Józef Piłsudski

Józef Klemens Piłsudski (ur. 5 grudnia 1867 w Zułowie, Józef Piłsudski

zm. 12 maja 1935 w Warszawie) – polski działacz społeczny i Mieczysław, Wiktor
niepodległościowy, żołnierz, polityk, mąż stanu; od 1892
członek Polskiej Partii Socjalistycznej i jej przywódca w
kraju, twórca Organizacji Bojowej PPS (1904) i Polskiej
Organizacji Wojskowej (1914), członek Komisji Wojskowej w
Tymczasowej Radzie Stanu (1917)[2], od 11 listopada 1918
naczelny wódz Armii Polskiej, w latach 1918–1922 Naczelnik
Państwa, pierwszy marszałek Polski (1920); przywódca
obozu sanacji po przewrocie majowym (1926), dwukrotny
premier Polski (1926–1928 i 1930); wywarł decydujący
wpływ na kształt polityki wewnętrznej i zagranicznej II RP.

W młodości, podczas prowadzenia działalności

konspiracyjnej, znany pod pseudonimami Wiktor i
Mieczysław. Wśród zwolenników Piłsudskiego, zwłaszcza z
marszałek Polski
czasów służby w Legionach, używano jego przydomków –
Komendant, Dziadek, Marszałek oraz Ziuk. Pełne imię i Józef Klemens
nazwisko
Piłsudski
Dzieciństwo i młodość Data
i miejsce
5 grudnia 1867
urodzenia
Zułów
Józef Piłsudski herbu Piłsudski[c][d] urodził się 5 grudnia Data 12 maja 1935
1867 w Zułowie na Wileńszczyźnie, w rodzinie o tradycjach i miejsce
śmierci
Warszawa
patriotycznych. Ojciec, Józef Wincenty (1833–1902), był
podczas powstania w 1863 komisarzem Rządu Narodowego Przebieg służby
na powiat rosieński[3], matka – Maria z Billewiczów (1842– Lata służby 1914–1935
1884) – pochodziła ze szlacheckiego rodu herbu Mogiła.
Siły zbrojne Armia Austro-
Rodzice zawarli związek małżeński po wybuchu powstania
styczniowego (23 kwietnia 1863)[4]. Węgier
Wojsko Polskie
Po stłumieniu powstania, uchodząc przed prześladowaniem
ze strony Rosjan, Józef Wincenty Piłsudski uciekł ze Żmudzi Formacja Legiony Polskie
na Litwę, gdzie też kilkakrotnie zmieniał miejsce pobytu.
Jednostki 1 Pułk Piechoty
Jesienią lub zimą 1863 nowożeńcy zamieszkali na stałe w
posagowym Zułowie[5]. Legionów Polskich
I Brygada Legionów
Józef Wincenty Piłsudski postawił na uprzemysłowienie. Polskich
Poddał majątki żony (Adamowo, Suginty, Tenenie, Zułów, Naczelne Dowództwo
razem ok. 12 000 ha) modernizacji, sprowadził specjalistów, Wojska Polskiego
również z zagranicy. Nad brzegiem Mery wybudował Sztab Generalny
trzypiętrowy młyn, gorzelnię, wytwórnię drożdży, cegielnię i Ścisła Rada Wojenna
wytwórnię terpentyny. Wzniósł również nowy dwór[3][6]. Generalny Inspektorat
Sił Zbrojnych
W majątku Zułów 5 grudnia 1867 urodził się Józef Klemens Ministerstwo Spraw
Piłsudski. Był czwartym w kolejności dzieckiem – w 1864 Wojskowych
urodziła się Helena[5], w 1865 – Zofia[5], a w 1866 – Stanowiska
Bronisław Piłsudski[5]. Po Józefie, którego w rodzinie komendant pułku
nazywano Ziukiem[e], urodzili się: Adam (1869)[5], piechoty
Kazimierz (1871)[5], Maria (1873)[5], Jan (1876)[5], Ludwika komendant brygady
piechoty
(1879)[5], Kacper (1881)[7] oraz bliźnięta Piotr i Teodora
Naczelny Wódz
(zmarli w wieku 1,5 roku, w lutym 1884)[8]. Wojska Polskiego
Szef Sztabu
Józef został ochrzczony 15 grudnia 1867 w kościele
Generalnego
rzymskokatolickim w majątku Sorokpol (dekanat
Przewodniczący
święciański) przez księdza Tomasza Wolińskiego. Rodzicami
Ścisłej Rady Wojennej
chrzestnymi byli Józef Marcinkowski i Konstancja
Generalny Inspektor
Rogalska[9].
Sił Zbrojnych
Maria Piłsudska wychowywała swoje dzieci w duchu Minister Spraw
Wojskowych
patriotycznym[10], dbała też o ich wykształcenie. Dzieci
uczyli sprowadzeni do dworu nauczyciele. Języków uczyły Główne I wojna światowa,
wojny i
dwie bony, Niemka i Francuzka[3]. wojna polsko-
bitwy
bolszewicka:
Nieudana działalność inwestycyjna ojca doprowadziła wyprawa kijowska
zarządzane przez niego majątki do ruiny. Problemy rodziny bitwa warszawska
pogłębił pożar, po którym w 1874 Piłsudscy przenieśli się do bitwa nad Niemnem
Wilna, zmuszeni tam do egzystencji w trudnych warunkach
materialnych[11][12].

W 1877 Józef, wraz z bratem Bronisławem, rozpoczął naukę Odznaczenia

w I Gimnazjum wileńskim, mieszczącym się w gmachu
dawnego uniwersytetu. W gimnazjum bracia, razem z
innymi uczniami, poddawani byli intensywnej
[13][14]. Wiosną 1882 obaj bracia (wraz z innymi
rusyfikacji
kolegami) założyli kółko samokształceniowe o nazwie
Spójnia[15], zajmujące się sprowadzaniem z Warszawy
polskich książek[f][16].

Józef Piłsudski
Data 5 grudnia 1867
i miejsce
Zułowo
urodzenia
Data 12 maja 1935
śmierci
Naczelnik Państwa
Okres od 29 listopada 1918[a]
do 14 grudnia 1922[b][1]
Poprzednik Mikołaj II Romanow
(tytularny król Polski)
Następca Gabriel Narutowicz
(prezydent RP)
Prezes Rady Ministrów
Okres od 2 października 1926
do 27 czerwca 1928
Poprzednik Kazimierz Bartel
 Następca Kazimierz Bartel
Prezes Rady Ministrów
Okres od 25 sierpnia 1930
do 4 grudnia 1930
Poprzednik Walery Sławek
Następca Walery Sławek
Minister spraw wojskowych
Okres od 17 listopada 1918
do 22 listopada 1918
Poprzednik Jan Wroczyński
(minister spraw
Bronisław Piłsudski (2. od lewej) i wojskowych) Edward
Józef Piłsudski (3.), 1885. Kółko Śmigły-Rydz (minister
samokształceniowe Spójnia w wojny)
gimnazjum wileńskim Następca Jan Wroczyński
Minister spraw wojskowych
Okres od 15 maja 1926
do 16 grudnia 1930
Poprzednik Juliusz Tadeusz
Tarnawa-Malczewski
Następca Daniel Konarzewski

Fotografia portretowa
przedstawiająca Józefa
Piłsudskiego w 1885 roku

Studia w Charkowie

2 września 1884 zmarła ciężko chora od lat Maria

Piłsudska[17]. Rok później Józef zdał maturę (najlepsze
oceny z historii – czwórka i geografii – piątka, najsłabsze –
z języków, z wyjątkiem francuskiego). Jesienią 1885
rozpoczął studia medyczne na Cesarskim Uniwersytecie
Charkowskim[18]. Tam zaczął działalność konspiracyjną w
niepodległościowych organizacjach studenckich, trafiając
m.in. w szerokie kręgi osób kojarzonych z rewolucyjną
organizacją rosyjską Narodnaja Wola (uczestniczył w kilku
jej spotkaniach)[18]. 2 i 3 marca 1886 brał udział w
studenckiej demonstracji z okazji 25. rocznicy uwłaszczenia,
znajdując się potem wśród ponad 150 zatrzymanych przez
policję carską[18]. Po zaliczeniu pierwszego roku próbował
przenieść się wiosną 1886 na Cesarski Uniwersytet w Minister spraw wojskowych
Dorpacie, jednak tam odmówiono mu przyjęcia Okres od 29 marca 1931
dokumentów z powodu jego uprzedniej działalności
do 12 maja 1935
opozycyjnej[19].
Poprzednik Daniel Konarzewski
Następca Tadeusz Kasprzycki
Aresztowanie i zesłanie

22 marca 1887 Józef Piłsudski został aresztowany pod zarzutem udziału w spisku na życie cara,
którego autorami byli członkowie Frakcji Terrorystycznej Narodnej Woli[20]. Piłsudski pomógł
zamachowcom, będąc m.in. przewodnikiem po Wilnie jednego z głównych organizatorów
zamachu, próbującego zdobyć truciznę niezbędną do zabicia cara Aleksandra III Romanowa[21].
Inaczej było z Bronisławem, który w całą sprawę zaangażował się o wiele bardziej. Na początku
kwietnia 1887 Józef Piłsudski został przewieziony do Twierdzy Pietropawłowskiej, a następnie do
więzienia śledczego w Petersburgu[22]. Chociaż Józefa ostatecznie potraktowano jako świadka w
procesie spiskowców, to jednak został skazany 1 maja 1887 na pięcioletnie zesłanie w głąb
Rosji[g][23].

Na początku października 1887, wraz z innymi skazanymi, Piłsudski dotarł do Irkucka, gdzie miał
czekać na przewiezienie do docelowego miejsca osiedlenia – Kireńska[24]. 1 listopada w irkuckim
więzieniu wybuchł bunt, Piłsudski nie brał w nim bezpośrednio udziału, ale został brutalnie pobity
przez żołnierzy. Stracił wówczas dwa przednie zęby. Za rzekomy udział w buncie został skazany na
dodatkowe pół roku więzienia.

Do Kireńska Piłsudski dotarł 23 grudnia 1887, a przebywał w nim do lipca 1890. Spotkał tam
innych zesłańców Polaków, byłych powstańców styczniowych. Zatrzymał się w domu socjalisty
Stanisława Landego, gdzie poznał Leonardę Lewandowską (siostrę żony Landego), swoją pierwszą
miłość[25]. W początkach sierpnia 1890 Piłsudskiego przeniesiono do niewielkiej wsi Tunka. W
osadzie tej warunki bytowe były znośniejsze niż w Irkucku[26].

Polska Partia Socjalistyczna

Do Wilna Piłsudski powrócił 1 lipca 1892. Tam wstąpił do ruchu socjalistycznego, będąc
początkowo wileńskim korespondentem czasopisma konspiracyjnego „Przedświt”, pisząc pod
pseudonimem Rom[27]. Od lutego 1893, w ramach PPS, uczestniczył także w pracach tzw.
Litewskiej Sekcji PPS, skupiającej prócz niego jeszcze innych działaczy z Wilna[28]. W tym okresie
utrzymywał kontakty z członkami Zagranicznego Związku Socjalistów Polskich (m.in. ze
Stanisławem Mendelsonem)[28].

W maju 1893 wydał w imieniu PPS odezwę skierowaną do towarzyszy socjalistów Żydów w
polskich zabranych prowincjach, w której oskarżał Żydów o narzucanie na Litwie języka
rosyjskiego jako narzędzia kultury, co wzbudzało niechęć proletariatu polskiego i litewskiego, żądał
przerwania rusyfikacji kraju[29].

W 1894 został wybrany na przedstawiciela Sekcji Litewskiej w nowo powstałym Centralnym

Komitecie Robotniczym PPS (CKR PPS)[30] i został redaktorem naczelnym „Robotnika”[31]. Przy
pracy nad tym pismem, a także uczestnicząc w obradach Centralnego Komitetu Wykonawczego
(CKW), poznał późniejszego prezydenta II RP, Stanisława Wojciechowskiego[32]. Ze względu na
aresztowania i wyjazdy działaczy Piłsudski w tym okresie był jedynym członkiem CKW
sprawującym swe obowiązki bez przerwy. W łonie partii zajmował się przede wszystkim pracą przy
wydawaniu pisma, ale także zapewnianiem funduszy na dalszą działalność, co wiązało się z
szeregiem wyjazdów[33].
 Od maja do sierpnia 1896 Piłsudski przebywał w
Londynie, jako przedstawiciel CKR PPS na IV Kongresie
II Międzynarodówki Socjalistycznej (obok niego w
reprezentacji Polski pod zaborami zasiadali także Ignacy
Daszyński, Ignacy Mościcki, Bolesław Jędrzejowski i
Aleksander Dębski). Wraz z nimi zaplanował
przegłosowanie wniosku o poparcie przez delegatów
walki niepodległościowej Polaków. Rezolucję poparli
m.in. Karl Liebknecht i Karl Kautsky, ale przeciwna była
Róża Luksemburg. Ostatecznie zmieniono tekst
Delegaci PPS na kongres II dokumentu na mniej zdecydowany, co wywołało sprzeciw
Międzynarodówki. Londyn 1896. Siedzą od Piłsudskiego[34].
lewej: Ignacy Mościcki, Bolesław
Jędrzejowski, Józef Piłsudski, Aleksander
Dębski. Stoją: Bolesław Miklaszewski, Działalność wydawnicza i ślub
Witold Jodko-Narkiewicz
Po powrocie do kraju skupił
się na pracy wydawniczej,
m.in. wydając w 1898 wykradzioną przez PPS tajną broszurę autorstwa
warszawskiego generała-gubernatora, Aleksandra Imeretyńskiego,
którą sam przetłumaczył i dodał do niej komentarze. Był to znaczny
sukces, zważywszy, że memoriał zawierał opis metod
wykorzystywanych przez służby rosyjskie. Ta akcja PPS była jednym z
głównych powodów odwołania Imeretyńskiego przez cara[35].

W 1899 Piłsudski ożenił się z Marią z Koplewskich Juszkiewiczową,

działaczką PPS, nazywaną przez członków partii Piękną Panią[36].
Juszkiewiczowa należała do Kościoła ewangelicko-augsburskiego[h], Józef Piłsudski w 1899
toteż w celu zawarcia małżeństwa Piłsudski zmienił wyznanie.
Przeszedł na luteranizm 24 maja w Łomży, a ślub odbył się 15 lipca
1899 w kościele we wsi Paproć Duża[37][38].

Kolejne aresztowanie i ucieczka

Małżonkowie przeprowadzili się do Łodzi, gdzie przy ul.

Wschodniej 19 m. 4[40] Piłsudski podający się za prawnika
prowadził umieszczoną na I piętrze tajną drukarnię
„Robotnika”[i]. Na początku 1900 nasiliły się aresztowania i
rewizje w domach osób podejrzewanych o działalność
konspiracyjną. W nocy z 21 na 22 lutego 1900, po
zdekonspirowaniu wydawnictwa, Piłsudski został ponownie
aresztowany[41][42].

Tablica na domu przy ul.
Wschodniej 19 w Łodzi[39], gdzie
w latach 1899–1900 mieściła się
tajna drukarnia „Robotnika”
Wstępne śledztwo
prowadzono w Łodzi, gdzie
początkowo spędził wraz z
żoną kilka tygodni w więzieniu
carskim przy ul. Gdańskiej 13
(ówcześnie ul. Długa)[41][42],
ale 17 kwietnia osadzono go w
celi nr 39 X Pawilonu Cytadeli
Piłsudski po aresztowaniu przez
Warszawskiej[43]. Tam Ochranę 1900
oczekiwał na proces, podczas
którego oskarżono go nie tylko o kolportaż nielegalnej prasy i literatury, ale także o udział w
zabójstwie dwóch szpicli. W więzieniu zaczął symulować chorobę psychiczną. Opinię o
zaburzeniach psychicznych, objawiających się m.in. wstrętem do osób odzianych w mundury,
wystawił mu dyrektor warszawskiego szpitala dla obłąkanych Iwan Szabasznikow[43], którego
Piłsudski oczarował długą rozmową o pięknie Syberii (dyrektor był z pochodzenia Buriatem).
Wówczas przewieziono go na dalsze badania do petersburskiego szpitala Mikołaja Cudotwórcy,
skąd – korzystając z pomocy polskiego lekarza (działacza PPS) Władysława Mazurkiewicza – udało
mu się zbiec 14 maja 1901 w ucieczce zorganizowanej przez Aleksandra Sulkiewicza[44]. Zapewniło
mu to uznanie towarzyszy z PPS. W 1902 został wybrany do rozszerzonego składu CKR[44].

Po krótkim pobycie w Londynie Piłsudski powrócił do kraju i

zastał struktury partyjne słabe, a kasę pustą. W krótkim czasie
rozpoczął zdecydowane działania, mające na celu naprawę
sytuacji i zradykalizowanie działań organizacji. Od 1902
rozpoczęto wydawanie nowego czasopisma pod tytułem Walka
– pisma PPS dla Litwy[45].

Wyprawa do Japonii, współpraca z Kempeitai

W lutym 1904, pod

wpływem rozwoju sytuacji
na Dalekim Wschodzie,
Piłsudski zaczął myśleć o
zorganizowaniu
konspiracyjnych oddziałów
bojowych. W czasie wojny List gończy za Józefem Piłsudskim
wystawiony w 1901 przez urząd
rosyjsko-japońskiej (1904–
generał-gubernatora warszawskiego
1905), pragnąc wyzyskać
kłopoty carskiego reżimu,
działacze PPS nawiązali
nieoficjalne kontakty z przedstawicielami innych ugrupowań
niepodległościowych, także z Narodową Demokracją. W
rozmowach z Romanem Dmowskim pośredniczyli Zygmunt
Balicki i Stanisław Grabski. Socjaliści postulowali tworzenie
legionów polskich w Japonii, złożonych z Polaków
dezerterujących z armii rosyjskiej. Do pomysłu tego działacze
Józef Piłsudski w Bernie, podczas ruchu narodowego podchodzili bardzo sceptycznie. PPS
podróży do Japonii 1904 próbowała nawiązać kontakty z poselstwami japońskimi w
Londynie i Paryżu, proponując dostarczanie im informacji
wywiadowczych w zamian za poparcie sprawy niepodległości
Polski na przyszłej konferencji pokojowej. To się jednak nie udało i PPS postanowił wysłać do
Tokio Piłsudskiego oraz Tytusa Filipowicza[46].

Przez Londyn, Nowy Jork, San Francisco, Vancouver i Honolulu wysłannicy PPS dotarli do Tokio,
stolicy cesarstwa japońskiego. Odwiedzili tam m.in. Sztab Generalny, gdzie pod adresem rządu
japońskiego wysunęli propozycje stałego subwencjonowania Organizacji Bojowej PPS,
dostarczania broni, wysuwania kwestii polskiej na arenie międzynarodowej i utworzenia legionu
polskiego na terenie Japonii. Rząd japoński reprezentował gen. Atsushi Murata, który od razu
odrzucił koncepcję utworzenia polskich oddziałów zbrojnych. Stanowisko Polaków z punktu
widzenia Japończyków nie było jednolite, ponieważ w tym samym czasie w Tokio przebywał
Roman Dmowski, który rysował im obraz PPS-u jako grupy marginalnej, zajmując się jedynie
sytuacją polskich jeńców z armii rosyjskiej przetrzymywanych w japońskich obozach. Dmowski i
Piłsudski spotkali się nawet, ale przebieg ich wielogodzinnej rozmowy nie jest w pełni znany – jak
pisał członek obozu narodowego, miał on usłyszeć od PPS-owca procesję mętnych frazesów,
wygłoszonych z ogromną pewnością siebie[46]. Następnie lider endecji przedłożył japońskiemu
MSZ memoriał, w którym odradzał zaangażowanie się w wojskową współpracę z Polakami[47].

Relacje Polskiej Partii Socjalistycznej z Japończykami obejmowały przekazywanie im informacji o

sytuacji politycznej i wojskowej w Rosji w zamian za pieniądze i umożliwienie zakupu broni,
przeznaczonej do akcji rewolucyjnej w Królestwie Polskim[48]. Wraz ze swoimi najbliższymi
współpracownikami Piłsudski utrzymywał poufne kontakty z japońskimi służbami Kempeitai[48].

Organizacja bojówek i oddziałów paramilitarnych

Pomimo zapowiedzi zrezygnował z udziału w konferencji stronnictw opozycyjnych i organizacji
rewolucyjnych działających w Rosji w Paryżu w 1904[49]. Na konferencji Centralnego Komitetu
Robotniczego Polskiej Partii Socjalistycznej obradującej w dniach 17–20 października 1904 w
Krakowie, wobec nikłych wyników rozmów z Japończykami opowiedział się za przyjęciem przez
partię nowej taktyki. Nie liczono się z możliwością obalenia caratu w Rosji, ale należało
wykorzystać nowe elementy, związane z wewnętrzną sytuacją w tym państwie. Postulował
stosowanie taktyki czynu, polegającej na stwarzaniu wypadków ogólnokrajowych i do
zmuszania społeczeństwa do liczenia się z nami. Uważał, że przejście do nowej taktyki jest
koniecznością, nawet gdyby ta doprowadziła do powstania, utopionego we krwi. Taniej nas to
będzie kosztowało niż dzisiejsza martwota, a nowa taktyka przede wszystkim musi godzić w
wiarę potęgi Rosji[50].

Manifestacja 13 listopada 1904 na placu Grzybowskim w Warszawie była pierwszym

zorganizowanym wystąpieniem z bronią w ręku przeciwko władzy zaborczej w Królestwie
Kongresowym od czasu upadku powstania styczniowego. Dała też sygnał do rewolucji. W czasie
tych wydarzeń Piłsudski przebywał w Zakopanem[51].

Po wybuchu rewolucji 1905 roku Piłsudski tworzył Organizację Spiskowo-Bojową[52], a następnie

Organizację Bojową PPS do walki z zaborcą oraz ochrony licznych wówczas demonstracji
robotniczych. W krótkim czasie liczba bojowców wzrosła do 2 tys. Dokonywali oni zamachów na
carskich dygnitarzy, ataków na kasy powiatowe oraz pociągi przewożące pieniądze. Do
najsłynniejszych akcji OB PPS należą: uwolnienie 10 więźniów z Pawiaka, zagrożonych karą
śmierci[53], tzw. krwawa środa – skoordynowane zamachy na funkcjonariuszy carskich w 19
miastach Królestwa Polskiego[54] – oraz akcja pod Rogowem, przeprowadzona przez Józefa
Montwiłła-Mireckiego[55]. Propaganda endecji oczerniała działania PPS, doszukując się w nich
zwykłego bandytyzmu.

Ochrana koordynowała prace wojska, policji i sądownictwa w wykrywaniu działalności bojowej

Polskiej Partii Socjalistycznej. Władze wojskowe od października 1904 do lutego 1905 posiadały
informacje o istnieniu w Krakowie składów broni Polskiej Partii Socjalistycznej na cele rewolucji
polskiej. Mówiono o Piłsudskim jako o organizatorze tych składów[56].

W kwietniu 1905 obok m.in. przedstawiciela biura bolszewickiego Socjaldemokratycznej Partii

Robotniczej Rosji Włodzimierza Lenina wziął udział w konferencji partii socjalistycznych i
rewolucyjnych Rosji w Genewie. Uchwalono tam żądanie konstytuanty dla Rosji, a także dla
Finlandii i Polski jako państw suwerennych oraz dla Kaukazu, ale na zasadzie związku
federacyjnego z Rosją. Oznaczało to odłożenie przez Polską Partię Socjalistyczną realizacji pełnej
niepodległości na czas nieokreślony[57].

PPS – Frakcja Rewolucyjna

Rewolucja 1905 roku uzmysłowiła Piłsudskiemu, że nie da się przekształcić ruchu rewolucyjnego w
powstanie antyrosyjskie[58]. W listopadzie 1906 doszło w Wiedniu do rozłamu w PPS. Piłsudski
stanął na czele PPS – Frakcji Rewolucyjnej, do której przeszła większość członków Organizacji
Bojowej (OB) oraz tzw. starzy[54]. Wkrótce PPS-FR zaczęła borykać się z problemami
finansowymi, z których wyjściem były ekspropriacje.

Akcja pod Bezdanami

26 września 1908 OB przeprowadziła udaną akcję pod Bezdanami, napadając na wagon pocztowy
pociągu przejeżdżającego przez oddaloną 25 km od Wilna stację. Bojowcy zdobyli ponad 200 tys.
rubli. Pieniądze posłużyły do spłaty długów organizacji oraz wsparcia uwięzionych i ich rodzin[59].
Plany akcji Piłsudskiego znała jednak Ochrana już od kwietnia 1908, zdradzone przez Edmunda
Tarantowicza, pseudonim Albin[60].

Mniej więcej w tym czasie Piłsudski, przeżywający od dłuższego czasu głęboki kryzys małżeński,
poznał Aleksandrę Szczerbińską[61]. Z ich nieformalnego związku na świat przyszły dwie córki –
Wanda urodzona w 1918[62] oraz Jadwiga, która urodziła się w 1920[62]. Nieformalny status
związku trwał aż do 1921, kiedy to 17 sierpnia zmarła pierwsza małżonka Piłsudskiego, co pozwoliło
Piłsudskiemu 25 października 1921 ożenić się z Aleksandrą Szczerbińską[63].

Związek Walki Czynnej, współpraca z Hauptkundschaftstelle

Pierwsze próby nawiązania łączności z wywiadem austriackim

podjął Piłsudski we wrześniu 1906 w Przemyślu, przy
pośrednictwie tamtejszego biura Hauptkundschaftstelle. W czasie
spotkania 29 września 1906 w sztabie X korpusu z
przedstawicielami austriackiego wywiadu pod przewodnictwem
płk. Franza Kanika przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej
zaoferowali usługi wywiadowcze wszelkiego rodzaju przeciwko
Rosji w zamian za pewne wzajemne usługi[64]. W indeksie
osobowym austriackiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z Józef Piłsudski i Kazimierz
1908, przy nazwisku Piłsudskiego dokonano wpisu: służba Sosnkowski przed frontem
wywiadowcza na rzecz Austrii (Kunschaftsdienst an oddziału Związku Strzeleckiego.
Österreich) [65] . Jego oficerem prowadzącym był od jesieni 1908 Zakopane, sierpień 1913
kpt. Gustaw Iszkowski (szef HK-Stelle we Lwowie w latach 1908–
1912). Od wiosny 1909 kontakt operacyjny z Piłsudskim nawiązał
kpt. Sztabu Generalnego Józef Rybak, jako kierownik HK-Stelle w
Krakowie (do 6 sierpnia 1914). Rybak później sprawował nadzór
nad jego działaniami jako delegowany oficer Sztabu i Naczelnej
Komendy Armii dla zachowania łączności z Piłsudskim i
oddziałami strzeleckimi w polu[66].

W ostatnich dniach czerwca 1908 we Lwowie z inicjatywy

Piłsudskiego powstał konspiracyjny Związek Walki Czynnej,
Przemarsz Związku
kierowany przez Kazimierza Sosnkowskiego – wówczas Strzeleckiego przez Lwów 1913.
instruktora Organizacji Bojowej PPS[67]. ZWC powiązany był z Józef Piłsudski na czele, z
PPS–Frakcją Rewolucyjną, ale starał się wychodzić poza podziały wyciągniętą ręką
partyjne – dołączały do niego inne, przeważnie niewielkie
organizacje niepodległościowe, dlatego też w jego szeregach
znalazł się m.in. Władysław Sikorski. Regulamin ZWC pozbawiony był partyjnej retoryki – Związek
miał być w zamyśle Piłsudskiego zalążkiem późniejszej armii polskiej[68]. Pod koniec 1908
Piłsudski otrzymał ze strony Stefana Żeromskiego i Rafała Radziwiłowicza propozycję wstąpienia
do wolnomularstwa[69]. W sierpniu 1909 Piłsudski ponownie wszedł w skład wyłonionego na
zjeździe w Wiedniu CKR, stając się osobą, której wpływ na poczynania partii był decydujący.
Piłsudski w tym czasie był głównym twórcą orientacji antyrosyjskiej, planującej przy pomocy
Austro-Węgier doprowadzenie do uzyskania przez Polskę niepodległości (postulaty swe zawarł w
Zadaniach praktycznych rewolucji w zaborze rosyjskim z 1901), w przeciwieństwie do Narodowej
Demokracji, chcącej najpierw zjednoczyć ziemie polskie wszystkich zaborów pod berłem cara, a
następnie dążyć do uniezależnienia się. Z czasem ZWC wiązał swą działalność z organizacjami
jawnymi takimi jak Związek Strzelecki we Lwowie, Towarzystwo „Strzelec” w Krakowie[70] i
Polskie Drużyny Strzeleckie[71].

W 1912 Józef Piłsudski został wybrany na Komendanta Głównego Związku Strzeleckiego i przyjął
pseudonim Mieczysław. Szefem jego sztabu został Kazimierz Sosnkowski[72].

W okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej – wymarzonej wielkiej wojny między

zaborcami – Piłsudski zaangażował się w organizowanie rozmaitych grup paramilitarnych w
Galicji. Na zjeździe zwolenników walki czynnej 25 sierpnia 1912 w Zakopanem był inicjatorem
utworzenia Polskiego Skarbu Wojskowego[73].

1 grudnia 1912 w obliczu wybuchu I wojny bałkańskiej Komisja Tymczasowa Skonfederowanych

Stronnictw Niepodległościowych mianowała Piłsudskiego naczelnym komendantem sił
wojskowych[72]. W 1913 zorganizował w Stróży, koło Limanowej, kurs szkoły oficerskiej Związku
Strzeleckiego. Był tam jednym z wykładowców, publikując także później (pod pseudonimem Z.
Mieczysławski) Geografię militarną Królestwa Polskiego, w której analizował rozlokowanie wojsk
rosyjskich na ziemiach polskich w perspektywie ewentualnych działań wojennych.

Na początku 1914 Piłsudski przebywał w Szwajcarii, Francji i Belgii, gdzie wizytował organizowane
na obczyźnie oddziały strzeleckie. Wygłosił tam również szereg odczytów na temat powstania
styczniowego (w tym samym czasie wyszła w Poznaniu jego praca pt. 22 stycznia 1863) i
problemów w tworzeniu polskich sił zbrojnych[74]. Miał również wówczas przewidzieć przebieg
nadchodzącej wojny[j].

I wojna światowa

Legiony Polskie

28 lipca 1914 wybuchła wojna austriacko-serbska, dająca początek

I wojnie światowej. Już następnego dnia Piłsudski wydał pierwsze
rozkazy mobilizacyjne. 31 lipca Marian Januszajtis-Żegota
ostatecznie podporządkował jego dowództwu Polskie Drużyny
Strzeleckie we Lwowie[77]. Pod auspicjami Austrii ze „Strzelca”,
„Sokoła” i Drużyn Bartoszowych powstała I Kompania Kadrowa,
uformowana 3 sierpnia na krakowskich Błoniach. Liczyła ona Józef Piłsudski ze swoim
sobie 144 żołnierzy, którymi dowodził Tadeusz Kasprzycki. sztabem w Kielcach w 1914[75].
Piłsudski traktował ten oddział jako kuźnię kadr dla przyszłego
wojska polskiego. Kompania wymaszerowała 6 sierpnia w stronę
Miechowa, w Michałowicach obalając rosyjskie słupy graniczne[78].
Legiony Polskie podporządkowano nowej centrali wywiadu
austriackiego w polu – Nachrichtenabteilung AOK z której
zwierzchnikiem, gen. Oskarem Hraniloviciem von Czvetassin,
Piłsudski wszedł w bezpośredni kontakt[79].

„Komendant Główny Wojsk Polskich”

Sztab 1 pp Legionów w
6 sierpnia 1914 na nadzwyczajnym posiedzeniu Komisji
Kielcach[76].
Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych Piłsudski
ogłosił, że 3 sierpnia powstał w Warszawie tajny Rząd Narodowy,
któremu się podporządkowuje i z ramienia którego został
Komendantem Głównym Wojsk Polskich. Powstanie Rządu
Narodowego było fikcją, która pozwoliła Piłsudskiemu
uniezależnić się od politycznych ugrupowań Galicji, a zarazem
wzmacniała jego pozycję wobec Austriaków, którym mógł
podawać jako motywy swojego postępowania rozkazy rządu.
KSSN podjęła uchwały, w których przyjęła do wiadomości
sprawozdanie Komendanta[80].

12 sierpnia 1914, po wkroczeniu legionów do Królestwa

Kongresowego Piłsudski wydał odezwę, w której ogłaszał się
komendantem wojsk polskich, podległych utworzonemu w
Warszawie Rządowi Narodowemu. Było to działanie czysto
dywersyjne, mające wzniecić wybuch powstania w zaborze
rosyjskim (w rzeczywistości rząd taki nigdy nie powstał).
Oddziałów Piłsudskiego nie powitano jednak entuzjastycznie –
postrzegano je jako grupę osób nieodpowiedzialnych, Tablica w Laskach upamiętniająca
wichrzycieli i uzurpatorów[81]. Tego też dnia doszło do dowodzenie Piłsudskiego w bitwie
poważnego kryzysu – rozczarowane władze austriackie pod Laskami-Anielinem w 1914 roku
zażądały od Piłsudskiego w ciągu 48 godzin rozwiązania
oddziałów strzeleckich lub ich włączenia do zwykłych
oddziałów. Sam komendant twierdził, że w łeb sobie strzeli jeżeli te
zarządzenia wejdą w życie[82].

Powołanie Naczelnego Komitetu Narodowego przez Koło Sejmowe

grupujące wszystkie stronnictwa polityczne Galicji przekreśliło
istnienie Rządu Narodowego. Większość nieprzychylnie
nastawionych do Piłsudskiego polityków galicyjskich, podająca w
wątpliwość jego zdolności wojskowe zdołała usunąć jego
kandydaturę na stanowisko komendanta tworzonych Legionów
Polskich[83].

W Kielcach ludność w panice zamykała drzwi i okna przed

wkraczającymi legionistami. Dodatkowo bardzo niezadowolone z
poczynań Piłsudskiego było austriackie dowództwo wojskowe[k].
Zagrożono mu odwołaniem i wcieleniem Polaków w szeregi C. K.
armii. W takiej sytuacji podjął rokowania z członkami Naczelnego Józef Piłsudski i Kazimierz
Komitetu Narodowego – doszło do zawarcia układu, w którym Sosnkowski 1915
Piłsudski zrezygnował z idei powołania Rządu Narodowego w
zamian za pozostawienie dowództwa nad istniejącymi już
drużynami strzeleckimi w jego ręku. Ustalono, iż zwierzchność nad przyszłymi Legionami Polskimi
będzie miał Komitet, będący lokalną reprezentacją parlamentarną.
Przewidziano utworzenie dwóch legionów – w Zachodniej i
Wschodniej Galicji, w których dowódcami będą oddelegowani z
armii C. K. Polacy w stopniach pułkowników i generałów.

Wobec rozwiązania Legionu Wschodniego, Piłsudski nie

podporządkował się jednak zaleceniom NKN-u niewerbowania do
Legionu Zachodniego mieszkańców Królestwa Polskiego. 5 września
1914 utworzył w Kielcach Polską Organizację Narodową, popieraną
przez niemieckie władze wojskowe[84]. Jednak wobec niepowodzeń
wojsk niemieckich przy próbie zdobycia Warszawy, Piłsudski
zmuszony był podporządkować PON NKN-owi w listopadzie 1914.
Jednocześnie w październiku 1914 Piłsudski zainicjował powstanie
Polskiej Organizacji Wojskowej, tajnego zrzeszenia działającego we
wszystkich zaborach, którego został komendantem głównym[85]. Józef Piłsudski i por. Bolesław
Wieniawa-Długoszowski 1916
Po rozbiciu przez Rosjan armii austriackiego generała Dankla
nakazano Piłsudskiemu powrót z I Kompanią Kadrową do Galicji.
Wkrótce jednak wkroczył ponownie na teren Kongresówki,
prowadząc zdecydowane działania zaczepne wobec wojsk
rosyjskich, w przeciwieństwie do armii austriackiej, zachowującej
się bardzo zachowawczo. Podczas rozwinięcia ofensywy przez
wojska carskie, Piłsudski postanowił wykonać manewr wycofania
się, niezależnie od rozkazów austriackiego dowództwa, pragnąc
dotrzeć do Krakowa. Pod Uliną Małą, oddziały Komendanta
wykonały ryzykowny manewr, wyrywając się z okrążenia przez Oficerowie 1 pp Legionów.
wojska rosyjskie i docierając później do Krakowa (11 Kobcze 1916
listopada) [86] . Cztery dni później Piłsudski został mianowany
brygadierem [l][87] , a 22 czerwca 1915 odznaczony austro-
węgierskim Orderem Korony Żelaznej[88].

6 sierpnia 1915, w pierwszą rocznicę wybuchu wojny, w rozkazie

do żołnierzy napisał:

Rok temu z garścią małą ludzi, źle uzbrojonych i źle

wyposażonych, rozpocząłem wojnę. Cały świat stanął
Józef Piłsudski w okopach na
wtedy do boju. Nie chciałem pozwolić, by w czasie, gdy na Wołyniu 1916
żywym ciele naszej Ojczyzny miano wyrąbać mieczami
nowe granice państw i narodów, samych tylko Polaków
przy tym brakowało. Nie chciałem dopuścić, by na szalach
losów ważących się nad naszymi głowami, na szalach, na
które miecze rzucano, zabrakło szabli polskiej! Rok minął.
Wyrobił się z nas ten typ żołnierza, jakiego nie znała dotąd
Polska. Nie brawura, nie błyskotka żołnierska stanowi
najistotniejszą naszą cechę, lecz ten przedziwny spokój i
równowaga w pracy bez względu na przeciwności, jakie
nas spotykają… I teraz, po roku wojny, jak w początku,
jesteśmy tylko awangardą wojenną Polski, a także Jej
awangardą moralną z umiejętnością zaryzykowania Jacek Malczewski, Portret
wszystkim, gdy ryzyko jest konieczne[89]. brygadiera Józefa Piłsudskiego,
1916
W drugiej połowie sierpnia 1915 Piłsudski zjawił się w Warszawie, zajętej już przez wojska
niemieckie. Tam dokonał m.in. wizytacji oddziałów POW (pod dowództwem Tadeusza
Żulińskiego), doprowadzając w końcu do wcielenia warszawskiego batalionu POW do I Brygady.
Zablokował też werbunek do Legionów, prowadząc politykę „licytacji” – domagając się od władz
niemieckich i austriackich zgody na uformowanie polskiego rządu i polskiej armii, nieznajdującej
się pod obcym dowództwem[90]. W liście z 2 września 1915 do prezesa Naczelnego Komitetu
Narodowego Władysława Leopolda Jaworskiego, pisał:

Politycznym celem wojny, który sobie od początku stawiałem, było i jest dotąd zlanie się
Galicji i Królestwa w składzie monarchii Austro-Węgierskiej. Nie sądziłem i nie sądzę, że
można było w tej wojnie uzyskać lepsze warunki życia dla Polski[91].

9 lipca 1916 brygadier Piłsudski złożył rezygnację z dowództwa, pragnąc wyrazić swój sprzeciw
wobec lekceważenia Legionów i nieuznawania ich za wojsko polskie walczące o niepodległość[92].
Odesłano go na urlop, dymisję przyjmując dopiero 26 września[92]. Dymisja Piłsudskiego
spowodowała masowe rezygnacje ze służby wojskowej składane przez Polaków. M.in. z tego
powodu 5 listopada 1916 Cesarstwo Niemieckie i Austro-Węgry wydały proklamację (tzw. Akt 5
listopada) po raz pierwszy deklarując utworzenie niezależnego państwa polskiego na ziemiach
Imperium Rosyjskiego okupowanych przez wojska państw centralnych[93]. Motywem proklamacji
była chęć uzyskania milionowej armii polskiej – sojusznika w wojnie Niemiec i Austro-Węgier z
Rosją. Akt 5 listopada postawił kwestię niepodległości Polski na płaszczyźnie
prawnomiędzynarodowej i zmusił Wielką Brytanię i Francję do wywarcia presji na carską Rosję
(traktującą do tej pory kwestię polską jako sprawę wewnątrzrosyjską) w kierunku koncesji na rzecz
Polski. W konsekwencji Aktu Piłsudski zaoferował generał-gubernatorowi Hansowi Hartwigowi
von Beselerowi – pomysłodawcy proklamacji – swoją pomoc w organizowaniu polskiej armii u
boku państw centralnych[94].

Działalność w Tymczasowej Radzie Stanu

12 grudnia 1916 Józef Piłsudski przyjechał do Warszawy na

Dworzec Wiedeński. W kilka dni później wszedł w skład
Tymczasowej Rady Stanu (TRS), w której został referentem
Komisji Wojskowej[95]. 16 stycznia 1917 podporządkował POW
TRS-owi. W kwietniu 1917, po ustaleniu przez Tymczasową Radę
Stanu roty przysięgi dla przyszłych oddziałów polskich,
zakładającej. m.in. dotrzymanie wiernie braterstwa broni z
wojskami Niemiec, Austro-Węgier i sprzymierzonych państw,
wraz z Wojciechem Rostworowskim i Błażejem Stolarskim wszedł Powitanie Józefa Piłsudskiego
do komisji, mającej przygotować tekst odezwy werbunkowej. na Dworcu Wiedeńskim w
Odezwa argumentowała m.in., że im silniejsza będzie armia Warszawie 12.XI.1916. Z lewej
polska, tym większy posłuch zyskają nasze żądania, tym większy Tadeusz Piskor, z prawej Janusz
wpływ mieć będziemy na ukształtowanie się granic państwa Głuchowski[m]
naszego[96]. Sam Piłsudski jednak wstrzymał się od głosu nad
wydaniem odezwy na posiedzeniu plenarnym Tymczasowej Rady
Stanu[97]. Wobec wcześniej przewidywanego przez Piłsudskiego przechylenia się szali zwycięstwa
na stronę Ententy, jak również późniejszego wybuchu w Rosji rewolucji (co praktycznie
eliminowało ją na jakiś czas jako wroga), doprowadził on do tzw. kryzysu przysięgowego, zalecając
żołnierzom polskim, by nie składali przysięgi na wierność Niemcom[98]. Przedtem – 2 lipca –
wystąpił z TRS. Za odmowę złożenia przysięgi ok. 3300 Polaków z Królestwa internowano, a ok.
3500 żołnierzy z Galicji przeniesiono do armii austro-węgierskiej i
wysłano do Włoch. Rozpoczęły się też masowe aresztowania
działaczy niepodległościowych[98] – do więzień trafili m.in.
Walery Sławek, Wacław Jędrzejewicz i Adam Skwarczyński[99].

Osadzenie w Magdeburgu

Józef Piłsudski został aresztowany (razem z Kazimierzem Józef Piłsudski z Komendą

Sosnkowskim) 22 lipca 1917. Przewieziono go do więzienia w Naczelną POW w 1917
Gdańsku, skąd przez więzienie w Spandau i twierdzę Wesel trafił
do Magdeburga, gdzie przetrzymywano go w jednopiętrowym
drewnianym domu, w którym wcześniej odbywali karę aresztu
oficerowie tamtejszego garnizonu. W sierpniu 1918 dołączył doń
Sosnkowski[100]. W czasie osadzenia (7 lutego 1918) urodziła się
pierwsza córka Piłsudskiego i Aleksandry Szczerbińskiej –
Wanda[62]. Od chwili uwięzienia jego i tak już duża popularność –
jako ofiary prześladowań i symbolu walki z okupantem – jeszcze
wzrosła. Coraz większe niepowodzenia na froncie zmusiły
Niemców do rozważenia kwestii uwolnienia Komendanta.
Wysłano do niego hrabiego Harry’ego Kesslera, który pragnął Józef Piłsudski i Kazimierz
wydobyć od Piłsudskiego oświadczenie, iż nie uczyni niczego Sosnkowski podczas
wbrew Niemcom. Ten jednak kategorycznie odrzucił ofertę internowania w twierdzy
podpisania „lojalki” [101] . Kiedy jednak w Niemczech wybuchła magdeburskiej
rewolucja listopadowa, w twierdzy zjawili się dwaj oficerowie
niemieccy po cywilnemu[102], przewieźli Komendanta i
Sosnkowskiego do Berlina, skąd specjalnym pociągiem skierowano ich do Warszawy[103].

Najbardziej prawdopodobną przyczyną nagłego zwolnienia Piłsudskiego była obawa niemieckiego

Sztabu Generalnego przed połączeniem się rewolucji niemieckiej z bolszewicką, czemu zapobiec
mogło powstanie bariery w postaci państwa polskiego. Nastroje w Niemczech zmieniły się wkrótce
po stłumieniu rozruchów w Berlinie, Magdeburgu, Hamburgu i innych miastach, ale państwo
polskie było już faktem.

Uwolnienie przez Niemców i powrót

10 listopada 1918 Piłsudski przybył do Warszawy,

gdzie na dworcu przywitali go m.in. członek Rady
Regencyjnej, Zdzisław ks. Lubomirski oraz
dowódca Komendy Naczelnej POW, Adam
Koc[103]. Rada przewidywała funkcję ministra
spraw wojskowych dla Piłsudskiego w gabinecie
Józefa Świeżyńskiego, pomimo iż dominowali w
nim endecy. Sam zainteresowany nic o tym nie
wiedział, jednak gdy przybył do Warszawy,
Świeżyński był już zdymisjonowany. W tym czasie
powstawały lokalne ośrodki władzy polskiej na
terenach wszystkich zaborów: lewicowy rząd Obwieszczenie o przybyciu Józefa Piłsudskiego do
ludowy Daszyńskiego w Lublinie (popierany przez Warszawy 10 listopada 1918 (z lewej) oraz akt
przekazania władzy Józefowi Piłsudskiemu przez
POW), Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie
Radę Regencyjną 14 listopada 1918
(Wincenty Witos), Rada Narodowa na Śląsku
Cieszyńskim, poznańska Naczelna Rada Ludowa
(m.in. Wojciech Korfanty). Dzięki temu tworzyły
się struktury polskiej państwowości. Piłsudski zagwarantował niemieckim żołnierzom bezpieczny
powrót do objętej rewolucją ojczyzny. W ten sposób udało się zażegnać pierwsze
niebezpieczeństwo dla przyszłej niepodległości. Wezwał żołnierzy niemieckich do posłuszeństwa
wobec Soldatenratu i zagwarantował im bezpieczeństwo ze strony oddziałów polskich. Tego
samego dnia manifestanci z PPS próbowali wręczyć Piłsudskiemu sztandar Pogotowia Bojowego
PPS. Piłsudski sztandaru nie przyjął, co skomentował: nie mogę przyjąć znaku jednej partii, mam
obowiązek działać w imieniu całego narodu[104]. 11 listopada Rada Regencyjna przekazała
Piłsudskiemu zwierzchnictwo i naczelne dowództwo nad podległym jej Wojskiem Polskim[105], a
12 listopada powierzyła misję utworzenia rządu narodowego[105]. Piłsudski postanowił w związku z
tym sprowadzić do Warszawy lubelski rząd Daszyńskiego, choć stwierdził, iż nie ma stronnictwa,
czy partii, która by mogła powiedzieć, że własnymi siłami da radę wszystkim trudnościom[106].
Z tego powodu uznał za konieczne włączenie w skład rządu przedstawicieli także innych
stronnictw. Nie było to jednak łatwe, ponieważ Piłsudski kojarzony był przede wszystkim jako
działacz lewicowy.

14 listopada Rada Regencyjna rozwiązała się, przekazując Józefowi Piłsudskiemu, jako

Naczelnemu Dowódcy WP, całość posiadanej przez siebie władzy zwierzchniej w Królestwie
Polskim i zobowiązując go jednocześnie do przekazania jej przyszłemu rządowi narodowemu. W
ustanowionym tego dnia dekrecie własnym Naczelny Dowódca zmienił nazwę państwa na
Republika Polska. Dwa dni później Piłsudski notyfikował mocarstwom powstanie niepodległego
państwa polskiego. Jako faktyczna głowa państwa na stanowisko Prezydenta Ministrów Piłsudski
wyznaczył Ignacego Daszyńskiego. Wobec sprzeciwu stronnictw politycznych co do osoby
premiera, Daszyński sformował rząd oraz podał się do dymisji, zaś na jego miejsce został
desygnowany Jędrzej Moraczewski, jako osoba, którą mogła zaakceptować endecja (niechętna
Daszyńskiemu)[107]. Skład Rady Ministrów był zbliżony do rządu lubelskiego. Gabinet ten
rozpoczął urzędowanie 18 listopada, a Piłsudski zajął w nim stanowisko ministra spraw
wojskowych. Po przyjęciu, na podstawie własnego dekretu, 22 listopada, obowiązków
Tymczasowego Naczelnika Państwa[107], Józef Piłsudski złożył dymisję ze stanowiska ministra.
Dekret głosił, że Piłsudski jako tymczasowy Naczelnik Państwa obejmie najwyższą władzę
Republiki Polskiej i będzie ją sprawował aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego[108].

Naczelnik Państwa
26 listopada Piłsudski wydał dekret nakazujący przeprowadzenie
wyborów do Sejmu Ustawodawczego (konstytuanty). Wcześniej
wydał również dekret wprowadzający 8-godzinny dzień i 46-
godzinny tydzień pracy. Zajął się też sprawą paryskiego Komitetu
Narodowego Polskiego (KNP) mającego w swoim składzie m.in.
Romana Dmowskiego i Ignacego Paderewskiego, uznanego przez
rządy Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch za namiastkę rządu
polskiego na emigracji[109]. Piłsudski, po pertraktacjach z
przedstawicielem KNP Stanisławem Grabskim, udzielił Rząd Jędrzeja Moraczewskiego
18 listopada 1918. W pierwszym
Komitetowi pełnomocnictwa do reprezentowania Polski na
rzędzie siedzą (od lewej):
konferencji pokojowej kończącej I wojnę światową. W skład
Stanisław Thugutt, Jędrzej
przedstawicielstwa na rokowania pokojowe weszli także politycy z
Moraczewski, Józef Piłsudski,
kraju (m.in. Daszyński), jak również działacze polonijni
Leon Supiński, Leon Wasilewski
(Władysław Mickiewicz, syn Adama)[110]. W połowie grudnia
Naczelnik wysłał do Francji Bolesława Wieniawę-
Długoszowskiego, aby ten pozyskał generała Józefa Hallera do planu sprowadzenia jego Błękitnej
Armii do kraju i użycia jej na kresach wschodnich. Wystosował także 21 grudnia list do
Dmowskiego (w którym podkreślał konieczność
jednolitej reprezentacji Polski wobec Ententy i
życzył mu powodzenia w rokowaniach) i
francuskiego marszałka Ferdinanda Focha
(zapewniał w nim o pragnieniu nawiązania polsko-
francuskiej współpracy wojskowej)[111].

Sam Piłsudski udał się do Lwowa, gdzie wciąż

trwały walki polsko-ukraińskie. Jednocześnie do
Naczelnika docierały informacje o wybuchu 27
grudnia powstania wielkopolskiego. Piłsudski nie
mógł pomóc mu militarnie, ograniczył się jedynie List Józefa Piłsudskiego do Romana Dmowskiego
do wysłania na zachód generała Józefa Dowbora- z 21 grudnia 1918

Muśnickiego[112]. 13 stycznia 1919 jako Naczelnik

Państwa przyjął delegację z Poznańskiego. W jego
opinii Poznańskie nie było dzielnicą tak wolną jak Królestwo i
Galicja, gdyż nad tą dzielnicą istniała ciągle władza Niemiec[113],
co usankcjonowały warunki rozejmu między Koalicją a Niemcami.
Zapewniał, że może tylko przedstawiać Koalicji konieczność
zmiany punktu, zawieszającego do kongresu decyzję w sprawie
bytu Poznańskiego[114].
Józef Piłsudski i Ignacy Jan
Rząd Moraczewskiego był w zamyśle tymczasowy, Piłsudski Paderewski (styczeń 1919)
planował, że jego następcą zostanie Ignacy Paderewski. Zanim
jednak tak się stało, miała miejsce nieudana próba zamachu stanu
autorstwa przeciwników Naczelnika – Mariana Januszajtisa,
Eustachego Sapiehy i Jerzego Zdziechowskiego[115]. Wkrótce po
tym 18 stycznia 1919 naczelnik powołał na premiera Ignacego
Paderewskiego. Jednym z kolejnych dekretów Józefa Piłsudskiego
był wydany 4 lutego 1919 dekret o samorządzie miejskim.

26 stycznia 1919 odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego.

Józef Piłsudski podczas wizyty w
Zwyciężył w nich endecki Związek Ludowo-Narodowy, ale nie Poznaniu 27.X.1919. Z lewej:
uzyskał on wystarczającej liczby głosów do obalenia rządu gen. Józef Dowbor-Muśnicki, z
Paderewskiego, a tym bardziej usunięcia Piłsudskiego[116]. 20 prawej mjr Bolesław Wieniawa-
lutego 1919, na trzecim posiedzeniu zakończył się okres Długoszowski, Władysław Seyda
tymczasowości w obsadzie urzędu Naczelnika – Sejm przyznał (w ubraniu cywilnym)
Piłsudskiemu uprawnienia Naczelnika Państwa wydając Uchwałę
Sejmu Ustawodawczego z dnia 20 lutego 1919 w sprawie
powierzenia Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa.
Uchwała ta otrzymała nazwę Małej Konstytucji[117].

Wojna polsko-bolszewicka
W stosunku do Rosji Piłsudski był zdania, że o ile przeciw Niemcom zawsze mogliśmy znaleźć
sojuszników, w swym własnym interesie działających – i w ewentualnym starciu z nimi nie
bylibyśmy odosobnieni, to odwrotnie wygląda sprawa w stosunku do Rosji[118]. Z tego też
powodu dążył do wyeliminowania zagrożenia dla Polski od wschodu. Planował utworzenie na tej
rubieży kilku państw narodowych, które następnie miałyby wejść w skład federacji pod
przewodnictwem Polski. Stanowiłyby one swoistą zaporę przed Rosją[119]. Realizacja takich
planów wymagała posiadania wystarczającego potencjału militarnego, ale w tym czasie armia
polska liczyła około 200 tys. żołnierzy i wciąż oczekiwano na przybycie armii Hallera[120].
Świadom, że ani biali ani czerwoni nie zechcą dopuścić do
odrodzenia Polski, Piłsudski podjął ryzykowną wyprawę wileńską.
Było to równoznaczne z rozpoczęciem wojny z Rosją bolszewicką.
W pierwszą styczność bojową oddziały obu państw weszły 17
lutego 1919. Wilno po trzydniowych walkach zostało zajęte 21
kwietnia. Nie powiodła się jednak próba utworzenia rządu
odrodzonego Wielkiego Księstwa Litewskiego przez wysłannika
Piłsudskiego, Michała Römera[121][122]. Kwestia, czy Piłsudski był
rzeczywiście zwolennikiem koncepcji federacyjnych, do dzisiaj Piłsudski przed frontem oddziału
jednak dzieli badaczy. W sierpniu 1923 roku w wykładzie Wojska Polskiego, Mińsk 1919
wygłoszonym w Wilnie Piłsudski mówił: ja twierdziłem że iść tą
drogą wydaje mi się niemożliwe. Zasad federacji nie da się
zastosować na tych ziemiach. Przychodzimy wszak z bronią, co
jest sprzeczne z zasadami federacji. Zresztą nie widziałem tutaj
tych, który by do tej federacji chcieli przystąpić[123].

Po opanowaniu Wilna działania zostały podjęte w Galicji

Wschodniej. Polska ofensywa na południowym wschodzie
rozpoczęła się 14 maja. Zajęto Halicz i Stanisławów. W Paryżu Piłsudski ze sztabem, wiosna
zawarto układ pomiędzy Paderewskim i wysłannikiem atamana 1920
ukraińskiego Semena Petlury, mówiący o wspólnej walce z
bolszewikami[119]. Nie wszedł on jednak w życie z powodu
nacisków Francji obawiającej się pogorszenia stosunków z białym
generałem Denikinem. Tymczasem Piłsudski przybył na front i
pokierował nowym atakiem, który rozpoczął się 28 czerwca. W jego
wyniku wojska polskie opanowały Tarnopol i dotarły do rzeki
Zbrucz[124]. Siły polskie parły jednak dalej. Jednocześnie próbowano
porozumieć się z bolszewikami – Józef Piłsudski wysłał listy m.in. do
Juliana Marchlewskiego, w którym obiecywał zatrzymanie wojsk w
zamian za utworzenie przez Armię Czerwoną neutralnego pasa o
szerokości 10 km[125]. Lenin grał jednak na zwłokę, odnosząc sukcesy
w walce z siłami białych. Na przełomie sierpnia i września 1919 Biuro
Szyfrów pod kierunkiem Jana Kowalewskiego złamało pierwsze klucze
szyfrowe Armii Czerwonej, które umożliwiły odczytanie Kurtka mundurowa
korespondencji bolszewickiej z frontów wojny domowej na Ukrainie,
Piłsudskiego (wzór 1919)
w południowej Rosji i na Kaukazie. Złamano też szyfry Armii
Ochotniczej i „białej” Floty Czarnomorskiej, a także szyfry Armii URL.
Dzięki temu Piłsudski miał w oparciu o dane wywiadowcze dużą wiedzę na temat sytuacji w tym
regionie. Dane dostarczone przez Biuro informowały także o koncentracji wojsk bolszewickich przy
wschodniej granicy Polski[126]. W obawie przed spodziewanym atakiem Sowietów Piłsudski
postanowił zintensyfikować współpracę z ukraińskimi siłami Petlury i wesprzeć jego działania w
utworzeniu państwa ukraińskiego.

Od 6 listopada do 22 grudnia 1919 miały miejsce tajne negocjacje polsko-bolszewickie w

Mikaszewiczach na Polesiu wołyńskim, związane z tamtejszą misją rosyjskiego Czerwonego Krzyża.
Stronę polską reprezentował Ignacy Boerner, posiadający pełnomocnictwa negocjacyjne
Piłsudskiego, stronę bolszewicką pełnomocnik Lenina, Julian Marchlewski[127]. Piłsudski
poinstruował Boernera i Michała Stanisława Kossakowskiego w następujący sposób:

Zarówno bolszewikom, jak i Denikinowi jedno jest do powiedzenia – jesteśmy potęgą, a

wyście trupy. Mówiąc inaczej, językiem żołnierskim: dławcie się, bijcie się, nic mnie to nie
obchodzi, o ile interesy Polski nie są zahaczone. A jeśli gdzie zahaczycie je, będę bił. Jeśli
 gdziekolwiek i kiedykolwiek was nie biję, to nie dlatego, że wy nie chcecie, ale dlatego, że ja
nie chcę. Lekceważę, pogardzam wami. Jesteście pogrążeni w rękach Żydów i junkrów
niemieckich, nie wierzę wam, waszemu gatunkowi ludzkiemu. O jakichkolwiek tedy
stosunkach… dyplomatycznych mowy być nie może, bo ich warunkiem podstawowym są
wiara i dyskrecja a wy nie zasługujecie na jedno, nie znacie drugiego, zdradzacie
cywilizację, własny kraj i jeden drugiego…[128]

Podczas rozmów Boerner zakomunikował stronie bolszewickiej warunki wstępne rozpoczęcia

negocjacji pokojowych: Armia Czerwona miała się cofnąć 10  km od linii frontu, rząd bolszewicki
miał się powstrzymać od agitacji na terytorium Polski, Armia Czerwona przestanie napierać na
oddziały ukraińskie Semena Petlury i odda Dyneburg oddziałom łotewskim[129]. Jak
zakomunikował Marchlewskiemu Boerner:

Naczelnik Państwa raz jeszcze oświadcza, że wojować z Sowietami nie chce. Jeżeli zaś rząd
sowiecki chce z Polską wojować, to rękawicę tę podejmie[130]

Po jesiennych atakach na rząd w grudniu 1919 ustąpił ze stanowiska premier Paderewski, co

skomplikowało sytuację Piłsudskiego, gdyż uważał on Paderewskiego za łącznika Polski z
Zachodem, a jego odejście mogło oznaczać utratę polskich wpływów w Waszyngtonie[131].
Piłsudski w związku z atakami pisał do Paderewskiego tuż przed jego ustąpieniem:

musi to być robione z nakazu z góry. Tak jak przedtem atakowano przede wszystkim mnie,
szczędząc Pana, tak teraz, gdy się tamten atak nie udał, idzie atak na Pana z oszczędzaniem
mojej osoby. Wywrócenie obu wydaje się tym panom prawdopodobnie zbyt trudnym
zadaniem, starają się więc obalić choćby jednego, by w jego miejsce wystawić
któregokolwiek ze swoich autorytetów[132].

Kolejnym premierem został zbliżony do endecji Leopold Skulski, z tym że resorty „siłowe” nadal
pozostawały pod kierownictwem ludzi Piłsudskiego[131].

28 lutego 1920 Piłsudskiemu urodziła się druga córka – Jadwiga[133].

19 marca 1920, w dniu swoich imienin, przyjął i zatwierdził stopień Pierwszego Marszałka
Polski[134]. Do Piłsudskiego zgłosili się przedstawiciele Ogólnej Komisji Weryfikacyjnej, która na
mocy uchwały Sejmu przeprowadzała weryfikację całego korpusu oficerskiego armii polskiej.
Komisja ta uchwaliła prosić Naczelnego Wodza, by przyjął stopień Pierwszego Marszałka Polski.
Buławę marszałkowską wręczono mu uroczyście po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej 14
listopada 1920 roku[135].

Wyprawa kijowska

Piłsudski uważał, że polski marsz na Moskwę nie jest przedsięwzięciem realnym, natomiast należy
bolszewikom
 nadepnąć na tak bolesne miejsce, żeby nie mogli się
uchylać i uciekać. Moskwa takim miejscem nie jest. Kijów,
Ukraina, to jest ich czuły punkt[136].

Osobiście nie przygotowywał jednak planu wyprawy, a robili to

jego współpracownicy: Julian Stachiewicz, Bolesław Wieniawa-
Długoszowski i adiutant Piłsudskiego – Stanisław Radziwiłł.
Jednocześnie wsparto na początku 1920 utworzenie w Warszawie, Józef Piłsudski i Symon Petlura
pod auspicjami rządu polskiego, rosyjskiego Komitetu w Winnicy, 16 maja 1920
Narodowego, reprezentującego tzw. „trzecią” demokratyczną
Rosję, która zgadzała się na istnienie zarówno niepodległej Polski,
jak i Ukrainy[125].

Wyprawa była poprzedzona pertraktacjami z atamanem Petlurą,

przedstawicielem strony ukraińskiej – w ich wyniku podpisano
dwie umowy: polityczną (21 kwietnia) i wojskową (24 kwietnia),
gwarantujące pomoc w utworzeniu państwa ukraińskiego ze
strony Polski i pomoc militarną w walce z bolszewikami ze strony
Ukrainy[137]. Rozpoczęcie polskiego ataku Piłsudski zarządził na
25 kwietnia[138]. Jego celem było zdobycie Kijowa i restytucja Piłsudski i Petlura Winnica 1920
Ukrainy naddnieprzańskiej. Początkowo wojska polskie odnosiły
sukcesy, biorąc tysiące jeńców i szybko zajmując kolejne tereny. 7
maja oddziały polskie i ukraińskie wkroczyły do niebronionego Kijowa[139]. Piłsudski udał się do
zajętej stolicy Ukrainy z kilkugodzinną wizytą. Po powrocie do Warszawy 18 maja witający go
marszałek Sejmu Wojciech Trąmpczyński (wysunięty przez Narodową Demokrację) przyrównał
czyny Piłsudskiego do dokonań Bolesława Chrobrego[140].

Odpowiedzią bolszewików na sukcesy armii polskiej były kontrofensywy: na północy – kierowana

przez Michaiła Tuchaczewskiego, i na południu – przez Siemiona Budionnego, dowodzącego
Konarmią[141]. Uderzenie na południu doprowadziło do przerwania frontu[140]. Piłsudski jednak
nie zamierzał bronić Kijowa – oddziały polskie pod dowództwem Edwarda Rydza-Śmigłego
opuściły miasto 10 czerwca 1920[142]. Marszałek planował przemieścić jego armię w celu
zaatakowania Budionnego, ale Rydz-Śmigły bądź nie zrozumiał rozkazu Piłsudskiego, bądź w ogóle
rozkaz nie dotarł do niego. Konarmia ponownie przerwała front, a oddziały polskie zostały
zmuszone do wycofania się. Wówczas już siły bolszewickie dysponowały znaczną przewagą
liczebną[143].

Na północy Piłsudski zakładał utrzymanie Wilna i oparcie się na starej, poniemieckiej linii
umocnień[144]. Jednak znaczna przewaga wojsk sowieckich zniweczyła ten plan. Armia Czerwona
parła w kierunku Warszawy, pokonując średnio ok. 20 km dziennie[145].

Bitwa Warszawska

Kontrofensywa Armii Czerwonej wywołała krytykę opozycji skierowaną przeciwko Piłsudskiemu.

 Rozpoczęta przeciwko niemu ofensywa, z udziałem piór tej
miary, co Stanisława Strońskiego czy Adolfa
Nowaczyńskiego, zajmowała bodaj tyle samo miejsca na
łamach prasy narodowo-demokratycznej, co wiadomości z
placu boju. (…) Wyprawa kijowska jawiła się już jako
fantastyczny kaprys człowieka, którego pomysły miały
wszelkie znamiona awanturnictwa czy nawet politycznej
głupoty[146].

9 czerwca ustąpił rząd Skulskiego, którego miejsce zajął gabinet

utworzony przez Władysława Grabskiego.

1 lipca Sejm Ustawodawczy powołał Radę Obrony Państwa

(ROP)[147], która choć działała pod przewodnictwem
Józef Piłsudski nad mapą w
Piłsudskiego, to jednak ograniczała w pewnym stopniu jego
okresie bitwy warszawskiej
władzę. Wbrew stanowisku marszałka Rada zwróciła się do
alianckiej Rady Najwyższej z prośbą o pośrednictwo w rozmowach
pokojowych. Ustalenia Rady były dla Polski niekorzystne, a
zdaniem Piłsudskiego – kapitulanckie (m.in. ze względu na
uznanie linii Curzona za wschodnią granicę Polski). Podjęto
jednak negocjacje pokojowe w Baranowiczach, na które udała się
delegacja nowego rządu, utworzonego przez Wincentego Witosa
24 lipca[148].

Ataki na Piłsudskiego związane z porażkami na froncie były

kontynuowane. 19 lipca na posiedzeniu ROP Roman Dmowski Józef Piłsudski i Edward Śmigły-
zarzucił mu zdezorganizowanie armii i postulował dokonanie Rydz w czasie wojny polsko-
gruntownych zmian przy pomocy oficerów przysłanych z zachodu. bolszewickiej w 1920
Nieco później ksiądz Stanisław Adamski, delegat wielkopolski,
oskarżył Piłsudskiego wprost o zdradę. W odpowiedzi
marszałek postawił wniosek o udzielenie mu przez ROP wotum
zaufania:

Od członków rady i od narodu powinien iść głos wiary i

otuchy… Zamiast tego dajecie demoralizujący obraz
waśni, kłótni i rozdarcia… Nie wiem, jakimi słowy mam
was przekonywać… Jeżeli potrzebna wam do tego moja
śmierć, to gotów jestem sobie w łeb wypalić… Ja wiem
co mam robić, ja mam plan, lecz nie narzucam się…
Oddaję się wam do dyspozycji[149].

Ostatecznie Rada wyraziła wotum zaufania Piłsudskiemu. Józef Piłsudski i Józef Haller w
Pozostały do przewidywanego bolszewickiego szturmu na
czasie przeglądu wojsk
Warszawę czas ROP przeznaczyła na opracowanie strategii powracających ze zwycięskiej bitwy
obrony. Tymczasem Piłsudski opracował plan kontrofensywy warszawskiej
spod Brześcia, który jednak został przez bolszewików zdobyty
zanim udało się przeprowadzić dyslokację oddziałów.

W nocy z 5 na 6 sierpnia Piłsudski rozważał w Belwederze możliwości ofensywy, a nad ranem

przeprowadził rozmowę z generałem Rozwadowskim. Doprowadziło to do opracowania rozkazu
operacyjnego nr 8358/III – wspólnego dzieła Piłsudskiego, Kazimierza Sosnkowskiego, generała
Tadeusza Rozwadowskiego i Maxime Weyganda[150]. Zdefiniował
on plan skoncentrowania i kontrofensywy polskiej armii znad
rzeki Wieprz. Duże znaczenie dla przebiegu bitwy nad Wisłą miał
kolejny rozkaz nr 10 000 z 10 sierpnia 1920, opracowany z
inicjatywy szefa sztabu, generała Rozwadowskiego. W związku z
nim Naczelny Wódz zrezygnował z dalszego wzmacniania Grupy
Uderzeniowej, która miała atakować znad Wieprza, i kilka
dodatkowych dywizji mogło wziąć udział w walkach w najbardziej Uroczystość wręczenia
dramatycznym momencie, gdy 14 sierpnia 1920 bolszewicy Piłsudskiemu buławy
przerwali polskie linie obronne pod Radzyminem i 5 Armia marszałkowskiej, listopad 1920
generała Władysława Sikorskiego podczas walk nad Wkrą musiała
stawić opór liczniejszym siłom radzieckim.

12 sierpnia Józef Piłsudski udał się do Kwatery Głównej w Puławach, gdzie złożył na ręce premiera
Witosa dymisję z funkcji Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza. W liście do premiera zaznaczał,
że jego zdaniem, skoro rozmowy pokojowe z bolszewikami nic nie dały, Polska musi liczyć na
pomoc krajów Ententy, a te uzależniają ją od odejścia marszałka. Witos jednak dymisji nie przyjął.

Marian Kukiel twierdził, że od 12 sierpnia Piłsudski był chory (cierpiał na uremię), był
półprzytomny i trudno było mu zdobyć się na decyzje[151].

Było to w przededniu Bitwy Warszawskiej, trwającej od 13 do 25 sierpnia 1920. W ciągu czterech

początkowych dni bitwy rozwijające się uderzenie Armii Czerwonej spowodowało znaczne
wysforowanie się i odsłonięcie jednego ze skrzydeł sił bolszewickich.

Kontruderzenie znad Wieprza

Józef Piłsudski wyprowadził kontruderzenie znad Wieprza 16 sierpnia 1920 roku siłami 5 dywizji.
4 Armia, którą osobiście dowodził składała się z 14. Dywizji Poznańskiej, 16. Dywizji Pomorskiej i
21. Dywizji Podhalańskiej. Siły jej liczyły 27 500 żołnierzy piechoty, 950 kawalerzystów, 461
karabinów maszynowych i 90 dział polowych[152].

Dowodzona osobiście przez Piłsudskiego Grupa Uderzeniowa 16 sierpnia wyszła na tyły Armii
Czerwonej i zaatakowała odsłonięte skrzydło, co zadało siłom bolszewickim decydujący cios.
Oznaczało to pełne powodzenie polskiego planu.

Sukces strategiczny i porażka polityczna

Sukces militarny został przypieczętowany ostatecznie w bitwie nad Niemnem, która rozpoczęła się
20 września 1920. 25 września polskie oddziały zajęły Grodno, a wzięte w kleszcze resztki armii
Tuchaczewskiego zostały zmuszone do wycofania się w głąb Rosji. Wkrótce po tym miał miejsce
tzw. Bunt Żeligowskiego, który na polecenie Piłsudskiego upozorował niesubordynację i zajął 9
października okręg wileński, co doprowadziło do utworzenia na tym obszarze kadłubowej tzw.
Litwy Środkowej. Działania wojenne oficjalnie przerwano w wyniku podpisanej 12 października
1920 w Rydze umowy o rozejmie w wojnie z bolszewikami. Stan wojny zakończył rok później
traktat ryski.
Sukces Polski i jej armii był pełny, jednakże zarówno traktat ryski, jak i siłowe rozwiązanie na
Litwie były jednocześnie klęską koncepcji politycznej Piłsudskiego, zakładającej utworzenie z
krajów dawnej Rzeczypospolitej tzw. konfederacji Międzymorza. Paradoksalnie działania
Piłsudskiego doprowadziły do realizacji wizji jego największego adwersarza – Romana
Dmowskiego – który opowiadał się za państwem narodowym.

Stosunek do wolnomularstwa

Powstanie wolnomularstwa polskiego dokonało się pod auspicjami Piłsudskiego. W czasie dwu
konferencji w Belwederze z Władysławem Baranowskim, w lipcu 1919 i w październiku 1920, Józef
Piłsudski z własnej inicjatywy, zaproponował mu wskazanie ludzi z najbliższego swojego otoczenia
i wojska, których uważał za najodpowiedniejszych kandydatów do masonerii[153].

Lata 1921–1925
18 marca 1921 podpisano traktat ryski z Rosyjską Federacyjną
Socjalistyczną Republiką Radziecką i Ukraińską Socjalistyczną
Republiką Radziecką, który oznaczał zakończenie działań
wojennych na wschodzie. Rozpoczął się okres stabilizacji i rozwoju.
17 marca przyjęto konstytucję, w której opracowaniu Piłsudski nie
brał udziału. Obawiając się dążenia do dyktatury przyszłego
prezydenta, którym miał według oczekiwań zostać Piłsudski, autorzy
tekstu ustawy zasadniczej ograniczyli uprawnienia głowy państwa.
Pomimo uchwalenia ustawy zasadniczej, Sejm Ustawodawczy
przedłużył własną kadencję, a tym samym obowiązywanie „małej
konstytucji”.

W nocy z 16 na 17 sierpnia 1921 w Krakowie zmarła pierwsza żona

Józefa Piłsudskiego, Maria. Do końca życia nie zgodziła się na
rozwód, pomimo że jej mąż od dawna żył w nieformalnym związku z
Aleksandrą Szczerbińską. 25 października wziął z nią ślub, a Józef Piłsudski 1921
następnie razem wprowadzili się do Belwederu.

Tymczasem rząd Witosa chylił się ku upadkowi w związku z

kryzysem gabinetowym spowodowanym przez niezadowolenie
społeczne ze stosunku władz do powstańców śląskich. Piłsudski
długo nie przyjmował dymisji Witosa, ale we wrześniu zastąpił go
Antoni Ponikowski, stojący na czele tzw. gabinetu fachowców.
Marszałek wprowadził do niego swoich zwolenników, m.in. Nadanie Orderów Virtuti Militari
Kazimierza Sosnkowskiego na czele ministerstwa spraw żyjącym weteranom powstania
wojskowych. styczniowego przez Naczelnika
Państwa Józefa Piłsudskiego na
25 września 1921 Piłsudski uniknął śmierci w zamachu stokach Cytadeli Warszawskiej 5
przeprowadzonym przez młodego Stepana Fedaka, członka sierpnia 1921
Ukraińskiej Organizacji Wojskowej. Próba zamachu miała miejsce
we Lwowie – Fedak oddał trzy strzały, ale ranił tylko wojewodę
Kazimierza Grabowskiego[154].

Kryzys gabinetowy w 1922

 Sowiety panując nad milionami umierających z głodu
ludzi, rzucają ostatnie zapasy złota na zbrojenia i
propagandę. Bo Niemcy i Rosjanie prowadzą politykę
śmiałą, świadomą celu, a Polska – żadnej, Józef Piłsudski
po zawarciu porozumienia w Rapallo w kwietniu 1922
roku[155]

Z wizyty marszałka Józefa

Piłsudskiego na Górnym Śląsku
Traktat w Rapallo powinien był zerwać resztę łusek z – Pszczyna, Rynek, 28 sierpnia
oczu – porozumienie rosyjsko-niemieckie zaszło tak 1922. Marszałek przypina ppor.
daleko, że jest nie tylko faktem dokonanym, wspartym na Stanisławowi Krzyżowskiemu, b.
doskonałą znajomość interesów stron obu, ale co więcej komendantowi POW G.Śl. na
faktem nie do odrobienia. Istnieje sprzysiężenie rosyjsko- pow. pszczyński, Krzyż Srebrny
niemiecko-litewskie (…), skierowane przeciwko Polsce, Orderu Virtuti Militari
Józef Piłsudski na posiedzeniu Rady Gabinetowej 5
czerwca 1922 roku[156]

Rząd Ponikowskiego nie współpracował już z Piłsudskim tak

sprawnie jak gabinet Witosa. M.in. zawarł układ z Rosją
bolszewicką, na mocy którego Polska zobowiązała się wydalić
Petlurę w zamian za spłatę długu względem RP. Takie
postępowanie wobec atamana[n] spotkało się z dużym
niezadowoleniem Naczelnika Państwa. Piłsudski nie zgadzał się z Józef Piłsudski i Gabriel
kierunkiem prowadzenia polityki zagranicznej szefa MSZ, Narutowicz
Konstantego Skirmunta – po zawarciu przez republikę weimarską
i Rosję bolszewicką traktatu w Rapallo, marszałek zaczął wywierać
nacisk na rząd, aby podał się do dymisji. Tak też się stało 6 czerwca 1922. Piłsudski twierdził, że w
czasie wyborów rządzić powinien gabinet posiadający szerokie zaplecze polityczne – ekipa
Ponikowskiego go nie miała, dlatego musiała odejść. Wrogowie marszałka zarzucili mu jednak, że
w ten sposób dąży do uzyskania władzy dyktatorskiej.

Dymisja rządu Ponikowskiego rozpoczęła najdłuższy kryzys gabinetowy II Rzeczypospolitej. 12

czerwca Piłsudski poinformował Konwent Seniorów Sejmu, że zastanawia się nad tym, w jaki
sposób interpretować zapis w „Małej Konstytucji”, mówiący o tym, iż: Naczelnik Państwa
powołuje rząd w pełnym składzie na podstawie porozumienia z Sejmem. Wobec tego Sejm
powołał tzw. Komisję Główną, która miała wyręczyć marszałka w procedurze powoływania
gabinetu. Ten jednak nie wyraził zgody na kandydata Komisji. Następnie sam na premiera
desygnował Artura Śliwińskiego, którego rząd przetrwał jednak tylko do 7 lipca (wówczas to
poparcie dla niego wycofali krakowscy konserwatyści).

Wobec tego Sejm na kandydata na szefa rządu wybrał Wojciecha Korfantego. Jego osoby nie
zaakceptował jednak Piłsudski, mimo deklarowania przez Korfantego chęci współpracy z
marszałkiem. Ten ostatni zresztą zapowiedział swoje rychłe ustąpienie. Odmowa podpisu pod listą
osób mających tworzyć gabinet Korfantego spowodowała, że 25 lipca zgłoszono wniosek o
uchwalenie Naczelnikowi wotum nieufności, wspierany przez posłów prawicowych. Wniosek nie
przeszedł – „za” było 186 posłów, „przeciw” 206.

Ostatecznie pod koniec lipca rząd utworzył konserwatysta Julian Nowak. W jego gabinecie szefem
MSZ został zwolennik Piłsudskiego, Gabriel Narutowicz, co było sukcesem marszałka.
5 i 12 listopada 1922 odbyły się wybory parlamentarne. Nowy Sejm i Senat były rozdrobnione, gdyż
zarówno prawica, lewica, centrum, jak i ugrupowania mniejszości narodowych uzyskały zbliżoną
liczbę głosów. Obie izby zgodnie z konstytucją miały następnie utworzyć Zgromadzenie Narodowe,
które miało dokonać wyboru prezydenta.

Już 20 listopada z Piłsudskim spotkał się Stanisław Thugutt, który namawiał go do kandydowania
na najwyższe stanowisko w państwie. 4 grudnia marszałek zakomunikował jednak, że nie będzie
kandydował na prezydenta RP. Jako powód podał zbyt mały zakres realnej władzy należącej do
prezydenta w myśl nowej konstytucji. Piłsudski wskazywał na fakt, iż skoro głowa państwa miała
funkcje przede wszystkim reprezentacyjne, to prezydentem powinna zostać osoba spoza partyjnego
układu, którą zaakceptowaliby członkowie różnych partii. Jednocześnie zaproponował na to
stanowisko Witosa, ale jego osobie sprzeciwiło się PSL „Wyzwolenie”, wobec czego marszałek
wysunął kandydaturę swojego dawnego towarzysza konspiracyjnego – Stanisława
Wojciechowskiego. W piątym głosowaniu zwyciężył jednak Gabriel Narutowicz, któremu 14
grudnia Piłsudski przekazał władzę.

Wycofanie się z polityki

Po wyborze prezydenta Józef Piłsudski usunął się z polityki.

Zamierzał poświęcić się tylko wojsku, zachowując
przewodniczenie Ścisłej Radzie Wojennej. 16 grudnia 1922,
zainspirowany prawicowymi atakami na nowego prezydenta,
zamachowiec Eligiusz Niewiadomski zamordował Narutowicza.
Według wielu biografów marszałka, dla Piłsudskiego był to szok,
który:
Józef Piłsudski, Tadeusz
Rozwadowski, Kazimierz
polegał przede wszystkim na ostatecznej utracie wiary w Sosnkowski 1923
odrodzenie polskiej duszy, tej wiary, z którą Piłsudski
powracał z Magdeburga. Wiary, że polskie społeczeństwo
dojrzało do suwerennego, niepodległego bytu. Dlatego też,
w rozumieniu marszałka, demoralizującym je wciąż, a
płynącym od politycznych partii prądom należało
przeciwstawić i silny a niepodważalny autorytet, i w razie
potrzeby nawet brutalność[157].

Funkcje prezydenta przejął zgodnie z konstytucją marszałek W Sali Malinowej Hotelu Bristol,
Sejmu Maciej Rataj, który powierzył misję tworzenia rządu 3 lipca 1923
Władysławowi Sikorskiemu – ten przyjął ją, porozumiawszy się
uprzednio z Piłsudskim, z którym ustalił, że zostanie on szefem
Sztabu Generalnego. 20 grudnia nowym prezydentem został
Stanisław Wojciechowski.

28 maja 1923 został powołany rząd Wincentego Witosa.

9 czerwca 1923 Prezydent Wojciechowski „przychylając się do

przedstawionej mu prośby” zwolnił Piłsudskiego ze stanowiska
szefa Sztabu Generalnego[158].
„Milusin”, dwór Piłsudskiego w
13 czerwca generał broni Stanisław Szeptycki objął urząd ministra Sulejówku
spraw wojskowych w rządzie Witosa, a pięć dni później na
posiedzeniu Rady Ministrów przedstawił projekt ustawy o
organizacji naczelnych władz wojskowych. 27 czerwca projekt tej
ustawy został skierowany do marszałka Sejmu. Projekt zakładał,
że minister spraw wojskowych miał mieć zwierzchność nad
szefem Sztabu Generalnego i Generalnym Inspektorem Sił
Zbrojnych, który miał być jego zastępcą w Radzie Wojennej.

28 czerwca Sejm przyjął uchwałę stanowiącą, że „Marszałek Józef

Piłsudski jako Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz zasłużył się
narodowi”. Oficerowie przybyli do Sulejówka
15 listopada 1925. Obok Józefa
Projekt ustawy autorstwa generała Szeptyckiego był przedmiotem Piłsudskiego Gustaw Orlicz-
krytyki na posiedzeniach Ścisłej Rady Wojennej w dniach 28 i 30 Dreszer i Lucjan Żeligowski
czerwca oraz 2 lipca. W czasie posiedzenia rady w dniu 30
czerwca doszło do incydentu pomiędzy marszałkiem, a ministrem.

2 lipca marszałek ustąpił z funkcji przewodniczącego Biura Ścisłej Rady Wojennej, a następnego
dnia wygłosił swoje słynne przemówienie w sali Malinowej warszawskiego hotelu Bristol, w którym
m.in. wyraził swe obrzydzenie wobec partyjniactwa i koniunkturalizmu. Powiedział m.in.

Zapluty, potworny karzeł na krzywych nóżkach, wypluwający swoją brudną duszę,

opluwający mnie zewsząd, nie szczędzący niczego, co szczędzić trzeba – rodziny,
stosunków, bliskich mi ludzi, śledzący moje kroki, robiący małpie grymasy,
przekształcający każdą myśl odwrotnie – ten potworny karzeł pełzał za mną, jak
nieodłączny druh, ubrany w chorągiewki różnych typów i kolorów – to obcego, to swego
państwa, krzyczący frazesy, wykrzywiający potworną gębę, wymyślający jakieś niesłychane
historie, ten karzeł był moim nieodstępnym druhem, nieodstępnym towarzyszem doli i
niedoli, szczęścia i nieszczęścia, zwycięstwa i klęski[159].

Po wygłoszeniu tego przemówienia marszałek udał się na „emigrację” do dworku w Sulejówku pod
Warszawą. Tam zajął się przede wszystkim twórczością pisarską.

Kiedy jednak 15 grudnia 1923 upadł gabinet „Chjeno-Piasta”, podejmujący się misji tworzenia
rządu Stanisław Thugutt zaproponował Piłsudskiemu objęcie stanowiska ministra spraw
wojskowych. Podobnie postąpił Władysław Grabski, gdy starania Thugutta spełzły na niczym.
Piłsudski zgodził się na te propozycje, ale w zamian za zagwarantowanie apolityczności wojska –
poprzez likwidację układu zaproponowanego przez Szeptyckiego. Grabski sądził jednak, iż oddanie
w ręce marszałka zbyt dużej władzy mogłoby się spotkać z niezadowoleniem endeków. W efekcie
Piłsudski do rządu nie wszedł. Później, gdy ministrem spraw wojskowych został Sikorski, próbował
on określić nową strukturę najwyższych władz wojskowych w Polsce, wzorując się na
rozwiązaniach francuskich. To również spotkało się z bardzo krytyczną reakcją marszałka, którego
zdaniem pomysły Sikorskiego nie przystawały do polskiej rzeczywistości.

Przewrót majowy
Pogarszająca się sytuacja polityczna kraju, kolejne upadające rządy, lęk przed ponownym
sprawowaniem władzy skompromitowanego rządu „Chjeno-Piasta” sprawiły, że pod koniec 1925
Piłsudski zdecydował się wrócić do czynnego uprawiania polityki. Według historyka Andrzeja
Garlickiego, już od 1922 myślał o przejęciu władzy w drodze zamachu stanu[160].

Przed 1926 rokiem Piłsudski intensywnie poszukiwał możliwości zbliżenia z konserwatystami,

czyniąc im daleko idące koncesje, m.in. twierdził, że należy wstrzymać wykonanie reformy rolnej i
ograniczyć ustawodawstwo socjalne[161].
15 listopada 1925 dworek w Sulejówku zamieszkiwany przez
marszałka, odwiedziła grupa oficerów. Oficjalnym powodem
wizyty były obchody rocznicy powrotu Piłsudskiego z
Magdeburga. Podczas tego spotkania przemówienie wygłosił m.in.
generał Gustaw Orlicz-Dreszer, w którym zadeklarował
bezwarunkowe poparcie dla przyszłych działań marszałka.

Kolejny kryzys gabinetowy zakończył się tymczasem 20 listopada,

kiedy to Aleksander Skrzyński utworzył rząd koalicyjny, w skład 12 maja 1926, Józef Piłsudski
którego weszli również członkowie lewicy, m.in. Jędrzej przed spotkaniem z
Moraczewski. Gabinet ten przetrwał jednak w kompletnym prezydentem RP Stanisławem
składzie tylko do kwietnia 1926, po wyjściu z niego członków PPS- Wojciechowskim na moście
u, nie zgadzających się z polityką gospodarczą ministra Jerzego Poniatowskiego. Od lewej:
Zdziechowskiego. Piłsudski był coraz bardziej poirytowany Kazimierz Stamirowski, Marian
kolejnymi zmianami rządów. Postanowił wykorzystać wojsko w Żebrowski, Gustaw Orlicz-
celu wywierania nacisku na prezydenta i Sejm. W tym celu, Dreszer, Józef Piłsudski,
piłsudczyk generał Lucjan Żeligowski, pełniący funkcję ministra Władysław Jaroszewicz i Michał
spraw wojskowych, powierzył marszałkowi bezpośrednie Galiński. Na oryginalnej fotografii
dowództwo nad kilkoma jednostkami zlokalizowanymi w sprzed kadrowania z prawej
okolicach Rembertowa, oficjalnie w celu odbycia ćwiczeń. widoczny także st. wachm.
Walenty Wójcik.
10 maja 1926 ukonstytuował się nowy rząd, pod przewodnictwem
Wincentego Witosa. Wkrótce potem premier w artykule
prasowym wezwał Piłsudskiego do wzięcia odpowiedzialności za
państwo i powrotu. Marszałek ostro odpowiedział mu na łamach
Kuriera Porannego, bardzo nisko oceniając Witosa i jego rząd.
Wywiad ten został skonfiskowany, jednocześnie 11 maja w
Warszawie pojawiły się doniesienia o jadących w kierunku stolicy
oddziałach wojskowych z Pomorza i Wielkopolski. W odpowiedzi
Piłsudski zaplanował, iż pojawi się w Warszawie na czele żołnierzy
oddanych mu pod dowództwo przez Żeligowskiego. Taka Piłsudski na moście
demonstracja miała spowodować ugięcie się rządu. Poniatowskiego po spotkaniu z
prezydentem Wojciechowskim. Z
Rankiem 12 maja 1926 Piłsudski udał się w towarzystwie jedynie prawej gen. Gustaw Orlicz-
swego adiutanta do Warszawy w celu spotkania się z prezydentem Dreszer
Wojciechowskim i nakłonienia go do zmiany rządu. Do spotkania
nie doszło, gdyż prezydent wyjechał do Spały. Po powrocie do
Rembertowa marszałek zarządził marsz podległych mu jednostek
na Warszawę. Dyslokacja rozpoczęła się tego samego dnia o
godzinie 13.30. Około godziny 16. siły Piłsudskiego zajęły pozycje
przy warszawskich mostach Poniatowskiego i Kierbedzia. Na
moście Poniatowskiego na marszałka oczekiwał już prezydent
Wojciechowski, który powiadomiony o wydarzeniach powrócił ze
Spały. W trakcie rozmowy prezydent zażądał od Piłsudskiego
powrotu do działań zgodnych z prawem i podjęcie negocjacji. Jak Bolesław Wieniawa-
twierdzi Włodzimierz Suleja: Długoszowski, Józef Piłsudski,
Aleksander Prystor, w głębi st.
wachm. Walenty Wójcik i
Wacław Stachiewicz. Plac Saski,
W świetle dostępnych źródłowych świadectw za niemal
31 maja 1926
pewną uznać należy hipotezę, iż do momentu rozmowy z
Wojciechowskim Marszałek z perspektywą zbrojnego
starcia się nie liczył. Toteż decyzja – mogąca wszak
oznaczać początek wojny domowej – nie mogła mu
przyjść, i nie przyszła, łatwo. Plany tryumfalnego
 wkroczenia do stolicy, na czele wojska, ramię przy
ramieniu z prezydentem, legły w gruzach. Drogę należało
otwierać siłą (…)[162].

Po niepowodzeniu rozmowy z prezydentem Piłsudski rozkazał

zajęcie mostu Kierbedzia, a także wysłał Kazimierza Świtalskiego,
aby ten przekonał Związek Zawodowy Kolejarzy o konieczności Ignacy Mościcki przybywa na
uniemożliwienia dotarcia do Warszawy posiłków wojskowych uroczystość zaprzysiężenia na
wiernych rządowi. Generał Rozwadowski, będący dowódcą Zamek. Obok: Józef Piłsudski i
obrony stolicy, wystosował ultimatum, w którym zażądał, aby Kazimierz Bartel. Warszawa, 4
oddziały Piłsudskiego wycofały się do godziny 18.30. Siły rządowe czerwca 1926
rozpoczęły działania zaczepne jednak wcześniej. Około godziny
19.30 marszałek mógł już pojawić się na placu Zamkowym, gdzie
został owacyjnie przywitany przez tłum warszawiaków.
Wieczorem z Piłsudskim spotkał się marszałek Sejmu Maciej
Rataj, w celu podjęcia negocjacji. Te jednak nie powiodły się,
podobnie jak rozmowy w dniu następnym. 14 maja rozegrały się
decydujące walki – oddziały Piłsudskiego zagrażały już
Belwederowi. Po krótkich, ale krwawych walkach (379 osób
zabitych), przy znacznym poparciu społecznym, lecz wbrew
prawu, Piłsudski dokonał zamachu stanu znanego jako przewrót Józef Piłsudski na Kasztance
majowy. O godzinie 17.30 rząd podał się do dymisji, a prezydent przyjmuje defiladę Wojska
Wojciechowski złożył swój urząd. Stało się tak pomimo Polskiego na placu Saskim
wiadomości o podążających w kierunku stolicy oddziałach 11.XI.1926
wiernych rządowi. Uprawnienia prezydenta trafiły w ręce
marszałka Sejmu, Rataja. Ten 15 maja powołał rząd Kazimierza
Bartla, w którym Piłsudski objął urząd Ministra Spraw Wojskowych. Faktycznie stał się ośrodkiem
decyzyjnym władzy w państwie. 22 maja wydał odezwę do żołnierzy, w której nawoływał do
pojednania walczących po obu stronach:

Żołnierze! Nie po raz pierwszy słyszycie mój głos. Ongiś na polach bitew, gdy młode
państwo jeszcze ząbkowało, jak chorobliwe dziecko, prowadziłem was w boje, które w
zwycięstwach, pod moim dowództwem wywalczonych, na długie wieki okryły sławą i
blaskiem bohaterskie Wasze sztandary. Po innych bojach przemawiam do was dzisiaj. Gdy
bracia żywią miłość ku sobie, wiąże się węzeł między nimi, mocniejszy nad inne węzły
ludzkie. Gdy bracia się waśnią i węzeł pęka, waśń ich również silniejszą jest nad inne. To
prawo życia ludzkiego. Daliśmy mu wyraz przed paru dniami, gdy w stolicy stoczyliśmy
między sobą kilkudniowe walki. W jedną ziemię wsiąkła krew nasza, ziemię jednym i
drugim jednakowo drogą, przez obie strony jednakowo umiłowaną. Niechaj krew ta gorąca,
najcenniejsza w Polsce krew żołnierza, pod stopami naszymi będzie nowym posiewem
braterstwa, niech wspólną dla braci prawdę głosi. (…) Niech Bóg nad grzechami litościwy
nam odpuści i rękę karzącą odwróci, a my stańmy do naszej pracy, która ziemię naszą
wzmacnia i odradza[163].
31 maja Piłsudski został wybrany na prezydenta Rzeczypospolitej przez Zgromadzenie Narodowe,
jednak godności tej nie przyjął, argumentując to zbyt małymi prerogatywami prezydenta w
konstytucji marcowej. W drugim głosowaniu Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta
protegowanego przez niego Ignacego Mościckiego. Był to kolejny triumf Piłsudskiego, bowiem
ukonstytuowanie się nowej władzy zalegalizowało przewrót majowy.

Lata 1926–1935
Po przewrocie majowym Piłsudski wprowadził system
autorytarny oparty na armii i swych zwolennikach – zwany
sanacją (łac. uzdrowienie). Wprawdzie nie zmienił początkowo
konstytucji, ale ograniczył znacznie rolę parlamentu. 2 sierpnia
Sejm przyjął nowelizację konstytucji (nowela sierpniowa),
wzmacniającą wydatnie rolę prezydenta – mógł wydawać
rozporządzenia z mocą ustawy i rozwiązywać obie izby
parlamentu na wniosek rządu.

27 sierpnia 1926, na własny wniosek jako Ministra Spraw

Wojskowych, Prezydent RP Ignacy Mościcki mianował go
Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych, czyli generałem Józef Piłsudski i premier Kazimierz
Bartel w 1926
przewidzianym na Naczelnego Wodza[164].

20 września 1926 Klub Chrześcijańskiej Demokracji zgłosił

wniosek o wotum nieufności względem dwóch ministrów w
rządzie Bartla – Antoniego Sujkowskiego i Kazimierza
Młodzianowskiego. Wniosek został przyjęty, Bartel podał gabinet
do dymisji, ale marszałek polecił prezydentowi ażeby ten powołał
rząd w takim samym składzie. Nie naruszało to przepisów
konstytucji, ale antyparlamentarna wymowa tego posunięcia była
jasna. Kolejny rząd Bartla przetrwał jednak tylko 4 dni.
Piłsudski w krypcie grobowej
Radziwiłłów w kościele farnym w
Pierwszy rząd Piłsudskiego Nieświeżu dekoruje 25.X.1926
orderem Virtuti Militari IV kl.
2 października 1926 Józef Piłsudski został premierem. Ku sarkofag Stanisława Radziwiłła,
zaskoczeniu wielu środowisk, w tym m.in. sejmowej lewicy[165] w swego adiutanta poległego w
składzie jego gabinetu pojawili się przedstawiciele obozu czasie wyprawy kijowskiej 1920.
konserwatywnego: Aleksander Meysztowicz (resort
sprawiedliwości) i Karol Niezabytowski (ministerstwo rolnictwa).
Była to demonstracja marszałka, który chciał pokazać ugrupowaniom lewicy, iż nie będzie
zakładnikiem żadnej z partii, nawet tych, które udzieliły mu poparcia podczas zamachu.

W czasie swoich rządów dążył do podniesienia autorytetu Głowy Państwa. Wprowadził na znak
szacunku – obowiązek wysłuchiwania orędzia Prezydenta na Zamku Królewskim – nie siedząc, ale
stojąc. Początkowo – w obawie przed skutkami demonstracji – z sali usuwano wszystkie
krzesła[166].

26 października 1926 na zamku w Nieświeżu Piłsudski spotkał się z przedstawicielami polskiej

arystokracji[167]. Działania te były elementem walki marszałka z partiami politycznymi i starymi
podziałami. Sam Piłsudski nie chciał być już w tym czasie, jak pisał:
 członkiem ani polskiej prawicy, ani polskiej lewicy. Nie chciałem nigdy należeć do żadnego
stronnictwa, ani też aprobować panowania stronnictw nad Polską[168].

W czasie sprawowania funkcji szefa rządu, Piłsudski skupiał się jednak przede wszystkim na
sprawach wojskowych, uważając armię za jedyną siłę zdolną do ochrony suwerenności państwa.
M.in. w celu uniknięcia w siłach zbrojnych kumoterstwa i nepotyzmu, na szefa Biura Personalnego
Ministerstwa Spraw Wojskowych mianował pułkownika Bohdana Hulewicza, wywodzącego się z
armii pruskiej.

W grudniu 1926 na Litwie miał miejsce zamach stanu, w wyniku którego dyktatorem został
Antanas Smetona. Rozpoczął on represyjne działania wobec mniejszości polskiej, w odpowiedzi
zamknięto litewskie seminarium nauczycielskie na Wileńszczyźnie. 9 grudnia Józef Piłsudski
pojawił się w Genewie, na posiedzeniu Ligi Narodów. Tam spotkał się z premierem litewskim
Augustinasem Voldemarasem, na którym wymusił deklarację stwierdzającą stan pokoju pomiędzy
Polską a Litwą.

4 listopada 1926 prezydent Mościcki wydał dekret, w którym za niedookreślone przestępstwa

prasowe groziła kara wysokiej grzywny lub do trzech miesięcy więzienia. Akt ten, nazywany
dekretem prasowym został jednak uchylony przez Sejm, a jego nowa wersja, wydana przez
prezydenta w maju 1927 była o wiele łagodniejsza.

Wybory w 1928 i BBWR

19 stycznia 1928 ukazała się odezwa programowa nowego,

prosanacyjnego ugrupowania Bezpartyjnego Bloku Współpracy z
Rządem Marszałka Józefa Piłsudskiego (BBWR). Osoby, które
weszły w skład BBWR, pomimo różnych orientacji politycznych,
łączyło pragnienie wzmocnienia państwa i chęć udzielenia
poparcia Piłsudskiemu w tworzeniu gabinetu i rządzeniu.
Ugrupowanie to miało także doprowadzić do wsparcia
parlamentarnego dla zmiany konstytucji. Piłsudski podczas otwarcia sesji
Sejmu w 1928
W wyborach parlamentarnych z 4 marca 1928 BBWR zwyciężył,
uzyskując ok. 25% głosów, otrzymując 130 mandatów w Sejmie i
46 w Senacie (na 111). 13 marca, podczas spotkania z grupą
posłów Bloku, Piłsudski opisał swoją wizję dalszych rządów,
podczas których gabinet miał zajmować pozycję uprzywilejowaną
względem parlamentu. Marszałek odrzucał koncepcję
monopartyjności, a nową konstytucję uważał za wciąż odległą
perspektywę.

Podczas pierwszego posiedzenia Sejmu, w czasie odczytywania

prezydenckiego wystąpienia przez marszałka, posłowie Ignacy Daszyński i Józef
komunistyczni wznosili antyrządowe okrzyki, za co zostali siłą Piłsudski w gabinecie marszałka
usunięci z sali przez policję. Felicjan Sławoj Składkowski opisywał Sejmu, kwiecień 1928
ten incydent w następujący sposób:

Pan Marszałek bierze z rąk porucznika Zaćwilichowskiego zwinięty w trąbkę akt otwarcia
Sejmu i wychodzi do sali sejmowej. Kieruje się w stronę fotela przewodniczącego i, wśród
grobowej ciszy, zaczyna rozwijać Orędzie Prezydenta Rzeczypospolitej (…) Nagle, na lewej
stronie Sejmu, między pierwszymi a drugimi drzwiami, wiodącymi na korytarz, w tylnych
 rzędach niewielka grupa posłów zaczyna krzyczeć. „Precz z
faszystowskim rządem Piłsudskiego  !!”, później, za chwilę
znów cisza. Pan Marszałek przerywa rozwijanie papieru i
mówi w kierunku krzyczących komunistów: „Panowie,
będziecie wyrzuceni z sali!” Nie wiem, czy mogli usłyszeć
te słowa, powiedziane „pod wąsem”, ale krzyki ich
wzmogły się z tym większą siłą. „Wyrzucić ich!” –
powiedział Pan Marszałek, odwracając się do mnie i
wskazując ręką komunistów. Wybiegłem do hallu Jędrzej Moraczewski i Józef
głównego i krzyknąłem w kierunku stojącego przy szatni Piłsudski 1928
komisarza Jaroszewicza: „Pierwszy rzut! Już”. (…) Za
chwilę, która wydała mi się dość długą, wpadł do hallu
biegiem dziesiątek policjantów bez karabinów,
prowadzony przez Jaroszewicza i komisarza policji. (…)
Moi policjanci chwytają krzyczących komunistów, by ich
wyprowadzić z sali, ale posłowie socjalistyczni i chłopscy
dopadli już do ostatnich rzędów foteli i uczepili się
komunistów, nie dając ich wyprowadzić. (…) Na szczęście
Jaroszewicz wprowadza w tej chwili drugi dziesiątek
policjantów. (…) Komunistów każę odprowadzić do
komisariatu policjantom z karabinami, a pierwszy rzut z
pistoletami każę mieć, na wszelki wypadek, jeszcze w
pogotowiu[169].

Ponadto marszałkiem Sejmu został nie Bartel (popierany przez Piłsudskiego), ale Daszyński z PPS.
Oznaczało to rozpoczęcie otwartej wojny pomiędzy parlamentem a marszałkiem i jego
zwolennikami.

Okres ten to czas, w którym gwałtownie pogorszył się stan zdrowia Józefa Piłsudskiego. W
kwietniu 1928 przebył udar mózgu i od tego czasu miał kłopoty z operowaniem prawą ręką. Fakt
ten został objęty ścisłą tajemnicą państwową[170]. Najprawdopodobniej wówczas marszałek był już
chory na raka wątrobowokomórkowego. Z powodu złego stanu zdrowia 27 czerwca 1928 Piłsudski
podał swój rząd do dymisji. Jego miejsce jako szefa gabinetu zajął po raz czwarty Kazimierz Bartel.
1 lipca, tuż po złożeniu rezygnacji, Józef Piłsudski udzielił wywiadu „Głosowi Prawdy”, w którym
otwarcie wypowiedział wojnę Sejmowi, używając określeń drastycznych, a nawet wulgarnych,
nazywając parlament m.in. „sejmem ladacznic” czy „sejmem korupcji”. Jego zdaniem posłowie
zachowywali się

jakby ta sala była szynkiem. Gdy jeden mówi, piętnastu panów chodzi po sali, załatwiając
jakieś prywatne interesiki – czterdziestu panów głośno między sobą rozmawia, pokazując
mówcy plecy – stu panów opowiada sobie anegdotki mniej lub więcej nieprzyzwoite i tylko
panowie ministrowie muszą jakoby zachowywać się w takim miejscu przyzwoicie[171].

Kolejna rozgrywka marszałka z Sejmem miała swój początek w tzw. sprawie Czechowicza. Minister
skarbu państwa Gabriel Czechowicz został obwiniony przez opozycję parlamentarną o
przekroczenie budżetu państwa za rok 1928. Kwota, o którą chodziło, pochodziła z dyspozycyjnego
funduszu premiera. Została ona wykorzystana jednak przez BBWR podczas kampanii wyborczej.
Sejm przegłosował wniosek o postawienie przed Trybunałem Stanu Czechowicza, nie ośmielając
się jednak pociągnąć do odpowiedzialności samego Piłsudskiego.
Marszałek potraktował całą sprawę jako prowokację ze strony parlamentu. Odpowiedział
artykułem na łamach gazety „Głos Prawdy”, pt. Dno oka, czyli wrażenia człowieka chorego z sesji
budżetowej w Sejmie. Był to jeden z najostrzejszych tekstów Piłsudskiego – personalnie, używając
obelżywych wyrazów, atakował w nim przede wszystkim dwóch posłów: Hermana Liebermana
(główny tenor w tej smrodliwej operetce) i Jana Woźnickiego (ciężki na umyśle, ludożerca).
Pomimo to marszałek wystąpił na posiedzeniu Trybunału Stanu, biorąc na siebie wszelkie
uchybienia, a także dyskredytując zupełnie konstytucję marcową. W efekcie Trybunał odesłał
sprawę na powrót do Sejmu.

14 kwietnia utworzony został nowy rząd, na czele którego stanął Kazimierz Świtalski. Nazywany był
on rządem pułkowników – byłych wojskowych oddanych marszałkowi, opowiadających się za
siłowym rozwiązaniem problemów z opozycją. Do tego namawiali Piłsudskiego zwłaszcza
Świtalski, Sławek i Prystor. W końcu czerwca z marszałkiem spotkał się Daszyński, który
zaproponował utworzenie koalicji BBWR, PPS i PSL „Wyzwolenie”. Piłsudski jednak ofertę tę
odrzucił. W wyniku tego, w połowie września 1929 powstał Centrolew – blok sześciu ugrupowań
parlamentarnych przeciwnych sanacji.

30 października 1929 miało mieć miejsce inauguracyjne posiedzenie Sejmu. Powinien otwierać je
premier Świtalski, ale był on niedysponowany, wobec czego zastąpić go miał Piłsudski. W
sejmowym przedsionku pojawiła się jednak grupa oficerów oczekujących na przybycie marszałka.
Posłowie potraktowali żołnierzy jako przysłanych przez niego w celu zaaresztowania członków
parlamentu. Z tego powodu marszałek Sejmu Daszyński odmówił rozpoczęcia posiedzenia. Ostra
rozmowa pomiędzy Piłsudskim a Daszyńskim:

Pan marszałek Piłsudski: – Więc proszę pana o trzymanie języka (uderzenie w stół ręką) i
pytam pana, czy zamierza pan otworzyć sesję?
Pan marszałek Daszyński: – Pod bagnetami, rewolwerami i szablami nie otworzę.
Pan marszałek Piłsudski: – To pańskie ostatnie słowo?
Pan marszałek Daszyński: – Tak jest.
Pan marszałek Piłsudski: – To pańskie ostatnie słowo?
Pan marszałek Daszyński: – Tak jest.
Pan marszałek Piłsudski kłania się lekko i, nie podając ręki, opuszcza gabinet pana
marszałka Daszyńskiego. Przechodząc przez salonik pana marszałka sejmu, mówi głośno:
To dureń[172].

Sesja nie została otwarta, w odpowiedzi na co prezydent Mościcki odroczył ją o miesiąc.

Ostatecznie Sejm zebrał się dopiero 5 grudnia, a konsolidacja antysanacyjnej opozycji
doprowadziła do tego, iż przegłosowano wotum nieufności dla rządu Świtalskiego. Objęcie
stanowiska po raz piąty przez Bartla oznaczało chwilowe złagodzenie kursu sanacji wobec
parlamentu. Była to jednak zmiana tylko pozorna – kiedy parlament uchwalił wotum nieufności
wobec ministra pracy i opieki społecznej Aleksandra Prystora, Piłsudski powrócił do otwartej walki
z Sejmem. Nowym premierem został Walery Sławek, który nie ukrywał opinii, że z Sejmem należy
się rozprawić siłą.

Drugi rząd Piłsudskiego

30 czerwca 1930 w Krakowie odbył się zorganizowany przez Centrolew „Kongres Obrony Prawa i
Wolności Ludu”. Rezolucja uczestników Kongresu mówiła o konieczności zakończenia dyktatury
Józefa Piłsudskiego i usunięcia ze stanowiska Ignacego Mościckiego, uważanego za figuranta
marszałka. Postulowano także utworzenie demokratycznego rządu, cieszącego się szerokim
poparciem społecznym. 14 września Centrolew planował
przeprowadzić ponad 20 antysanacyjnych demonstracji.
Reakcją na te zamierzenia było ustąpienie 23 sierpnia gabinetu
Sławka, którego miejsce zajął sam Józef Piłsudski.

Marszałek kontynuował wyjątkowo ostrą i momentami

wulgarną krytykę parlamentu na łamach „Gazety Polskiej”:

Pan poseł to nikczemne zjawisko w Polsce, pozwala Józef Piłsudski w towarzystwie mjr.
sobie bowiem na czynności tak upokarzające – zarówno Konrada Zembrzuskiego,
sejm, jako instytucję, jak i samych siebie, jako posłów – przybocznego st. wachm.
że powtarzam, cała praca w sejmie śmierdzi i zaraża Walentego Wójcika i szofera
powietrze wszędzie[173]. Zygmunta Malinowskiego, 1929.

Tym razem jednak nie ukrywał, iż nie cofnie się przed naruszeniem nietykalności cielesnej posłów:

Konstytucja mówi tylko o nietykalności sądowej; wszystko inne, panie pośle, jest
tykalne![173].

29 sierpnia 1930 prezydent Mościcki, na wniosek Piłsudskiego, wydał zarządzenie o rozwiązaniu

parlamentu. Oznaczało to, że od wejścia tego aktu w życie, posłów nie chronił już immunitet.

„Sprawa brzeska” i wybory 1930

1 września 1930 z Piłsudskim spotkał się minister spraw

wewnętrznych, Felicjan Sławoj Składkowski. Przedstawił on
marszałkowi listę polityków będących jego wrogami
politycznymi. Piłsudski własnoręcznie zaznaczył na tej liście
osoby, które uważał za szczególnie niebezpieczne, które należy
aresztować i osadzić w twierdzy brzeskiej. Byli to m.in.
Wincenty Witos, Norbert Barlicki, Władysław Kiernik, Herman
Lieberman, Karol Popiel, a później także Wojciech Korfanty.
Uwięzieni oni zostali bez nakazu sądowego, tylko na polecenie
Składkowskiego. Osadzonych bito i upokarzano, a także Tablice pamiątkowe na ścianie
głodzono. Stosowano również tortury psychiczne – m.in. Quinta Bettencourt na Maderze,
pozorowano egzekucje. Do dziś kwestią sporną pozostaje stan z 2000
pytanie, czy Piłsudski polecił traktować więźniów w taki
sposób, czy w ogóle wiedział o tym, co dzieje się za murami
twierdzy brzeskiej.

Na szczęście panowie prokuratorzy zastosowali ściganie byłych posłów. Co do mnie to też

przygotowałem część tej pracy, bo chcę, by byli karani. Nie mogę znieść by taka banda
byłych posłów była niekaralna i psuła moralność Polski. Ta bezkarność tego bydła
przeklętego psuje całe państwo. Zastrzelę ich jak psów, gdy sądy nie osądzą[174].
16 i 23 listopada 1930 odbyły się wybory do parlamentu,
nazywane „wyborami brzeskimi”. Sanacja otrzymała w nich
większość bezwzględną – 56% w Sejmie i 69% w Senacie, ale za
małą do zmiany konstytucji (wymagane 2/3).

4 grudnia 1930 Piłsudski zrezygnował ze stanowiska szefa

rządu, ponownie z powodów zdrowotnych. Zastąpił go Walery
Sławek, będący jednocześnie przewodniczącym BBWR-u. Sam
marszałek udał się na 3,5-miesięczny odpoczynek na
portugalską Maderę trwający od 15 grudnia 1930 do 29 marca
1931 (podczas pobytu towarzyszyli mu płk lek. Marcin
Woyczyński, Mieczysław Lepecki i Eugenia
Lewicka) [175][176][177] . Lewicka, z którą Piłsudskiego łączyły
zażyłe stosunki przebywała na Maderze w tajemnicy przed żoną Józef Piłsudski składa hołd prochom
Piłsudskiego. Po powrocie z Madery Aleksandra Piłsudska króla Jana III Sobieskiego w 250.
zażądała od męża zerwania wszelkich stosunków z Lewicką, co rocznicę wiktorii wiedeńskiej w 1933
też się stało (Lewicka zaszczuta, upokorzona i załamana
popełniła samobójstwo)[170].

W maju 1931 roku Piłsudski, bez podania przyczyn, wymusza

dymisję premiera Sławka i powierzenie teki premiera swojemu
najbliższemu przyjacielowi Aleksandrowi Prystorowi. Krążą
plotki, że przyczyną tego posunięcia była chęć załagodzenia
konfliktu z żoną po romansie z Lewicką (w tym czasie Prystorowa
była najbliższą przyjaciółką Aleksandry Piłsudskiej)[170].
Jules Laroche, Józef Piłsudski,
Louis Barthou, Józef Beck, Jan
Szembek podczas wizyty
ministra francuskiego w Polsce,
Polityka zagraniczna kwiecień 1934

Po urlopie, na pierwszym spotkaniu z przedstawicielami

najwyższych władz państwowych, Piłsudski oświadczył, że ma
zamiar ograniczyć swe interwencje w sprawy państwa i ponownie
skupić się na najbliższym mu wojsku. Nakazał także, aby w
wypadku pogorszenia się sytuacji międzynarodowej na
stanowisku szefa MSZ Augusta Zaleskiego zastąpił Józef Beck. Już
w tym czasie Piłsudski postulował prowadzenie polityki
równowagi między Niemcami a ZSRR (polsko-sowiecki pakt o
nieagresji podpisano w 1932). Planował także współpracę z Hans von Moltke, Józef
aliantami zachodnimi – Francją i Wielką Brytanią oraz Piłsudski, Joseph Goebbels i
zaprzyjaźnionymi sąsiadami – Łotwą, Rumunią i Węgrami. Józef Beck, podczas wizyty
niemieckiego ministra w Polsce,
Wobec zmiany położenia międzynarodowego Polski i zwiększenia 14 czerwca 1934
wpływów w Niemczech narodowych socjalistów Piłsudski wysunął
koncepcję wojny prewencyjnej. Zakładała ona postawienie
ultimatum Adolfowi Hitlerowi w oparciu o rokowania rozbrojeniowe. Hitler miał zrezygnować z
wszelkiej myśli o zbrojeniach i dać gwarancje przestrzegania postanowień traktatu wersalskiego.
Odrzucenie ultimatum miało spowodować natychmiastowe wkroczenie zbrojne do Niemiec.
Wojsko Polskie miało wejść do Prus Wschodnich i na Śląsk, we współdziałaniu z armią
czechosłowacką, wojska francuskie do Nadrenii, Wirtembergii i Bawarii. Wielka Brytania miała
wystąpić ze swoją flotą, wyrażając solidarność z Francją i Polską. Zakładano, że w 1932 i 1933 roku
stutysięczna Reichswehra nie będzie mogła stawiać żadnego oporu[178].
Jednak niebezpieczeństwo ze strony Niemiec narastało, zwłaszcza po tym, jak 30 stycznia 1933 do
władzy doszedł Adolf Hitler. Marszałek szukał porozumienia z Niemcami. 26 stycznia 1934
podpisano polsko-niemiecką deklarację o nieagresji, mającą obowiązywać przez 10 lat.

Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej

15 czerwca 1934 minister spraw wewnętrznych, Bronisław Pieracki został zamordowany przez
Hryhorija Maciejkę – zamachowca z Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Stało się to
jednym z głównych powodów wydania przez prezydenta Mościckiego 12 lipca 1934 rozporządzenia
o utworzeniu w Berezie Kartuskiej obozu internowania, w którym bez wyroku sądowego
przetrzymywano w trybie zarządzenia administracyjnego przede wszystkim członków
Komunistycznej Partii Polski, Obozu Narodowo-Radykalnego, Ruchu Narodowo-Radykalnego i
Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, a także np. osoby podejrzewane o popełnienie przestępstw
gospodarczych, wobec których brakowało dowodów winy.

Konstytucja kwietniowa

Już od zamachu majowego członkowie sanacji planowali zmianę

konstytucji w tym kierunku, aby prezydent posiadał jak
największy zakres władzy. 26 stycznia 1934, wykorzystując
precedens konstytucyjny oraz demonstracyjną nieobecność
posłów opozycji na sali sejmowej, Stanisław Car pomimo braku
kworum doprowadził do tego, iż referowane przez niego na forum
Sejmu tezy konstytucyjne uznano za nową konstytucję i
przegłosowano ją. Piłsudski ostudził jednak zapał reformatorów,
zwracając im uwagę na to, iż nie jest zadowolony z forsowania
nowej ustawy zasadniczej za pomocą, jak to określił, triku.
Postulował dalszą, spokojną nad nią pracę w Senacie.

23 marca 1935 Sejm uchwalił nową konstytucję. Gdy prezydent

Ignacy Mościcki 23 kwietnia 1935 podpisał ustawę zasadniczą,
Piłsudski miał przed sobą niecały miesiąc życia. Była ona pisana z
myślą o marszałku, ale najwyższa władza w państwie stała się Józef Piłsudski po powrocie z
udziałem Mościckiego. Wilna 21 marca 1935. Pierwszy
z prawej minister komunikacji
Michał Butkiewicz. Ostatnie
W propagandzie sanacyjnej podnoszono, że konstytucja znane zdjęcie Marszałka.
kwietniowa była ostatnim aktem państwowym, który
podpisał śmiertelnie już wówczas chory Piłsudski, że jest
ona swoistym politycznym testamentem Marszałka, że
wyraża jego ideologię. Nic w tym nie było prawdy.
Piłsudski nie tylko nie znał treści swego rzekomego
testamentu politycznego, ale nawet nie zapoznał się z jej
pierwszymi dziesięcioma artykułami, które zawierały
kwintesencję ideową konstytucji. Sprawy te, do których
uprzednio przywiązywał dużą wagę, po prostu przestały go
interesować[179].

Śmierć i pochówek
Informację o jego stanie zdrowia podano oficjalnie po
uroczystościach Święta Niepodległości 11 listopada 1934. Podczas
uroczystości Piłsudski zasłabł, w związku z czym skrócono część
oficjalną. Konsylium lekarskie postanowiło sprowadzić do Polski z
Wiednia prof. Karela Wenckebacha. Przyleciał on do Warszawy
wiosną 1935 samolotem pilotowanym przez Jerzego Bajana.
Stwierdził chorobę nowotworową (według niektórych opracowań
kiłę trzeciorzędową)[180], a Józefowi Piłsudskiemu pozostawił
jedynie kilka tygodni życia[o] (wcześniej zaniepokojenie odnośnie Pośmiertne zdjęcie Piłsudskiego
do stanu wątroby J. Piłsudskiego wyrażał jego osobisty lekarz, płk
Marcin Woyczyński, który ustąpił z tej funkcji w kwietniu
1935[181]). Poza prof. Wenckebachem opiekę lekarską nad
Marszałkiem sprawowali polscy lekarze: dr Antoni
Stefanowski, gen. dr Stanisław Rouppert (kierownik), ppłk dr
Stefan Mozołowski, płk dr Henryk Cianciara i mjr dr Felicjan
Tukanowicz[182].

11 maja 1935 Józef Piłsudski doznał krwotoku żołądkowego,

który osłabił serce. Zmarł na raka wątrobowokomórkowego (są
materiały mówiące o raku żołądka z przerzutem do wątroby) w
Belwederze 12 maja 1935 (w 9. rocznicę zamachu stanu), o
godzinie 20.45. W chwili śmierci byli przy Józefie Piłsudskim
ksiądz Władysław Korniłowicz, który miał udzielić
umierającemu ostatniego namaszczenia[183] oraz ppłk dr
Stefan Mozołowski[184], który sporządził akt zgonu[185].

Niezwłocznie po śmierci marszałka, 13 maja 1935 zostały

wyjęte z ciała mózg i serce. Dokonali tego lekarze mjr dr Wiktor Uroczystości żałobne w kościele św.
Kaliciński i dr Józef Laskowski, którzy wykonali sekcję zwłok Jadwigi w Berlinie. Przed
Marszałka i pracowali nad jego konserwacją i balsamowaniem klęcznikiem siedzi Adolf Hitler
(mumifikacją)[186][187][188]. Mózg poddano badaniu w Polskim
Instytucie Badań Mózgu w Wilnie, po zakończeniu pierwszego
etapu badań opublikowano monografię Mózg Józefa
Piłsudskiego (1938)[189][190].

Ogłoszona została żałoba narodowa. 17 maja została

odprawiona msza żałobna celebrowana przez kard. Aleksandra
Kakowskiego. Pogrzeb Józefa Piłsudskiego stał się wielką
manifestacją jedności narodowej. Ciało marszałka złożono w
krypcie św. Leonarda na Wawelu. Na 22 grudnia 1935 ustalono
Kraków, trumna z ciałem Józefa
zamknięcie trumny kryształowej z ciałem Piłsudskiego w
Piłsudskiego w krypcie pod Wieżą
trumnie metalowej celem późniejszego złożenia do krypty pod
Srebrnych Dzwonów na Wawelu
Wieżą Srebrnych Dzwonów[191]. Przez pewien czas trwały
spory pomiędzy władzami duchownymi a świeckimi dotyczące
miejsca spoczynku Piłsudskiego. Ostatecznie, 22 czerwca 1937, na polecenie metropolity
krakowskiego abpa Adama Stefana Sapiehy trumnę przeniesiono do krypty pod Wieżą Srebrnych
Dzwonów.

12 maja 1936 serce Piłsudskiego zostało złożone w grobie jego matki na cmentarzu Na Rossie w
Wilnie[192], a następnego dnia grobowiec został zamurowany[193]. Prace w tym miejscu trwały od
1935, a uczestniczyło w nich 1500 robotników, działających na trzy zmiany[194]. Nagrobek
zwieńczyła płyta, wykonana z 19-tonowego bloku granitu, wykopanego we wsi Bronisławka w
województwie wołyńskim. Płyta została obrobiona i oszlifowana przez Bolesława Sypniewskiego w
warszawskim Zakładzie Rzeźbiarsko-Kamieniarskim
Sypniewski, tam też wyryto inskrypcję: „Matka i serce
syna”[195]. Na czarnej granitowej płycie nagrobnej zgodnie z
wolą Piłsudskiego wykuto cytaty z Wacława (u góry) i
Beniowskiego (u dołu) Juliusza Słowackiego:

u góry:
Ty wiesz, że dumni nieszczęściem nie mogą
Za innych śladem iść tą samą drogą. Cmentarz Na Rossie w Wilnie,
MATKA I SERCE SYNA mauzoleum Matka i Serce Syna,
Kto mogąc wybrać, wybrał zamiast domu 1937
Gniazdo na skałach orła, niechaj umie
Spać, gdy źrenice czerwone od gromu
I słychać jęk szatanów w sosen szumie.
Tak żyłem.[196]

W czerwcu 1938 został rozstrzygnięty konkurs na projekt

sarkofagu Marszałka Piłsudskiego, w wyniku którego spośród
kilku zgłoszonych prac został wybrany pomysł rzeźbiarza prof.
Jana Szczepkowskiego[197][198]. W pracach nad sarkofagiem w
Milanówku brał udział asystent profesora Roman Tarkowski,
natomiast do figury Marszałka pozował zięć Adam
Mickiewicz[199]. Cmentarz Na Rossie w Wilnie,
mauzoleum Matka i Serce Syna,
Za życia Piłsudski rozważał, kto przejmie po nim rolę 2004
przywódcy. Nie widział jednak w swoim otoczeniu godnego
następcy, obawiał się także zachowania najwyższych dowódców
wojskowych po swoim odejściu. Zgodnie z tymi obawami po jego śmierci rozpoczęła się rywalizacja
pomiędzy grupą wojskowych skupionych wokół generalnego inspektora Sił Zbrojnych Edwarda
Rydza-Śmigłego a stronnictwem pałacowym, któremu przewodził prezydent RP Ignacy Mościcki.
Żaden z nich nie posiadał jednak odpowiednich cech osobowościowych, ażeby zdominować scenę
polityczną w takim stopniu, w jakim uczynił to Piłsudski[p].

Decyzją prezesa Instytutu Pamięci Narodowej z dnia 16 stycznia 2020 roku na wniosek prezesa
koła Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych w Nowym Targu, grób
Piłsudskiego został wpisany do prowadzonej przez IPN ewidencji grobów weteranów walk o
wolność i niepodległość Polski pod numerem ewidencyjnym 332[200].

Dorobek piśmienniczy
Dorobek pisarski Józefa Piłsudskiego (w tym wszelkie przemówienia, odezwy, rozkazy, listy,
wywiady itd.) został dwukrotnie zebrany przez Instytut Józefa Piłsudskiego Poświęcony Badaniu
Najnowszej Historii Polski. Za pierwszym razem (w postaci 8 tomów wydanych w latach 1930–
1931, uzupełnionych trzema w latach 1930–1936) były to Pisma – Mowy – Rozkazy. W latach
1937–1938 tenże instytut wydał uzupełnione i krytycznie przejrzane Pisma zbiorowe Józefa
Piłsudskiego. Ta ostatnia praca została wznowiona w postaci reprintu w 1989.

Rodzina i życie prywatne

Pierwszą żoną Józefa Piłsudskiego była Maria z Koplewskich Juszkiewiczowa (1865–1921,
członkini PPS, ps. „Piękna Pani”)[36]. Ze związku małżeńskiego (zawartego w 1883) z Marianem
Juszkiewiczem miała córkę Wandę (1887–1908). Była ona protestantką, członkinią Kościoła
ewangelicko-augsburskiego. Wkrótce po narodzinach Wandy doszło do rozwodu Marii z
Juszkiewiczem (dopuszczalnego przez kościoły protestanckie).
Pragnąc zawrzeć z nią małżeństwo, Piłsudski przeszedł na
luteranizm, a ślub odbył się 15 lipca 1899 w kościele
protestanckim we wsi Paproć Duża[37][38]. Para początkowo
mieszkała w Łodzi przy ul. Wschodniej 19. W wyniku
aresztowania Piłsudskiego, a następnie jego ucieczki,
małżeństwo przenosiło się do Lwowa (od 1902) i Krakowa (od
1904). Po śmierci córki w sierpniu 1908 – traktowanej przez
Piłsudskiego jako jego dziecko – nie powróciła do działalności
politycznej. Nie wyrażała również zgody na rozwód z mężem, Maria z Koplewskich Piłsudska, I
który w maju 1906 poznał, a następnie związał się z Aleksandrą voto Juszkiewiczowa, pierwsza
Szczerbińską[61]. Pierwsza żona Piłsudskiego zmarła w 1921, a żona Józefa Piłsudskiego (z lewej)
oraz Aleksandra ze Szczerbińskich
jej mąż nie pojawił się na pogrzebie, wysyłając na niego brata
Piłsudska – druga żona marszałka
Jana[201].

Związek Piłsudskiego ze Szczerbińską (działaczką PPS i POW,

ps. „Ola”) przez szereg lat był nieformalny, dopiero śmierć jego
żony pozwoliła na zawarcie małżeństwa, co nastąpiło 25
października 1921[63] w Belwederze – ślubu udzielał ksiądz
prałat Naczelnika Państwa, Marian Tokarzewski, świadkami
byli Bolesław Wieniawa-Długoszowski i płk Eugeniusz
Piestrzyński. Z tego związku marszałek miał dwie córki:

Wandę (1918–2001)[62] – lekarkę psychiatrę, w latach

1939–1990 mieszkającą w Wielkiej Brytanii,
Jadwigę, nazywaną Jagodą (1920–2014)[62] – architekt,
porucznika pilota Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej
Brytanii i RAF, żonę Andrzeja Jaraczewskiego, matkę Józef Piłsudski z żoną Aleksandrą
Krzysztofa Jaraczewskiego i Joanny Onyszkiewicz. oraz córkami – Wandą i Jadwigą w
1928
Ze względu na brak możliwości zawarcia małżeństwa
początkowo Piłsudski i Szczerbińska nie mieszkali razem – on
w Belwederze, ona w dwupokojowym mieszkaniu na Pradze, a następnie przy ul. Koszykowej
70[202]. Dopiero w 1921, po ślubie, zamieszkali w Belwederze. W 1922 przenieśli się na krótko do
mieszkania przy ul. Koszykowej, a od lipca 1923 – do dworku Milusin w Sulejówku. Po zamachu
majowym rodzina ponownie przeniosła się do Belwederu. Marszałek bardzo często jednak nocował
w Ministerstwie Spraw Wojskowych, a później w budynku Głównego Inspektoratu Sił
Zbrojnych[203]. Nawał pracy uniemożliwiał mu częste kontakty z żoną, do rzadkości należały ich
wspólne wyjazdy do Wilna na jarmark zwany Kaziukami. Piłsudski wolał także jeździć na samotny
wypoczynek do Druskienik (w sierpniu i wrześniu)[204]. Po zrzeczeniu się majątku w Świątnikach
(otrzymanego w ramach tzw. resztówki dla posiadaczy Krzyża Virtuti Militari), w 1930 Piłsudscy
otrzymali dworek w Pikieliszkach. Stosunki pomiędzy małżonkami ochładzały się już od połowy lat
20., pod koniec życia marszałka żyli oni obok siebie – Aleksandra nie towarzyszyła mu w
oficjalnych uroczystościach czy podczas podejmowania gości w Belwederze. Od 1924 Piłsudskiego
łączyła znajomość z poznaną w Druskiennikach lekarką Eugenią Lewicką (1896–1931), która z
biegiem lat przybierała na zażyłości. Towarzyszyła mu ona nawet podczas urlopu na Maderze w
1930[205], co spowodowało pojawienie się doniesień o rzekomym romansie łączącym marszałka z
Lewicką[201]. Zmarła w 1931, a w jej pogrzebie wziął udział sam Piłsudski, jak również m.in.
premier Aleksander Prystor. Marszałka łączono także z Jadwigą Burhardt (1901–1965)[201][206] i
Kazimierą Iłłakowiczówną (1892–1983), pełniącą funkcję sekretarki Piłsudskiego w latach 1926–
1935[207].

Nawyki i zainteresowania

Piłsudski był zwolennikiem skromnego i prostego stylu życia.

Podróżując, odmawiał korzystania ze specjalnego wagonu
kolejowego (salonki), wybierając bilet drugiej klasy[208]. Na co
dzień nosił zwykłą szarą bluzę wojskową, bez odznak i
orderów[208]. Zakazywał także przebywania w jego pobliżu
ochroniarzy, stale nosił za to przy sobie rewolwer (również w nocy
– kładł go obok łóżka)[209]. Cenił sobie także prostą kuchnię (nie Jedną z ulubionych rozrywek
lubił jednak m.in. bigosu czy zupy grochowej)[210]. Alkohol pił marszałka było stawianie
tylko w niedużych ilościach, przede wszystkim tokaj. Lubił za to pasjansa
palić papierosy oraz pić herbatę (nawet do 10 szklanek
dziennie)[210]. Bardzo często jadł słodycze – głównie wedlowskie
herbatniki i krakersy[210].

Jedną z ulubionych rozrywek Piłsudskiego było stawianie pasjansów. Zainteresowanie to

przerodziło się w prawdziwą pasję po jego powrocie z Magdeburga[211]. Lubił również grać w
szachy, jeździć konno oraz strzelać, choć czynności tych nie uważał za uprawianie sportu[212].
Interesował się także parapsychologią, brał udział w popularnych w okresie międzywojennym
seansach spirytystycznych (m.in. przeprowadzonych przez Teofila Modrzejewskiego i Stefana
Ossowieckiego)[213]. Wierzył także w istnienie telepatii[213]. Unikał za to uroczystości
religijnych[214]. Piłsudski nie przepadał również za telefonami, audycjami radiowymi, a także
(początkowo) za kinematografią. Zdanie na temat filmów zmienił na początku lat 30., gdy w
Belwederze i w siedzibie GISZ zainstalowano przenośne aparaty umożliwiające wyświetlanie
filmów. Stał się wówczas ich pasjonatem, szczególnie lubiąc filmy o pogodnym przekazie –
komedie z Flipem i Flapem czy animacje Walta Disneya[215].

Ulubionym koniem marszałka była Kasztanka, klacz, którą otrzymał w 1914. Służyła mu ona do
1927[216]. Piłsudski posiadał także dwa psy – pierwszym z nich był Dorek, należący do rodziny
jeszcze przed zamachem majowym. Drugi został nazwany przez marszałka po prostu „Pies”. Był
wilczurem specjalnie szkolonym do pilnowania dokumentów[217].

Kult Piłsudskiego
W dwudziestoleciu międzywojennym, a także po zakończeniu
tego okresu historii Polski, wokół osoby pierwszego marszałka
Polski budowany był swoisty kult. Polegał on na przypisywaniu
Piłsudskiemu cech genialnego dowódcy, wybitnego stratega i
polityka, a przede wszystkim wizjonera[q][r][218].

Już podczas działalności w PPS i walki w Legionach w

otoczeniu przyszłego marszałka pojawiły się osoby fanatycznie
mu oddane, podchodzące bezkrytycznie do jego osoby i poleceń
przez niego wydawanych[219]. Z tego środowiska pochodziła Mural upamiętniający Józefa
grupa polityków rządząca II Rzecząpospolitą[s]. Po odzyskaniu Piłsudskiego na murach Akademii
niepodległości popularność Piłsudskiego rosła, szczególnie w Sztuki Wojennej
związku z wygraną w wojnie polsko-bolszewickiej i
nieudolnością kolejnych rządów. Przez swych zwolenników był on wówczas uważany za jedyną
osobę w Polsce, która jest w stanie wyprowadzić Polskę z kryzysu politycznego i gospodarczego.

Po zamachu majowym w 1926 i wprowadzeniu rządów autorytarnych kult Piłsudskiego stał się
oficjalną ideologią państwową, której rozpowszechnianie nasiliło się jeszcze po jego śmierci w
1935. Portrety Piłsudskiego wisiały wówczas na ścianach w instytucjach i urzędach
państwowych[t]. Otrzymał godność członka honorowego założonego w 1928 Związku
Sybiraków[220], a 27 grudnia 1933 Związku Weteranów Powstań Narodowych R.P. 14/19[221].

Marszałek był głównym tematem wielu utworów literackich, widniał na obrazach, był honorowym
członkiem niezliczonej liczby organizacji, obywatelem honorowym kilkudziesięciu miast (m.in.
Nowego Sącza (1916)[222], Warszawy (gdzie został uhonorowany dwa dni po przybyciu z niewoli,
12 listopada 1918)[223][224], Ciechanowa (1925)[225] i Hrubieszowa (1935)[226]). Jego imieniem
nazywano instytucje, statki, samoloty, obiekty itd. (w tym Góry Piłsudskiego, grupę górską na
Spitsbergenie[227]). Kult osoby Piłsudskiego był ważnym elementem wychowania patriotycznego,
jakiemu poddawane były dzieci i młodzież w szkołach[228]. W 1938 Sejm uchwalił nawet specjalną
ustawę, która pod karą więzienia zakazywała szkalowania imienia Józefa Piłsudskiego[229].

Podczas okupacji niemieckiej i okresu PRL kult Piłsudskiego był zwalczany przez władze,
przyczyniło się to jednak do jego wzmocnienia[230].

W czasach PRL do tradycji piłsudczykowskiej nawiązywali przede wszystkim Leszek Moczulski i

Konfederacja Polski Niepodległej, głosząc etos niepodległościowy (filozofię czynu[231]) i traktując
działalność na rzecz niepodległości jako zobowiązanie moralne[232].

Wszystkie utwory Piłsudskiego objęte były w 1951 zapisem cenzury w Polsce, podlegały
natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek[233].

Po transformacji ustrojowej w Polsce w 1989 roku Piłsudski „po wielu latach niebytu powrócił jako
jeden z najważniejszych symboli niepodległości” do szerokiego dyskursu, co dało możliwość
odrodzenia się jego legendy i mitu[234]. Większość osób sprawujących funkcje w życiu publicznym
III RP określiła go jako jedną z najwybitniejszych postaci w historii Polski[234]. Piłsudski stał się
patronem szeregu ulic, placów i szkół. Powstało również kilkanaście jego pomników[235].

Kontrowersje
Józef Piłsudski jest postacią, której zasługi dla niepodległości Polski są powszechnie uznane, ale
jednocześnie wiąże się z nim wiele kontrowersji. Najważniejsze kwestie to:

Sprawa wyznania marszałka i zarzut instrumentalnego traktowania religii. Piłsudski został

protestantem w celu wzięcia ślubu ze swoją pierwszą żoną (Marią Juszkiewiczową), która była
rozwódką i miała dziecko ze swojego poprzedniego związku. Być może Piłsudski powrócił
później do Kościoła katolickiego w celu wzięcia ślubu z inną kobietą (Aleksandrą
Szczerbińską)[236].

27 lutego 1916 w Karasinie na Wołyniu, w obecności podpułkownika Kazimierza Sosnkowskiego i

porucznika Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego, kapelan 1 pułku piechoty legionów, pijar ks.
Henryk Ciepichałł przyjął od chorego na grypę Józefa Piłsudskiego akt wyrzeczenia się
protestantyzmu i złożenia wyznania wiary rzymskokatolickiej[237][238][239].

Według niektórych autorów powrót Piłsudskiego do Kościoła katolickiego jest legendą, a różne
przekazy opisujące, jak miałoby to wyglądać (w 1916 w Karasinie[240], w czasie bitwy warszawskiej
lub w trakcie ślubu z drugą żoną) są niezgodne z obowiązującym wówczas prawem kanonicznym,
zgodnie z którym ekskomunika odstępcy od wiary katolickiej była zastrzeżona Stolicy Apostolskiej.
Nie mógł jej więc usunąć szeregowy duchowny.

Istnieje spór, kto był w rzeczywistości autorem uderzenia znad Wieprza podczas Bitwy
Warszawskiej. Wśród pomysłodawców wymienia się, oprócz Piłsudskiego, przede wszystkim
gen. Weyganda i gen. Rozwadowskiego[241][242][243][244]. Weygand jednak w rozmowie z
korespondentem „L’Information” stwierdzał, że „To zwycięstwo (...) jest zwycięstwem polskim.
Operacje zostały wykonane przez generałów polskich, według planu polskiego”. Weygand
powiedział także, iż „W ciągu trzech dni, które Marszałek Piłsudski spędził wśród wojsk
Czwartej Armii, zelektryzował je, przelał z własnej duszy w duszę walczących ufność i wolę
pokonania wszelkich przeszkód. Nikt poza nim nie mógłby tego dokonać. Pod żadnym innym
dowódcą wojsko polskie nie dokonałoby z tym uniesieniem zażartym tej ofensywy”. Z kolei z
wymiany depesz wynika, że Rozwadowski uważał Piłsudskiego za autora planu bitwy oraz to,
że Piłsudski kierował jej przebiegiem, podając swoje miejsce postoju i żądając od
Rozwadowskiego meldunków o wykonaniu zadań[245].
Józef Piłsudski oskarżany był także o współpracę i szpiegostwo na rzecz Niemiec, w czasach
gdy walczył u boku państw centralnych przeciwko Rosji oraz gdy zaraz po powrocie z
więzienia 11 listopada przejął władzę od Rady Regencyjnej powołanej przez okupanta.
Skłonności germanofilskie były przypisywane Piłsudskiemu przez środowiska endeckie, z
Romanem Dmowskim, a później Jędrzejem Giertychem[246][247] na czele.
Kwestia zamachu majowego. Piłsudski oskarżany jest o dążenie do wprowadzenia swojej
dyktatury[u]. Kwestia zbrojnego przewrotu, przeprowadzonego w maju 1926, w którym zginęło
kilkaset osób i nigdy nie wyciągnięto konsekwencji wobec sprawców ich śmierci jest do dziś
przedmiotem kontrowersji[248].
Stworzenie obozów w Berezie Kartuskiej i w pobliżu Brześcia dla oponentów politycznych[249].
Sprawa posła Jerzego Zdziechowskiego. W nocy z 30 września na 1 października 1926 został
on brutalnie pobity we własnym mieszkaniu w Warszawie. Pobicia dokonali ludzie w
mundurach, których tożsamość do dziś nie została ustalona[250]. Zdziechowski był w opozycji
względem rządów sanacji; był także jednym z głównych inspiratorów obstrukcji budżetowych.
Wielu ówczesnych publicystów obwiniało (choć nie bezpośrednio) Piłsudskiego o wydanie
polecenia zastraszenia Zdziechowskiego. Ofiarami pobić stali się także inni krytycy sanacji:
Tadeusz Dołęga-Mostowicz[251], Jan Dąbski[252], czy Adolf Nowaczyński[253].
Zaginięcie generała Włodzimierza Zagórskiego, oskarżanego o powiązania z aferą finansową
z udziałem kapitału francuskiego. Podczas Bitwy Warszawskiej gen. Zagórski był szefem
sztabu frontu północnego Józefa Hallera; jako bezpośredni i kompetentny świadek mógł być
oponentem Piłsudskiego w kwestii mitologizowania roli marszałka w bitwie warszawskiej[254].
Zaginął po zwolnieniu z więzienia wojskowego w Wilnie (gdzie siedział podobnie jak pięciu
innych generałów, wśród których był Tadeusz Rozwadowski, od zamachu majowego bez
przedstawienia zarzutów) i po powrocie do Warszawy w 1927. Drogę do Warszawy odbył
pociągiem ubrany w dostarczone mu przy zwolnieniu cywilne, nie pasujące na niego ubranie,
eskortowany przez oficera. Po przyjeździe do Warszawy zaginął. Śledztwo w sprawie i
poszukiwania dziennikarskie nie dały rezultatów. Według wspomnień Wincentego Witosa
został zamordowany przez fanatycznych zwolenników Piłsudskiego, a jego ciało obciążono
kamieniami i wrzucono do Wisły. Zbrodni nigdy nie udowodniono. Również tutaj pojawiły się
podejrzenia, że sam Piłsudski mógł nakazać usunięcie generała[255].
Śmierć gen. Tadeusza Rozwadowskiego, wieloletniego nieprzyjaciela Piłsudskiego.
Rozdźwięki między nimi powstały już w pierwszych dniach niepodległości, pogłębiły je
niejasności co do autorstwa zwycięskiego planu „cudu nad Wisłą”, a ukoronowało dowodzenie
wojskami wiernymi rządowi podczas przewrotu majowego. Był jednym z oficerów uwięzionych
i bezprawnie przetrzymywanych w jego następstwie. Zmarł w rok po zwolnieniu z więzienia,
przy pewnych poszlakach wskazujących na otrucie[256].
Krytyka Piłsudskiego jest także spotykana wśród zwolenników lewicy, którzy zarzucają
marszałkowi porzucenie socjalistycznych ideałów na rzecz konserwatyzmu (autorytarny styl
rządów, układ z prawicą, brak socjalistycznych reform) oraz prześladowania lewicy. W okresie
 II RP popularne były prześladowania działaczy KPP, a w okresie po zamachu majowym
represje dotknęły również PPS i część organizacji chłopskich[257]. Posłowie SLD i PSL złożyli
w 2009 projekt ustawy potępiającej przewrót majowy; posłowie napisali w projekcie, że w
wyniku przewrotu majowego Polska znalazła się na krawędzi wojny domowej. Jego autorzy
skazali na śmierć setki niewinnych ludzi: żołnierzy i mieszkańców Warszawy. Kazali Polakom
strzelać do Polaków. Stworzyli w Berezie Kartuskiej obóz dla przeciwników politycznych.
Zamiast służyć Narodowi podzielili go na zwalczające się obozy[258]. Wśród radykalniej
nastawionych działaczy (głównie zagranicznych) pojawiają się nawet zarzuty o faszyzm[259].

Ordery i odznaczenia
Pomniki Józefa Piłsudskiego
Marszałek był posiadaczem znaczącej liczby orderów i
odznaczeń. Niektóre z nich wymieniono poniżej:
(1/15)▶

Polskie
Order Orła Białego (1921)[260][261]
Krzyż Wielki Orderu Wojskowego Virtuti Militari nr 1 –
14 czerwca 1923 „jako Wodzowi Naczelnemu za
zwycięską wojnę polsko-bolszewicką”[262]
Krzyż Komandorski Orderu Wojskowego Virtuti
Sulejówek, pomnik Józefa Piłsudskiego z
Militari[263]
córkami
Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari – 1
stycznia 1920
Krzyż Niepodległości z Mieczami – 6 listopada 1930 „Za
pracę w dziele odzyskania niepodległości”[264][265][266]
Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski[267][268]
Krzyż Walecznych (czterokrotnie)
Złoty Krzyż Zasługi po raz pierwszy – 31 grudnia
1926[269]
Złoty Krzyż Zasługi po raz drugi – 3 stycznia 1928[270]
Złoty Krzyż Zasługi po raz trzeci – 20 stycznia 1929[270]
Józef Piłsudski wspierał remont Zamku
Złoty Krzyż Zasługi po raz czwarty – 9 listopada na Wawelu w 1921, w zamian za to
1931[271][272] upamiętniono go cegiełką
Krzyż Zasługi Wojsk Litwy Środkowej[273]
Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi
Znak oficerski „Parasol” (1912)
Odznaka „Za wierną służbę” (1916)
Krzyż harcerski (1920)[274]
Złoty Znak Związku Ochotniczych Straży Pożarnych Rzeczypospolitej Polskiej[275]
„Krzyż Kaniowski” (odznaka pamiątkowa 3 pp, 1929)[276]
Medal „Józef Piłsudski Wódz Legionów Polskich” (1916)[277]
Odznaka pamiątkowa byłych Więźniów Ideowych z lat 1914–1921 (1928)[278]
Krzyż za Obronę Śląska Cieszyńskiego I klasy[279]
Medal Pamiątkowy za Obronę Śląska Cieszyńskiego[279]
Dekret pochwalny Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego[279]
 Złota Odznaka Honorowa Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej I stopnia (30 listopada
1933)[280]
Gwiazda Wytrwałości (28 listopada 1981)[281]

Zagraniczne
Order Korony Żelaznej III klasy (23 czerwca 1915, Austro-Węgry)[88][282]
Krzyż Wielki Orderu Legii Honorowej nr 25864 (numeracja ciągła, 4 lutego 1921,
Francja)[283][284]
Order Pogromcy Niedźwiedzia I klasy, wojenny (12 marca 1922, Łotwa)
Wielka Wstęga Orderu Leopolda (7 kwietnia 1922, Belgia)[284][285]
Krzyż Wolności I kategorii I klasy (2 czerwca 1922, Estonia)[286][287]
Order Michała Walecznego III, II i I klasy (15 września 1922, Rumunia)[284]
Krzyż Wojenny Czechosłowacki (1914–1918) (7 października 1922)
Wielka Wstęga Orderu Zasługi Wojskowej (30 listopada 1922, Hiszpania)[v][288]
Krzyż Wolności III kategorii I klasy (29 kwietnia 1925, Estonia)[289][290][291]
Medal Wojskowy (18 listopada 1927, Francja[292][293])
Wielka Wstęga Orderu Białej Róży Finlandii I klasy (10 grudnia 1927,
Finlandia)[294][295][284][296]
Wielka Wstęga i Łańcuch Orderu Świętego Aleksandra z Mieczami (10 marca 1928,
Bułgaria)[297][284]
Order Błękitnego Płaszcza (30 kwietnia 1928, Afganistan)[298]
Wielka Wstęga Orderu Słońca (Afganistan, nadający tytuł księcia)[284]
Wielka Wstęga Kwiatów Paulowni Orderu Wschodzącego Słońca (4 lipca 1928,
Japonia)[299][284]
Wielka Wstęga Orderu Karola I (30 listopada 1928, Rumunia)[300][301][284]
Order Krzyża Orła z Mieczami I klasy (6 czerwca 1930, Estonia)[287][302]
Order Krzyża Białego Związku Obrony („Kaitseliidu Valgerist”) (10 sierpnia 1930, Estonia)[303]
Krzyż Wielki Orderu Wojskowego Wieży i Miecza (20 grudnia 1930, Portugalia)[263][284][304]
Baliw Krzyża Wielkiego Honoru i Dewocji Zakonu Kawalerów Maltańskich (1930)[305][284][306]
Krzyż Wielki Orderu Krzyża Południa (4 kwietnia 1933, Brazylia)[307][308]
Wielka Wstęga Orderu Gwiazdy Jerzego Czarnego (Jugosławia)[284]
Krzyż Wielki Orderu Sabaudzkiego Wojskowego (Włochy)[309][284]
Wielka Wstęga Orderu Świętych Maurycego i Łazarza I klasy (Włochy)[309]
Medal Pamiątkowy Ochotników Włoskich[310]
Krzyż Wielki Orderu Węgierskiego Zasługi (1928)[311][312]

Doktoraty honoris causa

Poniżej wymieniono niektóre uczelnie, które przyznały marszałkowi doktorat honorowy. W
nawiasach podano datę przyznania wyróżnienia.

Uniwersytet Jagielloński (28 kwietnia 1920)[313]

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (10 listopada 1933)[314]
 Uniwersytet Warszawski (2 maja 1921)[315]
Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie (wrzesień 1921)

Wywód genealogiczny
Kazimierz Ludwik
         

     

 
Piłsudski
Kazimierz Piłsudski (1752 – ok.
         

     

 
1820)  

Księżna Rozalia
         

Puzyna
 

     

Piotr Paweł Piłsudski (1794–

     

         

 
1851)  

Walerian Billewicz
         

     

Anna Billewicz (1761–1837)

         

       

Księżna Połubińska
         

     

     

Józef Wincenty Piłsudski

         

 
(1833–1902)  

Ignacy Butler
         

     

Wincenty Butler (1771–1843)

         

       

Elżbieta Kurszewska
         

     

Teodora Urszula Butler (1811–

         

     

1886)
 

Małgorzata Billewicz (zm. ok.

               

1861)
 

       

Józef Klemens Piłsudski

               

(1867–1935)
 

Adam Billewicz
               

     

Kacper Billewicz (zm. ok. 1840)

               

Antoni Billewicz (1815–1860)

                     

Kownacka
               

       

Maria Billewicz (1842–1884)

               

Joachim Michałowski
               

     

 
(1744–1831)
Wojciech Michałowski
         

     

Ludwika
         

Taraszkiewicz (1784–
1836)
     

Helena Michałowska (zm. 1846)

         

Wincenty Butler
               

     

 
(1771–1843)
Elżbieta Butler (zm. 1894)
         

               
 Małgorzata Billewicz
(zm. 1861)
 

         

Zobacz też
Osoby Wydarzenia

Bronisław Piłsudski Rewolucja 1905 roku w

Bolesław Wieniawa- Królestwie Polskim
Długoszowski wojna polsko-bolszewicka
Józef Beck Bitwa Warszawska
Walery Sławek bunt Żeligowskiego
Felicjan Sławoj przewrót majowy
Składkowski konflikt wawelski
Edward Śmigły-Rydz
Ignacy Mościcki Inne
Roman Dmowski
Naczelnik Państwa
Kazimierz Sosnkowski
Konstytucja kwietniowa
Organizacje Miejsce Odosobnienia w
Berezie Kartuskiej
Polska Partia Muzeum Józefa
Socjalistyczna Piłsudskiego w Sulejówku
Polska Partia kult Józefa Piłsudskiego
Socjalistyczna – Frakcja Kopiec Piłsudskiego w
Rewolucyjna Krakowie
Organizacja Bojowa PPS Dom im. Józefa
Związek Strzelecki Piłsudskiego w Krakowie
„Strzelec” Klipa 10 złotych 1934 Józef
Legiony Polskie Piłsudski-Orzeł Strzelecki
Polska Organizacja 10 złotych 1934 Józef
Wojskowa Piłsudski-Orzeł Strzelecki
Bezpartyjny Blok (moneta)
Współpracy z Rządem 5 złotych 1934 Józef
Piłsudski-Orzeł Strzelecki
(moneta)
10 złotych wzór 1934
(moneta)
5 złotych wzór 1934
(moneta)
2 złote wzór 1934 (moneta)
Młody Piłsudski (serial)
Marszałek (spektakl)

Uwagi
a. Do 29 listopada 1918 Józef Piłsudski przekazaną przez Radę Regencyjną zwierzchnią władzę
państwową piastował jako Naczelny Dowódca WP. Do 19 lutego 1919 jako Tymczasowy
Naczelnik Państwa.
b. 11 grudnia 1922 Gabriel Narutowicz zaprzysiężony został na urząd Prezydenta RP, ale dopiero
14 grudnia Józef Piłsudski przekazał mu władzę jako Naczelnik Państwa, co zostało ujęte w
oficjalnym protokole.
c. Odmiana herbu Kościesza (Strzegomia, Strzegonia).
d. Nazwisko Piłsudski było dodatkiem do nazwiska Giniatowicz od nazwy Piłsudy terenów
kupionych przez Bartłomieja Giniatowicza, starostę upińskiego. Potem dodatek zastąpił
nazwisko rodowe. Zapis jest wynikiem wpływów wschodniosłowiańskich, gdyż zgodnie z
zasadami polskiego słowotwórstwa powinien mieć postać Piłsudzki (jak lidzki od Lida) (zob.
Piłsudski (http://obcyjezykpolski.pl/?p=518), Obcy język polski, 10 lutego 2010 [dostęp 2015-
02-01].).
e. Jest to forma utworzona od znanego na Litwie zdrobnienia „Józiuk”, w Polsce znana jest forma
„Ziutek”, przy czym w narzędniku obie formy są bardzo podobnie „Ziukiem/Ziutkiem”.
f. W tym także tłumaczenia prac Darwina, Comte’a czy publikacji socjalistów – np. Proletariat.
g. Bronisław dostał 15 lat, reszta oskarżonych została skazana na karę śmierci, ale powieszono
tylko pięciu spiskowców.
h. Wzięła ślub, a następnie rozwód ze swoim poprzednim mężem, z którym miała córkę – Wandę.
i. Unikano lokalizowania drukarni na I piętrze, z uwagi na hałas, ale na parterze działał skład
(hurtownia) pończoch i wyrobów bawełnianych. Problemy działalnością tajnej drukarni Józef
Piłsudski opisał we wspomnieniach – Bibuła – walka rewolucyjna w zaborze rosyjskim(id.).
j. Rosyjski eserowiec Wiktor Czernow w wydanych w 1952 pamiętnikach zapisał, iż Piłsudski w
swoich wykładach twierdził, że Rosja będzie pobita przez Austrię i Niemcy, a te z kolei będą
pobite przez siły anglo-francuskie (lub anglo-amerykańsko-francuskie). Wschodnia Europa
będzie pobita przez Europę środkową, a środkowa z kolei przez zachodnią. Za: Wacław
Jędrzejewicz, Janusz Cisek: Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego z lat 1867–1892. T. 1.
Wrocław: 1994, s. 25.
k. Wbrew przewidywaniom, formacji strzeleckiej nie udało się wywołać powstania.
l. Już jako dowódca I Brygady Legionów.
m. Wskazana identyfikacja osób obok Piłsudskiego jest podana za portalem Narodowe Archiwum
Cyfrowe (https://audiovis.nac.gov.pl/obraz/58845/1f56ab3c6609d42e9afa037615c8a158/)
[dostęp 2012-02-27], natomiast w przytoczonym ze wskazaniem jako źródło Narodowym
Archiwum Cyfrowym artykule: Paweł Wroński, Komendant Piłsudski przyjeżdża do Warszawy,
aleHISTORIA, 27 lutego 2012, s. 14; identyfikacja osób jest odwrotna (lustrzana).
n. Petlura został w 5 lat później zamordowany w Paryżu przez agenta Czeki.
o. W książce Henryka Cepnika Józef Piłsudski z 1936 r., autor podaje, że wizyta profesora
Wenckebacha miała miejsce dwukrotnie – raz wkrótce po zasłabnięciu w końcu 1934, drugi raz
na wiosnę 1935.
p. Jak wskazuje Andrzej Chojnowski: Od pewnego momentu Piłsudski był przekonany, że jest
jedynym gwarantem ładu moralnego w Polsce. Tracił zaufanie do swoich współpracowników i
w ogóle wiarę w ludzi, nabierał przekonania o ułomności ludzkiej natury. Umierał w poczuciu
podwójnego osamotnienia: samotności przemijania i takiej, że nie wychował następców
zdolnych pociągnąć jego dzieło. (Bogusław Kubisz, Piotr M. Majewski: Siła i bezradność
Piłsudskiego (http://web.archive.org/web/20071106211413/http://www.mowiawieki.pl/artykul.ht
ml?id_artykul=1741). Mówią Wieki. [dostęp 2009-08-09].).
q. Por. rozmowa z Mieczysławem Skrzypkiem, członkiem Społecznego Komitetu Budowy
Pomnika Marszałka Józefa Piłsudskiego w Toruniu: Piłsudski zdawał sobie sprawę z
negatywnych konsekwencji ówczesnego układu politycznego. Przepowiedział w testamencie,
że 5 lat po jego śmierci będzie wojna, którą Polska przegra i straci niepodległość. Był wielkim
wizjonerem. (…) Byłem wychowywany w kulcie Marszałka. (Gazeta Miejska: Wizjoner
niepodległości (http://web.archive.org/web/20131023061713/http://uran.um.torun.pl/~gzm/GM5
9_12.html). [dostęp 2009-01-30]. (pol.).).
 r. Obdarzony genialną wprost intuicją i zdolnością przewidywania wypadków dziejowych,
Piłsudski przewidział wojnę między mocarstwami zaborczymi Polski, zwycięstwo w tej wojnie
najpierw Niemiec nad Rosją, a potem aliantów zachodnich nad Niemcami i stworzoną w ten
sposób szansę odzyskania niepodległości przez Polskę. (Nie przewidział tylko rewolucji
bolszewickiej w 1917 w Rosji.) (Piotr M. Kobos: Skazuję was na wielkość. Legenda Józefa
Piłsudskiego (https://web.archive.org/web/20061023194742/http://www.zwoje-scrolls.com/zwoj
e43/text02p.htm). [dostęp 2009-01-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (http://www.zwoje-scroll
s.com/zwoje43/text02p.htm) (23 października 2006)]. (pol.).).
s. M.in. Walery Sławek – trzykrotny premier, Kazimierz Świtalski – premier, marszałek Sejmu,
Józef Beck – minister spraw zagranicznych, Edward Śmigły-Rydz – marszałek Polski,
generalny inspektor sił zbrojnych, Felicjan Sławoj Składkowski – najdłużej urzędujący premier II
RP.
t. Izidor Šimelionis, Litwin mieszkający przed wojną w Wilnie, pisał m.in.: Potwornie
nienawidziłem portretów Piłsudskiego i prezydenta Polski I. Mościckiego i godła państwowego
(biały orzeł), umieszczonych na ścianach w klasie (Beata Nanevicz: Józef Piłsudski w
świadomości współczesnych Polaków i Litwinów (1988–2003) (http://web.archive.org/web/2012
1014111312/http://www.mazoji-lietuva.lt/article.php?article=281). [dostęp 2009-01-30]. (pol.).).
u. Na temat autorytaryzmu w Polsce w latach 1926–1939 zob. Waldemar Paruch: Podstawy i
uzasadnienie tożsamości politycznej obozu piłsudczykowskiego (1926–1939) (http://web.archiv
e.org/web/20061012075537/http://www.annales.umcs.lublin.pl/K/1997/02.pdf). Annales UMCS,
1997. [dostęp 2009-08-09]. (Internet Archive).
v. Polska Zbrojna Nr 328 z 2 grudnia 1922 r., s. 3. Order został nadany przez króla Hiszpanii
Alfonsa XIII. Wręczony 30 listopada 1922 w Belwederze przez posła nadzwyczajnego i ministra
pełnomocnego Jego Królewskiej Mości króla hiszpańskiego S. Autierez de Agnora.

Przypisy
1. Piłsudski 1937a ↓, s. 296.
2. Włodzimierz Gierowski, Królewsko-polska Komisja Wojskowa (1917–1918), cz. 1, w:
Niepodległość (wyd. II), 1933, t. 4, z. 1 (7), s. 130.
3. Ziuk, rodzina, Zułów, 1867–1877; Polska Piłsudskiego, Epoka, czyny i dziedzictwo Marszałka,
„Rzeczpospolita” nr 1, 5 lutego 2009, s. 24.
4. Garlicki i Garlicka 1993 ↓, s. 27.
5. Garlicki 2012 ↓, s. 21.
6. Garlicki 2012 ↓, s. 22–23.
7. Garlicki 2012 ↓, s. 21–22.
8. Garlicki 2012 ↓, s. 22.
9. Borkiewicz 1939 ↓.
10. Garlicki 2012 ↓, s. 24–25.
11. Hasło: „Piłsudski, Józef”, w: Polski Słownik Biograficzny, T. XXVI, 1981.
12. Garlicki 2012 ↓, s. 23.
13. Konspirator za młodu 1877–1885, Polska Piłsudskiego, Epoka, czyny i dziedzictwo Marszałka,
„Rzeczpospolita”, nr 2, 12 lutego 2009.
14. Garlicki 2012 ↓, s. 25.
15. Garlicki 2012 ↓, s. 27.
16. Garlicki 2012 ↓, s. 28.
17. Garlicki 2012 ↓, s. 29.
18. Garlicki 2012 ↓, s. 30.
19. Garlicki 2012 ↓, s. 31.
20. Garlicki 2012 ↓, s. 34.
21. Garlicki 2012 ↓, s. 33–34.
22. Urbankowski 1997 ↓, s. 48.
23. Garlicki 2012 ↓, s. 35.
24. Garlicki 2012 ↓, s. 37.
25. Nałęcz i Nałęcz 1987 ↓, s. 92–95.
26. Garlicki 1988 ↓, s. 24.
27. Nałęcz i Nałęcz 1987 ↓, s. 100.
28. Nałęcz i Nałęcz 1987 ↓, s. 99.
29. Jędrzejewicz 2002 ↓, s. 10.
30. Nałęcz i Nałęcz 1987 ↓, s. 101.
31. Nałęcz i Nałęcz 1987 ↓, s. 105.
32. Nałęcz i Nałęcz 1987 ↓, s. 107.
33. Nałęcz i Nałęcz 1987 ↓, s. 105–107.
34. Suleja 2005 ↓, s. 32–33.
35. Suleja 2005 ↓, s. 45.
36. Nałęcz i Nałęcz 1987 ↓, s. 97.
37. Garlicki 1988 ↓, s. 63–64.
38. Nałęcz i Nałęcz 1987 ↓, s. 108.
39. Współczesna – druga, odsłonięta w 1981.
40. Wójcik 2006 ↓, s. 23.
41. Więzienie carskie w Łodzi (obecnie Muzeum Tradycji Niepodległościowych) – Regionalny
Katalog Zabytków Województwa Łódzkiego (http://www.kultura.lodz.pl/pl/poi/1694),
www.kultura.lodz.pl [dostęp 2021-09-12].
42. Redakcja, Jakie tajemnice kryje więzienie przy Gdańskiej w Łodzi? Dziś mieści się tu muzeum
(https://dzienniklodzki.pl/jakie-tajemnice-kryje-wiezienie-przy-gdanskiej-w-lodzi-dzis-miesci-sie-t
u-muzeum/ar/13853466), Dziennik Łódzki, 3 lutego 2019 [dostęp 2021-09-12] (pol.).
43. Nałęcz i Nałęcz 1987 ↓, s. 110.
44. Garlicki 1988 ↓, s. 72.
45. Garlicki 1988 ↓, s. 81.
46. Garlicki 1988 ↓, s. 85.
47. Garlicki 1988 ↓, s. 86.
48. Świętek 1998 ↓, s. 286.
49. Świętek 1998 ↓, s. 251.
50. Świętek 1998 ↓, s. 255–257.
51. Świętek 1998 ↓, s. 277.
52. Garlicki 1988 ↓, s. 94.
53. Garlicki 1988 ↓, s. 112.
54. Garlicki 1988 ↓, s. 119.
55. Garlicki 1988 ↓, s. 101.
56. Świętek 1998 ↓, s. 302.
57. Świętek 1998 ↓, s. 303–309.
58. Świętek 1998 ↓, s. 351.
59. Garlicki 1988 ↓, s. 129–130.
60. Świętek 1998 ↓, s. 402.
61. Garlicki 1988 ↓, s. 121.
62. Garlicki 1988 ↓, s. 198.
63. Garlicki 1988 ↓, s. 249.
64. Świętek 1998 ↓, s. 375.
65. Świętek 1998 ↓, s. 417.
 66. Świętek 1998 ↓, s. 43–44.
67. Przedmowa Andrzeja Rzepniewskiego do: Kazimierz Sosnkowski: Cieniom września.
Warszawa: 1988, s. 5. ISBN 83-1107-627-8.
68. Garlicki 1988 ↓, s. 132.
69. Świętek 1998 ↓, s. 419.
70. Garlicki 1988 ↓, s. 143.
71. Garlicki 1988 ↓, s. 148.
72. Garlicki 1988 ↓, s. 146.
73. Garlicki 1988 ↓, s. 144.
74. Garlicki 1988 ↓, s. 151.
75. Widoczni: Władysław Stryjeński, Zygmunt Sulistrowski, Wacław Stachiewicz, Kazimierz
Sosnkowski, Michał Sokolnicki, Walery Sławek, Michał Sawicki, Władysław Belina-Prażmowski,
Józef Piłsudski, Aleksander Litwinowicz, Roman Horoszkiewicz, Michał Fuksiewicz, Gustaw
Daniłowski, Ignacy Boerner, Mieczysław Ryś-Trojanowski.
76. Od lewej: Michał Sokolnicki, Władysław Belina-Prażmowski, szofer, Kazimierz Sosnkowski,
Mieczysław Ryś-Trojanowski, Józef Piłsudski, Walery Sławek.
77. Garlicki 1988 ↓, s. 161.
78. Garlicki 1988 ↓, s. 166.
79. Świętek 1998 ↓, s. 44.
80. Tadeusz Pelczarski – Próba utworzenia Rządu Narodowego w sierpniu 1914, w: Żołnierz
Legionów i POW Warszawa 1939, s. 71–72.
81. Garlicki 1988 ↓, s. 166–167.
82. Garlicki 1988 ↓, s. 169.
83. Tadeusz Pelczarski – Próba utworzenia Rządu Narodowego w sierpniu 1914, w: Żołnierz
Legionów i POW, Warszawa 1939, s. 81–82.
84. Garlicki 1988 ↓, s. 174.
85. Mała encyklopedia wojskowa. T. II. Warszawa: 1970, s. 711.
86. Grabowski 2014 ↓, s. 35.
87. Grabowski 2014 ↓, s. 37.
88. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 419.
89. Piłsudska 2004 ↓, s. 175.
90. Grabowski 2014 ↓, s. 51.
91. Hupka 1936 ↓, s. 116.
92. Garlicki 1988 ↓, s. 187.
93. Grabowski 2014 ↓, s. 69.
94. Garlicki 1988 ↓, s. 191.
95. Garlicki 1988 ↓, s. 193.
96. Suleja 1998 ↓, s. 98.
97. Sprawa wojska polskiego a Tymczasowa Rada Stanu 14 stycznia 1917 – 25 sierpnia 1917:
dokumenty i wnioski (http://pbc.gda.pl/dlibra/doccontent?id=19289&from=FBC). Warszawa:
1917, s. 47–48.
98. Garlicki 1988 ↓, s. 196.
99. Garlicki 1988 ↓, s. 196–197.
100. Garlicki 1988 ↓, s. 197.
101. Garlicki 1988 ↓, s. 201–202.
102. Piłsudski 1988 ↓, s. 22.
103. Garlicki 1988 ↓, s. 202.
104. Urbankowski 1997 ↓, s. 278–279.
105. Garlicki 1988 ↓, s. 204.
106. Suleja 2004 ↓, s. 202.
107. Garlicki 1988 ↓, s. 205.
108. Głąbiński 1939 ↓, s. 383.
109. Romer 2010 ↓, s. 16.
110. Suleja 2005 ↓, s. 211.
111. Suleja 2005 ↓, s. 212.
112. Suleja 2005 ↓, s. 215.
113. Sierpowski 2008 ↓, s. 8.
114. Piłsudski 1937a ↓, s. 51.
115. Suleja 2005 ↓, s. 216–217.
116. Suleja 2005 ↓, s. 220–221.
117. Suleja 2005 ↓, s. 221.
118. Miedziński 1975 ↓, s. 15.
119. Suleja 2005 ↓, s. 223.
120. Suleja 2005 ↓, s. 225.
121. Suleja 2005 ↓, s. 226–227.
122. Suleja 2005 ↓, s. 229.
123. Jan Pisuliński, Koncepcje federacyjne w II Rzeczypospolitej, w: Studia z Dziejów Rosji i Europy
Ś rodkowo-Wschodniej LVI (2), s. 104.
124. Suleja 2005 ↓, s. 234.
125. Suleja 2005 ↓, s. 240.
126. Nowik 2004 ↓.
127. Suleja 2005 ↓, s. 239.
128. Skaradziński 1995 ↓, s. 105–106.
129. Zaremba 1983 ↓, s. 153–157.
130. Skaradziński 1995 ↓, s. 106.
131. Suleja 2005 ↓, s. 241.
132. Pobóg-Malinowski 1967 ↓, s. 400.
133. Suleja 2005 ↓, s. 274.
134. Dziennik Personalny M.S.Wojsk. Nr 12 z 3 kwietnia 1920 r.
135. Jędrzejewicz 2002 ↓, s. 75.
136. Pobóg-Malinowski 1967 ↓, s. 6.
137. Suleja 2005 ↓, s. 248–249.
138. Suleja 2005 ↓, s. 250.
139. Suleja 2005 ↓, s. 254.
140. Suleja 2005 ↓, s. 257.
141. Suleja 2005 ↓, s. 254–255.
142. Suleja 2005 ↓, s. 258.
143. Suleja 2005 ↓, s. 258–259.
144. Suleja 2005 ↓, s. 262.
145. Suleja 2005 ↓, s. 265.
146. Suleja 2004 ↓, s. 265.
147. Marszałek 1995 ↓, s. 70.
148. Marszałek 1995 ↓, s. 95.
149. Skaradziński 1995 ↓, s. 210–211.
150. Maxime Weygand. La bataille de Varsovie. „Revue des deux Mondes”. 6/1957. s. 193–215.
151. Ciechanowski 2009 ↓, s. 573.
152. Adam Zamoyski, Warszawa 1920. Nieudany podbój Europy. Klęska Lenina, Kraków 2009, s.
188.
153. Jak Marszałek Piłsudski nie został wielkim mistrzem…, „Wolnomularz Polski” nr 43, maj-
czerwiec 2004, s. 10–12.
154. Mazur 2005 ↓, s. 407–417.
155. Marek Kornat, Polityka równowagi 1934–1939. Polska pomiędzy Wschodem a Zachodem,
Kraków 2007, s. 139.
156. Marek Kornat, Polityka równowagi 1934–1939. Polska pomiędzy Wschodem a Zachodem,
Kraków 2007, s. 137.
157. Suleja 2004 ↓, s. 300.
158. Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych Nr 39 z 20 czerwca 1923 roku, s. 396.
159. Piłsudski 1990 ↓, s. 31.
160. Garlicki 1988 ↓.
161. Władysław T. Kulesza, Konserwatyści w obozie sanacyjnym w latach 1926–1935 : spór o
konserwatywną interpretację ideologii obozu rządzącego, w: Przegląd Historyczny, 73/3-4,
1982, s. 228.
162. Suleja 2004 ↓, s. 343.
163. Piłsudski 1937b ↓, s. 10–11.
164. Dziennik Personalny Ministra Spraw Wojskowych nr 36 z 10 września 1926 r., s. 291.
165. Andrzej Krawczyk, Kazimierz Bartel, premier Rzeczypospolitej, [w:] Prezydenci i premierzy
Drugiej Rzeczypospolitej, pod red. Andrzeja Chojnowskiego i Piotra Wróbla, Wrocław-
Warszawa-Kraków 1992, s. 236.
166. Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 1914–1939, Tom II.
167. Mackiewicz 1992 ↓, s. 193.
168. Piłsudski 1937b ↓, s. 24–25.
169. Składkowski 1936 ↓, s. 71–72.
170. Andrzej Krajewski „Przy uchu Komendanta” Dziennik Gazeta Prawna 96/2018, str. A28.
171. Piłsudski 1937b ↓, s. 117.
172. Piłsudski 1937b ↓, s. 193–194.
173. Piłsudski 1937b ↓, s. 221.
174. Rzecz o Historii”, 20 kwietnia 2018 r., str. J8.
175. Sławomir Koper: Kobiety jego życia (Józef Piłsudski) – część 7: Tajemnica pobytu na Maderze
(http://www.marhan.pl/index.php/biblioteka/51-ludzie/2957-kobiety-jego-zycia-jozef-pisudski-cz-
7-tajemnica-pobytu-na-maderze?tmpl=component&print=1&page=). marhan.pl. [dostęp 2015-
01-25].
176. Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego (https://web.archive.org/web/20180120014101/http://m
uzeumpilsudski.pl/jozef-pilsudski/kalendarium-zycia-jozefa-pilsudskiego). muzeumpilsudski.pl.
[dostęp 2015-01-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (http://www.muzeumpilsudski.pl/jozef-pilsu
dski/kalendarium-zycia-jozefa-pilsudskiego) (20 stycznia 2018)].
177. Andrzej Garlicki. Romansy i awansy (http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/241991,1,r
omansy-i-awansy.read). „Polityka”, 4 listopada 2009.
178. Paweł Zaremba, Historia dwudziestolecia (1918–1939), t. III, Warszawa 1983, s. 48–49.
179. Garlicki 1986 ↓, s. 279.
180. M. Krzemiński, Professor Locutus est. Próba weryfikacji świadectwa prof. dr. Karola Buluka na
temat wizyty prof. dr. Karela Frederika Wenckebacha u umierającego Marszałka Józefa
Piłsudskiego, „Glaukopis” 2014, nr 30, s. 73–93.
181. Tomasz Stańczyk: Lekarz Marszałka, sąsiad krnąbrnego pacjenta (https://web.archive.org/web/
20150629131754/http://www.rp.pl/artykul/351191.html). rp.pl, 24 stycznia 2015. [dostęp 2015-
01-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (http://www.rp.pl/artykul/351191.html) (29 czerwca
2015)].
182. Marszałek Piłsudski nie żyje (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=36656). „Gazeta
Lwowska”, s. 1, nr 109 z 14 maja 1935.
183. Cepnik 1936 ↓.
184. Henryk Cepnik: Józef Piłsudski, twórca Niepodległego Państwa Polskiego. Zarys życia i
działalności (http://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/docmetadata?id=5352). Warszawa: Instytut
Propagandy PaństwowoTwórczej, 1936, s. 219.
185. Maria Magdalena Blombergowa. Uczeni polscy rozstrzelani w Katyniu, Charkowie i Twerze (htt
p://bazhum.muzhp.pl/media//files/Analecta_studia_i_materialy_z_dziejow_nauki/Analecta_studi
a_i_materialy_z_dziejow_nauki-r2000-t9-n2_(18)/Analecta_studia_i_materialy_z_dziejow_nauk
i-r2000-t9-n2_(18)-s7-62/Analecta_studia_i_materialy_z_dziejow_nauki-r2000-t9-n2_(18)-s7-6
2.pdf). „Analecta”, s. 51, R. 9 Z. 2 (18) / 2000.
186. Jędrzejewicz 1977 ↓, s. 520.
187. Bogusław Kwiatkowski: Fragment książki „Mumie. Władcy, święci, tyrani” (http://www.polityka.p
l/tygodnikpolityka/kultura/ksiazki/179680,1,fragment-ksiazki-mumie-wladcy-swieci-tyrani.read).
polityka.pl, 19 listopada 2009. [dostęp 2014-07-12].
188. Zygmunt Wiśniewski: Lekarzy losy wojenne (10) – Droga do Katynia (http://web.archive.org/we
b/20180125193522/http://www.oil.org.pl/xml/nil/gazeta/numery/n2010/n201003/n20100332).
oil.org.pl. [dostęp 2014-07-12].
189. Bożena Borysowicz: Dr med. Jerzy Borysowicz: jeden z lekarzy wileńskich. 1904–1980 (http://
web.archive.org/web/20090821171740/http://www.nasz-czas.lt:80/407/czas.html). [dostęp
2008-09-14]. (pol.).
190. Album zdjęć mózgu Józefa Piłsudskiego (http://web.archive.org/web/20080608234350/http://w
ww.komendant.cal.pl/content/view/245/50/). [dostęp 2008-09-14]. (pol.).
191. Trumna Marszałka Piłsudskiego będzie zamknięta 22 b.m. (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmeta
data?id=36883). „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 287 z 14 grudnia 1935.
192. Ostatnia droga Serca Wodza Narodu / Uroczystości żałobne w Wilnie (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlib
ra/docmetadata?id=44429). „Gazeta Lwowska”, s. 1–2, nr 109 z 13 maja 1936.
193. Zamurowanie grobowca z Sercem Marszałka Piłsudskiego (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmet
adata?id=44431). „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 111 z 15 maja 1936.
194. W hołdzie pamięci Wielkiego Marszałka (http://ebuw.uw.edu.pl/publication/215217). „W Służbie
Penitencjarnej”. Nr 10, s. 5, 12 maja 1938.
195. W. Wiernic, Dzieje granitowego głazu, „Gazeta Polska”, 12 V 1937.
196. Kłos 1937 ↓, s. 233.
197. W hołdzie pamięci Wielkiego Marszałka (https://crispa.uw.edu.pl/object/files/214035). „W
Służbie Penitencjarnej”. Nr 10, s. 4–5, 12 maja 1938.
198. Konkurs na sarkofag Marsz. Piłsudskiego rozstrzygnięty (https://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/101
463). „Gazeta Lwowska”. Nr 140, s. 2, 24 czerwca 1938.
199. Roman Tarkowski: Kartki z przeszłości. Kraków: Universitas, 1992. ISBN 83-7052-091-X.
200. Ewidencja grobów weteranów walk o Wolność i Niepodległość Polski (https://bip.ipn.gov.pl/bip/f
orm/r5840348335969,Pilsudski.html), BIP Instytutu Pamięci Narodowej [dostęp 2020-08-03]
(pol.).
201. Marta Grzywacz: Dwie żony, dwie córki i inne. Życie uczuciowe Marszałka (http://wyborcza.pl/al
ehistoria/1,144824,17882547,Dwie_zony__dwie_corki_i_inne__Zycie_uczuciowe_Marszalka.ht
ml). wyborcza.pl, 11 maja 2015. [dostęp 2015-12-20]. (pol.).
202. Koper 2009 ↓, s. 130.
203. Koper 2009 ↓, s. 144.
204. Koper 2009 ↓, s. 145.
205. Koper 2009 ↓, s. 143.
206. Koper 2009 ↓, s. 159–160.
207. Srzednicki 2008 ↓.
208. Koper 2009 ↓, s. 136.
209. Koper 2009 ↓, s. 136–137.
210. Koper 2009 ↓, s. 137.
211. Koper 2009 ↓, s. 128.
212. Maciej Stańczyk: Piłsudski od sportu wolał sportowanie (http://web.archive.org/web/201707150
60329/http://eurosport.onet.pl:80/pilsudski-od-sportu-wolal-sportowanie/x550x). Onet.pl, 10
listopada 2011. [dostęp 2015-12-23]. (pol.).
213. Koper 2009 ↓, s. 132.
214. Koper 2009 ↓, s. 149.
215. Koper 2009 ↓, s. 154–155.
216. Kasztanka – najsłynniejszy koń II Rzeczpospolitej (http://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/97
6230,Kasztanka-najslynniejszy-kon-II-Rzeczpospolitej). PolskieRadio.pl, 23 listopada 2015.
[dostęp 2015-12-20]. (pol.).
217. Anna Kondek-Dyoniziak: Pies, Lord i inni, czyli czworonożni pupile tuzów XX-lecia (http://dziej
e.pl/rozmaitosci/pies-lord-i-inni-czyli-czworonozni-pupile-tuzow-xx-lecia). dzieje.pl, 17 stycznia
2015. [dostęp 2015-12-20]. (pol.).
218. Zob. np. Józef Szaniawski: Marszałek Piłsudski w obronie Polski i Europy. Warszawa: Exlibris,
2008, s. passim. ISBN 978-83-8991-322-7.
219. Zob. np. Felicjan Sławoj Składkowski: Strzępy meldunków. Warszawa: Wydawnictwo
Ministerstwa Obrony Narodowej, 1988, s. passim. ISBN 83-1107-600-6.
220. Ze zjazdu sybiraków (http://ebuw.uw.edu.pl/publication/213456). „Kurier Warszawski”. Nr 181,
s. 4, 2 lipca 1928.
221. Rocznik Związku Weteranów Powstań Narodowych R. P. 1914/19 w Poznaniu Cz.2:
Sprawozdanie Zarządu Głównego Związku Weteranów Powstań Narodowych R. P. 1914/19 za
rok 1935, s. 160.
222. Kronika. Nowy Sącz (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=217416). „Nowa Reforma”, s.
2, nr 199 z 29 kwietnia 1917.
223. Stefan Starzyński. Słowo wstępne (http://mbc.malopolska.pl/publication/107720). „Kronika
Warszawy”. Józef Piłsudski w Warszawie, s. 1, 3, 19 marca 1936. Zarząd Miejskie w Mieście
Stołecznym Warszawie.
224. Władysław Brzozowski, Stanisław Giza, Adam Moraczewski. Józef Piłsudski w Warszawie (htt
p://mbc.malopolska.pl/publication/107720). „Kronika Warszawy”. Józef Piłsudski w Warszawie,
s. 28, 29, 19 marca 1936. Zarząd Miejskie w Mieście Stołecznym Warszawie.
225. Ciechanów będzie miał kolejnego honorowego obywatela? (https://ciechanowinaczej.pl/artykul/
ciechanow-bedzie-mial/403532). ciechanowinaczej.pl. [dostęp 2021-12-19].
226. Marszałek Józef Piłsudski (https://www.miasto.hrubieszow.pl/page/marsza%C5%82ek-j%C3%
B3zef-pi%C5%82sudski). miasto.hrubieszow.pl. [dostęp 2021-03-06].
227. Polskie nazwy na Spitsbergenie (https://hornsund.igf.edu.pl/hornsund.old/polnazwy.html).
hornsund.igf.edu.pl. [dostęp 2022-06-20].
228. Zbigniew Osiński: Wkład Janusza Jędrzejewicza w budowanie mitu polskiego bohatera
narodowego – Józefa Piłsudskiego (http://www.jpilsudski.org/zbigniew-osinski-wklad-janusza-je
drzejewicza-w-budowanie-mitu-polskiego-bohatera-narodowego-jozefa-pilsudskiego). [dostęp
2009-01-10]. (pol.).
229. Ustawa o ochronie imienia Józefa Piłsudskiego, Pierwszego Marszałka Polski (Dz.U. z 1938 r.
nr 25, poz. 219 (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19380250219)).
230. Piotr Okulewicz: Józef Piłsudski: Między apologią a odrzuceniem (http://web.archive.org/web/2
0091222012603/http://www.celat.ulaval.ca/histoire.memoire/Mem_et_postcom/P_Okulewicz_p
l.doc). [dostęp 2009-01-10]. (pol.).
231. Urbankowski 1988 ↓.
232. M. Zakrzewski, Strategia niepodległości. Zarys myśli politycznej Leszka Moczulskiego w latach
1979–1989, [w:] Konfederacja Polski Niepodległej na drodze do wolności, IPN, 2011,
ISBN 978-83-9290-946-0.
233. Cenzura PRL, posłowie Zbigniew Żmigrodzki, Wrocław 2002, s. 33.
234. Paweł Kusiak. Legenda i kult Józefa Piłsudskiego. Jak w Polsce doby integracji europejskiej
interpretować postać Marszałka? (http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Colloquium/Colloquium-r
2010-t2/Colloquium-r2010-t2-s241-258/Colloquium-r2010-t2-s241-258.pdf). „Colloquium”. 2, s.
241–258, 2010.
235. Borowik i Leszczyńska 2007 ↓.
236. Warszawski 1999 ↓.
237. Kopia aktu wyrzeczenia się protestantyzmu przez Naszego Komendanta Józefa Piłsudskiego i
złożenia wyznania wiary rzym. kat., Karasin 28 lutego 1916, Instytut Józefa Piłsudskiego w
Ameryce, sygn. 701/1/85.
238. Ks. mjr Henryk Ciepichałł, kapelan legionów polskich (http://web.archive.org/web/20160601063
248/http://katolicy1844.republika.pl/kapelani%20wojskowi/Ciepicha%C5%82%C5%82.htm).
katolicy1844.republika.pl. [dostęp 2016-05-17].
239. Wanda Roman: Kapelani wojskowi – bohaterowie wojny polsko-sowieckiej 1919–1920 (http://w
eb.archive.org/web/20160305062014/http://archiwumcaw.wp.mil.pl/biuletyn/b18/b18_9.pdf).
Centralne Archiwum Wojskowe. s. 9. [dostęp 2016-05-17].
240. Suleja 2004 ↓, s. 173.
241. Wieczorkiewicz 2008 ↓, s. 80–81.
242. Tomasz Kwiatek: „To gen. Rozwadowski jest faktycznym autorem planów bitwy oraz dowódcą
sprawującym kluczową rolę w jej toku w Warszawie” – z doktorem Mariuszem Patelskim,
pracownikiem naukowym Uniwersytetu Opolskiego rozmawia Tomasz Kwiatek (http://www.ngo
pole.pl/2011/08/15/%E2%80%9Eto-gen-rozwadowski-jest-faktycznym-autorem-planow-bitwy-or
az-dowodca-sprawujacym-kluczowa-role-w-jej-toku-w-warszawie%E2%80%9D-%E2%80%93-
z-doktorem-mariuszem-patelskim-pracownikiem-naukowym/). Niezależna Gazeta Obywatelska
w Opolu, 15 sierpnia 2011. [dostęp 2015-07-07]. (pol.).
243. Krzysztof Kloc: Wiktoria warszawska czy „cud nad Wisłą”? O roli Józefa Piłsudskiego w bitwie
warszawskiej 1920 roku (http://histmag.org/Wiktoria-warszawska-czy-cud-nad-Wisla-O-roli-Joz
efa-Pilsudskiego-w-bitwie-warszawskiej-1920-roku-6967). Histmag.org, 14 sierpnia 2012.
[dostęp 2015-07-07]. (pol.).
244. Nałęcz i Nałęcz 1987 ↓, s. 197.
245. Encyklopedia „Białych Plam”, Radom 2004, praca zbiorowa, tom XIV, hasło: Piłsudski Józef
Klemens.
246. Giertych 1987 ↓.
247. Włodzimierz Kalicki: Jędrzej Giertych lustrował Piłsudskiego (http://web.archive.org/web/20080
428221100/http://serwisy.gazeta.pl:80/kraj/1,62906,2787930.html). [dostęp 2008-09-14]. (pol.).
248. Krzysztof Burnetko: Gwałt i ratunek (http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/204505,1,p
ytania-o-przewrot-majowy-1926-r.read). Polityka.pl, 4 listopada 2009. [dostęp 2011-11-17].
249. „Gazeta Wyborcza”, prof. Andrzej Garlicki: Bereza, polski obóz koncentracyjny (http://wyborcz
a.pl/1,76842,5134208.html). [dostęp 2009-05-18]. (pol.).
250. Nałęcz i Nałęcz 1987 ↓, s. 266.
251. Nałęcz i Nałęcz 1987 ↓, s. 66–67.
252. Janusz Gmitruk: Jan Dąbski – minister spraw zagranicznych, główny konstruktor traktatu
ryskiego (http://www.muzeum-niepodleglosci.home.pl/konferencja/referaty_/J.%20Gmitruk%20
Dabski%20Jan.pdf). [dostęp 2015-07-07]. (pol.).
253. Nałęcz i Nałęcz 1987 ↓, s. 66.
254. Pruszyński 1995 ↓, s. 233.
255. Cieślikowski 1997 ↓.
256. Wojciech Duch: Zapomniany generał Tadeusz Rozwadowski. Twórca Wojska Polskiego i
zwycięstwa w 1920 r. [wywiad (http://historia.org.pl/2013/03/09/zapomniany-general-tadeusz-ro
zwadowski-tworca-wojska-polskiego-i-zwyciestwa-w-1920-r-wywiad/)]. Historia.org.pl, 9 marca
2013. [dostęp 2015-07-07]. (pol.).
257. Krzysztof Wasilewski: Rozprawa z „bydłem” (https://www.tygodnikprzeglad.pl/rozprawa-bydle
m). „Przegląd” Nr 2/2012. [dostęp 2012-01-28].
258. SLD i PSL chcą potępienia Piłsudskiego (http://web.archive.org/web/20090508152942/http://fa
kty.interia.pl:80/polska/news/sld-i-psl-chca-potepienia-pilsudskiego,1301793,3). interia.pl, 6
maja 2009. [dostęp 2012-01-28].
259. Artur Łukasiewicz: Die Linke, SLD i historia: Piłsudski był faszystą? (http://zielonagora.wyborcz
a.pl/zielonagora/1,35182,8683924,Die_Linke__SLD_i_historia__Pilsudski_byl_faszysta_.html?
disableRedirects=true). 18 listopada 2010. [dostęp 2017-10-22].
260. Znamierowski 2003 ↓, s. 188.
261. Englert i Nowik 2007 ↓, s. 125.
262. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 43 z 29 czerwca 1923 roku, s. 429.
263. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 216.
264. Józef Piłsudski 1867–1935. Kraków: Małopolska Oficyna Wydawnicza, s. 155.
265. M.P. z 1930 r. nr 260, poz. 349 (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP19302
600349).
266. Dziennik Personalny Ministra Spraw Wojskowych nr 2 z 19 marca 1931.
267. Polskie ordery i odznaczenia. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1989, s. 60.
268. Order Odrodzenia Polski. Trzechlecie pierwszej kapituły 1921–1924 (http://kpbc.ukw.edu.pl/dlib
ra/plain-content?id=87843). Warszawa: Prezydium Rady Ministrów, 1926, s. 15.
269. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 6 z 19 marca 1929 roku, s. 1.
270. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 6 z 19 marca 1929 roku, s. 2.
271. Englert i Nowik 2007 ↓, s. 232.
272. M.P. z 1931 r. nr 260, poz. 343 (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP19312
600343).
273. Dziennik Personalny Spraw Wojskowych nr 12 z 03.03.1926.
274. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 455.
275. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 111.
276. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 140.
277. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 500.
278. Englert i Nowik 2007 ↓, s. 214.
279. Pamiętnik Historyczny Bojowników o Niepodległość Śląska Zaolzańskiego (https://www.sbc.or
g.pl/dlibra/publication/13011). Cieszyn: 1938, s. 7.
280. Piętnastolecie L. O. P. P. (https://obc.opole.pl/dlibra/publication/edition/6661?id=6661).
Warszawa: Wydawnictwo Zarządu Głównego Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, 1938,
s. 24, 279.
281. Melak 1997 ↓.
282. Hof- und Staatshandbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie für das Jahr 1918 (http://
alex.onb.ac.at/cgi-content/alex?aid=shb&datum=1918&size=30&page=485), s. 111.
283. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 19.
284. Jakie ordery zagraniczne i odznaczenia posiada Marszałek Piłsudski (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibr
a/plain-content?id=43030). „Gazeta Lwowska”, s. 4, nr 13 z 17 stycznia 1931.
285. Wręczenie Naczelnikowi Państwa Wielkiej Wstęgi Orderu Leopolda (http://www.wbc.poznan.pl/
dlibra/docmetadata?id=232352). „Monitor Polski”, s. 2, 11 kwietnia 1922. [dostęp 2015-01-05].
286. Eesti Vabariigi teenetemärgid (http://www.president.ee/et/vabariik/teenetemargid/kavaler/1190
9/jozef-pilsudski). president.ee. [dostęp 2014-11-12]. (est.).
287. Estońskie odznaczenia Marszałka Piłsudskiego (https://web.archive.org/web/20180125140259/
http://www.muzeumpilsudski.pl/aktualnosci/estonskie-odznaczenia-marszalka-pilsudskiego).
Muzeum Piłsudskiego. [dostęp 2014-06-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (http://www.muzeu
mpilsudski.pl/aktualnosci/estonskie-odznaczenia-marszalka-pilsudskiego) (2018-01-25)].
288. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 151.
289. Eesti Vabariigi teenetemärgid (http://www.president.ee/et/vabariik/teenetemargid/kavaler/1011
5/jozef-pilsudski). president.ee. [dostęp 2014-11-12]. (est.).
290. Dziennik Personalny Ministra Spraw Wojskowych nr 80 z 31.07.1925.
291. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 281.
292. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 55.
293. Englert i Nowik 2007 ↓, s. 206.
294. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 68.
295. Englert i Nowik 2007 ↓, s. 204.
296. Odznaczenie Marszałka Piłsudskiego najwyższym orderem finlandzkim (http://www.pbc.rzeszo
w.pl/dlibra/docmetadata?id=11492). „Żołnierz Polski”, s. 16, nr 1 z 1 stycznia 1928.
297. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 79.
298. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 87.
299. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 97.
300. Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Bukareszcie: Pierwsza wizyta Marszałka w Rumunii
14–15.09.1922 r (https://bukareszt.msz.gov.pl/pl/c/MOBILE/wspolpraca_dwustronna/historia_i_
dyplomacja/bukareszt_ro_a_201/bukareszt_ro_a_252/). [dostęp 2009-02-21]. (pol.).
301. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 105.
302. Eesti Vabariigi teenetemärgid (http://www.president.ee/et/vabariik/teenetemargid/kavaler/8779/j
ozef-pilsudski). president.ee. [dostęp 2014-11-12]. (est.).
303. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 189.
304. Zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej. Zezwolenie na przyjęcie i noszenie orderów (http://
www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=72384). „Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw
Wojskowych”, s. 380, nr 8 z 11 listopada 1931. Ministerstwo Spraw Wojskowych.
305. Czerwiński 1964 ↓, s. 171.
306. Kawalerowie maltańscy z hołdem na Sowińcu (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=407
90). „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 212 z 18 września 1937.
307. Spórna 2006 ↓, s. 312.
308. Diário Oficial da União (DOU) (http://www.jusbrasil.com.br/diarios/2331366/pg-3-secao-1-diario
-oficial-da-uniao-dou-de-26-10-1934). 1934-10-26. [dostęp 2014-06-22]. (port.).
309. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 7.
310. Udekorowanie Naczelnego Wodza (http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=44607).
„Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 253 z 3 listopada 1936.
311. Tytuł tematu: Wizyta ministra spraw zagranicznych Węgier Lajosa Walko w Polsce (https://audi
ovis.nac.gov.pl/obraz/47858/). [w:] Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji
[on-line]. audiovis.nac.gov.pl. [dostęp 2020-03-21].
312. Jędrzejewicz i Cisek 2006 ↓, s. 116.
313. Biuletyn AGH (http://www.biuletyn.agh.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=
1044:29&catid=103:listopad-2012-nr-59). Magazyn Informacyjny Akademii Górniczo-Hutniczej.
[dostęp 2014-01-16].
314. Doktoraty HC UAM 1931–1965 (http://web.archive.org/web/20171107010756/https://amu.edu.p
l/dzialalnosc/o-uam/wyronienia/doktoraty-honoris-causa/1931-1966). Portal UAM. [dostęp
2012-03-16].
315. Doktoraty HC (http://web.archive.org/web/20131022102044/http://www.uw.edu.pl/o_uw/historia/
dhcuw.html). uw.edu.pl. [dostęp 2011-02-21].

Bibliografia
Mariusz Kolmasiak, Zułów, miejsce urodzenia Józefa Piłsudskiego, Oficyna Wydawnicza
„Rytm”, Warszawa 2018.
Mariusz Kolmasiak, Więzień Magdeburski. Internowanie Józefa Piłsudskiego i dalsze losy
Domku Magdeburskiego, Warszawa 2018.
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych (http://www.wbc.poznan.pl/publication/4
7164). [dostęp 2016-02-15].
Adam Borkiewicz: Źródła do biografii Józefa Piłsudskiego z lat 1867–1892, Niepodległość. T.
XIX. Warszawa: 1939.
Kazimierz Ożóg: Rzeczpospolita pomnikowa. W: Irena Borowik, Katarzyna Leszczyńska:
Wokół tożsamości: teorie, wymiary, ekspresje (https://web.archive.org/web/20181231092307/h
ttp://www.uni.opole.pl/~ozog/pdf_ko/kazimierz,s,ozog_2007_rzeczpospolita.pdf). Kraków:
2007. ISBN 978-83-6049-037-2.
Henryk Cepnik: Józef Piłsudski: Portret biograficzny. Warszawa: 1988.
Jan Ciechanowski: Powstanie Warszawskie: zarys podłoża politycznego i dyplomatycznego.
Warszawa: Bellona, 2009. ISBN 978-83-7549-074-9.
Zbigniew Cieślikowski: Tajemnice Śledztwa KO 1042. Warszawa: 1997. ISBN 83-8624-534-4.
Tomasz Ciołkowski: Józef Piłsudski bez retuszu. Warszawa: Bollinari Publishing House, 2018.
ISBN 978-83-939751-0-5.
Paweł Czerwiński: Zakon Maltański i stosunki jego z Polską na przestrzeni dziejów. Londyn:
Polish Research Centre, 1964.
Juliusz L. Englert, Grzegorz Nowik: Marszałek Józef Piłsudski. Komendant-Naczelnik-Pierwszy
Marszałek Polski. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2007. ISBN 978-83-7399-221-4.
Andrzej Garlicki, hasło: „Piłsudski, Józef Klemens (1867–1935)”, w: Polski Słownik
Biograficzny t. XXVI, Kraków-Warszawa 1981, s. 311–324 wersja elektroniczna IPSB (https://w
eb.archive.org/web/20190321160335/https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jozef-pilsudski)
Andrzej Garlicki: Józef Piłsudski: 1867–1935. Warszawa: Czytelnik, 1988.
ISBN 83-0701-715-7.
Andrzej Garlicki: Józef Piłsudski: 1867–1935. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2012.
ISBN 978-83-2402-225-0.
Andrzej Garlicki: Od Brześcia do maja. Warszawa: Czytelnik, 1986. ISBN 83-0701-603-7.
Andrzej Garlicki, Aleksandra Garlicka: Józef Piłsudski: życie i legenda. Warszawa:
Wydawnictwo Sejmowe, 1993. ISBN 83-7059-082-9.
Jędrzej Giertych: O Piłsudskim. Londyn: 1987.
Stanisław Głąbiński: Wspomnienia polityczne. Pelplin: 1939.
Zbigniew Grabowski: Legiony Polskie. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej,
2014. ISBN 978-83-6375-542-3.
Jan Hupka: Z czasów Wielkiej Wojny: pamiętnik nie kombatanta. Niwiska: 1936.
Wacław Jędrzejewicz: Kronika życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935. T. 2. Polska Fundacja
Kulturalna, 1977.
Wacław Jędrzejewicz: Józef Piłsudski 1867–1935, życiorys. Warszawa: LTW, 2002.
ISBN 83-8873-625-6.
Wacław Jędrzejewicz, Janusz Cisek: Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935.
Kraków: Instytut Książki, 2006. ISBN 978-83-8873-692-6.
Juliusz Kłos: Wilno. Wilno: 1937.
Sławomir Koper: Życie prywatne elit Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa: Bellona SA, 2009.
ISBN 978-83-1111-609-2.
Stanisław Mackiewicz: Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r. London:
Puls Publications, 1992. ISBN 09-0758-776-3.
Piotr Krzysztof Marszałek: Rada Obrony Państwa z 1920 roku: studium prawnohistoryczne.
Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1995. ISBN 83-2291-214-5.
Grzegorz Mazur. Zamach na marszałka Józefa Piłsudskiego. „Annales Universitatis Mariae
Curie-Skłodowska, Sectio F – Historia”. LX – 2005 : Losy Polaków pośród swoich i obcych.
Stefan Melak: Gwiazda Wytrwałości, usqe ad finem. Warszawa: Wydawnictwo Krąg Pamięci
Narodowej, 1997. ISBN 83-0106-604-0.
Bogusław Miedziński: Polityka wschodnia Piłsudskiego. Paryż: 1975.
Tomasz Nałęcz, Daria Nałęcz: Józef Piłsudski – legendy i fakty. Warszawa: Młodzieżowa
Agencja Wydawnicza, 1987. ISBN 83-2031-967-6.
 Grzegorz Nowik: Zanim złamano Enigmę: Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką
Rosją 1918–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-099-2.
Aleksandra Piłsudska: Wspomnienia. Warszawa: Wydawnictwo LTW, 2004.
ISBN 83-8873-650-7.
Józef Piłsudski: Bibuła (http://literat.ug.edu.pl/bibula/index.htm#spis). Wrocław: 1989.
ISBN 09-0758-712-7.
Józef Piłsudski: Moje pierwsze boje. Łódź: 1988. ISBN 83-2180-253-2.
Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe. T. V. Warszawa: Instytut Józefa Piłsudskiego, 1937.
Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe: wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych. T. VI.
Warszawa: 1990. ISBN 83-0302-860-X.
Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe. T. IX. Warszawa: Instytut Józefa Piłsudskiego, 1937.
Władysław Pobóg-Malinowski: Najnowsza historia Polski. T. II (1914–1939). Londyn: 1967.
Mieczysław Pruszyński: Dramat Piłsudskiego: Wojna 1920. Warszawa: Polska Oficyna
Wydawnicza „BGW”, 1995. ISBN 83-7066-560-8.
Jerzy Rawicz: Doktor Łokietek i Tata Tasiemka. Warszawa: Virtualo, 2014.
ISBN 83-2801-603-6.
Eugeniusz Romer: Pamiętnik Paryski 1918–1919. T. I. Wrocław: 2010.
ISBN 978-83-6192-321-3.
Stanisław Sierpowski. Aspekty międzynarodowe Powstania wielkopolskiego 1918–1919 (http
s://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/716/1/Aspekty%20mi%C4%99dzynarodowe%20
Powstania%20Wielkopolskiego%201918%201919.pdf). „Przegląd Zachodni”. Nr 4, 2008.
Bohdan Skaradziński: Polskie lata 1919–1920. T. 2. Warszawa: Volumen, 1993.
ISBN 83-8521-847-5.
Bohdan Skaradziński: Sąd Boży 1920 roku. Warszawa: Świat Książki, 1995.
ISBN 83-7129-825-0.
Felicjan Sławoj Składkowski: Strzępy meldunków. Warszawa: 1936.
Marcin Spórna: Słownik najsłynniejszych wodzów i dowódców polskich. Kraków: Wydawnictwo
Zielona Sowa, 2006. ISBN 83-7435-094-6.
Marek Srzednicki. Kobiety w życiu Józefa Piłsudskiego (http://skany.wbp.lodz.pl/pliki/bibik/bibik
_48/bibik_48.pdf). „Biuletyn Informacji Bibliotecznych i Kulturalnych”. Nr 3(48), 2008.
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Łodzi.
Włodzimierz Suleja: Józef Piłsudski. Wrocław–Warszawa–Kraków: 2005. ISBN 83-0404-706-3.
Włodzimierz Suleja: Tymczasowa Rada Stanu. Warszawa: 1998. ISBN 978-83-7059-290-5.
Ryszard Świętek: Lodowa ściana: Sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904–1918. Kraków:
1998. ISBN 83-8522-258-8.
Bohdan Urbankowski: Filozofia czynu: Światopogląd Józefa Piłsudskiego. Warszawa: 1988.
ISBN 83-0002-443-3.
Bohdan Urbankowski: Józef Piłsudski. Marzyciel i strateg. T. I. Warszawa: 1997.
ISBN 83-7001-914-5.
Józef Warszawski: Piłsudski a religia. Warszawa: 1999. ISBN 83-8753-897-3.
Paweł Wieczorkiewicz. Rok 1920. Trudne zwycięstwo. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”,
2008. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej.
ISSN 1641-9561 (http://worldcat.org/issn/1641-9561).
Zbigniew Wójcik: Józef Piłsudski (1867–1935): Biografia. Warszawa: 2006.
ISBN 83-7399-165-4.
Paweł Zaremba: Historia dwudziestolecia (1918–1939). T. 3. Warszawa: 1983.
ISBN 83-7399-165-4.
Alfred Znamierowski: Insygnia, symbole i herby polskie: kompendium. Warszawa: Świat
Książki, 2003. ISBN 83-7311-601-X.

Linki zewnętrzne
 Związek (http://jozef-pilsudski.com.pl) Piłsudczyków Rzeczypospolitej Polskiej Towarzystwo
Pamięci Józefa Piłsudskiego Zarząd Krajowy
Chojnowski A., Siła i bezradność Piłsudskiego (http://wiadomosci.onet.pl/kiosk/sila-i-bezradn
osc-pilsudskiego/6z75k), „Mówią Wieki”, 9 maja 2006 [dostęp 2017-12-21].
Dzikowski S., U brygadyera Piłsudskiego (http://100lattemu.pl/aktualnosci/z-ziem-polskich/2
5868-u-brygadyera-pilsudskiego), J. Piłsudski, „Tygodnik Ilustrowany”, 12 stycznia 1917
[dostęp 2017-12-21].
Grajda P.W., Ojciec nas psuł...; Rozmowa z Wandą Piłsudską, córką Marszałka Józefa
Piłsudskiego (http://stefanbatoryoceanliner.weebly.com/celebrities-v.html), TS/S Stefan Batory,
1968–1988, Toronto, marzec 1990 [dostęp 2017-12-21].
Nowiński D., Wywiał P. (red.), Józef Piłsudski (http://www.jpilsudski.org/), „Komendant,
Naczelnik, Marszałek. Józef Piłsudski i jego czasy”, 2006–2015, ISSN
1899-8348 (http://worldcat.org/issn/1899-8348) [dostęp 2017-12-21].
Kobos P.M., Skazuję was na wielkość; Legenda Józefa Piłsudskiego (http://archive.is/20121
209035608/http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje43/text02p.htm), „Zwoje”, 1992–2005, ISSN
1496-6115 (http://worldcat.org/issn/1496-6115), OCLC 5894572204 (http://worldcat.org/oclc/58
94572204) [zarchiwizowane z adresu (http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje43/text02p.htm)
2012-12-09].
Korga I. (red.), Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce (https://www.pilsudski.org/pl/),
Brooklyn, NY 2002–2017 (pol. • ang.).
Archiwum Józefa Piłsudskiego online w zbiorach Instytutu Piłsudskiego w Ameryce (http://a
rchiwa.pilsudski.org/inwentarz.php?nonav=0&nrar=701&nrzesp=1)
Piłsudski J., Jak stałem się socjalistą? (http://lewicowo.pl/jak-stalem-sie-socjalista/),
„Promień” (8–9), 1903 [dostęp 2017-12-21].
Piłsudski J., Przemówienie Piłsudskiego na otwarcie Sejmu Ustawodawczego, 10 lutego
1919 (https://web.archive.org/web/20160305034623/http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje14/tex
t01p.htm), „Zwoje”, 1999, ISSN 1496-6115 (http://worldcat.org/issn/1496-6115) [dostęp 2017-
12-21] [zarchiwizowane z adresu (http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje14/text01p.htm) 2016-
03-05].
Piłsudski J., Walka rewolucyjna w zaborze rosyjskim. Fakty i wrażenia z ostatnich lat
dziesięciu. Cz. 1, Bibuła (http://www.sbc.org.pl/Content/23900), L. Wasilewski (red.), seria J.
Piłsudski, Pisma zbiorowe. Wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych. Tom II, Warszawa:
Instytut Józefa Piłsudskiego Poświęcony Badaniu Najnowszej Historii Polski, 1937, s. 54–213
[dostęp 2017-12-21] [zarchiwizowane z adresu (http://literat.ug.edu.pl/bibula/index.htm)] (pol.).
Rogowski J., Dzieje Legjonów Polskich w zarysie w dwudziestolecie ich czynu (https://web.a
rchive.org/web/20181231043048/http://www.antoranz.net/BIBLIOTEKA/LEGJONY/TEKSTY/te
kst_1.HTM), Lwów: Państ. Wyd. Książek Szkoln., 1934, OCLC 903328511 (http://worldcat.org/
oclc/903328511) [dostęp 2017-12-21] [zarchiwizowane z adresu (http://www.antoranz.net/BIBL
IOTEKA/LEGJONY/TEKSTY/tekst_1.HTM) 2018-12-31] (pol.).
Wandycz P., Przewrót demokratyczny (https://www.wprost.pl/89792/Przewrot-demokratyczn
y), „Wprost”, 7 maja 2006 [dostęp 2017-12-21].
Józef Piłsudski (https://polona.pl/search/?filters=keyword:Pi%C5%82sudski,_J%C3%B3zef,pu
blic:1) w serwisie Polona.pl (https://polona.pl) (tu zobacz: O wartości żołnierza Legionów,
Lwów, 5 sierpnia 1923 (https://polona.pl/item/o-wartosci-zolnierza-legjonow-odczyt-wygloszony
-we-lwowie-na-drugim-ogolnym-zjezdzie,NzI1NTMxMzU/8/#info:metadata))

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Józef_Piłsudski&oldid=70526699”