Филозофија На Право Sredena Skripta 90 Den

Филозофија на право - СКРИПТА
Фотокопир ,,ЗОКИ”
ДТЦ Мавровка – приземје
02 / 3162 - 059 Page 1
Тема 1 : Филозофија на право- што,кој,како и зошто
- Филозофијата е и начин на живот и начин на размислување (Сократ)

- Филозофијата почнува во моментот на поставување на едно прашање (Аристотел)
- Филозофијата е и интелектуална и профитабилна дисциплина- Тhere’s nothing so
practical as a good theory (Kurt Levin)
Дефинициите на поимот и предметот на одделни научни дисциплини се релативно

едноставни споредени со проблемот на дефинирањето на филозофијата и нејзиниот
предмет на проучување. Анатомијата и физиологијата ги проучуваат градбата и
функционирањето на човечкото тело, астрономијата- небеските тела, правните науки
правните правила и нивна примена, економските науки проиводството , размената
потрошувачката итн. Сите постојни науки започнале како филозофско истражување во
оваа смисла, за да потоа се осамостојат и стекнат сопствен идентитет .
Една од специфичностите на филозофијата е во тоа што од сите облици на мислечка

активност на човекот таа е најтешка за дефинирање. Секоја дефиниција на филозофијата е
спорна и веќе содржи одреден филозофски став. Филозофијата е расправа за битието,
суштината и смислата на целокупниот свет кој не опкружува и за улогата и местото на
човекот во тој свет. Поедноставно, постојат одредени почетни и општи прашања кои
човекот отсекогаш си ги поставувал и на нив никогаш не нашол само еден туку мноштво
одговори кои се обидувал да ги образложи – Што е смислата на светот ? Што е смислата
на животот ? Дали историјата има некој тек и цел или само е низа настани? Дали
навистина во природата постојат одредени закони ? дали е човекот слободно или
неслободно суштество? Што е добро а што зло? .. Обидите да се одговори на овие и други
слични прашања ,самите одговори и нивните образложенија ја сочинуваат филозофијата.
Филозофијата е сепак среден, систематичен, логичен поврзан збир на прашања и
одговори.
Според обемот на предметот на проучување, разликуваме :
- Општа филозофија- чиј предмет е светот во целина

- Посебни филозофии- чии предмети се одделни делови на тој свет (пр.филозофија
на државата, правото, политиката, културата историјата итн.)
Филозофијата утврдува каков е всушност светот,која е неговата суштина, делови ,

смисла итн.Светот може да се осознава во различен обем (како целина и во делови) и
со различни начини,методи (рационални и ирационални) и најважно, целта на
02 / 3162 - 059 Page 2
сознанието може да биде сознавање на светот каков што е даден во нашето,
човечкото искство и сознание каков е тој независно,надвор од искуството, каков е по
себе. Според некои автори –Радомир Лукиќ- токм тоа сознание на светот во целина,
надвор од човечкото искуство е предмет и задача на општата филозофија. Според него
постојат три вида дисциплини кои се обидуваат да ја објаснат суштината на светот по
себе – религијат , науката и филозофијата. Науката се заснова на искуството и е
рационална , филозофијата се заснова на надискуството но сепак е рационална а
религијата се заснова на надискуството и е ирационална.
Зборот филозофија изворно значи- љубов кон мудроста. Грците така ги нарекувале
настојувањата и дејноста на оние кои се стремеле кон мудроста. Според преданијата,
прв овој израз го употребил Питагора, подоцна историчарите на филозофијата
докажувале дека тоа бил Хераклит, во постојана употреба изразот го вовеле Платон и
Аристотел. Покрај поделбата на општа и посебни филозофии, постои поделба на :
- Теоретска (онтологија, гносеологија, филозофија на природата)

- Практична (етика,филозофија на политиката, филозофија на право ..)
- Поетичка ( естетика, поетика, реторика)
Сите тие се насочени кон одредени прашања- смислата и суштината на правото ,

политиката, природата но сепак се во тесна меѓусебна поврзаност.
Според една друга класификација , филозофијата се состои од четири дела : (Лукиќ)
1. Онтологија (учење за суштината на светот )

2. Гносеологија ( можноста и методите на сознавање на обј.стварност)
3. Аксиологија (учење за вредностите)
4. Логика ( учење за законите и правилното мислење)
Филозофија на правото (правна филозофија)
Постојат 3 вида на човекови активности во врска со правото- создавање, проучување и

примена на правото. Во мноштво ситуации, тоа се релативно едноставни и неспорни
процеси- утврдување и наплата на 5% данот на имот, казна за неправилно паркирање ,
поднесување жалба во рок од 15 дена од приемот на правосилното решение итн..
Постојат и гранични (сложени) ситуции кога ниту една од овие три операции не е толку
02 / 3162 - 059 Page 3
едноставна ниту пак е доволно д асе повикаат на помош позитивноправните науки
(уставното , кривичното, граѓанското право).
Проучувањето на правото се одвива на две рамништа :
1. Структурна анализа на важечкото (позитивно) право- од кои норми се состои

правото, која е нивната содржина, меѓусебен однос, како се донесуваат, како се
применуваат итн.
2. Критичко и евалуативно рамниште- најопшти прашања – зошто постои правото,
кои вредности ги остварува, кои вредности треба да ги остварува, што е добро а
што не .. Ова рамниште во основа и припаѓа на филозофијата на правото која,
заедно со теоријата и социологијата на правото проучува одредени најопшти и
основни прашања на правото како целина.
Дефиницијата на филозофијата на правото е историски и културно словена. Под овој

израз, ако тој воопшто се употребува во сите епохи не се подразбираат исти нешта во
антиката, Средниот век, модерното доба и денес. Во современи услови овој термин
почесто се употребува во континентална Европа и е претежно теоретска дисциплина. Во
античко доба, размислувањата за суштината на правото биле дел од општата филозофија.
Во средниот век, теологијата опфаќала речиси секој облик на мисловна активност па и
идеите на правото. Според едно релативно широко прифатено сфаќање, денес
филозофијата на правото за предмет на проучување ги има суштината (битието) на
правото (правна онтологија) ,методите на проучвање на правото (правна гносеологија) и
целите (вредностите кои правото ги остварува, или треба да ги остварува).
Филозофијата на правото е посебна и практична филозофија. Таа мора да се занимава и

со проучување на клучните и проблематични (тешки и сложени ) прашања на конкретните
правни дисциплини и тоа го сочинуваат вториот,посебен (практичен,применет) дел на
филозофијата на правото.
Тема 2 : Првичен поим на правото, глобални пристапи во проучувањето на правото
02 / 3162 - 059 Page 4
Постојат филозофски , научен , практичен и лаички поим на правото. Филозофскиот поим
е најопшт, основен, критички , евалуативен, заснован на сознанијата добиени од повеќе
извори- конкретени науки, општа филозофија, лично искуство итн. Научниот (те) се градат
низ перспективата на конкретни правни дисциплини и секогаш се обоени со конкретниот
предмет на интерес и употребени методи. Практичниот поим се гради од правно
образовни субјекти но низ призмата на наивните конкретни активности. Лаичкиот поим е
својствен на обичниот човек кој секојдневно има контакт со правото но не поседува
никакво правно образложение.
Повеќезначност на изразот (терминот) ‘’право’’
Прв и неопходен улов за правилното дефинирање на една појава е расчистување на

нејаснотиите околу изразот (терминот )со кој таа се означува бидејќи често се случува , и
во науката и во секојдневниот живот. Деловите од стварност (предмети , појави) се
регистрираат во човечката свест преку поимите (човековата претстава за предметот или
појавата)кои пак се изразуваат со соодветни изрази (термини). Со изразот право
вообичаено се изразуваат неколку различни појави :
- Правец во физичка смисла (Оди право!)

- Точност, вистинитост, правилност (Во право е !)
- Еден вид општествени искази
- Овластувањето кое правните субјекти го извлекуваат од исказите
- Начелото дека секој треба да го добие она што му припаша т.е. правда
- Самото однесување и одлучување на судиите и другите кои го применуваат
правото
- Една професија или студии или научна дисциплина
Од сите овие значења ,за филозофијата на правото најблиску е првонаведеното значење

на изразот – право- т.е. објективно право.
Сите словенски јазици користат ист или многу сличен термин за означување на појавата –
право. Многу автори сметаат дека во овој израз се обединети одредена физичка и
обичајно-морална предствава,што уште еднаш укажува на нераскинливата врска меѓу
правото и одредени вредности како што е правдата.
Постои класификација на теориите за суштината на правото на :
- Дескриптивни / експликативни (го објаснуваат правото онакво какво е )

- Прескриптивно / авалуативни (даваат предлози какво треба да биде правото)
02 / 3162 - 059 Page 5
На англиски се користат следниве термини :
- Law (1.објективно право , 2.Закон. Значењето се утврдува врз основа на контекстот

во којшто е упоребен терминот . На пример – тthe law of the Republic of Macedonia..
- Right ( 1. Субјективно право , 2. Десно , 3. Правилно, точно)
- Juridical ( правен на пример juridical science : правна наука )
- Justice( правда)
Англискиот јазик поседува различни термини за објективно и субјективно право што

значително придонесува за јасноста и разбирливоста на јазикот и на правната наука и на
правната практика.
Во фран.јазик се користи терминот Droit додека пак разликата меѓу обј.и субјек.право се
ефектуира преку вметнувањето на придавката објективно/субјективно пред терминот
право. Правда се означува преку терминот justice.
Во герм.јазик се користи терминот Recht . Во латинскиот се среќаат многу битни термини :

Just (ius) , directum , justitia.
Првичната студенстка идеја за правото и филозофијата на правото
Човек , време , сон ; љубов, мудрост , наука ; право предмет, метод ;

разум,Аристотел,Русо ; филозоф, став, норми ; предмет наука , љубов ; граница, простор,
смисла ; правда , суштина, граница ; вистина, реалност, наука ; Ризик, размислување,
човек ; античка Грција,разум, мисла ; мисла,време, прашање ; систем, норми ,
апстракции.
Норма ; принцип на чесно живеење ; правичност ; Правда ; правилно ; поредок ; казна ;

еднаквост ; општо добро ; етика ; морал ; обичај ; принципиелност ; закон ; санкција ;
прекршок ; одговорност ; кодекс на однесување ; живеење ; ограниченост ; обврска ;
слобода ; изобилство ; сигурност ; специфичност ; вредност ; дисциплина.
Ова се првичните идеи за правото , добиени со brain storming со две групи од

генерацијата 2010/2011, филозофија на правото.
Што всушност претставува правото ?
02 / 3162 - 059 Page 6
Аналогно на обидот за откривање на првичните идеи за правото, во продолжени е избор
на некои од повлијателните дефиниции на правото од страна на познати мислители.
Идејата е прек тој избор на самиот почеток да се здобие претстава за сложеноста на
појавата право но и за многубројноста на дефинициите на правото. Постојат безброј
дефиниции на правото , буквално. Бројноста и различната содржина на дефинициите на
правото се производ на повеќе фактори :
- Индивидуалните интелектуални и идеолошки својства на авторот на

дефиницијата
- Користените методологии како и филозофската идеолошка основа на конкретна
дефиниција
- Културниот контекст во којшто дефиницијата настанала
- Реалните поединечни или групни интереси коишто одреден систем на поимање
на правото свесно или несвесно ги промовира
Правото е средство за ограничување на политичката власт и за остварување на

природните права коишто ги поседува од раѓањето секој поединец.
Природно-правната теорија е исклучително влијателна. Формално-правно таа

претставува идеолошка и нормативна рамка во која функционира, сеуште делот на светот
којшто вообичаено го нарекуваме- развиени западни демократии. Оваа теорија не е
монолитна , таа всушност е поим-чадот во рамки на кој е сместена една палета од сродни
но не и истоветни идеи на правото. Сепак, заедничко за сите нив е сфаќањето на правото
како свесна , рационална и волева творба на човекот чија цел и суштина е да ги уреди
односите меѓу луѓето заради остварување на вродените права и поголема духовна и
мат.благосостојба на целото општество.
Правото, независно од привидот на објективност и неутралност, претставува

маскирана политичка моќ и средство за остварување на интересите на оние
коишто во општеството поседуваат политичка ,економска и др.моќ.
Изненадувачки , во последните децении на изминатиот век токму во САД и токму на

Харвард се појави т.н. школа на критички правни студии. Нивното тврдење е дека
наспроти либерал-демократкото начело на неутралност и еднаквост на објективното
право, сепак и во најразвиените демократии, правото е само второ име за пол.моќ.
Правото треба но не успева да ја ограничи политичката моќ од друга. И во
најдемократските општества секогаш некои се поеднакви од другите , бидејќи
располагаат со одредена ек. , пол. и воена моќ.
02 / 3162 - 059 Page 7
Правото во основа е цел сама за себе т.е. нормативна појава којашто е еден затворен
систем.
Сфаќањата за правото исклучиво како правило донесено од државните органи во

претходно утврдена постапка датираат уште од времето на стариот Рим и подоцна се
јавувааат во многубројни варијанти. Формалистичко-нормативистичкото сфаќање на
правото, доживува кулминација во учењето на авторскиот теоретичар Ханс Келзен ,
чиешто творештво временси коинцидира со национал-социјализмот. Келзен е екстремен
нормативист и творец на т.н. чиста теорија на правото . Клучен аспект е формалното
важење на пр.правила и нивната изведеност од повисоките во хиерархијата правила не и
примената и/или последиците од коишто доведува примената на пр.правила.
Правото е средство за социјална контрола и регулација.
Општеството , во кое има ограничен број ресурси но потенцијално неограничени потреби

на членовите на општеството, има потреба од средства и постапки со кои се решаваат
конфликтите околу распределбата на ресурсите и се уедува соработката на луѓето во
процесите на создавање на ресурсите и нивната распределба.
Правото е потфат на потчинувањето на однесувањето на човекот на владеењето на

правилата .
Фулер, значаен правен теоретичар и мислител којшта ја обновил природно-правната

теорија во склад со новонастанатите услови, става акцент на потенцијалност и условната
успешност на правото.Имено иако правото е ПОТФАТ , тоа значи дека не секогаш сите
правила се применуваат но обидот во општеството да владеат правилата е не човечкото
самоволие е вечен и незапирлив.
Правото е збир на услови под кои слободата на едните може да постои заедно со
слободата на другите (И.Кант)
Кант, претставник на герм.класична филозофија , е автор на оваа славна дефиниција на

правото во која се опфача вечната противречност- токму за да обезбеди одреден степен
слобода за сите, правото мора да предвиди и одреден степен неслобода за сите во
02 / 3162 - 059 Page 8
одредени ситуации. Либерализмот, чиј поборник е и Кант, отсекогаш се трудел да даде
теоретски аргументи за потребата од и начините на максимизација на слободата на
поединецот како во однос на државата така и во однос на другите членови на општес.
Правото е умешност на доброто и правичното ( Целзиус)
Иако во стариот Рим доминира правниот формализам и позитивизам , сепак некои од

најквалитетните изреки со кои се поврзуваат правото и идеалите коишто теа треба да ги
остварува се авторски дела токму на римски правници.
Правото е волја на владеачката класа преточена во закони (К.Маркс)
Марксистичкото сфаќање на правото изврши огромно влијание во многу држави во 20

век.Во земјите под влијание на марксизмот , вклучително и бившата СФРЈ правото
рутински се дефинирање како – збир на норми кои ги донесува и применув државата , по
потреба и со употреба на својот монопол на физичка принуда-. Во некои држави и во
пост-социјалистичкиот период остануваат задржани многу елементи на марксистичкиот
формализам и етатизам, иако комбинирани до други, либерал-демократии идеи и со
поинакви терминолошки одредници за теориите.
Правото треба да биде остварување на идеалот на правдата (Платон )
Идеалистичките теории за правото се многубројни и присутни во сите временски

периоди, иако предмодерната е период на нивна апсолутна превласт. Од сите теории од
таа категорија , го издвојуваме јасниот и недвосмислен став на Платон дека правото е
право во онаа мерка во којашто истото ја остварува правдата како централна вредност на
општеството.
Правото се состои од одлуките на судовите , не од општите правни акти донесени од

законодавната и извршната власт
Според ова сфаќање, под поимот право се подразбира само конечниот производ , актот
којшто непосредно ги определува правата и обврските на правните и физичките лица.Тие
акти се одлуки на судовите бидејќи процесот на толкување на општите пр.акти, како и
02 / 3162 - 059 Page 9
правото на судовите во англо-американската традиција самостојно да создаваат право
преку т.н. судски прецеденти им овозможуваат на судовите огромна самостојност.
Американските правни реалисти сметаат дека ‘’правото е збир на правила кои ги
поставуваат судовите, право е она што судот ќе каже дека е право’’(Џон Чипмен Греј)
Правото се разликува од другите појави по три својства- нормативност,

институционалност и когентност (Рец)
Рец е британски автор од втората половина на 20 век. Неговото сфаќање во основа е

позитивистичко но во умерена варијанта и истото изразено со современ вокабулар.
Правото е заповед од страна на суверенот (Џ.Остин)
Повеќе од 3 века во минатото , Џон Остин со оваа латинска дефиниција ја создал

‘’библијата’’ на позитивизмот. Суштината на правото се заповед и политичка моќ таа
заповед да се реализира. Правото е заповед на заповедникот во заедницата кому никој
не му заповеда- творба на правно неограничената волја на суверениот кој е надвор од
правото.
Правото е нормативна појава којашто се состои не само од правила туку и од начела

(Р.Дворкин)
Релативно нова теорија која се обидува да ги спои и помири формализмот и идеализмот

преку апострофирањето на сложената структура на правото- правивила и начела.
Начелата се всушност облик на јуснатурализација на позитивното право во современи
услови и вруток на клучната современа состојка на природното право- слободите и
правата на човекот и граѓанинот.
Правото е сложена и променлива појава која зависи од многу фактори и од историско-

културниот контекст . Не е можна една дефиниција на правото не само за сите
времиња и простори, туку и во одреден период за сите простори.
Ваквата перспектива врз правото е заеднички иментител на сложен, современ и

шаренолик правец во правната теорија познат како правен постмодернизам.
02 / 3162 - 059 Page 10
Правото претставува историско единство на различности или општествен ПРОЦЕС
составен од одредени општ.односи на коишто име потребно принудно
дисциплинирање , општествени вредности и цели со кои таквите опш.односи се
оценуваат и проектираат и општествени норми кои тргнувајќи од владеачките
вредности и цели принудно ги уредуваат таквите односи.
Во 1981 во зенитот на комунистичкиот тим на едноумие, хрватскиот теоретичар на

правото Никола Висковиќ имаше умност, доблест и храброст да ја објави оваа дефиниција
на правото , оригинална и значајна, во светстки рамки.
Системскиот квалитет и минимум моралност се двете основни својства на правото

(Херберт Харт)
Познатиот германски кривичар и филозоф , Густав Радбрух смета дека – Правото е волја
за правда – т.е. правото е право во мерка на којашто тоа е праведно, тој смета дека
правото е само правна сигурност т.е. формална законитост.
Правна онтологија
Има задача да ја утврди суштината, битието на правото и да го даде неговиот поим. Во

овие предавања применуваме еден повеќефазен пристап :
- Анализа на јазичните аспекти и терминолошки проблеми

- Идентификување на осн.проблеми во деф.на правото и последиците од
различните дефинирања
- Презентација и именување на основни пристапи во деф.на правото кои се
присутни низ историјата
- Изработка на современа хронолошка поделба на правнофилозофските учења
- Комбинавиа на содржинскиот и хронолошки критериум
- Разграничување меѓу правото и другите битни општествени искаци и објаснување
на соодносто меѓу правото од една и принудата и слободата од друга страна
Аристотеловиот метод во дефинирањето
02 / 3162 - 059 Page 11
Дефиницијата претставува исказ со кој значењето на изразот Х се разграничува од
значењето на сите изрази за кои сметаме дека спаѓаат во најблискиот род а потоа се
утврдуваат разликите меѓу појавата што се дефинира и другите појави кои исто така
влегуваат во таа група. Секоја деф.е разграничување per genus proximum et differentiam
specifica. Правото содржи правила , норми, истовремено постојат одредени правилности
во природата и општеството. Затоа правото прво се разграничува од природните закони, а
потоа од другите видови на искази за рег.на човековите односи.
Содржинска класификација на теориите за правото
Според начинот на кој одговараат на неколку клучни прашања :
- Најзначајна карактеристика на правото

- Структура (содржина)на правото
- Функција , улога на правото
Сите теории за правото може да се класифицираа во некоја од следните големи групи :
1. Формалистички (нормативистички, позитивистички)

2. Реалистички (социолопки или фиктицистички)
3. Идеалистички (најчесто приподноправни)
4. Интегрални теории на правото
Според формалистите – правото претставува збир на норми, тоа е една психолошка или
логично-јазична појава независно од нејзиниот квалитет и ефикасност. Причините кои
доведуваат до создавање на нормите, примената и последиците од неа како и
вредностите кои се остваруваат или треба да се остваруваат со правните норми.
Според реалистите- правото е социјално-материјална појава, поредок на општествени

односи каде настануваат и каде се остваруваат вредностите и нормите како зависни
фактори. Тие сметаат дека правото не се состои од нормите содржани во правните акти
туку од правилата за поведение кои луѓето навистина ги следат во секојдневниот живот-
значи тие се преокупирани со неспорниот факт дека секогаш има расчекор,поголем или
помал помеѓу нормата и стварноста.
Претставниците на идеализмот ,присутни од антиката па се до денес сметаат дека

правото е првенствено етичка појава , систем на вредности. Според нив , не секое
формално донесено и применето право е навистина право ; за да го понесе атрибутот
02 / 3162 - 059 Page 12
право нормите мора да задоволат одредени критериуми на праведност, условно речено-
неправедното право не е право-
Во современи услови , ниедна од овие три групи теории не е толку радикална и исклучива
како во минатото, сите се движат кон ублажени верзии и признаваат , екцплицитно или
имплицитно дека и другите две содржат некои елементи на неточност. Се појавуваат и
т.н. интегрални теории за правото кои ги обединуваат сите три пристапи. ‘’Правото е
историско единство на различности или општествено –историски процес составен од :
одредени општ.односи на кои им е потребно принудно дисциплинирање , општествени
вредности и цели со кои таквите односи се оценуваат и проектираат и општествени норми
кои тргнвајќи од владеачките вредности и цели , присилно ги уредуваат таквите односи’’
Методологија на проучувањето на теориите на суштината на правото
Некои автори, со оглед на ‘’тежината’’ што ја има правната филозофија, се определуваат

за механичко / хронолошки пристап т.е. претворање на изучувањето на теориите на
правото во список , врз основа на временскиот период во којшто настанале, на позначајни
мислители кои се изучуваат преку прераскажување на нивната био-библиограгија и
цитати од позначајните нивни дела.
Наместо таквиот механички пристап, теориите за суштината на правото може и мора да се

проучуваат преку комбинација на :
- Квалитативно хронолошки (периодизација на развојот на општеството и

филозофската мисла преку битни , сеопхатни и широко прифатени критериуми)
- Содржински критериум ( шесте глобални пристапи)
Врз основа на целокупноста на својствата на цивилизацијата , развојот на човештвото

може да се хронолизира на :
1. Предджавна (првобитна, природна состојба)

2. Предмодерна
3. Модерна
4. Постмодерна
5. Современ период
02 / 3162 - 059 Page 13
Некои од анахроните и хиперидеологизирани класификации (робовладетество,
капитализам, феудализам..) се напуштени , додека пак поиздржаните (стар, среден, нов
век, современ период ) понекогаш сеуште се употребуваат.
Периодот од почетоците на цивилизацијата и државноста до 15ти век се нарекува

предмодерна. Имено се смета дека независно од огромните разлики внатре во овој
исклучително долг период, сепак има доволно сличности врз основа на кој оже да се
опфати еден генерички назив.
Средината на 15 век до средината на 20ти –модерна .
Средината на 20ти век до почетокот на новиот милениум е време на постмодерна.

Времето во коешто живееме е толку различно, сложено и динамично што не се
презентира ниту една терминологија за негово изучување, освен неспорната хронолошка
инспирирана-современост.
Во комбинација на двата критериуми , сите теории за суштината на правото може да се

поделат на :
- Првични идеи за светот, природата , општеството, човекот

- Предмодерни
- Модерни (поткласификација според првите четири од шесте глобални пристапи)
- Постмодерни (наведување на новите верзии на правите четири глобални пристапи
во поимањето на правото но акцент врз новите и без преседан во смисла на
концепција теории за правото)
- Современи теории за правото (правото во ерата на завршена постглобализација)
На крај секогаш мора да се знае класификацијата на теориите за суштината на правото на :
- Дескриптивни (опис на правото онакво какво што е )

- Експликативни (објаснување на правото )
- Прескриптивно / евалутивни / критика ( даваат предлози какво треба да биде
правото во иднина од аспект на одреден систем вредности )
Преднаучни и предфилозофски поимања на природата,општ. и човекот
Од најстари времиња човекот се обидувал да си го објасни светот околу себе и на тој

начин да си го олесни животот но и да опстане во еден мошне суров и непријателски свет,
02 / 3162 - 059 Page 14
какво што било првобитното опкружвање за човештвото во првите фази на
развојот.Западната мисла неретко почнува од античка Грција, но пред античка Грција се
случувале интересни обиди за првично објаснување на нештата. Првите обиди за
ориентација се правеле на ирационален начин , преку првите религии , митови , верувања
, обреди и обичаи на еден несистематизиран и инстиктивен начин.
Митот е духовен израз на една состојба во животот на древните човекови заедници со кој
се прикажува првото ослободување на човекот од хаотичното мноштво на ствари коишто
го опкружуваат: именување на стварите, употреба и инвенција на слики, симболи и
алегории. Цел на митологијата е практично снаоѓање на човекот во светот. Старогрчката
митологија го објаснува светот преку многубитието, антропомофоризам и хиерархија на
самите богови. Многу современи термини и поими имаат потекло од старогрчката
митологија.
И правото било објаснето преку посебни божици. Имено, правото има облик на две
женски божества ; themis & dike. Првото го олицетворува божјото ( идеалното ,
совршеното ) а второто –човечкото ( променливото, несовршеното, позитивното).
ТЕМА 3 : Општо за идеалзмот ;Идеализмот во предмодерната
Општо за идеализмот
Во секојдневието –идеализам означува приврзаност кон одредени идеали , вредности

дури и неспособност за сфаќање на реалните состојби. Во филозофијата- израз кој има
две значења :
1. Филозофски правец којшто смета дека идејата е примарна во однос на материјата

2. Филоз.правецкојшто секогаш ги анализира постојните појави, вклучително
правото, низ призмата на нивната инструменталност за остварување одредени
идеали.
Идеалистичките теории за суштината на правото се сите оние коишто правото го

анализираат од аспект на негова согласност со одредена идеја, за разлика од
позитивистите (право е само норма и волја на моќниот) и социологистите (правото е
исклучиво општ.реалност). Јадрото на идеалзмот во втората фил.смисла се
природноправните теории.
02 / 3162 - 059 Page 15
За полесно и поточно разбрање на идеите за правото и нивната практична употребна
вредност , сте поединечни мислители и сите општи правнофилозофски правци треба да се
сведат на една аналитичка матрица :
- Вид и начин на одговор на општофилозофските прашања (примарност на

материјата или идејата , движење/мирување како основно начело на светот..)
- Сфаќањето за природата на човекот – правната и пол.филозофија најчесто се
изведува од основното сфаќање за природата на човекот (добар/зол
,активен/пасивен , рационале/ирационален..). Најопшта поделба врз основа на
овој критерум е антрополошки оптимизам или песимизам.
- Одговор на прашањата за природата (смисла,цел) на државата и /или политиката
(пол.филозофија).
Општи својства на природноправните теории
Природноправните теории ( објективно, идеално, совршено право..) доминираат во

предмодерниот период. Секоја теорија којашто правото го сфаќа како сложен и
хиерархиски поредок кој е составен од објективни и праведн начело на уредување на
меѓучовечките односи и од правила на однесување поставени од државата ли други
субјекти припаѓа во природноправниот пристап.
Наспроти бројноста и огромните меѓусебни разлики , постојат одредени заеднички

својства на сите природноправни теории. Тоа се :
- Дуализам на правото
- Објективност на природното право
- Етичка совршеност на природното право најчесто изразена како правда ил општо
добро
- Надреденост на природното во однос на поз.право
Но постојат и клучни разлики меѓу раз.теории за природното право :
- Основнот на обј.на прир.право (егзистенцијата на човекот, божјата волја или

разумот итн..)
- Просторното и временското важење на природното право (универзалност и
непроменливост или историчност и искуственост)
- Идеолошката функција ( револуционерна или конзервативна)
- Хиерархиски однос меѓу природното и позитивното право
02 / 3162 - 059 Page 16
Централното тврдење на природноправните теории е дека поз.право коешто е во
спротивност на моралот и/или правдата и/или еднаквоста воопшто не е право.
Равенката за природноправните теории е :
Право= правда, морал, слобода, еднаквост , општо добро
Позитивно право= природно право= право
Или, во дефинициите на правото преку :
А) Правото=волја
Б) Правото= разум
Природноправните теории секогаш се во прилог на тврдењата за правото како обд да се

достигнат некои објективни вредности (разум) како спротивност на тврдењата дека
правото е израз на нечија волја (истата може да заврши во самоволие).
Правниот позитивизам е многу помалку влијателен во предмодерниот период.

Придорноправните теории може да се квалификуваат според неколку критериуми :
Според временскиот критериум тие може да се поделат на предмодерни (старовековни и
средновековни) , модерни, постмодерни и современи.
Според соджинскиот критериум , природноправните теории може да се поделат на чисто-

природноправни и мешавина на природноправни и идеалстички во поширока смисла на
зборот. Друга содржинска поделба е поделбата на етички (Платон, Аристотел) , религиозн
( Августин, Аквински) рационални (Хобс, Лок, Русо) и еклектички (повеќето постмодерни и
современ природноправни теории).
Некои закони никогаш не ни биле напишани но тие се попостојани од сите пишани закони
(Сенека). Се мисли дека постојат некои вродени, неменливи својства кај луѓето , другите
живи суштества , природата и во општеството. Тие се трајни, често само-очигледни,
одразуваат одреден квалитет на живеење не треба да се менуваат, треба да се
сочинуваат , достгнат, развиваат.
Во англоамериканското право и теорија често се среќава изразот природна правда што е

многу интересно бидејќи го спојува античкото колебање меѓу концептите природно право
и правда на едно , недвосмислено и обединето современо учење и практика.
Судењата на нацистичките воен злосторнци во Нирнберг и Токио по Втората светска војна

се овозможени токму со преовладувачко ако без преседан сфаќање дека некои
02 / 3162 - 059 Page 17
злосторства се толку ужасни и самоочигледни што се во спротивност со природното право
и правните начела општоприфатени од цивилизираните народи така што за нивно
процесуирање е пречка дактот дека не биле изречно предвиден како кривични дела во
момент на извршување.
Непосредно пред Втората светска војна во меѓународното право во самото меѓународно

позитивно право се јавува концептот правни начела општоприфатени од цив.народи.
Овие начела беа далечната 1963 претворени во формален извор на меѓ.право. По
создавање на ЕЕЗ , Судот на правдата во своите одлуки , уште во педесетте годин од
минатиот век започна да зборува за општи начела коишто извираат од уставнте
традиции заеднички за земјите –членки и ги претвори во формален извор на правото .
Од тие причини често се анализира концептот на општите правни начела, за да се сфати
значењето на еден чисто природноправен концепт за современото национално, европско
и меѓ.право. Тој концепт не само што ги инспирирал законодавците на овој систем туку отј
е и составен дел на наведените позитивноправни системи.
Почетоци на општата и правната филозофија во предмодерната (не знам што пошто

насловчево е само волку –во предмодерната..?)
Предмодерната го опфаќа периодот од првите рационални и цивилизациски

промислувања на природата, светот човекот до 15ти век на минатиот милениум. Првите
луѓе што покажале желба и интерес за науката филозофијата биле старите Грци. Во кус
период од два века, Грците создале такви ремек-дела на полето на уметноста,
литературата, науката и филозофијата што подоцнежната историја не познава ниту за
периоди од неколку милениуми.
Филозофијата се разликува од митологијата по тоа што таа е обид за рационален одговор

на прашањата коишто се поставуваат пред човекот. Филозофијата не е продолжените на
митологијата но сепак митологијата е еден вид преод меѓу чисто ирационални обиди за
ориентација во светот и филозофијата. Општата фил.е рамка и средна во којашто се
развиваат сите други учења и во којашто се содржани никулците на бројни идни природн
општествени науки.
Грчката филозофија е изворна и оригинална , претходнте култури (Египет, Кина, Индија)

не влијаеле врз старогрчката филозофија. Науката и филозофијата почнуваат со Талес од
Милет во почетокот на 6ти век пред наша ера. Грчката фил.се карактеризира со бројни
дуализми од типот на добро-зло, слобода-нужност, приви-релност, активизам-пасивност..
02 / 3162 - 059 Page 18
Основниот дуализам на целата грчка цивилизација е напнатоста меѓу рацоналноста
ирационалноста .
Западната цив.којашто потекнала од старогрчките извори, се темели на филозофската

научна традиција започната во Милет пред повеќе од две ипол илјади години. По тоа
таа се разликува од другите големи светски цивилизации. Најважниот поим на грчката
цивилзација e logos. Тој израз е и збор и мерка и во него се соединуваат и флозофското
и научно размислување.
Централни деи во општата филозофија во стара Грција се моралот (етиката) умноста .

Централна идеја во врска со правото во стара Грција е правдата. Старогрчките филозофи
многу малку се занимаваат со позитивното право. Тие се ориентиран кон создавање на
идеално право .
Јонска филозофија
Се наоѓа во самите почетоци на грчката филозофија . Претставници се : Талес, Хераклит,

Анаксимен, Анаксимандар и др. Овие мислители се обидувале светот да го објаснат преку
еден вид матерја (вода,воздух) Нивниот фокус било објаснувањето на природата но
посредно дале и многу значајни размислувања за светот, општеството и улогата на
човекот.
Софисти
Софизмот е долготраен и сложен филозофски правец со многу претставници и со многу

различни , често противречни идеи . Софистите се карактеризираат со подучување на
грчките граѓани (постојано патувале, воделе дијалози , подучувале итн.) Кај софстите се
среќаваат и природноправни идеи но и никулци на позитивизмот.
Сократ - Знам дека ништо не знам - Запознај се себе си
Кај сократ , својствата на личноста, начинот на живот, начинот на создавање и

споделување на идеите и содржината на самте идеи се во совршен склад. Значи,
биографијата , методографијата и филозофијата се три страни на еден ист став. Според
02 / 3162 - 059 Page 19
Сократ, филозофијата не е само начин на мислење туку и начин на живеење , со јазикот
на 21 век личниот и професионалниот идентитет се во склад.Сократ живеел како што
зборувал и иако за него знаеме речиси преку неговите ученици, современите следбеници
, сите имаат во основа исти тврдења за неговата личност и мисла.
Војсководецот Ксенофон и Платон, се пријатели и ученици на Сократ и се основни извори

за податоци за неговиот живот и дело. Прв познат филозоф во вистинска смисла на
зборот, синонима за филозод низ столетијата по неговата смрт и горд лојален Атињанин,
во младоста храбар вои , сиромашен , впечатливо грд но физички исклучително
издржлив, неуреден и неугледен, прекумерно разговорлив но сепак загадочен, човек кој
никогаш не патувал не напишал ниту еден единствен збор. Остроумен, духовите ,
зајадлив и двосмислен, пријателте и следбениците му се восхитувале и го почитувале,
непријателите сите оние кои биле загрозени од моќта на неговиот ум го мразеле и му се
плашеле.
Мајката на Сократ била бабица и тој често ја користел таа професија како метафора ,
велејќи дека бабицата не раѓа дете но помага тоа да се роди. За себе тврдел дека само им
помага на луѓето да станат свесни за своите сопствени мисли , ра ‘’родат ’’вистински увид
и дека тој не ги подучува другите туку самиот учи од своите соговорници за време на
долгите разговори.
Заштитен знак на Сократ се неговите секојдневн дијалози со сограѓаните и особено ,

атинската младина во ко тој ги подучувал филозофија и ја развивал својата фил.смисла. За
разлика од софистите Сократ не подучувал за пари и го презирал површниот и исклучиво
кон практична корисност насочен пристап на софистите, особено нивната убеденост дека
се може да докаже. Сократ бил постојан посетител на атинските плоштади и пазари. Тој
сам им приоѓал на луѓето и започнувал разговор. Неговиот живот се состоел од постојан
средби, разговори, систематско испрашување на соговорникот . Крајната цел е етичка-
поправање и воздигнување на душите.
Потрагата по вистината преку постојани прашања и одговори се нарекува и дијалектика.

Сократовиот круг на пријатели бил синоним за рационално преизпитување, критика,
вреднување на востановени практики , поттик на најбогатите и најдобрите да мислат со
свој ум, критички и без граници.
Методолошки дијалектичка, Сократовата филозофија во супстанцијална смисла е

хуманистичка, рационална, интелектуалистичка и моралистичка. Кај Сокрак, начинот на
создавање на мислата е разговорот , додека пак содржината и целта на самата мисла е
потрагата по врвна вредност- Доброто. Сократ го внесува човекот неговиот свет во
центарот на вниманието на филозофијата. Средство на спознание е човековиот ум,
02 / 3162 - 059 Page 20
знаењето е нужен предуслов за достигнување врвна цел-доблеста, живот во склад со
доброто кое има многу појавни облици- слобода, мудрост, правда, добрина , чесност итн.
Самоспознанието претходи на секое друго спознание. Смисла и цел на животот е
доблеста (умот, знаењето, чесноста , умереноста инт..).
Сократовото учество во активниот пол.живот било скромно. Не учествувал во донесување

на смртни пресуди и не ги кодошел своите пол.противници.
Различен, критичен, преумен , доблесен- Сократ станал опасен за атинскте власти, иако по
име демократи или можеби токму бидејќи биле демократи. Бил обвинет дека не верува
во боговите во коишто верува државата, воведува нови богови дека ја расипува
младината со своите учења. На демократската влада и пречеле неговата мудрост,
влијание и критичност врз аристократската младина. Вистинската причина за судски
процес биле проаристократските ставовите не Сократ . Заради прогласената амнестија
нововостоличената демократска власт не можела јавно да го истакне аргументот за
антидемократски ставови.
На судење, Сократ мал тројца формални обвинтели : просечен поет, непознат оратор и
послушен полтичар. Сократовата одбрана е мајсторски флозофски мајтап на Сократ со
своите обвнители, брилијантна иронична пресметка на мудрецот со невештте , злобни и
всушност преплашени моќници и нивните стурени играчи, тројцата обвнители со квалитет
на Салиери. Сократ тврдел дека не подбуцнува намерно и дека тоа му доаѓа само од себе
со навидум понизност всушност јавно и безмилосно ги побил како формалните така и
обвненијата кои биле меѓу редови. Со оглед на тоа дека Атина имала демократско
уредување во тој момент, судот се состоел од 501 член. Сократ бил прогласен за виновен
со тесно мнозинство. Видот на казната бил предмет на посебна одлука, Сократ предложил
парична казна, обвинителите смртна. Атињаните изгласале смрт со спивање чаша отров.
Сокрст не ја признал вината не молел милост. Иако неговите ученици организирале

бегство од затвор за да го спасат , тој одбил и доброволно ја испил чашата отров сметајќи
дека прифаќањето на законот , дури и тогаш кога е неправеден, е доблест и вредност
сама по себе и сама за себе. Всушност , неправедба била пресудата и судиите кои го
осудиле , не самиот закон. Уште побитно, бегство од затворот би значело предавање на
својата филозофија- меѓу предавство на самиот себеси и смрта, Сократ ја избрал смртта.
По таквата смрт на Сократ, со векови трае расправата за престапот казната. По смртта на

Сократ, Платон напишал многубројн дијалози , филозофски расправи во драмски облик,
во кои главна личност бил Сократ. Никогаш нема со сигурност да знаеме што навистина
рекол и мислел Сократ , а што е Платонова мисла ставена во устата на Сократ. Покрај
Апологија , Крито Лизис, важен извор на податоци за Сократ е и Одбраната на Сократ.
02 / 3162 - 059 Page 21
Обвиткан со превез на мистерија и бесмртност , токму заради начинот на кој заминал во
смрт, Сократ постојано побудува научен и уметнички интерес. Основачот на модерниот
егзинстенцијализам, Сорен Кјеркогор во својата докторска дисертација поставена на
иронијата на фил.на Сократ си давал псевдоним за да може да расправа самиот за себе.
Пораките на Сократовото учење во епистемолошка, етчка образовна смисла , пренесени

до нас преку неговите ученици се :
- Сознането и спознанието се нужен производ на разговор (дијалог)

- Вистинската мудрост се состои во поставувањето на вистински прашања ,
прашањето е секогаш позначајно од одговорот
- Прв чекор кон секое знаење е признание на сопственото незнаење
- Учењето е взаемен процес на учителот и ученикот, особено филозофите учат
заедно со ученците
- Ненадејноста, брзината , интензитетот, вкстеноста , ловот на противречноста во
мислата на соговорникот ; псхолошко0емотицнот момент е не помалку битен од
когнитвно-етичкиот , петте својства на квалтетниот соговорник успеваат да допрат
често до потсвесното на другата страна
- Сократовиот метод е ефкасна алатка која овозможува да се згради конструктивно и
критичко правно мислење заснова на прашања преку кои соговорниците водат
дијалог, најизменично поставувајќи прашања и трагајќи по одговори. Во својата
изворна верзија , Сократ го користел овој метод на континуирано поставување
прашања со цел да стигне до темелите на континуирано поставување прашања со
цел да стигне до темелите на размислувањата на неговите студенти и колег,
поставувајќи прашања се додека ставовите не станат контрадикторни, со што
Сократ ја докажувал заблудата на почетната претпоставка на соговорниците.
- Поседувањето на знаење е предуслов и пат за достигнување на Доброто. Знаењето
е пат кон доброто и кон слободата.
- Сократ токму преку својот метод ја отелотворува практичната филозофија , а преку
својата личност практикуваната филозофија. Филозофијата како начин на живот го
претвори филозофското истражување во секојдневен и заеднички потфат за секој
човек, потпирајќи се на здравиот разум и секојдневни прашања наместо
неразбирливи шпекулации. Сократовиот метод е се само не едноставен и
претставува умствен квалитет и подготвеност .
- За Сократ , образованието е терапија на душата. Ние би се осмелиле да
прокоментираме дека за Сократ знаењето е осознавање, понадворешнување,
развивање и споделување на внатрешното ;
02 / 3162 - 059 Page 22
- Предавалната , исто како и судницата е еден вид театар исто како што и науката
филозофијата per se се интер- и мулти-дисциплиарни и истовремено нужнп
двонасочно поврзани со практиката.
Потребата од примена на Сократовиот метод во современи услови е резултат на неговата

корисност и практична применливост во повеќе сфери, не само како метод кој би
користел единствено во филозофијата како дисциплина. Овој метод води кон
продлабочени знаења и подобри резултати во повеќе сфери.
Клучен метод на правните факултети во САД традиционално е дијалогот меѓу професорот

и студентте како и меѓу самите студенти . Исто така, правото се изучува преку анализа на
судските одлуки , не само на општите правни акти. Тој метод во последните две децении
широко се прифаќа на најелитните правни факултети во Европа. За нас е интересно тоа
што тој се нарекува Сократов метод, што повторно ни укажува на многубројните реални
врски меѓу антиката и совремието.
Платон
Општопознато е дека Платон бил Сократов ученик учител на Аристотел. Платон верува во
надмоќноста на идејата во однос на стварноста и е еден од најпознатите претставници на
идеализмот во историјата на општата филозофија. Неговото општо идеалистичко учење
извршило големо влијане и врз неговите сфаќања за политиката и правото.
Централни категории на Платоновото учење се идејата , складот и правдата . Според него

, државата и правото имаат корен во етиката и нивната цел е остварување на доблеста на
луѓето. Државата е средство за морална реализација и усовршување на луѓето, не
средство за остварување на прагматични цели во смсла на опстанок,ред и мр, економија
итн. Правдата е оној човечки и пол.поредок којшто и одговара на природата.
На индивидуално ниво, правдата е складен однос меѓу различните делов на душата а на

општествено ниво таа значи дека секој го работ она за што е способен. Оттука се развива
познатото учење на Платон за идеална држава во којашто постои склад осносно вистинска
поделба на трудот .
02 / 3162 - 059 Page 23
Основна идеја за правото е дека вистинското право е она коешто го штити заедничкото
добро на сите граѓани. Платон е исклучително влијателен врз многу дни филозофи ,
вклучително и Хегел.
Аристотел
За разлика од Сократ и Платон, Аристотел во Атина бил странец. Арстотел е роден во

Стагира, тогашната Тракија е син на дворски лекар на македонски кралеви. На 17 год
станува член на Платоновата Академија. Во Академијата останува 20 години се до
Платоновата смрт. Потоа, Филип Македонски го поканува да му биде учител на
Александар Македонски на таа должност Аристотел останува 3 год : Знај дека ми се роди
син, но јас не сум толку благодарен на боговите што м го подарија колку што сум
благодарен што овојзможија тој да се роди за време на твојот живот.
По враќањето во Атна, Аристотел основал своја филозофска школа во шеталиштето Ликеј.

Бидејќи мислел и предавал шетајќи , тој начин на филозофско мислење подоцна е
наречен перипатетичка школа.
По враќањето во Атна, на Аристотел му се заканува слична судбина како на Сократ и

Платон. По смртта на Александар, Атињаните се побуниле против мак.власт. Но,
Аристотел решава да ја избегне смртта и заминува од Атина , неследејќи го примерот на
Сократ.
Општи карактеристики на филозофското учење на Аристотел :
- Систематичар
- Енциклопедист и уневерзалност
- Вистински реалист ( Платон ми е мил но помила ми е вистината)
- Истражувач, емпирист, синтетичар
- Највлијателен ум на сите времиња
- Зборува за етичката и воспитната ф-ја на трагедијата : прочистување , катарза ,
облагородување.
- Сите делови на неговото учење се засновуваат на идејата за мерка, умереност
или лаички златна средина. Мерката е етички естетички идеал, неумереноста
води кон дегенерација и уништување на сите чов.и општ.творби.
- Постои разлика меѓу учењето на Аристотел аристотелизмот
02 / 3162 - 059 Page 24
Според Аристотел, природата на човекот е социјална . Тој што може да опстане сам е ил
звер или бог. Државата постои затоа што луѓето имаат практична и морална потреба да
живеат во заедница.
За разлика од Платон, Аристотел не се занимава со конструкции на идеална држава туку

ја анализира оценува постојната реалност. Сите држави ги квалифукува според два
критериуми (број на оние кои владеат и мотив на истите). Притоа дава мислење за
причините за настанување и последиците од секој од трите добра (монархија,
аристократија, политеија) и лоши (тиранја, олигархија, демократија) облици на владеење.
Врховната власт треба да им припадне на мудро составените закони бидејќи законот е

без страст и кога владеат законите тоа значи дека владее Бог . Страста ги расипува и
најдобрите луѓе кои се на власт. Таму каде што не владеат законите нема државно
уредување и постои нееднаквост.
Постојат два вида на право : заедничко за сите луѓе согласно со природата и позитивно
право. Природно право е она што секаде има општа важност и не зависи од тоа дали е
усвоено или не. Правдата е централна вредност на правото. Карактеристики на правдата
се :
- Интерсубјективност (може да посто само во односите на минимум две личности)

- Взаемност на права
- Еднаквост
Постојат општа& посебна правда . Општа правда е согласност со почитување на законите

но само на добрите, квалитетни закони. Посебната правда е независна од законите и е
самостојна вредност. Таа се дели на дистрбутивна и корективна.
Аристотел има огромен придонес и во развојот на правна логка бидејќи неговите идеи за
општ.логика подоцна се применувани. Во толкувањето на правото телеолошкиот метод
(толкување на правните норми според целта којашто со нив се сака да се постигне ) ги
користи идеите на Аристотел за telos ( финалтет но и цел, смисла.)
Стоицизам
Стоицизмот е мешавина на источни духовни влијанија и кинзмот (учење што проповеда

еднаквост и скромност) . Стоицизмот е мост меѓу старогрчката филозофија и римската
02 / 3162 - 059 Page 25
филозофска и правна смисла. Основач на оваа школа е Зенон. Според стоиците , целиот
свет е една целина, заедница на луѓето и боговите и меѓу луѓето треба да постои братство.
На светот постои само еден Бог и треба да постои една држава (космополие ) и едно
право. Јасна е разликата со старогрчкиот политеизам и со полисот. Природнот закон е
истовремено и човечки и божји.
Стоиците се фаталисти и детерминст- тие сметаат дека сите настапи се предодредени

дека човекот не располага со слобода и можност за слободно дејствување. Подоцнежната
варијанта на стоицизмот е учењето на Епикур според којшто среќата воедно е и духовна и
мат.категорја. Државата настанува по пат на договор меѓу слободни и еднакви граѓани
нејзина цел е остварување на ошто добро и корист. Правдата не е апсолутна категорија
туку таа е взаемен договор за ненанесување на штета.
Стоицизмот влјаел на многу мислтели во Рим (Сенека, Епиктет, Цицерон..) . Исто така
монотеизмот, фатализмот и детерминзмот го поврзуваат и со христијанската религија и
филозофија. Почетоците на стоицизмот временски се блиск со настанувањето на подем на
царството на Александар Македонски.
Природноправн теории во стариот Рим
Разликте меѓу старогрчката и римската цивилизацја се огромни, иако Рим трпел

инспрација во првите периоди од грчкото наследство. Рим бил огромна долговечна
држава со извонредно развиен правен , економски силен систем . Политичкото
уредување во Рим поминало низ 3 фази : Република , Принципат , Царство. Тие промени
влијаеле и на правната мисла и на правната практика.
Врз римската пр.филозофија влијание извршла стоичката мисла, особено идеите за

универзалност на правото и на државата. Природноправното учење било застапено во
делата на Цицерон и Улпијан. Според Цицерон, природата и нејзините закони се извор на
правила за однесување на човекот кои тој ги осознава со помош на разумот.
Средновековно (религиозно) природно право
02 / 3162 - 059 Page 26
Стоицизмот , преку идеите на Цицерон, се влева во етичкото и правото учење на
христијанството. Според христијанството , разумот како природно својство на човекот
мора да и се потчини на верата .
Првиот период во развитокот на христијанството се нарекува патрстика (2-8 век).
Вториот период се нарекува схоластика ( 8-14 век).
Според раното христијанство , државата и правото се инструменти на злото. Од

патристиката па до крајот на Среден век природното право а со него филозофијата на
правото опстанале исклучиво како дел од теологијата.
Најпознат мислител во партистиката е Августин .Негово најзначајно дело е De civitate Dei.

Според Августин постојат две држави : Божја и Земска. Земската е преодна и
неквалитетна творба , таа служи за окајување на првобитниот грев на човекот и е средство
за достигнување на вечниот , задгробен живот.
Црквата е претставник на божјата држава на земјата. Земската држава мора да и се

потчини на црквата и да се однесува според нејзните правила. Според Августин постојат
два вида на право : божјо и човечко. Божјото е семоќна волја на Севишниот која е
променлива и недофатлива. Августиновата филозофија е карактеристична за преминот од
паганство во христијанство.
Схоластиката е вториот период. Таа се дели на рана и доцна. Во доцната схоластика

покрај чисто религиозните спекулации за прв пат се јавуваат и размислувања за
природата , општеството и човекот.
На план на општата филозофија во овој период повторно се јавува Аристотел. Имено,

некои негови дела повторно станале достапни во физичка смисла и тие претставувале
вистинско откритие за некои од христијанските мислители. Со текот на времето,
влијанието на Аристотел толку се зголемило што тој бил нарекуван Филозофот, без
неговото лично име.
Во тој период , постојат неколку правни системи :
1. Римско : преку Corpus iuris civilis на Јустинијан како и преку глосаторите и

постглосаторитите делови од римското право се применувале речици со цела
Европа и се нарекувале ius commune- заедничко право
2. Англиско common law : познато како право на судовите , вклучува обичаи и
истовремено претставува специфична правна филозофија и методологија .
02 / 3162 - 059 Page 27
3. Германско : особена улога имало обичајното право, создадено спонтано и се
сметало како израз на народниот дух
4. Канонско – црковно
5. Комунално : правила на одделни локални единици , во феудализмот постоела
голема политичко-правна расцепканост и нестабилност
6. Феудално во потесна смисла : правила донесен од конкретен феудален господар
Учењето на Св.Тома Аквинск претставувало обид за помирување на класичната (античка)

политичка филозофија и христијанско учење .
Најзначајни идеи на Аквински :
- Светот е хиерархиски поредок во којшто постои склад (хармонија)

- Човекот бидејќи поседува разум е активен чинител во светот
- Аквински посредно зборува за државата како еден вид договор меѓу луѓето што е
револуционерен чекор напред , особено кога доаѓа од релгиозен филозоф
Аквински дури се осмелил да тврд дека постои право на ненасилен отпор на поданиците
кога световната власт е неправедна.
- Постојат три вида право : вечно (божјо) , природно и човеково (позтивно)

- Законот не е само заповед на врховната власт туку одредба на разумот во облик на
заедничко добро која ја прогласува лицето кое е задолжено да се грижи за
заедницата. Природното право е учество на рационалните суштества во вечниот
закон. Позитивното право е право само во онаа мерка во која е во согласност со
природното право.
Всушност, правно-пол.филозофија на Аквински е вешто прилагодување на Аристотел на

потребите на католичката црква но таа во себе содржи и нови идеи кои придонеле за
подоцнежниот крај на предмодерната.
02 / 3162 - 059 Page 28
TEMA 4 : Идеализмот во модерната
Предуслов за преодот предмодерна/модерна
Периодот 12-14 век е време на големи геог.откритија, засилување на обидите за

зацврстување на апсолутната монархија, прапочетоци на иднот подем на науката
техниката а со тоа и создавање на услови за развој на мануфактурата и потоа индустријата
којашто се развива од мануфактурата.
Ренесансата (преродба, повторно раѓање ) претставува раѓање на нов свет, во секој

поглед, во облик на откривање на класично античката мисла , наука и уметност. Период
на ренесансата се 15-16 век. Ренесансата е правец којшто ги опфаќа сите области на
општ.живот-култура, право, наука, уметност итн.
Терминот хуманзам упатува на суштината на оваа школа. Хуманизмот се залага за

слободна потполна човекова личност и развој на сите духовни сили на човекот. Човекот е
бог на Земјата. Во центарот на интересот е човекот, не Бог. Во доцниот феудализам
наместо феудалната општост се повеќе расте убедувањето дека самиот поединец го
создава и придвижува целиот општ.живот. Наместо колективизмот , започнува времето на
индивидуализмот (поединецот е се).
Во спротивност и со антиката и со Средниот век, Николо Макијавели во –Владетелот-

остро ги одвоил правото и политиката. Политиката е умешност на стекнување и
зачувување на власта а таа битка ги дозволува сите средства. Настапува период на
десакралзација и детизација на правото и политиката во практична и филозофска смисла.
Претставниците на реформацијата се антрополошки песимисти- човекот по природа е зол

и слаб. Државата и правото се средства за искупување на првобтниот грев. Но, основната
деја на реформацијата е укинување на посредништвото меѓу Бог и човекот. Според
реформацијата , суштината на правото е заштита на животот и сопственоста. Водачи на
ова движење се Лутер (Германија) и Калвин (Франција и Швајцарија).
Придонес кон општата филозофија на правото во 15 и 16 век дале Никола Кузанск, Томас
Мор , Еразмо Ротердамски итн..
Заеднички именетел е тврдењето дека законите се творб на човековиот дух заради

остварување на одреден цели. Законите се акти на волјата но не акти на самоволие
туку тие мора да бидат потчинети на и во согласност со рационалните начела на правда.
Модерната /природно-правни теории

02 / 3162 - 059 Page 29
Модерната општа и во нејзини рамки и филозофијата на правото е производ на двојно
наследство : античко, средновековно но и на радикално новите идеи настанати токму
како бунт против средновековието и теологијата.
Првата фаза на модерната е повторно време на доминација на природно правните

теории.
Во предмодерната извор на праведното (природно) право е некој објективен фактор :

природата или Бог.Во модерните варијанти на природно-правното учење , извор на
природното право е човекот т.е. неговата способнот да мисли. Основно одредувачко
својство на човекот е разумот. Разумот е оној инструмент кој ги открива начелата и
изворите на праведен и добро уреден живот на луѓето.
Накусо, модерните варијант на природноправните теории се :
- Рационалистички
- Индивидуалистички
- Субјективистички
- Фокусиран на природнита права коишто човекот ги поседува
Природно-правнте теории ( natural law theories) наместо учења за правдата и моралот

стануваат учења за природните права на поединецот коишто тој ги поседува од
моментот на раѓање. Државата е средство за остварување и заштита на тие права а
позитивното право мора да ги одразува и заштитува природните права.
Први значајни мислители на модерната
Основна идеја на општата филозофија во овој период се рационализмот и емпиризмот .

Претставници се : Спиноза , Лајбниц , Декарт.
Први правни и политичк теоретичари на модерната :
1. Хуго Гроциус :
- Антрополошки сфаќања : човекот е рационално и социјално суштество
- Од овие сфаќања се одредува правно-фил.концепција
Постојат 3 вида на право – природно , граѓанско , меѓународно.
Начелата на природното право , кое е лаичко и кое би постоело и кога не би постоел Бог,
се изведуваат од рационалната социјална природа на човекот и може да се сведат на
02 / 3162 - 059 Page 30
неколку аксиоми : непосегање по туѓите добра , исполнување на ветувањата , надомест на
причинетата штета итн.
Доказ за постоењето на природното право е неговата самоочигледност. Граѓанското е

право на конкретната држава но тоа не може да биде арбитретна , волунтаристичка
заповед на суверенот туку мора да се заснова на природно право.
Гроциус го рационализира и децакрализира прир.право и е еден од оние што поставиле

темели на рац.поимање на правото и етиката. Тој е еден од основоположниците на
меѓ.право.
2. Жан Боден : Ја разработил класичната теорија на суверенитетот со која власта на

монархот се смета за највисока, непрекината , неделива, неограничена . Боден е
посредно инвеститор во идните апсолутистички позитивистички теории за
државата и правото
3. Николо Макјавели
Англиска common law правна филозофија
Во 1215 во Англија е донесен првиот правен документ којшто изречно ја ограничува

власта во однос на правата и слободите на поединецот- Magna Carta Libertatum.
Улогата на судовите во примената но во дефинирањето на правото е без преседан во

светската правна историја. Клучна политичка борба во Англија во времето на залез на
предмодерната е борбата меѓу монарсите со апсолитистички амбиции и судиите на
највисоките судови. Исто така , периодот од 13-17 век ќе се обележи со верски судири ,
пуританците против католиците. Крвавата граѓанска војна е врв на борбата меѓу
приврзеницте на апсолутизмот и конституционализмот.
Модерна / рационално природно право
Томас Хобс
- Антрополошко сфаќање: Човекот по природа е зол, себичен и алчен. Без држава ,

владее војна на сите против сите а човек на човека му е волк
- Од те причини , луѓето по пат на општ.дог.ја создаваат државата. Луѓето имаат
природни права но во моментот на создавање на државата тие еднаш засекогаш и
02 / 3162 - 059 Page 31
ги предаваат те права на државата. Еднаш конституирана државна власт , станува
неограничена и неодговорна
- Иако постојат природн права на човекот, правото создадено од државата е
единствено реално право
- Зборува за природни права и договор, сепак е зачетник на апсолутнизмот во
политичката и позитивизмот во правната филозофија.
Џон Лок
- Антрополошки позитивизам-човекот не е ниту добар ниту зол, тој е рационално и

социјално суштество
- Природната состојба не е состојба на војна и меѓусебно уништување туку состојба
на неорганизираност којашто на луѓето им го ускратува она што можат да го имаат-
благосостојба
- Со оглед на вродената рационалност, луѓето ја надминуваат таквата нерационална
природна состојба со склучување на општествен договор, преку којшто поминуваат
од природна во граѓанска состојба
- Смисла и цел на државата е реализација на природните права на луѓето
Најзначајни пр.права се правото на живот, слобода и сопственост. Во случај државата да

не ги исполнува своите обврски, народот има право да го раскине општ.договор. Секоја
власт своето право да владее го има само во согласноста на оние со коишто владее и е
ограничена со таа согласност.
Лок е архитект на либерализмот, конституционализмот и парламентаризмот.
Филозофија на слободата
Идеја за слободата и слободата како највисока вреност на државата .
• Контекст на филозофијата на Спиноза : Новините во толкувањето на религијата од

страна на Спиноза биле премногу слободоумни за тогашна Холандија (која во тоа
време била многу потолерантна кон различноста на религиите). Заради ставовите
кон религијата, Спиноза бил осуден на една од најстрогите можни казни-
екскомуникација од еврејската заедница во Амстердам. Тој преживеал дури и
обид за убиство. Живеел крајно скромно и осамено, напуштен дури и од
сопственото семејство.
02 / 3162 - 059 Page 32
Општа филозофија : Спиноза е значаен пре се на планот на општа филоз.Тој е :
- Рационалист – основно својство на човекот е умот преку него може да ја оснознае

природата и општеството
- Детерминист – во природата и светот владее причинско-последична поврзаност и
настаните однапред се предодредени
- Пантеист – бог и природата се едно исто
Тој јасно ја одделил филозофијата од теологијата. Според него каузалноста е основен

закон како во мат.така и во духовниот свет. Најзначајно негово дело е Етика. Делото се
сметало за толку опасно што е објавено дури по неговата смрт. Клучен поим на ова дело е
слободата бидејќи според Спиноза самата филозофија во основа е учење за слободата.
Човекот е дел од природата. Човековата слобода се состои во спознавање на природата и
во живот со склад со така спознаените закони на природата. Слободата е спознаена
нужност.
Политичка и правна филозофија : Спиноза смета дека човекот по природа не е ниту само
добар ниту само зол. Основно својство е неговиот ум. Природната состојба се
карактеризира со слобода но не и со несигурност бидејќи поединецот има онолку права
колку што има моќ. Во природната состојба поединецот , со својата борба за опстано има
природно право на се што МОЖЕ. Но, сето тоа со помош на разумот.
Секоја граѓанска состојба (држава) не е стабилна и праведна заедница. Државата треба

да обезбеди слобода а не да ги држи луѓето во страв. Ако владее стравот наместо
слобода, не се почитуваат законите и нема слобода на мислата и говорот , тогаш не е
остварена ниту една цел на дрќавата. Целта на државата не е само одржување на мир и
безбедност туку и остварување на слобода. Разумот им помогнал на луѓето да ја
зголемат и обезбедат слободата преку основањето на држава.
Демократијата е најдобар облик на владеење бидејќи таа му остава секому еден дел од
неговата слобода и еден дел од природните права. Постојат два вида закони : природни
и закони коишто се твроба на човековиот ум и волја. Спиноза најголемо значење
придавал на слободата на мсла, говор и верско убедување.
Jean Jacques Rousseau
02 / 3162 - 059 Page 33
Придонесот на Русо кон општата филозофија е мошне скромен, со исклучок на тврдењето
дека човекот го придвижуваат не разумот туку срцето страста којашто и тогаш и денес е
ексцентрична теза во филозофијата. Фил.на Русо е мошне противречна но со една
константа- враќање кон природата и предност на чувствата над разумот.
Русо е антрополошки оптимист- човекот по природа е добар. Основно својство на човекот

не е разумот туку страста за слобода. Ако има добри институции ,можмно е да се сочува
природната доблест и спонтаност на луѓето.
Природната состојба се карактеризира со слобода, еднаквост , прродност и добродетел.

Но, со појавата на прив.сопственост започнува изопачувањето и расипувањето на
чов.природа. Позната е неговата мисла : Проклет да е оној кој прв рекол –ова е мое ! Со
појавата на прив.сопственост започнува цивилзацијата граѓ.состојба. Сопственоста не
треба да се укине туку да се огранчи по пат на даноци и огр.на наследувањето.
Основен пол.поим е општата волја која не е збир на поединечните волји туку точка на
вкрстување на поединечниот и општиот интерес. Идеалн,а вистинска демократија е само
непосредна демократија. Државните закони мора да се стремат кон целосна слобода на
поединецот. Државата треба да го воспитува поединецот не само да гарантира мир,
безбедност итн..
Immanuel Kant
Кант се родил во Кенигсбер (Прусија) којшто никогаш не само што не го напуштил туку
никогаш не патувал надвор од него. Балансираноста на карактерот, смиреноста и
уредноста биле толку нагласени што неговите сограѓани според него ги навивале своите
часовници. Кант бил првиот филозоф којшто предавал филозофија на универзитет.
• Општа филозофија : тој не само што е основач на модерната филозофија туку на

фил.на правото. Познат е по кантовата духовито / саркастичка забелешка дека
правниците сеуште трагаат по дефиниција на основниот поим на правната наука.
Тој вообичаено се вбројува во претставниците на класичниот германски деализам.

Неговоро фил.учење е мошне сложено но не неможно истот да се претстави јасно со
акцент на практична релевантност . Кант е монументален мислител. Со својот посебен
пристап наречен критицизам тој предизвикал револуција во филозофијата. Критицизмот
означува флозофски правец и се состои од критичко преиспитување на самиот човеков
ум. Кант ги опфатил следниве прашања :
02 / 3162 - 059 Page 34
1. Што можам да спознам (знам)?
2. Што треба да направам ?
3. На што смеам да се надевам?
Овие три прашања се слеваат во едно единствено – Што е човекот?
Најбитна особеност на Кантовата општа филозофија е теоријата на спознанието т.е.

неговото учење дека човековото спознание е интеракција меѓу субјектот на спознанието
(човекот) и објектот на спознанието.
• Правната и политичка филозофија на Кант : тој прифаќа многу од стандардните

идеи на теориите за природното право и општ.дог.иако ги развива на начин којшто
на тие идеи им дава препознатлив печат. Тој дава огромен придонес кон
присутноста на тие напредни идеи .
Клучна карактеристика на Кантовото правно-политичко учење е сфаќањето на

слободата како централна и врвна вредност којашто државата и правото мора да ја
почитуваат реализираат.
Постои природна (преддржавна) и државна (граѓанска) состојба. Природната состојба е

состојба на безредие и насилство и затоа луѓето ја напуштаат и се организираат во
држава. Државата и правото претставуваат ограничување на слободата , но човекот
доброволно се одрекува од тој дел на слободата за да живее во мирна заедница со
другите луѓе. Постојат закони на природата коишто се подрачје на нужност . Правните ,
моралните и обичајните правила се чов.творби , производ на неговата свест и волја и како
такви тие се подрачје на слободата.
Правото претставува збир на услов под кои произволноста на поединецот според некој
општ закон на слободата може да се соедини со произволноста на другиот. Кант е
првиот најзначаен претставник на либерализмот во пол.правна теорија на Германија.
Кант јасно ги разграничува моралноста и законитоста. Исто така постојат граѓанско и

државно право. Со ваквите сфачања Кант подоцна бил инспирација на многу дивергентни
струи но сепак неговото најавтентично толкување е она којашто ја препознава и истакнува
либералистичката црта во неговата правна и пол.филозофија
• Етика : значењето на Кант за проучување на моралот е толку големо што

многумина сметаа дека постојат две основни правци во моралната филозофија : -
02 / 3162 - 059 Page 35
- утилитаризмот
- кантијанизмот
Утилитаризмот смета дека морална е онаа одлука која ја максимизира среќата или
благосостојбата. Според кантијанизмот моралната одлука е онаа којашто ја почитува
слободата на поединецот самостојно да ја одреди својата судбина.
Без да се навлегува подетално во Кантовото учење за етиката , постојат два категорични

императиви на Кант :
1. Работи само според оние начела за коишто можеш самиот, по своја волја да
посакаш да станат општи правила
2. Дејствувај така што човештвото и во твојата личност во личноста на другите
секогаш да ти претставува цел а не само средство
Две работи ја исполнуваат душата со секоогаш нов и се поголем восхит и

стравопочитување , колку што повеќе и поистрајно умот се занимава со нивно проучување
: ЗВЕЗДЕНОТО НЕБО НАД МЕНЕ И МОРАЛНИОТ ЗАКОН ВО МЕНЕ.
ТЕМА 5 : Општо за формализмот : формализмот во предмодерната; формализмот во

модерната
Терминот позитивен потекнува од латинскиот јазик, од глаголот pono-ponere-posui-

positum кој значи став, поставува. Од овој глагол произлегол терминот ius positivum во
смисла постоечко, донесено, усвоено, поставено, право. Но, positivum е искривена
верзина од positum што подоцна довело до многу забуни.
Позитивно право
Позитивното право е право коешто во одреден момент во конкретна држава постои ,

важи и се применува со одреден значаен степен на ефикасност. Позитивното право е
постоечко право, право онакво какво што е , навистина какво е а не правото какво што
би требало да биде. Позитивното право е различно од идеалното ( право кое остварува
02 / 3162 - 059 Page 36
одредни вредности-морал, правда итн..) и од реалното (право кое навистина регулира
меѓучовечки односи) право.
Во поимот поз.право се употребуваат три концепти – постоење , важење , примена. Од

сложените меѓусебни врски во овие три концепти , се издвојуваат неколку :
- Постоење , важење и примена на правото се терминолошки и суштински три

различни ситуации
- Правно правило може да постои но да не важи. Исто така тоа може да е посредно
и премолчано , укинато од страна на друго правило
- Правно правило може да постои и да важи но не и да се применува. Секој правен
систем има расчекор меѓу постоењето и примената на правото.
Не постои систем во којшто усвоенте правни правила 100% се применуваат.
Поимот позитивно право мора да ги опфати сите 3 концепти – постоење, важење

примена. Но во поглед на примената, битен е системскиот аспект- дали еден пр.систем
во целна е повеќе или помалку ефикасен, не и поставување како критерум 100%
примена на секое конкретно правно правило бидејќи тоа би бил фактички невозможен
услов.
Поим на правниот позитивизам
Сите многубројни теории кои правото првенствено го сфаќаат како формално донесено и
важечко правило традиционално се нарекуваат позитивистички теории. За
претставниците на овие теории , предмет на правната наука и правната практика е само
позитивното право. Во поимот на правото не влегуваат вредности, идеали ниту пак
реални општествен фактори, односи, поведенија.
Правната наука и правната филозофија не се интересираат за содржината а особено не за

моралната исправност ил праведност на правото, туку тие треба да го толкуваат и со та да
ја олеснат примената на постоечкото право.
Следствено: Правниот позитивизам претставува монистичко , про-етатистичко

волунтаристичко и формалистичко сфаќање на правото.
Атрубутот монистички означува дека според позитивизмот постои само еден вид на
право- за разлика од јуснатуралистите кои тврдат дека постојат најмалку два вида
право. (природно и позитивно)
02 / 3162 - 059 Page 37
Позитивизмот секогаш е про-етатистички бидејќи правото цврсто па дури и исклучиво
го врзува со државната власт, моќта , силата , принудата и санкцијата.
Волунтаризмот е атрубут којшто ја изразува тенденцијата на позитвизмот правото да го

поврзе со волјата на суверенот пришто во екстремните варијанти на позитивизмот
волјата премолчано преминува во самоволие бидејќи таа волја е формално
неограничена.
Правен позитивизам : правото= облик, постапка, волја, моќ
При употребата на терминот формализам , се нагласува значењето што овој правец му

го придава на обликот.
При употреба на терминот нормативизам, се нагласува значењето што овој правец му го

придава на нормата.Понекогаш терминот нормативизам се користи за означување на
екстремните верзии на правниот позитивизам.
Правен формализам (позитивизам ) во предмодерната
Иако концептите природно и божјо право ја доминираат старогрчката мисла, сепак на

различни места и во различни периоди се среќаваат референци на постоечкото ,
востановено право. Антигона зборува за разликата меѓу наредбата на кралот и
природното право/должност на сестрата соодветно да го погребе сопствениот брат.
Некои синтагм како што е правото е заповед на посилниот или правда е она што е во
интерес на посилниот , содржани во дијалози на различни мислители и внесен во некои
дела на Платон , подоцна низ историјата се користат како ударни мисли со кои се
објаснува суштината на позитивизмот.
Во сложениот и многуслоен филозофски систем на Аристотел, се прави разлика помеѓу

општи и посебни закони. Според Аристотел , посебни се оние закони коишто ги донеле
одделни народи кон самите себеси и заради самите себеси и тие посебни закони се делат
на пишани и непишани. Општи закони се нарекуваат природните закони. Посебни закони
се оние закони според кои се владее во конкретната држава. Посебните закони зад себе
имаат државна принуда , зад општите закони не стои државна сила. Самото постоење и
почитување на законите според Аристотел е доблест и елемент на правдата.
Во римскиот период се правела разлика меѓу 3 типа на право ( системи) :
1. Jus civile
02 / 3162 - 059 Page 38
2. Jus Gentium
3. Jus Naturale
Првиот тип ги уредува односите меѓу граѓаните во Рим. Вториот- односите меѓу римските
граѓани лицата што немаат римско граѓанство (странци). Третиот- природно право коешто
секаде има иста важност , непишано е , непроменливо и соодвествува на природата на
светот и човекот.
Во периодот на царството , настанале две изрек :
- Quod principi placuit , legis habet vgorem = Законите ја отсликуваат волјата на

владетелот
- Princeps legibus solutis est = Владетелот е над законите
Но, предмодерната е период во којшто доминантна теорија за правото се

прородноправните учења и другите не-позитивистички теории. Погоре наведените
спорадични или ембрионални форми на позитивизмот не го менуваат тој општ
заклучок. Дури и во периодот на премин од предмодерната во модерната се создаваат
теоретски практични предуслови за јасно обликување на позитивизмот како посебен,
препознатлив а подоцна и доминантен правец во правната теорија.
Формализмот (позитивизмот ) во периодот на модерната
Прва сериозно разработена и мошне влијателна поз.теорија не само во периодот на

модерната туку воопшто прва разработена теорија од поз.тип е теоријата за правото како
заповед или императивна теорија за правото (law as a command). Нејзин автор е Џон
Остин .
Според Џереми Бентам и Џон Стујарт Мил основа на моралот е категорија корисност.
Природата на човекот е таква што тој се среќава и со задоволство и со болка во животот.
Корисност е категорија којашто претставува својство на една појава да спречи зло а да
пружи задоволство. Категориите добро и зло, болка и задоволство немаат никаква
метафизичка , морална содржна туку имаат најпрактична смсла и значење.
Практичната корист за што поголем број на луѓе е целта и смислата на правото. Со тоа
категории како што се моралните вредности се целосно исфрлени од поимот на правото.
Правото е вештачка човечка творба чијашто цел е реализација на одредени практично
корисни цели и којшто произлегува од волјата на суверенот а се применува, по потреба и
со принуда . Утлитиаризмот јасно бара одделување на правото од моралот.
02 / 3162 - 059 Page 39
(Утлитиаризам било а не утилитаризам-не можам да најдам кај го напишав..за греота)
Врз тие идеи се надоврзува Џон Остин. Според него поз.право е единствен легитимен
предмет на правната наука. Поз.право е право коешто надмоќните им го пропишуваат на
потчинетите. Сите правни правила се заповеди, дури и кога не се формулирани изречно и
јасно на тој начин. Заповедта е двослоен концепт : 1. Желба 2. Способност да се нанеасе
зло или штета.
Секое пр.правило се состои од 3 дела : заповед во потесна смисла, должност и санкција.
Субјект на изрекување на заповедта е надредениот, надмоќниот со еднствена ограда дека

сепак потчинетите треба да имаат традиција на покорување. Со оваа квалификација се
избегнува целосното идентификување на правото и заповедта . Но и со таа
квалификација, сепак категориите како што се легитимитет, демократија, општ.договор и
сл.се целосно игнориран и правото е заповед на субјектот којшто одредено време веќе
поседува фактичка моќ.
Остин разликува два типа на пр.наука : аналитичка и нормативна. Аналитичката

јуриспруденција го анализира правото онакво вакво што е и само таа е пр.наука во
вистинска смисла на зборот. Нормативната јур.го оценува ,критикува и дава совети за
правото и таа всушност не е пр.наука во потесна смисла на зборот.
Тој разликува право во вистинска смисла (law properly so called) и право погрешно
наречено право (laws improperly so called) . Во првата се правила донесени од државата и
тие претставуваат право. Во втората влегуваат категориите природно, божје право,
морални, обичајни норми итн.
Остин е несомнено творец на правниот позитивизам во најчиста и најсилна варијанта.
Во правната наука на поранешната СФРЈ многу внимание му се посветуваше на

екстемниот позитивизам во учењето на австрискиот теоретичар Ханс Келсен. Причините
беа едноставни- преку близината на Австрија и познавањето на германскиот јазик,
Келсеновото учење им беше достапно на југословенските автори. Учењето на Келсен се
нарекува чиста теорија на правото бидејќи тој аргументира дека од правните науки мора
да се исфрлат сите не-правни и вон-правни аспекти (социологија, етика,
економија,историја итн..) Келсен тврди дека пр.наука мора да биде чиста т.е. да се состои
само од структурна анализа на позитивното право. Правото е затворен систем којшто е
цел сам за себе. Основна категорија е формалното важење .
Во делото на Келсен правниот позитивизам ја добива својата најчиста и најекстремна

варијанта. По вниманието коешто го предизвикувала интелектуалната елеганција на
02 / 3162 - 059 Page 40
Келсеновата чиста теорија на правото, тој бил жестоко критикуван од многу страни за
полека речиси да падне во заборав.
Позитивизмот по Втора светска војна
Периодот по Втората светска војна се карактеризира со две својства :
- Ренесанса на природноправните учења во различни облици

- Исчезнување на големте и екстремни општофилозофски правнофилозофски учења
Харберт Харт е најзначајниот претставнк на позитивизмот во 20ти век . Тој пишува и

објавува во периодот на премин од модерната во посмодерната. Харт е под влијание на
филозофијата на јазикот и постмодернистички стил, одбива обиди за куси, сеопфатни и
трајни дефиниции и секогаш апелира за објаснување на условите, контекстот во којшто
може да се даде некаква привремена, условна, рамковна дефиниција на некој правен
концепт.
Теоријата на Харт е неспорно аналитичка. Тој првенствено го смета за нормативна појава ,

систем на правила за однесување додека пак правната наука ма претежно аналитичка и
систематизирачка задача. Но , тој внесува многу нови и корисни идеи.
Развиените пр.системи имаат јасни правила коишто одредуваат кое право е позитивно.
Тие основни, системски правила се дел од т.н. правило на признавање (rule of recognition).
Во пр.систем постојат многу класификации но Харт воведува една нова а тоа е поделба на
примарни и секундарни норми . Примарните предвидуваат должности и обврски ,
секундарните доделуваат овластувања и уредуваат начини на кои примарните правила
стануваат валиден дел од пр.систе.
Правото е претежно нормативна појава, но сепак правото мора во себе да содржи

минимум морал и мора исто така како целина , да биде ефикасно и да се применува.
Всушност Харт интелегентно и умешно комбинира некои од најзначајните постулати на
позитивизмот .
Тој е ли учител или жесток полемичар со некои од другите најзначајни имиња на правата
филозофија во 20-ти век – Фулер , Рец, Дворкин, Финис, МекКормик.
02 / 3162 - 059 Page 41
ТЕМА 6 : Реалистички теории на правото во сите периоди
Реалистичкте теории на правото е мошне широк т.н. чадор (umbrella) поим којшто
покрива мноштво меѓусебно мошне различни сфаќања за суштината на правото. Но,
постои една заедничка карактеристика којашто овозможува сите овие теории да бидат
квалификуван под еден назив. Имено, сите овие теории претендираат кон објаснување на
правото преку анализа на емпиријата, реалноста , за разлика од нормативистичките
коишто правото го објаснуваат преку формалните правни правила и идеалистите коишто
правото се трудат да го приближат до одреден вредносен идеал.
Во реалистичките теории постојат неколку подгрупи :
1. Чисто историски теории

2. Теории со некои историски аспекти
3. Социолошки теории
4. Правен реализам
5. Психолошки теории
6. Социолошко-историски теории
7. Политички теории
• Историски теории за правото : Настанале како еден вид интелектуален отпор

против два вида фактори :
- Рационализмот на 18ти век кој воопшто не посветувал внимание на историскиот
карактер на општ.околности
- Идеите на франц.револуција која тврдела дека чов.волја разум се помоќни од
историските традции околности
Најпознат преставник е Фридрх Карл фон Савињи. Според него :
- Правото не се создава , правото се открива и пронаоѓа. Тоа веќе постои во

реалноста , содржано во обичаите и навиките на заедницата
- Реалното право е израз на народниот дух. Правото има слчности со јазикот и
обичаите . Секој народ, во зависност од минатото, околностите, менталитетот,
спонтано, несвесно , постепено создава одредени правила за однесување
- Правилата за однесување кои општ.ги создало спонтано, постепено и органски,
потоа технички г обликува правната наука и законодавецот формално ги внесува
во правниот систем
02 / 3162 - 059 Page 42
- Не постои универзално право заедничко за сите луѓе ниту трајни начела на
уредување на меѓучовечките односи коишто се сознаваат со помош на разумот
потоа служат како модел на позитивното право. Секој народ има и треба да ма
нешто свое специфично
- Правото е производ на практики, верувања , обичаи а не свесно, рационално и
организиран уреден систем на општ.контрола општ.инжинеринг.
Савињи се противи на целокупниот систем на идеи за француската револуција .

Германскот историцизам од типот на Савињи е кристално чист обид за филозофско
спротиставување на целиот збр од идеи и практики коишто ги донела франц.револуција
• Теории со некои историски аспекти : Хегел е првиот мислител којшто истовремено

предавал филозофија и надвор и на универзитет. Две клучни својства на
Хегеловата филозофска мисла се енциклопедискиот карактер на неговото дело и
историскиот пристип кон филозофските прашања.
Во смисла на општофилозофско учење, Хегел е екстремен идеалист.Во основа на светот

лежи не материјата туку идејата, духот. Идејата се отелотворува преку умор
духот.Идејата, умот и умноста се во основата на светот. Но, светот не е статичен туку
развоен-динамичен.
Две најпознати мисли на Хегел :
1. Задача на филозофијата е да се сфати она што е бидејќи она што е –е ум

2. Она што е умно , тоа е и стварно , а она што е стварно тоа е и умно
Втора битна карактеристика на Хегеловото учење е тврдењето дека идејата е развојна тоа
преку тријади – теза , антитеза и синтеза
Тезата (субјективниот дух-чувствата, мислте..) добива своја антитеза во објективниот дух (

правните и општ.институции) а нивна синтеза е апсолутниот дух. Правото е манфестација
на обј.дух.
Апстрактното право се состои од оние права и обврски коишто им припаѓаат на

поединците а не по основ на граѓанство туку врз основа на самот факт дека се луѓе.
Постојат 3 категории апстрактни права :
1. Сопственост
2. Договор
3. Деликт
02 / 3162 - 059 Page 43
Општеството треба да се објасни преку тријада :
1. Семејство
2. Граѓанско општество
3. Држава
Семејството е институција заснована на чувства. Но, луѓето не може да ги задоволат сите

свои потреби само во семејството и затоа се поврзуваат во граѓанско општество коешто се
состои од сталежи (земјоделци, трговци, владејачи). Државата е синтеза на семејството и
граѓанското општество. Таа е надворешен фактор намернат на поединецот којшто ја
ограничува неговата слобода.
Идеализмот дијалектката се две основни својства на Хегеловиот филозофски систем.

Вообичаено се смета дека Хегел надоградува врз идеите на некои познати старогрчки
мислители , пред се , Платон а истовремено самиот е инспирација на многу екстремно
различн филозофск учења и идеологии како што се националсоцијализмот и марксизмот.
За Хегел, реалноста постои само во човечкиот ум- само она што човек може да го поими и
сфати постои во обј.реалност. Она што за умот е недофатно, тоа не ни постои. Во таа идеја
има некаква логика- она што можеби постои но е недостапно за чов.спознание ,исто и
како да не постои.
Хегел е огорчен и страсен критичар на идеите на природноправните теории , и воопшто на

идеите поврзани со француската револуција. Според него основна вредност на
општеството е слободата но слободата се остварува само во државата и преку државата.
Тој исто така прв го употребил изразот- филозофија на правото. Но влијанието на Хегел во
современоста е речиси непостоечко ,така што тој самиот е чисто историска категорија.
• Чисти социолошки теории за суштината на правото : теориите кои се обидуваат

правото да го објаснат како реална општ.појава , внесувајќи во дефиницијата на
правото состојки како што се општ.цел на правото, реалните правила според
коишто се однесуваат луѓето и сл .фактори ги нарекуваме чисти социолошки
теории за правото.
Според Јеринг , правото е збир на услови на општ.живот во најширока смисла на зборот ,

онака како што тие услови се обезбедени од страна на моќта на државата преку средства
на надворешна принуда. Истакнувањето на силата како битна состојка на правото го
02 / 3162 - 059 Page 44
прави Јеринг интересен и за правниот позитивизам. Според него постојат 3 клучни
елементи на поимот на правото :
- Зависност од принудата
- Нормативниот карактер
- Цел на правото
Според Еуген Ерлих суштината на правото не е во правните правила туку суштината на

правото лежи во самото општество. Општествените односи имаат временска вредносна
предност пред правните правила коишто ги регулираат тие односи.Државата е само облик
на здружување на луѓето , тие се здружуваат во многу други облици – семејства, цркви,
компании итн. Правото израснува од потребата за уредување на општ.односи кои од
друга страна се уредени со многу други правила – обичаи, морал, навики,професионални
правила итн. Иако принудата на државата често се истакнува како суштински елемент на
правото, таа принуда не е решавачка бидејќи луѓето многупати ги почитуваат правилата
без принуда и обратно.
Во теоријата на Леон Диги клучен поим е општествената солидарност. Човек нужно живее
во заеднца со други луѓе бидејќи ниту физички ниту морално може да опстои сам.
Животот во заеднца предизвикува потреба од правила за однесување но и подразбира
општествена солидарност .
Државата не е цел сама за себе туку организација чија функција е пружање опредени
општопотребни и општокорисни услуги со цел подобар поединечен и групен живот.
Правото е средство за поквалитетно пружање на тие услуги и е одраз на општествената
природа на човекот.
• Социолошко-историски теории : Дијалектичкиот и историскиот материјализам

вообичаено и популарно се нарекува марксистичка теорија за државата и правото.
Претставници се Карл Маркс и Фридрих Енгелс. Вообичаеното толкување е дека
постојат 3 идеолошки и филозофски извори на марксизмот:
- Францускиот социјал-утопизам
- Англиската пол.економија
- Германскиот класичен идеализам
Во основата на светот е материјата , не духот, идејата. Во општеството постои база и

надградба . Базата ја сочинуваат производните сили на коишто им соодвествуваат
производствените однис. Општествената база целосно ја определува општествената
02 / 3162 - 059 Page 45
надградба . Во надградбата приѓаат државата, правото, идеологијата, науката, религијата
итн.
Правото е само епифеномен, појава обликувана од другите општ.сило но неспособна

самата воопшто да влија е врз те сили. Правото е дел од општ.надградба, додека пак
економијата е дел од општествената основа. Економијата е движечка сила , правото е
секундарна и зависна појава.
Според оваа теорија ,класната борба е основа и средство за општествен напредок. Секоја
општествена теорија мора да ги има во предвид условите во конкретен момент во
конкретно време во конкретна средина. Карактеристики на оваа теорија се :
- Детерминистичка
- Речиси вулгарно материјалистичка
- Социолошко/историска
• Психолошки теории за правото : Леон Петражицки и делумно Џером Френк се

само двајца од многубројните претставници на овој кај нас речиси целосно
непознат правец во правната теорија и правната филозофија.
Државата е производ на два психолошки феномени. Луѓето имаат потреба од авторитет,

затоа постои државата. Некои луѓе според своите психо.својства се предодредени да
владеат а останатите според своите исто така психо.својства имаат потреба да бидат
насочени, заштитени, предводени.
Правото е исто така психо.феномен. Независно од формалните правни правила битно е

како луѓето го сфаќаат и доживуваат правото. Неко варијанти на психолошката теорија се
обидуваат преку утврдување на психо.профил на најзначајните фактори во создавањето и
примената на правото да го објаснат но и предвидат правото.
• Правен реализам : типичен е за она што се нарекува англо-американска или

common law традиција. Изразот common law е прифатен во степен што и надвор од
англиско подрачје без исклучок се употребува во оригинал. Но тој е поливалентен:
1. Во средновековна Англија означувал право што го применувале кралските

судови и во кое се рефректирале обичаите и традициите на кралството во
целина. Во извесна смисла претставувало надпозитивно и преегзистетно право,
02 / 3162 - 059 Page 46
корпус на прадревни обичаи кои ги рефректирале вредностите и сфаќањата на
заедницата , улогата на судовите се состоела во пронаоѓање , разработка и
примена на правото содржано во тие обичаи , не и негово создавање.
2. Од средината на 13-ти век , во Англија правото содржано во судските одлуки се
дели на право во потесна смисла ( common law/ law) и правичност (equity).
3. Изразот common law се употребува и како генерички пом за сите акти од

судски карактер во една јурсдикција ил пак нешто порестрктивно, за
означување само на оние судски одлуки коишто немаат извор во општ –
апстрактен правен акт на зак.власт.
4. Common law се употребува и како синоним за англо-американската правна

традиција
5. Конечно , common law се употребува и како агрегатен поим со три аспекти :

систем на правила и доктрини ; метод на правно расудување ; состојба на духот
Значи во поимот common law се вкрстуваат и испреплетуваат историското и актуелното,

материјалното право и правната техника, правното и социо-културното, националното и
типичното за една цивилизација.
Прагматизмот се развива во САД и основната негова идеја е дека филозофијата не треба

да се занимава со апстрактни поими и прашања туку треба да е емпириска и практична. П
Правниот реализам се јавува во САД во 19-ти век. Тој има многу претставници во различни
периоди. Некои од нив се Џон Чипмен Греј , Оливер Вендел Холмс, Карл Луелин а
делумно Џером Франк и Роско Паунд.
Основната теза на правниот реализам е дека правото се состои од правни правила но

правни правила создадени од судовите. Тие сметаат дека судиите се клучните творци на
правото .
Правниот реализам тври дека сака да ја опише реалноста онаква каква што е –да ја каже
вистината – судовите имаат многу поголема улога од она што вообичаено се смета.
Притоа постојат две стдуи внатре во правниот реализам :
1. Една којашто ја одобрува ваквата улога на судовите

2. Втора којашто ја кртикува но сепак не може да ја игнорира
02 / 3162 - 059 Page 47
Правниот реализам продолжува да постои и да врши влијание во современоста. Но
последниве децении се јавува нов вид европски правен реализам затоа што некои судови
во Европа очигледно се важни фактори на создавањето на правото и науката тоа не може
да го игнорира , па го проучува , анализира и коментира. (Евр.суд на правдата)
Правен постмодернизам. Современи правно-филозофски теории
Постмодернизмот во правото
Модерната и доминацијата на правниот формализам. Падот на неговото величество

формализмот- една од последиците на поразот на Хитлер
Модерната како временски период претставува историски процес на индивидуализација,

секуларизација , културна диференцијација, урбанизација , бирократизација и
рационализам. Модерната и на неа својствениот општ интелектуален пристап-
модернизмот царуваа повеќе од 4 столетија.
Една од мантрите на модернизмот е и тезата за објективноста , непристрасноста ,

неутралноста на правото, можноста за создавање на монолитен и универзален поим на
правото и постоење на остра разлика меѓу правосоздавање и правоприменување.
Предмодерната и првиот период од модерната се целосно обележани со доминацијата

на разните т.н. идеалистички пред се природноправни учења за правото. Од кајот на 18ти
век до средината на 20ти век природноправните теории се во голема дефанзива ,
отстапувајќи им го местото на разните формалистички теории на правото. Формализмот
царува и во правната мисла и во правната практика. Формализмот својот зенит го
доживува во времето на националсоцијализмот.
Причини за доминација на формализмот има повеќе. Позитивизмот во сите општествени

науки означувал стремеж за проучување на постоечата реалност, појавите онакви какви
што се. Постоела идејата дека со воспоставувањето на новите односи во политиката ,
правото и воопшто во општеството , практично ќе се реализираат клучните идеи на
природноправната и договорната теорија и потребно било тие само да се зацврстат но и
понатаму да се менуваат. Доследна примена на постојниот систем, без критика и желба
за промена е јадро на секој позитивизам. Историјата на идеите е циклична – по долга и
силна доминација на еден тип објаснување на појавите вообичаено настапува смена со
02 / 3162 - 059 Page 48
оживување на спротивставените струи за подоцна истите ја потрошат својата теоретска и
практична сила и отстапат место на други.
Втората светска војна означува престврт во поглед на местото на правниот формализам во

филозофијата на правото но и во правната практика. Невидените разурнувања , страдања
и злосторства , непознати до тој момент во историјата на човештвото , истребувањето на
цели народи, концентрационите логори- сево ова најчесто, барем во нацистичка
Германија вило совршено покриено со правни акти. Под маската на целосна формална
законитост се случиле најгрозоморните можни дела против цели народи и држави.
Реалноста ја покажала на најубедлив можен начин застрашувачката деструктивна моќ на
правниот позитивизам.
Првата контрареакција е во правната практика. Нацистичките злосторници во Нирнберг и

Токио се судени врз основа на правни акти коишто формално не биле донесени во
времето на извршувањето на злосторствара но коишто биле прогласени за универзално
важечки врз основа на општи правни начела заеднички за сите цивилизирани народи.
По Втората светска војна во многубројните универзални и регионални акти за слободите и

правата се случила своевидна позитивизација / формализација на природното право и
природните права. Со внесувањето на одредбите за неотуѓиви права на поединецот во
формално обврзувачки акти и со масовната употреба на концепти како што се правичност,
слобода, еднаквост, достоинство настанал своевиден спој на позитивноправните
/формалните одредби и природноправните идеи.
Паралелно во правната теорија повторно заживуваат природноправните идеи. Разните

струи, учења , школи кои на нов начин го актуелизираат природното право именуваме со
единствен израз неојуснатурализам. Оваа ренесанса на природното право ги има
следните карактеристики :
- Нејзиниот почеток соодветствува со моментот на премин од модерната во

постмодерната. Овие теории се специфични и не може да се класификуваат јасно
во една од овие две големи културни и мисловни целини
- Во обновата на идејата за пр.право предничат британските и американските
теоретичари на правото а видна улога имаат и влијателни судии на највисоките
американски судови.
- Новите природноправни теории се умерени и на урамнотежен начин се обидуваат
да ја објаснат суштината на правото. Тие не г отфрлаат целосно дргите глобални
пристапи кон објаснувањето на правото туку преземајќи одредени идеи , сепак ја
нагласуваат потребата од минимум соодветна содржина на правото , не и правото
само како моќ, форма и постапка.
02 / 3162 - 059 Page 49
- Непосредно по победата врз фашизмот , има обиди за концепциски пресврт-
автори кои во времето на Хитлер биле поборници на формалниот аспект на право
правеле обиди да се приклучат кон новите трендови во правната филозофија.
Добар пример за квази неојуснатурализам е Густав Радбрух кој бил кривичар и во
времето на нацизмот одбил да ја напушти Германија , за разлика од многуте други
познати германски интелектуалци кои по доаѓањето на Хитлер на власт
емигрирале. Според Радбрух основно прашање за филозофијата на правото е
решавањето на противречноста меѓу три вредности- правда, правна сигурност и
целисходност. Дури откако националсоцијализмот бил победен , Радбрух почнува
да ја акцентира правдата како вредност и подетално ја разработува. Радбрух имал
и одредено влијание во времето на социјализмот во поранешна СФРЈ бидејќи бил
еден од ретките странски автори којшто бил преведен на српскохрватски.
Општи својства на постмодерната и на правниот постмодернизам
Постмодернизмот е извонредно широк , разнороден и противрелен концепт- можеби

единствената неспорна заедничка карактеристика на теориите коишто се подведуваат
под тој назив е спротивставувањето и критиката на воспоставените, трафиционални
начини на размислување кои биле доминантни во изминатите три века.
Постмодернизмот е начин на мислење и дејствување во филозофијата, науката ,
уметноста и културата во втората половина на 20ти век , периодот на информатичко
општество и потоа глобализацијата. Ниче ( теорија за морална инверзија или инверзија на
вредности) и Хејдергер често се посочуваат како интелектуални претходници на
постмодернизмот. Постмодернистите отфрлаат екциклопедичност , безвременос и
универзалност. Клучни својства се : контекстуалноста, антиесенцијализмот, умерениот
гносеолошки скептицизам, антрополошкиот плурализам и релативизам,
деконструкцијата, демитологизацијата, демистификацијата, свртеноста на културата ,
плурализам на идеи и хибридизација на дисциплините .
Во правото, постмодернисите ги оспируваат сите оние теории кои имплицитно или

експлицитно почиваат врз верувањето дека се можни универзални и објективни вистини
за правото кои се дознаваат со посредство на човековиот ум и кои се емпириски
проверливи. Тие ја негираат можноста за создавање на грандиозни сеопфатни теории за
правото со кои би се покриле суштинските својства на оваа појава.
Постмодернистите тврдат дека секое сознание за правото е парцијално и релативно ,

зависно од контекството . самото право, бидејќи се создава и пренесува со помош на
02 / 3162 - 059 Page 50
јазикот , има речиси безброј можни значења бидејќи правните норми претставуваат
пораки кои не зависат само од создавачот туку и од примачот.
Друга особеност на теориите кои се именуваат како постмодернистички е

концентрирањето врз еден единствен фактор преку кој го објаснуваат целото право. За
феминистите тоа е родот, за критичките правни студии општествената моќ, за
приврзаниците на економските теории тоа е економијата итн.
Возможно е да се направи разлика меѓу три видови постмодернистички учења

релевантни за правната практика и правната мисла :
- Општа филозофија
- Анализа на општествени појави
- Правна филозофија stricto sensu
Во правото , постмодернистите во основа се т.н. umbrella поим ( рамка или поим чадор) во
рамки на којшто се развиваат многубројни струи и правци со една заедничка
карактеристика- сите тие се one issue теории , односно обид да се (до)разјасни правото.
Постмодернизмот актуелизира клучен проблем- можноста за кострукција на еден
монолитен поим на правото, со оглед на историските и актуелните разлики во правната и
општествената реалност. Токму универзалноста или партикуларноста на правната
реалност и правната филозофија ќе бидат централни теми во децениите пред нас.
Постмодернизмот е пристап, начин на мислење. Во неговото време се јавуваат многу

нови теории за правото, теории кои немаат свои зачетоци и претходници во вемето на
предмодерната и модерната. Од многуте ги издвојуваме :
- Критички правни студии

- Економска анализа на правото
- Правен феминизам и маскулинизам
- Малцински правни теории
- Правна полицентричност
- Правото и/како литература
Се прави разлика поммеѓу :
- Варијанти на класичните теории за правото на почетоците на постмодерната и за

време на постмодерната
- Концепциски нови теори за правото кои прв пат се јавуваат во постмодерната
02 / 3162 - 059 Page 51
Неојуснатурализам во време на почетоците на постмодерната
По Втората св.војна катедрите по правна филозофија на најзначајните американски и

британски универзитети паѓаат во рацете на личности кои не се само мислители туку и
дејци, страсни поборници на идеите за слободите и правата и природното право . Лон
Фулер, Џон Финис, Роналд Дворкин и Џон Ролс ја имаат за заеднички именител
приврзеноста кон некоја варијанта на природноправните учења. Некои од нив (Фулер и
Финис) работат и творат во време во кое постмодернизмот е на самиот почеток. Но , и
овие автори имаат некои од општите карактеристики на постмодернизмот- умереноста и
избалансираноста , вниманието коешто му го посветуваат на проблемот на толкување на
правото, фокусираност врз правна филозофија без обид на создавање грандиозни општи
филозофски системи итн.
Фулер и Фенис се претставници на специфичната варајанта на идеализмот во ерата на

постмодерната. Нивните идеи се неизбежно делумно ‘’заразени’’ од вирусот на
постмодернизмот и нивните варијанти на природноправната теорија се концепциски
поинакви од природноправните учења во предмодерната и модерната.
Првиот вистински критичар на формализмот во 20тиот век од позициите на природното

право е американскиот правен филозоф Лон Фулер.тој уште во 1940 година зборува за
разликата меѓу право и добро право односно за разликата меѓу формално важечко и
праведно и морално право.
Помеѓу Харт и Фулер со децении се водела јавна научна полемика околу бројни прашања
на правната филозофија. Повод за јавната научна преписка биле два интересни судски
случаи во пост-нацистичка Германија.Едно е неспорно- Фулер е првиот вистински
промислувач на идејата на природното право во дваесеттиот век. Според него еден
систем може да се нарече правен систем само под услов огромното мнозинство на
правни правила кои го сочинуваат тој систем да задоволуваат одредени процедурални
морални критериуми на праведност и правичност. Овие критериуми Фулер ги именува
како внатрешна моралност на правото. Тој прави разлика меѓу два вида на моралност :
1. Теорија на процесуално природно право : според него постојат критериуми

коишто еден правен систем мора да ги исполни за да може да го заслужи неговиот
назив-правен систем и да поседува минимум моралност (квалитет) :
- Сите ситуации кои треба да бидат правно регулирани-да бидат регулирани.

- Правото да биде соодветно и навреме објавено
- Правните правила не смеат да значат ретроактивно
- Правните правила мора да се разбирливи
02 / 3162 - 059 Page 52
- Пр.правила мора да бидат во меѓусебна согласност а не противречни
- Однесувањето кое го пропишуваат мора да е можно
- Не смее да има премногу чести измени во пр.систем (стабилност на пр.систем)
- Мора да се обезбеди соодветен склад меѓу формално донесените и реално
применуваните пр.правила.
Не постои идеален пр.систем кој целосно ги задоволува сите овие критериуми. Тој
правото го дефинира како потфат на потчинување на однесувањето на луѓето на
владеењето на правила. Правото е процес не само на содавање туку и на откривање на
правни правила.
Смислата на правото е владеење на однесувањето на луѓето со правила. Самата почит кон

востановената власт не смее да се поистоветува со верност кон правото не само
процедурално туку и важечкото постојно природно право.
На Фулер често му се упатуваат три критики :
- Процердуралниот карактер
- Делумен неуспех во исполнување на мерилата
- Мерила со неморален карактер
( не можам да најдам кој е вториот вид на моралност/теорија за моралноста...)
Џон Финис
Тој е претставник на т.н. супстанцијален / содржински јуснатурализам . Тој дава една

релативно заокружена верзија на природноправна теорија. Финис зборува за концептот
на reasonableness како клучен во определувањето на поимот и содржината на природното
право. Основни добра кон кои се стреми природното право се :
- Животот
- Знаењето
- Играта (во смисла на представа која нема никаква друга смисла освен самата
представа во којашто се ужива заради неа самата )
- Естетско искуство ( уживање во убавината)
- Општественоста (животот на луѓето во заедница со други луѓе, највисоко ниво-
пријателството)
- Reasonableness (разумноста, здравиот ум)
02 / 3162 - 059 Page 53
Варијанти на иделистичките теории во време на постмодерната
Супстанцијални (идеалистички) теории за правото во постмодерната
Роналд Дворкин е еден од најпознатите филозофи на правото на денешницата и

најпознат жив филозоф во англоамериканската филозофија на правото. Тој се обидува да
го објасни правото преку анализа на начинот на кој судовите ги решаваат споровите
коишто се поставуваат пред нив. Според него,правото се состои не само од правни
правила кои се релативно конкретни , прецизни упатства за однесување на субјектите туку
и од правни начела кои се поопшти и се однесуваат на одреден круг односи или на цели
области со кои најдиректно се изразуваат вредностите кои му се битни на општеството.
Тој смета дека дури и во случаи кои се најтешки и најсложени пред судот, кога се чини
дека е неизвесно која норма треба да се примени, секогаш постои релевантно начело кое
е применливо врз таа ситуација. Основна идеја зад начелата е заштита на
индивидуалните права чија цел не е економска благосостојба или некој сличен интерес
туку заштита и реализација на достоинството и интегритетот на човековата личност како
таква.
Јадро на природното право за Дворкин се индивидуалните слободи и права а правните

начела се најбитните формални правни извори преку кои судовите, без да ја
презематулогата на законодавецот, донесуваат правилни одлуки за заштита на инд.права.
Дворкин ја потенцира идејата за клучното значење на толкувањето во однос на правото.

Правото е јазична творка и како таква најчесо подлежи на различни толкувања, сфаќања и
видувања. Три најпознати дела на Дворкин се : A Matter of Principle , Taking Rights Seriously
и Law’s Empire.
Џон Ролс – правото како правичност ( fairness)
тој е еден од најпознатите претставници на правната и политичката филозофија во втората

половина на 20ти век. Тој е исклучително плоден автор но сепак најпознато негово дело е
– Теорија на правдата - . Ролс е теоретичар којшто на сцена ја враќа правдата како
02 / 3162 - 059 Page 54
основна вредност. ‘’Правдата е правата доблест на социјалните институции , како што
вистината е с слично значење за мисловните системи. Колку и да е елегантна и
економична една теорија таа сепак мора да биде отфрлена или преиспитана ако е
неточна ; аналогно на тоа законите и институциите , дури и да се ефикасни и добро
уредени, мора да бидат реформирани или укинати ако се неправедни.’’Според него
правдата се дефинира како правичност (justice as fairness) .
Ролс го воведува концептот на превез на незнаење во смисла што рациналните луѓе треба
при определувањето на праведноста на одредено правило или однесување да се
апстрахираат од своите конкретни интереси и потреби и да одлучуваат како да се работи
за некој друг, без никаков нивен сопствен интерес. Во распределбата на ресурсите во
едно општество мора да се пронајдат правила за минимум праведност во таа
распределба бидејќи само на тој начин општеството ќе се развива во правец на
материјална и духовна благосостојба.
Во учењето на Ролс постојат два неодвоиви дела :
- политички либерализам
- правдата како правичност
Варијанти на формализмот во постмодерната : институционална теорија на правото
1. Умерениот формализам на Херберт Хард делумно временски коинцидира со

постмодернизмот и поседува некои од обележјата на постмодернизмост.
2. Професорот на Универзитетот во Единбург – Нил МекКормик бил еден од

водечките теоретичари и филозофи на правото во последните две децении на
светско ниво. Почетоците на МекКормик се следбеништво на Х.Харт и своето
творештво го заснова на англо-американската правна традиција и аналитичка
правна филозофија. Неговото прво дело – Правно расудување и правна теорија му
обезбедува место меѓу најквалитетните правни теоретичари. Подоцна, тој го
напушта иницијалниот Хартов позитивизам, покажувајќи наклоност кон Л.Фулер.
Нил МекКормик припаѓа на т.н. етички позитивисти. Тој изразува цврста позиција во
однос на речиси екслузивната методолошка верзина на правниот позитивизам кој во
02 / 3162 - 059 Page 55
голем дел ја ограничува на одредени тези со чија помош правниците треба да му
приоѓаат на позитивното право. Премисата која е константа во неговите дела е ‘’нема
ништо антипозитивистичко во тоа да кажеме дека правото не е ослободено од врености.’’
МекКормик го проширува поимот на правило на признавање на правниот систем. Тој

смета дека целта да се биде позитивист лежи во тврдењето дека поединецот не мора во
секоја смисла да учествува или да ги одобрува вредностите содржани во правниот систем
со цел да знае дека законот постои или каков закон постои. Поединецот мозе- а и треба –
да ги земе предвид принципите кои се во сила.
Пред крајот на животот , МекКормик го објавува капиталното дело – Правни институции

во кое правото го дефинира како систем којшто се карактеризира со :
- нормативност
- институционален карактер
- когентност.
Со тоа оформува нова теорија наречена институционална теорија на правото.
Зачетоците на правната филозофија во поранешна СФРЈ во последните две децении на

20-тиот век
Во 1981 година професорот Никола Висковиќ го објавува делото- Поим на правото.

Проф.Висковиќ е правник, полиглот , ерудит, борец за правата на животните, меѓу првите
биоетичари и истакнат политички и социјален активист во Хрватска со лева и либерална
ориентација. Иако цитираната монографија не кореспондира непосредно со филозофјата
на правото, истата претставува вистински пробив на светските идеи за правниот феномен
во една навидум релаксирана но сепак рестриктивна едноидеологизирана средина каква
што во 1981 година беше СФРЈ. Проф.Висковиќ во тоа време прв зборува за Алф Рос,
Оливер Вендел Холмс, Херберт Харт, Лон Фулер итн.
Проф.д-р Љубомир Тадиќ (татко на Борис Тадиќ – поранешен претседател на Србија) е

белградски професор , учесник во НОБ , правник и филозоф по образование ,
02 / 3162 - 059 Page 56
енциклопедист и ерудит. Заради своите убедувања, во 1975 година врз основа на одлука
на Собранието на Србија е ставен на располагање и исфрлен од Филозофскиот факултет
во Белград. Професор Тадиќ е автор на првата монографија со наслов – Филозофија на
правото во поранешна СФРЈ , објавена во 1983 година во Загреб.
Значајни правни теоретичари се белградските проф.Стеван Врачар и Коста Чавошки ,

обајцата прогонувани од комунистичките власти заради слободоумноста.
Проф.д-р Радомир Лукиќ е автор на Систем на филозофијата на правото. Професорот

Лукиќ е автор на повеќе учебници од областа на воведот во правото и методологијата на
правните науки. Систем на филозофијата на правото содржи дел за општата филозофија и
потоа дел за филозофијата на правото. Овој труд е обемен и на мошне висок стил,
неретко неразбирлив и претставува обид за изворен (нов) и сеопфатен пристап кој
проблемите на општата пр.филозофија.
Концепциски нови правци - чисти и еднофакторски (one issue) постмодерни теории за

правото
Критички правни студии
Едно од местата каде Карл Маркс сеуште е жив се некои американски академски кругови.
Правецот во филозофијата на правото кој се нарекува -критички правни студии се појавува
во 80тите години на овој век (заборавила не сме ист век) во елитните американски правни
факултетит како Харвард и Стенфорд а негови најзначајни претставници се Роберто Унгер,
Данкан Кенеди, Марк Ташнет итн.
02 / 3162 - 059 Page 57
Во основа КСП е интелектуална фузија на некои неомарксистички идеи и на
постмодернизмот , пренесен на правен терен, Според КСП аксиомата на секоја либерална
претставничка демократија е дека правото обезбедува еднаквост и дека тоа е објективен,
непристрасен и рационален механизам за обезбедување заедничко добро. Тој го
критикува традиционалниот став , често именуван како правен формализам, според кој
правото е систем на правила кој продуцира однапред предвидливи, јасни и еднакви за
сите решенија на проблемите во општеството.
Правото е само друго име за политиката. Тоа не е автономен и неутрален систем со

сопствени логички закони кој иако е донесен од пол.органи (парламентот) потоа треба тие
истите да ги насочува и контролира. Преку митот за неутралноста и објективноста на
правоо, владеачките елите во кои е концентрирана вистинската моќ, всушност го
легитимираат своето владеење и го затапуваат евентуалниот отпор на народот кој не ни
сфаќа дека е манипулиран,
КСП е обид за едно поинакво дефинирање на функцијата на правото во општеството ,

мошне различна од доминантната дефиниција. На нивните приврзеници најмногу им се
забележува што на критиката на постојната состојба не се надоврзува разработен модел,
предлог како да се дојде до посоодветна улога на правото од аспект на некои општ
прифатени вредности – слобода, еднаквост, правда, благосостојба. 7
Економска анализа на правото ( право и економија )
Оваа анализа се појавува и се развива во последните 4 децении од минатиот век,

претежно во САД. Најпознати претставници се : Гвидо Калабрези и Ричард Поснер. Првата
генерација претставници ги обединуваше вербата во спојувањето на правото и методите
кои се користат во економиката. Втората генерација е попрагматична- според нив
економските методи се корисни инструменти во анализа на правното однесување.
1. Прва фаза (генерација ) на економска анализа на правото

Клучниот ек.принцип се заснова на претпоставката дека човекот е суштество кое
рационално ги максимизира своите цели во животот. Според тоа, човекот усвојува
однесување на рацонален субјект. Се смета дека клучен двигател на човечкото
однесување е сопствениот интерес и напорот за максимизација на профитот. Врз основа
02 / 3162 - 059 Page 58
на тоа сознание може полесно да се предвиди насоката на човековото дејствување во
сите области, посебно во правото.
Постојат 3 фундаментални концепти во ек.анализа на правото:
- Првиот е законот за побарувачка- обратниот сооднос меѓу цената што се

наплатува и количината што се побарува.
- Вториот еекономска дефиниција на трошоците. За правникот кој ја прифаќа
теоријата за ек.анализа трошок значи -трошок на опортунитет т.е. користа која
некој ја стекнува со употреба на некој ресурс на начин што истото му се ускратува
на некој друг.
- Третиот концепт е дека постои тенденција на ресурсите да гравитираат кон нивна
најдобра, највредна можна употреба под услов да е дозволена доброволна
размена. Ефикасноста значи искористување на ресурсите на таков начин што се
максимизира вредноста. Вредноста се дефинира како задоволство на човекот
изразено преку подготвеноста на потрошувачот да плати за добрата и услугите.
оваа прва , почетна струја на теоретилари всушност се противи на социјалната држава
(држава на благосостојба ) која во западниот свет ја замени во еден момент либералната ,
минимална држава и на регулирањето на економијата и се залага максимално слободен
пазар и непречена слобода на договарање- чекор назад во XIX век. Овие теоретичари се
трудат да докажат дека државното регулирање на економијата е непотребно и дека
доведува до загуба , непродуктивно трошење на ресурси и дека во одредени пр.гранки се
постигнува најдобар резултат кога односите се уредуваат самостојно и слободно од
самите страни на односите.
2. Втора фаза (генерација) на економската анализа на правото

Оваа генерација на поборници на употребата на ек.методи во проучувањето и примената
на правото се обидувала да ги ублажи екстремно конзервативните сфаќања на првата
генерација која се нарекува – Чикашка школа ( по универзитетот во Чикаго чии професори
биле најактивни во формулирањето на првите верзии на ек.анализа на правото).
02 / 3162 - 059 Page 59
Основната идеја е дека правото е систем на рационално однесување кое се заснова на
економски интерес. За разлика од нивните претходници кои најмногу се занимаваа со
судовите и со потребата при толкување и примена на правото да се земе економските
аспект, втората генерација на теоретичари се фокусираат врз законодавниот процес. При
донесувањето на законите клучна улога имаат т.н.групи за притисок , ‘’интересни’’ или
лоби групи кои претставуваат одредени посебни , тесно дефинирани интереси и групи
луѓе кои пред се се мотивирани од сопствениот , не општиот интерес.Исто како што на
пазарот преку конкуренцијата се алоцираат богатствата така и на ‘’политичкиот пазар ‘’
преку меѓусебна конфронтација меѓу овие групи доаѓа до победа на една или повеќе
такви групи кои со тоа добиваат шанса да го реализираат својот најчесто економски
интерес преку законодавството.
Значењето на економската анализа на правото
По марксисичкаа теорија за државата и правото, економската анализа е вториот

најсериозен обид да се објасни суштината и функцијата на правото во општеството преку
економскиот фактор. Според приврзаниците на оваа теорија и законодавецот и судиите и
научниците треба да го имаат на ум клучниот факт- човекоте рационално суштетство чиј
првенствен интерес се материјалните добра, личната среќа чија претпоставка е
богатството и правилната алокација на ограничените ресурси со кои располага
општеството.
Сите области на правото можат да се објаснат преку концептите на економската

делотворност. Правото не може да се објасни преку начелото на правдата или моралот
туку преку начелото на делотворна алокација на ресурсите. Истовремено,
законодавството и судството мораат да имаат основна цел при создавање на правила-
економска делотворност ( ефикасност ).
Приврзениците на правото како економија всушност надградуваат врз една стара теорија ,
утилитаризмот (основно начело е корисноста , корисноста е мерка за правноста,
праведноста и моралноста).
Правен феминизам и маскулинизам
02 / 3162 - 059 Page 60
Феминистичката правна филозофија израсна од движењето за ослободување на жените
во 60тите години на минатиот век, кога феминистике започнаа организирано и
систематски да ги критикуваат општеството и правото од перспектива на жените. Нивниот
придонес несомнено е видлив преку влезот на феминистичка мисла во академските
кругови. Тоа се должи на фактот што феминизмот како дисциплина се фокусира на
значењето на родот и општествената нееднаквост која е резултат на родово заснованите
вредности и вредносни судови присутни секаде околу нас. Како општ.група феминистките
се грижат за импликациите од општествената експлоатација на жените во минатото и
денес, барајќи жените да стекнат поголема моќ и трансформација на институциите во кои
е присутна доминација на мажи.
Постојат многу варијанти на феминизмот , но за сите нив важат следните 2 својства :
1. Тврдењето дека општ.е обликувано и доминирано од мажите и затоа е

патријархално
2. Ставот дека општеството ги подложува жените на потчинетост, субординација на
мажите
Според некои автори постои и трето заедничко- тенденција на претерување во
агитрирањето за ослободување на жените, претерување кое секако е производ на
насобран гнев но сепак влијае одбивно за многумина, вклучително и на дел од самите
жени.
Се до средината на 20тиот век во многу западни земји , вклучувајќи го и САД во некои

правни области жените не биле ни формалноправно изедначени со мажите а во други
области во кои постоела формална еднаквост во процесот на примена на тие правни
правила жените реално биле доведувани во нееднаква положба или пак нивните
проблеми биле решавани на начин кој не соодветствува на специфичните потреби и
интереси на женскиот род.
Првите феминистки во правото развивале правни стратегии за заштита на жените од

родова нееднаквост која била спроведувана преку пр.систем. Во таа прва фаза, фокусот е
врз основните права на жените :
- Проширување на репродуктивната слобода

- Елиминација на половата дискриминација во вработувањето , образованието,
семејството
- Сузбивањето на злоупотреба
- Дискриминација по основ род /пол
02 / 3162 - 059 Page 61
Терминот феминистичка правна филозофија се појавува прв пат дури во 1978 година во
статија на американска професорка Ен Скејлс ‘’Кон една феминистичка филозофија на
правото’’. Оттогаш овој правец во филозофијата на правото стекнува бројни приврзаници.
Оваа филозофија на правото воопшто не е монолитна . Најзначајна заедничка
карактеристика на многубројните варијанти на оваа теорија е тврдењето дека
традиционалната филозофија на правото не е објективна и родово неутрална , како што
тврдат нејзините создавачи туку дека се работи за теорија која е создавана исклучиво од
машка перспектива, без да се земат предвид интересите , вредностите , потребите и
проблемите на жените.
Најзначајна дебата во феминистичкиот капм се води околу прашањето дали жените

правниот поредок треба да ги третира еднакво или различно од мажите. Едни тврдат дека
жените и мажите треба да бидат третирани еднакво додека пак второ сфаќање смета дека
бидејќи жените според одредени биолошки и соц.карактеристики се различни од мажите
, во одредени сфери не треба да бидат третирани еднакво. Второто сфаќање всушност се
залага за позитивна дискрминација со цел да се ублажат минатите неправди и
нееднаквата , историски , положба на жените во однос на мажите.
Основна идеја на феминизмот во правната филозофија е дека реалното право, како збир
на правила и односи што според тие правила се востановуваат и научната анализа на
правото, не се неутрални и објективни во родова смисла туку се создавани низ вековите
исклучиво од мажите , низ призмата на машките интереси , ставови, поглед на светот и не
ги земаат предвид специфичностите на жената. Феминистичката правна филозофија се
труди да го отстрани овој круцијален недостаток и да даде анализа на постојното право и
да предложи насоки во негова промена од аспект на специфичностите на женскиот род.
Во американската пр.филоз.се разликуваат либерален, културен и радикален

либерализам. Иако претставуваат три различни методологии, сите работат заедно во
правец на разобличување на најразлични начини на кои со помош на правото се
спроведува родовата хиерархија и субординација.
Либералните феминистки се фокусираат на правата на жените гарантирани со

објективното право. Нивната појава се врзува со појавата на либералната политичка
мисла за време на просветителството. Либералниот феминизам стои зад примената на
либералните идеали на еднаквост и човекови слободи и права во однос на жените. Во
основата на овој феминизам стои идејата на формална еднаквост , еднакви можности.
Овие феминистки се поделени во своите концепции за статусот на жените во општеството.

Тие се смеаат на некој начин за умерени. Истакната претставничка е Марта Миноу.
02 / 3162 - 059 Page 62
Според овие феминистки жените се исто толку рационални колку и мажите и затоа треба
да имаат еднакви можности при донесувањето одлуки.
Либералниот феминизам често е предмет на критики кои се упатени кон неговата

концепција, односно начинот на кој се преземени либералните идеи и прилагодени за
потребите на овој вид феминизам. Како негово главно ограничување се смета
имплицитниот индивидуализам (обележје на либерализмот). Индивидуализмот е
нагласен во делот каде застапниците на либералниот феминизам се фокусираат на
интересите и правата на поединецот и с тоа се прикриваат случаите на системско
исклучување и субординација на поединци. Либералниот феминизам не е средство за
обезбедување на жените во директорските канцеларии на компатниите- тој е премногу
внтатре во либералната концепција на саморегулирачкиот, автономен пазар и профитот
како клучно мерило.
Втора клучна критика упатена кон овој вид на феминизам се – либералните концепции на
слобода. Најголемиот број на либерални политчки концепции слободата ја дефинираат
негативно односно како ослободеност од надворешно влијание , особено од државата.
Оттука се занемарува позитивната страна на остварување на слободите и правата.
Третата општа забелешка на феминистките во однос на либералната теорија се однесува

на нејзиното често повикување на одвоеноста на јавната од приватната сфера . имено ,
либералната пол.мисла го поима светот на јавна и приватна сфера : владините мерки се
применуваат во јавната сфера додека приватната сфера се протега врз автономијата на
поединецот и неговата лична слобода. Во научните кругови не постои целосна согласност
дека може да се повлече остра линија помеѓу јавната и приватната сфера.
Културниот феминизам се фокусира на постоењето на разлики помеѓу жените и мажите и

истите ги нагласува недвосмислено. Културниот феминизам чиј зачеток е тесно поврзан со
истражувањата на психологот Керол Гилиген, смета дека постои различен женски начин
на пристапување и решавање на правните и моралните проблеми . За да се реализира
еманципацијата на ќените мора да се развие и одржува една посебна контракултура
фокусирана врз жените и се разбира создадена од самите жени. Културните феминистки
се разликуваат од либералните по тоа шт сметаат дека меѓу мажите и жените постојат
фундаментални разлики пред се раѓањето и одгледувањето на деца. Културниот
феминизам бара во правниот дискурс и во правната наука да се внесе и женскиот глас да
се зема предвид женската перспектива на нешта. Феминистките од овој правец , во духот
на конзерватизмот , стојат на гледиште дека постојат значајни биолошки разлика помеѓу
машките и жените но се залагаат за признавање и вреднување на овие разлики , наместо
02 / 3162 - 059 Page 63
прифаќање на субординираната улога на жените. Културните феминистки веруваат дека
истакнувањњто на посебните и единствени својства на жените е најефикасен начин за
елиминација на постоечкиот сексизам и обесправеноста на жените. Покрај тоа ,
припадничките на овој правец настојуваат да создадат култура која ќе биде повеќе
ориентирана кон жените.
Радикални феминистки се она што и називот го сугерира – радикални. Тие претставуваат

најавтономна концепција на феминизмот и се издвојуваат по фактот што се декларираат
како единствена феминистичка теорија. Нивната теорија послужи како почва за развој на
најразлични идеи кои се родија од феминизмот. Овој феминизам се појавува во периодот
помеѓу 1967-1975 година кога феминистичката теорија ја достигнува својата најголема
експанзија. Радикалните феминистки сметаа дека потиснатоста на жените претставува
основна форма на угнетување која се протега врз жените не зависно од раса, култура ,
општествен и материјален статус. Нивниот фокус е кон нееднаквоста на мажите и жените ,
сметајќи дека мажите се доминантен пол кој го руши начелото на еднаквост.За
радикалните феминистки полот претставува исто што и моќта , односно мажите се
идентификуваат како моќни суштества за разлика од жените па затоа феминистките
бараат да се напушти концептот на повикување на машкоста како рефертна точка.
Радикалните феминистки родовите ги набљудуваат исклучиво како потчинување,
конфронтација па дури и непријателство. Една од нивните најпознати претставнички е
Кетрин МекКинон. Таа смета дека родовата нееднаквост во правото не е резултат на
инцидентнаи ирационална дискиминација туку на една систематска и намерна
општествена субординација на жените.
Радикалните феминистки се јавуваат како движење за општествени промени чии

амбиции се да прераснат во еден вид револуционерно движење кое ќе го промени
статусот на жените. Феминистките на ова движење сметаа дека јазот кој го создава
припадноста на различен пол е поголема отколку расната, етничката или класната
разлика. Патријархатот, машката контрола и доминација се сметаат за клучна причина за
потчинетоста на жените. Излезот од оваа состојба , феминистките го бараат во целосна
реорганизација на општеството , преку елиминирање на концентрацијата на машка моќ.
Радикалните феминистки ги истражуваат причините поради кои жените се согласуваат на

одредени општествени улоги врз основа на нивните биолошки карактеристики. Овој
феминизам настојува да исцрта линии помеѓу биолошки-детерминираното наспроти
02 / 3162 - 059 Page 64
културно-детерминиеаното однесување на поединците со цел да ги ослободи и мажите и
жените од нивните претходно определени родови улоги.
Радикалниот феминизам не може да се определи како помалку значаен само поради

фактот што неговото обележје е радикалноста. Покрај неговиот придонес за развојотна
современата феминистичка мисла , забележливи се и значајни критики упатени кон овој
правец кои главно се фокусираат на 4 основни забелешки :
1. Првата забелешка се однесува на опасностаод присутниот есенцијализам кај

радикалните феминистки. Нивното тврдење дека положбата на жената се смета за
директно зависна од природната родова разлика води кон заклучок дека
радикалните феминистки самите си ја намалуваат основата за пол.предност ,
враќајќи се на почетната точка.
2. Втората забелешка се однесува на релативно ограничениот опсег на предметот на

радикалниот феминизам. Најголемиот број радикални феминистки се осврнуваат
на ограничен број прашања кои се однесуваат на полот, репродукцијата ,
потчинетата положба без притоа да се фокусираат на правната рамка со која треба
да се регулира положбата на жените .
3. Третата забелешка често се однесува на нивниот препознатлив сепаратистички

пристап кој може да го намали или уништи потенцијалот за натамошно делување
на пол.план. На тој начин радикалните феминистки ја губат подршката на
мнозинството и можностите за продлабочено делување против различни основи
на потчинетост , вклучувајќи раса , класна припадност, материјален статус итн.
Ваквата едностраност на радикалниот феминизам придонесува овој правец да
биде несензибилен во однос на постојните вкоренети разлики во општеството кои
се засноваат на класна, етничка и расна припадност.
4. Постмодерен феминизам- постмодернистите ја отфрлаат идејата на една вистина

и објективна реалност. Тие тврдат дека категориите род , еднаквост итн се сам
општествени конструкти. Не постои категорија жена во смисла на една единствена
суштина. Во последните неколку години се појави машката реакција на
феминизмот – маскулинизмот кој се занимава со посебностите на машкиот род па
дури и со дискриминацијата на мажите во некои области (пр.породилно отсуство,
старателство врз деца, резервираност некои професии само за жени итн..)
Феминистичката правна филозофија кон крајот на 80тите години на 20тиот век се труди да
ги надмине едностраностите и заблудите на културниот и радикалниот феминизам. Се
02 / 3162 - 059 Page 65
тврди дека ‘’не се раѓаме како жени – туку стануваме жени’’. Со други зборови родот не е
биолошка неминовсност колку што е општествено конструиран факт.
Феминизмот во целина , како и феминизмот во правната наука и филозофија во

релативно кус временски период го сврте вниманието врз проблемите на една половина
од светската популација- жените. Под негово влијание, забраната за дискриминација врз
основа на родот е внесена во сите меѓународни и повеќето национални (државни) правни
акти за правата на човекот. Самата јавност станува свесна и ангажирана околу потребата
од унапредување на положбата на жената во општеството , без притоа да се негираат
одредени веројатно нужни специфичности на женскиот род.
Правто и / како литературата ( law as / and literature )
Основни постулати на овој правец се :
- Правото , исто како и литературата е интелектуална и јазична творба . Имено ,

намерата на создавачот на правото и содржината на правните правила
претставуваат интелектуални творби кои се екстериоризираат најчесто преку
јазикот како основно иако не и единствено средство за комуникација на значења.
- Секоја јазична творба подлежи на толкување
- Јазикот е сложена и жива категорија, значењето на зборовите многупати е нејасно ,

недоволно јасно, повеќекратно, динамично и предмет на различно разбирање од
страна на различни субјекти
- Толкувањето на правото е централна активност на човекот во врска со правото.

Релативноста на содржината на правние правила којашто е инхерентна на правото
како јазична творба мора да претставува појдовна точка во процесот на градење
на концепциите за суштината на правото.
- Во текот на проучувањето на постојните и создавањето на нови методи на

толкување на правото, може понекогаш да се користат и искуствата од методите на
анализа на литературните текстови.
02 / 3162 - 059 Page 66
Сметаме дека основната цела на претставниците на овој правец е да деконструираат
некои коренети догми за правото, примената на правото, неговата објективност и
неутралност и да исфрат на пред план различна теза- флуидноста на содржината на
правото, слободата и субјективноста присутни во фазите на создавање и примена на
правото и воопшто, сложеноста на феноменот право.
Роналд Дворкин
Како правото наликувам на литературата
едно од клучните прашања во аналитичката јурисдикција е : каква смисла треба да им се

даде на правните изјави. Прашањето кое се поставува е на што се однесуваат правните
изјави и што ги прави вистински или невистинити ?
сложеноста на прашањето се состои во тоа што правните изјави се чини дека се

дескриптивни – укажуваат на тоа какви се нештата во правото , а не какви треба да бидат.
Позитивистите сметаат дека правните изјави се целосно дескриптивни и се поврзуваат со
историски настани.
Имено правните изјави не се чисто описи на правната историја , ниту се единствено

евалуативни и одвоени од правната историја. Најдобар начин да се осознае значењето на
пр.изјави е преку нивното толкување кое вклучува повеќе елементи на описност и
евалѕација. Толкувањето е неизбежно во случај кога имаме одредба која е нејасна , или
некој нејзин клучен дел е неодреден или пак одредбата е повеќезначна. Во овој случај се
применуваат според Дворник ‘’техники на статутарна конструкција’’
Толкувањето во литературата се смта дека се заснова на т.н. естетска хипотеза која

истакнува дека толкувањето на литературно дело има за цел да укаже кој начин на
читање на текстот ќе го прикаже во најдобро светло уметничкото дело.
Различниот начин на толкување на едно дело не значи и негово менување-толкувањето

настојува да го прикаже литературното дело во најдобро светло но не и да го промени
содржински.
Не помалку значаен е пристапот на оној кој го толкува литературното дело и неговото

видување во однос на кохерентноста и интегритетот на делото. ДОколку оној кој го
02 / 3162 - 059 Page 67
толкува делото смета дека најголемиот дел од него е ирелевантен за претставување или
дека не ги задоволува стандардите за добро пишување, очекувано е толкувањето да не ја
прикаже вистинската вредност на делото.
Теориите на уметноста не егзистираат изолирано од филозофијата, психологијата ,

социологијата и космологијата. Ова укажува на фактот дека толкувањето е многу
чувствително и подложно на влијание на личните верувања и вредности на поединецот
кој го врши толкувањето. Секако дека оној кој е религиозен ќе застапува поинаква теорија
на уметноста од оној кој не е .
Повеќе не постои строга дистинкција помеѓу толкувањето и критиката. Разлики постојат ,

но не се толку нагласени бидејќи секогаш ќе постои разлика помеѓу тоа како може да се
направи добро уметничко дело што е сосема поразлично од тоа да се оцени колку е
добро постоечкото.
Уметникот не може да креира уметнички дела без да ги толкува додека ги создава.

Толкувањето може и да е премолчено но да дава одговор на прашањата зошто создава
уметничко дело и зошто делото е подобро доколку е насликано со четка наместо со
пенкало. Критичарите создаваат како што тој толкува. Постои разлика меѓу толкување
додека се создава дело и создавање додека се толкува. Во тоа се состои разликата меѓу
уметноста и критиката.
Толкувањето во литературата има за цел да претстави како предметно дело може да се

претстави како уметничко дело со највисока вредност, а со тоа мора да ги исполни
формалните критериуми на идентитет, кохерентност и интегритет како составни елементи
на уметничка вредност.
Малцински (minority) правни теории
Во седумдесеттите години на минатиот век , во рамките на постмодернизмот се

појавуваат правци коишто се обидуваат да свртата внимание врз соодносот право-
малцински групи. Но, мора да се има предвид дека малцинските групи не се секогаш
нумерички категории туку акцентот е врз традиционалната маргинализраност и формална
или фактичка неедаквост на тие групи во однос на останатите делови од општеството.
Тука спаѓаат расата, родот, етничките , јазичните , групите со посебна сексуална
ориентација итн.
Малцинските теории може да се класифицираат по два основа. Првата група се однесува

на одредени објективни и неменливи групни својства како што е пример расата. Втората
02 / 3162 - 059 Page 68
група покрива субјективни и неменливи својства како што се јазикот и сексуалната
ориентација. Меѓугрупа се оние правци кои се обидуваат да фрлат светло врз одредени
својства за кои сеуште се води жестока дебата дали се објективни (дадени) или
создадени. Најзначајни во таа група се теориите кои се однесуваат на родот во однос на
кој се водат дециниски расправи околу соодносот меѓу природното, биолошкото и
даденото / создаденото, социјалната компонента на истиот.
Идеи својствено за малцинските теории може да се идентификуваат во многу други

правци коишто обработуваат поширок круг прашања. Најбитно, во времето на пост-
глобализацијата и т.н. нов трибализам, малцинските теории стануваат вид на identity legal
movements. Имено, за разлика од науката за политиката во која концептот identity politics
одамна стекнал право на граѓанство, нужно е и правната наука да се соочи со постоењето
на identity law.
Школата наречена критички расни студии (КРС , critical race studies) е американски
производ – меѓурасните односи се клучен белег на историјата , правото и политиката во
САД.
Меѓурасните односи во САД претрпеле повеќе различни фази на развојот. Најпрвин,

фазата на ропството, граѓанската војна, период на лична слобода на црнците и фаза на
борба за целосна формална и фактичка еднаквост на расите.
Основната цел на овој правец е воедно да ги разоткрие врските меѓу расата и правото но
и истите да ги подложи на остра и аргументирана критика. Правото е средство за
одржување на расната нееднаквост во општеството.
Преставниците не КРС трврдат дека перцепциите и искуствата на луѓето се различни, во

зависност од нивната положба во расната структура на општеството. Расната припадност
доведува до разлики во пристапот кон правните прашања а секојдневното
функционирање на институциите е ‘’обоено’’ со ‘’бели’’ норми, без оглед на фактот што
последниве навидум се неутрални.
КРС се залага за расната свест. Имено, ако отворената и формална нееднаквост се замени
со делумно лажни концепти на еднаквост и отстранување на расната припадност како
фактор во анализата , се создаваат нови проблеми. Столетијата фактичка нееднаквост не
може да се неутрализираат со формална нееднаквост и расно ‘’слепило’’ затоа што
специфичностите на реалната положба на расните малцинства во општеството нужно
бараат. Расното слепило не е фактор на унапредување на положбата на расните
малцинства туку суптилно средство за продолжување на нивната маргинализираност.
02 / 3162 - 059 Page 69
КРС се залага за признавањето на двојните и кумулатувни основи на дискриминација ,
чијшто најсилен пример се црните жени кои често се двојно дискриминирани а не
формално-правното регулирање на дискриминацијата и нејзината судска разврска
секогаш само преку еден основ (раса или рок , алтернативно).
КРС се спротивставува на правењето споредби меѓу расизмот и другите облици на

угнетување како што е пример сексизмот бидејќи се смета дека расната експлоатација
има специфични корени и појавни облици. Создавањето на генеричен концепт на
експлоатација и дискриминација предизвикува замаглување на проблемите и пропуст за
идентификација на вистинските теми.
Сметаме дека основната цел на претставниците на овој правец е да деконструираат

(разоткријат , разградат ) некои вкоренети догми за правото, примената на правото,
неговата објективност и неутралност и да исфрлат на преден план различна теза-
флуидноста на содржината на правото, слободата и субјективноста присутни во фазите
на создавање и примена на правото и воопшто , сложеноста на феноменот право.
Правна полицентричност
Во осумдесетите години на 20 век на Универзитетот во Копенхаген (Данска) се разви

посебен и мошне оригинален правец во правната теорија именуван како правна
полицентричност. Овој правец ја нагласува неуниверзалноста на правото и не-
универзалноста на вредностите внатре во еден единствен правен систем. Тој ја отфрла
идејата за единствен систем на вредности и концепти и во рамките на еден, како и меѓу
различните правни системи, но во исто време ја избегнува и замката на целосен и
радиканел вредносен релативизам.
Правниот полицентризам дебатира за монистичкиот апсолутен и унитарен пристап,

сметајќи го за нереален па и опасен. Но, тој смета дека и радикалниот плурализам и
релативизам на вредностите не е прифатлив. Претставниците на овој правец всушност
пред повеќе од три децении се залагаат за нешто што денес е летигимна тема во науката
и практиката- хетерогеноста на современите општества и потребата таа хетерогеност на
мирен и демократски начин да се аркулира на правен и политички план.
02 / 3162 - 059 Page 70
СОВРЕМЕНИ ПРИСТАПИ КОН ПОИМОТ ПРАВО
Преминот од информатичко во пост-информатичко општество како и видоизменувањето

на самиот процес на глобализација го означија и почетокот на премин на
постмодернизмот во нов глобален теоретско-културен дискус во филозофијата, науката,
уметноста и политиката. Ова се актуелни тенденции , стари не повеќе од една деценија и
ги означуваме , во моментот, едноставно како совремие.
Во многубројните нови теории за правото во современоста , припаѓаат и :
- Дифузните теории за правото

- Правен полицентризам
- Комунитаристички теории
- Плуралистички теории
- Мултикултурни теории за правото
- Религиозни и неорелигиозни теории за правото
- Идентитетско право
- Разни не-западни концепции за правото
Клучен современ тренд е паралелната универзализација и партикуларизација на правната
филозофија и правната практика.
Паралелна универзализација (глобализација) и партикуларизација на правната

филозофија и правната практика
Од почетокот на историјата до денешен ден , секогаш истовремено и напоредно постоеле

повеќе цивилизации. Секоја од нив се категоризира со кохерентен стил на живот којшто
се протега низ големи географски пространства и во текот на долг временски период.
Ваквата состојба може да се нарече цивилизациски плурализам.
Универзалноста или партикуларноста на правната реалност и правната филозофија како

и историско-културната условеност на истите , ќе бидат централни теми во децениите
пред нас.
за секоја цивилизација може да се идентификува едно централно организационо начело

на општествениот живот. За западната цивилизација таквото начело несомнено е правото.
Но, правото не игра централна улога во другите цивилизации, како што се индиската ,
кинеската или африканската.
02 / 3162 - 059 Page 71
Т.н. западна концепција на правото настанала како резултат на три основни културно-
историски влијанија- христијанството, политичката филозофија на конституционалната
демократија и приватната сопственост и слободното претприемништво на економски
план. Оваа концепција почива на два осносни постулати : правото претставува нужен и
полезен механизам на социјална организација и контрола кој се карактеризира со
нормативност , институционалност и принудност.Западната концепција на правото самата
не е монолитна туку се состои од повеќе правни традиции и концепции за правото.
Една од фундаменталните дихотомии во поглед на идејата за правото е контрастот меѓу

концепциите кои правото го анализираат пред се како механизам за разрешување на
конфликтни ситуации. За common law традицијата е карактеристичко поимањето на
правото преку призмата на конкретен спор, актуелен или потенцијален и веројатниот
метод на неговото судско разрешување.
Изворите на правото се толку значајна категорија што тие се еден од неколкуте

најзначајни критериуми според кои се врши класификација на сите национални правни
системи во светот во правни традиции. Во англо-американската правна традиција
одлуките на судовите претставуваат формален извор на правото. Во континентално-
европската правна традиција, традиционално единствен формален извор на правото
претставуваат општите правни акти.
Специфичниот плурализам на правните извори е diferentia specifica на англо-

американското право , карактеристика која рефлектира или генерира добар дел од
другите особености на оваа правна традиција. Изразот common law е прифатен во степен
што и надовр од англиското говорно подрачје речиси без исклучок се употребува во
оригинал. Овој израз е поливалентен.
Во поимот common law се вкрстуваат и испреплетуваат историското и актуелното ,

материјалното право и правната техника , правното и социо-културното , националното и
типичното за една цивилизација. Во овој контекст , најбитно е да се воочи значењето на
изворите на правото – големите светски правни традиции не се разликуваат најповеќе
според содржината на правните изрази туку според општата концепција и методологија
на правото, во рамки на кои видот и бројот на формални извори на правото зазема
клучно место.
02 / 3162 - 059 Page 72
ОСНОВНИ (НАЈЗНАЧАЈНИ) ПРАВНИ СИСТЕМИ И ТРАДИЦИИ
Иако во светот не постојат законодавства на две нации кои се потполно исти, сепак некои
национални правни системи се доволно слични во одредени клучни аспекти кои
дозволуваат нивните правни системи да бидат класифицирани во основни правни
семејства. Компаративистите веруваат дека групирањето на правните системи во правни
традиции или семејства е можно заради тоа штово секој нац.правен систем постојат
одредени константи и одредени варијабили. Во групирањето на системите ,
компаративистите ги земаат константите. Оние правни системи кои ги содржат истите
повторливи константи спаѓаат во иста правна традиција.
Помеѓу критериумите кои се користат за оваа цел се следните : историска позадина и

развој на правните системи , теории и хиерархија на извори на правото , работната
методологија на правниците во рамки на правните системи, карактеристични правни
коцепти користени од секој систем, правни иституции на системот и поделбите на правото
користени од правниот систем.
Користејќи ги овие критериуми , повеќето компаративисти сметаа дека постојат три

големи правни традиции во модерниот западен свет. Тоа се англо-американската
common law традиција , континенталната civil law традиција и социјалистичката правна
традиција. Претставници на овие системи соодветно се канадскиот, францускиот и
поранешниот правен систем на Југославија.
Но, многу тешко дури и невозможно е да се отслика “семејното дрво” на правните

традиции и системи кое ќе ги прикаже трите традиции одделно, без меѓусебните
релации. Бројни правни системи се хибридни, носејќи елемнти од повеќе од една правна
традиција.На пример, јужноафриканскиот правен систем поседува елементи од common
law и civil law традицијата.
Покрај основните правни традиции во модерниот западен свет , компаративистите

идентификуваат и група на верски правни традиции како што се муслиманското право ,
хинду правото, ерејскто право и канонското право.Исто така, помеѓу компаративистите
постои идентификација на африкански обичајни права.
Од трите правни традиции во модерниот западен свет, најстара е континенталната или

римско-германската правна традиција, која истовремено е највлијателна и најшироко
распространета. Историски овој систем датира од 450 год п.н.е. . Клучниот настан во
досегашниот развој на civil law традицијата е Јустинијановата збирка на римско право која
02 / 3162 - 059 Page 73
датира од 534 година од новата ера. Континенталната правна традиција се смета за
највлијателна не само заради нејзиниот влијание врз националните правни системи, туку
и заради фактот што имаше најсилно влијание врз меѓународното право.
Следна по старост е common law традицијата. Фактот дека оваа традиција е понова од
континенталната правна традиција сеуште не е едногласно признат. Историски гледано
појавата на оваа традиција се смета дека е во 1066 год.- датумот на освојувањето на
Англија од Норманите.Англиското common law се создава од нужда и било вкоренето во
централизираната администрација на освојувачот Вилијам. Оваа традиција била
традиционално создадена од судиите.Низ годините улогата на судиите била значително
намалена.
Најмладо од трите правни семејства е социјалистичкиот правен систем. Овој систем е

формиран во 1917 година кога се случува победата на болшевичката револуција во Русија.
Овој нов систем не созрева во препознатлива дистинктивна правна традиција од
останатите се до средината на 1930тите години. За разлика од другите две традиции ,
раниот развој на социјалистичкото право беше воден и обликуван од законодавецот.
НОВОТО JUS COMMUNE : ПОЗИТИВИЗАЦИЈА НА ПРИРОДНО ПРАВО ?
Во средниот век, време кога црковната власт ги надминуваше сакралните граници како
обединувачки фактор, се појави изразот jus commune , означувајќи збир на правила,
институции и концепти кои беа присутни во и заеднички за она што ние денес би го
нарекле Западна Европа.
Римското право, на начин на којшто го толкуваа и систематизираа тогашните учени ,

претставуваше суштински дел на тоа jus commune покривајќи претежно но не и исклучиво
области на приватното право. Природноправната филозофија , тврдејќи дека правото
може да се оформи преку дедукција од универзалните и неменливи начела , влијаеше во
смисла на прифаќање на кодекси како дистинктивно континентална правна техника.
По втората св.војна изразот jus commune е повторно аналитички инструмент но овојпат

вниманието е насочено кон јавното право. Европската унија и Европската конвенција за
правата на човекот се најчесто идентификувани како главни двигатели на своевидниот
rapprochement па дури и унификација на делови на националните пр.системи.
Конвергенцијата на пр.системи се одвива во два клучни правци , и тоа приватно право,
налик на средновековната рецепција на римското право но , исто така, изненадувачки , во
02 / 3162 - 059 Page 74
сферата на некогаш неприкосновениот домашен монопол врз јавното пред се уставното и
управното право. По падот на комунизмот , цела Централна и Источна Европа во корен ги
промени своите политички и правни системи , прифаќајќи го аcquis communautaire во
процесот на зачленување во ЕЗ.
ТЕМА 8 : ПРАВНА ОНТОЛОГИЈА (РЕТРОСПЕКТИВА И ЗАОКРУЖУВАЊЕ )
Општата филозофија , според некои автори , се состои од онтологија, гносеологија,

аксиологија и логика. Следствено, повторно според некои автори и праквната филозофија
се состои од правна онтологија , правна гносеологија , правна аксиологија и правна
логика.
Ова сфаќање за структурата на правната филозофија се среќава само кај некои автори- таа
е историски и културно условена. Претежно ја прифаќаат автори со континентално –
европски бекграунд кои живееле и работеле во текот на 20тиот век ,пред појавата на
постмодернизмот.
Обидувајќи се конструктивно да ги синтетизираме класичните со современите пристапи

кон филозофијата на правото,на почетокот ја објаснивме оваа четириделна поделба на
филозофијата на правото, но истовремено понудивме современ и едноставен пристап,
објаснувајќи го предметот на интерес и проучување на правната филозофија преку
обидите за одговор.
Оваа тема повторно се навраќа на правото и ги анализира релациите право – други

општествени искази е всушност заокружување на правната онтологија. Правната
онтолофија во претходните теми е презентирана во комбинација на класичен и современ
пристап.
Конечно, доминантноста на постмодерните и современи пристапи кон правото и нивните

основни својства ( антиесенцијализмот, антиенциклопедизмот , фрагментираноста,
контекстуализмот и сл.) логично го актуелизираат прашањето за почеток на евентуален
крај или барем делумен крај на правно-филозофско мислење преку концептот
пр.онтологија. Современите учења за правото се конкретни, специјализирани и
фокусирани.
02 / 3162 - 059 Page 75
ДЕФИНИРАЊЕ ПРЕКУ ТРАДИЦИОНАЛНИОТ МЕТОД НА УТВ. НА GENUS PROXIMUM &
DIFFERENTIA SPECIFICA
Изразите дефинира и дефиниција потекнуваат од латинскиот definire & definition.

Изворното значење на овие изрази е завршува, ограничува, омеѓува, определува, што
укажува на инхерентната истовремена нужност и опасност во секоја дефиниција.
Еден од методите на дефинирање потекнува од времето на Аристотел и претставува

оформување на поим во кој значењето на изразот Х се разграничува од значењето на сите
изрази Y за кои сметаме дека спаѓаат во најблискиот род .
Differentia Specifica претставуваат определувачко различно својство на една појава. Секоја

дефиниција во класична смисла е разграничување per genus proximum et differentiam
specifica.
Стварноста се состои од предмети , појави и процеси. Мисловната претстава за тие

предмети , појави и процеси претставува наш поим за истите. Конечно делот на
обј.стварност и поимот за истиот добиваат и свој јазичен облик – термин (израз).
СТВАРНОСТ (надвор и независно од човекот, според повеќето филозофија ) --------------------

------- ПОИМ (содржан во човечкиот ум ) --------- ТЕРМИН (содржан во јазикот како
најзначајно средство за меѓучовечка комбинација ).
Во науката , со милениуми доминираше методолошки пристап на дефинирање којшто во

основа е резултат на формалната научна логика на Аристотел. Еден од најчесто често
употребуваните методи во општествените науки е т.н. метод на дефинирање per genus
proximum et differentia specifica . Корените се во филозофијата на Аристотел. Овој метод се
состои од утврдувањето на припадноста на појавата којашто е предмет на дефинирање
кон некој поширок најблизок род (категорија , група) со припадниците на кој
анализираната појава / процес/ предмет има одредени битни заеднички својства за потоа
да се утврди она својство (а) којашто нејзе ја разликуваат и ја прават посебна во однос на
тој поширок круг строги појави.
Што за појавата право претставува genus proximum ?
Пред одговорот на тоа прашање потребно е да се утврди нјаширокиот (не најблискиот)

род на појавата право. Најширок род се правилностите, независно од областа во која
дејствуваа , субјектите и методите на создавање и целите заради кои постојат.
02 / 3162 - 059 Page 76
Постојат правилности коишто дејствуваат врз и во природата . Тие се независни од волјата
на човекот -тој не ги создал. Овие правилности претставуваат природни
законитости.Природните законитости дејствуваат врз основа на начелото на каузалитет-
причина и последица.
Природните законитости ги имаат следните својства :
- Неминовноста (неизбежноста ) на нивното дејствување. Од природните

законитости не постои исклучок – секогаш ќе настане причината за настанување на
одредена појава, истата ќе се случи, Дејството на општествените искази не е
неизбежно и автоматско- ниту еден општествен исказ не се почитува целосно и без
исклучок.
- Објективен карактер – предизвикани и регулирани со човечкиот фактор. Тие се
независни од волјата на луѓето. Но, човекот низ историјата вложил огромни напори
да ги запозна природните законитости и на тој начин да стекне способност за
прилагодување на своето однесување кон нив со цел опстанок и развиток на
човештвото.
- Трајност – законот за гравитација постои откако постои и светот.
- Последица – непознавањето и непочитвањето на природните законитости

доведува до последици за прекршителот и тие се неизбежни. Санкциите за
непочитување на општ.искази не секогаш го следат непочитувањето на тие искази
– од најразлични причини човекот може да прекрши секој општествен исказ па
сепак да ја избегне санкцијата.
Поимот природни законитости не смее да се поистоветува со поимите природно право и

природни права. Овие се две сосема различни категории. Под природно право се
подразбира одреден идеал, збир на релативно трајни и најбитни вредности коишто
важечкото право треба да ги содржи и практично да ги реализира. Под природни права се
подразбира корпус права коишто секое човечко суштество ги поседува од моментот на
раѓање и коишто се непреносливи, неотуѓиви и неповредиви.
Постои една специфична категорија на искази којашто е меѓувид , поврзана е и со

природните законитости и општествените искази. Тоа се т.н. технички правила. По
осознавањето на природните законитости човекот создава упатства со цел избегнување
на неповолните а максимизирање на поволните последици од дејствувањето на
природните законитости.
02 / 3162 - 059 Page 77
Природните законитости се предмет на проучување на природните науки (математика,
хемија , медицина, биологија ). За разлика од правилностите во природата, самите луѓе
во своето однесување кон другите луѓе следат , создаваат и утврдуваат одедени
правилности , во смисла на повторливо и предвидливо однесување. Во некои
општествени правилности. Најпрво, една терминолошка дилема. Во некои системи и кај
некои авотри се употребуваат изразите општествени норми или општествени правила во
смисла на родов поим кој ги опфаќа сите човечки творби чиј предмет е самото
однесување на луѓето.
Постојат четири групи сфаќања во врска со соодносот меѓу термините норма и правило:
- Норма и правило се идентични поими , пр.Самите норми се дефинираат како

правила за поведение и за регулирање на односите меѓу луѓето.
- Норма и правило не се идентични поими. Различни автори даваат различни

објаснувања за ова тврдење ( степен на конкретност , концепциска различност,
мешавина на концепциска и лингвистичка различност..)
- Прашањето не е премногу релевантно , па сличностите / разликите зависат од

контекстот на дискусијата. Тоа значи дека овие автори понекогаш го употребуваат
терминот норма, понекогаш терминот правило, во одредени ситуации
посветувајќи внимание за извршниот избор а во одредени ситуации тој избор е
очигледно механички.
Ова прашање различно се третира во различни правни традиции. Во некои традиции и

системи почесто се користи изразот општествено , правно, обичајно правило.Во
англоамериканската правна традиција многу почесто се среќаваат изразите social rule и
legal rule отколку social norm и legal norm.
Исто така постојат и разлики меѓу правната наука и правната практика. Правната практика
ретко го користи изразот норма, таа почесто оперира со изразот правно правило и
неретко се употребува и терминот одредба иако науката не би се согласила со
идентичниот или близок третман на изразите одредба , правило, норма.
Родов (генерички) поим за правото е општествен (нормативен) исказ во смисла на сите

различни видови барања и/или упатства за однесување на луѓето создадени од самите
луѓе. Општествените искази се свеси и волеви човекови творби со цел уредување на
02 / 3162 - 059 Page 78
односите меѓу луѓето и овозможување на живот во заедница. Општествените искази се
пораки за однесување од луѓето за луѓето. При дефинирањето на правото, нужно е да се
утврдат клучните сличности и разлики меѓу правото и другите видови општествени
искази.
Според степенот на конкретност на содржината и интензитетот на аксиолошката

насоченост , сите општествени искази се јавуваат во два основни вида : правила (rules,
regles) и начела ( principles, principes ) иако современото општество познава и нови
видови. Според други својства сите општествени искази може да сејават во облик на
право, морал, обичај, мода, бонтон, религија итн.
Значи генерички поим за правото се општествеите (човечките) правилности и нивните

јазични облици- исказите. Општествените искази се создадени од човекот, свесно и
волево и служат за уредување на односите меѓу луѓето. Општествените искази се онаа
поширока но најблиска категорија на којашто и припаѓа правото и поимот на правото,
според традиционалната аристотелова методологија. Општ.искази во некаков облик
постојат од самиот почеток на развојот на општеството. Уреденоста, регулираноста,
предвидливоста на односите меѓу луѓетп се нужен предуслов за опстанок и материјална и
духовна благосостојба и развиток. Аномијата (отсуството на какво било правила за
однесување на луѓето ) нужно води кон хаос, конфликти, стагнација и загрозување на сите
вредности , вклучително и животот , слободата и сопственоста.
Општествените појави може да се класифицираат според :
1. Субјектот и начинот на настанување :

- Од институција – плански и според утврдена постапка
- Од општество/општествени групи
2. Субјектот и начинот на примена : поврзани со субјектот и начинот на

создавање на исказите
3. Обликот во којшто се изразени :
- Пишан
- Непишан
4. Меѓусебен однос на исказите
02 / 3162 - 059 Page 79
5. Цели кои треба да се постигнат со исказите и вредностите кои се остваруваат ;
најразлични во зависност од областа на општественото живеење на којашто се
однесуваат.
6. Видот на санкцијата за непочитување на барањето содржано во исказот :
- Со принуда (поширок поим од физичка принуда)

- Без принуда ( честа санкција за повреда на морални правила- грижа на совест)
Најчесто споменувани видови општ.искази се право, морал и обичај. Но постојат и други

видови на искази за уредување на меѓусебните односи на луѓето- добро однесување ,
мода, религиозни, економски, политички, рофесионални правила во одделни професии
итн.
Денес посебен интерес предизвикуваат нови, современи категории општествени правила

кои се хибридни и /или своевидни т.е. поседуваат својства на повеќе традиционални
видови општествени искази но сепак се различни од сите нив и не може да се
субсумираат под ниту еден класичен вид општествен искази или пак се сосема нови,
непознати видови искази со природа sui generis. Се уше траат научните полемики околу
природата на МЈП , право на ЕУ , резолуциите и препораките на бројни меѓ.организации,
етички кодекси кои се донесуваат од бројни здруженија , општите правни начела, jus
cogens , new Europen jus commune , common law of human rights итн. Еден од начините за
соодветно дефинирање на некои од овие значајни современи, неретко меѓусебно
спротивставени тенденции е воведувањето на концептот на т.н меко право, право во
традиционална смисла на зборот и надпозитивно право. Мекото право има истовремено
својства на класично право, моралот и обичајот. Всушност, сите овие нови правила би
можеле да се подведат под концептот хипердинамичен вредносен и нормативен
плурализам чии својства се истовремена норматицна хомогенизација и
диверзификација.
ПРАВО И МОРАЛ
Правото и моралот се тема на филозофијата од почетоците на предмодерната.

Сопствениот морален систем на убедувања го води Сократ во свесна смрт, бидејќи тој од
морални причини ја прифаќа сопствената незаслужена смртна пресуда и одбива бегство
02 / 3162 - 059 Page 80
од затворот како логичен излез. За Платон, етичкиот саморазвој на личноста е врвна
вредност а државата и правото имаат за цел обезбедување на тој етички саморазвој и
усовршување. Нихоманова етика на Аристотел е едно од неколкуте клучни филозофски
дела на целокупната филозофија. Аристотел смета дека врвен идеал и на етиката и на
естетиката е умереноста, вистинската мерка.
Многу славни дефиниции на правото се всушност чиста етичка содржина.Некои од

најинтересните потекнуваат од римскиот период. Според Целзус : Ius est ars boni et aequi .
Улпијан тврди дека трите основни начела на правото се Honeste vivere, alterum non
laedere , suum cuique tribuere . Во периотод 5-15 век во Европа , правото, моралот и
религијата се целосно испреплетени. Првиот професор по филозофија на универзитет ,
Имануел Кант, гради заокружен систем на морална филозофија во чиј центар се два
категорички морални императиви :
- Секогаш мораш да постапуваш така што истовремено ќе посакаш правилото врз

основа на кое постапуваш да може да биде општ закон
- Секогаш треба да постапуваш со човек како тој да е цел сама за себе а не само како
да е средство за нешто друго
Хобс, Бентам, Остин, Јеринг,Келсен имаат лесен и едноставен рецепт за решавање на
односот право-морал. Моралниот квалитет на правото е ирелевантна категорија за
правната наука и практика. Правото е облик, норма, постапка и државна принуда.
Моралноста припаѓа на сферата на т.н. нормативна јуриспруденција , правната наука
секогаш е аналитичка јуриспруденција. Во втората фаза на модерноста , два основни
правци во моралната филозофија се утилитаризмот и кантијанството. Според
утилитаристите , практичната корисност е постулат, врховно и аксиоматско начело.
Пракичната корисност не е истовидна со материјалната иако често соодветствува на
истата туку опфаќа и категории како задоволство. Кантијанската морална филозофија е на
другиот крај од спектарот и според неа многу категории се практично штетни или
бескорисни но мора да се почитуваат затоа што се морално правилни. Моралните
вредности се цел сама за себе, одраз на фактот дека човекот , за разлика од другите живи
суштества , се одликува со разум , свест и достоинство.
По Втората светска војна и формалистите и идеалистите се многу поумерени. Харт

надолго зборува за потребата од минимум моралност на правото и последиците од
непостоењето на тој минимум. Најпознато дело на Лон Фулер е со назив – Внатрешна
моралност на правото. Нормативистите ја прифаќаат потребата од минимум морална
содржина и квалитет на правото додека идеалистите ја прифаќаат реалноста дека правото
мора да се изрази преку превила донесени од надлежни институции и поткрепени , ultima
ratio, со принуда.
02 / 3162 - 059 Page 81
Постмодернизмот е ера на морален релативизам и плурализам. Постмодернистичката
варијанта на морален релативизам не смее да се сфати во смисла на морална
рамнодушност или аморалност туку претставува нужна и оправдана свест за
променливоста, сложеноста и многубојноста на моралните вредности. Теориите кои
почиваат на морален монизам и универзализам полека се повлекуваат пред теориите за
контекстуалноста , променливоста на моралните вредности.
Самиот морал како опш.правило и соодносот право-морал може да се анализира во

некои неспорни категории како општо добро, совест и сооднос добро-зло. Коста Чавошки
го анализира односот право-морал како однос средства-цели. Моралот ги одредува
основните вредности кон кои треба да се стреми едно уредено општество , додека
правните правила преку санкциите , треба да служат за остварување на моралните
идеали. Со моралните правила се штитат општото добро и другите највисоки вредности со
цел овозможување заеднички живот на луѓето.
Соодносот право-морал, во смисла на два вида општествени искази чии сличности и

разлики се постојано предмет на полемика , треба да се бара на 4 рамништа :
1. Субјект и начин на создавање на двата вида искази

2. Предмет и начин на уредување на односите кои се сфера на правноста и
моралноста
3. Подрачје на обврзителноста на правото и моралот и квалитет на обврзувачкиот
карактер
4. Субјекти и начин на реакција / последица за непочитување на исказите
Правото го создава и применува државата , во однапред пропишана постапка. Моралот е
творба на неорганизираното, дифузно општество и тој се создава и применува спонтано.
Неспорно е дека во двете тврдења има одреден степен на вистинитост.
Предмет на уредување од страна на моралните правила општото добро и

разграничувањето меѓу доброто и злото. Моралот уредува и многубројни лични и
приватни односи кои традиционално се неподатливи и неподобни за правно уредување.
Предмет на сферата на правноста се потенцијачно конфликти, надворешно искажани и
практично значајни односи. Начинот на уредување е секогаш различен. Правото е
организиран , формален и хиерархиски уреден систем. Моралот е непишан, потенцијално
неконзистентен , неформален збир од сфаќања и убедувања, кои постојат и се
применуваат без институционална поддршка.
Моралот обврзува не само пред другите луѓе туку и пред судот на сопствената совест.
Правото има екстерен карактер, во овој поглед. Правото е задолжително бидејќи зад
неговата примена стои државата како краен гарант за истата додека пак моралот е
02 / 3162 - 059 Page 82
помалку обврзувачли бидејќи зад неговата примена нема организација со атрибутите
коишто ги има државата и којашто може да изнуди прифаќање или санкција.
Некои од санкциите за непочитување на моралните правила се грижа на совест, презир,

бојкот, осуда на средината но непочитувањето на основните морални правила може да
доведе и до изолација на поединецот од средината во која живее а со тоа и попречување
на физичкиот и духовен опстанок и саморазвој.
МОРАЛНОСТ НА ПРАВОТО
Првото концепциско прашање се претходно скицираните најзначајни сличности и разлики

меѓу правото и моралот . Анализата на меѓусебните сличности и разлики на правото и
моралот не открива доволно за една друга димензија- содржинската идентичност или
спротивност меѓу правото и моралот.
Второто концепциско прашање има супстанцијален карактер и се однесува на моралните

вредности коишто ги промовира или дестимулира самото право и се разгледува на три
рамништа :
1. Моралните вредности коишто одделните правни правила , делови од правниот

систем и правото во целина ги промовираат (моралноста, аморалноста). Станува
збор за дескриптивна анализа, анализа на постојната состојба.
2. Моралните вредности коишто одделни правни правила, правни акти , делови од
правниот систем или правото во целина треба да се промовираат- се работи за
евалуативно (прескриптивно) пристапуваљњ кон моралните својства на правото
3. Изречената или премолчена вклученост на моралните вредности или упатувањето
на моралните правила извршено од страна на конкретни правни правила и правни
начела – се работи за содржинско преклопување на двата вида општествени
искази , не само интеракција туку и нивно содржинско испреплетување.
Во нац.и наддржавното и меѓународното право се среќаваат многубројни примери на
изречно или премолчено упатување на морални стандарди и правила. Во овој
контекст наведуваме избрани примери со цел илустрација :
- Концептите bona fide & mala fide се познати од антиката , присутни во се повеќе
гранки. Имаат јасна етичка супстанца
- Злоупотребата на правата како концепт се среќава најпрво во граѓанското право а
потоа се развива и во други правни гранки. Идејата е користење на правата за цели
02 / 3162 - 059 Page 83
различни од оние за кои истите се гарантирани од страна на правниот систем и
нанесување штета на други субјекти на начин којшто не може да се подведе под
класичните институти од типот надомест на предизвикана штета.
- Едно од основните начела на облигационото право е начелото на совесност и
чесност.
- Физичкиот и моралниот интегритет на човекот се неприкосновени
- КЗ на РМ содржи глава со назив Кривични дела против половата слобода и
половиот морал и глава назив Кривични дела против честа и угледот.
- Јавниот морал е еден од основите за дозволено ограничување на некои од правата
кои се гарантирани со Европската конвенција за правата на човекот и основните
слободи
- Јавниот морал е категорија изречно присутна со децении и во правото на ЕЕЗ ,
односно правото на ЕУ
Самото право може посредно или непосредно да поттикнува или да дестимулира
одредени чисто морални вредности. Одличен пример за тоа се оние делови од правото
коишто го уредуваат личниот живот (начин на облекување, сексуална ориентација , брак,
семејство итн..)
ПРАВО , ПРИНУДА , СЛОБОДА
Правото , принудата и слободата се појави кои се меѓусебно во постојана родова

спротивност но истовремено неизбежно поврзани. Тие не припаѓаат на ист род , немаат
сличности и разлики бидејќи се квалитативно различни категории но истовремено
правото е средство за обезбедување и ограничување на слободат толку преку своето
својство на принудност. Иако оваа деф.може да звучи противречно во прв момент, на
помош најпрво ќе ја повикаме Кантовата дефиниција за правото како збир на услови под
кои слободат на едните може да постои заедно и покрај слободата на другите. Од друга
страна, неслободата е традиционалната differentia specifica на правото според
формалистите , одека пак идејата за слободата е клучна differentia specifica на правото за
сите про-идеалисички теории на модерната.
Едноставното прашање : дали differentia specifica на правото е неслободата (принудата)

или слободата ? или пак, обете ?
02 / 3162 - 059 Page 84
Најпрво, нужни терминолошки напомени. Сила, принуда и насилство не се синоними.
Силата ( force ) е генерички неутрален термин ( физичка, морална, политичка, економска)
и понекогаш се доближува со значење до јачина, способност ( strength , capability).
Принудата (coercion ) е поширок концепт од физ.принуда и претставува наметнување на
волјата на еден субјект врз друг, независно од волјата , интересите и спротивставувањето
на вториот субјект. Насилстовто (violence) е јасно противправна категорија различна од
другите две.
Во анализата на меѓу правото и принудата, формалистите се делат на два автори :
1. Автори кои тврдат дека принудата е битен инструментален елемент на правото

(средство преку кое правото ги остварува своите цели)
2. Автори кои тврдат дека принудата не е средство туку содржина на правото
Соодносот право-принуда мора да се разгледува преку следните категории :
1. Автономија , ‘’автономија’’ и хетерономија во примената на правните искази

2. Правен и политички полицентризам и нивно влијание врз принудниот карактер на
правото
3. Процесите на правна социјализација стимулирани и организирани од современите
демократски држави и другите институционално-правни ентитети.
Слободата е сложена филозофска , психолошка , социјална и правна категорија.

Слободата е процес на самоспознавање, саморазвој и самоодредување на личноста.
Слободата на човекот не е само отсуство на пречки во тој процес туку и поседување на
можности за одвивање на тој процес.
Правнофилозофските и политичко-филозофските анализи на слободат како категорија

секогаш имаат одредена антрополошка позадина.Одредени автори сметаат дека
слободата и потребата од слобода е најдлабока и најбитна особина на чов.природа.
Најжесток поборник на овој став е Жан Жак Русо којшто ја идеализира природната
состојба во која човекот е целосно слободен, природен, добар и среќен. Многу
теоретичари ја ренгираат слободата како исклучително значајна лична и општествена
вредност но без глорификација, апсолутизација и идеализација.
Постојат повеќе класификации на видови слобода. Негативната слобода е слобода ‘’од

нешто ’’а позитивната ‘’за нешто’’. Негативната слобода е отсуство на надворешни пречки
на однесувањето на поединецот, значи можност на индивидуата да го уредува својот
живот без вмешување независно од јавната власт.
02 / 3162 - 059 Page 85
Во современи услови слободата се анализира во однос на државата и квазидржавните
институции, во однос на колективни приватни центри на моќ во однос на другите
индивидуи. Постои општ поим на слободата и конкретни,гарантирани слободи.
Во правната и политичката филозофија либерализмот се јавувал во многу форми низ

вековите. Либерализмот е правец не само во науката и филозофијата туку и практична
политичка, правна, економска ,етичка доктрина.
АЛЕКСИС ДЕ ТОКВИЛ
Француски либерал и аристократ кој води активен пол.живот. претставник на класична

либерална политичка традиција. Во 1831 година заминува за прв пат во САД каде го
истражува правниот систем и затворие.Во врска со слободата како една од најзначајните
вредности на американското општество изнесени во неговото дело ‘’Демократија на
Америка’’
• Слободата се манифестира пред луѓето во различни времиња и различни форми ,

но не е ексклузивно врзната со одредена општествена состојба и се среќава надвор
од дем.општества.
• Во идеалниот свет кон кој се склони дем.народи граѓаните ќе бидат совршено
слободни бидејќи ќе бидат целосно еднакви и совршено еднакви бидејќи се
целосно слободни.
• Предупредува дека нивната пасија кон слободата и пасијата кон еднаквоста не е
еднаква : Сакаат еднаквост на слобода а ако не можат да ја добијат , сеуште ја
сакаат еднаквоста , макар и со ропство.
• Еден од најголемите предизвици на САД е како да се заштити слободата во
средина в која се зголемува еднаквоста на условите
• Сите оние кои настојуваат да ги уништат слободите на дем.нација треба да знаат
дека војната е најсигурното и најефикасното средство да го постигнат тоа.
• Дем.и социјализмот немаат ништо заедничко освен еден збор-еднаквост.
разликата е во тоа што додека демократијата бара еднаквост на слобода ,
социјализмот бара еднаквост во ограниченоста и ропството.
• Во САД мнозинството поставува огромни бариери во кои се практикува и штити
слободата на мислење. Во овие граници авторот може да пишува што ќе посака ,
но тешко на оној кој ќе ги пречекори.
• Слободата не може да биде воспоставена без морал, ниту моралот без верба.
02 / 3162 - 059 Page 86
• Јасно е дека ако секој граѓанин , како што станува индивидуално послаб , а со тоа и
оневозможен да ја штити слободата , не ја научи уметноста на здружувањето со на
нему сличните за да ја одбрани, тогаш неизбежно тиранијата ќе расте со
еднаквоста.
• Според Токвил, како што граѓаните се сметаат себеси за еднакви , обичаите и
религијата не ја имаат улогата на фактори кои ги наведуваат да се посветат кон
заедничкото добро , ниту стануваат себични.Единствено нешто што може да ги
мотивира е да се однесуваат на начин што ќе го истакнува заедничкото добро.
ЏОН СТУЈАРТ МИЛ
Британски филозоф и економист кој дал особен придонес кон развојот на социјалната и
политичката теорија и политичката економија. Како застапник на либ.пол.филозофија , се
залага за почитување на принципот на слобода (граѓанска и општествена) кој се заснова
на слободата на поединецот. Размислувања изнесени во делото ‘’За слободата’’ :
• Анализирајќи ја историјата на вечна борба меѓу владетелите и потчинетите, смета

дека соц.тиранија е поголема опасност за општеството отколку пол.тиранија. Оваа
тиранија на мнозинството произлегува од примената на правила за упраување кои
се арбитрирани но кои се применуваат.
• Заради тоа се јавува потребата од рационален принцип од кој ќе се водат
поединците во општеството. Овој едноставен принцип често се нарекува- принцип
на штета кој гласи : Единствената цел заради која човековото дејствување на било
кој (и) друг (и) член (ови) на општеството е самозаштитата. Единствената причина
заради која принудата може да биде правично применета врз било кој член на
цивилизираната заедница, против негова волја е да се спречи штета на друг.
Добробитието на граѓаните , физичко или морално, не е доволно овластување за
примена на сила.
• Овој анти- патерналистички принцип идентификува три основни сфери на
чов.слобода : внатрешна област на свеста, слобода на вкусови и убедувања и
слобода на здружување со другите.
• Тој не се потпира на ‘’апстрактните права’’ за да го оправда принципот на штета.
Причината поради која поединците имаат слобода да делуваат се додека не
нанесат штета на другите е заради фактот што ќе ја промовираат корисноста во
најширока смисла, заснована на постојаните интереси на човекот како прогресивно
суштество. Тој смета дека човековата природа не е статична и таа не се
репродуцира идентично во секоја нова генерација.
02 / 3162 - 059 Page 87
ТЕМА 9 : ПРАВНА АКСИОЛОГИЈА
ВОВЕДНИ НАПОМЕНИ
Аксиологијата е учење за вредностите , терминолошкото и поимното расветливање на

изразот- вредност е нужен прв чекор во оваа тема. Во мак.јазик глаголите вреднува и
вреди имаат две различни значења : првиот означува дејствие на определување на
вредноста, додека пак вториот поседување на вредност. Именката вредност означува
битност, значење, важност, подобност за задоволување на некоја значајна потреба.
Според некои автори , аксиологијата е еден од четирите составни делови на општата

филозофија. Следствено, некои автори сметаа дека таа е еден од четирите составни
делови на филозофијата на правото. Аксиологијата поседува специфичност во однос на
другите делови на филозофијата. Предмет не нејзино проучување се вредностите.
Вредностите секогаш се сложена, двокомпонентна појава. Тие се состојат од опис на она
што е (постоечко) но секогаш и препорака , евалуација, проекција на она што треба да
биде (идна пожелна состојба).
Интересно прашање е и соодносот аксиологја- етика. Етиката е дисциплина која ги

испитува потеклото, мотивите, правилата и целите на моралното дејствување и
расудување , таа претставува филозофија на моралот.Хетеронимната етика тврди дека
изворот на моралот е надвор од човекот, автономната етика тврди дека изворот на
моралот е внатре во самиот човек. Постојат повеќе глобални струи во етиката :
- Еудајмонизам ( среќата е цел на дејствувањето на човекот)
02 / 3162 - 059 Page 88
- Хедонизам ( уживањето е цел на животот)
- Утилитаризам (цел на дејствувањето на човекот е користа)
- Кантијанизам (категорички императиви како цел сама за себе и производ на
рационалната природа на човекот)
- Постмодерна етика ( отфрлање на универзалноста и вечноста на мор.вредности)
Аксиологијата е неразделно поврзана со антрополошките теории. Различните сфаќања за
постоењето на релативно трајна и универзална природа на човекот , како и различните
теории за чов.природа (оптимизам, песимизам, детерминизам, статичност..)
предизвикуваат различни типологии на вредностите и различни хиерархии на
вредностите внатре во тие типологии.
КАТЕГОРИЈА НА ВРЕДНОСТ
Дефинирањето на поимот вредност е исклучително тешко. Еден од најзначајните обиди

во тој правец е анализата на кагероријата вредност и поврзаните појави во делото-
Поимот на правот на проф.Никола Висковиќ. Од тие причини, ги коментираме и
дополнуваме/изменуваме неговите сфаќања за соодносот потреби/интереси/вредности.
Потребите се нужност и/или желба во смисла на присвојување на одредени предмети,

вршење на дејности или предизвикување состојби, својства кои произлегуваат од
човековата припадност кон природата и/или неговите специфични способности.
Потребите на човекот се неограничени, средствата за нивно задоволување секогаш ќе
бидат ограничени, независно од цив.развој на една заедница. Неограниченоста ,
разновидноста и променливоста на потребите во услови кога ресурсите се и секогаш ќе
бидат ограничени, предизвикува три последици :
1. Конфликти меѓу луѓето во процесот на создавање и распределба на ресурсите

2. Соработка на луѓето во процесот и на создавање и на распределба на ресур.
3. Утврдување на хиерархија на потребие од коишто произлегува и начинот на
распределба на ресурсите кои служат за задоволување на потребите.
Потребите може да се квалификуваат на :
- Материјални и нематеријални
- Индивидуални и колективни
- Традиционални и нови
02 / 3162 - 059 Page 89
- Универзални и партикуларни
- Примарни и секундарни
Интересот претставува подобност на една појава, предмет , ситуација да задоволи
одредена потреба.
Вредносните начела се апстрактни ставови со кои некои видови предмети , дејствија и

состојби се преферираат и се прогласуваат за она што треба да биде од причини што
истите служат за задоволување на вистинските и важните човекови потреби.
Вредности (добра) и безвредности се поларни својства на предметите, дејствијата и

појавите. Тие својства се утврдуваат преку постапката на вреднување, заснована на
вредносните начела која резултира со нивно означување како позитивни (пожелни) или
негативни (непожелни). На пример : искреност/неискреност, правда/неправда,
слобода/неслобода, мир/војна, добро/зло..
Постојат повеќе класификации на вредностите кои се релевантни за правната наука и

филозофија на правото. Проф.Висковиќ прави разлика меѓу специфични правни
вредности (мир, правда, сигурност, законитост..) кои претставуваат средства со кои
правниот поредок оправдува одредени историски условени начини на распределба на
неспецифичните правни вредности ( живот, слобода, здравје, сопственост..). Тој прави
разлика меѓу три категории :
- вредности кои најпотполно го остваруваат правото ( ред и мир)

- општествено-правни вредности (правда, правичност, слобода)
- чисто правни вредности ( ефикасност, сигурност..)
Јасна и полезна е поделбата на вредностите на два вида :
- Неправни – поширок концепт кој се однесува на оние добра кои би постоеле и без
правото и надвор од правото ( живот, слобода, здравје, имот, правда, мир ). Сепак
правото служи за нивно создавање и сочувување.
- Правни – содржани исклучиво во правото , не се самостојни вредности туку само
средство за остварување на неправните вредности.
Во современи услови , неправни вредности во западните дем.општества се
чов.достоинство, животот, физички и ментален интегритет, мир, ред и поредок,
безбедноста, општото добро, општ.материјална и духовна благосостојба, слободата,
правдата, еднаквоста, сигурноста, солидарноста, правата на човекот и граѓанинот.
02 / 3162 - 059 Page 90
КОНКРЕТНИ ВРЕДНОСТИ ПОВРЗАНИ СО ПРАВОТО
• Достоинство на човекот – во демократските современи општества го добива

првото место на листата на општествено признаени и потребни вредности , дури и
пред животот и мирот. Содржината на вредноста достоинство, како и начините на
нејзина заштита се разновидни и многубројни.достоинството подразбира не само
отсуство на одредени пречки туку и присуство на одредени претпоставки
(минимум мат.благосостојба, минимум слобода, образование, здравствена
заштита итн).
• Животот и интегритетот се вредности на самиот врв на вредносните приоритети во

демократиите. Животот на човекот е непркосновен и во државите членки на ЕУ ,
смртна казна не може да се изрече по ниту еден основ.
• Вредностите мир, ред и поредок се поврзани но не и истоветни. Мирот е мошне

широка и релативна категорија и не претставува само класично отсуство на
формално прогласеа воена состојба. Хипотетичката преддржавна состојба и
Хобсовата -војна на сите против сите- се и еден од неколкуте клучни постулати на
договорната теорија за суштината и целта на државата. Мирот овозможува
остварување на највисоката можна вредност- опстанок на светото и опстанок на
најголем можен број на нивно човечко достоинство. Во средината на 20ти век
започнува постепено создавање на т.н. право на војна односно воено право ( во
смисла на поставување пр.правила кои се минимум стандарди дури и во ситуации
на вистинска и објавена војна , не само кон цивилното население туку и кон
припадниците на противничките вооружени сили. Тоа се т.н. international laws of
war и international humanitarian law. Повредата на овие правила би требало да
доведе до одговорност за прекршителот како пред националните така и пред
меѓународните судови. Војната е најсилно и јасно загрозување на мирот. Постојат и
други опасни облици на загрозување на мирот- нереди, судири, масовни
демонстрации, штрајкови, елементарни непогоди итн. Државата и правото преку
принудените инструменти кои ги поседуваат , се во начело гарант на мирот и
средство за негово остварување. Во спротивно, државно- правниот апарат ја губи
фактичката контрола и моќта за остварување на сите свои функции.
• Тука многу често се навраќаме на вредноста правда , од различни аспекти.Во

предмодерниот период таа е вредност која е најзначајна за општеството. Правото
потекнува од правдата како од своја мајка, според тоа правдата настанала пред
02 / 3162 - 059 Page 91
правото. Третото начело на правото во познатата изрека на Улпијан е секому да се
даде неговото-она што му припаѓа. Платон зборува за правда како складност.
Аристотел разработува цела теорија за правдата , теорија која и денес е во
основата на многу теоретски и практични концепти. Поделбата на општа и посебна
правда е првиот чекор. Но , посебната правда и нејзината натамошна двојна
појавност ( дистрибутивна и комутативна ) се клучниот придонес на Аристотел кон
учењето на правдата. Дистрибутивната правда значи распределба на добрата
според заслугите ( јавноправен концепт). Комутативната правда значи распределба
според начелото на еквивалентност или еднаквост (приватно право). Правдата исто
така игра значајна улога во современиот концепт – дискиминација. Таа
претставува различен третман на слични ситуации или ист третман на различни
ситуации без соодветно оправдување за таквиот третман.
АКСИОЛОШКА САМОИДЕНТИФИКАЦИЈА НА СОВРЕМЕНИТЕ ПР.СИСТЕМИ
Современите пр.системи на некој начин се аксиолошки самоидентификуваат во своите

најзначајни пр.акти и особено во моменти на историски политички пресврти . (Има некои
примери за првиот устав на РМ и договорот од Лисабон ама не верувам дека треба).
Европските народи се решени, преку создавање на Унија , да споделуваат мирна иднина

заснована на заеднички вредности. Свесна за своето духовно и морално наследство,
Унијата се темели врз неделивите, универзални вредности на човековото достоинство,
слободата, еднаквоста и солидарноста ; таа е заснована врз начелата на демократија и
владеење на правото. Унијата го позиционира поединецот во центарот на своите
активности, преку воведувањето државјанство на Унијата и преку создавањето простор на
слобода , сигурност и правда.
Унијата придонесува кон соочување и развој на овие заеднички вредности и истовремено

ја почитува разновидноста на културите и традициите на европските народи. Унијата се
стреми да промовира урамнотежен и одржлив развој и обезбедува слобода на движење
на лица, услуги, стоки и капитал и слобода на населување. За оваа цел неопходно е да се
зајакне заштитата на основните права во светлина на промени во општеството ,
општествениот напредок и научно-технолошкиот развој преку зголемување на видливоста
на овие права во посебна Повелба. Оваа Повелба ги реафирмира, посветувајќи соодветно
внимание на овластувањата и задачите на Унијата и на начелото на субсидијарност.
Повелбата од страна на судовите на Унијата и на државите членки ќе се толкува со
соодветно внимание посветено на објаснувањата подготвени според овластувањата на
02 / 3162 - 059 Page 92
Претседателството на Конвенцијата којашто го состави нацртот на Конвенцијата и
ажурирани врз основа на надлежностите на Претседателството на ЕУ.
Унијата ги признава следниве права , слободи и начела : (текст од самата Повелба)
Првата глава на Повелбата е со назив ДОСТОИНСТВО . Исто така , чл.1 од Повелбата

предвидува – Достоинството на човекот да е неприкосновено. Член 2 гарантира дека секој
има право на ЖИВОТ и се забранува смртната казна. Член 3 предвидува дека секое лице
има право на ПОЧИТ на неговиот или нејзиниот МЕНТАЛЕН И ФИЗИЧКИ ИНТЕГРИТЕТ.
Втората глава го носи називот СЛОБОДИ. Третата глава носи назив ЕДНАКВОСТ , додека
пак четвртата СОЛИДАРНОСТ.
ТЕМА 10 : МЕТОДИ НА СОЗДАВАЊЕ, ПРОУЧУВАЊЕ И ПРИМЕНА НА ПРАВО
ВОВЕДНИ НАПОМЕНИ
Постојат 3 активности на човекот во однос на правото : создавње , проучување и примена

на правото. Овие три активности меѓусебно се во хронолошки логичен сооднос. Но, една
од најраспространетите и најштетни заблуди на огромен дел од континенталната правна
теорија е митот за целосната одделеност на процесите на создавање и примена на
правото , во духот на Монтескјеовата теорија за судијата како -уста на законот-.
До крајот на Втората св.војна континенталната правна наука и практика се здружени , и во

дескриптивна смисла , во поддршката на тезата за целосна одделеност на процесите на
создавање и примена на правото. Една од првите пукнатини во таа монолитна теза се
случува веќе непосредно пред војната со одглед дека Статусот на Постојаниот суд на
меѓународната правда како извори на правото формално ги признава и правните начела
општоприфатени од цивилизираните народи и мислења на истакнати правници.
ПРОЦЕС НА СОЗДАВАЊЕ НА ПРАВОТО (LAWMAKING) ВО СОВРЕМЕНИТЕ РАЗВИЕНИ

ДЕМОКРАТИИ
02 / 3162 - 059 Page 93
Создавањето направото е процес кој има многу аспекти и се обработува на повеќе научни
дисциплини. Создавањето на правото е проблематика која во себе ги вклучува
материјалните и формалните извори на правото. Изразот извори на правото се среќава
уште во римското право- fontes iuris.
Извори на правото е генерички поим преку којшто се опфаќаат сите облици и фактори
коишто влијаат на создавањето и содржината на правните искази и облиците преку
коишто самите правни искази се создаваат, постојат и нивната содржина станува
достапна на адресатите.
Изворите се делат на формални и материјални. Материјални извори на правото,на што

укажува и самиот израз материјални, претставуваат сите оние реални општествени
фактори, појави, настани коишто предизвикуваат создавање и промена на правните
акти. Еден од многубројните примери : кон крајот на 1988 година во цела Централна и
Источна Европа се случија многубројни реални општествени промени, како што беше
економската криза , протести, демонстрации и сл.Тие настани кулминираа со паѓањето на
Берлинскиот зид со што реално и симболично беше означен крајот на соц.пол.систем. таа
реална општествена промена предизвикана постепено но речиси целосно менување на
правните системи на десетици држави.
ЗАКОНСКО И СУДСКО ПРАВО
На почетокот напоменавме дека во минатото во континентална Европа формални извори

на правото се дефинираат кратко и јасно – формали извори се општите правни акти.
Поединечните правни акти се само облик на примена на правото коешто се создава
исклучиво преку општите правни акти.
Изворите на правото се толку значајна категорија што тие се еден од неколкуте

најзначајни критериуми според коишто се врши класификација на сите национални
пр.системи во светот во т.н. правни традиции (common law односно civil law во англо-
американската , континентално-европска, хинду , исламска, евреска итн). Во англо -
американската правна традиција одлуките на судовите претставуваат формален извор на
правото. Во континентално-европската пр.традиција, доминантен формален извор на
правото се општите акти иако по Втора св.војна , и во Европа судските одлуки стануваат
значаен и de facto самостоен извор на правото.
Нормативната дејсност на судовите во развиените пол.општества се манифестира во три

вида:
02 / 3162 - 059 Page 94
- Примарна – секој акт на создавање поединечно правило со кое авторитативно се
прецизира однесувањето на адресарот без оглед дали постои апстрактно правило
од кое се изведува поединечното
- Секундарна – претворање на поединечните судски правила во општоконкретни

правила – прецеденти со кои се регулираат општ.односи во ситуации на
непостоечка или недоволна апстрактна нормативна дејност.
- Терцијарна – создавање поединечни-конкретни правила со кои се дополнуваат и

трансформираат постојните апстрактни правила во правните системи во кои само
општо-апстрактните правила официјално се третираат како формални извори на
правото.
Во САД и Англија историски постои и е признат плурализам на субјектите и методите на
правосоздавање. Судовите се традиционални и легитимни актери во процесот на
создавање на правото. За правото создадено од страна на судовите се користат изразите
common law , судско ( Judge-made law ) и прецедентно (case law) .
СУДСКО СОЗДАВАЊЕ НА ПРАВОТО – ПРИМЕРОТ НА САД
Прецедентното право не го сочинуваат само оние судски одлики кои имаат самостоен
нормативен авторитет. Судското (прецедентно) право е корпусот на судски одлуки,
независно од различниот степен на изведеност / самостојност на тие одлуки во однос на
друг правен акт , чиешто основно функционално начело е начелото на stare decisis.
Најсуштествени обележја на американското прецедентно право се можноста за
создавање правни правила по судски пат во ситуации на претходно нерегулиран однос и
задолжителност на претходните судски одлуки.
Најраширена заблуда за прецедентното право е дека тоа претставува обичајно право. Во

раните фази од својот развој , англиското common law навистина имало обичаен карактер
во смисла што судовите преземале и трансформирале некои од постојаните обичаи во
своите одлуки. Во современи услови неспорно е дека прецедентното право е судско и
пишано право ; обичајот има секундарна улога во создавање и примена на правото на
начин што е близок до континенталниот.
Во поглед на односот меѓу законското и прецедентното право – освен ао законот е

неуставен, судиите се врзани со законот онака како што тој е протолкуван од нивна
страна. Формално, законот е акт со поголема правна сила и судската одлука претставува
02 / 3162 - 059 Page 95
негова примена врз конкретната ситуација. Во стварноста, судската одлука е медиумот
преку кој стручната и општата јавност комуницира со одредена законска одредбра.
Поважни од техничкиот сооднос на прецедентното и законското право се квалитативните

меѓусебни разлики :
• Судското право има интерстецијален, секундарен и корективен карактер, за

разлика од нормативната дејност на законодавното тело која е архитектонска во
однос на пр.систем
• Отсуството на самоиницијативност и контрадикторниот карактер на судската

постапка се рамки на судската нормативна дејност
• Судовите го создаваат правото по пат на парцијални и постепени реформи ,

нормалниот метод на еволуција на правото преку судски одлуки е ‘’органскиот
развој’’ а во однос на радикални реформи судовите можат да бидат
самоиницијатори.
• При донесувањето на закони , законодавецот е слободен да се користи со

телеолошка аргументација , за разлика од судовите чија аргументација има
првенствено деонтолошки карактер.
• Механизмите на правниот и политичкиот систем за превенција на евентуалната

арбитрерност при вршење на нормативната дејсност се чинат поефикасни во однос
на судовите
• Во извесна смисла судското право се одликува со поголема флексибилност поради

техниките на модификација преку укинување и разликување.
Судксата одлука во системите на прецедентното право има двојна функција :
1. Решавање на спорот инициран пред судот со што таа се јавува како jus inter partes
2. Воспоставување на прецедент така што идните слични случаи во начело се
решаваат на ист начин со што таа добива својство на jus erga omnes.
Прецедентот е општ конкретен правен акт , општ поради потенцијално неограничениот
број на адресатите а конкретен поради начинот на настанување и степенот на одреденост
на содржината на нормата. Основно работно начело на прецедентното право е начело
stare decisis et non queta movere – придржување кон веќе донесените одлуки и
02 / 3162 - 059 Page 96
ненарушување на решените прашања. Идејата е едноставна- одлуката да се примени во
сите идентични или слични случаи во иднина.
Начелото ‘’сличен третман за сличните случаи’’е common law верзија на конт.максима за

еднаквост пред законот.
Неспорно, најголема фрустрација за правник едуциран на континетот е сознанието дека

во системите на прецедентното право судските одлуки под одредени услови поседуваат
самостоен нормативен авторитет :
• Судот укинува сопствена или одлука на суд во однос на кој има надзорна
надлежност и старото правило го заменува со ново
• Судот е повикан да одлучува за спор од однос којшто до тој момент не е нормиран
• Судот е повикан да решава за однос кој е регулиран со две или повеќе меѓусебно
спротивставени правила (или начела) , а системот не предвидел соодветно
правило за разрешување на конфликтот
• Односи за кои , поради свесната или несвесната идентерминираност на јазикот и
намерата , е неизвесно дали и во која мерка се нормирани
Најзначајни правни извори се судските одлуки што не се обврзувачки , општите правни
начела и аналогијата. Можни се ситуации кога судот не е во состојба да пронајде решение
во ниту еден од овие извори или да процени дека не се соодветни. Еден од клучните
проблеми на прецедентното право се факторите кои ја детерминираат одлуката на судот
во сложени и атипични ситуации.
Слободно може да се константира дека прецедентната компонента на правниот систем во

голема мерка ја обликува неговата структура , начин на функционирање и улога во
општеството. Плурализмот на правните извори , отсуството на сеопфатната кодификација ,
широкиот круг на субјекти кои учествуваат во создавањето на правото во правната мисла
индуцирале висок степен на структурна различност на англо-американското во однос на
континенталното право. Класификациите од типот правни области, гранки и институти се
помалку присутни и кога постојат тие се разликуваат од категориите во кои размислува
континенталниот правник. Основна тенденција е висок степен на специјализација и
третирање на релативно тесни подрачја како посебни целини.
Активната улога на судовите во процесот на правосоздавањето ја промовира

адаптибилноста и социјалната респонсивност на правниот систем и неретко продуцира
солуции кои се посоодветни за кон видливост и ефикасност. Првобитно ова начело било
преземено од англиското право. Подоцна ова начело ќе еволуира во степен што денес
претставува клучна разлика меѓу англиското и американското прецедентно право.
Американските судови се дефинитивно пофлексибилни во примена на ова начело.
02 / 3162 - 059 Page 97
Презумпацијата на задолжителност на претходните судски одлуки во целина го обврзува
судот што во иднина ќе решава идентичен или сличен случај. Судот е врзан само во
битниот , суштински дел на претходната одлука кој се нарекува ratio decidendi , останатиот
дел на одлуката има (?) задолжителна сила и претставува dictum. Делимитацијата на
задолжителната сила на одлуката произлегува од начелото на контрадикторност на
судката постапка и општо-конкретниот карактер на прецедентот.
Начелото stare decisis може да дејствува хоризонтално (судот е врзан со сопствените

претходни одлуки ) и/или вертикално ( судот е врзан со одлуките на повисоките судови ,
но не и со сопствените одлуки, освен кога укинувањето на одлуката која е во спротивност
со серија одлуки на повисок суд).
Во правниот систем на САД постои и во формална смисла, само вертикално дејство на ова
начело. Во овој пр.систем ова начело се конкретизира на следниов начин : судовите се
должни да ги следат одлуките на оние повисоки судови од истата јурисдикција кои во
однос на нив имаат надзорна функција. Судовите на државите не се врзани со одлуките
на федералните судови, освен со одлуките на Врховниот суд на САД кога одлучува за
прашања коишто припаѓаат во доменот на федералното право. Ниеден суд не е апсолутно
врза за своите претходни одлуки.
Најчувствително прашање во примената на начелото stare decisis се критериумите под кои

судот може да отстапи , во целост или делумно од своја претходна одлука. Овие
критериуми и услови не се регулирани со формални правни правила од уставен или
законски карактер. Единствена насока се повремените упатства во јуриспруденцијата на
највисоките судови.
Расудувањето врз основа на прецедент е расудување врз основа на примери, од случај до

случај. Тој процес се состои од три фази :
- Утврдување на сличност помеѓу претходно решениот и актуелниот случај

- Ексграполација на правното правило содржано во првиот случај
- негова примена врз случајот што се наоѓа пред судот
утврдување на сличноста меѓу два случаи и формулација на правно правило содржано во
првиот случај кој се наоѓа пред судот , се сложени процеси кои во голема мерка зависат
од субјектот кој ја врши таквата анализа. Преку т.н. разликување ( distinguishimg ) на
претходниот и сегашниот случај , судот неретко може да ја избегне примената на
прецедентот без експлицитно да го укине или отворено да го игнорира.Но, од друга
страна таквата улога на судовите несомнено води кон растечка сложеност и помала
достапност на правото за обичниот граѓанин кој се помалку е способен да комуницира со
02 / 3162 - 059 Page 98
правниот систем без посредничка улога на професионални правници. Втората
проблематична точка е правната сигурност во двете свои основни значења-
неретроактивноста и одреденоста на нормативните содржини кои регулираат
општествени односи.
Судското право како формален извор на правото длабоко се рефлектира и врз

физиономијата на пол.систем. нормативната ф-ја се извршува во процес на сложени
односи на партнерство, соработка но и конфликти меѓу законодавецот и судството.
Основниот , ако не и единствен , начин е токму дуализмот на судската ф-ја – создавање и
примена на правните норми. Друг значањн метод на донесување на одлуки со пресудно и
автономно влијание врз општеството во целина е децентрализираниот систем на судска
контрола на уставноста и законитоста. Самостојната, иако лимитирана, нормативна
дејност на судовите и судската контрола на актите на законодавецот индуцираат одреден
степен на дисперзија на пол.моќ во општеството и ја зајакнуваат внатрешната , меѓусебна
контрола меѓу носителите на власта.
Судската нормативна дејност и , глобално, положбата на судовите во политичкиот и

правниот систем, индуцираат и пренесување на начинот на расудување , сослишување на
сите заинтересирани страни, двостепеноста на постапката и задолжително
образложените на одлуката, им претходат на одлуките со кои се одлучува за право или
интерес на правните субјекти од страна на пр.органи.
Интензитетот на најзначајната разлика меѓу civil law & common law системите- квалитетот
на формален правен извор на судските одлуки експлицитно го признаваат само вторите-
сепак не значи дека интересот на прецедентното право мора да биде само плод на чиста
интелектуална љубопитност. Во стварноста, нормативната дејност на судовите и во civil
law системите е феномен многу покомплексен од Монтескјеовиот идеал за судијата како
обичен viva vox legis .
СУДСКО СОЗДАВАЊЕ НА ПРАВОТО- ПРИМЕРОТ НА ЕУ
По втората св.војна во континенталните пр.системи се присутни тенденции на de facto

промени во улогата на јуриспруденцијата , како аспект на извор на правото така и во
поглед на статусот на претходните судски одлуки. На државен план, најкарактеристични
се примерите на уставните и некои управни судови , на регионален план дејноста на
Европскиор суд за правата на човекот ,и особено на Судот на правдата на ЕУ чиишто
методи на одлучување се изненадувачки блиски до оние на common law традицијта.
02 / 3162 - 059 Page 99
Судовите реално имале многу поскромна и попасивна улога. Второ , периодичните
примери на судски активизам преку слободно толкување биле игнорирани од пр.наука
како да не постојат.Трето, науката , политиката, правната филозофија консенсуално ја
прифаќале тезата дека строго и јасно одвојување на фазите на создавање и примена на
правото не само што е пожелно туку и можно, во секоја ситуација. Таа теза е фактички
неточна и логички неодржива.
ПРИМЕНА НА ПРАВОТО= ТОЛКУВАЊЕТО КАКО ЦЕНТРАЛНА ФАЗА
Под толкување во најопшта смисла се подразбира секое разјаснување , појаснување,

откривање на значење (а) , смисла, содржина на некој поим , појава, порака, настан.
Толкувањето се врши и има огромно значење не само во правната наука и правната
практика туку и во сите други научни дисциплини и сите области на животот.Во современи
услови, толкувањето како процес и потреба добива секојдневно на значење и сложеност.
Имено, порастот на бројот и разновидноста на облиците на комуникација меѓу луѓето
нужно претпоставуваат потреба од толкување на таа комуникација.
Секоја комуникација се состои од испраќач на пораката, самата порака , средство за

пренос на пораката и примач на пораката. Во современата наука се користи категодија
знак, во смисла на секоја појава (збор,гест,слика,звук) во која содржи одредено значење
коешто треба да се толкува. Бидејќи творецот на знакот е субјект со одредени својства
коишто влијаат врз формирањето на значењето , потоа самот значење се пренесува преку
одредено средство и конечно истото го прима субјект коишто исто така секогаш има
специфични својства , многу често се случува примачот на знакот да му придаде значење
различо од значењето коешто на знакот му го придава испраќачот на пораката. На тој
начин, настануваат пречки и проблеми во комуникацијата и од тие причини толкувањето
и создавањето на одредени широко прифатени методи и постапки на толкување е од
огромно значење.
Толкувaње е македонски збор и означува разјаснување, утврдување на можното и

вистинското значење, разбирање на смислата на еден текст, појава, наста, однесување
итн. Толкувањето на правото претставува сложена интелектуална операција на
утврдување , пронаоѓање на можните а потоа и на највистинското, најправилното ,
најточното значење на правните правила од кои се состои секој пр.систем.
02 / 3162 - 059 Page 100
Во светските јазици за толкувањето се користат термини изведени од латинскиот јазик –
interpretation, interpretation (со некои апострофи што не можам да ги најдам на тастатура)
итн. Во однос на видовите и начините на толкување се користи речиси универзално
синтагмата methods of interpretation.
ВИДОВИ ТОЛКУВАЊЕ
Може да се квалификува на најразлични можни начини според повеќе критериуми :
• Субјект којшто го врши толкувањето :

- Научно ; има големо значење но формално не обврзува
- Институционално ; тоа е генерички концепт во којшто спаѓа и толкувањето на
државните институции но заради отсликувањето на современата реалност ова
толкување е поширок концепт од толкувањето на држ.институции во потесна
смисла
- Приватно толкување ; она кое го вршат физички и правни лица за свои потреби, во
ситуација кога имаат потреба или интерес за одредена примена на право.
• Степен на задолжителност на толкувањето : постои толкување кое е формално

обврзувачко и толкување кое формално не обврзува. Приватното и научното имаат
лична и/или морална вредност и задолжителност но не обврзуваат формално.
Формално обврзувачка сила поседуваат оние видови толкување коишто ги
практикуваат институциите коишто правниот систем ги овластува да го
применуваат правото. Вториот вид понатаму може да се квалификува според
многу критериуми :
- Вид на институција
- Однос на институција што толкува и создавање на самото правило кое се толкува
- Апстрактно толкување
- Толкување во конкретен случај
Исклучително значајно е автентичното толкување кое претставува толкување од
страна на институцијата којашто го создала актот којшто се толкува. Најпознат вид
автентично толкување е толкувањето на законите коешто го врши самото законодавно
тело. Толкувањето што го вршат државните институции коишто не се создавачи на
правилото туку го применуваат некои автори го нарекуваат службено толкување.
• Средства по пат на коишто се врши толкувањето

02 / 3162 - 059 Page 101
• Причина поради којашто се толкуваат правните правила
Според степенот на слободата ,самостојноста и креативноста на толкувачот,

толкувањето може да биде :
1. Слободно и врзано
2. Широко (екстензивно) и тесно (рестриктивно)
Според начинот на којшто се врши во суштинска смисла, толкувањето може да биде:
1. Буквално (јазично) : тоа е блиску до јазичното толкување но не е целосно

идентично. Овој вид на толкување претставува користење на правилата на науката
за јазикот и во основа значи придавање на смисла и содржина на употребените
изрази во правното правило онака како што гласат.
2. Логичко ; логиката е наука за начелата , правилата и постапката на правилното
мислење. Таа уште од антиката се развивала во рамките на општата филозофија.
Правната логика во минатото претставувала само формална логика додека пак во
современи услоги правната логика се јавува во два вида- формална и
деонтолошка. Од бројниот инструментариум на логиката во толкувањето , ги
издвојуваме аналогијата (толкување според сличноста на нерегулиран случај со
друг , претходно регулиран случај) и argumentum a contrario (толкување според
спротивност меѓу изречно регулиран и нерегулиран случај.
3. Историско ; претставува толкување по пат на анализа на постапката на донесување
на пр.правило , како и на целокупниот контекст во којшто настанало правилото.
4. Споредбено ( компаративно ) ; е она толкување коешто се врши со консултирање
на начинот на примена и значењето коешто им се придава на идентични или
слични правни правила со она правило коешто се толкува во други, странски
правни системи.
5. Системско ; претставува толкување на едно правило во контекст на општите начела
и својства на целокупниот правен систем.
6. Теолошко :претставува толкување преку утврдување на целта којашто создавачот
на правилото сакал да ја постигне со самот правило и толкување на содржината на
правилото низ призмата на таа цел. Ова толкување е исклучително значајно и
сложено и правната наука му посветува многу внимание.
2.2 Начело на сразмерност
02 / 3162 - 059 Page 102
Начело на сразмесност е идеална илустрација за интеракцијата меѓу општата филозофија,
правната филозофија, раличните историски периоди и култури, сите позначајни правни
гранки, правото и политиката. Сразмер (пропорција): 1. Складен однос на деловите меѓу
себе или во однос на целината, 2. Соодветен или еднаков дел, 3. Однос на еден кон друг
дел или кон целина во смисла на фолемина, количество или степен и 4. Фолемина
димензија, очигледнотом јадрото на значењето на поимот пропорционалност е развиен
прво во математиката и естетиката а потоа истото претставува и појдовна основа за
развојот на концептот на пропорционалноста како правни и политичко начело. Начелото
на пропорционанлност е составен дел од казненото и меѓународното јавно право. Исто
така, јадро на моралната филозофија е Аристотел чувството за мерка или соодветен
сразмер како основно етичко начело. И пред Аристотел во стара Грција се славеле
идеалите на склад, рамнотежа и kalosmerosкои се сметале за дел од космичката,
општествената и човечката природа. Во средниот век, св. Тома Аквински зборува за
валидност на правоо само под услов на оптоварувањата кои правото ги предвидува за
граѓаните да бидат распределени во сразмер што промовира општа благосостојба.
Според Џон Лок секоја власт е ограничена со целите заради кои истата постои т.е. општо
добро и природни права на луѓето.
Уште во 19 век ( истата практика е засилена во 20-тиот век ) американските судови

го користат т.н. тест цели/средства како метод на толкување во постапка за утврдување на
полноважност на законите и другите правни акти.
3.1 филозофски концепции за слободите и правата

Според еволуистичко-волунтаристичката ( некои ја нарекуваат позитивистичка иако
двата називи и концепти не се целосно идентични ) концепција постојат смао оние
слободи и права кои државната власт ги признава и правно уредува во одреден момент.
Слободите и правата се всушност плод на доброволно самоограничување на државата и
некој вид “ подарок” од нејзина страна за граѓаните. За разлика , концепциите кои влечат
корени од природноправната теорија тврдат дека слободите и правата се вродени,
неотуѓиви, предегзисстентни во однос на државата и позитивното право, вредносно
појаки и функцијата на државата и формалното право е токму остварување и заштита на
слободите и правата.
Наспроти универзалистичките концепции за слободите и правата постојат и т.н.

партикуларистички концепции кои тврдат дека и слободите и правата се културно и
историски условени и не секогаш се натопени со прагматизам и реализам. Тие ги
анализираат слободите и правата од аспект на практична корисност и остварливост, имаат
казуистички пристап и реалистички проценки. Концептите правна држава и владеење на
02 / 3162 - 059 Page 103
правото, нивните сличности и разлики, еволуција со текот на времето, прифатеност во
одредени системи, содржина која им се придава на овие концепти во одреден момент од
одредена инсититуција или научна дисциплина се точка на врзување на многу теоретски,
какви што се правната и политичката филозофијам дисциплини и позитивно-правни
дисциплини.
3.2 Правна државата версус владеење на правото
Во основата на унијата се наоѓаат вредностите на почит кон човековото

достоинстви слободата, демократијата, еднаквоста, владеењето на правото и на
почитувањето на правата на човекот ( чл.2 од нацрт Уставот за Европа ). Историската и
интелектуалната подлога на двата поими не е идентична. Во основа на идејата на
правната држава историски лежи идејата за доброволно самоограничување на државата
преку правото, при што слободите и правата на поединецот се октроирани. Идејниот
супсрат на концепцијата на владеење на правото е предегзистетност и историски и
логични приоритет на слободите и правата во однос на државата кои таа е должна да ги
остварува. Токму од тие причини кај владеењето на правото многу почесто се отвара
прашањето дало за ограничување на власта е доволно само да постои уредно донесено и
правилно применето право или пак, е потребно тоа право да има и некои одредени
содржински, квалитативни својства.
Клучен приговор на ваквото материјално сфаќање на владеењето на правото е дека

неговото прифаќање би ја уништило правната суштина на концептот и би го свело
мноштвото полотички концепции, со оглед на фактот што оценката кое право е добро
зависи од една почетна поширока појдовна концепција за правдата, слободата,
еднаквоста а такви ги има безброј.
“Владеењето на правото е политички идеал што еден правен систем може да го

поседува или не во поголема или помала мерка. Тој не треба да се меша со
демократија, правда, еднаквост. Правата на човекот од кој било вид или почит за
достоинството на човекот. Ако се усвои концепцијата за владеење на доброто право
тогаш рпавото станува зависно од разни политички теории, права на човекот кои се
признати и од концепциите за соодветните граници на политичката власт во однос
на општеството” . Ваквиот приговор несомнено има голема тежина, затоа и теоријата и
институциите се повеќе го бараат средниот пат според кој формалниот елемент е
неопходен но сепак не е доволен во потполност. Прво, како никогаш досега во историјата
на цивилизацијата, постои широк консензус за слободите и правата како услов за
реализација на човековото достоинство. Лисабонскиот договор конечно содржи Повелба
за основните права но предвидува и два дополнителни извори за идентификација и
02 / 3162 - 059 Page 104
заштита на правата- Европската конвенција за правата на човекот, кон која Унијата ке
побара пристап и заедничките уставни традиции на земјите-членки. Второ под влијание
на двата клучни европски интегративни облика- Европската унија и Советот на Европа се
одвива забрзан процес на приближување на сфаќањата за содржината и методите на
заштита на конкретни права, па на пр. Правото на приватност веќе претставува сличен
концепт во дијаметрално различни културни средина како што се Ирска, Холандија и
Романија. Независно од огромните системски разлики и специфична историско-социјална
позадина, судовите во Германија, САД, Канада, Унгарија, Италија, Грција, Јапонија, Судот
на правдата на ЕУ, судот на Стразбург како критериум за компатибилност на општите
правни акти со гаранциите на слободните и правата ги применуваат начелата на
рационалност и сразмерност. Најупростено, овие начела предвидуваат дека секој акт со
кој се ограничува одредено право мора да е подобно средство за остварување на целта
заради која се донесува, да претставува најмало можно ограничување на правото и
слободата и штетата шро се нанесува на слободите и правата да бие помала од користа
што рестриктивниот акт ја носи за јавниот интерес.
3.3 Европска филозофија на правото на слобода на изразот
Четири фази во европслото нормативно обликување на правото на слобода на изразот:
- Монтескје I: нормативно мртвило под маската на парламентарна сувереност

- Strasbourg home alone, Монтескје II на ниво на држави
- Strasbourg Washington via Luxsembourg, Монтескје конечно во заслужена пензија
- Паневропска варијабилна геометрија на изразувањето
Слободата на изразот во моментот е помодна но (зло)употребувана до невкус, синтагма.

Истовремено, текстот за европа е пишиван во контекст на и од перспектива на
македонската практика во која изминатите месеци количиството на адреналон околу
предлог-законот за граѓанската одговорност за клевета и навреда е обратносразмерен на
умноста и доблеста на повеќето, иако не сите, јавно искажани ставови. Но, излезот од
таквата состојба е во конечното perciping of the European right of freedom of expression veil
и разговор за Европа и нејзините стандарди преку точни инфо. и во детали, наместо
патолошката навика за наизменична употреба на европа во облик на безсодржајна фраза,
во фукнција на наизменичен смоквин лист/памперс, со конечна цел реализација на
прилично дубиозни дневно-политички интересе. Покрај колективните психотерапевтски
ефекти, таквиот здраворазумски пристап е единстен начин за квалитетно, одговорно,
слободно новинарство во демократски политички амбиент.7
02 / 3162 - 059 Page 105
3.3.2 Правните јавни политички и уставни гаранции на правото на слобода на изразот:
Монтескје I
Првата фаза го опфаќа периодот од 17 век до 1945 година, од усвојувањето на првите

правни гаранции ма слободата на говорот на национално ниво до првиот паневропски
правен документ за слободите и правата- европската конвенција за правата на човекот.
Во 19 и првата половина на 20 век во реалноста Европа генерално многу малку е
заинтересирана за сидска заштита на слободата на изразот. Националните судови во
духот на Монтескјеовата идеја за судијата како обичен voxlegis и догмата на
парламентарната сувереност имаат многу малку шанси и уште помалку храброст за
проактивистичко толкување на и онака општите и начелни гаранции на слободата на
говорот и печатот.
Првата фаза претставива период во кој практичната реализација на правото на

слобода на изразот е варијабла зависна од општиот правен и политички амбиент, а
не од самите правни текстови и судството. Слободниот и професионален печат се
развива во држави кои имаат соодветна традиција и политичка култура, како Велика
Британија и Холандија.
3.3.3.Strasbourg home alone, Монтескје II на национално ниво
Втората фаза- донесувањето на ЕКПЧ до крајот на осумдесетите години на минатиот век е

фаза на одреден судски активизам во Страсбург, но со слаба соработка од мнозинството
судови и други институции на национално ниво. Првиот паневропски документ кој
изречно и детално ја уредува слободата на изразот е Европската конвенција за правата на
човекот. Чл. 10 . Оваа клаузула е содржана во општ правен акт со меѓународен карактер и
е многу подетална и номотехнички подобро структуирана од американскиот Прв
амандман. Во духот на европската номотехничка традиција, чл.10.ст1 го поставува
правилото ( општа и троделна заштита на правото на лободата на изразување), додека
пак во продолжение на ст2 ги содржи исклучоците чиј број и можна толковна опфатност
не се за потценување. Првиот став на чл 10 предвидува право на слбода на изразот кое
содржи три изречни елементи- слобода на мислење, слонбода на прием и слобода на
испраќање информации и идеи. Првото ограничување е содржано во истиот став и се
02 / 3162 - 059 Page 106
однесува на лиценцирање на радиодифузна дејност, вториот став содржи битни можни
ограничувања кои се однесуваат на користењето на правото на слобода на изразот и тие
може да се групираат во три кумулативни категории: пропишаност со закон, неопходност
во едно демократско општество и десет можни видови на цели на ограничувањето. За
разлика од САД каде што првиот амандман се однесува на сојузните власти и слободата
на изразот е федерализирана, во Европа ситуацијата е различна-ЕКПЧ е меѓународен
договор. Накусо, правото на слобода на изразување не е апсолитно право самата одредба
веќе предвидува нужност од балансирање со други интереси, права и слободи.
3.3.4Strasbourg Washington via Luxsembourg, Монтескје конечно во заслужена пензија
Третата фаза е периодот на деведесетите години на минатиот век до 2009 година.
Во тој период , во Европа, најмногу заради положбара на судот на правдата на ЕУ во

Луксембург дефинитивно започнува ослободувањето од догмата за пасивната улога на
судовите во процесот ана толкување на општите правни акти. Општата свест започна да се
менува, но останува потребата од детална и објективна анализа на начините, облиците и
последиците на тој судски активизам, како и сличностите и разликите меѓу американските
и европските судови. Идејата е да се започне една сериозна анализа на евентуалниот
транстлантски судски дијалог – учител и ученик однос кои се последиците од евентуален
таков однос, со тоа што е јасно дека во поглед на судската раработка на општите клаузули
од типот на правото на слобода на изразот ученикот е Европа. Во овој период, Судот за
правата на човекот клучниот и активен агнт на оживотворување на конвенцијата во
целина, вклучително и правото на слобода на изразот. Иако квалификациите во стилот
„конвенцијата функционира во common law систем„ се претерани, сепак, судската
практика во примената на Конвенцијата не е само класично континентално толквање на
истата туку и нејзина неспорана доработка и разработка. Некои од позначајните
особености на практиката поврзана со правото на слобода на изразот на Стразбур:
- Две децении чл.10 остаа dormant одредба, не навлегуваме во причините. Но,

потоа, правото на слобода на изразот започна да претставува основ за тужба и
конечно, во последните децении, судската практика на оваа тема доживува
вистинска„експлозија„
- Анализите на текстот на чл 10 strictosensuи гравитирачките случаи мора да се
одвиваат заедно од причини што спротивното е речиси невозможно. Спореден со
првиот амандман, чл 10 е посилен речиси апсолутен, поразработен и
02 / 3162 - 059 Page 107
номотехнички посоодветен но веќе неколкупати напоменавме дека проценка на
правен текст on its facial value е добар пат за неквалитетна анализа.
- Заштитата ги покрива содржината, нејзиниот облик и носителот, следствено таа е
ридимензионална бидејќи израот е тридимензионален. И за Судот во Стразбур
изразот израз означува концепт кој е поширок од јазична творба, вклучува
фотографии, слики, склуптури итн. Всушност, израз е генеричен концеп кој се
однесува на секој начин на комуницирање на информација (факт) или
идеја(мислење). Овој суд постојано ја нагласува концептиалната разлика меѓу
факти и мислења ( вредносни судови ) и нивните различни правни последици.
- Ограничувањата се однесуваат на користењето на правото на слобода на
изразување, не на самото право. Јавните власти имаат само можност, не и
должност да предвидат ограничување на слободата на изразот во ситуации кога
користењето на павото на слобода на изразот се судира со некои предвидени
дозволени основи за ограничување. Ограничувањата предвидени во чл 10 ст1 се
толкуваат рестриктивно. Бидејќи постои претпоставка во поза на правото на
слобода на изразот, ограничувањата се дозволени само кога се исполнети сите
три услови, кумулативни и товарот на докажување на иститие паѓа на товар на
државата.
- Должности и одговорности се однесува првенствено на легитимните ограничувања
на правото на слобода на изразување во однос на специфични професии ( војска,
безбеносни служби итн ) и судот во Стразбур во неколку случаи се произнел за
опсегот на овие ограничувања.
- Првиот услов, пропишаност со закон на ограничувањето, судот го толкува во
смисла на објавеност ( published ), предвидливост ( predictable and foreseeable) и
достапност (accessibility )на правната одредба.
- Вториот услов се однесува на неопходноста на ограничувањето во едно
демократско општество. Со други зборови, средството мора да биде
пропорционално а посакуваната цел а истата да биде и значајна општествена
потреба.
- Судот во Стразбут и американските судови имаат една сличност: тие нечелно ги
вбројуваат во дозволени ограничувања оние кои се однесуваат на говор којшто се
стреми кон предизвикување безредија и кривични дела или поттикнува
противправно однесување ( restriction aimed at prevention of disorder and crime and
restrictions relatin to speech inciting inlawful conduct). Во поглед на ограничувањата
на правото на слобода изразот кои се аргументираат со потребата од заштита на
моралот, Судот на државите им признава мошне широка дискрециона маргина и
употребива посевен тест на пропорционалност.
02 / 3162 - 059 Page 108
3.3.5.Паневропски варијабилна геометрија
Европа мораше да чека цели пет децении на вториот значаен паневропски документ во
кој, inter alia , изречно се гарантира слободата на изразување. По громогласната пропаст
на нацр-Уставот за Европа на холандскиот и францускиот референдум во 2005 година и
четири долги години на мачни и сложени преговори, на 1 декември 2009 година стапи на
сила Договорот од Лисабон чиј составен дел е Повелбата. Повелбата а фондаменталните
права на ЕУ од 2009 година е епохална, во многу насоки, вклучително и нејзината улога во
делумна федерализација а европскиот просто како и изречно закондавно преземање на
претходните достигнувања на сидската практика. Повелбата во чл 11 го гарантира правото
на слобода на изразот со речиси идентичен јазик со оној на чл 10 ст. 1 од ЕКПЧ. Повелбата
предвидува дека секој има право на слобода на изразување. Ова право го вклучува право
на мислење и на прием и испраќање информации и идеи, без мешање од јавните власти
и без оглед на границите. Веќе наредната година по донесувањето на Повелбата Судот во
Луксембург се поднесени првите тужби кои се повикуваат на оваа Повелба во однос на
правото на слобода на изразување.
4. Филозофски аспекти на кривичното право
4.1 Називот на правната гранка/дисциплина
Самиот назив веќе поставува филозофска дилема околу карактерот и централното

прашање на оваа правна гранка/дисциплина. Вината ( кривицата) или казната? Во
англоамериканската правна традиција се користи исклучиво изразот кривично право (
criminal law), во француското и германското казнено право ( droit penal, Strafsrecht). Во
Македонија, ситуацијата е нееднобразна и променлива, откако со децении се користеше
изразот кривично право, пред неколку години тој е заменет со казнено право но
основниот правен акт останува кривичен законик.
4.2 Определување на поимот на вината во кривичното право
„ Не е човекот тоа што мисли, туку тоа што го прави„- Маша Селимовиќ
Вината е ложен филозофско-плисохолшки концепт кој во криввичното право мора да

добие своја формална дефиниција, бидејќи вината е основа за поврзивање на личноста со
недозволениот чин ( кривичното дело). Постојат повеќе дефиниции на вината:
02 / 3162 - 059 Page 109
- Вината е прекорливост за формирање волја на сторителот да ги погази правните
повелби во вид на забрани или заповеди
- Прекорливост на мотивационата дејност при едно противправно поведение
- Прекорливост на една волева дејност.
Една група теоретичари сметаат дека поимот на вината и кривичната одговорност се

синоними. Друга група смета дека двата поими не се синоними. Аргументот е дека
кривичната одговорност е составена од: способност за вина (постоење одредени психички
својства кај сторителот) и вина(психички однос на сторителот спрема елото).
Во КЗ на РМ се употребува термин кривична одговорност.
Во поглед на содржината на концептот вина, постојат две сфаќања: психолопко и

нормативно. Психолошката концепција смета дека винта е психолошки однос на
сторителот спрема своето дело како настан во надворешниот свет. Според нормативната
концеција не е доволен само психички однос на сторителот према делото, туку потребно
е и постоење на елементарна свест кај него за противправноста на неговото поведение.
Во КЗ на РМ се прифаќа нормативната концепција.
Во општата и правна филозофија, дилемите за слободата на волјата и предодреденоста на

однесувцањето спаѓаат во централните прашања, осначени како два спротиставени
правци: детерминизам и идентерминизам. Во кривичното право, оваа општофилозофска
дебата се пресликува во прашањето за вината и слободата на човековата волева дејност,
при што повторно се среќаваме со две сфаќања: индетерминистичко и детерминистичко
Индетерминистичко сфаќање тврди дека човековата волја е апсолутно слободна, човекот

е независен во своите постапки од надворешни, внатрешни, природни, историски и
општествени фактор, па следи дека е прекорлив за своето волево постапување, доколку
се определил за сторување зло.
Детерминистичко сфаќањее обратно – човековата волја е неслодобна, човековите

дејности се претходно детерминирани од надворешни и внатрешни фактори, се е
претходно и причински определено од природата. Екстремот на сфаќањето е правецот
фатализам. Способноста за вина е точка на пресек меѓу филозофијата, психологијата и
правото. Основни услови кои лицата треба да ги исполнуваат за да бидат способни за
вина се:
Постоење на пресметливост претставува човекова способност за определување на

однесувањето во зависност од правните повелби. Постоењето на свест и сфаќање за
значењето на своето дело, како и можност на сторителот за управување со своите
02 / 3162 - 059 Page 110
постапки. Постоење на умисла е ситуација кога постои свест за своето дело и
посакувањето на неговото извршување, или кога постоела свест дека поради неговото
сторување или несторување може да насапи штетна последица но и согласување со
нејзиното настанување. Постоење на небрежност е ситуација на постоење на свест, дека
поради сторување или несторување може да настапи штетна последица, но и
лекомисленост дека има можност за нејзино спречување или пак кога не постои свест за
настапување, иако според личните својства околностите е претпоставена должност за
постоење на свесност. Кај крувучно дело сторено од небрежност постои кривична
одговорност само кога тоа е определено со закон.
Видови на вина се умисла и небержност во своите различни форми.
Постојат повеќе видови на умисла:
- Директна ( dolus directus)

- Евентуална ( dolus eventualis)
Посебни видови на умисла се:
- Неопределена умисла ( dolus identerminatus)

- Алтернативна умисла (dolus alternatives)
- Предумисла (dolus praemeditatus)
- Миговна умисла (dolus repentinus)
Форми на небрежност се свесна ( luxuria ) и несвесна(negligentia) небрежност.
Кривична санкција е правно организирана реакција против сторителот на кривичното

дело ( формална дефиниција ), додека пак казната е само еден вид кривична санкција.
Суштината на казната ( основ на казната) :
- Теорија на согласување ( Форбах )- ако некој знаејќи за КЗ и изврши кривично дело,

согласувајќи се со условеното се согласил и о условот.
- Теорија на одмазда ( Кант )- казната е справедлива одмазда за стореносто зло (
пропорционалност ). Вината е крвопролевањето да не остане да тежи врз народот.
- Теорија за правото на казна ( Хегел )- човекот самиот се сложува со казна да би ја
смирил совеста и да го обнови достоинството.
02 / 3162 - 059 Page 111
Цел на казната- три групи:
- Апсолутни( терии за ретрибуцуја): казната е цел сама за себи, одмазда, талион (

Кант, Хегел ). Хегел во казната гледа една логочко-дијалектичка нужност, која
произлгува од идејата за разумна држава и разумно право. Апсолутната теорија за
целите на казнувањето е претежно германската интелектулна творба.
- Релативни ( теории за превенција): Казната не е, ниту пак може да биде цел сама
на сееси, таа е целосообразен инструмент за заштита на општеството од криминал.
Превенцијата може да биде генерална и специјална. Генерлана има за цел да
влијае врз неограничен број на луѓе да не вршат кривични дела ( Фоебахова
теорија за психолошкат апринуда. Специјалнат апревенција има за цел
спречуваање на самиот сторител во иднина да не врши нови кривични дела.
- Мешовити теории- целта на казната е комбинација од превенција и ретрибуција(
македонскиот КЗ).
Граници на казната
- Казната да не го загрози човековото достоинство

- Пропорционалност
- Обусловеност на висината на казните од хиерархијата на вредноститте во
општеството
- Да се внимава човекот да не биде понижен, а и ретрибуцијата да биде задоволена
( хипотетичка состојба: за сите да се предвиди смртна казна. Дали тоа би го
зголемило или намалило криминалот?
Карактеристики на современата казна се:
- Санкција од јавноправен карактер

- Еднаква за сите
- Законита
- Делива и
- Лична
Значајни филозовски гледишта кои придонеле за сфаќањето на феноменот смртна

казна се:
Чезаре Бекарија се спротиставува на индивидуалистичкото сфаќање, тој се противи на

смртната казна. Таа е војна на нацијата против еден граѓанин. Смртната казна мора да
биде нужна и ја допушта само во два случаи: 1. Кога злосторникот може да предизвика
02 / 3162 - 059 Page 112
револуција; 2. Да се одвратат другите од вршење слични „недела„. Смета дека смртната
казна е непоправлива и дека судот може секогаш да згреши.
Ж.Ж. Русо е противни на Бекарија., тој смета смртната казна е правновалидна. Човекот
својата согласност не ја дава на смртта туку на делачната опасност од смрт.
Кант претставник на индивидуалистичкото сфаќање. Смртната казна не може да биде во

согласност на интересите на субјектот, затоа со неа се уништува субјектот на тие интереси.
Од аспект на општествениот договор, таа треба да се отфрли.
Хегел злосторството е нафеција на правото, а казната е негација на злосторството.

Доколку убиецот би останал неказнет, слосторот би егзистирал, а правото би осчезнало.
Смртната казна е праведна за еден убиец.
Монтескје се залага за ограничена примена на смртната казна.
Аболиционистички аргументи ( притив односно за укинување на смртната казна) се:
- Правото на живот
- Непоправлива
- Нехумана, сурова ( самата по себе претставува злосторство),
- Не го намалува криминалот
Ретенционистички ( во прилог на смртната казна ) аргументи се :
- Превенција
- Застрашување
- Намалување и криминалот.
Во СФРЈ смртната казна била предвидена и извршувана. Во РМ со Уставот од 1991

смртната казна е укината. Правото на живот е неприкосновено, устано загарантирано.
Според чл. 10 од Уставот на РМ не може да се изрече смртна казна ниту по еден основ.
ТЕМА 4 : Правнофилозофски и политичкофилозофски аспекти на Европската унија и

нејзиниот правен систем
02 / 3162 - 059 Page 113
Создавањето и развојот на ЕЗЈЧ, ЕЕЗ, ЕЗ и ЕУ пред правната теорија поставија сосема нови
предизвици за одредување на природата на институционалниот и нормативниот систем
на овие ентитети.
4.1 Теорија на државата и државноста во Европа: три нивоа
Државата од периодот на модерната одамна замина во музејот на историјата, заменета

со постмодерните и современите облици на државност кои дејствуваат непосредно и
вкрстено со мноштво други јавни институционално-нормативни системи и
полуформални центри на моќ кои преземаат дел од класичните јавни функции. Во
теоријата, присутни се и/или можни различни видови на именување на тековните
процеси- постетатизам, политеизам, мрежна држава ( network state), полицентризам,
нетократија, системи на поделена моќ ( dividend power sustem), многуслојноста,
управувањето, наддравноста, државност и поддржавност, топење или растворање на
државата и правото итн.
Во Европа промените треба да се анализираат на најмалку две рамништа:развојот на ЕУ и

нејзиното евентуално стекнување со својста кои се сметаа исклучиво за атрибути на
класичните држави и истовременото, неретко и поврзано, видоизменување на
државноста на одделените европски држави. Од тие причини, во оваа прилика зборуваме
за европска државност, со цел да се опфатат и паневропските и партикуларните аспекти.
Овете рамништа имаат бројни заеднички моменти. Тие се меѓусебно поврзани,
промените во ЕУ предизвикуваат промени во државите-членки и обратно. Вертикалниот
момент е присутен и во двете рамништа т.е. вертикална димензија за распределбата на
моќта , вообичаено означена како унитарност/федерализам/наддржавност, во смисла на
бројот и видот на институциите кои се надлежни за донесување одлуки и
правосоздавање на одредена територија како и нивниот меѓусебен однос. Покрај
вертикалниот, состојбата дополнително ја усложнува и аспект, фактот на бројни
непоредни недржавни, неформални или полиформални и најчесто глобгални центри на
моќ. Третото ниво кое влијае врз државноста во Европа по својата природа е неевропско
т.е. глобачно и се јавува во два вида, формални-институционален и
неформален/неинституционален.
4.2 Унија покрај заедница: продлабучување и проширување ( 1992-2001)
02 / 3162 - 059 Page 114
Договрот за ЕУ ( договор за Мастрихт) во 1992 е еден од најзначајните моменти во
процесто на евроинтеграција од три клучни причини: 1. Политичката интеграција јасно се
прокламира како една од целите, 2. Предходно реално настанатите институционално-
нормативни промени и нови, дополнителни, се прифатени односно предвидени во акт со
иста правна сила како основачките договори и 3. Непосредно постојат и унија и рвропски
заедници. Самиот израз унија упатува на јасно недекономскиот карактер на интеграцијата
но фактот дека таа нема правен субјективитет како и продолжувањето на животниот век
на Европските заедници ( ЕЕЗ, ЕЗЈЧ и ЕВРОАТОМ) сведочи на сложеноста и уникатниста на
тој процес. Воведувањето на монетарна унија и на еврото како заедничка валита
претставуваше револуционерна новинаи реално и симболично, со оглед на фактот дека
монетарниот суверенитет е единствената валута се класичен атрибут на држава.
Начелно , со договрот од Мастрихт се зајакнаа елементите на наддржавност во однос на

интернационалистичките и меѓувладини аспекти во структурата на интегративниот
процес, додека пак некои класични атрибути на федерализмот стекнаа право на
граѓанство. Но, сите овие промени веа во основа на истата линија како предходната фаза.
Истовремено, новите надлежности на Брисел ги актуелизираа замките на недостаток на
демократска легитимација и домократскиот дефицит и поттикнаа дел од јавното мислење
пограсно да зборува за Европа на елитите, Левјатан на кој му недостигаат и демос и етнос
( нужни претпоставки за постоење на класичната држава). Не смее да се „пренебрегне„-
WTF?!?! Фактот дека непосредно со почетокот на примената на Мастрихт шемата во
практика се одвиваа два крупни процеси- приемот на три нови членки ( Шведска, Финска
и Австрија) и брзата и недвомислена реакција на ЕУ кон промените воЦентрална и
Источна Европа по падот на Берлинскиот ѕид во смисла на подготовка за иден прием на
огромен број нови членки. На тој начин, повторно јасно се манифестираше паневропската
и продемократската амбиција на ЕУ, наместо класичен економски проект. Конечно, ова е
период и на примери на национално-судски бунтови, од тупот на славната So lange
пресуда на Германскиот Уставен суд.
Втората криза на институционален идентитет која избувна во средината на деведесетите

години на минатиот век веше препознаена од сите- институциите на ЕУ, државите,
политичарите, медиумите, универзитетите и јавното мислење. Четирите децении од
основањето на ЕЗ ( ЕУ) како и престојното историско проширување нужно претпоставуваа
свест за непосредно одвивање на три мега-процеси: продлабочување ( економска,
социјална, политичка, правна интеграција), втемелување ( демократската и вертикалната
димензија) и проширувње Концепциска тродимензионалност од оваа магнитуда
наметнуваше итна потреба од нова и длабока институционална реформа, која
потенцијално квалитативно би го променила карактерот на ЕУ; поедноставувајќи ја,
02 / 3162 - 059 Page 115
правејќи ја подемократска и поефикаснаи и , не најмалку битно, помоќна на глобален
начин.
2.2 Начело на сразмерност
Начело на сразмесност е идеална илустрација за интеракцијата меѓу општата филозофија,

правната филозофија, раличните историски периоди и култури, сите позначајни правни
гранки, правото и политиката. Сразмер (пропорција): 1. Складен однос на деловите меѓу
себе или во однос на целината, 2. Соодветен или еднаков дел, 3. Однос на еден кон друг
дел или кон целина во смисла на фолемина, количество или степен и 4. Фолемина
димензија, очигледнотом јадрото на значењето на поимот пропорционалност е развиен
прво во математиката и естетиката а потоа истото претставува и појдовна основа за
развојот на концептот на пропорционалноста како правни и политичко начело. Начелото
на пропорционанлност е составен дел од казненото и меѓународното јавно право. Исто
така, јадро на моралната филозофија е Аристотел чувството за мерка или соодветен
сразмер како основно етичко начело. И пред Аристотел во стара Грција се славеле
идеалите на склад, рамнотежа и kalosmerosкои се сметале за дел од космичката,
општествената и човечката природа. Во средниот век, св. Тома Аквински зборува за
валидност на правоо само под услов на оптоварувањата кои правото ги предвидува за
граѓаните да бидат распределени во сразмер што промовира општа благосостојба.
Според Џон Лок секоја власт е ограничена со целите заради кои истата постои т.е. општо
добро и природни права на луѓето.
Уште во 19 век ( истата практика е засилена во 20-тиот век ) американските судови

го користат т.н. тест цели/средства како метод на толкување во постапка за утврдување на
полноважност на законите и другите правни акти.
3.1 филозофски концепции за слободите и правата
Според еволуистичко-волунтаристичката ( некои ја нарекуваат позитивистичка

иако двата називи и концепти не се целосно идентични ) концепција постојат смао оние
слободи и права кои државната власт ги признава и правно уредува во одреден момент.
Слободите и правата се всушност плод на доброволно самоограничување на државата и
некој вид “ подарок” од нејзина страна за граѓаните. За разлика , концепциите кои влечат
корени од природноправната теорија тврдат дека слободите и правата се вродени,
неотуѓиви, предегзисстентни во однос на државата и позитивното право, вредносно
појаки и функцијата на државата и формалното право е токму остварување и заштита на
слободите и правата.
02 / 3162 - 059 Page 116
Наспроти универзалистичките концепции за слободите и правата постојат и т.н.
партикуларистички концепции кои тврдат дека и слободите и правата се културно и
историски условени и не секогаш се натопени со прагматизам и реализам. Тие ги
анализираат слободите и правата од аспект на практична корисност и остварливост, имаат
казуистички пристап и реалистички проценки. Концептите правна држава и владеење на
правото, нивните сличности и разлики, еволуција со текот на времето, прифатеност во
одредени системи, содржина која им се придава на овие концепти во одреден момент од
одредена инсититуција или научна дисциплина се точка на врзување на многу теоретски,
какви што се правната и политичката филозофијам дисциплини и позитивно-правни
дисциплини.
3.2 Правна државата версус владеење на правото
Во основата на унијата се наоѓаат вредностите на почит кон човековото

достоинстви слободата, демократијата, еднаквоста, владеењето на правото и на
почитувањето на правата на човекот ( чл.2 од нацрт Уставот за Европа ). Историската и
интелектуалната подлога на двата поими не е идентична. Во основа на идејата на
правната држава историски лежи идејата за доброволно самоограничување на државата
преку правото, при што слободите и правата на поединецот се октроирани. Идејниот
супсрат на концепцијата на владеење на правото е предегзистетност и историски и
логични приоритет на слободите и правата во однос на државата кои таа е должна да ги
остварува. Токму од тие причини кај владеењето на правото многу почесто се отвара
прашањето дало за ограничување на власта е доволно само да постои уредно донесено и
правилно применето право или пак, е потребно тоа право да има и некои одредени
содржински, квалитативни својства.
Клучен приговор на ваквото материјално сфаќање на владеењето на правото е

дека неговото прифаќање би ја уништило правната суштина на концептот и би го свело
мноштвото полотички концепции, со оглед на фактот што оценката кое право е добро
зависи од една почетна поширока појдовна концепција за правдата, слободата,
еднаквоста а такви ги има безброј.
“Владеењето на правото е политички идеал што еден правен систем може да го

поседува или не во поголема или помала мерка. Тој не треба да се меша со
демократија, правда, еднаквост. Правата на човекот од кој било вид или почит за
достоинството на човекот. Ако се усвои концепцијата за владеење на доброто право
тогаш рпавото станува зависно од разни политички теории, права на човекот кои се
признати и од концепциите за соодветните граници на политичката власт во однос
02 / 3162 - 059 Page 117
на општеството” . Ваквиот приговор несомнено има голема тежина, затоа и теоријата и
институциите се повеќе го бараат средниот пат според кој формалниот елемент е
неопходен но сепак не е доволен во потполност. Прво, како никогаш досега во историјата
на цивилизацијата, постои широк консензус за слободите и правата како услов за
реализација на човековото достоинство. Лисабонскиот договор конечно содржи Повелба
за основните права но предвидува и два дополнителни извори за идентификација и
заштита на правата- Европската конвенција за правата на човекот, кон која Унијата ке
побара пристап и заедничките уставни традиции на земјите-членки. Второ под влијание
на двата клучни европски интегративни облика- Европската унија и Советот на Европа се
одвива забрзан процес на приближување на сфаќањата за содржината и методите на
заштита на конкретни права, па на пр. Правото на приватност веќе претставува сличен
концепт во дијаметрално различни културни средина како што се Ирска, Холандија и
Романија. Независно од огромните системски разлики и специфична историско-социјална
позадина, судовите во Германија, САД, Канада, Унгарија, Италија, Грција, Јапонија, Судот
на правдата на ЕУ, судот на Стразбург како критериум за компатибилност на општите
правни акти со гаранциите на слободните и правата ги применуваат начелата на
рационалност и сразмерност. Најупростено, овие начела предвидуваат дека секој акт со
кој се ограничува одредено право мора да е подобно средство за остварување на целта
заради која се донесува, да претставува најмало можно ограничување на правото и
слободата и штетата шро се нанесува на слободите и правата да бие помала од користа
што рестриктивниот акт ја носи за јавниот интерес.
3.3 Европска филозофија на правото на слобода на изразот
Четири фаи во европслото нормативно обликување на правото на слобода на

изразот:
- Монтескје I: нормативно мртвило под маската на парламентарна сувереност

- Strasbourg home alone, Монтескје II на ниво на држави
- Strasbourg Washington via Luxsembourg, Монтескје конечно во заслужена пензија
- Паневропска варијабилна геометрија на изразувањето
Слободата на изразот во моментот е помодна но (зло)употребувана до невкус, синтагма.

Истовремено, текстот за европа е пишиван во контекст на и од перспектива на
македонската практика во која изминатите месеци количиството на адреналон околу
предлог-законот за граѓанската одговорност за клевета и навреда е обратносразмерен на
умноста и доблеста на повеќето, иако не сите, јавно искажани ставови. Но, излезот од
таквата состојба е во конечното perciping of the European right of freedom of expression veil
и разговор за Европа и нејзините стандарди преку точни инфо. и во детали, наместо
02 / 3162 - 059 Page 118
патолошката навика за наизменична употреба на европа во облик на безсодржајна фраза,
во фукнција на наизменичен смоквин лист/памперс, со конечна цел реализација на
прилично дубиозни дневно-политички интересе. Покрај колективните психотерапевтски
ефекти, таквиот здраворазумски пристап е единстен начин за квалитетно, одговорно,
слободно новинарство во демократски политички амбиент.7
3.3.2 Правните јавни политички и уставни гаранции на правото на слобода на изразот:

Монтескје I
Првата фаза го опфаќа периодот од 17 век до 1945 година, од усвојувањето на

првите правни гаранции ма слободата на говорот на национално ниво до првиот
паневропски правен документ за слободите и правата- европската конвенција за правата
на човекот. Во 19 и првата половина на 20 век во реалноста Европа генерално многу
малку е заинтересирана за сидска заштита на слободата на изразот. Националните судови
во духот на Монтескјеовата идеја за судијата како обичен voxlegis и догмата на
парламентарната сувереност имаат многу малку шанси и уште помалку храброст за
проактивистичко толкување на и онака општите и начелни гаранции на слободата на
говорот и печатот.
Првата фаза претставива период во кој практичната реализација на правото на

слобода на изразот е варијабла зависна од општиот правен и политички амбиент, а
не од самите правни текстови и судството. Слободниот и професионален печат се
развива во држави кои имаат соодветна традиција и политичка култура, како Велика
Британија и Холандија.
3.3.3. Strasbourg home alone, Монтескје II на национално ниво
Втората фаза- донесувањето на ЕКПЧ до крајот на осумдесетите години на

минатиот век е фаза на одреден судски активизам во Страсбург, но со слаба соработка од
мнозинството судови и други институции на национално ниво. Првиот паневропски
документ кој изречно и детално ја уредува слободата на изразот е Европската конвенција
за правата на човекот. Чл. 10 . Оваа клаузула е содржана во општ правен акт со
меѓународен карактер и е многу подетална и номотехнички подобро структуирана од
американскиот Прв амандман. Во духот на европската номотехничка традиција, чл.10.ст1
го поставува правилото ( општа и троделна заштита на правото на лободата на
изразување), додека пак во продолжение на ст2 ги содржи исклучоците чиј број и можна
толковна опфатност не се за потценување. Првиот став на чл 10 предвидува право на
слбода на изразот кое содржи три изречни елементи- слобода на мислење, слонбода на
02 / 3162 - 059 Page 119
прием и слобода на испраќање информации и идеи. Првото ограничување е содржано во
истиот став и се однесува на лиценцирање на радиодифузна дејност, вториот став содржи
битни можни ограничувања кои се однесуваат на користењето на правото на слобода на
изразот и тие може да се групираат во три кумулативни категории: пропишаност со закон,
неопходност во едно демократско општество и десет можни видови на цели на
ограничувањето. За разлика од САД каде што првиот амандман се однесува на сојузните
власти и слободата на изразот е федерализирана, во Европа ситуацијата е различна-ЕКПЧ
е меѓународен договор. Накусо, правото на слобода на изразување не е апсолитно право
самата одредба веќе предвидува нужност од балансирање со други интереси, права и
слободи.
3.3.4 Strasbourg Washington via Luxsembourg, Монтескје конечно во заслужена пензија
Третата фаза е периодот на деведесетите години на минатиот век до 2009 година.

Во тој период , во Европа, најмногу заради положбара на судот на правдата на ЕУ во
Луксембург дефинитивно започнува ослободувањето од догмата за пасивната улога на
судовите во процесот ана толкување на општите правни акти. Општата свест започна да се
менува, но останува потребата од детална и објективна анализа на начините, облиците и
последиците на тој судски активизам, како и сличностите и разликите меѓу американските
и европските судови. Идејата е да се започне една сериозна анализа на евентуалниот
транстлантски судски дијалог – учител и ученик однос кои се последиците од евентуален
таков однос, со тоа што е јасно дека во поглед на судската раработка на општите клаузули
од типот на правото на слобода на изразот ученикот е Европа. Во овој период, Судот за
правата на човекот клучниот и активен агнт на оживотворување на конвенцијата во
целина, вклучително и правото на слобода на изразот. Иако квалификациите во стилот
„конвенцијата функционира во common law систем„ се претерани, сепак, судската
практика во примената на Конвенцијата не е само класично континентално толквање на
истата туку и нејзина неспорана доработка и разработка. Некои од позначајните
особености на практиката поврзана со правото на слобода на изразот на Стразбур:
- Две децении чл.10 остаа dormant одредба, не навлегуваме во причините. Но,

потоа, правото на слобода на изразот започна да претставува основ за тужба и
конечно, во последните децении, судската практика на оваа тема доживува
вистинска„експлозија„
- Анализите на текстот на чл 10 strictosensuи гравитирачките случаи мора да се
одвиваат заедно од причини што спротивното е речиси невозможно. Спореден со
првиот амандман, чл 10 е посилен речиси апсолутен, поразработен и
номотехнички посоодветен но веќе неколкупати напоменавме дека проценка на
правен текст on its facial value е добар пат за неквалитетна анализа.
02 / 3162 - 059 Page 120
- Заштитата ги покрива содржината, нејзиниот облик и носителот, следствено таа е
ридимензионална бидејќи израот е тридимензионален. И за Судот во Стразбур
изразот израз означува концепт кој е поширок од јазична творба, вклучува
фотографии, слики, склуптури итн. Всушност, израз е генеричен концеп кој се
однесува на секој начин на комуницирање на информација (факт) или
идеја(мислење). Овој суд постојано ја нагласува концептиалната разлика меѓу
факти и мислења ( вредносни судови ) и нивните различни правни последици.
- Ограничувањата се однесуваат на користењето на правото на слобода на
изразување, не на самото право. Јавните власти имаат само можност, не и
должност да предвидат ограничување на слободата на изразот во ситуации кога
користењето на павото на слобода на изразот се судира со некои предвидени
дозволени основи за ограничување. Ограничувањата предвидени во чл 10 ст1 се
толкуваат рестриктивно. Бидејќи постои претпоставка во поза на правото на
слобода на изразот, ограничувањата се дозволени само кога се исполнети сите
три услови, кумулативни и товарот на докажување на иститие паѓа на товар на
државата.
- Должности и одговорности се однесува првенствено на легитимните ограничувања
на правото на слобода на изразување во однос на специфични професии ( војска,
безбеносни служби итн ) и судот во Стразбур во неколку случаи се произнел за
опсегот на овие ограничувања.
- Првиот услов, пропишаност со закон на ограничувањето, судот го толкува во
смисла на објавеност ( published ), предвидливост ( predictable and foreseeable) и
достапност (accessibility )на правната одредба.
- Вториот услов се однесува на неопходноста на ограничувањето во едно
демократско општество. Со други зборови, средството мора да биде
пропорционално а посакуваната цел а истата да биде и значајна општествена
потреба.
- Судот во Стразбут и американските судови имаат една сличност: тие нечелно ги
вбројуваат во дозволени ограничувања оние кои се однесуваат на говор којшто се
стреми кон предизвикување безредија и кривични дела или поттикнува
противправно однесување ( restriction aimed at prevention of disorder and crime and
restrictions relatin to speech inciting inlawful conduct). Во поглед на ограничувањата
на правото на слобода изразот кои се аргументираат со потребата од заштита на
моралот, Судот на државите им признава мошне широка дискрециона маргина и
употребива посевен тест на пропорционалност.
3.3.5. Паневропски варијабилна геометрија
02 / 3162 - 059 Page 121
Европа мораше да чека цели пет децении на вториот значаен паневропски
документ во кој, inter alia , изречно се гарантира слободата на изразување. По
громогласната пропаст на нацр-Уставот за Европа на холандскиот и францускиот
референдум во 2005 година и четири долги години на мачни и сложени преговори, на
1 декември 2009 година стапи на сила Договорот од Лисабон чиј составен дел е
Повелбата. Повелбата а фондаменталните права на ЕУ од 2009 година е епохална, во
многу насоки, вклучително и нејзината улога во делумна федерализација а европскиот
просто како и изречно закондавно преземање на претходните достигнувања на
сидската практика. Повелбата во чл 11 го гарантира правото на слобода на изразот со
речиси идентичен јазик со оној на чл 10 ст. 1 од ЕКПЧ. Повелбата предвидува дека
секој има право на слобода на изразување. Ова право го вклучува право на мислење и
на прием и испраќање информации и идеи, без мешање од јавните власти и без оглед
на границите. Веќе наредната година по донесувањето на Повелбата Судот во
Луксембург се поднесени првите тужби кои се повикуваат на оваа Повелба во однос
на правото на слобода на изразување.
4. Филозофски аспекти на кривичното право
4.1 Називот на правната гранка/дисциплина
Самиот назив веќе поставува филозофска дилема околу карактерот и централното

прашање на оваа правна гранка/дисциплина. Вината ( кривицата) или казната? Во
англоамериканската правна традиција се користи исклучиво изразот кривично право (
criminal law), во француското и германското казнено право ( droit penal, Strafsrecht). Во
Македонија, ситуацијата е нееднобразна и променлива, откако со децении се
користеше изразот кривично право, пред неколку години тој е заменет со казнено
право но основниот правен акт останува кривичен законик.
4.2 Определување на поимот на вината во кривичното право
„ Не е човекот тоа што мисли, туку тоа што го прави„- Маша Селимовиќ
Вината е ложен филозофско-плисохолшки концепт кој во криввичното право мора

да добие своја формална дефиниција, бидејќи вината е основа за поврзивање на
личноста со недозволениот чин ( кривичното дело). Постојат повеќе дефиниции на
вината:
- Вината е прекорливост за формирање волја на сторителот да ги погази правните

повелби во вид на забрани или заповеди
- Прекорливост на мотивационата дејност при едно противправно поведение
02 / 3162 - 059 Page 122
- Прекорливост на една волева дејност.
Една група теоретичари сметаат дека поимот на вината и кривичната одговорност се

синоними. Друга група смета дека двата поими не се синоними. Аргументот е дека
кривичната одговорност е составена од: способност за вина (постоење одредени
психички својства кај сторителот) и вина(психички однос на сторителот спрема елото).
Во КЗ на РМ се употребува термин кривична одговорност.
Во поглед на содржината на концептот вина, постојат две сфаќања: психолопко и

нормативно. Психолошката концепција смета дека винта е психолошки однос на
сторителот спрема своето дело како настан во надворешниот свет. Според
нормативната концеција не е доволен само психички однос на сторителот према
делото, туку потребно е и постоење на елементарна свест кај него за противправноста
на неговото поведение.
Во КЗ на РМ се прифаќа нормативната концепција.
Во општата и правна филозофија, дилемите за слободата на волјата и

предодреденоста на однесувцањето спаѓаат во централните прашања, осначени како
два спротиставени правци: детерминизам и идентерминизам. Во кривичното право,
оваа општофилозофска дебата се пресликува во прашањето за вината и слободата на
човековата волева дејност, при што повторно се среќаваме со две сфаќања:
индетерминистичко и детерминистичко
Индетерминистичко сфаќање тврди дека човековата волја е апсолутно слободна,

човекот е независен во своите постапки од надворешни, внатрешни, природни,
историски и општествени фактор, па следи дека е прекорлив за своето волево
постапување, доколку се определил за сторување зло.
Детерминистичко сфаќање е обратно – човековата волја е неслодобна, човековите

дејности се претходно детерминирани од надворешни и внатрешни фактори, се е
претходно и причински определено од природата. Екстремот на сфаќањето е правецот
фатализам. Способноста за вина е точка на пресек меѓу филозофијата, психологијата и
правото. Основни услови кои лицата треба да ги исполнуваат за да бидат способни за
вина се:
Постоење на пресметливост претставува човекова способност за определување на

однесувањето во зависност од правните повелби. Постоењето на свест и сфаќање за
значењето на своето дело, како и можност на сторителот за управување со своите
постапки. Постоење на умисла е ситуација кога постои свест за своето дело и
02 / 3162 - 059 Page 123
посакувањето на неговото извршување, или кога постоела свест дека поради неговото
сторување или несторување може да насапи штетна последица но и согласување со
нејзиното настанување. Постоење на небрежност е ситуација на постоење на свест,
дека поради сторување или несторување може да настапи штетна последица, но и
лекомисленост дека има можност за нејзино спречување или пак кога не постои свест
за настапување, иако според личните својства околностите е претпоставена должност
за постоење на свесност. Кај крувучно дело сторено од небрежност постои кривична
одговорност само кога тоа е определено со закон.
Видови на вина се умисла и небержност во своите различни форми.
Постојат повеќе видови на умисла:
- Директна ( dolus directus)

- Евентуална ( dolus eventualis)
Посебни видови на умисла се:
- Неопределена умисла ( dolus identerminatus)

- Алтернативна умисла (dolus alternatives)
- Предумисла (dolus praemeditatus)
- Миговна умисла (dolus repentinus)
Форми на небрежност се свесна ( luxuria ) и несвесна (negligentia) небрежност.
Кривична санкција е правно организирана реакција против сторителот на кривичното

дело ( формална дефиниција ), додека пак казната е само еден вид кривична санкција.
Суштината на казната ( основ на казната) :
- Теорија на согласување ( Форбах )- ако некој знаејќи за КЗ и изврши кривично дело,

согласувајќи се со условеното се согласил и о условот.
- Теорија на одмазда ( Кант )- казната е справедлива одмазда за стореносто зло (
пропорционалност ). Вината е крвопролевањето да не остане да тежи врз народот.
- Теорија за правото на казна ( Хегел )- човекот самиот се сложува со казна да би ја
смирил совеста и да го обнови достоинството.
Цел на казната- три групи:
- Апсолутни ( терии за ретрибуцуја): казната е цел сама за себи, одмазда, талион (

Кант, Хегел ). Хегел во казната гледа една логочко-дијалектичка нужност, која
02 / 3162 - 059 Page 124
произлгува од идејата за разумна држава и разумно право. Апсолутната теорија за
целите на казнувањето е претежно германската интелектулна творба.
- Релативни ( теории за превенција): Казната не е, ниту пак може да биде цел сама
на сееси, таа е целосообразен инструмент за заштита на општеството од криминал.
Превенцијата може да биде генерална и специјална. Генерлана има за цел да
влијае врз неограничен број на луѓе да не вршат кривични дела ( Фоебахова
теорија за психолошкат апринуда. Специјалнат апревенција има за цел
спречуваање на самиот сторител во иднина да не врши нови кривични дела.
- Мешовити теории- целта на казната е комбинација од превенција и ретрибуција(
македонскиот КЗ).
Граници на казната
- Казната да не го загрози човековото достоинство

- Пропорционалност
- Обусловеност на висината на казните од хиерархијата на вредноститте во
општеството
- Да се внимава човекот да не биде понижен, а и ретрибуцијата да биде задоволена
( хипотетичка состојба: за сите да се предвиди смртна казна. Дали тоа би го
зголемило или намалило криминалот?
Карактеристики на современата казна се:
- Санкција од јавноправен карактер

- Еднаква за сите
- Законита
- Делива и
- Лична
Значајни филозовски гледишта кои придонеле за сфаќањето на феноменот смртна

казна се:
Чезаре Бекарија се спротиставува на индивидуалистичкото сфаќање, тој се противи на

смртната казна. Таа е војна на нацијата против еден граѓанин. Смртната казна мора да
биде нужна и ја допушта само во два случаи: 1. Кога злосторникот може да
предизвика револуција; 2. Да се одвратат другите од вршење слични „недела„. Смета
дека смртната казна е непоправлива и дека судот може секогаш да згреши.
Ж.Ж. Русо е противни на Бекарија., тој смета смртната казна е правновалидна. Човекот
својата согласност не ја дава на смртта туку на делачната опасност од смрт.
02 / 3162 - 059 Page 125
Кант претставник на индивидуалистичкото сфаќање. Смртната казна не може да биде
во согласност на интересите на субјектот, затоа со неа се уништува субјектот на тие
интереси. Од аспект на општествениот договор, таа треба да се отфрли.
Хегел злосторството е нафеција на правото, а казната е негација на злосторството.

Доколку убиецот би останал неказнет, слосторот би егзистирал, а правото би
осчезнало. Смртната казна е праведна за еден убиец.
Монтескје се залага за ограничена примена на смртната казна.
Аболиционистички аргументи ( притив односно за укинување на смртната казна) се:
- Правото на живот
- Непоправлива
- Нехумана, сурова ( самата по себе претставува злосторство),
- Не го намалува криминалот
Ретенционистички ( во прилог на смртната казна ) аргументи се :
- Превенција
- Застрашување
- Намалување и криминалот.
Во СФРЈ смртната казна била предвидена и извршувана. Во РМ со Уставот од 1991

смртната казна е укината. Правото на живот е неприкосновено, устано загарантирано.
Според чл. 10 од Уставот на РМ не може да се изрече смртна казна ниту по еден основ.
ТЕМА 4 : Правнофилозофски и политичкофилозофски аспекти на Европската унија и

нејзиниот правен систем
Создавањето и развојот на ЕЗЈЧ, ЕЕЗ, ЕЗ и ЕУ пред правната теорија поставија сосема

нови предизвици за одредување на природата на институционалниот и нормативниот
систем на овие ентитети.
4.1 Теорија на државата и државноста во Европа: три нивоа
Државата од периодот на модерната одамна замина во музејот на историјата,

заменета со постмодерните и современите облици на државност кои дејствуваат
непосредно и вкрстено со мноштво други јавни институционално-нормативни
системи и полуформални центри на моќ кои преземаат дел од класичните јавни
функции. Во теоријата, присутни се и/или можни различни видови на именување на
тековните процеси- постетатизам, политеизам, мрежна држава ( network state),
02 / 3162 - 059 Page 126
полицентризам, нетократија, системи на поделена моќ ( dividend power sustem),
многуслојноста, управувањето, наддравноста, државност и поддржавност, топење или
растворање на државата и правото итн.
Во Европа промените треба да се анализираат на најмалку две рамништа: развојот

на ЕУ и нејзиното евентуално стекнување со својста кои се сметаа исклучиво за
атрибути на класичните држави и истовременото, неретко и поврзано,
видоизменување на државноста на одделените европски држави. Од тие причини, во
оваа прилика зборуваме за европска државност, со цел да се опфатат и паневропските
и партикуларните аспекти. Овете рамништа имаат бројни заеднички моменти. Тие се
меѓусебно поврзани, промените во ЕУ предизвикуваат промени во државите-членки и
обратно. Вертикалниот момент е присутен и во двете рамништа т.е. вертикална
димензија за распределбата на моќта , вообичаено означена како
унитарност/федерализам/наддржавност, во смисла на бројот и видот на
институциите кои се надлежни за донесување одлуки и правосоздавање на
одредена територија како и нивниот меѓусебен однос. Покрај вертикалниот,
состојбата дополнително ја усложнува и аспект, фактот на бројни непоредни
недржавни, неформални или полиформални и најчесто глобгални центри на моќ.
Третото ниво кое влијае врз државноста во Европа по својата природа е неевропско
т.е. глобачно и се јавува во два вида, формални-институционален и
неформален/неинституционален.
4.2 Унија покрај заедница: продлабучување и проширување ( 1992-2001)
Договрот за ЕУ ( договор за Мастрихт) во 1992 е еден од најзначајните моменти во

процесто на евроинтеграција од три клучни причини: 1. Политичката интеграција јасно
се прокламира како една од целите, 2. Предходно реално настанатите
институционално-нормативни промени и нови, дополнителни, се прифатени односно
предвидени во акт со иста правна сила како основачките договори и 3. Непосредно
постојат и унија и рвропски заедници. Самиот израз унија упатува на јасно
недекономскиот карактер на интеграцијата но фактот дека таа нема правен
субјективитет како и продолжувањето на животниот век на Европските заедници ( ЕЕЗ,
ЕЗЈЧ и ЕВРОАТОМ) сведочи на сложеноста и уникатниста на тој процес. Воведувањето
на монетарна унија и на еврото како заедничка валита претставуваше револуционерна
новинаи реално и симболично, со оглед на фактот дека монетарниот суверенитет е
единствената валута се класичен атрибут на држава.
Начелно , со договрот од Мастрихт се зајакнаа елементите на наддржавност во

однос на интернационалистичките и меѓувладини аспекти во структурата на
02 / 3162 - 059 Page 127
интегративниот процес, додека пак некои класични атрибути на федерализмот стекнаа
право на граѓанство. Но, сите овие промени веа во основа на истата линија како
предходната фаза. Истовремено, новите надлежности на Брисел ги актуелизираа
замките на недостаток на демократска легитимација и домократскиот дефицит и
поттикнаа дел од јавното мислење пограсно да зборува за Европа на елитите, Левјатан
на кој му недостигаат и демос и етнос ( нужни претпоставки за постоење на класичната
држава). Не смее да се „пренебрегне„-WTF?!?! Фактот дека непосредно со почетокот
на примената на Мастрихт шемата во практика се одвиваа два крупни процеси-
приемот на три нови членки ( Шведска, Финска и Австрија) и брзата и недвомислена
реакција на ЕУ кон промените воЦентрална и Источна Европа по падот на Берлинскиот
ѕид во смисла на подготовка за иден прием на огромен број нови членки. На тој начин,
повторно јасно се манифестираше паневропската и продемократската амбиција на ЕУ,
наместо класичен економски проект. Конечно, ова е период и на примери на
национално-судски бунтови, од тупот на славната So lange пресуда на Германскиот
Уставен суд.
Втората криза на институционален идентитет која избувна во средината на

деведесетите години на минатиот век веше препознаена од сите- институциите на ЕУ,
државите, политичарите, медиумите, универзитетите и јавното мислење. Четирите
децении од основањето на ЕЗ ( ЕУ) како и престојното историско проширување нужно
претпоставуваа свест за непосредно одвивање на три мега-процеси: продлабочување
( економска, социјална, политичка, правна интеграција), втемелување ( демократската
и вертикалната димензија) и проширувње Концепциска тродимензионалност од оваа
магнитуда наметнуваше итна потреба од нова и длабока институционална реформа,
која потенцијално квалитативно би го променила карактерот на ЕУ; поедноставувајќи
ја, правејќи ја подемократска и поефикаснаи и , не најмалку битно, помоќна на
глобален начин.
5 . Правно филозофски прашања во граѓанското право: одговорност за штета
Деликтот или одговорност за причинување на штета, претставува еден од

најзначајните извори на граѓанско-правните односи, односно облигационите односи.
Одговорноста корените ги влече уште од самиот зачеток на правото. Многу интересен
е примерот на Хамурабиевиот законик 2000год п.н.е според кој во многу одредби
испишани на камените столбови важел принципот на талионот ( око за око, заб за
заб). Во старото римско право во зависност од санкцијата пропишана за штетникот
деликтите се делеле на: delickta publica ( criminal)- санкционирани со јавна казна два
до три пати поголема сума на пари; delicta privata- не се извори на облигациите во
02 / 3162 - 059 Page 128
почетокот, туку давале само право на одмазда на оштетениот врз основа на принципот
на талионот.
Но поради бескрајната крвна одмазда ќе биде воспоставен договор за мирење или

композиција, со која на оштетената страна за надомест и се давало одредена
количина на материјални добра. На почетокот таа ќе се појави како факултативна
композиција, со која оштетениот немал право да се одмазди, туку само да бара
одредена сума на пари. На овие правила во средниот век се навраќаат глосаторите и
постглосаторите.
Тргнувајќи од Аристотеловата изрека дека човекот е zoon politikon и нужност да се

живее во заедница со други луѓе, тие често се наоѓаат во можност едни на други да си
нанесат штета. За да се избегне тоа треба да се однесуваат внимателно, а пред се го
налагаат моралните и правни норми. Есенцијално се наметнува прашањето за поимот
на одговорноста. Сликовито кажано според Проф.д.р. Јаков Радишиќ- “ Одговорноста
е утеха за сите кои сметаат дека им е сторена некоја општествена неправда, а
страшило за оние кои неправдата ја сториле. Да се одговара всушност значо да се
положи сметка за своите постапки кои не се во склад со општествените норми на
однесувањето и трпењето на одредени неугодни последици од општествената осуда
поради прекршување на тие правила.
Според нашето договорно право како дел од граѓанското право постојат две области
на одговорност за штета:
- Договорна ( ex contracti )
- Вондоговорна ( ex delicto )
Покрај ова треба да разликуваме и апсолутна и релативна. Апсолитна е онаа во која не

се знае однапред ниту оштетениот ниту штетникот. Релативна е онаа во која однапред
се знае односно се претпоставува кој може да биде штетник, а предмет на односот е
сторување како човечко дејствие. Кај нас постојат три причини или основи за
одговорноста, а тие се:
- Одговорност на вина ( субјективна )

- Одговорност на сторен ризик ( објективна )
- Одговорност по основ на правичност
02 / 3162 - 059 Page 129

Филозофија На Право Sredena Skripta 90 Den

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Филозофија На Право Sredena Skripta 90 Den

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Филозофија на право - СКРИПТА

- Филозофијата е и начин на живот и начин на размислување (Сократ)

Дефинициите на поимот и предметот на одделни научни дисциплини се релативно

Една од специфичностите на филозофијата е во тоа што од сите облици на мислечка

Според обемот на предметот на проучување, разликуваме :

- Општа филозофија- чиј предмет е светот во целина

Филозофијата утврдува каков е всушност светот,која е неговата суштина, делови ,

- Теоретска (онтологија, гносеологија, филозофија на природата)

Сите тие се насочени кон одредени прашања- смислата и суштината на правото ,

Според една друга класификација , филозофијата се состои од четири дела : (Лукиќ)

1. Онтологија (учење за суштината на светот )

Филозофија на правото (правна филозофија)

Постојат 3 вида на човекови активности во врска со правото- создавање, проучување и

Проучувањето на правото се одвива на две рамништа :

1. Структурна анализа на важечкото (позитивно) право- од кои норми се состои

Дефиницијата на филозофијата на правото е историски и културно словена. Под овој

Филозофијата на правото е посебна и практична филозофија. Таа мора да се занимава и

Тема 2 : Првичен поим на правото, глобални пристапи во проучувањето на правото

Повеќезначност на изразот (терминот) ‘’право’’

Прв и неопходен улов за правилното дефинирање на една појава е расчистување на

- Правец во физичка смисла (Оди право!)

Од сите овие значења ,за филозофијата на правото најблиску е првонаведеното значење

Постои класификација на теориите за суштината на правото на :

- Дескриптивни / експликативни (го објаснуваат правото онакво какво е )

- Law (1.објективно право , 2.Закон. Значењето се утврдува врз основа на контекстот

Англискиот јазик поседува различни термини за објективно и субјективно право што

Во герм.јазик се користи терминот Recht . Во латинскиот се среќаат многу битни термини :

Првичната студенстка идеја за правото и филозофијата на правото

Човек , време , сон ; љубов, мудрост , наука ; право предмет, метод ;

Норма ; принцип на чесно живеење ; правичност ; Правда ; правилно ; поредок ; казна ;

Ова се првичните идеи за правото , добиени со brain storming со две групи од

Што всушност претставува правото ?

- Индивидуалните интелектуални и идеолошки својства на авторот на

Правото е средство за ограничување на политичката власт и за остварување на

Природно-правната теорија е исклучително влијателна. Формално-правно таа

Правото, независно од привидот на објективност и неутралност, претставува

Изненадувачки , во последните децении на изминатиот век токму во САД и токму на

Сфаќањата за правото исклучиво како правило донесено од државните органи во

Правото е средство за социјална контрола и регулација.

Општеството , во кое има ограничен број ресурси но потенцијално неограничени потреби

Правото е потфат на потчинувањето на однесувањето на човекот на владеењето на

Фулер, значаен правен теоретичар и мислител којшта ја обновил природно-правната

Кант, претставник на герм.класична филозофија , е автор на оваа славна дефиниција на

Правото е умешност на доброто и правичното ( Целзиус)

Иако во стариот Рим доминира правниот формализам и позитивизам , сепак некои од

Правото е волја на владеачката класа преточена во закони (К.Маркс)

Марксистичкото сфаќање на правото изврши огромно влијание во многу држави во 20

Правото треба да биде остварување на идеалот на правдата (Платон )

Идеалистичките теории за правото се многубројни и присутни во сите временски

Правото се состои од одлуките на судовите , не од општите правни акти донесени од

Правото се разликува од другите појави по три својства- нормативност,

Рец е британски автор од втората половина на 20 век. Неговото сфаќање во основа е

Правото е заповед од страна на суверенот (Џ.Остин)

Повеќе од 3 века во минатото , Џон Остин со оваа латинска дефиниција ја создал

Правото е нормативна појава којашто се состои не само од правила туку и од начела

Релативно нова теорија која се обидува да ги спои и помири формализмот и идеализмот

Правото е сложена и променлива појава која зависи од многу фактори и од историско-

Ваквата перспектива врз правото е заеднички иментител на сложен, современ и

Во 1981 во зенитот на комунистичкиот тим на едноумие, хрватскиот теоретичар на

Системскиот квалитет и минимум моралност се двете основни својства на правото

Има задача да ја утврди суштината, битието на правото и да го даде неговиот поим. Во

- Анализа на јазичните аспекти и терминолошки проблеми

Аристотеловиот метод во дефинирањето

Содржинска класификација на теориите за правото