/teenetemargid/kavaler/9646/
edward-rydz-smigly). president.ee. [dostęp 2014-10-28]. (est.).
124. Eesti Vabariigi teenetemärgid (http://www.president.ee/et/vabariik/teenetemargid/kavaler/7701/
edward-rydz-smigly). president.ee. [dostęp 2014-10-28]. (est.).
125. Kronika. Wiadomości osobiste (http://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/docmetadata?id=1861). „Głos
Rzeszowski”, s. 4, nr 17 z 16 kwietnia 1916.
126. Adolf Nowaczyński, Dokumenty historyczne z wojny europejskiej, z. 1. Warszawa 1922, s. 42.
127. Odznaczenia w Legionach (http://mbc.malopolska.pl/dlibra/docmetadata?id=46020&from=publi
cation&showContent=true) Czas 1916 nr 624 z 12 grudnia s. 2.
128. Dziennik Personalny MSWojsk. (https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/54132/edition/70
344/content) Nr 12 z 6 sierpnia 1929 r., nr 238.
129. Udekorowanie Naczelnego Wodza (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=44607).
„Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 253 z 3 listopada 1936.
130. Odznaczenie Marsz. Śmigłego-Rydza insygniami orderu im. Pułaskiego (http://jbc.bj.uj.edu.pl/d
libra/docmetadata?id=94595). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 232 z 12 października 1938.
131. Odznaczenia Legionu Amerykańskiego dla Pana Marszałka Śmigłego Rydza (https://jbc.bj.uj.e
du.pl/publication/922326). „Wschód”. Nr 101, s. 6, 23 października 1938.
132. Marszałek Śmigły-Rydz doktorem h. c. Uniwersytetu wileńskiego (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/pl
ain-content?id=40628). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 112 z 22 maja 1937.
133. Marszałek Śmigły-Rydz doktor nauk technicznych h. c. (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadat
a?id=94596). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 233 z 13 października 1938.
134. Doktoraty honorowe U. J. K. (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=94602). „Gazeta
Lwowska”, s. 2, nr 239 z 20 października 1938.
135. Jan Draus: Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1946. Portret kresowej uczelni.
Kraków: Księgarnia Akademicka, 2007, s. 26. ISBN 978-83-7188-964-6.
136. Marszałek Śmigły-Rydz i min. Beck doktorami h. c. Uniwersytetu J. Piłsudskiego (http://jbc.bj.u
j.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=94603). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 240 z 21 października
1938. Marszałek Śmigły-Rydz i min. Beck doktorami h. c. UJP (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doc
metadata?id=94614). „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 251 z 4 listopada 1938. Doktoraty HC (http://
web.archive.org/web/20131022102044/http://www.uw.edu.pl/o_uw/historia/dhcuw.html).
uw.edu.pl. [dostęp 2011-02-21].
137. Grodno. Obywatelstwo honorowe m. Grodna (http://ebuw.uw.edu.pl/publication/218882).
„Kurier Warszawski”. Nr 20, s. 6, 21 stycznia 1936.
138. Generalny Inspektor Sił Zbrojnych gen. Rydz-Śmigły obywatelem honorowym m. Brzeżan (htt
p://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=44453). „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 132 z 11 czerwca
1936.
139. Obywatelstwo honorowe miasta Brzeżan dla Naczelnego Wodza (http://www.pbc.rzeszow.pl/dli
bra/docmetadata?id=11549). „Wschód”, s. 1, nr 16 z 30 czerwca 1936.
140. Gen. Śmigły-Rydz honorowym obywatelem Rzeszowa (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-conten
t?id=44493). „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 168 z 25 lipca 1936. Dyplom Honorowego
Obywatelstwa Miasta Rzeszowa dla Generała Śmigłego Rydza (http://www.pbc.rzeszow.pl/dlibr
a/docmetadata?id=11553). „Wschód”, s. 2, nr 26 z 10 października 1936.
141. Uroczystości w Nowym Sączu (http://ebuw.uw.edu.pl/publication/219349). „Kurier Warszawski”.
Nr 272, s. 26, 4 października 1936.
142. Honorowi Obywatele Nowego Sącza (http://nowysacz.pl/honorowi-obywatele-miasta77).
nowysacz.pl. [dostęp 2011-02-17].
143. Echa Uroczystości (http://ebuw.uw.edu.pl/publication/219419). „Kurier Warszawski”. Nr 310, s.
19, 11 listopada 1936.
144. Obywatelstwo honorowe Kielc dla Marszałka Śmigłego-Rydza (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain
-content?id=40485). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 35 z 14 lutego 1937.
145. Obywatelstwo honorowe Brodów (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=40534). „Gazeta
Lwowska”, s. 3, nr 62 z 18 marca 1937.
146. Marszałek Śmigły-Rydz dziękuje Łańcutowi za nadanie obywatelstwa honorowego (http://jbc.bj.
uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=40507). „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 47 z 28 lutego 1937.
147. Łuck. Marszałek Śmigły-Rydz obywatelem honorowym m. Kowla (http://ebuw.uw.edu.pl/publica
tion/219681). „Kurier Warszawski”. Nr 88, s. 6, 31 marca 1937.
148. Obywatelstwo honorowe dla Marszałka Polski Edwarda Śmigłego Rydza (https://jbc.bj.uj.edu.p
l/publication/922268). „Wschód”. Nr 42, s. 3, 20 marca 1937.
149. Życiorys w serwisie gminy Włoszczowa (http://wloszczowa.pl/files/pl/smigyok.jpg).
150. Lwów. Uczczenie marsz. Rydza-Śmigłego (http://ebuw.uw.edu.pl/publication/219657). „Kurier
Warszawski”. Nr 75, s. 5, 16 marca 1937.
151. W dniu imienin Naczelnego Wodza (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=40536).
„Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 63 z 19 marca 1937.
152. Marszałek Śmigły-Rydz obywatelem honorowym gm. Sławków i Sandomierza (http://jbc.bj.uj.e
du.pl/dlibra/plain-content?id=40714). „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 168 z 29 lipca 1937.
153. Edward Rydz Śmigły – Marszałek Polski (https://web.archive.org/web/20180617165204/http://w
ww.sandomierz.pl/o-miescie/znani-sandomierzanie/honorowi-obywatele-miasta/honorowi-obyw
atele-miasta-przed-1990-r/edward-rydz-migly-marszalek-polski). sandomierz.pl. [dostęp 2015-
11-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (http://www.sandomierz.pl/o-miescie/znani-sandomierza
nie/honorowi-obywatele-miasta/honorowi-obywatele-miasta-przed-1990-r/edward-rydz-migly-m
arszalek-polski) (2018-06-17)].
154. Sandomierz (http://ebuw.uw.edu.pl/publication/219898). „Kurier Warszawski”. Nr 206, s. 4, 29
lipca 1937.
155. Marszałek Śmigły-Rydz obywatelem honorowym gminy Styków (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plai
n-content?id=40712). „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 166 z 27 lipca 1937.
156. Marszałek Śmigły-Rydz honorowym obywatelem Sosnowca (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-c
ontent?id=40717). „Gazeta Lwowska”, s. 4, nr 171 z 1 sierpnia 1937.
157. Obywatelstwo honorowe dla Marszałka Śmigłego-Rydza (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-cont
ent?id=40736). „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 185 z 18 sierpnia 1937.
158. Obywatelstwo honorowe dla Marszałka Śmigłego-Rydza (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-cont
ent?id=40720). „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 173 z 4 sierpnia 1937.
159. Obywatelstwo honorowe dla Marszałka Śmigłego-Rydza (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-cont
ent?id=40722). „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 175 z 6 sierpnia 1937.
160. Marszałek obywatelem honorowym Bydgoszczy (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=4
0781). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 208 z 14 września 1937.
161. Marszałek Śmigły-Rydz honorowym obywatelem Włocławka (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-c
ontent?id=40790). „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 212 z 18 września 1937.
162. Uroczyste wręczenie sztandaru batalionowi morskiemu i 11 karabinów maszynowych.
Obywatelstwo honorowe Wejherowa dla Marszałka Śmigłego-Rydza, „Polska Zbrojna” Nr 288 z
18 października 1937 roku, s. 2. Marszałek Śmigły-Rydz obywatelem honorowym Wejherowa
(http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=40813). „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 231 z 10
października 1937. Obywatelstwo honorowe Wejherowa dla Marszałka Śmigłego-Rydza (http://
jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=40820). „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 238 z 19
października 1937.
163. Obywatelstwo honorowe m. Kołomyi dla Marszałka Śmigłego-Rydza (https://jbc.bj.uj.edu.pl/pub
lication/922293). „Wschód”. Nr 67, s. 10, 30 listopada 1937.
164. Edward Rydz-Śmigły (http://www.czeladz.pl/miasto/edward_rydz_smigly), czeladz.pl [dostęp
2021-07-14] (pol.).
165. Honorowy obywatel m. Czortkowa Marszałek Śmigły Rydz (https://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/9
22301). „Wschód”. Nr 75, s. 7, 20 lutego 1938.
166. Obywatelstwo honorowe m. Złoczowa dla Marszałka Śmigłego Rydza (https://jbc.bj.uj.edu.pl/pu
blication/922302). „Wschód”. Nr 76, s. 7, 28 lutego 1938.
167. Obywatelstwo honorowe gminy Biała dla Marszałka Śmigłego Rydza (https://jbc.bj.uj.edu.pl/pu
blication/922303). „Wschód”. Nr 77, s. 8, 10 marca 1938.
168. Nadanie Obywatelstwa Honorowego Marszałkowi Śmigłemu-Rydzowi (https://jbc.bj.uj.edu.pl/pu
blication/922304). „Wschód”. Nr 78, s. 2, 20 marca 1938.
169. Podwołoczyska dla Marszałka Śmigłego Rydza (https://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/922304).
„Wschód”. Nr 78, s. 3, 20 marca 1938.
170. Z podhajec (https://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/922305). „Wschód”. Nr 79, s. 2, 30 marca 1938.
171. Obywatelstwo honorowe dla Marszałka Śmigłego-Rydza (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetad
ata?id=94424). „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 61 z 17 marca 1938.
172. P. Marsz. Śmigły-Rydz obywatelem hon. Zaleszczyk (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?i
d=94422). „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 59 z 15 marca 1938.
173. Honorowe obywaielstwa dla Marszałka Śmigłego Rydza (https://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/922
306). „Wschód”. Nr 80, s. 6, 10 kwietnia 1938.
174. Ze Zbaraża (https://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/922306). „Wschód”. Nr 80, s. 8, 10 kwietnia
1938.
175. Obywatel honorowy m. Tarnopola Marszałek Śmigły-Rydz (https://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/92
2309). „Wschód”. Nr 83, s. 2, 10 maja 1938.
176. Obywatelstwo honorowe przyznał Toruń Marszałkowi Śmigłemu-Rydzowi (http://jbc.bj.uj.edu.pl/
dlibra/plain-content?id=94483). „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 120 z 29 maja 1928. Toruń nadał
obywatelstwo honorowe Marszałkowi Śmigłemu-Rydzowi (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-cont
ent?id=94501). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 138 z 22 czerwca 1938.
177. Z życia Ochotników Wojennych i na Wileńszczyźnie (https://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/922317).
„Wschód”. Nr 92, s. 2, 10 sierpnia 1938.
178. Marszałek Śmigły-Rydz honorowym obywatelem Wołynia (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmeta
data?id=94578). „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 215 z 22 września 1938.
179. Obywatelstwo honorowe Przeworska dla najwyższych dostojników państwa (http://jbc.bj.uj.edu.
pl/dlibra/plain-content?id=94654). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 291 z 23 grudnia 1938.
180. Ciechanów będzie miał kolejnego honorowego obywatela? (https://ciechanowinaczej.pl/artykul/
ciechanow-bedzie-mial/403532). ciechanowinaczej.pl. [dostęp 2021-12-19].
181. Uchwały o obywatelstwie honorowym dla Pana Prezydenta Rzplitej, Marsz. Śmigłego-Rydza,
premiera Składkowskiego i wicepremiera Kwiatkowskiego (http://bc.wimbp.lodz.pl/dlibra/docme
tadata?id=30384). „Ilustrowana Republika”, s. 3, nr 14 z 14 stycznia 1939.
182. Obywatelstwo honorowe Rymanowa dla najwyższych dostojników (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/
docmetadata?id=50422). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 11 z 15 stycznia 1939.
183. Franciszek Oberc. Samorząd miejski Sanoka a wybitni sanoczanie. „Zeszyty Archiwum Ziemi
Sanockiej”. Nr 11: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1990–2010, s. 524, 2014. Fundacja
„Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X (http://worldcat.org/issn/1731-870X).
184. Honorowi Obywatele Miasta (https://web.archive.org/web/20150511035120/http://www.jaslo.pl/
page/honorowi-obywatele-miasta). jaslo.pl, 2014-07-04. [dostęp 2016-07-10].
185. Z Birczy obok Dobromila (https://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/922345). „Wschód”. Nr 120, s. 2, 3
marca 1939.
186. Rocznik Lubaczowski, Tom V, s. 61, Towarzystwo Miłośników Ziemi Lubaczowskiej, 1994.
187. Hołd Marszałkowi Śmigłemu Rydzowi, złożony przez miasta i gminy (https://jbc.bj.uj.edu.pl/publ
ication/922347). „Wschód”. Nr 122, s. 7, 19 marca 1939.
188. Dyplomy hon. dla Marsz. Śmigłego-Rydza (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=5046
8). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 57 z 11 marca 1939.
189. Hołd ziemi podolskiej – Naczelnemu Wodzowi (https://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/922348).
„Wschód”. Nr 123, s. 1, 26 marca 1939.
190. Aleksander Sokołowski. Cele i zadania Organizacji Związku b. Ochotników Armii Polskiej (http
s://polona.pl/preview/075da74c-bce6-4bc4-8bdc-42c8abb74f8f). „„Ochotnik”. Jednodniówka
Związku b. Ochotników Armii Polskiej, Uczestników Walk o Niepodległość 1914–1921”, s. 34,
1938.
191. Marszałek Śmigły-Rydz I członkiem honorowym YMCA (https://crispa.uw.edu.pl/object/files/591
954). „Dobry Wieczór! Kurier Czerwony”. Nr 152, s. 2, 3 czerwca 1937.
192. Ulica Marszałka Śmigłego Rydza w Brodach (http://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/docmetadata?id
=11554). „Wschód”, s. 1, nr 30 z 20 listopada 1936.
193. Organizacja szkół. Nazwa (http://www.pbc.rzeszow.pl/publication/12649). „Dziennik Urzędowy
Kuratorium Okręgu Szkolnego Lwowskiego”. Nr 3, s. 169, 22 marca 1937.
194. Andrzej Fischer, FISCHER. Katalog polskich znaków pocztowych (i z Polską związanych). Tom
I. Strony 82-85., 2019.
195. Poświęcenie Domu Akademickiego im. Marsz. Edwarda Śmigłego-Rydza we Lwowie (http://jbc.
bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=50453). „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 42 z 22 lutego 1939.
196. Otwarcie nowego Domu Akademickiego im. Marszałka Śmigłego Rydza – we Lwowie (https://jb
c.bj.uj.edu.pl/publication/922345). „Wschód”. Nr 120, s. 3, 3 marca 1939.
197. Maciej Dembiniok: Indeks zmian nazw ulic i placów miasta Cieszyna (obecnie Czeskiego
Cieszyna) od końca XIX wieku do dziś (http://stajniaaugiasza.net/index.php?s=ulicecz). [dostęp
2017-08-12]. (pol.).
198. Most im. Edwarda Śmigłego-Rydza kończy w tym roku 80 lat (https://ddwloclawek.pl/pl/545_his
toria/23988_most_im_edwarda_smiglego_rydza_konczy_w_tym_roku_80_lat.html),
ddwloclawek.pl [dostęp 2018-08-05].
199. Osada polska Śmigłowo obok Zaleszczyk (https://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/922350).
„Wschód”. Nr 125, s. 12, 9 kwietnia 1939.
200. Ryszard Bonisławski, Janina Podolska, Spacerownik Łódzki Widzew i nie tylko..., gazeta.pl.
201. TAJEMNICA ENIGMY (http://www.filmpolski.pl/fp/index.php?film=123696), filmpolski.pl [dostęp
2019-07-18] (pol.).
202. POLONIA RESTITUTA (https://filmpolski.pl/fp/index.php?film=123991), filmpolski.pl [dostęp
2019-07-18] (pol.).
203. POWRÓT ŚMIGŁEGO (https://filmpolski.pl/fp/index.php?film=4220059), filmpolski.pl [dostęp
2019-07-18] (pol.).
Bibliografia
Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe. T. IV. Warszawa: 1937.
Jerzy Klimkowski: Byłem adiutantem generała Andersa. Warszawa: Wydawnictwo
Ministerstwa Obrony Narodowej, 1959.
Hanna Jędruszczak, Tadeusz Jędruszczak: Ostatnie lata Drugiej Rzeczypospolitej (1935–
1939). Warszawa: Książka i Wiedza, 1970.
Jerzy Rawicz: Do pierwszej krwi. Warszawa: Czytelnik, 1974.
Stanley S. Seidner, The Camp of National Unity: An Experiment in Domestic Consolidation,
The Polish Review vol. XX, nos. 2–3, 1975, s. 231–236.
Marian Romeyko: Przed i po maju. T. II. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony
Narodowej, 1976.
Stanley S. Seidner, Reflections from Rumania and Beyond: Marshal Śmigły-Rydz Rydz in
Exile, The Polish Review vol. XXII, no. 2, 1977, s. 29–51.
Stanley S. Seidner, Marshal Edward Śmigły-Rydz Rydz and the Defense of Poland. New York,
1978.
Andrzej Ajnenkiel: Od rządów ludowych do przewrotu majowego. Zarys dziejów politycznych
Polski 1918–1926. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978. ISBN 83-214-0581-9.
Walentyna Korpalska: Władysław Eugeniusz Sikorski. Biografia polityczna. Wrocław: 1981.
ISBN 83-04-02922-7.
Andrzej Garlicki: Od Brześcia do maja. Warszawa: Czytelnik, 1986. ISBN 83-07-01603-7.
Ryszard Mirowicz: Edward Rydz-Śmigły: działalność wojskowa i polityczna. Warszawa:
Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1988. ISBN 83-202-0603-0.
Marian Eckert: Historia polityczna Polski lat 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i
Pedagogiczne, 1989. ISBN 83-02-02843-6.
Cezary Leżeński: Kwatera 139. Opowieść o marszałku Rydzu-Śmigłym. T. 1. Lublin:
Wydawnictwo Lubelskie, 1989. ISBN 83-222-0551-1.
Paweł Dubiel: Polacy w II wojnie światowej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2003.
ISBN 83-7399-054-2.
Wojciech Roszkowski: Najnowsza historia Polski 1914–1945. Warszawa: Świat Książki, 2003.
ISBN 83-7311-991-4.
Andrzej Pepłoński: Wywiad a dyplomacja II Rzeczypospolitej. Toruń: Wydawnictwo Mado,
2004. ISBN 83-85228-23-3.
Richard M. Watt: Gorzka chwała. Polska i jej los 1918–1939. Warszawa: Andrzej Findeisen –
A.M.F. Plus Group, 2005. ISBN 83-921401-3-3.
Sławomir Koper: Życie prywatne elit Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa: Bellona, 2011.
ISBN 978-83-11-12239-0.
Sławomir Koper: Polskie piekiełko. Obrazy z życia elit emigracyjnych 1939–1945. Warszawa:
Bellona, 2012. ISBN 978-83-11-12301-4.
Lista oficerów Wojska Polskiego z lat 1914–1939. Edward Śmigły-Rydz (http://web.archive.org/
web/20150213124241/http://officersdatabase.appspot.com/oficer/Rydz-%C5%9Amig%C5%82
y_Edward_11_3_1886). officersdatabase.appspot.com. [dostęp 2015-02-13].

Linki zewnętrzne
Piotr Stawecki, Edward Rydz-Śmigły, Internetowy Polski Słownik Biograficzny (https://www.ips
b.nina.gov.pl/a/biografia/edward-rydz-smigly-1886-1941-marszalek-polski-naczelny-wodz).
[dostęp 2016-11-30].
Marszałek Polski Edward Śmigły-Rydz 1886–1941 (http://marszaleksmiglyrydz.blogspot.com/)
Archiwum Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza w zbiorach Instytutu Piłsudskiego (https://ww
w.pilsudski.org/pl/portal/pl/zbiory/zasoby/321-zespol-098)
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Edward_Śmigły-Rydz&oldid=70834985”