Julian Chorążycki

Julian Eliasz Chorążycki[1][2] (ur. 19 sierpnia 1885 w Julian Chorążycki

Szawlach, zm. w kwietniu 1943 w Treblince) – polski lekarz
otolaryngolog i oficer Wojska Polskiego pochodzenia
żydowskiego. Weteran I wojny światowej i wojny polsko-
bolszewickiej. W czasie II wojny światowej pierwszy
przywódca i organizator ruchu oporu w obozie śmierci w
Treblince, którego celem było wywołanie zbrojnego
powstania w obozie.

Przyłapany przez Niemców na przygotowaniach do nabycia

broni od przekupionego ukraińskiego strażnika, w kwietniu
1943 został zamordowany lub, wedle innej wersji, popełnił
samobójstwo, by nie ujawnić szczegółów planowanej akcji
na torturach. Samo powstanie faktycznie wybuchło 2
sierpnia tego samego roku. Chorążycki na zdjęciu wykonanym przed
wrześniem 1940

Życiorys kapitan
Data 19 sierpnia 1885
Urodził się 19 sierpnia 1885 w Szawlach w Imperium i miejsce
Szawle
urodzenia
Rosyjskim, w rodzinie Juliusza i Anny z Lunzów[3][4][a]. On
Data kwiecień 1943
sam był katolikiem, jego rodzice byli wyznania i miejsce
Obóz zagłady w
mojżeszowego[2]. W dzieciństwie przeprowadził się do śmierci
Treblince
Warszawy i rozpoczął edukację, jednak za udział w strajku
podczas rewolucji 1905 roku został wydalony z gimnazjum. Przebieg służby
Ostatecznie ukończył inną szkołę, Gimnazjum Petersburskie. Lata 1914–1922
Po zdaniu egzaminów wyjechał do Monachium, gdzie na służby
Uniwersytecie Ludwika i Maksymiliana rozpoczął studia Siły Armia Imperium
medyczne. W 1910 obronił pracę dyplomową na temat zbrojne
Rosyjskiego
patogenezy i przebiegu klinicznego stwardnienia rozsianego.
Wojsko Polskie
Posiadającemu paszport rosyjski Chorążyckiemu na
dyplomie zrusyfikowano nazwisko na „Izaak Ilja Główne I wojna światowa,
Choronszinskij”[4]. wojny i
wojna polsko-
bitwy
bolszewicka
Późniejsza lekarz otolaryngolog
Służba wojskowa praca
Odznaczenia
Wkrótce po ukończeniu studiów Chorążycki powrócił do
Warszawy, gdzie w 1911 zdał państwowy egzamin, a od 3
stycznia 1914 uzyskał prawo wykonywania zawodu lekarza.
W tym samym roku znalazł pracę w warszawskim szpitalu na Czystem jako asystent otolaryngologa
Stanisława Leopolda Lublinera. Już kilka miesięcy później, po wybuchu I wojny światowej, 1
sierpnia 1914 został powołany do Armii Rosyjskiej. Przez pierwsze dwa lata wojny, do 5 kwietnia
1916, pełnił obowiązki młodszego lekarza w stacjonującym w Kraśniku 9 Pułku Kozaków Dońskich.
Następnie był przez kilka miesięcy ordynatorem jednego z lazaretów 23. Dywizji Piechoty
Imperium Rosyjskiego, a od września 1916 do 2 maja 1918 był naczelnym lekarzem w 22
Niżegorodzkim pułku piechoty[6].
Po zakończeniu wojny na froncie wschodnim powrócił do Polski, gdzie 10 marca 1919 został
powołany do Wojska Polskiego. Zweryfikowany w stopniu kapitana rezerwy lekarza w Korpusie
Oficerów Sanitarnych ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919[7][8][9][5], w czasie wojny polsko-
bolszewickiej służył m.in. jako lekarz naczelny 2 pułku piechoty Legionów i 3 pułku piechoty
Legionów. Przez pewien czas szefował także szpitalowi polowemu nr 103 przy 2 Dywizji Piechoty
Legionów oraz był dowódcą kompanii sanitarnej w tej dywizji. W marcu 1921, w toku demobilizacji
Wojska Polskiego, Chorążycki został wycofany ze służby liniowej i objął stanowisko ordynatora
oddziału otolaryngologicznego 3 Szpitala Okręgowego w Grodnie. Zdemobilizowany w maju 1922,
pozostał przypisany do 1 Szpitala Okręgowego w Warszawie jako rezerwista[10]. W 1923, 1924 był
oficerem rezerwowym warszawskiego 1 batalionu sanitarnego[11][12]. W 1934 pozostawał w grupie
oficerów rezerwy – lekarzy przydzielonych do kadry zapasowej 1 Szpitala Okręgowego w
Warszawie[13].

Okres międzywojenny i II wojna światowa

Na początku istnienia II Rzeczypospolitej prowadził

praktykę jako lekarz chorób uszu gardła i nosa w
Warszawie przy ulicy Marszałkowskiej 150 (1918/1919, w
reklamie prasowej określony jako Julian Chorążycki
junior)[14][15], później przy ulicy Śniadeckich 13 (1923,
wówczas także leczący choroby płuc)[16][17].

Na temat losów Juliana Chorążyckiego w okresie

międzywojennym wiadomo bardzo niewiele, a zachowane
dane są fragmentaryczne. Dodatkową komplikacją jest fakt,
że równolegle z nim w Warszawie prowadził praktykę inny
otolaryngolog o tym samym nazwisku, jego krewny Borys
Chorążycki[10]. Obaj lekarze często są ze sobą myleni w
powojennych publikacjach[18].

Nie wiadomo, kiedy Chorążycki poślubił Rozalię z

Lewenfiszów, w każdym razie w wypełnionym w 1924
kwestionariuszu, przechowywanym współcześnie w Głównej
Kwestionariusz zgłoszenia
Bibliotece Lekarskiej, widnieje adnotacja o niej oraz o ich
Chorążyckiego jako lekarza niemieckim
córce, dwuletniej Janinie. W tym czasie Chorążycki
władzom okupacyjnym, złożony przez
prowadził prywatną praktykę lekarską przy ul. Śniadeckich
niego 10 września 1940
13 m. 4 i posiadał umowę z kasą chorych. W kolejnych
latach Chorążyccy przeprowadzili się na ulicę Widok, a w
latach 30. XX wieku na Nowogrodzką 31 m. 18. Od 1 lipca 1938 pracował w ambulatorium
Ubezpieczalni Społecznej, a równolegle prowadził także własną praktykę[2].

Nie jest jasne, czy po wybuchu II wojny światowej Julian Chorążycki został ponownie
zmobilizowany, jednak autorka najpełniejszego biogramu lekarza, Agnieszka Haska, uważa to za
prawdopodobne[2]. Nie dostał się do niewoli, bowiem z zachowanych dokumentów wynika, że w
1940 mieszkał w swoim warszawskim mieszkaniu, pod własnym nazwiskiem, i był jednym z
płatników kontrybucji nałożonej przez okupanta na wszystkich lekarzy zrzeszonych w Izbie
Lekarskiej. W kwestionariuszu z września tego roku wpisał, że jest lekarzem wolontariuszem w
Służbie Zdrowia miasta Warszawy[2].

Treblinka
Pod koniec roku przeniósł się do getta warszawskiego, na ul. Nowolipki 54 m. 4. Tam kontynuował
praktykę lekarską[9][19]. Z getta został wywieziony do obozu zagłady w Treblince, być może w toku
tzw. Wielkiej Akcji latem 1942, choć niektóre powojenne relacje sugerują termin po październiku
1942[19].

Julian Chorążycki ze względu na swój zawód został wyselekcjonowany z transportu i dzięki temu
uniknął natychmiastowej śmierci w komorze gazowej. Został zatrudniony w niemieckiej izbie
chorych (tzw. rewirsztubie)[5][20]. Jako lekarz esesmanów zaliczał się do grona tzw. nadwornych
Żydów (niem.  Hofjuden), czyli najbardziej uprzywilejowanych więźniów Treblinki[21][b]. Mimo
niemieckich zakazów starał się wykorzystać swą pozycję, by w miarę możliwości nieść pomoc
chorym więźniom[23]. Szybko zdobył sobie ich wielki szacunek[21][24]. Jesienią 1942 wraz z dr
Ireną Lewkowską oraz nieznanymi z imienia doktorami Rajzlikiem i Rybakiem wszedł także w
skład personelu medycznego izby chorych z 15 łóżkami dla więźniów, utworzonej przez Niemców w
obozie wraz ze zmianami organizacyjnymi mającymi na celu utworzenie z więźniów stałej
kadry[25].

Późniejsze losy Chorążyckiego znane są dzięki powojennym

relacjom kilku członków komand roboczych Treblinki, którzy
przeżyli wojnę: Stanisława Kona, Samuela Rajzmana[26], Berka
Rojzmana, Samuela Willenberga oraz Richarda Glazara.
Różnią się one w szczegółach, jednak większość jest zgodna co
do tego, że to Chorążycki zainicjował wraz z kilkoma innymi
osobami powstanie tzw. Komitetu Organizacyjnego, czyli tajnej
organizacji mającej na celu wywołanie zbrojnego powstania w
Masowy grób w Treblince, zdjęcie z
obozie i przygotowanie masowej ucieczki więźniów[19][27].
1943
Komitet zawiązano na przełomie lutego i marca 1943 roku,
Chorążycki był jego założycielem i, początkowo, nieformalnym
liderem[28][29]. Korzystając z faktu, że więźniowie potajemnie
gromadzili pozostałe po zagazowanych Żydach pieniądze, złoto i kosztowności, nawiązał kontakt z
ukraińskimi strażnikami, licząc, że zdoła ich przekupić i zdobyć w ten sposób broń i
amunicję[30][20][31].

Pewnego dnia w pierwszej połowie kwietnia 1943 roku izbę chorych odwiedził zastępca
komendanta obozu, SS-Untersturmführer Kurt Franz, który przypadkiem odkrył pieniądze
przeznaczone dla jednego ze strażników. W myśl niepisanego obozowego prawa przechowywanie
walut lub kosztowności było występkiem karanym śmiercią[21]. Istnieje kilka rozbieżnych wersji
tego, co wydarzyło się później[20].

Wedle najbardziej rozpowszechnionej[20] Franz rozkazał Chorążyckiemu opróżnić kieszenie i

znalazł w nich przeszło 150 tysięcy złotych[c][d]. Wedle Richarda Glazara Chorążycki miał rzucić się
na Franza, jednak w wynikłej bójce to Franz zyskał przewagę. Starszy i niższy od niego lekarz
wyrwał się z gabinetu, jednak został złapany przez esesmanów i pobity do nieprzytomności, a
następnie pobity na śmierć pałkami podczas nadzwyczajnie zwołanego apelu[20]. Z kolei
Willenberg podaje, że podczas bójki obaj walczyli jak równy z równym, gdy nagle Chorążycki
osunął się na ziemię bez przytomności. Franz, podejrzewając, że ten zażył cyjankali, kazał
esesmanom i strażnikom ukraińskim przynieść wiadro wody, którą sam wlał w usta
nieprzytomnego Chorążyckiego, podczas gdy jeden ze strażników kopał go w brzuch, jednak takie
płukanie żołądka nie przyniosło efektów[e]. Rozwścieczony Franz kazał dla postrachu przewiesić
ciało lekarza przez kozła i wymierzyć mu 50 batów podczas nadzwyczajnie zwołanego apelu[32][9].
Wersję o truciźnie potwierdza również Berek Rojzman, twierdzi jednak, że działała powoli. Franz
kazał strażnikom pobić Chorążyckiego, by wyjawił cel zbierania gotówki, jednak ten milczał;
pobitego odniesiono do lazaretu, gdzie wkrótce zmarł[32]. Jeszcze inną nieco wersję odnotował w
spisanym w 1945 świadectwie Samuel Rajzman. Według niego 19 kwietnia 1943 Chorążycki
nieprawidłowo zasalutował Franzowi. Gdy ten uderzył go batem, Chorążycki zaatakował Niemca
nożem. Franz salwował się ucieczką przez okno, a nim nadbiegły posiłki, Chorążycki zażył truciznę
i zmarł[32][21].

Epilog

Jakkolwiek było[f], Chorążycki zmarł nie wyjawiając żadnej z

tajemnic Komitetu Organizacyjnego[21][36]. Choć jego śmierć
była bardzo poważnym ciosem dla obozowej konspiracji, nie
doprowadziła do jej paraliżu. Wkrótce dzięki dorobieniu klucza
do niemieckiego magazynu spiskowcy uzyskali możliwość
zdobycia broni i amunicji[37].

Ostatecznie powstanie wybuchło 2 sierpnia i zakończyło się

połowicznym sukcesem: spalono wiele elementów
infrastruktury obozowej, a spośród ok. 840 więźniów Zdjęcie płonącego obozu w
Treblince wykonane z odległości
przebywających w obozie ok. czterystu zdołało zbiec[38].
kilku kilometrów przez Franciszka
Większość z nich nie dożyła wyzwolenia, wojnę przeżyło około
Ząbeckiego
70 spośród uciekinierów z Treblinki[38].

W 1945 roku, w drugą rocznicę powstania w getcie

warszawskim, gen. Michał Rola-Żymierski pośmiertnie odznaczył Chorążyckiego Krzyżem
Walecznych[5].

Uwagi
a. Inne źródła jako miejsce urodzenia podają Warszawę[5].
b. Według powojennej relacji Kona pracował jako „radca lekarski” przyjmujący chorych przed
bramą tzw. Lazaretu, czyli miejsca straceń ucharakteryzowanego na szpital, w którym
mordowano tych więźniów, którzy nie mogli samodzielnie pokonać drogi z rampy wyładowczej
do komór gazowych[22].
c. Samuel Willenberg podaje kwotę 750 tysięcy złotych[32].
d. Wedle oficjalnego kursu odpowiadało to 75 tysiącom reichsmarek, wedle faktycznego kursu
czarnorynkowego – 15 tysiącom[33], choć oczywiście wartość ta w warunkach obozu zagłady
była czysto teoretyczna. Pewne wyobrażenie o kwocie dają przeliczniki dla historycznych walut
zaproponowane przez prof. Samuela H. Williamsona, według których kwota ta odpowiada w
przybliżeniu od 520 tysięcy do 1 450 000 dzisiejszych dolarów, zależnie od przyjętej
rachuby[34].
e. W jeszcze innej wersji płukanie żołądka miała przeprowadzić żydowska lekarka Irena
Lewkowska[9].
f. Współczesna badaczka losów Chorążyckiego, Agnieszka Haska, przychyla się raczej ku
wersjom Glazara, Willenberga i Rojzmana[35].

Przypisy
1. Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 1612.
2. Haska 2013 ↓, s. 247.
 3. Stanisław Łoza (red.): Czy wiesz kto to
jest? Uzupełnienia i sprostowania (https://p
olona.pl/item/czy-wiesz-kto-to-jest-uzupelni
enia-i-sprostowania,ODQ1NjUxOA/49/#inf
o:metadata). Warszawa: Wydawnictwo
Głównej Księgarni Wojskowej, 1939, s. 40.
[dostęp 2021-07-05].
4. Haska 2013 ↓, s. 245.
5. Webb i Chocholatý 2014 ↓, s. 264.
6. Haska 2013 ↓, s. 245–246.
7. Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 1222.
8. Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 1101.
9. Auerbach 2012 ↓, s. 30.
10. Haska 2013 ↓, s. 246.
11. Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 1129.
12. Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 1022.
13. Rocznik Oficerski Rezerw 1934 ↓, s. 214,
731.
14. Ogłoszenie (http://ebuw.uw.edu.pl/publicati
on/207198). „Kurier Warszawski”. 341, s. 6,
10 grudnia 1918.
15. Ogłoszenie (http://ebuw.uw.edu.pl/publicati
on/207371). „Kurier Warszawski”. 65, s. 11,
6 marca 1919.
16. Ogłoszenie (http://ebuw.uw.edu.pl/publicati
on/210521). „Kurier Warszawski”. 148, s.
10, 30 maja 1923.
17. Ogłoszenie (http://ebuw.uw.edu.pl/publicati
on/210587). „Kurier Warszawski”. 190, s. 4,
11 lipca 1923.
18. Haska 2013 ↓, s. 246, 247–248.
19. Haska 2013 ↓, s. 248.
20. Haska 2013 ↓, s. 251.
21. Arad 1999 ↓, s. 273.
22. Haska 2013 ↓, s. 250.
23. Arad 1999 ↓, s. 219.
24. Kopówka i Rytel-Andrianik 2011 ↓, s. 99.
25. Maranda 2002 ↓, s. 160–161.
26. Rajzman 1945 ↓, s. 122–125.
27. Maranda 2002 ↓, s. 176.
28. Arad 1999 ↓, s. 271–272.
29. Webb i Chocholatý 2014 ↓, s. 99–100.
30. Arad 1999 ↓, s. 272.
31. Maranda 2002 ↓, s. 177.
32. Haska 2013 ↓, s. 252.
33. Lehnstaedt 2016 ↓, s. 137.
34. Williamson 2017 ↓.
35. Haska 2013 ↓, s. 253.
36. Haska 2013 ↓, s. 252–253.
37. Arad 1999 ↓, s. 273–274.
38. Młynarczyk 2013 ↓, s. 95.

Bibliografia
Rocznik Oficerski 1923 (http://www.wbc.poznan.pl/publication/108145). Warszawa:
Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
Rocznik Oficerski 1924 (http://www.wbc.poznan.pl/publication/42263). Warszawa: Ministerstwo
Spraw Wojskowych, 1924.
Rocznik Oficerski Rezerw 1934 (http://www.wbc.poznan.pl/publication/39606). Warszawa:
Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1934.
Arad Y., Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps, Bloomington i
Indianapolis: Indiana University Press, 1999, ISBN 978-0-253-21305-1 (ang.).
Auerbach R., Treblinka. Reportaż. (https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=201311),
„Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, 8, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad
Zagładą Żydów, 22 lipca 2012, s. 25–96, ISBN 978-83-63444-26-6, ISSN
1895-247X (http://worldcat.org/issn/1895-247X).
Haska A., Julian Eliasz Chorążycki (1885–1943) (https://www.ceeol.com/search/article-detai
l?id=235596), „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, Dariusz Libionka (red. nacz.), 9, Warszawa:
Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 19 grudnia 2013, s. 245–253,
ISBN 978-83-63444-33-4, ISSN 1895-247X (http://worldcat.org/issn/1895-247X).
Kopówka E., Rytel-Andrianik P., Dam im imię na wieki: Polacy z okolic Treblinki ratujący
Żydów (https://tesinblog.files.wordpress.com/2017/09/dam-im-imie-na-wieki.pdf) [pdf], t. VII,
seria: Biblioteka Drohiczyńska, Oksford, Treblinka: Drohiczyńskie Towarzystwo Naukowe,
Kuria Diecezjalna w Drohiczynie, 2011, ISBN 978-83-7257-496-1.
Lehnstaedt S., Occupation in the East: The Daily Lives of German Occupiers in Warsaw and
Minsk, 1939-1944 (https://books.google.pl/books?id=T2noCwAAQBAJ), Berghahn Books, 30
 listopada 2016, ISBN 978-1-78533-324-8 [dostęp 2017-07-17] (ang.).
Maranda M., Nazistowskie Obozy Zagłady. Opis i próba analizy zjawiska (http://obozyzaglad
y.files.wordpress.com/2013/03/noz.pdf) [pdf], Uniwersytet Warszawski, Instytut Stosowanych
Nauk Społecznych, 2002, ISBN 83-915036-6-6 [dostęp 2017-07-18].
Młynarczyk J.A., Niemiecki obóz zagłady dla ludności żydowskiej w Treblince, [w:] E. Kopówka
(red.), Co wiemy o Treblince? Stan badań, Siedlce: Muzeum Regionalne, 2013,
ISBN 978-83-88761-38-6.
Rajzman S., Uprising in Treblinka (http://hdl.handle.net/2027/mdp.39015031919056), [w:]
Punishment of war criminals. Hearings before the Committee on Foreign Affairs, House of
Representatives, Seventy-ninth Congress, first session, on H. J. Res. 93, a joint resolution
requesting the President to appoint a commission to cooperate with the United nations war
crimes commission, or any other agency or agencies of the United nations in the preparation
of definite plans for the punishment of war criminals of the axis countries [online], Washington:
Committee on Foreign Affairs, USGPO, 26 marca 1945, s. 122–125 [dostęp 2017-07-18]
(ang.).
Webb Ch., Chocholatý M., The Treblinka death camp. History, Biographies, Remembrance,
Stuttgart: ibidem-Verlag, 2014, ISBN 978-3-8382-0656-1 (ang.).
Williamson S.H., Seven Ways to Compute the Relative Value of a U.S. Dollar Amount, 1774 to
present (https://web.archive.org/web/20180613210648/https://www.measuringworth.com/calcu
lators/uscompare/index.php), MeasuringWorth, 2017 [dostęp 2017-06-24] [zarchiwizowane z
adresu (https://www.measuringworth.com/calculators/uscompare/index.php) 2018-06-13]
(ang.).

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Julian_Chorążycki&oldid=70315574”