kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T,

Á|üD≤[ø£\T &
eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T
(A Source book on pre-service
Teacher Education) - B.Ed/D.Ed

sêh $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤ dü+düú

‘Ó\+>±D, ôV’≤<äsêu≤<äT.
 s¡#·sTT‘·\T
1. &܈ˆ ¬ø. u≤\sêE, ˝…ø£Ãs¡sY, ◊.m.mdt.Ç., e÷düuŸ{≤´+ø˘, ôV’≤<äsêu≤<é.
2. leT‹ wüVü≤HêCŸ uÛÒ>∑+, ndæôdº+{Ÿ Ábıô|òdüsY, ◊.m.mdt.Ç., ñkÕàìj·÷ j·T÷ìe]Ù{°, ôV’≤<äsêu≤<é.
3. &܈ˆ _. uÛ≤>∑´eTà, ndæôdº+{Ÿ Ábıô|òdüsY (dæ), ◊.m.mdt.Ç., ñkÕàìj·÷ j·T÷ìe]Ù{°, ôV’≤<äsêu≤<é.
4. &܈ˆ j·T+. s¡M+Á<äHê<∏é, ndæôdº+{Ÿ Ábıô|òdüsY (dæ), ◊.m.mdt.Ç., mdt.$. j·T÷ìe]Ù{°, ôV’≤<äsêu≤<é.
5. l j·T+. bÕ|üj·T´, ˝…ø£Ãs¡sY, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV’≤Á<ëu≤<é.
6. leT‹ &ç. $»j·T\øÏåà, ˝…ø£Ãs¡sY, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV’≤Á<ëu≤<é.
7. l ¬ø. düTÁãeTD´+, ˝…ø£Ãs¡sY, &Ó’{Ÿ, ø£s¡÷ï\T
8. l m. \ø£åàDYsêe⁄, mdt.m., õ.ôV≤#Y.mdt. <äHé>∑sYyê&ç, ø£Ø+q>∑sY.
9. l |æ. s¡<∏ä+>∑bÕDÏ ¬s&ç¶, mdt.m. õ.|ü. ñ.bÕ. b˛\ÿ+|ü*¢, n&ܶø£˝Ÿ (eT+), eTVü≤ã÷uŸq>∑sY.
10. l j·TT. nq+<é ≈£îe÷sY, mdt.m. õ.|ü. ñ.bÕ. düTC≤‘· q>∑sY, KeTà+.
11. l j·THé.dæ.»>∑Hêï<∏é, Á|ü.bÕ., ≈£î\T‡+|ü⁄s¡, ôV’≤<äsêu≤<é.
12. l mdt. $Hêj·Tø˘, dæ n+&é {Ï $uÛ≤>∑+, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï, ôV’≤<äsêu≤<é.
düeTq«j·T+
l eT˝≤´\ bÕ|üjT· ´, ˝…øã s¡s,Y mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV≤’ Á<ëu≤<é.
leT‹ <äT–Zs¬ &ç¶ $»j·T\øÏàå , ˝…øã s¡s,Y mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV≤’ Á<ëu≤<é.
m&ç{+Ï >¥
&܈ˆmHé.ñù|+<äss¬Y &ç,¶
Ábıô|dò sü ,Y $<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ $uÛ≤>∑+,
sêh $<ä´, |ü]XÀ<Ûqä , •ø£Då dü+dü,ú Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ôV≤’ <äsêu≤<äT.
dü\Vü‰<ës¡T\T
Ábıô|dò sü Y mdt. eTùV≤+<äsY s¬ &ç¶ Ábıô|dò sü Y düTBÛss¬Y &ç¶,
#Ûs¬’Ó àHé uÀsY¶ Ä|òt dü&º dû ,t ø±ø£rj·T j·T÷ìe]Ù{°, es¡+>∑˝Ÿ. &ûH,é ◊.m.mdt.Ç, ñkÕàìj·÷ j·T÷ìe]Ù{°, ôV≤’ <äsêu≤<é
eT]j·TT Ábıô|dò sü Y myéT. •es¡‘ï· + s¬ &ç¶
&ûH,é bòÕø£©º Ä|òt m&ÉT´πøwüH,é XÊ‘·yêVü≤q j·T÷ìe]Ù{°, Á|æì‡bÕ˝Ÿ, ◊.m.mdt.Ç. yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡ j·T÷ìe]Ù{°, ‹s¡T|ü‹.
ø£Ø+q>∑s.Y
Ábıô|dò sü Y m. sêeTÁøÏwíü
◊.m.mdt.Ç., ñkÕàìj·÷ j·T÷ìe]Ù{°, ôV≤’ <äsêu≤<äT.
eTTK´ dü\Vü‰<ës¡T\T
l õ.>√bÕ˝Ÿs¬ &ç,¶ dü+#ê\≈£î\T,
sêh $<ä´, |ü]XÀ<Ûqä •ø£Då ≤ dü+dü,ú
ôV≤’ <äsêu≤<äT
ii
ii
 eTT+<äTe÷≥
C≤‹ uÛ$Ñ wü´‘·TÔ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ìsêàDeTÚ‘·T+<äì ø=sƒê] ø£$TwüHé ù|s=ÿqï~. n+fÒ bÕsƒX¡ Ê\\T |æ\*¢ ï C≤‹øÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ ùV≤‘·Tã<äyΔ TÓ qÆ
bÂs¡T\T>± ‘·j÷· s¡T#˚ùd >∑Ts¡T‘·sy¡ TÓ qÆ u≤<Û´ä ‘·qT b˛wæ+#ê*‡ ñ+≥T+~. |æ\\¢ +<äs÷¡ HêD´yÓTqÆ $<ä´qT bı+<ä&+É ìs¡“+<Ûä ñ∫‘· $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥+º
2009 Á|üø±s¡+ |æ\\¢ Vü≤≈£îÿ>± e÷]+~. |æ\\¢ T Ä˝À∫+#·>\∑ >∑&+É , e´ø°øÔ ]£ +#·&>É \∑ >∑&+É , $#·øDå£ ‘√ e´eVü≤]+#·>\∑ >∑&+É , düu≈® î£ yº êØ>±,
‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± ìsêΔ]+∫q kÕeTsêú´\qT kÕ~Û+#·>\∑ >∑&+É e+{Ï$ HêD´yÓTqÆ $<ä´˝À eTTK´yÓTqÆ n+XÊ\T. M{Ïì bı+<˚˝≤ #˚jT· &É+ bÕsƒX¡ Ê\\
u≤<Û´ä ‘·. M{Ïì kÕ~Û+#˚˝≤ #˚j÷· *‡+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T.
$<ä´ yê´bÕsê‘·àø£yTÓ qÆ H˚{Ï |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ bÕsƒX¡ Ê\\T ‘·eT u≤<Û´ä ‘·qT ìs¡«]Ô+#·&+É , Ç+<äTø£qT>∑TD+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT $<ÛTä \qT
HÓsy¡ s˚ á &É+˝À nH˚ø£ düyêfi¯flqT m<äTs=ÿH˚˝≤ ñbÕ<Ûë´j·TT\T e÷sê*‡ ñ+≥T+~. düe÷#êsêH˚ï C≤„q+>± uÛ≤$+#·&+É , á düe÷#êsêH˚ï
|æ\\¢ ≈£î n+~+#·&+É ˝Ò<ë ns¡+ú #˚sTT+#·&yÉ T˚ uÀ<Ûqä ≈£î |üse¡ ÷e~Û>± uÛ≤$+#·&+É , M{Ïì C≤„|øü +£ ô|≥Tºø√e&Üìï |üØøÏ+å #·&yÉ T˚ |üØø£\å
eTTK´ ñ<˚X› +¯ >± e÷s¡&+É e+{Ï |ü]dæ‘ú T· \ qT+&ç q÷‘·q <äèø£Œ<∏+ä ‘√ Ä˝À∫+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eTqT‘êeTT e÷s¡TÃø√yê*. bÕsƒX¡ Ê\
e´edüqú T e÷s¡Ã>∑\>±*. M{Ïì kÕø±s¡+#˚ùd ~X¯>± ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT Ä<ÛTä ˙ø£]+#·ã&Ü*.
á H˚|<ü ´ä∏ +˝À eTq sêh+˝À C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2005, RTE`2009 Ä<Ûës¡+>± sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û|Áü ‘·+
2011qT s¡÷bı+~+#ês¡T. |æ\\¢ T ns¡eú +‘·eT+>± H˚sT¡ Ãø√yê\ì, |æ\\¢ T C≤„qìsêà‘·\ì, ‘êeTT bı+~q C≤„Hêìï <Óq’ +~q J$‘·+˝À
$ìjÓ÷–+#·>∑\>±*. H˚s¡TÃø√e&É+ nH˚~ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\≈£L ‘·s¡>∑‹>∑~πø |ü]$T‘·+ ø±sê<äT. nH˚«wüD\T, Á|üjÓ÷>±\T, ÁbÕC…≈£îº|üqT\T,
Á|ü‹#·s´¡ \‘√ ≈£L&ç uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T+&Ü\ì, Ç+<äTø£qT>∑TD+>± $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛHä ê |ü<‘Δä T· \T, kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£ yê<ëìøÏ
#Ó+~q uÀ<ÛHä ê |ü<‘Δä T· \T $ìjÓ÷–+#ê\ì, |æ\\¢ kÕeTsêú´\qT Ä˝À#·q HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT n+#·Hêy˚ùd˝≤ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑
eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T neT\T »s¡>±\ì SCF`2011 ˝Àì ø°\ø£ dü÷Á‘ê\T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT. M{Ï Ä<Ûës¡+>± eTq sêh+˝À ˇø£{Ï qT+&ç
10e ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT Ä<ÛTä ˙ø£]+#ês¡T. sêh $<ä´ |ü]XÀ<Ûqä •ø£Då dü+düú M{Ïì
s¡÷bı+~+∫+~.
ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô˝À Á|üy•˚ +#˚ eè‹Ô|Pü s¡«ø£ ñbÕ<Ûë´j·T •ø£Då qT ìs¡«Væ≤+#˚ ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ dü+dü\ú T, •ø£Då ≤ dü+dü\ú T M{Ïì Äø£[+|ü⁄
#˚dTü ø=ì #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\qT ‘·j÷· s¡T#˚j÷· *. q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ô|q’ , Ä<ÛTä ìø£ uÀ<ÛHä ê $<ÛëHê\ô|q’ , eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\ô|q’ , ‘·eT
•ø£Då ≤s¡T\ú ≈£î •ø£Då Çe«e\dæ ñ+≥T+~. Á|ü<ëÛ q+>± q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\≈£î nqT>∑TD+>± C≤„q ìsêàD+ »s¡>&∑ ÜìøÏ M\T>± Ä<ÛTä ìø£
uÀ<ÛHä ê|ü<‘Δä T· \‘√ ≈£L&çq Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+#·T≈£îH˚˝≤ •ø£Då Çyê«*. Ç+<äTø√dü+ $X¯«$<ë´\j·÷˝À¢ì $<ë´$uÛ≤>±\ yês¡T sêh
$<ä´ |ü]XÀ<Ûqä •ø£Då dü+düú (SCERT) ˝Àì $<ë´$uÛ≤>∑+‘√ ø£*dæ |üì#˚jT· &ÜìøÏ eTT+<äT≈£î sêe&É+, á e÷s¡TŒ\qT kÕ«>∑‹+#·&+É X¯ó
uÛ|Ñ ]ü D≤eT+. $X¯«$<ë´\j·÷˝À¢ì Ä#ês¡´ ãè+<ä+, SCERT $<ë´ Á|üD≤[ø£ $uÛ≤>∑+˝Àì düuTÑÛ ´\T ø£*dæ #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚
$<Û+ä >± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T, Á|üD≤[ø£\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T nH˚ ø£sB¡ |æøq£ T #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\ ø√dü+ s¡÷bı+~+#ês¡T. á
ø£sB¡ |æø˝£ À SCF |ü]~Û|Áü ‘·+ dü+øÏ|å kÔü Õsê+X¯+, RTE`2009 #·≥+º , C≤„q+`C≤„qìsêàD+`‘·s>¡ ‹∑ >∑~ nq«j·T+, q÷‘·q kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ Á|ü‘´˚ ø£‘\· T, ø°\ø£d÷ü Á‘ê\T, kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T`uÀ<ÛHä êk˛bÕHê\T, yê]¸ø£ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£, |”]j·T&é Á|üD≤[ø£\T,
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑eT÷˝≤´+ø£q+, uÀ<ÛHä êuÛ≤´dü+ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\T yÓTT<ä\>∑T n<Ûë´j·÷\T #˚sêÃs¡T. ø£sB¡ |æø˝£ À ∫es¡ kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT
\≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ s¬ |òs¬ü Hé‡ |ü⁄düøÔ ±\ $esê\T, yÓuŸôd≥’ ¢ $esê\qT ≈£L&Ü bı+<äT|ü]#ês¡T.
#ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT á ø£sB¡ |æø˝£ Àì n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq+˝À uÛ≤>∑+>± sêùd yê]¸ø,£ bÕsƒ´¡ , |”]j·T&é Á|üD≤[ø£\qT
Ä<ÛTä ìø£ $<ÛëHê\≈£î nqT>∑TD+>±, sêj·T>∑\TZ‘ês¡T. nfÒ¢ SAT ]ø±s¡Tq¶ T ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ nqT>∑TD+>± e÷]à sêj·T>∑\TZ‘ês¡T.
n<Ûë´|ü≈î£ \T ìs¡+‘·s¡ nuÛ≤´dü≈î£ \T>±, |ü]XÀ<ÛHä ê <äèø£Œ<∏+ä ‘√ |üì#˚j÷· *‡ ñ+≥T+~. nedüsê\ø£qT>∑TD+>± ‘·eTqT‘êeTT e÷s¡TÃø=ì
|ò*ü ‘ê\qT kÕ~Û+#˚ e´≈£î\Ô T>± q÷‘·q bÕÁ‘·\T b˛wæ+#ê*‡ ñ+≥T+~. á yêdüyÔ ê\qT ns¡+ú #˚dTü ø=ì uÛ$Ñ wü´‘Y ‘·sê\≈£î ñ‘·eÔ T ñbÕ<Ûë´j·TT\qT
n+~+#·&ÜìøÏ ø£èwæ#k˚ ÕÔsì¡ Ä•düTHÔ êï+.
Bì s¡÷|üø\£ Œq˝À bÕ˝§Zqï SCERT ˝Àì $<ë´Á|üD≤[ø± $uÛ≤>∑ düuTÑÛ ´\≈£î, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ s¡#s· TT‘·\≈£î ùd{º Ÿ ]k˛s¡T‡ Á>∑÷|t düuTÑÛ ´\≈£î,
ñkÕàìj·÷, ø±ø£rj·T, yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡, Ä+Á<Ûä $X¯«$<ë´\j·÷\ Ä#ês¡´ ãè+<ëìøÏ n_Ûq+<äq\T. uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À Ç<˚ $<Û+ä >± $X¯«$<ë´\j·÷\T,
SCERT ‘√ ø£*dæ $<ë´_Ûeè~Δø√dü+ ø£èwæ#k ˚ ÕÔjT· ì Ä•düTHÔ êï+.
dü+#ê\≈£î\T
sêh $<ä´, |ü]XÀ<Ûqä , •ø£Då dü+dü,ú
ôV’≤<äsêu≤<äT.

iii
iii
 $wüj·Tdü÷∫ø£

1. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº Á|üD≤[ø£ |ü]~Û|üÁ‘·+ ` 2011 ` ø°\ø£ dü÷Á‘ê\T 1`7

2. ìs¡“+<Ûä ñ∫‘· $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ` 2009 ` >∑TD≤‘·àø£ n+XÊ\T 8`29

3. C≤„q+ ` C≤„qìsêàD+ ` ‘·s¡>∑‹>∑~ nq«j·T+ 30`45

4. kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ $<ë´Á|üe÷D≤\T ` ne>±Vü≤q 46`52

5. kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ dü«uÛ≤e+ ` q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ Á|ü‘˚´ø£‘·\T 53`70

6. kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ uÀ<ÛäHê \øå±´\T ` $<ÛëHê\T 71`74

7. ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+dæ<äΔ‘· ` Á|üD≤[ø£ 75`117

n) yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ (Year Plan) 76`85

Ä) bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ (Lesson Plan) 86`88

Ç) uÀ<ÛäHê k˛bÕHê\T (Teaching Steps) 89`90

á) |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ (Period Plan) 91`117

8. uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T, eqs¡T\T 118`132

9. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ (CCE) 133`142

10. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` neT\T 144`153

11. dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` neT\T 154`167

12. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq+ ` e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T (Teaching Practice - Guidlines) 168`173

nqTã+<Ûä+: ≈£î´eTT˝Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶ 174`192

iv
iv
 1
sêh $<ë´ Á|üD≤[ø± |ü]~Û |üÁ‘·+`2011
(SCF ` 2011) ` ø°\ø£ dü÷Á‘ê\T
H˚|ü<∏ä´+:
#·<äTe⁄ø√e&É+ nH˚~ ˇø£|ü&ÉT >ös¡eÁ|ü<äyÓTÆq ø±s¡´Áø£eT+ e÷Á‘·y˚T. ø±˙ Á|üdüTÔ‘·+ n~ ˇø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ
≈£L&Ü. b*yÓT+≥Ø kÕúsTTes¡≈£î ã&çá&ÉT |æ\¢\+<äs¡T HêD´yÓTÆq $<ä´qT bı+<ä&É+ ªªñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+
2009 (RTE-2009)μμ Á|üø±s¡+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ>± e÷]+~. $_Ûqï dü+düÿ è‘·T\T, uÛ≤cÕyÓ’$<Ûä´‘· ø£*Zq eTq<˚X¯+˝À
n+<ä]ø° $<ä´qT n+~+#·&É+ >∑T]+∫ uÛ≤s¡‘·sêC≤´+>∑+ düŒwüº+>± ù|s=ÿ+~. >∑‘· Äs¡T <äXÊu≤›\T>± n+<ä]ø° $<ä´qT
n+~+#·&ÜìøÏ eTq<˚X¯+˝À bH√ï |ü<∏äø±\T, ø±s¡´Áø£e÷\T neT\T»]>±sTT, »s¡T>∑T‘·THêïsTT ≈£L&Ü! nsTTq|üŒ{Ïø°
Ç+ø£qT düyêfi¯ófl ‘Óse¡ TT+<äT≈£î edü÷HÔ ˚ ñHêïsTT. u≤\ø±]àø£‘,· ã&çãj·T≥ |æ\\¢ T+&É&+É — HêD´‘ê˝À|ü+— »yêãT<ëØ‘·q+
˝À|æ+#·&+É — j·÷+Á‹ø£yTÓ qÆ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T, Á|üe÷D≤\ ù|s¡T‘√ n~Ûø£ düe÷#ês¡ uÛ≤s¡+‘√ ãs¡TyÓøÿÏ q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T—
ˇ‹Ô&,ç Ä+<√fi¯q, e÷s¡Tÿ\T, sê´+≈£î\≈£î |ü]$T‘·yTÓ ‘Æ T· qï eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T— n&ÉT>∑+≥T‘·Tqï $\Te\T, s√Es√E≈£î
yê´bÕs¡ <Û√s¡DÏ ô|s¡T>∑T‘·÷ Áø£y˚TD≤ ñqïyês¡T ˇø£s¡ø£yÓTÆq #·<äTe⁄\T, ˝Òìyês¡T Ç+ø√s¡ø£yÓTÆq #·<äTe⁄\T bı+<äT‘·Tqï
$<ë´yê‘êes¡D+, eTÚ*ø£ edü‘·T\ ø=s¡‘· yÓTT<ä\>∑T düyêfi¯flqT eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ. eTq sêh+˝Àì |ü]dæú‹ ≈£L&Ü
Ç+<äT≈£î $_Ûqï+>± @MT ˝Ò<äT. M{ÏøÏ‘√&ÉT Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |æ\¢\ dü+K´ ‘·>∑TZeTTK+ |ü≥º&É+, düe÷#êsêìï
C≤„|üø£eTT+#·Tø√e&ÜH˚ï C≤„q+>± uÛ≤$+#·&É+, –]»qT\T, n\Œdü+U≤´ø£esêZ\T, u≤*ø£\T yÓTT<ä\>∑T esêZ\T Ç‘·s¡
esêZ\‘√ düe÷q+>± $<ä´ bı+<ä˝Òø£ b˛e&ÉeTH˚ n<äq|ü⁄düeTdü´\T ≈£L&Ü ñHêïsTT.
Ç˝≤+{Ï |ü]dæú‘·T\qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ C≤rj·T kÕúsTT˝À C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+
`2005 (NCF - 2005) qT ªªuÛ≤s¡sV¡ ≤æ ‘· nuÛ´Ñ düq+μμ (Learning without burden) nH˚ ìy˚~ø£ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+∫+~.
|æ\¢\ #·<äTe⁄\T ã{°º $<ÛëHê\≈£î |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, ns¡úe+‘·+>± e÷sê\ì, H˚s¡TÃø=qï C≤„Hêìï ì‘·´J$‘·+˝À
$ìjÓ÷–+#ê\ì, H˚s¡TÃø√e&ÉeTH˚~ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\πø |ü]$T‘·+ ø±sê<äì, Ä+<√fi¯q, b˛{°‘·‘·«+ n~Û>∑$T+#˚˝≤ |üØø£å\
$<ÛëHê\qT dü+düÿ]+#ê\ì C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2005 dü÷∫+∫+~.
á n+XÊ\‘√bÕ≥T |æ\¢\+<äs¡T HêD´yÓTÆq $<ä´qT bı+<ä&Üìï #·≥ºã<äΔ+ #˚dü÷Ô ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+
2009 (Right to Free and Compulsory Education Act - 2009) neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À ø°\ø£yÓTÆq
e´≈£îÔ\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T. ñbÕ<Ûë´j·T ìsêàD+ ô|’qH˚ HêD´yÓTÆq $<ä´ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+<äì ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ C≤rj·T
$<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2010 ì (NCFTE - 2010) C≤rj·T ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ dü+düú (NCTE) s¡÷bı+~+∫+~.
uÛ≤s¡+˝Òì $<ä´ ìy˚~ø£, C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ (NCF - 2005), $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ (RTE - 2009),
C≤rj·T ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ (NCFTE) - 2010 Á|ü‹bÕ<äq\T, e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT |ü]o*+∫q|ü⁄&ÉT eTq
sêh+˝Àì bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À dü+düÿs¡D\T #˚|ü≥º&É+ n‘·´edüs¡eTì uÛ≤$+#ês¡T. Ç+<äTø√dü+ eTqsêh+˝À≈£L&Ü sêh
$<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ ` 2011 (State Curriculum Frame Work - 2011) qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ C≤rj·TkÕúsTT
$wüj·Tì|ü⁄DT\T ñ|üHê´dü≈£î\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, dü«#·Ã¤+<ä dü+|òü÷\ düuÛÑT´\T, $X¯«$<ë´\j·T Ä#ês¡T´\T yÓTT<ä\>∑T

1
1
yê]‘√ dü\Vü‰ dü+|òü÷ìï, d”º]+>¥ ø£$T{°ì sêhÁ|üuÛÑT‘·«+ @sêŒ≥T#˚dæ+~. nfÒ¢ $$<Ûä düã®≈£îº\T, düVü≤bÕsƒ¡´n+XÊ\≈£î
#Ó+~q 18 n+XÊ\˝À Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ì $X‚¢wæ+∫ Á|ü‹bÕ<äq\‘√ Ä<Ûës¡|üÁ‘ê\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ ˇø=ÿø£ÿ n+XÊìøÏ
ˇø£ bò˛ø£dtÁ>∑÷|ü⁄qT ≈£L&Ü ìj·T$T+∫+~.
yê{Ï $esê\T:
1. $<ë´ $wüj·Tø£ Ä<Ûës¡|üÁ‘ê\T (Position Papers on Subject Areas) :
1.1 uÛ≤wü ` uÛ≤cÕuÀ<Ûäq ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ (Position Paper on Language and Language Teaching)
1.2 Ä+>∑¢uÀ<Ûäq ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ (Position Paper on English Teaching)
1.3 $C≤„qXÊÅdüÔ $<ä´ ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ (Position Paper on Science Education)
1.4 >∑DÏ‘· $<ä´ ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ (Position Paper on Mathematics Education)
1.5 kÕ+|òæTø£XÊÅdüÔ $<ä´ ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ (Position Paper on Social Science Education)
1.6 |ü]düsê\T ` nuÛÑ´düq+ ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ (Position Paper on Habitat and Learning)
1.7 ø£fi≤$<ä´ ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ (Position Paper on Art Education)
2. e´ekÕú|üø£ dü+düÿs¡D\T (Position Papers on Systemic Reforms) :
2.1 $<ë´ \øå±´\T ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ (Position Paper on Aims of Education)
2.2 e´ekÕú|üs¡ dü+düÿs¡D\T ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ (Position Paper on Systemic Reforms)
2.3 ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ ` ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô|üs¡ n_Ûeè~Δ ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+
(Position Paper on Teacher Education and Teacher Professional Development)
2.4 nuÛÑ´düq+ ø=s¡≈£î eT÷˝≤´+ø£q+ ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ (Position Paper on Assessment of Learning)
2.5 $<ë´ kÕ+πø‹ø£‘· ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ (Position Paper on Education Technology)
2.6 $<ë´Á|üD≤[ø£ ` bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ (Position Paper on Curriculum and Textbooks)
3. sêh dü+ã+~Û‘· eTTK´yÓTÆq n+XÊ\T (Position Papers on State concerns) :
3.1 $_Ûqï esêZ\ $<ä´ (bdt.dæ., bdt.{Ï., yÓTÆHêغ ` u≤*ø£\T ` dü$Tà[‘· $<ä´) ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+
(Position Paper on Education for Diversities - S.C, S.T, Minority, Girls, Inclusive)
3.2 Äs√>∑´ ` yê´j·÷eT $<ä´ ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ (Position Paper on Health and Physical Education)
3.3 u≤˝≤´s¡+uÛÑ $<ä´ ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ (Position Paper on Early Childhood Education)
3.4 |üì eT]j·TT $<ä´ ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ (Position Paper on Work and Education)
3.5 HÓ’‹ø£‘· ` $\Te\T ` e÷qe Vü≤≈£îÿ\T ` Ä<Ûës¡|üÁ‘·+
(Position Paper on Ethics, Values and Human Rights)
sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ ` 2011ì eT]j·TT 18 Ä<Ûës¡|üÁ‘ê\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ á øÏ+~
ìy˚~ø£\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îHêïs¡T. n$.

2
2
 • sêC≤´+>∑ ìã+<Ûqä \T uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ Á|üy•˚ ø£ eT]j·TT 73, 74 e sêC≤´+>∑ dües¡D\T (Constitutronal
Amendment).
• C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·≥º+ 2005 (NCF - 2005)
• ªuÛ≤s¡s¡Væ≤‘· nuÛÑ´düq+μ ìy˚~ø£\T (GOI - Report on Learning without burden)
• ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·Á≥+ 2009 (RTE-2009)
• ñbÕ<Ûë´j·T$<ä´ ` C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ 2010 (NCFTE-2010).
• C≤rj·T $C≤„q ø£MTwüHé Á|ü‹bÕ<äq\T (National Knowledge Commission Recomendations)
ô|’ ìy˚~ø£\ø£T #Ó+~q, Á|ü‹bÕ<äq\ Ä<Ûës¡+>± sêÁwüº $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2011 (APSCF 2011) øÏ+~
dü÷Á‘ê\qT Á|ü‹bÕ~+∫+~. M{Ï Ä<Ûës¡+>±H˚ $$<Ûä düã®≈£îº\T, düVü≤bÕsƒ¡´ n+XÊ\≈£î #Ó+~q Ä<Ûës¡|üÁ‘ê\qT,
dæ\ãdtqT, $<ë´Á|üe÷D≤\qT s¡÷bı+~+#ês¡T. nfÒ¢ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT Ä<ÛäT˙ø£]+∫, eT÷˝≤´+ø£q+ eT]j·TT |üØø£å˝À¢
dü+düÿs¡D\T #˚|ü&É‘ês¡T. á Áø£eT+˝À APSCF-2011 Á|ü‹bÕ~+∫q sêh <äèø£Œ<∏ëìï (Perspectives of the State)
eT]j·TT APSCF-2011 ø°\ø£ dü÷Á‘ê\qT (Key Principles) qT |ü]o*<ë›+.
eTqsêh <äèø£Œ<∏ä+ (perspective of the State):
• $<ä´jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñ<˚›X¯´+ |æ\¢\+<ä]˙ u≤<Ûä´‘êj·TT‘·yÓTÆq, ùV≤‘·Tã<äΔyÓTÆq, bÂs¡T\T>± (Responsible and
Rational Citizens) ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+. $<ë´\øå±´\T Bìô|’ Á|ü<Ûëq+>± <äèwæºkÕ]+#·&É+. nfÒ¢ |æ\¢\T ‘·eT
dü + dü ÿ è‹, dü + Á|ü < ëj· ÷ \T, yês¡ d ü ‘ ê«ìï Á|ü X ¯ + dæ d ü ÷ Ô , kÕe÷õø£ e÷s¡ T Œ≈£ î <√Vü ≤ <ä | ü & ˚ e´≈£ î Ô \ T>±
|æ\¢\qT r]Ã~<ä›&É+.
• $<ë´Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq˝À |æ\¢\jÓTTø£ÿ nedüsê\T, ø√]ø£\T πø+Á<ä_+<äTe⁄\T>± ñ+&É&É+.
• |æ\¢\T H˚s¡TÃø√e&É+˝À ˇø£ C≤„Hê‘·àø£ Áø£eT+ (Cognitive sequence in learning) ñ+≥T+~. $<ë´Á|üD≤[ø£qT
á Áø£eT+ eT]j·TT |æ\¢\ e÷qdæø£kÕúsTT\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·&É+. |òü*‘ê\ø£+fÒ ≈£L&Ü yê{Ïì bı+<˚
Á|üÁøÏj·T\qT |ü]|ü⁄wæº #˚j·T&ÜìøÏ n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìe«&É+. Bìe\¢ |æ\¢\T πøe\+ düe÷#êsêìï
C≤„|üø£eTT+#·Tø√e&É+ø£+fÒ yê{Ïì ns¡úe+‘·+>± bı+<ä&É+, $X‚¢wæ+#·&É+ e+{Ï HÓ’|ü⁄D≤´\qT bı+<äT‘ês¡T.
• C≤„qeTH˚~ (knowledge) düeTÁ>∑yTÓ +Æ ~. Bìï $$<Ûä düã≈® î£ \º ù|s¡T‘√ $&ÉBdæ eTTø£ÿ\T eTTø£ÿ\T>± n+~+#·&eÉ TH˚~
ø£èÁ‹eTyÓTÆq~. C≤„qeTH˚~ C≤„Hê‘·àø£ kÕeTsêú´\‘√ (Cognitive abilities) ≈£L&çq<äH˚~ ì]«yê<ë+X¯+. ˇπø
n+XÊìï $$<Ûä \øå±´\ kÕ<Ûäqø√dü+ nq>± uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ kÕ<Ûäq˝À, >∑DÏ‘· kÕeTsêú´\ kÕ<Ûäq˝À, kÕe÷õø£
düŒèVü≤qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ, ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q\qT eè~Δ|üs¡#·&ÜìøÏ, $X‚¢wüD\T eT]j·TT ìsêús¡D\T #˚j·T&ÜìøÏ
$ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.
• $<ë´Á|üD≤[ø£ nH˚~ >∑‹o\yÓTÆq~ (Dynamic). Ç~ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\πø |ü]$T‘·+ ø±sê<äT. Ç~ |ü]düsê\T,
u≤Vü≤´Á|ü|ü+#·+‘√ nqTdü+<ÛëqyÓTÆ |æ\¢\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ düè»Hê‘·àø£‘·qT ô|+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&Ü*.
• $<ë´ Á|üD≤[ø£‘√bÕ≥T, $<ë´|ü]bÕ\q, bÕsƒ¡XÊ\≈£î #Ó+~q nìï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À $πø+ÁBø£s¡DqT
(Decentralisation) neT\T#˚j·T&É+.

3
3
SCF-2011 eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\T (Key principles)
• |æ\¢\T ‘·eT≈£îqï düVü≤»yÓTÆq X¯øÏÔkÕeTsêú´\ Ä<Ûës¡+>± H˚s¡TÃ≈£îH˚˝≤ Á|ü<Ûëq+>± <äèwæºô|≥º&É+.
• |æ\\
¢ uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+˝Àì $$<Ûä s¡ø±˝…q’ C≤„q e´edü\ú qT >ös¡$+#·&+É , yê{Ïì nuÛ´Ñ düq+˝À $ìjÓ÷–+#·&+É .
• C≤„Hêìï ã&çãj·T{Ï J$‘·+‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚j·T&É+.
• ã{°º $<ÛëHê\≈£î dü«dæ|
Ô \ü ø£&+É . yê{ÏøÏ ã<äT\T>± |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \T (Interactions) , ÁbÕC…≈î£ |º qü T\T, nH˚«wüD\T
(Explorations), Á|üj÷Ó >±\T, $X‚w¢ Dü \T e+{Ï |ü<‘Δä T· \<ë«sê |æ\\¢ T ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√e&É+.
• H˚sT¡ Ãø√e&Üìï bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ #˚jT· ≈£î+&Ü, |æ\\¢ düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δø√dü+ $<ë´Á|üD≤[ø£ ‘·–q neø±XÊ\T
ø£*Œ+#·&É+. Ç+<äTø£qT>∑TD+>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À e÷s¡TŒ\T #˚s¡TŒ\T #˚|ü≥º&É+.
• ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï (Continuous Comprehensive Evaluation) neT\T #˚j·T&É+ <ë«sê
|üØø£\å qT düs∞¡ ø£]+∫, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ n+‘·sꓤ>+∑ #˚jT· &É+. |æ\\¢ T b+‘· H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡ì ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&ÜìøÏ ã<äT\T |æ\¢\T H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚˝≤ eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT dü+düÿ]+#·&É+
(Assessment for Learning).
• bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£˝Àì $_Ûqï n+XÊ\qT dü$Tà[‘·+#˚dü÷Ô, ns¡úe+‘·+>± H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ M\T>± kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£
(Social constructivism), $<ÛëHê\qT ‘·T\Hê‘·àø£ / $eTs¡ÙHê‘·àø£ (Critical pedagogy) uÀ<ÛäHê $<ÛëHê\
Ä<Ûës¡+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+.
• |æ\¢\ dü+düÿ è‹, nqTuÛÑyê\T, kÕúìø£ n+XÊ\≈£î ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*Œ+#·&É+.
sêh <äèø£Œ<∏ä+ eT]j·TT ø°\ø£ dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ 2011 qT s¡÷bı+~+#ês¡T.
Ç~ øÏ+~ n+XÊ\˝À e÷s¡TŒ\qT #˚s¡TŒ\qT Á|ü‹bÕ~+∫+~.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T:`
Ç|üŒ{Ï es¡≈£î s¡÷bı+~q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T düTe÷s¡T 10 dü+e‘·‡sê\ø=ø£kÕ] e÷s¡TŒ\T #˚s¡TŒ\≈£î˝ÀHÓ’q$. ◊‘˚
eTÚ*ø£yÓTÆq e÷s¡TŒ\T HêeTe÷Á‘·+>±H˚ #√≥T#˚düT≈£îHêïj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ. nfÒ¢ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq≈£î Ä<Ûës¡yÓTÆq
$<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ ˝Ò<ë düã®≈£îº\ yêØ>± Ä<Ûës¡|üÁ‘ê\T>±˙ >∑‘·+˝À s¡÷bı+~+#·˝Ò<äT. Bì e\¢ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À
bÕsƒê´+XÊ\T e÷]qy˚>±ì, $wüj·TneT]ø£˝À, nuÛ≤´kÕ\˝À yÓ’$<Ûä´‘· #√≥T#˚düTø√˝Ò<äT. nfÒ¢ bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´≈£î #Ó+~q
düã®≈£îº\ <ë«sê n•+#˚ \øå±´\T ˝Ò<ë düã®≈£îº\ dü«uÛ≤e+, |æ\¢\ dü«uÛ≤e+ e+{Ï$ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq˝À |üP]Ô>±
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√˝Ò<äT. nfÒ¢ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T Á|üe÷D≤\ ù|s¡T‘√ n~Ûø£ düe÷#ês¡+‘√ ì+&ç ãs¡TyÓø±ÿsTT. >∑DÏ‘·+,
$C≤„qXÊÅdüÔ+ e+{Ï düã®≈£îº\˝À ô|’ ‘·s¡>∑‘·T\˝Àì n+XÊ\T øÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T\˝À #˚sêsTT. Ç~ e÷qdæø£+>± ≈£L&Ü
|æ\¢\≈£î uÛ≤s¡yÓTÆ+~. ◊‘˚ sêÁwüº+˝À neT\T»]–q APPEP, DPEP e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\e\¢ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À ø=+‘·es¡≈£î e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚düT≈£îHêï, Ç~ NCF-2005, RTE-2009, APSCF-2011 Á|üø±s¡+
eT]+‘· düeTÁ>∑+>± e÷sê*‡q nedüs¡+ ñ+~.
sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ `2011 M{Ïì n~Û>∑$T+∫ ns¡úe+‘·yÓTÆq bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ
øÏ+~ Á|ü‹bÕ<äq\T #˚dæ+~.

4
4
 • uÛ≤wü, >∑DÏ‘·+, $C≤„qXÊÅdüÔ+, kÕ+|òæTø£XÊÅdüÔ+ e+{Ï düã®≈£îº\˝À bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ düã®≈£îºyêØ>±
Ä<Ûës¡|üÁ‘ê\T ñ+&Ü*.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T |æ\*¢ ï Ä˝À∫+|ü#ù˚ d˝≤, |æ\\¢ T ‘·eT≈£îqï düV≤ü »yÓTqÆ X¯øÔÏ kÕeTsêú´\T $ìjÓ÷–+∫ H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ
<√Vü≤<ä|ü&Ü*.
• bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T düe÷#ês¡+‘√ ãs¡TyÓø£ÿ≈£î+&Ü, |æ\¢˝Ò düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚˝≤, Ä düe÷#êsêìï $X‚¢wæ+#˚˝≤,
ìsêΔs¡D\T#˚ùd˝≤ neø±X¯+ ñ+&Ü*.
• |æ\¢\T C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√&ÜìøÏ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T ‘√&ÉŒ&Ü*. Ä C≤„Hêìï ì‘·´J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#·&ÜìøÏ
neø±X¯+ ñ+&Ü*.
• |æ\¢\T πøe\+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, n<äq|ü⁄ nuÛÑ´düq+ ø√dü+ dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\T, e÷´>∑C…’qT¢,
|üÁ‹ø£\T, kÕeTÁ–, düe÷» düuÛÑT´\‘√ |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡´\T »]π>˝≤ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
• bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝Àì uÛ≤wü düs¡fi¯+>± e÷sê*. H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ uÛ≤wü ˇø£ nes√<Ûä+>± ñ+&Ésê<äT. ãVüQuÛ≤wü‘ê«ìï
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê* (Multilinguality).
• bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝Àì bÕsƒê´+XÊ\T *+>∑ $eø£å≈£î ‘ê$e«sê<äT. |æ\¢\ Ä‘·à$XÊ«dü+ ô|+#˚˝≤, Ä˝À∫+|üCÒùd˝≤,
e÷qe Vü≤≈£îÿ\ |ü≥¢ düŒèVü≤ ô|+#˚$>± ñ+&Ü*. Ç+<äTø√dü+ Ä˝À#·HêHÓ’|ü⁄D≤´\T nq>± Á|ü‹düŒ+~+#·&É+
(Reflection), $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&É+ (Critical thinking), ãVüQø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+#·&É+ (Dialec-
tical thinking), düèC≤Hê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&É+ (Creative thinking), uÛ≤eÁ|ükÕs¡HÓ’|ü⁄D≤´\T (Communi-
cation Skills) e+{Ï$ ô|+bı+~+#ê*.
• kÕúìø£ ø£fi\¯ T, dü+düÿ è‹, ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, kÕúìø£ n+XÊ\T yÓTT<ä\>∑Tq$ bÕsƒê´+XÊ\T>± ñ+&Ü*.
• Äj·÷ düã®≈£îº\≈£î ìsêú]+∫q $<ë´Á|üe÷D≤\T (Academic Standards), Ä•+∫q nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T
(Expected learning outcomes) kÕ~Û+#·&ÜìøÏ M\T>± nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü*.
• ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T, nH˚«wüD\T, Á|üjÓ÷>±\T, ãVüQ$<Ûë˝…’q düe÷<ÛëHê\T e#˚à Á|üX¯ï\T (Open ended
questions), Áø°&É\T, |òüõ˝Ÿ‡ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï s¡÷|ü+˝À Ä˝À∫+|üCÒùd nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü*.
• |æ\\¢ T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤, »≥Tº|qü T˝À¢ bÕ˝§ZH˝˚ ≤, |üP]Ô‘s· >¡ ‹∑ <ë«sê H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤ nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü*
(Individual, group, whole class activities).
• |æ\¢\T düVü≤bÕsƒê´+XÊ˝…’q e÷qe‘ê$\Te\T, HÓ’‹ø£‘·, ø£fi¯\T, Äs√>∑´+, |üì yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\qT ≈£L&Ü
Á>∑Væ≤+#·&ÜìøÏ M\T>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝Àì bÕsƒê´+XÊ\T eT]j·TT nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü*.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T øÏ+~ ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î #Ó+~q ø£˙dü kÕeTsêú´\ |ü⁄qX¯Ãs¡D≈£î neø±X¯+ ø£*Œdü÷HÔ ,˚ ‘·s>¡ ‹∑ kÕeTsêú´\T
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ eT]j·TT ô|’ ‘·s¡>∑‘·T\≈£î #Ó+~q n+XÊ\≈£î nqTdü+<Ûëì+#˚˝≤ ñ+&Ü*.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T Äø£s¸¡ Dj
° T· +>±, n+<ä+>± ñ+&Ü*. HêD´yÓTqÆ ù||üsT¡ , eTTÁ<äD, ∫Á‘ê\‘√ ≈£L&ç ñ+&Ü*.
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T (Teaching Learning Processes) :
ã{°Ïº|ü≥º&É+, e˝…¢y˚j·T&É+, |ü⁄düÔø±\˝Àì, ¬>’&ÉT¢, Á|üX¯ï\ u≤´+≈£î\˝Àì n+XÊ\qT m‹Ôsêj·T&É+, ˝Ò<ë j·÷+Á‹ø£+>±
#·<äe&É+ e+{Ï j·÷+Á‹ø£yÓTÆq $<ÛëHê\≈£î ã<äT\T uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T |æ\¢\T ns¡úe+‘·+>± H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ
<√Vü≤<ä|ü&Ü*. Ç+<äTø√dü+ APSCF 2011 øÏ+~ Á|ü‹bÕ<äq\T #˚dæ+~.
5
5
 • |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡´\T (Interactions), d”«j·Te´ø°Ôø£s¡D (Self Expression), Á|ü•ï+#·&É+ (Questioning)
e+{Ï$ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\˝À ø°\ø£+ ø±yê*.
• Á|üjÓ÷>±\T, nH˚«wüD\T, ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T, Áø°&É\T yÓTT<ä\>∑Tq$ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ n+‘·sꓤ>∑+
ø±yê*.
• uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T $e]+#·&É+ ˝Ò<ë #·~$ $ìŒ+#·&É+ ø±<äT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\T
H˚s¡TÃø√&Üìï Áù|πs|æ+#˚˝≤, bÕ˝ÀZH˚˝≤ #˚j·÷*. nedüs¡eT>∑T kÕe÷Á–ì ñ|üjÓ÷–+#ê*. n+<äTu≤≥T˝À
ñ+#ê*. nuÛÑ´düq yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*.
• |æ\¢\T e´øÏÔ>∑‘·+>±, ‘√{Ïyê]‘√, ñbÕ<Ûë´j·TT\ <ë«sê, kÕe÷Á– <ë«sê nuÛÑ´dæ+#˚˝≤ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\
ìs¡«Vü≤D ñ+&Ü*. |æ\¢\ nuÛÑ´düq düeTj·T+ |üP]Ô>± dü~«ìjÓ÷>∑+ ø±yê*.
• |æ\¢\+<äs¡T ‘·eT Ç+{Ï uÛ≤wü˝À H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ nqTyÓ’q @sêŒ≥T¢ / yê‘êes¡D+ ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\
uÛ≤wüqT $ìjÓ÷–+#ê*.
• uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\ ìs¡«Vü≤D |æ\¢\ nqTuÛÑyê\T, |üPs¡«C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± ÁbÕs¡+uÛÑ+ø±yê*.
• kÕúìø£ ø£fi\¯ T, ñ‘êŒ<äø£ n+XÊ\T, ÁX¯eTJe⁄\ nqTuÛyÑ ê\qT uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ eqs¡T\T>± ñ|üj÷Ó –+#ê*.
eT÷˝≤´+ø£q+ ` |üØø£å\T:`
|æ\¢*ï n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ Ç|üŒ{Ï es¡≈£î πøe\+ |üØø£å\ ô|’H˚ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·THêï+. |üØø£å\T ≈£L&Ü |æ\¢*ï
n+#·Hêy˚j·T&ÜìøÏ ã<äT\T>± |æ\¢*ï <√wüß\T>± #·÷|ü&ÜìøÏ, q÷´q‘·≈£î >∑Ts¡j˚T´˝≤ #˚j·T&ÜìøÏ, ˇ‹Ô&ç, Ä+<√fi¯qqT
ô|+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·THêïsTT. ˇø£s¡ø£+>± |üØø£å˝Ò $<ë´ e´edüúqT XÊdædüTÔHêïj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ. á H˚|ü<∏ä´+˝À sêhüº
$<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+`2011 øÏ+~ Á|ü‹bÕ<äq\qT #˚dæ+~.
• eT÷˝≤´+ø£q+ eT]j·TT |üØø£å\T |æ\¢*ï πøe\+ n+#·Hêy˚j·T&ÜìøÏ |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, |æ\¢\T H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ
<√Vü≤<ä|ü&Ü*. (Assessment for Learning)
• RTE`2009 dü÷∫+∫q $<Ûä+>± eT÷˝≤´+ø£Hêìï ìs¡+‘·s¡+ düeTÁ>∑+>± ìs¡«Væ≤+#·&É+. (Continuous and
Comprehensive Evaluation - CCE)
• |æ\\ ¢ qT n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ øπ e\+ |üØø£\å øπ |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T, nôdH’ yé TÓ +≥T¢, bò˛s¡Tbº ˛*jÓ÷\T,
ôd$THês¡T,¢ Á|ü<sä Ù¡ q\T, nHÓø&˘ ={Ÿ‡, |ü]o\q\T e+{Ïyê{Ïì ≈£L&Ü $ìjÓ÷–+#·&+É . á n+XÊ\≈£î dü+e‘·‡sê+‘·
|üØø£å\˝À ‘·>∑T uÛ≤s¡‘ê«ìï πø{≤sTT+#·&É+.
• Ç+<äTø√dü+ eT÷˝≤´+ø£Hêìï uÀ<ÛäquÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ n+‘·sꓤ>∑+ #˚j·T&É+.
• |üØø£å\˝Àì Á|üX¯ï\ dü«uÛ≤yêìï e÷s¡Ã&É+. ã{°Ïºì Áù|πs|æ+#˚ Á|üX¯ï\T, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ düe÷#êsêìπø |ü]$T‘·eTj˚T´
Á|üX¯ï\ kÕúq+˝À |æ\¢\T kı+‘·+>± Ä˝À∫+∫ sêj·T&ÜìøÏ, ‘·eT nqTuÛÑyê\qT e´ø£Ô|üs¡#·&ÜìøÏ, ãVüQ $<Ûë˝…’q
düe÷<ÛëHê\T sêe&ÜìøÏ (Open Ended Questions), ì‘·´J$‘·+‘√ nq«sTT+#·&ÜìøÏ (Application
Oriented) M\T>± Ä˝À∫+|ü#˚ùd Á|üX¯ï\T ñ+&É&É+.
• |æ\¢\T ‘êeTT bı+~q C≤„Hêìï @y˚Ts¡≈£î $ìjÓ÷–+#·>∑\s√ n+#·Hêy˚j·T&ÜìøÏ eT÷˝≤´+ø£q+ ‘√&ÉŒ&É&É+.
• |æ\¢\T ‘·eTqT ‘êeTT d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+ #˚düTø√e&É+, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ≈£L&Ü ‘·eT |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì dü«j·T+>±
|üØøÏå+#·Tø√&ÜìøÏ M\T>± bÕs¡<äs¡Ùø£, ãVæ≤s¡+>∑ eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT neT\T |üs¡Ã&É+.

6
6
 • uÀs¡T¶ |üØø£å˝À¢ ≈£L&Ü bÕsƒ¡XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+∫q ìs¡+‘·s¡, düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q n+XÊ\≈£î ‘·–q uÛ≤s¡‘ê«ìï
πø{≤sTT+#·&É+.
• uÀs¡T¶ |üØø£å\ »yêãT|üÁ‘ê\qT ø√]q|ü&ÉT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î n+<ä#˚j·T&É+. |ü⁄qsY eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+.
• düV≤ü bÕsƒ´¡ n+XÊ˝…q’ yÓK’ s¡T\T, $\Te\T, |üì, Äs√>∑´+, Ä≥\T yÓTT<ä\>∑Tyê{Ïì ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+.
e´ekÕú|üs¡yÓTÆq dü+düÿs¡D\T (Systemic Reforms):
sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ 2011 qT neT\T|üs¡#·&ÜìøÏ ô|’q ‘Ó*Œq n+XÊ\˝Àì e÷s¡TŒ #˚s¡TŒ\‘√bÕ≥T
øÏ+<ä ‘Ó*Œq e´ekÕú|üs¡yÓTÆq dü+düÿs¡D\qT ≈£L&Ü Á|ü‹bÕ~+∫+~.
• |ü]bÕ\q eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D˝À $πø+ÁBø£s¡D ø√dü+ |ü+#êsTTr sêCŸ dü+düú\qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT
#˚j·T&É+.
• bÕsƒ¡XÊ\ Äes¡D˝À Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ç nBÛq+˝À |üì#˚ùd˝≤ ECE πø+Á<ë\qT @sêŒ≥T#˚j·T&É+. |æ\¢\
dü+s¡ø£åD, Äs√>∑´ u≤<Ûä´‘·\qT ICDS XÊK, $<ë´u≤<Ûä´‘·\T $<ë´XÊKyês¡T d”«ø£]+#·&É+.
• RTE 2009 dü÷∫+∫q $<Ûä+>± nìï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ eTÚ*ø£ edü‘·T\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ ìj·÷eTø±\T #˚|ü≥º&É+.
• nfÒ¢ |æ\\¢ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\‘√ bÕsƒX¡ Ê\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\qT @s¡Œs¡∫, bÕsƒX¡ Ê\ ìs¡«Vü≤D˝À yê]ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT
#˚j·T&É+.
• Á|üD≤[ø£, ìs¡«Vü≤D, e÷ì≥]+>¥, ì<ÛäT\ $ìjÓ÷>∑+ yÓTT<ä\>∑T nìï n+XÊ\˝À $πø+ÁBø£s¡D $<ÛëHê\qî
neT\T|üs¡Ã&É+.
• ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´‘√bÕ≥T, ñbÕ<Ûë´j·T düVü‰j·T, düVü≤ø±s¡ e´edüú\qT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+.
• bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´≈£î #Ó+~q $$<Ûä dü+dü\ú T (School, School Complex, Mandal Resource Centre, DIET,
SCERT) eT]j·TT e´≈£î\ Ô ≈£î |üìrs¡T dü÷∫ø£\T (Performance Indicators) s¡÷bı+~+∫ neT\T»s¡|&ü +É <ë«sê
»yêãT<ëØ‘·q+ ô|+#·&+É .
• ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á{≤ìï s¡÷bı+~+∫ neT\T|üs¡Ã&É+, ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´˝À dü+düÿs¡D\T #˚|ü≥º&É+.
• |æ\¢˝À¢ e÷qe‘· $\Te\T, ñqï‘· yÓ’Ks¡T\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ‘·s¡>∑‹yêØ>± |æ\¢\ø√dü+ Á|ü‘˚´ø£ yê#·ø±\qT
s¡÷bı+~+#·&É+.
• bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ eTÚ*ø£ edü‘·T\‘√bÕ≥T Ä<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&É+.
düe÷»+ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ kÕ~Û+#ê\+fÒ Ä düe÷»+ $<ë´s¡+>∑+˝À dü+|üPs¡í n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#ê*. Ç+<äT≈£î
|ü⁄Hê~ bÕsƒ¡XÊ\$<ä´. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´qT dü+düÿ]+∫, |æ\¢\qT düe÷C≤_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&˚ e´≈£îÔ\T>±, ùV≤‘·Tã<äΔyÓTÆq
bÂs¡T\T>± r]Ã~<ä›&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq HÓ’|ü⁄D≤´\T, $\Te\T, yÓ’Ks¡T\T ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û
|üÁ‘·+ 2011 ~XÊìπs›X¯+ #˚düTÔ+~. Ç+<äTø√dü+ s¡÷bı+~+∫q Ä<Ûës¡|üÁ‘ê\<ë«sê Äj·÷ düu…®≈£îº\T eT]j·TT n+XÊ\˝À
Á|ü‹bÕ<äq\T #˚XÊs¡T. M{Ïì neT\T|üs¡#·&ÜìøÏ e´ekÕú|üs¡ dü+düÿs¡D\qT #˚|ü&É‘ês¡T. Ç+<äTø√dü+ nìïesêZ\ Á|ü»\T,
$<ë´y˚‘·Ô\T, ñbÕ<Ûë´j·Tdü+|òü÷\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, dü«#·Ã¤+<ä dü+|òü÷\T yÓTT<ä\>∑T yê] qT+&ç dü\Vü‰\T dü÷#·q\T
d”«ø£]+∫ nedüs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T #˚s¡TŒ\T #˚|ü&É‘ês¡T. ‘·<ë«sê sêh+ $<ë´s¡+>∑+˝À n_Ûeè~Δì kÕ~Û+∫, nÁ>∑>±$T>±
ì\|ü&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ #˚<ë›+.

7
7
 2
ìs¡“+<Ûä ñ∫‘· $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º ` 2009
>∑TD≤‘·àø£ n+XÊ\T
H˚|ü<∏ä´+ (Context)

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ düT$XÊ\yÓTÆq <˚X¯+. ø√{≤¢~ eT+~ Á|ü»\Tqï <˚X¯+. $_Ûqï eT‘ê\T, ≈£î˝≤\T, esêZ\‘√ _Ûqï‘·«+˝À
@ø£‘·«+‘√ ≈£L&çq <˚X¯+. ñ‘·ÿ èwüºyÓTÆq dü+düÿ è‹, dü+Á|ü<ëj·÷\‘√ $sêõ\T¢‘√qï <˚X¯+. ˇø£|ü&ÉT nq>± n‹
ÁbÕNqø±\+˝ÀH˚ q\+<ä, ‘·ø£å•\ e+{Ï Á|ü|ü+#· Á|üdæ~Δ>±+∫q $X¯« $<ë´\j·÷\‘√ Á|ü|ü+#êìøÏ C≤„q _Ûø£åqT ô|{Ϻq
<˚X¯+ eTq~. nsTT‘˚ Ä ‘·<äq+‘·s¡ ø±\+˝À eTq <˚X¯+˝Àì $<ë´ |ü]dæú‹ì, Á|ü»\ n_Ûeè~Δì $X‚¢wæùdÔ >∑‘· yÓ’uÛÑyêìï
ø√˝ÀŒsTTq≥T¢>± >∑T]Ô+#·e#·TÃ. kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫à Äs¡T <äXÊu≤›\ ø±\+ <ë{ÏHê Ç|üŒ{Ïø° 100% nø£åsêdü´‘· n+<äì
Á<ëø£å>±H˚ ñ+~. kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T <ä÷s¡<äèw溑√ <˚X¯ uÛÑ$wü´‘·TÔ $<ë´s¡+>∑+ô|’qH˚ Ä<Ûës¡|ü&ç
ñ+≥T+<äì $X¯«dæ+∫ |æ\¢\+<äs¡T $<ä´qT bı+<ë\ì, Ä<˚•ø£ dü÷Á‘ê\˝À bı+<äT|üsêÃs¡T. Ä ‘·s¡yê‘· eTq <˚X¯+˝À
nø£åsêdü´‘· ø±s¡´Áø£e÷\T $]$>± ìs¡«Væ≤+#·&É+ e\¢ nø£åsêdü´‘·˝À n_Ûeè~Δì >∑eTì+#·e#·TÃ. nsTTq|üŒ{Ïø° ≈£L&Ü
bÕsƒX¡ Ê\≈£î yÓfi≤fl*‡q ã&ç á&ÉT |æ\\¢ T ãfi¯fl˝À #˚s&¡ +É , #˚]q yês¡T ø=qkÕ>∑&+É , yês¡+<äs÷¡ ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√e&É+,
H˚s¡TÃ≈£îqï<ëìï $ìjÓ÷–+#·>∑\Z&É+, Äq+<ä+>±, ns¡úe+‘·+>± H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ nqTyÓ’q Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s¡yÓTÆq, ùd«#êä|üP]‘·
yê‘êes¡D+ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ø=s¡e&ç+~. ˇø£ <äX¯˝À $<ä´qT |üP]Ô #˚dæq |æ\¢\T @$T kÕ~Û+#ê*? nH˚ n+X¯+ |ü≥¢ düŒwüº‘·
ø=s¡e&ç+~. $<ä´ yê´bÕsê‘·àø£yÓTÆ ñqï yê]øÏ ˇø£ s¡ø£+>±, ˝Òì yê]øÏ eTs√ s¡ø£+>± $<ä´ \_ÛdüTÔ+&É&É+ Ä+<√fi¯q≈£î
>∑T]#˚düTÔqï~. n~Ûø£ düe÷#ês¡+‘√ ãs¡TyÓøÏÿq bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\T, ˇ‹Ô&ç, Ä+<√fi¯q\≈£î >∑T]#˚ùd |üØø£å $<ÛëHê\T,
bÕsƒ¡XÊ\qT düe÷»+ qT+&ç y˚s¡T #˚ùd yÓ’Ks¡T\T/ |üìrs¡T, |æ\¢\≈£î ˝Ò<ë düe÷C≤ìøÏ »yêãT<ëØ‘·q+ eVæ≤+#˚ \ø£åD+
ø=s¡e&É&É+ e+{Ï n+XÊ\T $<ë´ e´edüúqT n|üVü‰dü´+ bÕ˝Ò®düTÔqï~.
á H˚|ü<∏ä´+˝À $<ë´ e´edüú˝Àì n|üdüe´, nXÊÅd”Ôj·T $<ÛëHê\qT #ê˝≤ düTì•‘·+>± $eT]Ùdü÷Ô sêe\dæq
e÷s¡TŒ#˚s¡TŒ\ >∑T]+∫ Ábıô|òdüsY j·TXŸbÕ˝Ÿ >±s¡T 2003 dü+e‘·‡s¡+˝À ªuÛ≤s¡+˝Òì $<ä´μ nH˚ ìy˚~ø£qT uÛ≤s¡‘·
Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+#ês¡T. M{Ï Ä<Ûës¡+>± mHé.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2005qT s¡÷bı+~+∫+~.
1986 dü+e‘·‡s¡+ ‘·s¡yê‘· eTq <˚X¯+˝À #√≥T#˚düT≈£îqï eT+∫ ø±s¡´Áø£e÷\T, yê{Ï |òü*‘ê\T (OBB, APPEP, DPEP,
SSA yÓTT<ä\>∑T ø±s¡´Áø£e÷\T) n~Ûø±s¡|üPs¡«ø£+>± ˇø£ ìy˚~ø£ s¡÷|ü+˝À C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2005 <ë«sê
e´ø£ÔyÓTÆq$. ns¡ús¡Væ≤‘·yÓTÆq ã{°º $<ÛëHê\≈£î dü«dæÔ|ü*øÏ ns¡úe+‘·+>± H˚s¡TÃø√yê\ì, H˚s¡TÃø√e&É+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\πø
|ü]$T‘·+ ø±sê<äì, |æ\¢\T ‘êeTT H˚s¡TÃ≈£îï n+XÊ\T/ C≤„Hêìï <Ó’q+~q J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#ê\ì, düe÷#ês¡+,
C≤„q+ ˇø£ÿ{Ï ø±eì, C≤„qeTH˚~ |æ\¢\ nqTuÛÑyê\ Ä<Ûës¡+>± Ä˝À#·q, $X‚¢wüD\ <ë«sê ñ‘·ŒqïeTe⁄‘·T+<äì, ˇ‹Ô&çøÏ
>∑T]#˚ùd |üØø£å\ $<ÛëHê\T dü+düÿ]+#·ã&Ü\ì mHé.dæ.m|òt`2005 ù|s=ÿqï~. M{Ïì kÕø±s¡+ #˚j·T&ÜìøÏ $<ë´e´edüú˝À
eTÚ*ø£yÓTÆq e÷s¡TŒ\T #˚s¡TŒ\T #√≥T#˚düTø√yê\ì, düe÷» uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#ê\ì
‘Ó*|æ+~.

8
8
 bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T Ä˝À#·Hê‘·àø£+>±, |æ\¢\ nqTuÛÑyê\ Ä<Ûës¡+>± ns¡úe+‘·+>± H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚˝≤
ñ+&Ü\ì dü÷∫+∫+~. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ô|+#˚˝≤ C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ‘√&ÉŒ&˚˝≤
ñ+&Ü\ì ‘Ó*|æ+~. mHé.dæ.m|òt`2005 dü÷∫+∫q |ü\T n+XÊ\‘√bÕ≥T düe÷»+˝À ø=+‘·eT+~ |æ\¢\T u≤\
ø±]à≈£î\T>± ñ+&É&É+, yê] Á|üy˚XÊìøÏ bÕsƒ¡XÊ\\ ìj·TeT ìã+<Ûäq\T n&ɶ+øÏ>± ì\e&É+ e+{Ï n+XÊ\qT
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=ì ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ>± e÷]q ª$<ä´μqT |æ\¢\+<äs¡÷ bı+<ä&ÜìøÏ ñ<˚›•+∫ eTq <˚X¯+˝À 2009
Ä>∑düTº e÷dü+˝À uÛ≤s¡‘· bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À #·{≤ºìï Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. á #·≥º+ 26 Ä>∑düTº, 2009 uÛ≤s¡‘· sêh|ü‹#˚ ÄyÓ÷<ä+
bı+~+~. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ á #·{≤ºìï ªñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä´≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ #·≥º+`2009 Right To Education
Act-2009μ nì ù|s=ÿì 27 Ä>∑düTº, 2009 s√Eq ¬>õ{Ÿ <ë«sê $&ÉT<ä\ #˚dæ+~.

ÄsY.{Ï.Ç`2009 #·≥º+ @Á|æ˝Ÿ 1, 2010 Hê{Ï‘√ neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À ˇø£ #·≥º+ Ä <˚X¯
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ C≤‹qT<˚›•+∫ Ç∫Ãq ñ|üHê´dü+ <ë«sê neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ ‘·q dü+<˚X¯+ Çdü÷Ô á
<˚X¯|ü⁄ u≤\\+<äs¡÷ n+fÒ C≤‹, eT‘·, ≈£î˝≤\≈£î nr‘·+>± ã&ç˝À #˚] HêD´yÓTÆq $<ä´qT bı+<ä&ÜìøÏ á #·≥º+
<ë«sê ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ ø£*Œ+#·ã&ç+~. HêD´yÓTÆq $<ä´ <ë«sê ˇø£ u≤<Ûä´‘êj·TT‘·yÓTÆq eT+∫ bÂs¡T\T>± m<ä>∑&ÜìøÏ
ø±e*‡q C≤„q+, HÓ’|ü⁄D≤´\T, yÓ’Ks¡T\T, $\Te\T HêD´yÓTÆq $<ä´ <ë«sê yê]øÏ n+~+#·ã&É‘êsTT.
á #·≥º+ #ê]Á‘ê‘·àø£yÓTÆq~. ª$<ä´μqT ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ>± |ü]>∑DÏ+∫ #·{≤º\T #˚dæq <˚XÊ\ C≤_‘ê˝À eTq <˚X¯+
≈£L&Ü #˚]+~. Á|ü<Ûëq+>± á #·≥º+ e\¢ ã&çá&ÉT ø£*–q |æ\¢\T (9`14 dü+ˆˆ\ ej·TdüT) HêD´yÓTÆq $<ä´qT bı+<˚
Vü≤≈£îÿqT dü+bÕ~+#·T≈£îHêïs¡T. HêD´yÓTÆq $<ä´qT |æ\¢\+<äs¡÷ bı+<ä&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq bÕsƒ¡XÊ\\ @sêŒ≥T, Á|üuÛÑT‘ê«\
u≤<Ûä´‘·\T, ã&ç u≤<Ûä´‘·\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Ûä´‘·\T, ã&çøÏ ñ+&Ü*‡q ìj·Te÷\T, ÁbÕe÷DÏø±\ >∑T]+∫ á #·≥º+˝À
düŒwüº+>± ù|s=ÿHêïs¡T. B+{À¢ Á|ü<Ûëq+>± ¬s+&ÉT s¡ø±˝…’q n+XÊ\T >∑eTì+#·e#·TÃ. yÓTT<ä{Ï~ |ü]e÷D≤‘·àø£yÓTÆq,
|ü]bÕ\Hê|üsy¡ TÓ qÆ , neT\T≈£î #Ó+~q n+XÊ\T. s¬ +&Ée~ HêD´yÓTqÆ $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q ne>±Vü≤q, $<ë´ Á|üD≤[ø£\≈£î
dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\T. #·≥º+ neT\T »s¡>∑&É+ n+fÒ Ç+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq nìï n+XÊ\T Ä#·s¡D˝ÀøÏ sêe&É+ nì
ns¡ú+. nq>± |æ\¢\+<äs¡÷ ã&ç˝À #˚s¡&É+, yês¡+<äs¡÷ ø=qkÕ– HêD´yÓTÆq $<ä´qT bı+<ä&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq #·s¡´\T
m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT #˚|ü≥º&É+ <ë«sê |òü*‘ê\T kÕ~Û+#ê*‡ ñ+≥T+~.
#·≥º+˝Àì n<Ûë´j·÷\T, yê{Ï $esê\T (Section in the Act and its details)
ÄsY.{Ï.Ç.`2009 #·≥º+˝Àì n<Ûë´j·÷\T, ôdø£åqT¢ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
á #·≥º+˝À 7 n<Ûë´j·÷\T, 38 ôdø£åqT¢, ˇø£ ôw&É÷´˝Ÿ ñ+~.
ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À á #·{≤ºìï bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À m|ü&ÉT Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T, sêh|ü‹#˚ ÄyÓ÷<ä+ bı+~q ‘˚~, neT\T
|ü]~Û $esê\T ñHêïsTT.
n<Ûë´j·T+1 ˝À #·≥º+ ù|s¡T, |ü]~Û, neT\T, $$<Ûä |ü<ë\≈£î dü+ã+~Û+∫q nsêú\T, ìs¡«#·Hê\T ñHêïsTT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ã&ç, |æ\¢\T, ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´, m+|æø£ $<Ûëq+ e+{Ï |ü<äC≤˝≤\≈£î $es¡D\T ñHêïsTT. á
$esê\qT 1 qT+&ç 3 ôdø£åq¢ <ë«sê ‘Ó*bÕs¡T.
n<Ûë´j·T+2 ˝À ñ∫‘· $<ä´≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ, ã&ç˝À Á|üy˚X¯+, ã~© Á<ÛäTMø£s¡D |üÁ‘·+ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\
>∑T]+∫ 4, 5 ôdø£åq¢ <ë«sê ‘Ó*bÕs¡T.

9
9
 n<Ûë´j·T+3 ˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+, sêh Á|üuÛÑT‘·«+, kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ u≤<Ûä´‘·\ >∑T]+∫, |üPs¡«
ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´ πø+Á<ë\ @sêŒ≥T >∑T]+∫q $esê\T 6 qT+&ç 11 ôdø£åq¢ <ë«sê ‘Ó*bÕs¡T.
n<Ûë´j·T+4 ˝À ã&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Ûä´‘·\≈£î dü+ã+~Û+∫q $esê\qT ôdø£åHé 12 qT+&ç 28 es¡≈£î
bı+<äT|üsêÃs¡T. Á|ü<Ûëq+>± |æ\¢\qT ã&ç˝À #˚]Ãq|ü⁄&ÉT m+|æø£ $<ÛëHêìøÏ >∑T]#˚j·Tsê<äì, m˝≤+{Ï ø±´|æfÒwüHé
s¡TdüTeTT edü÷\T #˚j·Tsê<äì ‘Ó*bÕs¡T. m˝≤+{Ï Á<ÛäTMø£s¡D |üÁ‘ê\T ˝Ò≈£îHêï |æ\¢\qT ã&ç˝À #˚s¡TÃø√yê\ì,
ˇπø ‘·s¡>∑‹˝À |æ\¢\qT eT∞fl ø=qkÕ–+#·&É+ ˝Ò<ë bÕsƒ¡XÊ\ qT+&ç ‘=\–+#·&É+ #˚j·Tsê<äì, |æ\¢\qT
XÊØs¡ø£+>± >±ì, e÷qdæø£+>± >±ì y˚~Û+#·&É+, •øÏå+#·&É+ #˚j·Tsê<äì e+{Ï n+XÊ\ >∑T]+∫ düŒwüº+>±
ù|s=ÿHêïs¡T. ãfi¯flqT @sêŒ≥T #˚j·T&É+, n$ bÕ{Ï+#ê*‡q ÁbÕe÷DÏø±\T, ìj·Te÷\ >∑T]+∫, ñbÕ<Ûë´j·TT\
ìj·÷eTø£+, yê] $<ÛäT\T, u≤<Ûä´‘·\T yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\ >∑T]+∫ ≈£L&Ü $e]+#ês¡T.
n<Ûë´j·T+5 ˝À HêD´yÓTÆq $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q $<ë´ Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T
yÓTT<ä\>∑T yê{Ï >∑T]+∫ dü$es¡+>± ôdø£åHé 29, 30\ <ë«sê ‘Ó*bÕs¡T. M{Ï˝À Á|ü<Ûëq+>± $<ë´ Á|üD≤[ø£\qT
s¡÷bı+~+#˚≥|ü⁄&ÉT, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT ìsêΔ]+#˚≥|ü⁄&ÉT |æ\¢\ düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δì, sêC≤´+>∑ $\Te\qT
‘·|üŒìdü]>± <äèwæº˝À ô|≥Tºø√yê\ì #·≥º+˝À ù|s=ÿHêïs¡T. M{Ï‘√bÕ≥T uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T, eT÷˝≤´+ø£q
$<ÛëHê\T, uÀ<Ûäq e÷<Ûä´eT+, nuÛÑ´düq yê‘êes¡D+ e+{Ï n+XÊ\ >∑T]+∫ ≈£L&Ü ‘Ó*bÕs¡T.
n<Ûë´j·T+6˝À u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ dü+s¡ø£åD, |üs¡´y˚ø£åD, |òæsê´<äT\ |ü]cÕÿs¡+, C≤rj·T kÕúsTT, sêh kÕúsTT˝À
dü\Vü‰ dü+|òü÷\ @sêŒ≥T >∑T]+∫ ôdø£åHé 31 qT+&ç 34\ <ë«sê $e]+#ês¡T.
n<Ûë´j·T+7˝À #·≥º+ neT\T >∑T]+∫ Ä<˚XÊ\T C≤Ø#˚ùd n~Ûø±sê\T, ÁbÕdæ≈£L´wüHé, #˚|ü{≤º*‡q #·s¡´\T,
ìj·TeT ìã+<Ûäq\T s¡÷bı+~+#·&É+ >∑T]+∫q $esê\qT ôdø£åHé 35 qT+&ç 38\ <ë«sê $e]+#ês¡T.
#·≥º+ ∫es¡ nqTã+<Ûä+˝À ù|s=ÿqï Ûôw&É÷´˝Ÿ˝À ã&çøÏ dü+ã+~Û+∫q ÁbÕe÷DÏø±\T, ìj·Te÷\ >∑T]+∫ ôdø£åHé
19, 25\qT <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì $esê\qT bı+<äT|üsêÃs¡T. M{Ï˝À |æ\\¢ dü+K´qT ã{Ϻ ñ+&Ü*‡q ñbÕ<Ûë´j·TT\
dü+K´, bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq+, >∑<äT\T, edü‹ kÂø£sê´\T, kÕeTÁ–, $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À bÕsƒ¡XÊ\ |üì~Hê\T,
uÀ<ÛäHê>∑+≥\ dü+K´, ñbÕ<Ûë´j·TT\T yêsêìøÏ |üì#˚j·÷*‡q |üì>∑+≥\ dü+K´ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï $esê\qT
#˚sêÃs¡T.
RTE-2009 ` >∑TD≤‘·àø£ n+XÊ\T ` #˚|ü{Ϻq #·s¡´\T
RTE-2009 #·≥º+ |æ\¢\+<äs¡÷ HêD´yÓTÆq $<ä´qT bı+<ä&ÜìøÏ ñ<˚›•+∫q~. ã&çá&ÉT |æ\¢\+<äs¡÷ ãfi¯fl˝À#˚]
bÕsƒ¡XÊ\$<ä´qT m˝≤+{Ï n+‘·s¡+ @s¡Œ&É≈£î+&Ü |üP]Ô#˚j·÷*. á Áø£eT+˝À yêfi¯ófl Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹øÏ dü+ã+~Û+∫q Äj·÷
düu…®≈£îº˝À¢ì $<ë´Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#ê*. nq>± düu…®≈£îº\T ìsêΔ]+∫q kÕeTsêú´\qT kÕ~Û+#ê*‡ ñ+≥T+~. Ç+<äT≈£î
dü+ã+~Û+∫q #·≥º+˝Àì ø=ìï Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq ôdø£åq¢qT, yê{Ï >∑T]+∫ #˚|ü{Ϻq #·s¡´\qT ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
ôdø£åHé (4) : RTE-200 #·≥º+˝Àì á ôdø£åHé Á|üø±s¡+ ã&çá&ÉT |æ\¢\T yê] ej·TdüT≈£î ‘·>∑Z ‘·s¡>∑‹˝À #˚]
HêD´yÓTÆq $<ä´ bı+<˚ Vü≤≈£îÿ ø£*– ñHêïs¡T.

10
10
 ã&çá&ÉT |æ\¢\T yê] ej·TdüT≈£î‘·>∑Z ‘·s¡>∑‹˝À #˚πs Áø£eT+˝À ø=ìï dü+<äsꓤ\˝À Ä ‘·s¡>∑‹˝À ø=qkÕ>∑&ÜìøÏ
nedüs¡yÓTÆq ø£˙dü kÕeTsêú´\qT ø£*– ñ+&Éø£b˛e#·TÃ. nsTTq|üŒ{Ïø° yêfi¯ófl $T>∑‘ê |æ\¢\‘√u≤≥T Ä ‘·s¡>∑‹˝À
ø=qkÕ– HêD´yÓTÆq $<ä´qT bı+<˚ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ <ë«sê bı+~ ñHêïs¡T. Bìe\¢ ø£˙dü kÕeTsêú´\qT |æ\¢\+<äs¡÷ ø£*Z
ñHêïs¡ì ìsêΔ]+#·Tø√e&É+ ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Û´ä ‘·>± e÷]+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·|Œü ìdü]>± |æ\\¢ +<ä]˙ Äj·÷ ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î
dü+ã+~Û+∫q ø£˙dü kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#˚˝≤ •ø£åD Ç∫à ‘·sê«‘·H˚ Ä ‘·s¡>∑‹øÏ #Ó+~q bÕsƒê´+XÊ\ <ë«sê ìsêΔ]+∫q
kÕeTsêú´\qT kÕ~Û+#˚˝≤ #·÷&Ü*.
Ç+<äTø√dü+ eTq sêh+˝À |æ\¢\+<ä]#˚ Á|ü‘˚´ø£ •ø£åD Çe«&É+ ø√dü+ sêh $<ä´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD dü+düú düu…®≈£îº\
yêØ>± nuÛ≤´dü |ü⁄düÔø±\qT s¡÷bı+~+∫+~. nfÒ¢ q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT s¡÷bı+~+#˚≥|ü&ÉT Äj·÷ ‘·s¡>∑‘·T\≈£î
nedüs¡yÓTÆq ø£˙dü kÕeTsêú´\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì nuÛ≤´kÕ\qT #˚sêÃs¡T.
n<Ûë´j·T+`5˝Àì ôdø£åHé 29 (1), (2)˝Àì n<Ûë´j·÷\T, bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\≈£î ñ<˚›•+∫q$.
M{Ï˝Àì n+XÊ\qT |ü]o*<ë›+.
a) sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|ü]∫q $\Te\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&Ü*.
b) u≤\\ düs«¡ ‘√ eTTU≤_Ûeè~Δ »s¡>±*.
c) u≤\\ C≤„q+, kÕeTsêú´\T, HÓ| ’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#ê*.
d) u≤\\ |üP]Ô kÕeTs¡´ú +y˚Ts¡≈î£ XÊØs¡ø,£ e÷qdæø£ X¯≈î£ \ Ô n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*.
e) |æ\\ ¢ qT øπ +Á<ä+>± #˚dTü ø=ì yê]øÏ nqTyÓq’ $<ÛëHê˝À¢ ø±s¡´Áø£e÷\T, |ü]XÀ<Ûqä , ø£qT>=qT≥ yÓTT<ä\>∑T •X¯ó
øπ +ÁBø£è‘· $<ÛëHê\T, ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<‘Δä T· ˝À¢ H˚sT¡ Ãø√yê*.
f) Ä#·sD ¡ \T kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· es¡≈î£ uÀ<ÛHä ê e÷<Û´ä eT+ u≤\\ e÷‘·èuÛ≤wü>± ñ+≥T+~.
g) uÛj Ñ T· +, Ä+<√fi¯q e+{Ï yê{Ï qT+∫ u≤\\qT $eTTø£+Ô #˚dæ yês¡T ‘·eT uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã>¤ ± e´ø°øÔ ]£ +#·&+É ˝À
düV‰ü j·T|ü&Ü*.
h) C≤„Hêìï u≤\\T ns¡+ ú #˚dTü ≈£îqï $<Ûëq+, <ëìï nq«sTT+#˚ kÕeTsêú´\ô|’ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+
»s¡>±*.
30 (1) m*yÓT+≥Ø $<ä´ |üPs¡Ôj˚T´es¡≈£î u≤\\T m≥Te+{Ï uÀs¡T¶ |üØø£å≈£î Vü‰»s¡Tø±sê<äT. 30(2) m*yÓT+≥Ø
$<ä´ |üP]Ô#˚dæqyê]øÏ <ÛäèMø£s¡D |üÁ‘·+ C≤Ø#˚j·÷*.
ô|’q ‘Ó*Œq n+XÊ\˝Àì $$<Ûä $wüj·÷\ >∑T]+∫ #·]Ã<ë›+.
ÄsY.{Ï.Ç`2009 ` u≤\\ n_Ûeè~Δ (RTE-2009 - Child Development)
ªn_Ûeè~Δ #Ó+<ä&+É μ nH˚~ |æ\\¢ Vü≤≈£îÿ. u≤\\ Vü≤≈£îÿ˝À¢ J$+#˚ Vü≤≈£îÿ, dü+s¡ø+åÏ #·ã&˚ Vü≤≈£îÿ, uÛ≤>∑kÕ«eT´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ,
n_Ûeè~Δ #Ó+<˚ Vü≤≈£îÿ nH˚ Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ Vü≤≈£îÿ\T ñHêïsTT. Á|ü|+ü #·+˝Àì u≤\\+<ä]ø° Ç$ e]ÔkÕsTT. u≤\\+<äs÷¡
n_Ûeè~Δ #Ó+<ä&ÜìøÏ Äj·÷ <˚XÊ\T n+‘·sê®rj·T y˚~ø£\ô|’ ‘·–q #·s´¡ \T #˚|&ü ‘É êeTì ≈£L&Ü #ÓbÕŒsTT.
|æ\\¢ +<äs÷¡ J$+#·&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ b˛wüøêVü‰s¡+, ‘ê>∑T˙s¡T, Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ , |ü]X¯óÁuÛyÑ TÓ qÆ |ü]düsê\T/ yê‘êes¡D+
ø£*– ñ+&É&+É . uÛÁÑ <ä‘,· Áù|eT|üPs¡«ø£yTÓ qÆ ùd«#êä yê‘êes¡D+ ø£*– ñ+&É&+É , |æ\\¢ n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&˚ bÕsƒ´¡ , düV≤ü bÕsƒ´¡

11
11
øês¡´Áø£e÷\ìï+{Ï˝À bÕ˝§Zq&É+ e+{Ï$ |æ\\¢ Vü≤≈£îÿ\T. Çe˙ï düÁø£eT+>ê »]–q|ü&˚ |æ\\¢ +<äs÷¡ n_Ûeè~Δì
kÕ~Û+#·>∑\TZ‘ês¡T. u≤\\ Vü≤≈£îÿ˝À¢ Hê\T>∑T ≈£L&Ü ˇø£<ëìï Ç+ø=ø£{Ï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. n+<äTπø u≤\\
düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δì u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ ø√D+˝À ns¡+ú #˚dTü ø√yê*‡q nedüse¡ TT+~.
u≤\\+<äs÷¡ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ kÕ~Û+#·&+É nH˚~ eTq <˚X+¯ ˝À ìs¡“+<Ûä ñ∫‘· $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º `2009 <ë«sê
#·≥㺠<äyΔ TÓ +Æ ~. á ÄsY.{Ï.Ç.`2009 ôdø£Hå é (29) düuŸ ôdø£Hå é (2)˝À u≤\\+<äs÷¡ $<ä´ <ë«sê düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ
kÕ~Û+#˚˝≤ $<ë´ Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ê\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T ñ+&Ü\ì ù|s=ÿqï~.
u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ø√dü+ $<ë´ $wüjT· ø£ nBÛøè£ ‘· dü+düú (Academic Authority) øÏ+~ n+XÊ\ô|’
<äèwæôº |{Ϻ $<ë´ Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T ñ+&Ü\ì RTE-2009 dü÷∫+∫+~. n$:
- sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|ü]Ãq $\Te\T
ñ<ë: düe÷q‘·«+, ùd«#·Ã,¤ kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+, kÕeT´yê<ä+, ˝ÖøÏøy£ ê<ä+, Á|üC≤kÕ«eT´+ yÓTTˆˆ$.
- u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ
- u≤\\ C≤„q+, kÕeTsêú´\T, HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, yÓK’ s¡T\T.
- u≤\\ |üP]Ô kÕeTs¡´ú + y˚Ts¡≈î£ XÊØs¡ø,£ e÷qdæø£ X¯≈î£ \Ô n_Ûeè~Δ.
bÕsƒX¡ Ê\ nH˚~ u≤\\ düeTÁ>∑ m<äT>∑T<ä\≈£î @sêŒ≥T #˚dqæ øπ +Á<ä+. |æ\˝¢ À¢ @<√ ˇø£ kÕeTsêú´ìï n_Ûeè~Δ|sü á &É+
<ë«sê >êì ˝Ò<ë ø=ìï $wüj÷· \πø |ü]$T‘·yTÓ Æ yê{Ïì kÕ~Û+#·&+É e\¢ >êì $<ä´ jÓTTø£ÿ \ø£´å + HÓsy¡ s˚ <¡ Tä . u≤\\ ÇcÕº\T,
Ädü≈î£ \Ô T yê]ì n_Ûeè~Δ|]ü #˚ s¡+>ê\qT >∑T]Ô+∫, yê{Ï˝À bÕ˝§ZH˝˚ ≤ #˚jT· &É+, n+<äT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ øês¡´ø£˝≤bÕ\qT
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ìs¡«Væ≤+∫q|ü⁄&˚ u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ »s¡T>∑T‘·T+~.
ªu≤\´+μ |æ\\¢ m<äT>∑T<ä\≈£î ‘√&ÉŒ&˚ <äX.¯ á düeTj·T+˝À |æ\\¢ u≤˝≤´ìï Vü≤]+#˚$<Û+ä >ê bÕsƒX¡ Ê\ yê‘êes¡D+,
|üìrs¡T ñ+fÒ, Ç~ |æ\\¢ ô|’ rÁe Á|üu≤Û yêìï #·÷|æ u≤\\ n_Ûeè~Δì ìs√~ÛdTü +Ô ~. n+<äTøπ u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ
»s¡>&∑ ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ nìï s¡+>ê˝À¢ øês¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#·ã&Ü*. Ç+<äTø√dü+ øÏ+~ s¡+>ê\ô|’ <äèwæº ô|{≤º*.
u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ s¡+>±\T
` XÊØs¡ø£ n_Ûeè~Δ, y˚T<∏√|üsy¡ TÓ qÆ n_Ûeè~Δ
` kÕ+|òTæ ø£ n_Ûeè~Δ
` ñ<˚«>∑ n_Ûeè~Δ
` HÓ‹’ ø£ $\Te\ n_Ûeè~Δ
` kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤
u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ (All Round Development of Children - Existing
Situtation)
` $<ä´ jÓTTø£ÿ |üse¡ ÷s¡+ú |üØø£\å T, e÷s¡Tÿ\T, sê´+≈£î\T>ê e÷]+~.
- C≤„|øü £ X¯øìÔÏ |üØøÏ+å #·&ÜìøÏ |ü]$T‘·yTÓ qÆ |üØø£\å $<ÛëHê\T.

12
12
 - øπ e\+ bÕsƒ´¡ $wüj÷· \T n+fÒ uÛ≤wü\T, >∑D‘Ï +· , kÕe÷q´, kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\øπ ÁbÕ<Ûëq´‘·.
- |æ\\¢ n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&˚ $\Te\T, n_ÛsT¡ #·T\T, Ä≥\T, |üì e+{Ï n+XÊ\T bÕsƒX¡ Ê\˝À ø£qTeTs¡T>¬ q’ $.
- ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ <äèwæ˝º À ≈£L&Ü Ä≥\T, bÕ≥\T, ø£<\ä∏ T, yê´j·÷eT+, |üì#˚jT· &É+ e+{Ï$ #·<Tä e⁄˝À uÛ≤>∑+ øê<äì,
M{Ï e\¢ ‘·eT |æ\\¢ #·<Tä e⁄\T <Óã“‹+{≤j·Tì uÛ≤$+#·&+É .
- Äq+<ä+>ê Ä&ÉT≈£îH˚ kÕj·T+øê\+ (|æ\\¢ düeTj·T+), Ç+{Ï|ìü (home work)‘√H√, |üØø£\å ø√dü+ #·<eä &Üìø√,
≥÷´wüqø¢ √, dü&º ôû d+≥s¡ø¢ √ yÓfi&¢¯ Üìπø |ü]$T‘·yTÓ +Æ ~.
- |æ\\¢ T ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ ø√]ø£ y˚Ts¡øπ #·<eä &É+.
- Ç≥T ñbÕ<Ûë´j·TT\T, n≥T ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T.... Ç˝≤ n+<äs÷¡ ≈£L&Ü |æ\\¢ ≈£î ˇø£ eTqdüT+≥T+<äì, yê]øÏ
Ä˝À#·q\T, Ädü≈î£ \Ô T ñ+{≤j·Tì eT]∫, ‘·eTøÏwyºü TÓ qÆ / ‘√∫q n+XÊ\qT ã\e+‘êq s¡T<äT‘› T· Hêïs¡T. |æ\\¢ qT
j·T+Á‘ê\T>± e÷s¡TdüTHÔ êïs¡T.
- M{Ïø‘Ï √&ÉT Á|üe÷D≤\ ù|s¡T‘√ ãs¡TyÓøÿÏ q #·<Tä e⁄\T n+fÒ (IIT) ø√∫+>˘\ ù|s¡T‘√ ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· ˝À¢ #·<yä ê*‡q
yê{Ïì ns¡yú TÓ HÆ ê, øê≈£îHêï ã\e+‘êq øÏ+~ ‘·s>¡ ‘∑ T· ˝À¢H˚ #·<eä &É+.
` ñ<äjT· + ˝Ò∫+~ yÓTT<ä\T sêÁ‹ |ü&TÉ ≈£îH˚ es¡≈î£ |ü⁄düøÔ ê\ #·T≥÷º, yê{Ï˝Àì n+XÊ\qT yÓT<äfifl¯ ˝À ≈£î≈£îÿø√e&Üìπø
düeTj·÷ìï yÓ∫ÃdüTHÔ êïs¡T.
` M{Ï Á|üu≤Û e+ e\¢ |æ\˝¢ À¢ Äs√>∑´ düeTdü´\T, Á|ües¡HÔ ê düeTdü´\T ñ‘·ŒqïeTÚ‘·THêïsTT. ˇ‹Ô&,ç Ä+<√fi¯q≈£î >∑Ts¬ ’
Ä‘·àq÷´q‘·˝À eTTì–b˛e&É+, düãÔ +› >ê, ìùd»Ô +>ê ñ+&É&+É . düŒ+~+#˚ >∑TD+ ø√˝ÀŒe&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~.
` M{Ïì <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì eTq sêh+˝À APSCF-2011qT s¡÷bı+~+∫ eTq sêh <äèø£Œ<∏ëìï sêdüT≈£îHêï+.
u≤\\ C≤„ q +, kÕeTsêú ´ \T, HÓ ’ | ü ⁄ D≤´\T, $\Te\T, yÓ ’ K s¡ T \T, dü + |ü P ]Ô > ± ô|+bı+~+#· & É +
(Development of children knowledge, abilities, skills, values and attitudes to the fullest
extent)
u≤\\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, kÕ+|òæTø£, HÓ’‹ø£, y˚T<Û√|üs¡, uÛ≤y√<˚«>∑, kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤ e+{Ï n+XÊ\˝À
n_Ûeè~›ì u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ nqe#·TÃqT. u≤\\T ÄdüøÏÔ>± nuÛÑ´dæ+#·&É+, uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+˝À
uÛ≤>∑kÕ«eTT\e&É+ <ë«sê u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~. u≤\\qT uÛ≤$ ñ‘·ÔeT bÂs¡T\T>± s¡÷bı+~+∫
ñ‘·ÔeT Jeq $<ÛëHêìøÏ ‘√&ÉŒ&˚<˚ $<ä´. u≤\\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&ÉTq≥T¢>± bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡´Áø£e÷\T
ñ+&Ü*. u≤\\ n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\qT, kÕeTsêú´\qT yÓ*øÏrùd $<Ûä+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T ìs¡«Væ≤+#ê*.
1. u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ :
|æ\\¢ +<äs÷¡ XÊØs¡ø,£ e÷qdæø,£ kÕ+|òTæ ø£, HÓ‹’ ø£, ñ<˚«>∑ s¡+>±\˝À n_Ûeè~Δ#+Ó ~q|ü&˚ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δì
kÕ~Û+∫q≥T¢. Ç+<äTø√dü+ |æ\\¢ T bÕsƒ´¡ $wüj÷· \‘√bÕ≥T düV≤ü bÕsƒ´¡ $wüj÷· \qT ≈£L&Ü nuÛ´Ñ dæ+#ê*‡ ñ+≥T+~. eTq
sêh+˝À RTE-2009 #·≥+º neT\T˝À e∫Ãq+<äTq düV≤ü bÕsƒ´¡ $wüj÷· \qT ≈£L&Ü bÕsƒ´¡ $wüj÷· \‘√ düe÷q+>± nuÛ´Ñ dæ+#˚˝≤
#˚jT· &ÜìøÏ #·s´¡ \T #˚|{ü ≤ºsT¡ . Ç+<äTø√dü+ øÏ+~ $wüj÷· \qT |æ\\¢ T nuÛ´Ñ dæ+#ê*‡ ñ+≥T+~. n$ :

13
13
 ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT ñqï‘· kÕúsTT
♦ Á|ü<eä∏ T uÛ≤wü (e÷‘·è uÛ≤wü) ♦ Á|ü<eä∏ T uÛ≤wü (e÷‘·è uÛ≤wü)
♦ ~«rj·T uÛ≤wü (Ä+>∑+¢ ) ♦ ~«rj·T uÛ≤wü (Væ≤+B / ‘Ó\T>∑T / ñs¡÷)›
♦ >∑D‘Ï +· ♦ ‘·èrj·T uÛ≤wü (Ä+>∑+¢ )
♦ |ü]düsê\ $C≤„q+ ♦ >∑D‘Ï +·
♦ yê´j·÷eT, Äs√>∑´$<ä´ ♦ $C≤„q XÊg+
♦ kÕ+|òTæ ø£ XÊg+
♦ $\Te\T, Jeq HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
♦ yê´j·÷eT, Äs¡√>∑´$<ä´
♦ |üì, ø£+|üP´≥sY $<ä´
♦ $\Te\T ` JeqHÓ|’ ⁄ü D≤´\T
♦ ø£fi\¯ T, kÕ+düÿ è‹ø£ $<ä´
♦ |üì, ø£+|üP´≥sY $<ä´
♦ ø£fi\¯ T, kÕ+düÿ è‹ø£ $<ä´
bÕsƒX¡ Ê\ nH˚~ u≤\\ düeTÁ>∑ m<äT>∑T<ä\≈£î @sêŒ≥T #˚dqæ øπ +Á<ä+. |æ\˝¢ À¢ @<√ ˇø£ kÕeTsêú´ìï n_Ûeè~Δ|sü #¡ &· +É
<ë«sê>±ì ˝Ò<ë ø=ìï $wüj÷· \πø |ü]$T‘·yTÓ Æ yê{Ïì kÕ~Û+#·&+É e\¢>±ì $<ä´ jÓTTø£ÿ \ø£´å + HÓsy¡ s˚ <¡ Tä . u≤\\ ÇcÕº\T,
Ädü≈î£ \Ô T yê]ì n_Ûeè~Δ|]ü #˚ s¡+>±\qT >∑T]Ô+∫, yê{Ï˝À bÕ˝§ZH˝˚ ≤ #˚jT· &É+, n+<äT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ìs¡«Væ≤+∫q|ü&˚ u≤\\ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~Δ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç+<äTø£qT>∑TD+>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T
s¡÷bı+~+#ês¡T.
u≤\\ C≤„q+ (Knowledge):

Ç~ düe÷#ês¡+ ø±<äT. |ü⁄düøÔ ±\˝Àì ˝Ò<ë >¬ &’ TÉ \˝Àì~ C≤„|øü +£ ñ+#·Tø=ì ‹]– n|üŒC…|Œü &É+ ø±<äT. |ü⁄düøÔ ±\˝Àì
Á|üXï¯ \qT, »yêãT\qT >¬ &’ TÉ /¢ dü&º yû TÓ {ÏØsTT˝Ÿ e+{Ï$ #·÷dæ sêj·T&É+ ø±<äT. C≤„qeT+fÒ >∑‘¯ êqTuÛyÑ ê\ Ä<Ûës¡+>± ‘·eT
Ä˝À#·q\ qT+&ç ñ<ä“$¤ +#˚~. Ç~ ˇø£ ne>±Vü≤q ø±e#·TÃ. ˇø£ ø£$‘· ø±e#·T× ø£<ä∏ ø±e#·TÃ, dü÷Árø£sD¡ ø±e#·TÃ.
C≤„q+ nH˚~ nìï düu≈®… î£ \º ˝À ˇπø Ø‹˝À ñ+&É<Tä . Äj·÷ düu≈®… î£ º dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ uÛ≤wü˝À ø£<\ä∏ T
sêj·T&É+, nqTuÛÑyê\T sêj·T&É+, ìHê<ë\T sêj·T&É+, ø£$‘·\T, π>j·÷\T e+{Ï e´eVü‰s¡ s¡÷bÕ˝À¢
ñ+fÒ >∑D‘Ï +· ˝À dü÷Á‘ê\T, dü+ã+<Ûë\T ìs¡÷|üD\T e+{Ï s¡÷|ü+˝À ñ+≥T+~. ôdq’ T‡˝À uÛ≤eq\T, ne>±Vü≤q,
dæ<ëΔ+‘ê\T, kÕ<ÛëØø£sD¡ ≤\ e+{Ï s¡÷bÕ˝À¢ ñ+≥T+~. kÕ+|òTæ ø£+˝À e÷qe‘ê eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\T, e÷qe JeHêìï
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd n+XÊ\qT >∑T]Ô+#·&É+, $\Te\ Ä$sꓤe+, #·{≤º\T, kÕe÷õø£ ø£≥Tºu≤≥T¢, e+{Ï s¡÷bÕ˝À¢
ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ C≤„q ìsêàD+ »]–‘˚H˚ H˚sT¡ Ãø√e&É+ »]–+<äì uÛ≤$+#ê*. $e]+#·&+É , #·~$+#·&+É , #·÷dæ
sêj·TeTq&É+ e˝Ò¢ y˚jT· &É+ e+{Ï ns¡sΔ V¡ ≤æ ‘· $<ÛëHê\ <ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑<Tä . Ç+<äTø√dü+ ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈î£ \º T,
nH˚«wüD\T, ø£qT>=q&É+ e+{Ï •X¯óøπ +ÁBø£è‘· $<ÛëHê\ <ë«sê uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· qT ns¡eΔ +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
C≤„qeTH˚~ düe÷#ês¡+ bı+<ä&+É ø±<äT. C≤„q+ Ä˝À#·q\, nqTuÛ÷Ñ ‘·T\ dü+>∑eT+, ã{Ï|º ≥ü &º +É , |ü⁄qX¯Ãs¡D
#˚dTü ø√e&É+ <ë«sê |æ\y¢ ê&ÉT bı+<˚ düe÷#êsêìï eTq+ C≤„q+ nì ‘·sT¡ #·÷ uÛ≤$kÕÔsT¡ . ø±ì C≤„qeT+fÒ Ç~ ø±<äT.
C≤„qeTH˚~ $<ë´]úøÏ Çe«ã&˚~ ø±<äT. Ç~ nqTuÛeÑ + <ë«sê dü«j·T+>± ì]à+#·T≈£îH˚~. |æ\\¢ T dü«j·T+>± á Á|üøè£ ‹˝À
#·Ts¡Tø¬ q’ bÕÁ‘· b˛wæ+∫ ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT #˚d,æ #·÷dæ C≤„Hêìï bı+<ë*. u≤\\ø£T $wüj÷· ìï ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ #˚dæ C≤„|øü +£

14
14
#˚dqæ $wüj÷· \qT Á|üXï¯ \ <ë«sê ñqï<äTqï≥T¢>± ‹–] #Ó|Œæ +#·&+É C≤„q+ ø±<äT. Bì <ë«sê |æ\y¢ êìï $<ë´e+‘·Tì
#˚jT· &É+>± uÛ≤$+#·˝eÒ TT. H˚sT¡ Ã≈£îH˚ $<Ûëq+, |ü<‘Δä T· \T uÛ≤eq\ô|’ düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, $X‚w¢ +æ ∫, kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#˚˝≤
ñ+&Ü*. bÕsƒX¡ Ê\ á $<Û+ä >± Áù|sπ |æ+#ê*, Áb˛‘ê‡Væ≤+#ê*. C≤„qeTH˚~ ìj·T$T‘· ø±\+˝À |üP]Ô>± Çe«>∑*>π ~ ø±<äT.
e÷qey˚T<∏√ uÛ≤+&Ü>±sêìï ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ #˚ùd~ e÷Á‘·yT˚ $<ä´ ø±<äT. $<ë´]ú |ü]o\q, nqTuÛ÷Ñ ‘·T\, Ä˝À#·q\ <ë«sê
C≤„q ìsêàD+ #˚dTü ≈£î+{≤&ÉT.
C≤„q+ $$<Ûä Ø‘·T\˝À ñ+≥T+~:
1. $wüjT· dü+ã+<Ûä |ü]C≤„q+ (factural knowledge) ìC≤\T, ìs¡«#·Hê\T, düe÷#ês¡+, |ü<Cä ≤\+.
2. uÛ≤eq\|üsy¡ TÓ qÆ C≤„q+ (conceptural knowledge) $$<Ûä uÛ≤eq\T, uÛ≤eq\ düe÷#ês¡+
3. |ü<‹Δä dü+ã+~Û‘· C≤„q+ (procedural knowledge) - s¡÷˝Ÿ‡, |ü<‘Δä T· \T, $$<Ûä |ü<‘Δä T· \T, C≤„q ìsêàD+
#˚dTü ø√e&É+.
4. Meta cognition - d”«j·T ne>±Vü≤q, eTq+ @$T{Ï m˝≤ H˚sT¡ Ã≈£î+≥THêïeTT nH˚ <ëìô|’ ne>±Vü≤q.
u…+»$THé ã÷¢yTé eTVü‰X¯jT· Tì Á|üø±s¡+ @<ÓH’ ê ˇø£ uÛ≤eqô|’ C≤„q+ ñ+<ä+fÒ <ëìì b˛\Ã&É+, ‹]– ‘·q
<Óq’ +~q uÛ≤wü˝À ñ<눈 #Ó|Œü >∑\&Z +É , u§eTà ^j·T&É+, uÛ≤>±\T >∑T]Ô+#·&+É , <ëìô|’ ˇø£ ne>±Vü≤q≈£îe∫Ã
sêj·T&É+, |ü]o*+∫ qyÓ÷<äT #˚jT· &É+, $es¡D Çe«&É+, ‹]– #Ó|ü &É+ yÓTT<ä˝q’… $ #˚jT· >∑\>±*. H˚sT¡ Ãø=H˚
<ëìì ñ|üj÷Ó –+#·>\∑ >±*.
C≤„q+ ñqï<ä+fÒ Ç$ #ÓjT· ´>∑\>±*.
` ne>±Vü≤q (understanding)
` $ìjÓ÷>∑+ (application)
` $X‚w¢ Dü (analyses)
` dü+X‚w¢ Dü (synthesis)
` eT÷˝≤´+ø£q+ (evaluvation)
` düèõ+#·&+É (creation)
u≤\\ kÕeTsêú´\T (Competencies/ abilities):
kÕeTs¡´ú n+fÒ #˚jT· >∑\>∑&+É nì ns¡+ú . düeTs¡‘ú · ø£*–e⁄+&É&+É nì ns¡+ú . ªe÷{≤¢&&É +É μ n+<ä]ø° edüT+Ô ~.
◊‘˚ ˇø£ düe÷#êsêìï Ç‘·sT¡ \qT n&ç– ‘Ó\TdüTø√e&É+ düeTs¡‘ú .· nfÒ¢ sêj·T&É+ n+<ä]ø° edüT+Ô <ë. ◊‘˚ ‘·q nedüs+¡
ø√dü+ ˇø£ <äsU¡ ≤düTÔ sêj·T>∑\>∑&+É düeTs¡‘ú .· á ø√D+˝À eTq+ kÕeTsêΔ´\qT ns¡+ú #˚dTü ø√yê*. n+fÒ HÓ|’ ⁄ü D´+ #Ó+~q
C≤„Hêìï kÕeTs¡´ú +>± uÛ≤$+#ê*.kÕeTsêΔ´\T kÕ<Ûës¡D+>± düu≈®… î£ º dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ ñ+{≤sTT. Ç$ e÷qdæøy£ TÓ qÆ $.
Ä˝À#·q\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´ <ë«sê |æ\\¢ T $$<Ûä düu≈®… î£ \º qT H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T. ◊‘˚ M{Ï <ë«sê Äj·÷
düu≈®… î£ \º ˝À |æ\\¢ T @$T kÕ~Û+#ê*? @y˚T+ #˚jT· >∑\>±*? nH˚~ eTTK´+. n+<äTøπ Á|ü‹ düu≈®… î£ ˝º À ‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± Äj·÷
düu≈®… î£ \¢º dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêΔ´\qT ìsêΔ]+#ês¡T.
kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô ˝À |æ\\¢ T kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêú´\qT nìï bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À $<ë´Á|üe÷D≤\T>± bı+<äT|üs#¡ ês¡T.

15
15
$<ë´ Á|üe÷D≤\T
bÕsƒ+¡ ˝Àì n+XÊ\T $<ë´s¡T\ú ≈£î ns¡eú Tj˚T´+<äT≈£î ‘·–q+‘· düeTj·T+ yÓ∫Ã+#ê*. eT<Û´ä eT<Û´ä ˝À ñqï Á|üXï¯ \T
Ç+<äT≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. Ç$ _ÛqïyÓTqÆ Á|üXï¯ \T: ùV≤‘·Te⁄, ø±s¡D-ø±s¡´+, düeTs¡qú , y˚T<∏√|ü≥+/uÛ≤eq\ |ü≥+,
|ü]o\q, $X‚w¢ Dü , Ä˝À#·q, }Vü≤, düe÷˝À#·q, yê´U≤´q+ e+{Ï yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q$. eTTK´yÓTqÆ uÛ≤eq\qT Á|ü‹
n<Ûë´j·T+˝Àq÷ ñ<ëVü≤s¡D\‘√ #·]Ã+#ês¡T, ø°\ø£ |ü<ë\T>± ≈£L&Ü Ç#êÃs¡T.
1) $wüj÷· e>±Vü≤q: $#ês¡D, #·sá , düe÷˝À#·q\T, øπ dt dü&º \û <ë«sê ñ<ëVü≤s¡D\T, yê´U≤´q+, |ü]o\qe+{Ï yê{Ï
<ë«sê eTÚ*ø£ uÛ≤eq\ n<Û´ä j·THêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+.
2) bÕsƒê´+XÊìï (Ç∫Ãq) #·~$, ns¡+ú #˚dTü ø=ì yê´U≤´ì+#·≥+: n|ü&É|ü &É÷ H˚sT¡ >± uÛ≤eq\qT ‘Ó*j·T#˚jT· ì s¬ ‘’ T· \,
ø±]à≈£î\ øπ dt dü&º \û T, ø=ìï ∫Á‘ê\T ñ+{≤sTT. M{Ïì ns¡+ú #˚dTü ø√e{≤ìøÏ, ∫Á‘ê\qT yê´U≤´ì+#·{≤ìøÏ $<ë´s¡T\ú ≈£î
‘·–q+‘· düeTj·T+ Çyê«*.
3) düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T: kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ\ $<ÛëHê\ìï+{Ï˙ øπ e\+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T #·]Ã+#·˝eÒ ⁄. ñ<ëVü≤s¡D≈£î |ü≥Dº
ÁbÕ+‘·+˝À ñqï |æ\\¢ T ‘·eT mìï¬øq’ Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛTä \ >∑T]+∫, |ü˝Á¢… bÕ+‘ê\˝À ñ+&˚ |æ\\¢ T ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝Àì #ÓsT¡ e⁄/
kÕ>∑T˙{Ï kÂø£sê´\ >∑T]+∫ düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·e#·TÃ. á düe÷#ês¡eT÷, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À Ç∫ÃqB ˇø£{>Ï ± ñ+&Éø£
b˛e#·TÃ. Bìì $e]+#ê*‡ ñ+≥T+~. ÁbÕC…≈î£ \º <ë«sê $<ë´s¡T\ú T ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï ‘Ó*j·T #Ó|Œü ≥+ ≈£L&Ü
eTTK´yÓTqÆ kÕeTs¡´ú + ne⁄‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î #ÓsT¡ e⁄≈£î dü+ã+~Û+∫ düe÷#ês¡+ ùdø£]ùdÔ *œ‘· ìy˚~ø£‘√bÕ≥T ∫Á‘·+
˝Ò<ë |ü≥+ CÀ&ç+#·e#·TÃ. ùdø£]+∫q düe÷#êsêH˚ï ∫Á‘ê\T, >√&É |üÁ‹ø£\ s¡÷|ü+˝À Á|ü<]ä Ù+#·e#·TÃ. düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ ,
Áø√&ûøs£ D¡ , $X‚w¢ Dü e+{Ï$ ≈£L&Ü düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ne⁄‘êsTT.
4) düeTø±©q (kÕe÷õø£ / kÕ+|òTæ ø£) n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq ` Á|ü•ï+#·≥+: ‘·eT Jeq Á|üe÷D≤\qT $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\,
$$<Ûä ø±˝≤\ Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\‘√ b˛˝ÒÃ˝≤ $<ë´s¡T\ú qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. á b˛*ø£\ dü+<äs“¡ +¤ ˝À ‘·˝‘… Ô˚ Á|üXï¯ \≈£î
ˇπø düe÷<Ûëq+ ñ+&Éøb£ ˛e#·TÃ.
5) |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T: á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À $$<Ûä s¡ø±\ |ü{≤\T, ∫Á‘ê\T ñHêïsTT. Á|ü<X˚ Ê\≈£î dü+ã+~Û+∫ |ü{≤\T HÓs’ ÷¡ |ü´
∫Á‘·D\T nì ns¡+ú #˚dTü ≈£îì <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫ HÓ|’ ⁄ü D≤´ìï ô|+bı+~+#·Tø√yê*. B+{À¢ $$<Ûä <äX\¯ T ñHêïsTT. >∑‘·
‘·s>¡ ‘∑ T· ˝À¢ m‘·T,Ô <ä÷sê\qT |ü≥+˝À m˝≤ #·÷|æ+#ê˝À ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. düeT‘·\ m‘·T\Ô >∑T]+∫ á ‘·s>¡ ‹∑ ˝À ‘Ó\TdüT≈£î+{≤+.
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À $$<Ûä ∫Á‘ê\T, bò˛{À\T, >√&É |üÁ‹ø£\T ñHêïsTT. Ç$ øπ e\+ n+<ä+ ø√dü+ bı+<äT|üs∫¡ q$ ø±e⁄,
bÕsƒêìøÏ dü+ã+~Û+∫q$. ∫Á‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫ ≈£L&Ü ø=ìï ø£è‘ê´\T ñHêïsTT.
6) Á|üX+¯ dü / n_Ûq+<äq ` düTìï‘·‘«· +: uÛ≤wü, dü+düÿè‹, ≈£î\+, eT‘·+, Åd-Ô” |ü⁄s¡Twüß\ $wüj÷· \˝À eTq <˚X+¯ ˝À m+‘√
yÓ$’ <Û´ä ‘· ñ+~. kÕe÷õø£ XÊÅd+Ôü á yÓ$’ <Û´ä ‘·\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+≥T+~, M{Ï |ü≥¢ düTìï‘·‘«· + Á|ü<]ä Ù+#˚˝≤
$<ë´s¡T\ú qT Áb˛‘·‡Væ≤düT+Ô ~.
ø±ã{Ϻ M{Ïì |æ\\¢ +<äs÷¡ kÕ~Û+#˚˝≤ #·÷&É&+É eTq u≤<Û´ä ‘·. Ç+<äTø£qT>∑TD+>±H˚ q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T HÓ\ø=Hê*.
M{Ïì düs¬ q’ Ø‹˝À $ìjÓ÷–+#ê*. nq>± bÕsƒê\ eT<Û´ä ˝Àì, bÕsƒê\ øÏ+<ä ñqï kÕeTsêΔ´<Ûë]‘· nuÛ≤´kÕ\qT |æ\\¢ T

16
16
kı+‘·+>± sêùd˝≤ #·÷&Ü*. >¬ &’ TÉ ¢ e+{Ï yê{Ïì #·÷dæ sêj·T&Üìï ìùw~+#ê*. Ç˝≤ #˚ùdÔ yê]˝À kÕeTsêΔ´_Ûeè~Δ
»s¡T>∑<Tä . Ä˝À∫+#·&+É , #˚dæ #·÷&É&+É , n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+, bÕ˝§Zq&É+, kı+‘·+>± sêj·T&É+ <ë«sê kÕeTsêΔ´\qT
|æ\\¢ T bı+<äT‘ês¡T. Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£qT, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·Tø=ì ‘·–q
dü+dæ<‘Δä ‘· √ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T ìs¡«Væ≤+#ê*.
|æ\¢\T mH√ï n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\T, kÕeTsêú´\T ø£*– ñ+{≤s¡T. $<ä´ jÓTTø£ÿ eTTK´ ÄX¯j·T+ u≤\˝À¢ ñ+&˚
düVü≤»yÓTÆq á X¯≈£îÔ\qT n_Ûeè~Δ |üs¡#·&Éy˚T (capabilities or innate abilities)
u≤\\ n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\T, kÕeTsêú´\T:
á n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\T Á|ü‹ u≤\Tì/ u≤*ø£˝À ñ+{≤sTT. Ç$ ˇø=ÿø£ÿ]˝À ˇø√ÿ$<Ûä+>± n_Ûeè~Δ #Ó+~e⁄+&Ü*.
M{Ïì |üP]ÔkÕúsTT˝À n_Ûeè~Δ #˚dæ eT+∫ X¯≈£îÔ\T, HÓ’|ü⁄D≤´\T >∑\ e´≈£îÔ\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&Éy˚T bÕsƒ¡XÊ\ Á|üeTTK
ø£s¡Ôe´+.
` Ä˝À∫+#·&É+
` |ü]o*+#·&É+, b˛\Ã&É+, ùdø£]+#·&É+
` }Væ≤+#·&É+
` uÛÒ<ë\T, b˛*ø£\T >∑T]Ô+#·&É+, #Ó|üŒ&É+
` eØZø£]+#·&É+, ˝…øÏÿ+#·&É+
` n+#·Hê y˚j·T&É+
` ø±s¡D ø±s¡ø±\T, dü÷Árø£]+#·&É+
` Á|ü•ï+#·&É+, |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
` ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ&É+
` ìj·Te÷\T @s¡Œs¡#·&É+, kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·&É+
` $X‚¢wæ+#·&É+
` dü+X‚¢wæ+#·&É+
` ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&É+/düèõ+#·&É+
` Ä&É&É+, bÕ&É≥+, n_Ûqj·Tq+
` düè»Hê‘·àø£+>± e´ø°Ôø£]+#·&É+
` düeTkÕ´ |ü]cÕÿsê\T dü÷∫+#·&É+
` ìsêΔs¡D≈£î sêe&É+
` |ü]ø£sê\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+
` e÷qdæø£ ∫Á‘ê\T @s¡Œs¡#·Tø√e&É+
` u§eTà\T, |ü{≤\T ^j·T&É+
ô|’ X¯≈£îÔ\T b+‘√ ø=+‘· n_Ûeè~Δ #Ó+~ |æ\¢\+<ä]˝À ñ+{≤sTT. yê{Ïì |üP]Ô>± eè~›|üs¡#·&É+, |æ\¢\ |üP]Ô
kÕeTs¡ú´+ y˚Ts¡≈£î ô|’ X¯≈£îÔ\qT (capabilities) qT eè~Δ |üs¡#·&É+ bÕsƒ¡XÊ\\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T #˚j·÷*‡+~.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT düu…®≈£îº˝À uÛ≤>∑+>±H˚ M{Ï ô|+|ü⁄<ä\, n_Ûeè~ΔøÏ ‘·–q ø±s¡´Áø£e÷\T Á|üD≤[ø£#˚ kÕ~Û+#ê*.

17
17
HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Skills):
Á|üdüTÔ‘· b˛{° Á|ü|ü+#·+˝À q÷‘·q düyêfi¯flqT düeTs¡úe+‘·+>± m<äTs=ÿqT≥≈£î |æ\¢\T Á|ü<ä]Ù+#ê*‡q kÕeTsêú´˝Ò
HÓ’|ü⁄D≤´\T. á HÓ’|ü⁄D≤´\T düu…®≈£îº Ä<Ûës¡+>± ø±e#·Tà ˝Òø£ nìï düu…®≈£îº˝À n+‘·s¡Z‘·+>± ñ+&˚$ ø±e#·TÃ.
HÓ’|ü⁄D≤´\T eTTK´+>± á s¡ø±\T>± ñ+{≤sTT.
1. Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\T (Thinking skills)
2. kÕe÷õø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T (Social skills)
3. uÛ≤eÁ|ükÕs¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T (Communicative skills)
4. dü«j·T+ ìs¡«Vü≤D HÓ’|ü⁄D≤´\T (Self management skills)
5. |ü]XÀ<Ûäq HÓ’|ü⁄D≤´\T (Reserch skills)
Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\T:
kÕ<Ûës¡D+>± eTq≈£î uÛ≤wü˝À¢ uÛ≤cÕHÓ|’ ⁄ü D≤´\T, $C≤„qXÊÁdü+Ô ˝À Á|üÁøÏj÷· HÓ|’ ⁄ü D≤´\T eØZøs£ D¡ , b˛\Ã&É+, Á|üj÷Ó >±\T,
uÛ≤e Á|ükÕs¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, |ü]ø£\Œq\T, nH˚«wüD\T ìsêΔsD¡ yÓTT<ä\>∑Tyê{Ï >∑T]+∫ ø=+‘· ne>±Vü≤q ñ+~. HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
nH˚$ e÷qdæø|£ sü y¡ TÓ qÆ $. nq>± Ä˝À#·D≤‘·àø£yTÓ qÆ $. Ä˝À∫+#˚ $<Û+ä ˝À yÓ$’ <Û´ä ‘·qT Á|ü<]ä Ù+#˚ HÓ|’ ⁄ü D´+ ø£*Z ñ+&É&+É .
M{ÏH˚ Ä˝À#·q HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (thinking skills) n+{≤s¡T. Ç$ Á|ü<ëÛ q+>± Hê\T>∑T s¡ø±\T.
1. Á|ü‹düŒ+~+#·&+É (Reflection)
2. ùV≤‘·Tã<ä+Δ >± Ä˝À∫+#·&+É (Rational thinking) n+fÒ yêdüyÔ ê\T >∑T]Ô+∫ ø±s¡D≤\T #Ó|Œü >∑\>∑&+É .
3. ãVüQø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+∫ $X‚w¢ +æ #·&+É n+fÒ @ $wüjT· + >∑T]+#ÓH’ ê $_Ûqï ø√D≤˝À¢ #Ó|Œü >∑\>∑&+É , düeT]Δd÷ü Ô
e÷{≤¢&&É +É , <ëH˚ï $uÛ~Ò dü÷Ô e÷{≤¢&&É +É — @<ÓH’ ê |üì ` n+fÒ Á|üC≤kÕ«eT´+˝À mìïø£\ >∑T]+∫ Á|üj÷Ó »Hê\qT
#Ó|Œü >∑\>∑&+É nfÒ¢ |ü]$T‘·T\qT ≈£L&Ü #Ó|Œü >∑\>∑&+É .
4. düè»Hê‘·àø£ Ä˝À#·q\T (Creative Thinking): n+fÒ q÷‘·q Á|ü‹bÕ<äq #˚jT· >∑\&Z +É ,ø=‘·$Ô düèwæ+º #·&+É , ‘·q
ìs¡jí ÷· ìï Á|üø{£ +Ï #·&+É n+fÒ ‘êH˚ ÄkÕúq+˝À ñ+fÒ @+ #˚kÕÔ&TÉ ? nì dæsú +¡ >±/ Ä‘·à $XÊ«dü+‘√ #Ó|Œü >∑\>∑&+É .
5. $eTs¡ÙHê‘·àø£ Ä˝À#·q\T (Critical Thinking): m+<äT≈£î? @$T{Ï? Á|ü•ï+#·&+É <ë«sê Ä˝À∫+|üCj Ò T· &É+.
H˚s¡TÃø√e&É+ nH˚~ Ä˝À∫+#·&É+ <ë«sêH˚ »s¡T>∑T‘·T+~. nuÛÑ´düq+ »s¡>±\+fÒ $<ë´s¡Tú\qT uÛ≤eq\ô|’,
düeTdü´\ô|’ Ä˝À∫+|ü #˚j·÷*. Ä˝À∫+#·&É+, #˚j·T&É+, nqTuÛÑyê\ <ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~.
C≤„Hêìï bı+<ä&ÜìøÏ Ä˝À∫+#ê*. Ä˝À∫#·+&É+ <ë«sêH˚ ne>±Vü≤q, $ìjÓ÷>∑+, $X‚w¢ Dü , dü+X‚w¢ Dü , eT÷˝≤´+ø£q+
nH˚ n‘·T´qï‘· HÓ’|ü⁄D≤´\ kÕ<Ûäq »s¡T>∑T‘·T+~.
kÕe÷õø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T (Social Skills):
` Ç‘·s¡T\qT >ös¡$+#·&É+
` u≤<Ûä´‘·\T d”«ø£]+#·&É+
` Ç‘·s¡T\‘√ ø£*dæ |üì #˚j·T&É+, |ü+#·Tø√e&É+
` düe÷»+˝À düeT÷Vü≤+˝À ‘·q u≤<Ûä´‘·qT ìs¡«]Ô+#·&É+
` d”«j·T $XÊ«dü+, qeTàø£+ ñ+&É≥+
` ≈£î≥T+ã Jeq+, ≈£î≥T+ã dü+ã+<Ûë\ô|’ Äø±+ø£å

18
18
uÛ≤e Á|üdüs¡D HÓ’|ü⁄D≤´\T (Communicative Skills):
` u≤>± $q≥+
` Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É≥+
` #·<äe≥+
` #·~$+~ ne>±Vü≤q #˚düTø=ì Á|ü‹düŒ+~+#·&É+
` d”«j·T s¡#·q : #·~$+~, $qï<ëìô|’ ne>±Vü≤q‘√ yê´U≤´ì+#·&É+
` Vü‰e uÛ≤yê\ <ë«sê uÛ≤eHê Á|üdüs¡D HÓ’|ü⁄D≤´\T, uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D
d”«j·T ìs¡«Vü≤D HÓ’|ü⁄D≤´\T (Self management Skills):
` e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T (ø±fi¯ófl, #˚‘·T\T, y˚fi¯fl‘√ $$<Ûä |üqT\T #˚j·T≥+)
` düeTj·T bÕ\q ìs¡«Vü≤D (Time management)
` Äs√>∑´yÓTÆq Jeq $<ÛëHê\T (Healthy life style)
` Ä•+∫q Ø‹˝À |æ\¢\ Á|ües¡Ôq
|ü]XÀ<ÛäHê HÓ’|ü⁄D≤´\T/düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T:
|ü]XÀ~Û+#·&É+ <ë«sê ‘Ó\TdüTø√e≥+, $$<Ûä HÓ’|ü⁄D≤´\T kÕ~Û+#·&É+ n$
` Á|ü•ï+#·&É+
` Á|üX¯ï\ Ä<Ûës¡+>± |ü]o\q\T #˚j·T&É+
` Á|üD≤[ø£ eT]j·TT düe÷#ês¡ ùdø£s¡D
` ùdø£]+∫q düe÷#ês¡ qyÓ÷<äT, $X‚¢wüD
` ø£qT>=qï $wüj·÷\T ]b˛s¡Tº s¡÷|ü+˝À sêj·T≥+, Á|ü<ä]Ù+#·&É+
Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\ ‘·q dæ\ãdt eT]j·TT $$<Ûä n+‘·s¡ ø£]≈£î\+ ø±s¡´Áø£e÷\ <ë«sê ô|’ HÓ’|ü⁄D≤´\qT |æ\¢\+<ä]˝À
n_Ûeè~Δ |üs¡#ê*.
4. yÓK’ s¡T\T (Attitudes/ dispositions):
e´≈£îÔ\T ‘·eT Á|üø£è‹ eT]j·TT düe÷»+ô|’ Á|ü<ä]Ù+#˚, ãVæ≤s¡Z‘· |ü]#˚ n‹ eTTK´yÓTÆq e÷qe $\Te\T,
qeTàø±\T, nqTuÛÑ÷‘·T\qT yÓ’Ks¡T\T n+{≤+.
e´≈£îÔ\T Á|ü<ä]Ù+#˚ eTTK´yÓTÆq yÓ’Ks¡T\T:
` u≤<Ûä´‘· rdüTø√e&É+
` ø£*dæ |üì#˚j·T&É+ (Cooperation)
` düè»Hê‘·àø£‘· (Creativity)
` ñ‘ê‡Vü≤+, ñ‘·T‡ø£‘· (Curiosity)
` ‘·<ëqTuÛÑ÷‹ (Empathy)
` düVü≤q+, zs¡TŒ
` >ös¡e+ #·÷|ü&É+
` dü«‘·+Á‘·‘·

19
19
 ` ø£åeT, Áù|eT‘·‘·«+
` Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, Á|üX¯+dæ+#·&É+
` ìC≤sTT‹, ÁX¯eT≈£î $\Teìe«≥+
$<ä´ nH˚~ C≤rj·T n_Ûeè~Δì, kÕ+|òæTø£ n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#˚~. u≤\\ n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\qT >∑T]Ô+∫ XÊØs¡ø£,
e÷qdæø£, uÛ≤y√<˚«>∑, Ä<Ûë´‹àø£, $\Te\T, ˙‹ìj·Te÷\qT n_Ûeè~Δ #˚j·TTq≥T¢>± bÕsƒ¡XÊ\ |üì #˚j·T&É+ <ë«sê
u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~.
u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ` n_Ûeè~Δ s¡+>±\T
(All round development of children - Developmental areas)
u≤\\ |üP]Ô kÕeTs¡ú´+ y˚Ts¡≈£î XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ X¯≈£îÔ\qT n_Ûeè~Δ #˚j·T&É+.
u≤\\T düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ #Ó+<ë\+fÒ bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À øÏ+~ s¡+>±\ô|’ <äèwæºô|{≤º*.
1. XÊØs¡ø£ n_Ûeè~Δ
2. e÷qdæø±_Ûeè~Δ/ y˚T<Û√|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~Δ
3. kÕ+|òæTø±_Ûeè~Δ
4. ñ<˚«>±_Ûeè~Δ
5. HÓ’‹ø£‘·, $\Te\T o\ìsêàD+
6. kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤, Á|üX¯+dü
u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ˝À XÊØs¡ø£, kÕe÷õø£, e÷qdæø£, y˚T<Û√|üs¡, HÓ’‹ø£, $\Te\T, kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤
$$<Ûä s¡+>±\T Ç$T&ç ñHêïsTT. M{Ï $ø±kÕìøÏ bÕsƒ¡XÊ\\T πø+Á<ä_+<äTe⁄\T ø±yê*. M≥ìï{Ï‘√ ≈£L&çq bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£
bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ neT\Tø±yê*.
nuÛÑ´düq+ n+fÒ? (What is Learning?)
#ê˝≤eT+~ ªnuÛÑ´düq+μ n+fÒ |ü⁄düÔø£+˝Àì düe÷#êsêìï ñ|üHê´dü|ü<äΔ‹ <ë«sê |æ\¢\≈£î n+~+#·&É+, Á|üX¯ï\
<ë«sê n+~+∫q düe÷#êsêìï sêã≥º&É+>±H˚ uÛ≤$kÕÔs¡T. Bìe\¢ #ê˝≤ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT πøe\+ #Ó|üŒ&É+,
$<ë´]ú $ì ns¡ú+#˚düTø=ì >∑Ts¡TÔ ô|≥Tºø√e&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. yêdüÔe+>± nuÛÑ´düqeT+fÒ düe÷#ês¡+ ne>±Vü≤q
#˚dTü ø=ì nqTuÛeÑ + <ë«sê C≤„q+>± e÷s¡TÃø√e&É+. nedüsy¡ TÓ qÆ |ü&ÉT, dü+<äs√“¤∫‘·+>± á C≤„Hêìï $ìjÓ÷–+#·>\∑ >±*.
á y˚Ts¡≈£î dü¬s’q nuÛÑ´düHê nqTuÛÑyê\T bı+<äø£b˛e&É+ e\q |æ\¢\≈£î ã{°º $<Ûëq+ ‘·|üŒ eTs√ e÷s¡Z+ ˝Òì |ü]dæú‹
HÓ\ø=qï~.
Ä<ÛäTìø£ $<ë´y˚‘·Ô\T |ü]XÀ<Ûäq\T #˚dæ |æ\¢\+<ä]˝Àq÷ nuÛÑ´dæ+#˚ X¯øÏÔ ñ+<äì ìs¡÷|æ+#ês¡T. Bì Á|üø±s¡+
|æ\¢\T dü«+‘·+>± C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√>∑\s¡T. |æ\¢\≈£î düe÷#êsêìï n+<äTu≤≥T˝À ñ+∫ yê] |üPs¡«C≤„q+,
|üPsê«qTuÛÑyê\‘√ C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√H˚+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü+<Ûëqø£s¡Ô\T>±, kÂ\uÛÑ´ø£s¡Ô\T>± (ô|òdæ*fÒ≥sY)
ñ+&Ü*.
kÕ+Á|ü<ëj·T+>± uÛ≤$düTÔqï≥T¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T C≤„q<ë‘·\T ø±s¡T, |æ\¢\T C≤„qÁ>∑V”≤‘·\T ø±s¡T. C≤„q ìsêà‘·\T.
n+‘˚ø±ì ñbÕ<Ûë´j·TTì dü÷#·q Á|üø±s¡+ q&ÉT#·Tø=H˚ ªeTs¡eTqwüß\Tμ ø±s¡T.

20
20
 ô|’ n+XÊ\qT |ü]o*ùdÔ düe÷#êsêìï |üPsê«qTuÛÑyê\‘√ dü+<Ûëq+ #˚düTø=ì kÕeTsêú´\≈£î |ü<äTqT ô|≥Tºø=ì
dü+<äsꓤqTkÕs¡+ $ìjÓ÷–+#˚ X¯øÏÔì ô|+bı+~+#·Tø√e&Éy˚T nuÛÑ´düq+ nì #Ó|üŒe#·TÃ.
nuÛ´Ñ düq dü«uÛ≤e+, |æ\\¢ T b˝≤ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T?
(Nature of learning - How children learn)
` |æ\\¢ T øπ e\+ $q&É+ ˝Òø£ #·<eä &É+ <ë«sêH˚ ø±≈£î+&Ü nH˚ø£ Ç‘·s¡ |ü<‘Δä T· \ <ë«sê ≈£L&Ü H˚sT¡ Ãø=+{≤s¡T. nq>±
nqTuÛyÑ ê\T (Experience), |üqT\T, ø£è‘ê´\T #˚jT· &É+ <ë«sê (learning by doing), Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· &É+
(experimentation), #·sá \T (discussion), n&É>& ∑ +É / Á|ü•ï+#·&+É , Ä˝À∫+#·&+É , Á|ü‹düŒ+~+#·&+É , Ä˝À∫+∫
dü«+‘·+>± sêj·T&É+, (asking / questioning, listening,thinking, reflecting and expressing, one
self) yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê H˚sT¡ Ãø=+{≤s¡T.
` ñ‘ê‡Vü≤+>± H˚sT¡ Ãø√e&É+ nH˚~ |æ\\¢ +<ä]øÏ kÕ«uÛ≤$ø£+>±H˚ ñ+≥T+~. n+<äsT¡ |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√>∑\s¡T. H˚sT¡ Ãø=H˚
kÕ«eTs¡´Δ + |æ\\¢ +<ä]ø° ñqï~. H˚sT¡ Ãø√e&É+ nH˚~ bÕsƒX¡ Ê\˝ÀH˚ >±≈£î+&Ü ãj·T≥ yê‘êes¡D+˝À ≈£L&Ü
»s¡T>∑T‘·T+~. nuÛ´Ñ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs#¡ ê\+fÒ ‘·|Œü ìdü]>± ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ nuÛ´Ñ düHêìï ã&ç ãj·T≥ ø£è‘ê´\‘√,
nqTuÛyÑ ê\‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚j÷· *. #˚jT· &É+ <ë«sê |ü]o\q <ë«sê, Ä˝À∫+#·&+É <ë«sê u≤>∑T>± H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T.
` nsêúìï Á>∑V≤æ +#·&+É , ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&É+, ‘ê]ÿø£+>± Ä˝À∫+#·&+É , düeTdü´\ kÕ<Ûqä , nH˚«wæ+#·&+É , ø£qT>=q&É+,
#·sá \T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê nuÛ´Ñ düq+ u≤>± »s¡T>∑T‘·T+~.
` |æ\\¢ T e÷qdæø+£ >±, XÊØs¡ø+£ >±, y˚T<∏√|üs+¡ >± dü+dæ<Tä \Δ T ø±ø£eTT+<˚ ã&çøÏ |ü+|æ‘˚ nuÛ´Ñ düq+ »s¡T>∑<Tä .
Ç≥Te+{Ï |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ |æ\\¢ T bÕsƒê\qT ã{°º |ü{ºÏ n|üŒ #ÓãT‘êπs, ø±ì Ä düe÷#êsêìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø√s¡T,
ì‘·´ J$‘êìøÏ nq«sTT+#·Tø√˝ÒsT¡ . ãfiÀ¢ ≈£L&Ü H˚sπ Œ n+X¯+ |ü≥¢ |æ\\¢ ≈£î ÁbÕ<∏$ä Tø£ ne>±Vü≤q ˝Ò<ë ‘·–q
kÕeTsêΔ´\T ˝Ò≈î£ Hêï ≈£L&Ü |æ\\¢ ≈£î H˚sT¡ Ãø=H˚ $wüjT· + |ü≥¢ nsTTwü‘º · @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Ä düu≈®… î£ qº T ø£wyºü TÓ qÆ ~>±
uÛ≤$kÕÔsT¡ . ø±ã{Ϻ ‘·|Œü ìdü]>± y˚T<∏√|üs+¡ >± dü+dæ<Tä \› qT #˚jT· &É+ eTq u≤<Û´ä ‘·.
` nuÛ´Ñ düq+ u≤>± »s¡>±\+fÒ ‘·–q Á|üXï¯ \ <ë«sê |æ\\¢ qT Ä˝À∫+|ü #˚j÷· *. ø£è‘ê´\T, düeTdü´\T, ÁbÕC…≈î£ \º T
Ç∫à <ëìô|’ |æ\\¢ qT e÷{≤¢&+ç #ê*. #˚d+æ ~, H˚sT¡ Ãø=qï~ ]b˛s¡T\º s¡÷|ü+˝À sêj·TeTHê*. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À
Á|ü<]ä Ù+∫ #·sá ≈£î ô|≥ºeTHê*. Ç˝≤ #˚ùdÔ |æ\\¢ T dü+‘√wü+>±, u≤>∑T>± H˚sT¡ Ãø=+{≤s¡T. Ç≥Te+{Ï |üqT\˝À
yÓ$’ <Û´ä +, düyê\T (challenge) ñ+≥T+~. $düT>∑T<ä\ ñ+&É<Tä . |üqT\T #˚jT· &É+ <ë«sê H˚sT¡ Ã≈£î+≥THêïs¡T.
ø±e⁄q @ø±Á>∑‘· ñ+≥T+~. |æ\\¢ T Çwü+º >± #˚jT· &É+ e\¢ yê{Ï˝À, ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§Z+{≤s¡T. H˚sT¡ Ãø√e&É+
düT\uÛ+Ñ >± ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ »s¡T>∑T‘·T+~. |üqT˝À¢ ìeT>∑ï+ ne⁄‘ês¡T ø±ã{Ϻ n\¢] #˚jT· &É+ yÓTT<ä\>∑T
Áø£eT•ø£Då ≤ düeTdü´\T ñ‘·Œqï+ ø±e⁄.
` nuÛ´Ñ düq+ nH˚~ |ü]düsê\˝À |æ\\¢ T |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹düŒ+<äHê\ <ë«sê, |ü]o\q\ <ë«sê, düe÷»+˝Àì $$<Ûä
e´≈£î\Ô ‘√ »]ù| |üsd¡ Œü s¡ #·sá \ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~.
` |æ\\¢ T ‘·eT≈£îqï |üPs¡« C≤„q+ <ë«sê ø=‘Ô· C≤„q+ bı+<ä&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïkÕÔsT¡ . C≤„q ìsêàD+ nH˚~ |æ\\¢ T
kı+‘·+>± |ü]düsê\˝À, e´≈£î\Ô ˝À |üsd¡ Œü s¡ #·sá , Á|ü‹düŒ+<äq\ (interactive) <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~. |æ\\¢ +<ä]ø°
|üPs¡« C≤„q+ y˚sT¡ y˚sT¡ >± ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ ø=‘·Ô n+XÊ\ |ü≥¢ ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&É+ ≈£L&Ü y˚sT¡ >± ñ+≥T+~.
ø±ã{Ϻ |æ\\¢ T ‘·eT nuÛ´Ñ düq+˝À ˇπø Ø‹˝À ñ+&ÉsT¡ . |æ\\¢ C≤„q ìsêàD≤ìøÏ, ‘·–q nqTuÛyÑ ê\T, ø£è‘ê´\T,
#·sá \ <ë«sê Ä˝À∫+|üCj Ò T· &É+ nH˚$ #˚j÷· *.

21
21
 ` H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ eTTK´yÓTqÆ ~ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ yê‘êes¡D+, nq>± uÛj Ñ T· s¡V≤æ ‘· yê‘êes¡D+. |æ\\¢ ≈£î uÛÁÑ <ä‘,· Áù|eT
ÄbÕ´j·T‘· #·÷|æ+#·&+É , ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\\¢ ‘√ ø£*dæb˛sTT yês¡T H˚sT¡ Ã≈£îH˚≥≥T¢ #˚jT· &É+, e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± #Ó|Œü &É+,
‘Ó*j·Tì $wüj÷· \T n&É>e∑ Tì |æ\\¢ T Á|ü•ï+#·&Üìï Ábı‘·‡Væ≤+#ê*. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ |ü]X¯óÁuÛ+Ñ >± ñ+&Ü*. q\¢ã\¢,
#ês¡T\º T ñ|üj÷Ó –+∫ uÀ~Û+#ê*. bÕsƒêìøÏ dü+ã+~Û+∫ $$<Ûä uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q≈£î, ø=ìï Á|üXï¯ \T q\¢ã\¢
ô|’ sêdæ, Ä Á|üXï¯ \ô|’ #·]Ã+|üCj Ò ÷· *. #·sá »]|æq n+XÊ\‘√ b˛\TÃø√yê*. |æ\\¢ #˚ bÕsƒ+¡ #·~$+∫, #·sá \T
#˚sTT+#ê*. eTTK´yÓTqÆ yê{Ïì q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*. Bìe\¢ |æ\\¢ T Ä Á|üXï¯ \ >∑T]+∫ Ä˝À∫kÕÔsT¡ . ‘êy˚T
»yêãT\T kı+‘·+>± #ÓãT‘ês¡T. Ç‘·sT¡ \T #Ó|Œæ q <ëìï $+{≤s¡T. Ç˝≤ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À H˚sT¡ Ãø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
BH˚ï (interactive learning) #·sá \T, Á|ü‹düŒ+<äq\ <ë«sê H˚sT¡ Ãø√e&É+ n+{≤s¡T. ˇø£ eT+∫ kÕe÷õø£
yê‘êes¡D+ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À @s¡Œ&ÉT‘·T+~. |æ\\¢ T ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT ùd«#·Ã>¤ ± e´ø°øÔ ]£ +#˚ neø±X¯+ Ç˝≤+{Ï
$<ÛëHê\ <ë«sê \_ÛdTü +Ô ~. n+<äsT¡ |æ\\¢ T #·Ts¡T≈£î>± ñ+{≤s¡T. #·sá ˝À¢ bÕ˝§Z+{≤s¡T. Ç˝≤π> ø£è‘ê´\T,
Á|üj÷Ó >±\T, |ü]o\q\T ≈£L&Ü #˚sTT+#·&+É <ë«sê nuÛ´Ñ düHêìï ñ‘ê‡Vü≤uÛ]Ñ ‘·+ #˚dæ |æ\\¢ +<äs÷¡ ìeT>∑ï+
nj˚T´≥≥T¢ #ÓjTÓ ´#·TÃ.
` ◊‘˚ H˚sT¡ Ãø=H˚≥|ü&ÉT ‘·|ü \T »s¡>&∑ +É #√≥T#˚dTü ≈£î+≥T+~. |æ\\¢ ‘·|ü \qT m‹Ô #·÷|ü&+É , ì+~+#·&+É ,
Ç‘·sT¡ ˝‘√ b˛\Ã&É+ øÏ+#·|sü #¡ &· +É e+{Ï$ #˚jT· ≈£L&É<Tä . |æ\\¢ T #˚dqæ yê{Ï˝À @y˚T+ #˚XÊs√ >∑T]Ô+#ê*.
n_Ûq+~+#ê*. yês¡T #˚dqæ ‘·|ü \qT |æ\˝¢ Ò dü]~<äT≈› î£ H˚˝≤ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #·sá ìs¡«Væ≤+#ê*. düs¬ q’ ~ @<√
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $e]+∫, |æ\*¢ ï ‘êeTT sêdæq yê{Ïì dü]b˛\TÃø√eTì nHê*. (competition) Bì e\¢ |æ\\¢ T
H˚sT¡ Ãø=H˚ Á|üÁøÏjT· ˝À ‘·eTø√dü+ bÕ˝§Z+{≤s¡T. n<˚ |üì>± ‘·|ü \T yÓ~øÏ 'X' \T ô|{Ϻ m‹Ô#÷· |æq+‘· e÷Á‘êq,
Ä ‘·|ü m+<äT≈£î »]–+<√ >∑T]Ô+#·˝&Ò TÉ . ‘·|ü \T b˛‘êj·Tqï uÛj Ñ T· +‘√/ q÷´q‘ê uÛ≤e+‘√ e÷{≤¢&{É ≤ìøÏ,
‘Ó*j·TCÒjT· &ÜìøÏ, Á|ü<]ä Ù+#·&ÜìøÏ eTT+<äT≈£î sês¡T. Bìe\¢ nuÛ´Ñ düq+ ≈£î+≥T|ü&TÉ ‘·T+~.»s¡><∑ Tä .
uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛ´Ñ düq+ (Collaborative learning)
ªH˚sT¡ Ãø√e&É+μ nH˚~ ˇø£ kÕe÷õø£ Á|üÁøÏjT· , Ç‘·sT¡ \‘√ e÷{≤¢&TÉ ‘·÷, Ç‘·sT¡ \T e÷{≤¢&~˚ $+≥Tqï|ü&ÉT, #·sá ˝À¢
bÕ˝§Z+≥Tqï|ü&ÉT, ‘√{Ï yê]‘√ ø£*dæ |üì#˚jT· &É+ <ë«sê nÁ|üjT· ‘·ï+>±H˚ nH˚ø£ $wüj÷· \qT Á>∑V≤æ düT+Ô {≤s¡T. Ç~
dü+<äs√“∫‘·+>± ≈£L&Ü ñ+≥T+~. ◊‘˚ kÕ<Ûës¡D+>± ô|<ä\› ≈£î >±˙, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î ˝Ò<ë ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘êeTT #Ó|Œü &É+
e˝Ò¢ nìï $wüj÷· \qT |æ\\¢ T H˚sT¡ Ã≈£î+≥THêïs¡ì uÛ≤$düT+Ô {≤s¡T. ø=ìï |æ\\¢ ≈£î eTq+ @$T $wüj÷· \T #ÓbÕŒ*? øπ e\+
Ç$ e÷Á‘·yT˚ |æ\\¢ ≈£î ‘Ó\TkÕ? $T>∑‘ê$ |æ\\¢ ≈£î m˝≤ ‘Ó\TdüT? nì Ä˝À∫ùdÔ |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø=H˚ $<Ûëq+ uÀ<Û|ä &ü TÉ ‘·T+~.
|æ\\¢ T ‘·eT ‘√{Ï yê]‘√ ø£*‡ Ä&É&+É , bÕ&É&+É , eTT#·Ã{Ï+#·&+É , #·]Ã+#·&+É , yê~+#·&+É , ø£*‡ |üì#˚jT· &É+e+{Ï
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ <ë«sê m≈£îÿe>± H˚sT¡ Ãø=+{≤s¡T. $wüj÷· \T ‘·eT ‘√{Ï yê]‘√ #·]Ã+#·&+É e\¢ yê] C≤„q+ $düè‘Ô e· TÚ‘·T+~.
Ç˝≤ Ç‘·sT¡ \‘√ ø£*dæ H˚sT¡ Ãø=H˚ |ü<‹Δä ì »≥Tº |üqT\ <ë«sê ø£*Œ+#·e#·TÃ. Ç~ uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛ´Ñ düHêìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.BìH˚
bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê H˚sT¡ Ãø√&É+ nqe#·TÃ.
|æ\¢\T m˝≤ H˚s¡TÃø=+{≤s¡T?
Ä˝À#·q nuÛÑ´düHêìøÏ eT÷\+. e÷qdæø£ XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T, $<ë´y˚‘·Ô\ |ü]XÀ<Ûäq\ Á|üø±s¡+ |æ\¢\˝À H˚s¡TÃø√>∑*–q
X¯øÏÔ n+‘·s¡Z‘·+>± ñ+≥T+~. Ç~ |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ dü+Áø£$TdüTÔ+~. |æ\¢\T kÕ<Ûës¡D+>± |ü]düsê\ <ë«sê edüTÔe⁄\‘√
|üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡´\T »]|æ düeTej·TdüTÿ\T, ô|<ä›\ düVü≤ø±s¡+‘√ H˚s¡TÃø=+{≤s¡T. bÕsƒ¡XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø£*Œ+∫q
dü+<äs√“¤∫‘·yÓTÆq ns¡úe+‘·yÓTÆq ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zì |üPs¡«C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± q÷‘·q C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£î+{≤&ÉT. nsTT‘˚
|æ\¢\T H˚s¡TÃø√e&É+˝À eTTK´bÕÁ‘·qT b˛wæ+#˚ Á|üÁøÏj·T\qT ‘Ó\TdüTø=+<ë+. n$:

22
22
 ` Ä˝À∫+#·&É+
` |ü]o*+#·&É+
` Á|ü•ï+#·&É+
` uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±e&É+
` |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡´ »s¡|ü&É+
` ìs¡+‘·s¡ nH˚«wüD
` ø£qT>=q&É+
` #·]Ã+#·&É+
` |üs¡düŒs¡+ uÛ≤yê\qT |ü+#·Tø√e&É+
` uÛÖ‹ø£, y˚T<Û√|üs¡yÓTÆq ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zq&É+
` dü+<ä]Ù+#·&É+
nsTT‘˚ |æ\\¢ ≈£î nuÛ´Ñ düHêqTuÛyÑ ê\qT ø£*Œ+#˚≥|ü&ÉT eTq+ á n+XÊ\ìï+{Ï˙ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=+≥THêïe÷?
nuÛÑ´düq+˝À á Á|üÁøÏj·T\T #√≥T#˚düTø√ø£b˛‘˚ H˚s¡TÃ≈£îqï~ ‘ê‘êÿ*ø£e÷? XÊX¯«‘·e÷? dü+|üPs¡íe÷? ndü+|üPs¡íe÷?
Ä˝À∫+#·+&ç!
ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛÑ´düq+:
‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ |æ\¢\ nuÛÑ´düq+ ø£è‘ê´\ Ä<Ûës¡+>± »]π> <ëìì ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛÑ´düq+ nì #Ó|üŒe#·TÃ. á
|ü<äΔ‹ >∑‘· ø=ìï dü+e‘·‡sê\T>± Ä#·s¡D˝À ñ+~ ø±ì #ê˝≤eT+~ Ç|üŒ{Ïes¡≈£î á |ü<äΔ‹ô|’q dü¬s’q ne>±Vü≤q
˝Ò≈£î+&Ü, dü]>± nq«sTT+#·≈£î+&ÜH˚ á |ü<äΔ‹ <ë«sê uÀ~Û+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ »s¡T>∑T#·Tqï~. ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<äΔ‹ì
ne\_Û+#ê*? ì»+>± Ç~ nedüs¡e÷? ndü\T á |ü<äΔ‹ m˝≤ Ä$s¡“¤$+∫+~? nH˚ Á|üX¯ï\T ñbÕ<Ûë´j·TTìï Ç|üŒ{Ïø°
y˚~Ûdü÷ÔH˚ ñHêïsTT.
dü÷ú\+>± #ÓbÕŒ\+fÒ ø£è‘·´+ nH˚ uÛ≤eq #ê˝≤ |ü⁄sê‘·qyÓTÆq~. |æ\¢\ nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T eTÚ[ø£ ìj·Te÷\ô|’
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~. ì»yÓTÆq ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛÑ´düq+ n+fÒ πøe\+ XÊØs¡ø£ ø£<ä*ø£˝Ò ø±≈£î+&Ü e÷qdæø£ n+XÊ\‘√
$T[‘·yÓTÆ ñ+&Ü*.
|æ\\¢ T á dü+<äsꓤ\˝À u≤>∑T>± H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T:
nuÛ´Ñ düq+˝À yê]ì uÛ≤>∑kÕ«eT´+ #˚dqæ |ü&ÉT nq>± Á|ü•ï+∫ yê]ì Ä˝À∫+|ü #˚dqæ |ü&ÉT.
ø£è‘·´eTT : ø£è‘ê´\ <ë«sê H˚sT¡ Ãø√e&É+ nH˚~ nqTuÛeÑ |üPs¡«ø£+>± H˚sT¡ Ãø√e&É+ (experiential learning) ø£è‘ê´\T
|üì#˚jT· &É+ ø±e#·TÃ, |ü]o\q\T ø±e#·TÃ, Á>∑÷|ü⁄ #·sá ø±e#·TÃ.
ø£è‘ê´\T : nb˛Vü≤\T :
ø£è‘·´+ n+fÒ H˚{ÏøÏ ≈£L&Ü #ê˝≤ eT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T s¡ø£s¡ø±\T>± n_ÛÁbÕj·T|ü&ÉTÔ+{≤s¡T. ñ<ë:
` ø£è‘·´+ n+fÒ πøe\+ XÊØs¡ø£yÓTÆq~. ndü\T nuÛÑ´düqÁ|üÁøÏj·T‘√ BìøÏ m˝≤+{Ï dü+ã+<Ûä+ ñ+&É<äT.
` ø£è‘ê´\T 1, 2 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+. ô|’ ‘·s¡>∑‘·T\˝À M{Ïì ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e\¢ m≥Te+{Ï
Á|üjÓ÷»q+ ñ+&É<äT.

23
23
 ` ø£è‘·´+ ìsêΔ]‘· \øå±´\T, $<ÛëHê\T, |òü*‘ê\‘√ ≈£L&ç ñ+&Ü*.
` ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<Ûäqe\¢ düø±\+˝À dæ\ãdt |üP]Ô #˚j·T&É+ kÕ<Ûä´+ ø±<äT yÓTTˆˆ$.
ø£è‘·´+ ` ñ<ëVü≤s¡D\T:
Çe˙ï πøe\+ nb˛Vü≤\T e÷Á‘·y˚T. |æ\¢\T #·]Ã+#·&É+ <ë«sê kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ n+XÊ\qT düT\uÛÑ+>± ne>±Vü≤q
#˚düTø=q>∑\s¡T.
ñ<ë: 1. >√¢ãTqT |ü]o*+∫, nøå±+X¯`πsU≤+XÊ\ eT<Ûä´ uÛÒ<ë\T sêj·T+&ç ` #·s¡Ã, |ü]o\q.
2. MT Á>±eT+ #·T≥Tº|üø£ÿ\ >∑\ »\eqs¡T\ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·+&É+ ` »≥Tº|üì.
3. u≤\\qT ø±]à≈£î\T>± m+<äT≈£î ìj·T$T+#·sê<√ ‘Ó\|ü+&ç ` #·s¡Ã.
ø£è‘ê´ìøÏ ñ+&Ée\dæq \ø£åD≤\T:
|æ\¢\˝À Ä•+∫q $<Ûä+>± nuÛÑ´düq+ y˚>∑+>±, ns¡úe+‘·+>± ñ+&Ü\+fÒ ø£è‘ê´ìøÏ ì]›wüº \ø£åD≤\T
ñ+&Ü*. ñ<ë.
` Ä˝À#·q\T πs¬ø‹Ô+#ê*.
` düyê\T‘√ ≈£L&ç ñ+&Ü*.
` e´øÏÔ>∑‘·+>±, »≥¢˝À, |üP]Ô ‘·s¡>∑‹˝À #˚ùd~>± ñ+&Ü*.
` ãVüQfi¯ ‘·s¡>∑‹ uÀ<Ûäq≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚~>± ñ+&Ü*.
` kÕúsTTøÏ ‘·–q≥T¢ ñ+&Ü*.
` \øå±´‘·àø£+>±, Ä#·s¡D≤‘·àø£+>± ñ+&Ü*.
` ÄdüøÏÔø£s¡+>±, bÕ˝§Zq&Üìï |ü⁄]ø=˝ÒŒ~>± ñ+&Ü*.
` #˚s¡TŒ\T, e÷s¡TŒ\≈£î M˝…’q~>± ñ+&Ü*.
` ‘·≈£îÿe Ks¡TÃ, Ks¡TÃ˝Òì~>± ñ+&Ü*.
|æ\¢\ Ädü≈£îÔ\T, n_Ûs¡T#·T\T, nqTuÛÑ÷‘·T\T, sTTcÕºsTTcÕº\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒê´+XÊ\ Ç‹eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>±
ø£è‘ê´\T eTT+<˚ s¡÷bı+~+#·Tø=ì ‘·s¡>∑‹>∑~˝À ø£*Œ+#ê*. Ç$ e´øÏÔ>∑‘·+>±, »≥T¢>±, |üP]Ô ‘·s¡>∑‹ |üqT\T>±
Çyê«*. ø£è‘ê´\T ø£*Œ+#·&ÜìøÏ eTT+<äT ø£è‘ê´\˝À m˝≤ bÕ˝§ZHê˝À ‘Ó*ù| dü÷#·q\T düŒwüº+>± n+<ä]ø° ns¡úeTj˚T´
$<Ûä+>± Çyê«*. ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§ZH˚ dü+<äs¡“¤+˝À |æ\¢\T m˝≤ bÕ˝§Z+≥THêïs√ >∑eTì+#ê*. n+<äs¡÷ bÕ˝§ZH˚˝≤
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. nedüs¡yÓTÆq kÕj·T+ n+~+#ê*. |æ\¢\T H˚s¡TÃ≈£îH˚ rs¡TqT n+#·Hêy˚j·÷*. H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\qT
|æ\¢\‘√ #·]Ã+#ê*. |æ\¢\ Á|ü‹düŒ+<äq\qT {°#·sY ‘·q &Ó’Ø˝À ]ø±s¡T¶ #˚j·÷*.
ø£qT>=q&É+ (Discovery):
@<ÓH’ ê |üÁ‘êìï eTq+ #Ó|Œü &É+ ø±≈£î+&Ü |æ\˝¢ Ò dü«j·T+>± ø£qT≈£îÿH˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ñ<ë: ~≈£îÿ\T dü÷s√´<äjT· +
Ä<Ûës¡+>± Á>±eT+ ~≈£îÿ\qT ‘Ó\TdüTø=H˚≥≥T¢ |æ\¢\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ‘·sê«‘· Á>±eT|ü≥+ ^sTT+∫, n+<äT˝À
~≈£îÿ\qT dü÷∫+#·eTHê*. Ç˝≤π> bÕsƒ¡XÊ\, Ç\T¢ yÓTTˆˆ ÁbÕ+‘ê\≈£î ~≈£îÿ\qT }Væ≤+#·eTHê*. Ä‘·sê«‘· dü÷s√´<äj·T+
Ä<Ûës¡+>± yê{Ïì dü]#·÷düTø√eTHê*. yês¡T yÓTT<ä≥ }Væ≤+∫+~ ‘·|ü⁄Œ ˝Òø£ ˇ|ü⁄Œ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. Ç˝≤π> ø=ìï
<äè–«wüj·÷\qT eTq+ #Ó|üŒ≈£î+&Ü |æ\¢\T #˚dæ ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT ø£qTø√ÿyê*.

24
24
 á s¡ø£yÓTÆq nuÛÑ´düq+ |æ\¢\˝À ñ‘·T‡ø£‘·qT ÇqTeT&ç+|ü#˚düTÔ+~. düyê\T‘√ ≈£L&ç ñ+&É&É+e\¢ |æ\¢\T
#·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+{≤s¡T. ˇø£ q÷‘·q n+XÊìï ø£qT>=HêïeTqï ‘·è|æÔ yê]øÏ q÷‘·H√‘˚ÔC≤ìï ø£*–dü÷Ô eT]+‘· y˚>∑+>±
H˚s¡TÃ≈£îH˚˝≤ #˚düTÔ+~. Ç~ ns¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ´düHêìøÏ |ü⁄]ø=\TŒ‘·T+~. á |ü<䛋 e\¢ |æ\¢\T u≤\XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T>±
nqTuÛÑ÷‹ #Ó+<äT‘ês¡T.
nH˚«wüD (|ü]XÀ<Ûäq) (Explorative Survey)
nH˚«wüD≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£è‘ê´\T |æ\¢\˝À ‘Ó\TdüTø√yê\qï ‘·|üqqT s¡–*kÕÔsTT. s¡ø£s¡ø±\ ø√D≤\˝À ‘·eT<Ó’q
XË’*˝À düe÷#ês¡+ ø√dü+ nH˚«wækÕÔs¡T. düe÷#êsêìï $X‚¢wækÕÔs¡T. |òü*‘·+>± ˇø£ kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D≈£î sê>∑\T>∑T‘ês¡T. ‘·eT
n_ÛÁbÕj·÷\qT <Ûäè&É|üs¡#·T≈£î+{≤s¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T $X‚¢wüD≤‘·àø£ Á|üX¯ï\T n&ç– |æ\¢\ nH˚«wüD, |ü]XÀ<Ûäq <ë«sê
ø£qT>=qï $wüj·÷ìï düùV≤‘·Tø£+>± sêã{≤º*. Ç≥Te+{Ï ø£è‘ê´\T ø£*Œ+#·&É+e\¢ |æ\¢\T ‘·eT+‘·≥‘êy˚T ‘Ó\TdüT
≈£îHêïeTqï uÛ≤eq ø£\T>∑T‘·T+~. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ düe÷#ês¡+ <ë«sê bı+~q C≤„Hêìï nq«sTTkÕÔs¡T. eè~Δ |üs¡#·T≈£î+{≤s¡T.
ñ<ë : MT õ˝≤¢˝À>±ì, MT sêÁwüº+˝À>±ì @ @ KìC≤\T ñHêïsTT. n$ @ @ s¡ø±\T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT.
düeT#êsêìï ùdø£]+∫ |ü{Ϻø£˝À qyÓ÷<äT#˚dæ, $X‚¢wæ+#·eTHê*.
nH˚«wüD <ë«sê nuÛÑ´düq+ (Learning through exploration):
ñ<ë:
` nuÛÑ´düq+ nH˚~ •X¯óπø+ÁBø£è‘·+>± »s¡>±*.
` |æ\¢\T ‘·eT #·T≥Tº ñqï Á|ü|ü+#êìï ì‘·´ J$‘· nqTuÛÑyê\T, ñ‘·T‡ø£‘·‘√ |ü\T n+XÊ\qT nH˚«wædü÷Ô q÷‘·q
n+XÊ\qT ø£qT>=+{≤s¡T.
` uÛ≤eq\T #Ó|挑˚ $ì |æ\¢\T H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡qTø√e&É+ ø±<äT. |æ\¢\T #˚j·T&É+, |ü]o*+#·&É+ <ë«sê uÛ≤yê\qT
ne>±Vü≤q #˚düTø√yê* ˝Ò<ë kı+‘·+>± ø£qTø√ÿyê*.
` ø£qT>=qï nqTuÛÑyê\ qT+&ç nH˚«wüD <ë«sê |æ\¢\T d”«j·T ne>±Vü≤qqT ì]à+#·T≈£î+{≤s¡T. n<˚ dü+<äs¡“¤+˝À
eTTK´yÓTÆq Ç‘·s¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T, yÓ’Ks¡T\T ô|+bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T.
` ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\ nH˚«wüD\T, ø£qT>=qï$ ns¡úe+‘·+>± ñ+&˚≥T¢ yê]ì Áb˛‘·‡Væ≤dü÷Ô ‘·>∑T düVü≤ø±sêìï
yê]øÏ n+~+#ê*.
` |æ\¢\≈£î yês¡+‘·≥ yêπs |ü\T q÷‘·q $wüj·÷\qT ø£qT>=q&É+ nH˚~ yê]øÏ eT+∫ Áù|s¡DqT ø£*ZdüTÔ+~.
ø£qT>=H˚ n+XÊ\T nuÛÑ´düq \øå±´\≈£î #Ó+~qyÓ’ ñ+&Ü*. Ç~ Á|ü‘˚´ø£ eqs¡T\qT ø£*Œ+#·&É+, düyê\T‘√ ≈£L&ç
ñ+&É&É+, nuÛÑ´düq \øå±´\ kÕ<Ûäq≈£î ñ|üø£]+#˚ Á|üX¯ï\T y˚j·T&É+ e+{Ï yê{Ïe\¢ kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~.
` ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\ nuÛÑ´düHêìï |üP]Ô>± ‘êeTT nqT≈£îqï Ø‹˝À »s¡>±\qTø=ì ø£è‘ê´\qT s¡÷bı+~+#·Tø=ì
ø£*ŒùdÔ yês¡T q÷‘·q n+XÊ\qT ø£qT>=H˚ ùd«#·Ã¤qT ø√˝ÀŒ‘ês¡T. yê] düè»Hê‘·àø£qT ø£≥º&ç #˚dæq yêsö‘ês¡T.
` m|ü&Ó’‘˚ |æ\¢\T nH˚«wæ+#ê\ì, ø=‘·Ô n+XÊ\qT ø£qT>=Hê\ì ìsê›]+#·T≈£îì Á|üj·T‹ïkÕÔs√, ñ<눈 n|ü&ÉT
yês¡T ÁX¯<äΔ>± Äj·÷ ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zq&É+, ndü˝…’q nuÛÑ´düq+ »s¡>∑&É+ eTq+ #·÷&Ée#·TÃ. m|ü&Ó’‘˚ |æ\¢\qT
nH˚«wüD≈£î, ø£qT>=H˚+<äT≈£î nqTeT‹kÕÔyÓ÷ n|ü&ÉT yêfi¯ó¢ ‘·eT nuÛÑ´düq+ô|’ |üP]Ô ìj·T+Á‘·DqT ø£*–
ñ+{≤s¡T. ‘·eT ne>±Vü≤qqT, HÓ’|ü⁄D≤´\qT, yÓ’Ks¡T\qT ‘·eT nedüsê\T, nqTuÛÑyê\≈£î ‘·>∑Z≥Tº>± n_Ûeè~Δ

25
25
 |üs¡#·Tø=+{≤s¡T. ˇø£ bÕsƒ¡+ sêdæ, <ëìì @ $<Ûä+>± ø£è‘ê´\ <ë«sê, ø£qTø√ÿe&É+ (Discovery) <ë«sê,
nH˚«wüD (Exploration) <ë«sê |æ\¢\T dü«j·T+>± #˚dæ, #·÷dæ H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T.
•X¯óøπ +ÁBø£è‘· $<ä´ (Child Centred Education)
#·<Tä e⁄ nH˚~ •X¯óøπ +Á<ä+>± |æ\\¢ T H˚sT¡ Ã≈£îH˚$<Û+ä >± ø=qkÕ>±*. n+fÒ |æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\≈£î, yê] Ä˝À#·q\≈£î,
ÁøÏj·÷o\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìøÏ ô|<ä›|”≥ yÓj·T´&É+. Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\ e÷qdæø±_Ûeè~Δì, yê] n_Ûs¡T#·T\qT,
Äø±+ø£å\qT <äèwæº˝À ô|≥Tº≈£îì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\qT Á|üD≤[ø±ã<äΔ+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. Ç$ yÓ’$<Ûä´uÛÑ]‘·+>± ñ+&ç,
|æ\¢\ uÛÖ‹ø£, kÕ+düÿè‹ø£, kÕe÷õø£ ÁbÕ<Ûäe÷´\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#˚Ã$>± ñ+&Ü*. |æ\¢\ n_ÛÁbÕj·÷\≈£î $\Teì#˚Ã$>±
ñ+&Ü*. ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\˝À uÀ<ÛäHêdü+<äs¡“¤+>± |æ\¢\T Á|ü‹ø£åD+ #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+≥÷ ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT H˚s¡TÃ≈£îH˚
neø±XÊ\T n+~|ü⁄#·TÃø√e&É+ Á|ü<Ûëq+ ø±yê*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ dü\Vü‰<ës¡T>±, e÷s¡Z<ä]Ù>±, kÂ\uÛÑ´ø£s¡Ô>±
e´eVü≤]+#ê*.
|æ\\¢ dü«uÛ≤e+ô|’ ne>±Vü≤q (Understanding Childhood)
` |æ\¢\T á $X¯«+˝À ñqï Á|ü‹ edüTÔe⁄qT, <äè–«wüj·÷\qT ‘Ó\TdüTø√yê\H˚ ñ‘·T‡ø£‘·‘√ ñ+{≤s¡T. á
ñ‘·T‡ø£‘· kÕ«uÛ≤$ø£+. |æ\¢\+<ä]˝À ñ+≥T+~. Bìì ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ, ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+
»s¡>±*.
` |æ\¢\T X¯øÏÔ e+‘·+>± ñ+{≤s¡T (Children are energitic) |æ\¢\T ˇø£ #√≥ ≈£Ls√Ã≈£î+&Ü m|ü&ÉT @<√
ˇø£ |üì #˚düTÔ+{≤s¡T. e÷{≤¢&ÉT‘·T+{≤s¡T. Ä&ÉT‘·T+{≤s¡T. m+<äTø£+fÒ m|ü&ÉT yês¡T ñ‘ê‡Vü≤+>± eT]j·TT
X¯øÏÔ‘√ ñ+{≤s¡T. Bìì H˚s¡TÃø√e&É+˝À ñ|üjÓ÷–+#ê*. ã\e+‘·+>± ≈£Ls√Ãu…{Ϻ düyê\T‘√ ≈£L&çq
(challenging learning tasks) @ |üì Çe«≈£î+&Ü, yê]ì XÊX¯«‘·+>± @ |üì #˚j·T≈£î+&Ü ˇø£ n\yê≥TqT
#˚j·T≈£L&É<äT (Culture of silence and idealness).
|æ\¢\T Ç‘·s¡T\‘√ ø£*ùd kÕe÷õø£ dü«uÛ≤e+ ø£*Z ñ+{≤s¡T
|æ\¢\T Ç‘·s¡T\‘√ ø£*dæ |üì #˚j·T&ÜìøÏ Çwüº |ü&É‘ês¡T. ô|<ä›\‘√ ø£*dæ ñ+&É{≤ìøÏ ñ‘·‡yê˝À¢, |ü+&ÉT>∑˝À¢
n+<ä]‘√ ø£*dæ ñ+&Ü\ì, |üqT\T #˚j÷· \ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. Ç˝≤ bÕ˝ÀZq≥+ <ë«sê kÕe÷õø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T n\e&ÉT‘êsTT
ø±e⁄q Á>∑÷|ü⁄ |üì, yÓTT‘·Ô+ ‘·s¡>∑‹ |üì <ë«sê ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈£îº\T #˚sTT+#ê*.
|æ\¢\T Á|üX¯+düqT, Áb˛‘ê‡Vü‰ìï ø√s¡T≈£î+{≤s¡T
Á|üX¯+dü\T, Áb˛‘ê‡Vü≤+ e\¢ |æ\¢\T u≤>± ñ‘˚Ôõ‘·T˝…’ nuÛÑ´düq+˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T. H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔs¡T.
eT+∫ Á|ües¡ÔqqT n\es¡TÃø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔs¡T. ‘·eTqT >∑eTì+#ê\ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. ÁbÕ<Ûä$Tø£+>± nuÛÑ´düq+
Á|üX¯+dü, Áb˛‘ê‡Vü≤+‘√H˚ »s¡T>∑T‘·T+~. <ä+&Éq, uÛÑj·T+ e\¢ H˚s¡TÃø√˝Òs¡T. #·<äTe⁄qT+&ç, n˝≤+{Ï Á|ü<˚X¯+ qT+&ç
<ä÷s¡+>± ñ+&É{≤ìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔs¡T.
|æ\¢\T <ä+&Éqqî $eTs¡ÙqT, nee÷q |üs¡#·&Üìï d”«ø£]+#·&ÜìøÏ Çwüº|ü&És¡T.
|æ\¢\T <ä+&Éq, nee÷q |üs¡#·&É+, $eTs¡Ù, uÛÑj·Tô|≥º&É+, ‘·≈£îÿe#˚dæ e÷{≤¢&É≥+, ˇø£ s¡ø£yÓTÆq d”]j·Tdt
yê‘êes¡D≤ìï Çwüº|ü&És¡T. M{ÏøÏ <ä÷s¡+>± ñ+{≤s¡T. n˝≤+{Ï e´≈£îÔ\q÷ Çwüº|ü&És¡T. <˚«wækÕÔs¡T.

26
26
ùdïVü≤|üP]‘· yê‘êes¡D+ (Child Friendly Environment)
|æ\¢\T Äq+<ä+>±, ÄVü‰¢<äø£s¡+>± H˚s¡TÃø√yê*. uÛÑj·T+, ˇ‹Ô&ç˝Òì ùd«#êäj·TT‘· yê‘êes¡D+ ñqï#√≥H˚ |æ\¢˝À¢
$ø±dü+ u≤>± »s¡T>∑T‘·T+<äì eTq+<ä]øÏ ‘Ó*dæ+<˚. |æ\¢\ n_ÛÁbÕj·÷\≈£î, n_Ûs¡T#·T\≈£î ‘·–q kÕúq+ ø£*Œ+∫q|ü&ÉT
e÷Á‘·y˚T yês¡T ÄVü‰¢<ä+>±, Äq+<ä+>± ñ+&É>∑\TZ‘ês¡T. •X¯óπø+ÁBø£è‘· uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T ø£*Œ+∫ uÀ<Ûäq˝À
|æ\¢\T #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZH˚˝≤ #˚j·÷*. Ç≥Te+{Ï yê‘êes¡D+ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ø£*Œ+∫q|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T n~ ùdïVü≤|üP]‘·
yê‘êes¡D+ nì #Ó|üŒe#·TÃ.
ùdïVü≤|üP]‘· yê‘êes¡D \ø£åD≤\T:
` uÛÑj·T+ ˝Ò≈£î+&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\≈£î ùd«#·Ã¤ì∫Ã, ‘Ó*j·Tì ns¡ú+ø±ì $wüj·÷\qT »+≈£î˝Ò≈£î+&Ü |æ\¢\T
n&çπ> yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·&É+.
` |æ\¢\T Á|ü•ï+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+.
` |æ\¢\+<äs¡÷ bÕ˝§Zq&É+.
` kÕúsTTøÏ ‘·–q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T ø£*Œ+#·ã&É&É+.
` ø£è‘ê´\T ñ‘ê‡Vü≤+, Áù|s¡D, ÄdüøÏÔ ø£*+–+#˚$ ñ+&Ü*.
` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT e÷s¡Z<ä]Ù>±, dü\Vü‰<ës¡T>±, kÂ\uÛÑ´ø£s¡Ô>±, ùdïVæ≤‘·T&ç˝≤ e´eVü≤]+#·&É+.
` |üs¡düŒs¡+, ‘√{Ï yê] <ë«sê H˚s¡TÃ≈£îH˚ neø±X¯+ ñ+&É&É+.
` n_ÛÁbÕj·÷*ï >ös¡$+#·&É+.
` ˇ‹Ô&ç, <ä+&Éq˝Òì uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+.
` nqTuÛÑyê\T, uÛ≤yê\T, n_ÛÁbÕj·÷\qT ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#˚ neø±X¯+ ñ+&É&É+.
` n_Ûq+<äq, Áb˛‘ê‡Vü≤+, Áù|s¡D, neø±X¯+ e+{Ï yê{ÏøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· ñ+&É&É+. yÓTT<ä\>∑Tq$.
BìøÏ dü+ã+~Û+∫q ‘·s¡>∑‹>∑~ ñ<ëVü≤s¡D á n<Ûë´j·T+˝ÀH˚ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
ø£è‘ê´\T, ø£qT>=q&É+, nH˚«wüD\ <ë«sê nuÛ´Ñ düq+ jÓTTø£ÿ neT\T ` u≤<Û´ä ‘·\T
(Learning through Activities, Explorations and Discovery - Implementation and
Responsibilities)
ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä´≈£î u≤\\Vü≤≈£îÿ`2009 #·≥º+˝À nuÛÑ´düq+ nH˚~ ø£è‘ê´\T, ø£qT>=q&É+, nH˚«wüD\ <ë«sê
»s¡>±\ì $düŒwüº+>± ù|s=ÿ+~. Bìì neT\T #˚j·÷*‡+~ πøåÁ‘·kÕúsTT˝À ‘·s¡>∑‹>∑~˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T #˚|üfÒº
ñbÕ<Ûë´j·TT\T. ø=ìï <äXÊu≤Δ\T>± ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<Ûäq $<ÛëHê\ >∑T]+∫ |ü\T ø±s¡´Áø£e÷\˝À |ü\T y˚~ø£\ô|’
#·]Ã+#·Tø√e&É+ »]–+~. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T ≈£L&Ü ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<äΔ‹ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~.
1. ‘·s¡>∑‹ kÕúsTT˝À ø£è‘ê´\T, ø£qT>=q&É+, nH˚«wüD\ <ë«sê nuÛÑ´düq+ »]π>˝≤ #·÷ùd |üP]Ô u≤<Ûä´‘·
ñbÕ<Ûë´j·TT\<˚. BìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ~Û+#˚eTT+<˚ #·s¡Ã≈£î dü+ã+~Û+∫ Á|üX¯ï\T, ø£è‘ê´\T yÓTT<ä\>∑Tq$
dæ<äΔ+ #˚düTø=ì ‘·s¡>∑‹ >∑~˝ÀøÏ sêyê*. n+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TTì ‘·j·÷Ø, #·<äe&É+, H√{Ÿ‡ sêdüTø√e≥+ nH˚$
n‘·´+‘· eTTK´yÓTÆq$. nH˚«wüD, ø£qT>=q&É+, ø£è‘ê´\≈£î ‘·–q ñ<ëVü≤s¡D\T ˝Òø£ |üqT\T Ç∫à n$ #˚j·T&É+

27
27
 <ë«sê ø=‘·Ô $wüj·÷\qT H˚s¡TÃ≈£îH˚≥≥T¢ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #˚j·÷*. ø=‘·Ô ø£è‘ê´\T, nH˚«wüD\T, ÁbÕC…≈£îº\T
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT {°∫+>¥ H√{Ÿ‡˝À sêj·÷*.
2. ‘·s¡>∑‹ >∑~ uÀ<Ûäq m|üŒ{Ïø£|ü&É÷ |ü]o*dü÷Ô ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘·>∑T dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T Çyê«*‡q u≤<Ûä´‘·
dü+ã+~Û‘· bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì~.
3. »]–q nuÛÑ´düHêìï, Á|ü>∑‹ì ìy˚~ø£\ s¡÷|ü+˝À mdt.m+.dæ. düe÷y˚XÊ\˝À, eT+&É\kÕúsTT˝À »]π> düMTøå±
düe÷y˚XÊ\˝À¢ düeT]Œ+∫ #·]Ã+#˚ u≤<Ûä´‘·qT Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T d”«ø£]+#ê*.
4. bÕsƒ¡XÊ\\qT dü+<ä]Ù+#˚ e÷ì≥]+>¥ n~Ûø±s¡T\T, $wüj·Tì|ü⁄DT\T ‘·s¡>∑‹ >∑~ uÀ<ÛäqqT |ü]o*+∫ ø£è‘ê´\T,
ø£qT>=q&É+, nH˚«wüD\ <ë«sê nuÛÑ´düq+ Ä•+∫q $<Ûä+>± »s¡T>∑T‘·T+<√ ˝Ò<√ >∑eTì+#ê*. ‘·–q
e÷s¡Z<äs¡Ùq+ #˚j·÷*.
5. $<ë´XÊK DIET, CTE, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. πøåÁ‘·kÕúsTT˝À uÀ~Û+#˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ø£è‘ê´\T, ø£qT>=q&É+,
nH˚«wüD\ <ë«sê düeTs¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ´düq+ @ $<Ûä+>± »s¡T>∑T‘·T+<√ ‘Ó*ù| / ne>±Vü≤q @s¡Œ]#˚ $<Ûä+>±
#·ø£ÿ{Ï yÓT{°]j·T˝Ÿ‡ s¡÷bı+~+∫ •ø£åDqT ìs¡«Væ≤+#ê*. •ø£åD≤q+‘·s¡+ nqTdüs¡D°j·T ø±s¡´Áø£eT+ #˚|ü{≤º*.
bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ uÀ<Ûäq nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\qT |ü]o*+#ê*. •ø£åDø£+fÒ b≈£îÿe>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+ Áù|πs‘·T&Ó’
ñ|üÁø£$T+#ê*.
neT\T≈£î dü÷∫ø£\T (Indicators of Implemntation)
` ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|üD≤[ø£, Teaching Notes ˝À |æ\¢\qT #·]Ã+|ü#˚ùd Á|üX¯ï\T, ø£è‘ê´\T ø£*|æ+#ê*.
` |æ\¢\T n&ÉT¶/ì\Te⁄ es¡Tdü˝À¢ dæs¡ús>± ≈£Ls=Ãq≈£î+&Ü e\j·÷ø±s¡+, ns¡ú eè‘êÔø±s¡+, Á>∑÷|ü⁄˝À¢ ‘·s¡#·T>±
e÷s¡T‘·÷ ñ+&Ü*.
` |æ\¢\T πøe\+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Óù|Œ~ $q&É+ ø±≈£î+&Ü ` Á|ü•ï+#·&É+, #Ó|üŒ&É+, ‘√{Ïyê]‘√ #·]Ã+#·&É+,
Á>∑÷|ü⁄˝À¢ |üì#˚j·T&É+, ìy˚~+#·&É+ e+{Ï$ #˚j·÷*.
` uÀ<Ûäq ñ|üHê´düq |ü<䛋, H˚s¡TÃø√e&É+, $q&É+ <ë«sê ø±≈£î+&Ü #·s¡Ã\T, Á|ü•ï+#·&É+, ø£è‘ê´\T #˚j·T&É+,
ÁbÕC…≈£îº‡ yÓTT<ä\>∑Tyê{Ï <ë«sê »s¡>±*.
` ì|òüT+≥Te⁄\T, n{≤¢düT\T, ˝≤>∑]<∏äyéT‡, Á>±|òt\T, e÷´|t\T, |ü{Ϻø£\T, |ü{≤\T e+{Ï eqs¡T\qT |æ\¢\T dü«j·T+>±
$ìjÓ÷–dü÷Ô H˚s¡TÃø√yê*.
` ñbÕ<Ûë´j·TTì e<ä› uÀ<ÛäHê kÕeTÁ–, |æ\¢\+<ä] e<ä› nuÛÑ´düq kÕeTÁ– ñ+&Ü*.
` ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+dæ<äΔ‘· ` bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£˝À ø£è‘ê´\T, Á|üjÓ÷>±\T, ÁbÕC…≈£îº\T, Áø°&É\T e+{Ï ø£è‘ê´\qT
düŒwüº+>± ù|s=ÿHê*. kÕeTÁ–ì ùdø£]+#ê*.
` |æ\¢\T u§eTà\qT, kÕeTÁ–ì |ü]o*dü÷Ô, >∑DÏ‘· Áø°&É\T, uÛ≤cÕÁø°&É˝À¢ #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+≥÷, Á|üjÓ÷>±\T #˚dü÷Ô
nuÛÑ´düq ø£è‘ê´\˝À ìeT>∑ï+ ø±yê*.
` eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡+‘·s+¡ >± düeTÁ>∑+>± ìs¡«Væ≤dü÷Ô ñ+&É&+É , Ä Á|ü>‹∑ ì qyÓ÷<äT ø£*Œ+#ê*.
` ÁbÕs¡+uÛÑ |üØø£å, Formative, Summative Assessment \˝À |æ\¢\ kÕúsTT˝À Á|ü>∑‹ ø£ì|æ+#·&É+.

28
28
 á n<Ûë´j·T+˝À eTq+ $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º ˝À bı+<äT|ü]Ãq $<Û+ä >± nuÛ´Ñ düq+ @ $<Û+ä >± ñ+&Ü˝À ‘Ó\TdüT≈£îHêï+.
n˝≤π> |æ\\¢ T H˚sT¡ Ã≈£îH˚ $<ÛëHê\T, ÄVü‰<¢ øä s£ ,¡ ùdïVü≤|üP]‘·, •X¯óøπ +ÁBø£è‘· yê‘êes¡D+ m˝≤ ø£*Œ+#·e#√à ‘Ó\TdüT≈£îHêï+.
á n+XÊ\˝À ù|s=ÿqï $<Ûä+>± ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T s¡÷|ü⁄~<äT›ø√yê*‡q nedüs¡+ ñ+~. H˚s¡TÃø√e&É+ n+fÒ πøe\+
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝Àì düe÷#êsêìï $ìŒ+∫ @y√ ø=ìï Á|üX¯ï\T n&ç–, Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T ¬>’&ÉT\T, düº&û yÓT{°]j·T˝Ÿ #·÷dæ
sêj·TeTì, á $<Ûä+>± |æ\¢\T Ä•+∫q $<Ûä+>± düŒ+~+#ês¡ì ‘·<ë«sê u≤>± H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡ì uÛ≤$+#·≈£L&É<äT. |æ\¢\T
nH˚«wüD\ <ë«sê, |ü]XÀ<Ûäq\ <ë«sê ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<äΔ‹˝À ‘·eT+‘·≥ ‘êy˚T ø£qT>=q&ÜìøÏ nqTe⁄>± ñ+&˚ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
Á|üÁøÏj·T\T ø£*Œ+∫q|ü&ÉT, |æ\¢\T yê{Ï˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zì nuÛÑ´kÕqTuÛÑyê*ï bı+~q|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T H˚s¡TÃø√e&É+
»s¡T>∑T‘·T+<äì uÛ≤$+#ê*. á ~X¯˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T düè»Hê‘·àø£, ñ‘˚Ô»|üP]‘·, ùdïVü≤|üPs¡«ø£, dü$Tà[‘· yê‘êes¡D+
ø£*– ñ+&˚˝≤ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\ Á|üÁøÏj·T\qT ì]à+#·Tø√yê*.
eTT–+|ü⁄
eTq sêh+˝À 2010 @Á|æ˝Ÿ e÷dü+ qT+&ç RTE #·≥º+ neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. á #·≥º+˝À #·]Ã+∫q >∑TD≤‘·àø£
n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£qT (State Curriculum), bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£\qT (Syllabus), $<ë´ Á|üe÷D≤\qT
(Academic Standards) s¡÷bı+~+#ês¡T. M{Ï Ä<Ûës¡+>± 1e ‘·s¡>∑‹ qT+&ç 10e ‘·s¡>∑‹ es¡ø≈£î bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT
•X¯óπø+ÁBø£è‘·+>± ñ+&˚˝≤, ø£è‘ê´<Ûës¡|ü<äΔ‹˝À uÀ~Û+#˚ M\T>± s¡÷bı+~+#ês¡T. ø±ã{Ϻ q÷‘·q bÕsƒ¡´|üdüÔø±\qT ns¡ú+
#˚düTø=ì Ä•+∫q Ø‹˝À Á|üD≤[ø± ã<äΔ+>± uÀ~Û+#·&É+ <ë«sê |æ\¢\+<ä]ø° HêD´yÓTÆq $<ä´qT n+~+#·e#·TÃ...
HêD´yÓTÆq $<ä´qT bı+<ä&É+ |æ\¢\≈£î Vü≤≈£îÿ nsTT‘˚ n+~+#·&É+ ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Ûä´‘·.

29
29
 3 C≤„q+ ` C≤„qìsêàD+ ` ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ nq«j·T+

1. C≤„q+ n+fÒ @$T{Ï?

C≤„q+ n+fÒ düe÷#ês¡+ ø±<äT. C≤„q+ nH˚~ ˇø£s¡T ÇùdÔ Ç+ø=ø£s¡T |ü⁄#·TÃ≈£îH˚~ ø±<äT. C≤„q+ nH˚~ ã{°º|ü≥º&É+,
|ü⁄qX¯Ãs¡D #˚düTø√e&É+, ñqï~ ñqï≥Tº>± n|üŒC…|üŒ&É+ ø±<äT. C≤„q+ nH˚~ |æ\¢\ eT~˝À »]π> e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\ <ë«sê
ñ‘·ŒqïeTj˚T´ uÛ≤eq. Ç~ nqTuÛÑyê\ qT+&ç Ä˝À#·q\ qT+&ç e´ø°Ôø£]+|üã&˚ n+X¯+. C≤„qeTH˚~ m˝≤ Ä˝À∫+#ê˝À,
m˝≤ |ü]o*+#ê˝À, m˝≤ $X‚¢wæ+#ê˝À, m˝≤ Á|ü‹düŒ+~+#ê˝À, m˝≤ e´ø°Ôø£]+#ê˝À nH˚ $wüj·÷\qT Ä$wüÿ]düTÔ+~.
|æ\\¢ T ‘·eT nqTuÛyÑ ê\T, Ä˝À#·q\‘√ @<ÓH’ ê $wüj÷· ìï |ü]o*+#·&+É , >∑T]Ô+#·&+É , dü+ã+<Ûë\T @s¡Œs¡#&· +É , kÕ<Ûës¡Dø° s£ D¡
#˚j·T&É+, ìsêΔs¡D≈£î sêe&É+, |üPs¡«C≤„Hêìï q÷‘·q dü+<äsꓤ\˝À, ‘·<äT|ü] nuÛ≤´kÕ\˝À ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e+{Ï$
#˚j·T>∑\>∑&Éy˚T C≤„q+ Á|üø£{Ï‘·yÓTÆq<äq&ÜìøÏ ì<äs¡Ùq+.
|æ\¢\T ‘·eT |ü]düsê\T, ‘·eT #·T≥÷º ñqï Á|ü|ü+#·+‘√ eTy˚Tø£yÓTÆ |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡´\T, nH˚«wüD\T, Á|ü‹düŒ+~+#·&É+,
ø£qT>=q&É+, bÕ˝§Zq&É+ e+{Ï$ #˚j·T&É+ <ë«sê ns¡úe+‘·yÓTÆq uÛ≤eq\qT bı+<äT‘ês¡T. Ç<˚ C≤„q+ ne⁄‘·T+~.
ªC≤„q+μ˝À eTq+ #˚sπ à n+XÊ\T, eTq+ ª$<ë´\øå±´\T>± uÛ≤$+#˚yê{Ïìμ Á|ü‹_+_kÕÔeTì NCF ù|s=ÿqï~. $<ë´\øå±´\T
|æ\¢yêìï $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#˚˝≤, |ü]o*+#˚˝≤, $X‚¢wæ+#˚˝≤, ùV≤‘·Tã<äΔ+>± ñ+&˚˝≤, qeT÷Hê\qT ^j·T>∑˝ÒZ˝≤,
yÓ’$<Ûä´uÛ≤yê\|ü≥¢, Jeq+|ü≥¢ düŒ+~+#˚˝≤ #˚j·÷\ì ù|s=ÿ+≥Tqï+<äTe\¢ C≤„Hêìï eTTø£ÿ\T>± n+~+#·&É+ kÕ<Ûä´|ü&É<äT.
C≤„q+ Ä˝À#·q\, nqTuÛÑ÷‘·T\ dü+>∑eT+. ã{°º|ü≥º&É+, |ü⁄qX¯Ãs¡D #˚düTø√e&É+ <ë«sê |æ\¢yê&ÉT bı+<˚ düe÷#êsêìï
eTq+ C≤„q+ nì ‘·s¡#·T uÛ≤$düTÔHêï+. ø±˙ C≤„qeT+fÒ eTq+ ‘·\∫q≥Tº |ü<˚|ü<˚ e*¢+#·&É+, ã{°ºj·T+ø±<äT. C≤„Hê‘·àø£
s¡+>∑+˝À mø±ÿ\ ã{°ºj·T+>±˙, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sê»<Ûëì ôV’≤<äsêu≤<é nì>±ì nø£“sY »qàdü+e‘·‡s¡+ Ç~ nì>±˙—
uÛÑ÷>∑Ts¡T‘ê«ø£s¡¸D X¯øÏÔì ‘Ó\T‡ø√e&ÉyÓ÷ ø±˙ ø±<äT. ø±˙ ì»yÓTÆq C≤„q+ |æ\¢yêì˝À m{≤¢ |ü]o*+#ê˝À, m˝≤ $X‚¢wæ+#ê˝À
neT÷s¡Ô ˝Òø£ ùV≤‘·Tã<äΔ‘·, |ü]dæú‘·T\|ü≥¢ ‘êqT m˝≤ nqTuÛÑ÷‹ #Ó+<ë˝À, m˝≤ ø£ìø£s¡+ ø£*–ñ+&Ü˝À yÓ’$<Ûä´uÛ≤yê\|ü≥¢
m˝≤ düTìï‘·‘·«+ ø£*Zñ+&Ü˝À nqï $wüj·÷\T dü$Tà[‘·+ ø±yê*. n+<äTe\¢ $<ë´\ø£å´+ $<ë´]úøÏ düe÷#êsêìï eTTø£ÿ\T
eTTø£ÿ\T>± #Ó+#ê‘√ ‹ì|æ+∫q≥Tºø±≈£î+&Ü $<ë´]ú Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\qT kÕq|ü{Ϻq≥Tº>± ñ+&Ü*.
n+<äTe\¢ C≤„qeTH˚~ düe÷#ês¡+ ø±<äT nì #Ó|Œü >∑\+. ªC≤„q+μ nH˚~ $<ë´]úøÏ Çe«ã&˚~ ø±<äT. Ç<=ø£ dü«j·T+#√<äø£
X¯ø,ÔÏ nqTuÛeÑ + <ë«sê düeTTbÕ]®+#·ã&˚~. q÷‘·q düe÷#ês¡+|ü≥¢ |æ\y¢ ê&ÉT Ä#·sD¡ ≤‘·àø£ ìs¡j
í ÷· ‘·àø£ ne>±Vü≤q ø£*–q|ü&ÉT
e÷Á‘·y˚T düeTTbÕ]®+#·ã&ÉT‘·T+~. |æ\¢\≈£î dü¬s’q düeTj·T+˝À nedüs¡yÓTÆq+‘·y˚Ts¡ kÕúsTTøÏ ‘·–q≥T¢>± düVü‰j·T+ ø±yê*.
|æ\¢\T ‘êeTT uÛ≤>∑düTú\sTTq á Á|ü|ü+#·+˝À #·Ts¡T¬ø’q bÕÁ‘· b˛wæ+∫ ‘·eT+‘·≥ ‘êy˚T C≤„Hêìï düeTTbÕs¡®q #˚j·÷*.
|æ\¢yêìøÏ $wüj·÷ìï ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ #˚dæ »„|æÔøÏ #˚dæq $wüj·÷\qT Á|üX¯ï\<ë«sê ñqï<äTqï≥T¢>± ‹]– #Ó|æŒ+#·&É+ C≤„q+
ø±<äT. Bì<ë«sê |æ\¢yêìï $<ë´e+‘·Tì #˚j·T&É+>± uÛ≤$+#·˝Ò+. eTq+ C≤„Hêìï m˝≤ dü+bÕ~+#ê\ì ìs¡«∫+#êyÓ÷
n~ |æ\¢yêìï Ä˝À∫+|üCÒùd˝≤, Á|ü‹düŒ+~+|ü#˚ùd˝≤ neT÷s¡Ô, uÛ≤eq\qT ns¡ú+#˚düT≈£îH˚˝≤ e´ø£Ô|üπsÃ˝≤ ñ+&Ü*. πøe\+
ã{°ºj·T+>± ñ+&Ésê<äT. ‘·q uÛ≤eq\qT düe÷#êsêìï $X‚¢wæ+∫ kÕ<Ûës¡D°ø£]+#˚˝≤ ñ+&Ü*. $<ä´ á $<Ûä+>± Áù|πs|æ+#˚˝≤,
Áb˛‘·‡Væ≤+#˚˝≤ ñ+&Ü*.

30
30
 C≤„q+ nH˚~ ìj·T$T‘· ø±\+˝À |üP]Ô>± Çe«>∑*>π <˚ nsTT‘˚ |æ\y¢ êì y˚T<Ûdä Tü ‡˝ÀøÏ düe÷#ês¡ s¡÷|ü+˝À e´ed”øú è£ ‘·+>±
ã~© #˚j·Te#·TÃ. $<ä´ e÷qe y˚T<∏√uÛÑ+&Ü>±sêìï ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ #˚ùd e´edüú nsTT‘˚ $<ë´]ú |üs√ø£åÁ>±Vü≤≈£î&ÉT>±H˚
$T–*b˛‘ê&ÉT. $<ä´qT ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ #˚jT· &ÉeTH˚~ nuÛ´Ñ düqeTsTT‘˚ |æ\y¢ êì C≤„q#·\Hê‘·àø£ s¡+>∑+˝À |ü]o\q, nqTuÛ÷Ñ ‘·T\T
Á|ü‹_+_+#˚‘·‘·«+, uÛ≤>∑kÕ«eT´ Á|ües¡Ôq\T (NCF P.25) qwüºb˛‘êsTT. C≤„q+ e´øÏÔ>∑‘·yÓTÆ+~. Ç~ ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ dü+≈£î∫‘·
|ü]~Û <ë{Ïq $X¯«»˙qyÓTÆ+~ nì (NCF 2005) ù|s=ÿqï~.
Á|ü‹ C≤„Hê‘·àø£ s¡+>∑+ Á|ü‘˚´ø£ |ü<äC≤\+, uÛ≤eq\T, dæ<ëΔ+‘ê\T, es¡íq\T, |ü<äΔ‘·T\qT ø£*– ñ+≥T+~. e÷qe
ø£è‘ê´\T, nuÛÑ´düq kÕ<ÛäHê\ $XÊ\ #·Á≥+˝À kÕ+|ò”Tø£ Jeq+, dü+düÿ è‹ ñ+≥T+~. eè‹Ô|üqT˝…’q H˚‘·, eÁ&É+>∑+, ≈£î+&É\
‘·j·÷Ø, e´ekÕj·T+, <äTø±D ìs¡«Vü≤D yê{Ï‘√u≤≥T <äèX¯´ø£fi¯\T, Áø°&É\T $\TyÓ’q C≤„Hê‘·àø£ s¡÷bÕ\qT ø£*Zñ+{≤sTT.
C≤„Hê‘·àø£ s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ á s¡÷bÕ\T Ä#·s¡D≤‘·àø£ dü«uÛ≤yêìï, ns¡ú+ #˚düT≈£îqï rs¡TqT, bÕøÏåø£+>± #Ó|üŒã&É‘êsTT. yê{Ï˝À
#ê˝≤ es¡≈£î n_Ûeè~Δ #Ó+~q kÕeTsêú´\T ø£*– ñ+{≤sTT. dü«j·T+ kÕeTs¡ú´ C≤„q+ kÕeT÷Væ≤ø£ ø£èwæ, Á|üX¯+dü\T, yÓ’Ks¡T\T,
|ü≥Tº<ä\, Áø£eT•ø£åD\T ø£*Zñ+≥T+~.
2. C≤„q+ Vs düe÷#ês¡+
‘·s¡>∑‹>∑~˝À bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T düe÷#êsêìï n+~kÕÔsTT. á düe÷#êsêìï bı+<˚ Áø£eT+˝À ‘·q≈£îqï |üPs¡«C≤„Hêìï
$ìjÓ÷–+#·T≈£î+≥÷ ‘Ó\TdüT≈£îqï düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± C≤„q ìsêàD+ #˚düTø√yê*. á ~X¯˝À eTq ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\\T,
eTq bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ ø£fi¯ófl ‘Ós¡yê*. Ç+<äTø√dü+ eTq+ düe÷#ês¡+, C≤„q+, |ü⁄qs¡TøÏÔ C≤„q
ìsêàD≤‘·àø£‘·, Á>∑Væ≤+#·&É+ e+{Ï n+XÊ\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê*.
e´øÏÔ <ë«sê ø±ì, |ü⁄düÔø±\ <ë«sê>±ì, kÕe÷Á– <ë«sê>±ì $wüj·÷ìï bı+~qf…¢Ì‘˚ n~ düe÷#ês¡+ ne⁄‘·T+~.
bı+~q düe÷#ês¡+ ‘·q<Ó’q XË’*˝À nqedüs¡yÓTÆq$ e~*y˚j·T&É+ ˝Ò<ë düe]+#·Tø√e&É+, nedüs¡yÓTÆq ø=‘·Ô dü+<äsꓤ\˝À
|üPs¡«C≤„Hêìï düè»Hê‘·àø£+>± nq«sTT+#·Tø√e&É+ #˚kÕÔs¡T. Ç<˚ C≤„q ìsêàD Á|üÁøÏj·T.
‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä ˝À¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ <˚ìøÏ n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*? düe÷#êsêìø±? ˝Òø£ C≤„q ìsêàD Á|üÁøÏjT· \ø±?
kÕ<Ûës¡D+>± ‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ eTq+ #Ó|æŒq $wüj·÷\H˚ |æ\¢\T |ü<˚ |ü<˚ e˝…¢y˚düTÔ+{≤s¡T. eTq+ n&ç–q Á|üX¯ï\≈£î
»yêãT*düTÔ+{≤s¡T. |ü⁄düÔø£+˝À Ç∫Ãq düe÷#êsêìï, eTq+ n+~+∫q düe÷#êsêH˚ï ‹]– n|üŒ#Ó|ü‘·T+{≤s¡T. BH˚ï
|ü⁄qs¡TøÏÔ (Repetetion) n+{≤s¡T. Ç~ C≤„q ìsêàD≤ìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔ+<ë? |æ\¢˝À¢ C≤„q ìsêàD+ »s¡>±\+fÒ eTq+ @+
#˚j·÷*? πøe\+ düe÷#êsêìï uÛÑÁ<ä|üs¡#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü (ã{°º|ü≥º&É+ ø±≈£î+&Ü) nedüs¡yÓTÆq dü+<äsê“˝À¢ dü+<äs√“¤∫‘·+>±
düè»Hê‘·àø£+>±, ‘·q<Ó’q XË’*˝À $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+ »s¡>±*. n˝≤ »s¡>±\+fÒ eTqy˚T+ #˚j·÷*? Ä˝À∫+#·+&ç.
C≤„q ìsêàD+ n+fÒ |æ\¢\T ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT>± ‘·qøÏ ‘Ó*dæq |üPs¡«C≤„Hêìï $ìjÓ÷–+#·Tø=ì ø=‘·Ô
dü+<äsꓤ\˝À q÷‘·q $wüj·÷\qT Ä$wüÿ]+#·&Üìï C≤„q ìsêàD+ nqe#·TÃ.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î 6e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø=ìï Á|üXï¯ \T`»yêãT\qT q\¢ã\¢ô|’ sêXÊ&ÉT.
|æ\\¢ ì sêdüTø√eTHêï&ÉT |üØø£\å ˝À Ä Á|üXï¯ ˝Ò Ç∫Ãq|ü&ÉT |æ\\¢ +‘ê ã{°|º {ü ºÏ ˇπø$<Û+ä >± {°#s· Y sêsTT+∫q≥T¢
>±H˚ »yêãT\T sêXÊs¡T. Ç~ C≤„q ìsêàD+ ne⁄‘·T+<ë? Bìì @+ n+{≤s¡T?
ˇø£y˚fi¯ ny˚ Á|üX¯ï\qT ‘·eT kı+‘·e÷≥˝À¢ düeTø±©q n+XÊ\‘√ CÀ&ç+∫ #·]Ã+#˚≥≥T¢ #˚ùdÔ |æ\¢\T
ns¡úe+‘·+>± dü+<äs√“¤∫‘·+>± nedüsê\ø£qT>∑TD+>± Ä C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£îqïfÒ¢. n|ü&ÉT |æ\¢\T sêùd
»yêãT\T ‘·eT <äèø£Œ<∏ë\qTã{Ϻ y˚s¡Ty˚s¡T>± ñ+&Ée#·TÃ.

31
31
 |æ\¢\T dü«j·T+>± bÕ˝§Z+≥T C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£îH˚ Áø£eT+˝À {°#·s¡T¢ ≈£L&Ü ÁøÏj·÷o\ uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê*. H˚s¡TÃ≈£îH˚
Áø£eT+˝À |æ\\¢ T düV≤ü » yê‘êes¡D+˝À, nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ bÕ˝§Z+≥T C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£î+{≤s¡T. Ç˝≤ ì]à+#·Tø√e&É+˝À
Ä˝À∫+#·&É+, |üPs¡« nqTuÛÑyê\T n‘·´+‘· ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wædüTÔHêïsTT. |æ\¢\T Á|ü•ï+#·&É+, ã&ç˝À H˚s¡TÃ≈£îqï <ëìì
ãj·T{Ï nqTuÛÑyê\‘√ nq«sTT+#·Tø√e&É+, Ä düeTdü´≈£î $$<Ûä ø√D≤˝À¢ #·ø£ÿ>± düŒ+~+#·&É+. ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT
n<äT“¤‘+· >± e´ø°øÔ ]£ +#·&+É e+{Ï dü+<äsꓤ\˝À C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~. C≤„q+ ˇø£sT¡ n+~+#˚~ ø±<äT. Ç~ düèwæ+º #·ã&˚~.
|æ\¢\ eT~˝À »]π> Á|üÁøÏj·T\ <ë«sê Ç~ ñ‘·ŒqïeTe⁄‘·T+~. á C≤„q+ ˇø√ÿ $wüj·T+˝À $$<Ûä s¡÷bÕ\qT ø£*–
ñ+≥T+~.
C≤„q ìsêàD+, düe÷#ês¡+ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\ >∑T]+∫ C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2005 @+ #ÓãT‘·T+<√
#·÷<ë›+.
Áø£eTã<äΔyÓTÆq nqTuÛÑey˚T C≤„q+>± eTq+ |ü]>∑DÏdüTÔHêï+. Ç~ uÛ≤wü <ë«sê, uÛ≤eHê s¡÷bÕ\T>± @s¡Œ&ç
nsêúìï düèwæºdüTÔ+~. |òü*‘·+>± eTq+ J$düTÔqï Á|ü|ü+#êìï ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T++~.
C≤„Hêìï eTq+ Ä#·s¡D |ü<äΔ‘·T\T>± ˝Ò<ë Ä˝À#·q\‘√ ≈£L&çq XÊØs¡ø£ HÓ’|ü⁄D´+>± ≈£L&Ü uÛ≤$+#·e#·TÃ. Ç~
edü÷Ô‘·Œ‹Ô <ë«sê düe÷» |ü⁄s√>∑eTHêìøÏ <√Vü≤<ä+#˚düTÔ+~. #ê]Á‘·ø£ Áø£eT+˝À e÷qe⁄\T $$<Ûä Ä˝À#·q\T,
uÛ≤yê\T >∑\ $C≤„q eT÷s¡TÔ\T>±, edü÷Ô‘·Œ‹Ô #˚j·T>∑\ düeTs¡Tú\T>± |ü]DÏ‹ #Ó+~ eT]+‘· C≤„Hêìï
ì]à+#·T≈£îHêïs¡T. |æ\\¢ +<äs÷¡ á C≤„q dü+|ü<qä T ‘·eT≈£î ‘êeTT |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô #˚dTü ø√yê*. eT]+‘· düeTs¡eú +‘·+>±
á Á|ü|ü+#·+˝À e´eVü≤]+#˚+<äT≈£î ø±yê*‡q eT]ìï Ä˝À#·q\T Bìe\¢ yê]øÏ \_ÛkÕÔsTT. |æ\¢\T á
C≤„H√‘·Œ‹Ô Áø£eT+˝À m˝≤ uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê˝À H˚s¡TÃø√yê*. ñ‘·Œ‹Ô Áø£eT+˝À ≈£L&Ü yês¡T uÛ≤>∑kÕ«eTT\T
ø±yê*. á s¡÷|ü+˝À eTq+ C≤„Hêìï πøe\+ ñ‘·Œ‹Ô>± #·÷&É+. n˝≤>±ø£ C≤„Hêìï eTq+ ‘·j·Ts¡T#˚dæq
ñ‘·Œ‹Ô>± uÛ≤$+∫qf…¢Ì‘˚ n~ düe÷#ês¡ s¡÷|ü+˝À e÷] |æ\¢\ yÓT<äfi¯¢˝ÀøÏ ã<ä˝≤sTT+#·&Éy˚T »s¡T>∑T‘·T+~.
n|ü&ÉT nuÛ≤´dü≈£î\T πøe\+ dü+Á>∑V”≤‘·\T>± e÷s¡‘ês¡T. nuÛÑ´düq+˝À yê] Á|üy˚Tj·Ty˚T$T ñ+&É<äT. BìøÏ
_ÛqïyÓTÆq <äèø£Œ<∏ä+ eTq≈£î+fÒ Á|ü|ü+#êìï |ü]o*dü÷Ô, Á|ü|ü+#·+|ü≥¢ düŒ+~dü÷Ô, Á|ü|ü+#·+˝À |üì#˚dü÷Ô,
uÛ≤>∑kÕ«eTT\e⁄‘·÷ H˚sT¡ Ã≈£îH˚yêfi¯ófl>± |æ\¢*ï eTq+ #·÷&É>∑\+.

3. C≤„q ìsêàD+ n+fÒ @$T{Ï?

|æ\¢\T düVü≤» nuÛ≤´dü≈£î\T ‘·eT #·T≥÷º ñqï Á|ü|ü+#êìï ÄdüøÏÔ‘√ nH˚«wæ+#·&É+, Á|ü‹düŒ+~+#·&É+, Ä˝À∫+#·&É+,
$X‚¢wæ+#·&É+ <ë«sê ‘·eT<Ó’q XË’*˝À C≤„Hêìï n_Ûeè~Δ #˚düTø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n˝≤π> ‘·eT C≤„Hêìï düè»Hê‘·àø£+>±
Ä$wüÿ]+#·>∑\ X¯øÏÔkÕeTsêú´\T |æ\¢\T u≤\´+˝ÀH˚ ø£*– ñ+{≤s¡T.
C≤„q+ ø£*– ñqï |æ\\¢ T ‘êeTT #·÷dæq, $qï, #·~$q, bÕ˝§Zqï n+XÊ\ <ë«sê bı+~q nqTuÛyÑ ê\qT |ü\Ts¡ø±\T>±,
q÷‘·q+>±, düèCHê‘·àø£+>± e´ø°Ôø£]+#·&É+‘√ C≤„q ìsêàD+ »]–q≥T¢ uÛ≤$+#ê*.
C≤„q ìsêàD+ n+fÒ nuÛÑ´düqy˚T.
Á|ü‹ ‘·s¡+ düe÷»+ <ë«sê ‘êeTT bı+~q C≤„Hêìï eTT+<äT‘·sêìøÏ n+~+#·&ÜìøÏ ‘·eT<ä+≥÷ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ C≤„qì~Ûì
@s¡Œs¡#·T≈£î+≥÷ ns¡úe+‘·yÓTÆq C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ‘√&ÉŒ&É‘ês¡T. M{Ïì nqTuÛÑyê\ <ë«sê ns¡ú+#˚düTø√e&É+ <ë«sê C≤„q
dü+düÿ è‹ì Äø£[+|ü⁄ #˚düTø√e&É+ <ë«sê nìj·T‘·, ùd«#êäyê‘êes¡D≤\˝À C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£î+{≤s¡T. á C≤„q ìsêàD

32
32
Á|üÁøÏjT· ˝À kÕe÷õø£ |ü]düsê\˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\e⁄‘·÷ neø±XÊ\T yÓ‘T· ≈£î‘·÷, Á|üjT· ‘êï\T #˚dTü qÔ ï dü+<äs“¡ +¤ ˝À ‘·|ü \T#˚d÷ü ,Ô
yês¡T #˚dæq ‘·|ü\qT yê]øÏ yêπs dü]~<äT›≈£î+≥÷ C≤„q ìsêàD+ #˚düT≈£î+{≤s¡T. Çe˙ï n‘·´+‘· düVü≤» kÕeTsêú´\T>±
|æ\¢\T #˚j·T>∑\s¡T.
ns¡eú +‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düq+ nH˚~ ˇø£ ñ‘êŒ<äø£ Á|üÁøÏjT· . Ç~ øπ e\+ düe÷#êsêìï yÓ*øÏ rùd Á|üÁøÏjT· ø±<äT. Ä˝À∫+#·&+É ,
e´ø°Ôø£]+#·&É+, ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ e+{Ï$ nuÛÑ´düHê+XÊ\T. |æ\¢\T #ê˝≤ $wüj·÷\qT >∑Ts¡TÔ+#·T≈£î+{≤s¡T ø±ì ns¡ú+
#˚düTø√˝Òs¡T. ì»J$‘·+˝À nq«sTT+#·˝Òs¡T. n+<äTπø C≤„|üø£+ ñ+#·Tø√e&Éy˚T C≤„qeTH˚ ÁuÛÑeT qT+&ç eTq+ ãj·T≥|ü&Ü*.
uÛ≤eq\ n_Ûeè~Δ nH˚~ ìs¡+‘·s¡+ »]π> Á|üÁøÏj·T. dü+ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡#·T≈£î+≥÷, ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+≥÷ ø±s¡D≤\
|òü*‘ê\qT nH˚«wædü÷Ô, yÓ’Ks¡T\qT, ñ<˚«>±\qT, $\Te\qT dü$Tà[‘·+ #˚düT≈£î+≥÷ düeTø±©q n+XÊ\qT nqTdü+<Ûëq+
#˚düTø=ì e´ø°Ôø£]+#·&É+˝À C≤„q Ä$wüÿs¡D »s¡T>∑T‘·T+~.
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\˝À ˇø£ uÛ≤eqqT $X‚¢wæ+#·{≤ìøÏ ‘·–q düe÷#ês¡+, yêdüÔyê\T nedüs¡+. Ç$ ˝Ò≈£î+&Ü neT÷s¡Ô+>±
#·]Ã+#·˝Ò+. nsTT‘˚ á düe÷#ês¡+ m|ü&É÷ ìwüŒø£åbÕ‘·+>± ñ+&É<äì, <ëìì eTq+ #·÷ùd <äèwæºø√D+ ã{Ϻ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£
s¡+>∑T ñ+≥T+<äì >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*.
Ç+<äT˝À $q&É+, nqs¡Zfi¯+>± n+XÊ\ >∑T]+∫ #·]Ã+#·&É+, #·<äe&É+, Á|ü•ï+#·&É+, Ä˝À∫+#·&É+ #·]Ã+#·&É+,
Á|ü‹düŒ+~+#·&+É , e´ø°øÔ ]£ +#·&+É , Á|üX+¯ dæ+#·&+É , ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+. ñqï‘· yÓK’ s¡T\T ø£*– ñ+&É&eÉ TH˚$ Ç$T&ç ñ+{≤sTT.
nuÛÑ´düqeTH˚~ ã&ç˝ÀqT, ã&çãj·T≥, ìs¡+‘·s¡+>± »s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+≥T+~. Ç~ |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡´\<ë«sê n_Ûeè~Δ
#Ó+<äT‘·T+~.
|æ\\¢ C≤„q ìsêàD+˝À |æ\˝¢ Ò }Væ≤+#·&+É , Á|üø\£ Œq\T #˚jT· &É+, nH˚«wüD\T, |ü]XÀ<Ûqä \T, Á|ü•ï+#·&+É , #·]Ã+#·&+É ,
dæ<ëΔ+rø£s¡D #˚j·T&É+, Á|ü‹düŒ+~+#·&É+, düeT÷Vü‰\˝À |üì#˚j·T&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$ ø°\ø£ bÕÁ‘·b˛wækÕÔsTT. C≤„q ìsêàD+˝À
Á|ü‹#·s´¡ \T eTTK´uÛ÷Ñ $Tø£ b˛wækÕÔsTT. |æ\\¢ T $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ, yê´U≤´ì+#·&ÜìøÏ, Ç‘·sT¡ \˝À ø£*dæ H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ Á|ü‹#·s´¡ \T
‘√&ÉŒ&É‘êsTT. Ä˝À∫+|üCÒj·T&É+, yê{Ïì e´ø°Ôø£]+#·&É+, C≤„q ìsêàD+˝À eTTK´yÓTÆq$.
|æ\¢\T dü«j·T+>± bÕ˝§Z+≥÷ C≤„Hêìï ì]à+#·Tø=H˚ Áø£eT+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T ÁøÏj·÷o\ uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±>∑*Z‘˚ yê]
bÕÁ‘·≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~. H˚s¡TÃø=H˚ •X¯óe⁄ ‘·q≈£î‘êqT bÕ˝§Z+≥÷ C≤„qìsêàD+ #˚düT≈£î+{≤s¡T |æ\¢\T Á|ü•ï+#·&É+,
ã&ç˝À H˚s¡TÃ≈£îqï<ëìï ãj·T≥ nqTuÛÑyê\‘√ nq«sTT+#·Tø√e&É+, eTÚq+>± ñ+&É≈£î+&Ü ˇø£ Á|üX¯ï≈£î |ü\Ts¡ø±\T>±
düŒ+~+#·&É+ Çe˙ï ∫qï $wüj·÷\T>± ø£ìŒ+#·e#·TÃ, ø±˙ |æ\¢\ ne>±Vü≤q ô|s¡>∑&É+˝À Ä˝À∫+#·&É+˝À Ç$ #ê˝≤
ø°\ø£yÓTÆq yÓT≥T¢. |æ\¢\≈£î ‘·s¡#·T>± ‘·eT nqTuÛÑyê\ qT+∫>±˙, Á|ükÕs¡e÷<Ûä´e÷\ qT+∫>±˙ ø=‘·Ô ø=‘·Ô Ä˝À#·q\T
edüTÔ+{≤sTT. ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ q#˚Ã$<Ûä+>± yê{Ïì #Ó|üŒ&É+ |æ\¢\≈£î #˚‘·>±ø£b˛e#·Tà ` |üP]Ô>± ‘Ó*dæq<ëìøÏ, <ë<ë|ü⁄
‘Ó*dæq <ëìø° eT<Ûä´ ˇø£ CÀHé ñ+≥T+~. nø£ÿ&˚ C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~. á C≤„q+ HÓ’|ü⁄D≤´\T>± s¡÷bÕ+‘·s¡+
#Ó+<äT‘·T+~. dü÷ÿ\T ãj·T{≤, Ç+{Ï˝À, düe÷»+ eT<Ûë´ |üì#˚ùd Áø£eT+˝À á kÕeTsêú´\T |ü<äTHÓ≈£îÿ‘êsTT. M{Ïì eTq+
>ös¡$+#ê*.
4. kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+˝À C≤„q+ @ @ s¡÷bÕ˝À¢ ñ+≥T+~?
kÕ<Ûës¡D+>± C≤„q+ $$<Ûä s¡÷bÕ˝À¢ ñ+≥T+~. ìj·Te÷\T (Rules), dæ<ë›+‘ê\T (Theories), dü÷Á‘ê\T
(Peinciples) uÛ≤eq\T (Concepts) yÓTT<ä\>∑T s¡÷bÕ\˝À ñ+≥T+~. ªuÛ≤eqμ n+fÒ Çø£ÿ&É yêdüÔe Á|ü|ü+#êìøÏ

33
33
#Ó+~q edüTÔe⁄ ˝Ò<ë |òüT≥q nì ns¡ú+. <˚X¯+, |ü+&É>∑ Ç\T¢, e÷¬sÿ{Ÿ, bÂs¡T\T, düe÷»+, ≈£î≥T+ã+ e+{Ï$ ` Çe˙ï
uÛ≤eq˝Ò.
#·]Ã+#·&É+, $e]+#·&É+, ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ&É+, b˛*ø£\T, uÛÒ<ë\T #Ó|üŒ&É+, dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+#·&É+, düe÷#êsêìï
ùdø£]+#·&É+, $X‚¢wæ+#·&É+, qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+, u§eTà\T, |ü{≤\T ^j·T&É+e+{Ï Á|üÁøÏj·T\<ë«sê C≤„q+
ì]à+#·ã&ÉT‘·T+~.
5. C≤„q+ Vs nuÛÑ´düq+
mH√ï nuÛÑ´düHê dæ<ëΔ+‘ê\Tqï|üŒ{Ïø° á dü+øÏ¢wüº Á|üÁøÏj·TqT ns¡ú+#˚düTø√e&É+˝À eTq ne>±Vü≤q˝À dü«\Œ ‘˚&Ü
ñ+~. Á|ües¡ÔHêyê<äT\T #Ó|æŒq≥T¢ |æ\¢yê&ÉT U≤∞ã¬ø≥Tº, @MT sêj·Tã&Éì q\¢ã\¢ nH˚ $wüj·÷\qT NCF 2005 eT]j·TT
APSCF 2011 ìs¡ú«+<ä«+>± ‹s¡düÿ]düTÔHêïsTT. |æ\¢yê&ÉT |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ nH˚ø£ ì>∑÷&ÛÉ kÕeTsêú´\qT ø£*Zñ+{≤&ÉT. ø±˙
|æ\¢(yê&ÉT) ˇ+≥] Á|üj·T‘·ï+ <ë«sêH˚ m+‘· ø£èwæ#˚dæHê yÓTT‘·Ô+ nuÛÑ´düq »s¡>∑<äT. |æ\¢yê&ÉT uÀ<Ûäq˝À n+‘·sꓤ>∑+
ø±e&ÜìøÏ ÁX¯<äΔ‘√ Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+∫ neT\T #˚j·T&ÜìøÏ M\T|ü&˚ |ü<∏äø£+ n‘·´edüs¡eTì APSCF uÛ≤$düTÔ+~.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü ` nuÛÑ´düHê eqs¡T˝…’q Á>∑+<∏ë\j·T+, Ç+≥¬sï{Ÿ‘√bÕ≥T |æ\¢yêì ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T #·≥÷ºñqï
düe÷»+ bÕ˝§ZH˚˝≤ ÁX¯<äΔ‘√ ≈£L&çq Á|üD≤[ø£ neT\T n‘·´edüs¡+. |æ\¢yê&ÉT bÕsƒ¡XÊ\≈£î e#˚ÃeTT+<˚ ‘·q »q#˚‘·q˝À
$wüj·T C≤„Hêìï ø£*Zñ+{≤&ÉT. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ ô|+|üø£+, |ü]düsê\T |æ\¢yêì C≤„HêìøÏ ‘=* s¡+>±\e⁄‘êsTT. kÕe÷õø£
XÊÁkÕÔ\ |üs¡+>± dü+øÏ¢wüº ìsêàD≤\qT düe÷»|üs¡+>±H˚ H˚s¡TÃø=ì ñ+{≤&ÉT. nsTTHê bÕsƒ¡XÊ\ ˇø£ ìj·T‘· $<ë´πø+Á<ä+>±
ì\TdüTÔ+~. bÕsƒ¡XÊ\˝À |æ\¢yê&ÉT es¡íHê‘·àø£ $es¡D≤‘·àø£ C≤„qs¡+>±ìï d”«ø£]kÕÔ&ÉT. kÕe÷q´XÊg+, >∑DÏ‘·XÊg+
neT÷s¡ÔuÛ≤yê\T, |ü]düsê\ $C≤„q+ e+{Ï $wüj·÷\˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì, düeTej·TdüTÿ\, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ ÁøÏj·÷o\ø£ CÀø£´+
˝Òì<˚ |æ\¢\ C≤„qs¡+>∑+ |ü]|üPs¡í+ø±<äT. |æ\¢\≈£î #Ó+~q á |üs¡düŒs¡#·s¡´\T kÕ<Ûä´|ü&É&ÜìøÏ nìïs¡ø±\ Á|üj·T‘êï\T
#˚j·÷\ì APSCF Á|ü‹bÕ~düTÔ+~. nuÛÑ´düq+ ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏj·T. á e´edüú dü]>± ø=qkÕ–+#·ø£b˛‘˚ $<ä´˝À n|ü]|üø£«‘·
#√≥T#˚düT≈£î+≥T+~. á $<Ûëq+ |æ\¢\T e˝…¢y˚ùd |ü<äΔ‹ì e´‹πsøÏdüTÔ+~. |æ\¢\T |ü⁄≥Tºø£qT+∫ ‘·q≈£î>∑\ nuÛÑ´düqX¯øÏÔ‘√
|ü]o\q, >∑T]Ô+#·&É+, eØZø£]+#·&É+ yÓTT<ä˝…’q ne>±Vü≤q\qT |ü]düsê\ qT+∫ H˚s¡TÃø=ì $_Ûqï Ø‘·T˝À¢ e´ø°Ôø£]kÕÔ&ÉT,
ø=qkÕ–kÕÔ&TÉ . eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ |æ\\¢ kÕeTsêú´\qT $X‚w¢ +æ ∫q≥ºsTT‘˚ kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ uÛ≤eq\qT ñqï<äTqï≥T¢>± ø±≈£î+&Ü,
dü+<äs√“¤∫‘·+>± ‘·–q $<Ûëq+˝À $ìjÓ÷–kÕÔs¡T. Ç~ n_Ûq+~+#ê*‡q n+X¯+. <äTs¡<äèwüºy˚TeT+fÒ #ê˝≤es¡≈£î ñ
bÕ<Ûë´j·TT\T á dü‘ê´ìï n+^ø£]+#·sT¡ . yê]ì Á|ües¡HÔ êyê<äT\T>± ˇø£ <äècÕº+‘·+ qT+∫ eTs=ø£ <äècÕº+‘·+˝ÀøÏ rdüTø¬ fi¯fl‘ês¡T.
nqTø£s¡D, nuÛ≤´dü+ <ë«sê e÷Á‘·y˚T \_ÛdüTÔ+<äì nb˛Vü≤|ü&É‘ês¡T. |æ\¢\qT πøe\+ düe÷#ês¡ Á>∑V”≤‘·\T>± |ü]>∑DÏ+∫
‘·eT≈£î ‘êy˚T C≤„q<ë‘·\T>± uÛ≤$kÕÔs¡T. Ç~ ÁøÏj·÷o\ø£, Ä#·s¡D≤‘·àø£ ìs¡+‘·s¡ nuÛÑ´düq $<ÛëHêìøÏ $s¡T<äΔ+. |æ\¢\ C≤„q
ìsêàD≤ìøÏ ás¡ø£yÓTÆq yêdüÔe $s¡T<äΔyÓTÆq ne>±Vü≤q\qT ‘=\–+#·Tø√yê*. Bìì düTìï‘·+>± ns¡úe+‘·yÓTÆq dü+<äs√“¤∫‘·
|ü]dæú‘·T\qT ø£*Z+∫ ‘=\–+#ê*. ô|’yê{Ï Ä<Ûës¡+>± øÏ+~ $wüj·÷\qT #Ó|üŒe#·TÃ.
1. ˇ‹Ô&ç, uÛ≤s¡+ ˝Òì |ü]dæú‘·T\˝ÀH˚ |æ\¢˝À¢ nuÛÑ´düq »s¡T>∑T‘·T+~.
2. Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq nuÛÑ´düq yê‘êes¡D+˝À |æ\¢\T n‘·´+‘· Ädü≈£îÔ\‘√ dü÷ø£Î |ü]o\q\T #˚kÕÔs¡T.
3. |æ\¢\ nuÛÑ´düq˝À $eTs¡Ù, ‘·|ü\T m+#·&É+ »s¡>∑≈£L&É<äT.
4. nuÛÑ´düq\ <ë«sê ‘·eT bıs¡bÕ≥T¢ ‘êy˚T ‘Ó\TdüTø=ì dü]~<äT›≈£îH˚˝≤ ñ+&Ü*.
5. $_Ûqï |ü]dæú‘·T\˝À ‘êeTT düeTTbÕ]®+∫q C≤„Hêìï $ìjÓ÷–kÕÔs¡T.

34
34
6. C≤„q ìsêàD+ m|ü&ÉT »s¡T>∑T‘·T+~?
a) |üPs¡«uÛ≤eq / |üPs¡«s¡+>∑+ (Pertext)
@ bÕsƒê´+X¯+ >∑T]+#Ó’Hê uÛ≤eq >∑T]+#Ó’Hê, |æ\¢˝À¢ |üPs¡«C≤„q+ ˝Ò<ë nqTuÛÑyê\T ˝Ò<ë ne>±Vü≤q ñ+<ë nì
ìsêΔ]+#·Tø√yê* ˝Òø£b˛‘˚ ø£*Œ+#ê*.
b) ‘·|üq ø£*Z+#·&É+ (Urge creation)
|æ\¢\T @ $wüj·÷HÓ’ïHê, m+‘· ø£wüºyÓTÆHê nedüs¡+ ñ+fÒ ‘·eTø√dü+ ‘êeTT bÕ˝§Z+{≤s¡T, H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T. ø±ã{Ϻ
‘·|üq ø£˝ÒZ˝≤ (Urge creation) #·÷&Ü*. nedüs¡+ ñ+fÒ ‘·|üq ø£\TZ‘·T+~. ÄdüøÏÔ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. uÛ≤y√Á<˚ø±ìï
ô|+bı+~+#·&É+e\¢ ≈£L&Ü ‘·|üq ø£\TZ‘·T+~.
c) e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\T (Mental Process)
C≤„q ìsêàD+˝À e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\T ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. |æ\¢\+<äs¡÷ »qà‘·' H˚s¡TÃø√>∑˝ÒZ kÕeTsêú´ìï ø£*Z
ñHêïs¡T. n+<äsT¡ |æ\\¢ T b˛\Ã&É+, eØZø]£ +#·&+É , $X‚w¢ Dü , dü+X‚w¢ Dü , C≤„|øü +£ ñ+#·Tø√e&É+, |ü⁄qs¡TøÏÔ #˚jT· &É+, ìsêΔ]+#·&+É ,
e´ø£Ô|üs¡Ã&É+, >∑T]Ô+#·&É+, kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·&É+, }Væ≤+#·&É+, ø£\ŒHêX¯øÏÔ e+{Ï n+‘·s¡Z‘· kÕeTsêú´\qT ø£*Z ñHêïs¡qï
$wüj·T+ Ç+‘·≈£î eTT+<˚ eTq+ #·]Ã+#·T≈£îHêï+. M{Ï e\¢ |æ\¢\ eT~˝À nH˚ø£ #·s¡´\T düèwæº+#·Tø√>∑\TZ‘ês¡T. |æ\¢\
yÓT<äfi¯fl˝Àì Hê&ûø£DC≤\+ ñ‘˚ÔC≤ìøÏ ˝ÀHÓ’q|ü&ÉT n$ |üs¡düŒs¡ #·s¡´\T Á|üÁøÏj·T\T #√≥T#˚düTø=+{≤sTT. ø=‘·Ô ã+<Ûë\qT
@s¡Œs¡#·Tø=+{≤sTT. Ä dü+<äs¡“¤+>± ñ‘·Œ‘·Ôj˚T´ <ëH˚ï eTq+ ªC≤„q+μ nì |æ\TdüTÔ+{≤eTT. á Hê&û ø£DC≤\+ (Neorans)
ñ‘˚»Ô eTyê«\+fÒ nedüs+¡ . Ädüø,ÔÏ ‘·|qü , uÛ≤y√Á<˚ø±ìøÏ ˝ÀqTø±e&É+ nedüs+¡ . ‘·<ë«sê e÷qdæø£ #·s´¡ \T #√≥T#˚dTü ≈£î+{≤sTT.
C≤„qìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~. n˝≤ ø±≈£î+&Ü ÁXÀ‘·>± πøe\+ düe÷#êsêìï Á>∑Væ≤ùdÔ Hê&ûø£DC≤\+ ñ‘˚Ôõ‘·eTe<äT. πøe\+
ìøÏå|üÔ+ #˚düT≈£î+≥T+~. Bìe\¢ m˝≤+{Ï nqTuÛÑyê\qT bı+<ä˝Òs¡T. C≤„q ìsêàD+ »s¡>∑<äT.
ø±ã{Ϻ |æ\¢\T ‘·eT n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\qT M˝…’q+‘·y˚Ts¡ $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚˝≤, e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\ e\¢ #·s¡´\T
#√≥T#˚dTü ≈£îH˚˝≤ #·÷&Ü*. Ç+<äT≈£î nedüse¡ T>∑T yê‘êes¡D+ ø£*Œ+∫q|ü&˚ Ç~ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~. |æ\\¢ T uÛj Ñ T· s¡V≤æ ‘·yTÓ qÆ
ùd«#êä|üP]‘· yê‘êes¡D+˝À e÷Á‘·y˚T ‘·eT n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\qT $ìjÓ÷–+#·>∑\TZ‘ês¡T.
d) Ä˝À∫+|üCÒj·T&É+
C≤„q ìsêàD+˝À Ç~ eTs=ø£ ø°\ø±+X¯+. kÕ<Ûës¡D+>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ ã<äT\T, $_Ûqï ø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+|üCj Ò T· &É+e\¢
|æ\¢\T C≤„Hêìï düèwæº+#·Tø√>∑\TZ‘ês¡T.
e) Áb˛‘ê‡Vü≤+, neø±X¯+ ø£*Œ+#·&É+, |æ\¢*ï uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·T&É+ ≈£L&Ü n‹ eTTK´yÓTÆq$.
7. C≤„q ìsêàD+ »s¡>∑&ÜìøÏ ‘·s¡>∑‹ >∑~ yê‘êes¡D+ m˝≤ ñ+&Ü*?
$<ä´ b˛düTº <ë«sêH√, {°#·sY <ë«sêH√ #˚s¡y˚ùd edüTÔe⁄ ø±<äT. ì»yÓTÆq $<ä´ _&ɶ uÛÖ‹ø£, kÕ+düÿ è‹ø£
πøåÁ‘·+˝À düèwæ˜+#·ã&ÉT‘·T+~. <ë– ñ+≥T+~. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√, {°#·s¡¢‘√, ‘√{Ï |æ\¢\‘√, düe÷»+‘√ HÓs¡ù|
Á|ü‹#·s¡´ <ë«sê n~ Áø£eT $ø±dü+ bı+<äT‘·T+~. Ç˝≤+{Ï $<ä´ |ü{Ïwü˜+>±, |òü\Á|ü<ä+>± ñ+≥T+~. á
Á|üÁøÏj·T˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ç bÕÁ‘·qT, Wqï‘ê´ìï eTq+ >∑T]Ô+#ê*. <äè&ÛÉ|üs¡#ê*. C≤„qdüeTTbÕs¡®q m|ü&ÉT
|üs¡dü‡sêÁ•‘·+>± ñ+≥T+~. ô|<ä›\ø£+fÒ |æ\¢\T u≤>± |ü]o*kÕÔs¡T. u≤>± Á>∑Væ≤kÕÔs¡T. C≤„Hêìï düèwæ˜+#·&É+˝À
yêfi¯¢≈£îqï kÕeTsêú´ìï, bÕÁ‘·qT eTq+ >∑T]Ô+#ê*. Hê≈£îqï á ø=~› ne>±Vü≤q |æ\¢\‘√ e÷{≤¢&ɶ+ e\¢H˚
\_Û+∫+<äì nqTuÛÑe+‘√ #ÓãT‘·THêïqT.
Ábı.j·TXŸbÕ˝Ÿ, C≤rj·T bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£`2005
kÕs¡<Ûä´ dü+|òüT+ n<Ûä´≈£åî\T

35
35
 ô|’ n+XÊìï #·~yês¡T ø£<ë! ˇø£kÕ] Ä˝À∫+#·+&ç. düe÷#êsêìï bı+~, <ëìï dü«\Œø±\+ bÕ≥T ì\« ñ+#·Tø=H˚
C≤„|üø±H˚ï C≤„q+>± uÛ≤$düTÔ+&É&É+ H˚&ÉT eTq+ #·÷düTÔqï<˚! Bìï ne>±Vü≤q>± ≈£L&Ü |ü]>∑DÏ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~.
yêdüÔe+>± C≤„q+ nH˚~ düèwæº+#·ã&˚~. Ä˝À#·q\ <ë«sê ñ<䓤$+#·ã&˚~. á C≤„Hêìï düèwæº+#·Tø√e&É+˝À eTq |æ\¢\≈£îqï
X¯øÏÔ nbÕs¡yÓTÆq~. yês¡T bı+<˚ nqTuÛÑyê\ <ë«sê, Ä˝À#·q\ <ë«sê |æ\¢\T m+‘√ C≤„Hêìï düèwæº+#·T≈£î+≥THêïs¡T.
|æ\¢\T ã&çãj·T≥ ˝Ò<ë ã&çøÏ sêø£eTT+<äT »]ù| Á|ü‹#·s¡´\ <ë«sê, ‘·eT≈£îqï n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\ <ë«sê á C≤„Hêìï
düèwæº+#·Tø√e&É+ #˚düTÔHêïs¡T. πøe\+ düe÷#êsêìï Á>∑Væ≤+#˚ yês¡T>± ø±≈£î+&Ü Á|ü•ï+#·&É+, Ä˝À∫+#·&É+, Á|ü‹#·s¡´\T
»s¡|ü&É+, <ë«sê ‘·eT≈£îqï C≤„q|ü]~Ûì eT]+‘· $düÔ è‘·|üs¡TÃø√e&É+ >∑T]+∫ Ç+‘·≈£î eTT+<äT n<Ûë´j·÷˝À¢ #·]Ã+#·T≈£îHêï+
≈£L&Ü! ◊‘˚ á Á|üÁøÏj·T\≈£î ˝Ò<ë á $<ÛëHê\≈£î eTq ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T @ Ø‹˝À kÕúq+ ø£*ŒdüTÔHêïsTT? ndü\T neø±X¯+
ñ+<ë? |æ\\¢ T ‘·eT≈£îqï C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± <ëìï eT]+‘· $düÔ è‘·|sü T¡ Ãø√e&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+<ë? C≤„qìsêàD+ »s¡>&∑ ÜìøÏ
M\j˚T´Ø‹˝À eTq ‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üÁøÏj·T\T ñ+&Ü\+fÒ, eTq+ @+ #Ój·÷´*? ˝Ò<ë eTq ‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üÁøÏj·T\T m˝≤
ñ+&Ü*? Ä˝À∫+#·+&ç!
n) C≤„q ìsêàD+ ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ $X‚¢wüD
Á|üdüTÔ‘·+ eTq ‘·s¡>∑‹>∑<äT˝À¢ì Á|üÁøÏj·T\T C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·THêïj·÷? Ä˝À∫<ë›+! eTq ‘·s¡>∑‹>∑<äT˝À¢ @+
»s¡T>∑T‘·Tqï~? @ ‘·s¡>∑‘Ó’Hê, @ $wüj·T+˝Àì bÕsƒê´+XÊHÓ’ïHê m˝≤ uÀ~ÛdüTÔHêïs¡T? ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #·<äe&É+, $e]+#·&É+,
ø=+‘· nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#·&É+, ‹]– Á|ü•ï+#·&É+, dü+‘·è|æÔ #Ó+<ä&É+ #·÷düTÔqï<˚! Ç$ eTq≈£î kÕ<Ûës¡D+>± m<äTsö‘·Tqï
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\≈£î #Ó+~q rs¡T‘ÓqTï\T ˝Ò<ë nqTuÛÑyê\T. á Á|üÁøÏj·T˝À¢ C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ñqï ÁbÕ<Ûëq´‘· m+‘·?
C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ô|’ Á|üÁøÏj·T\T @ Ø‹˝À düVü≤ø£]kÕÔsTT? Ä˝À∫+#·+&ç.
ˇø£sø¡ +£ >± #ÓbÕŒ\+fÒ, Á|ü<ëÛ q+>± Á|üdTü ‘Ô +· eTq ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä ˝À¢ düe÷#êsêìï n+~+#·&+É , <ëìï C≤„|øü +£ ô|≥Tºø√&ÜìøÏ
‘√&ÉŒ&˚ $<ÛëHê\ô|’ <äèwæº ô|≥º&É+, m+‘·y˚Ts¡≈£î C≤„|üø£+ ô|≥Tº≈£îHêïs√ |üØøÏå+#·&É+ e+{Ï$ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À¢
ø°\ø±+XÊ\T>± #√≥T#˚düT≈£îHêïsTT. C≤„|üø£+ ñ+#·Tø√e&Éy˚T |üs¡e÷s¡ú+>± eTq $<ÛëHê\T ñHêïj·TH˚~ yêdüÔe+! Bìe\¢
C≤„q ìsêàD≤ìøÏ neø±X¯+ \_Û+#·&É+˝Ò<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
n+<äTøπ C≤„|øü +£ ñ+#·Tø√e&É+ e÷Á‘·yT˚ C≤„q+ ø±<äT nì eTq+ q$Tà‘˚, eTπs+ #˚j÷· \H˚ Ä˝À#·q\≈£î
lø±s¡+ #·T≥ºe#·TÃ. n<˚ düs«¡ dü«+ nì q$Tà <ëì #·TfÒº |ü]ÁuÛ$Ñ Tùd,Ô C≤„q ìsêàD≤ìøÏ düe÷~Ûø{£ qºÏ yês¡eTe⁄‘ê+!
ø±ã{Ϻ düe÷#ês¡+ n+~+#˚ e´øÏÔ>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T, <ëìï d”«ø£]+#˚ yês¡T>± |æ\¢\T, M{Ïì |ü{Ïwüº|ü]#˚ $<ÛëHê\T
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ #√≥T#˚düT≈£îH˚ |ü]dæú‹ Á|üdüTÔ‘·+ HÓ\ø=ì ñ+<äqï yêdüÔyêìï n+<äs¡+ >∑T]Ô<ë›+! Bì qT+∫ m˝≤
ãj·T≥|ü&É<ëyÓ÷, Ä˝À∫<ë›+!
øÏ+~ düìïy˚XÊ\qT |ü]o*+#·+&ç.
düìïy˚X¯+`1:
n~ 8e ‘·s¡>∑‹. kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ªªù|<ä]ø£+ ne>±Vü≤qμμ nH˚ bÕsƒ¡+˝Àì Á|üC≤|ü+|æD° e´edüú
nH˚ n+X¯+ >∑T]+∫ #ÓãT‘·THêïs¡T. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À 199e ù|J ‘Óse¡ eTHêï&ÉT. |æ\\¢ +<äs÷¡ |ü⁄düøÔ +£ ‘Ó]#ês¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
ˇø=ÿø£ÿ yêø±´ìï #·<äTe⁄‘·÷ n+<äT˝Àì n+XÊ\qT $e]düTÔHêï&ÉT. @<Ó’Hê ø=‘·Ô|ü<ë\T ˝Ò<ë ns¡ú+ø±ì |ü<ë\qT $e]dü÷Ô
bÕsƒê´+XÊìï |üP]Ô#˚ôdqT.

36
36
 • ‘·sê«‘· bÕsƒ¡+ eT<Ûä´˝À ñqï Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T ≈£L&Ü ‘êH˚ $e]+#ÓqT
• ∫es¡>± |æ\¢\qT me]øÏ ‘Ó\¢ø±s¡T¶\T sTTkÕÔs¡T? BPL n+fÒ @$T{Ï? e+{Ï Á|üX¯ï\T y˚dæ »yêãT\T sêã{Ϻ
bÕsƒêìï eTT–+#ÓqT.
düìïy˚X¯+`2 :
eTs=ø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À Ç<˚ bÕsƒêìï eTs=ø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT b˝≤ #ÓãT‘·THêï&√ #·÷<ë›+.
• ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢*ï >∑T&ée÷]ï+>¥ n+≥÷ |ü\ø£]+#ê&ÉT.
• Ç+‘·≈£îeTT+<äT |”]j·T&é˝À #·]Ã+#ê+ ø£<ë! JeH√bÕ~ |ü<∏äø±\ >∑T]+∫ MT≈£î ‘Ó*dæq $wüj·÷\T #Ó|üŒ+&ç
nì yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥ #˚sTT+#ê&ÉT. Ç˝≤+{Ï ˇø£ |ü<∏äø£y˚T PDS nì ‘Ó*ô|qT.
• 199e ù|J˝Àì düs¡düyÓTÆq <Ûäs¡\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ÄVü‰s¡+ n+XÊìï #·~$ MT≈£î ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T
>∑T]Ô+#·eTHÓqT.
• |æ\¢\T >∑T]Ô+∫q |ü<ë\qT uÀs¡T¶ô|’ Áyêdæ, yê{Ïì #·]Ã+∫ ‘Ó*dæqyê]qT+&ç $es¡D sêãf…ºqT. $T–*q
‘Ó*j·Tì |ü<ë\qT ‘êqT $e]+#ÓqT. bÕsƒê´+X¯+ >∑T]+∫ ≈£î¢|üÔ+>± $e]+#ÓqT.
• ‘·s¡Tyê‘· ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\T sTT∫à »≥T¢>± #·]Ã+#·eTHÓqT.
1. PDS e´edüú nedüs¡e÷? m+<äT≈£î?
2. MT Á>±eT+˝À PDS e´edüú neT\T rs¡T m˝≤ ñ+~?
3. PDS qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·{≤ìøÏ eT]ø=ìï dü÷#·q\T sTTe«+&ç.
• $<ë´s¡Tú\T »≥¢˝À #·]Ã+#˚≥|ü⁄&ÉT, yê]ì |ü]o*dü÷Ô nedüs¡yÓTÆq dü÷#·q\T, dü\Vü‰\T sTTdü÷Ô yê] #·s¡Ã\˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕ\T|ü+#·Tø=HÓqT.
• $<ë´s¡Tú\ düe÷<ÛëHê\qT, n_ÛÁbÕj·÷\qT uÀs¡T¶ô|’ Áyêdæ #·]Ã+∫, nedüs¡yÓTÆq#√≥ düeTø±©q n+XÊ\qT
CÀ&ç+∫, ‘·–q $es¡D sTTdü÷Ô bÕsƒê´+XÊìï ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ÓqT.
• ∫es¡>± ø=ìï Á|üX¯ï\T y˚dæ yê] ne>±Vü≤qqT ‘Ó\TdüTø=HÓqT. ns¡ú+ø±ì n+XÊ\≈£î ‹]– ‘·–q $es¡D
sTT#ÓÃqT. 203e ù|J˝Àì ÁbÕC…≈£îº|üìì Ç+{Ï|üì>± Ç#ÓÃqT.
ô|’ ¬s+&ÉT düìï y˚XÊ\˝À @ dü+<äs¡“¤+˝À |æ\¢\T kı+‘·+>± H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ C≤„qìsêàD≤ìøÏ neø±X¯+ ø£*–+<äì
MTs¡T uÛ≤$düTÔHêïs¡T? b+<äT≈£î?
a) |üPs¡«uÛ≤eq\ ìsêàD+ (Pertext)
‘·eT≈£îqï C≤„q |ü]~Ûì mes¡T $düÔ è‘·|üs¡TÃø√yê\Hêï, |üPs¡«nqTuÛÑyê\T ˝Ò<ë uÛ≤eq\T ø£*Zñ+&É&É+ nedüs¡+.
n+fÒ |æ\¢\T Á>∑Væ≤+#˚ $wüj·÷ìøÏ #Ó+~q |üPsê«e>±Vü≤q ˝Ò<ë |ü⁄Hê~ ñ+&É&É+ e˝Ò¢ C≤„q ìsêàD+ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+<äì
Á>∑Væ≤+#ê*. ø±ã{Ϻ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·|üŒìdü]>± |æ\¢\≈£î ñqï |üPsê«qTuÛÑyê\T @$T{Ï? @ y˚Ts¡≈£î ne>±Vü≤q ø£*ZñHêïs√
|ü]o*+#ê*. ñ<ë: eTq+ >√˝ŸŒ¤ Ä≥≈£î #Ó+~q yês¡Ô #·~$‘˚ m˝≤ ñ+≥T+~? n<˚ ÁøϬø{Ÿ Ä≥≈£î #Ó+~q yês¡Ô #·~$‘˚
m˝≤ ñ+≥T+~? @~ u≤>± ns¡úeTe⁄‘·T+~? m+<äT≈£î? Ä˝À∫+#·+&ç.

37
37
 ÁøÏø¬ {Ÿ≈î£ #Ó+~q |üPs¡« C≤„q+ ˝Ò<ë, ne>±Vü≤q ñ+≥T+~ ø±ã{Ï,º Ä yês¡qÔ T #·~$‘˚, u≤>± ne>±Vü≤q #˚dTü ø√>∑\TZ‘ês¡T.
n<˚ >√˝ŸŒ¤qT #·~$‘˚ n+‘· u≤>± ns¡ú+ø±ø£b˛e#·TÃ. BìøÏ ø±s¡D+ >∑‘êqTuÛÑe+>±˙, ne>±Vü≤q>±˙ ˝Òø£b˛e&É+
ø±s¡DeTe⁄‘·T+~.
ø±ã{Ϻ C≤„q+ nH˚~ n+‘·≈£î eTT+<äT Äj·÷ e´≈£îÔ\≈£îqï nqTuÛÑyê\ MT<ä, ne>±Vü≤q\ MT<ä, Ä˝À#·q\ MT<ä
ì]à+#·ã&ÉT‘·T+<äì ù|s=ÿqe#·TÃ. yÓTT<ä≥ Ç$ ñHêïj·÷ ˝Ò<ë? nì ìsê›]+#ê*‡ ñ+≥T+~. ˇø£y˚fi¯ n≥Te+{Ï |ü⁄Hê~,
|üPs¡«uÛ≤eq\T ˝Ò<ë nqTuÛÑe+ ˝Ò<ë ne>±Vü≤q ˝Òq≥¢sTT‘˚, M{Ïì ì]à+#ê*‡ ñ+≥T+~. n+fÒ ñ<ëVü≤s¡D≈£î >√˝ŸŒ¤
yês¡ÔqT #·<äe&ÜìøÏ eTT+<äT, <ëìô|’ #·]Ã+|üCÒùd nqTuÛÑyêìï ø£*Z+∫, $wüj·÷ìï ne>±Vü≤q|ü]Ãq |æ<ä|ü #·<äeeT+fÒ,
ne>±Vü≤q #˚düTø√e&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T @ $wüj·T+˝ÀHÓ’Hê C≤„q ìsêàD+ #˚sTT+#ê\Hêï, <ëìøÏ #Ó+~q |üPs¡«uÛ≤eq\ >∑T]+∫ |ü]o*+∫
ìsê›]+∫ ‘·sê«‘·H˚ nuÛÑ´düHê ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
b) |üPs¡«uÛ≤eq\‘√, bÕsƒê´+X¯ uÛ≤eq\qT dü+<Ûëq+ #˚j·÷* (Contextualisation of pretest with texual part)
nuÛÑ´düHê düìïy˚XÊ\T, ìsêàD≤‘·àø£+>± ñ+&Ü\+fÒ |üPs¡«uÛ≤eq\qT ˝Ò<ë uÛ≤eq\ |üPs¡« s¡+>±ìï, |ü⁄Hê<äT\ì
ø£*Œ+#ê*‡ ñ+≥T+~. Bì Ä<Ûës¡+>±, bÕsƒê´+X¯uÛ≤eq\qT ì]à+#·T≈£îH˚˝≤ #˚j·÷*. ¬s+&Ée düìïy˚X¯+˝À @+»]–+<√
ˇø£ÿkÕ] ne˝ÀøÏ+#·+&ç. |æ\¢\≈£î ‘Ó*‡q n+XÊ\T #Ó|æŒ+#·&É+, <ëì Ä<Ûës¡+>±, yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥ #˚j·T&É+ »]–+~.
‘·sê«‘· |æ\¢\T ‘êy˚T #·]Ã+#·Tø=ì, PDS |ü<∏äø£+ neT\TqT ìsêΔ]+#·Tø=ì sêj·T&É+ »]–+~. n+fÒ >∑‘êqTuÛÑyê\
|ü⁄Hê<äT\ Ä<Ûës¡+>± C≤„q ìsêàD+ »]–+~. Ç˝≤ |üPs¡«uÛ≤eq\qT, nqTuÛÑyê\qT bÕsƒê´+X¯uÛ≤eq\‘√ nqTdü+<Ûëq+
#˚j·÷*‡ ñ+≥T+~.
c) C≤„Hê‘·àø£ •ø£åD (Cognitive apprentiship)
|æ\¢\T C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√e&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± ‘·eT düVü≤ø±sêìï, düVü‰j·÷ìï n+~+#ê*‡ ñ+≥T+~. n+fÒ
|æ\¢\qT Ä˝À∫+|üCÒùd˝≤, Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Ä Ä˝À#·q\qT Áø£eTãB›ø£]+#ê*‡ ñ+≥T+~.
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+˝À eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D |ü]o*<ë›+! ˇø£ düeTdü´qT ˇø£ |ü<äΔ‹˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |ü]cÕÿs¡e÷s¡Z+
#·÷bÕ&ÉT. Ä ‘·<äT|ü] |æ\¢\qT, Ç+πøØ‘·T˝À¢ düeTdü´≈£î düe÷<Ûëq+ ø£qT>=qe#·TÃ, Ä˝À∫+|üCÒj·T&É+, n+<äT≈£î dü÷#·q\T
Çe«&É+ C≤„Hê‘·àø£ •ø£åD>± ù|s=ÿqe#·TÃ. C≤„Hê‘·àø£ •ø£åD n+fÒ Ä˝À∫+|üCÒùd neø±X¯+ ø£*Œ+#·&É+. Ä Ä˝À#·q\qT
Áø£eTãB›ø£]+#·eTì ns¡ú+. Ç~ m+‘· düÁø£eT+>±, dü+<äs√“¤∫‘·+>± ñ+fÒ, C≤„q ìsêàD+ n+‘· u≤>± »s¡T>∑T‘·T+~.
|æ\¢\øÏ#˚à ùd«#·Ã¤, Ä˝À∫+|üCÒj·T&É+, neø±X¯+ ø£*Œ+#·&É+, Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ e+{Ï$ ø°\ø£bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT.
d) uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düq+ (Collaborative Learning)
|æ\¢\T dü«uÛ≤eØ‘ê´ ‘·eT‘√{Ï yê]‘√ >∑&É|ü&ÜìøÏ Çwüº|ü&É‘ês¡T. ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· kÕúsTT˝À ◊‘˚ |æ\¢\T πøe\+ ø£*dæ
ñ+&É&yÉ T˚ >±<äT, ‘·eT nqTe÷Hê\qT, düeTdü´\qT ≈£L&Ü ‘√{Ïyê]‘√ #·]ÃkÕÔsT¡ . ìyês¡D\ ø√dü+ Á|üjT· ‹ïkÕÔsT¡ . ˇø£sø¡ +£ >±
#ÓbÕŒ\+fÒ |æ\¢\T mH√ï $wüj·÷\qT ‘·eT ‘√{Ïyê] <ë«sê nuÛÑ´dækÕÔs¡ì. >∑‘· n<Ûë´j·T+˝À ≈£L&Ü #·]Ã+#·T≈£îHêï+.
C≤„qìsêàD+˝À Á|ü‹#·s¡´\ bÕÁ‘· >∑T]+∫ ≈£L&Ü e÷{≤¢&ÉT≈£îHêï+. n+fÒ, |æ\¢\T ‘·eT ‘√{Ïyê] <ë«sê Á|ü‹#·s¡´\T
»s¡|ü&É+ <ë«sê H˚s¡TÃø=+{≤s¡ì C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£î+{≤s¡ì #·]Ã+#·T≈£îHêï+!
ø±ã{Ϻ eTq uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düHêìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*. n+fÒ |æ\¢\T ‘·eT‘√{Ï yê]‘√
#·]Ã+#·&É+, e÷{≤¢&É&É+, ø£*dæ Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*. Ç+<äTø√dü+ »≥Tº |üqT\qT ìs¡«Væ≤+#ê*. @

38
38
$wüj·T+ >∑T]+#Ó’Hê, Á|üX¯ï*e«&É+, Ä˝À∫+#·eTq&É+, ˝Ò<ë Á|ü•ï+#·eTq&É+, ø£è‘ê´\T Ç∫à #˚j·TeTq&É+, düeTdü´ Ç∫Ã
kÕ~Û+#·eTq&É+ e+{Ï$ »≥Tº˝À #˚sTT+#·e#·TÃ. ‘·<ë«sê uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛ´Ñ düq+ #√≥T #˚dTü ø=+≥T+~. uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛ´Ñ düq+
e\¢ Á|üC≤kÕ«$Tø£ $<ÛëHê\|ü≥,¢ ne>±Vü≤q @s¡Œ&ÉT‘·T+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ø£*‡|üì#˚jT· &É+, ø£*‡ Ä˝À∫+#·&+É , düeTkÕ´kÕ<Ûqä ,
Ä‘·à$XÊ«dü+ e+{Ï$ ≈£L&Ü ô|+bı+<äT‘êsTT. |æ\¢\T ‘·eT‘√{Ï |æ\¢\‘√H˚ >±<äT, ñbÕ<Ûë´j·TT&ç‘√ ≈£L&Ü #·]ÃdüTÔ+{≤s¡T.
ø±ã{Ϻ uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düq+˝À |æ\¢˝Òø±<äT, ñbÕ<Ûë´j·TT\T ≈£L&Ü uÛ≤>∑kÕ«eTT˝Ò!
e) ãVüQfi¯ Á|ü‹düŒ+<äq\T Ä˝À#·q\≈£î s¡÷bÕìïe«&É+ (Multiple manifestations)
|æ\¢\T e´øÏÔ>∑‘·+>± @$T Ä˝À∫+#·>∑\s√ <ëìøÏ ˇø£ s¡÷bÕìï Çe«>∑˝≤Z*. n+fÒ, ‘·eT Ä˝À#·q\qT ãVæ≤s¡Z‘·|üsêÃ*.
BH˚ï e´øÏÔ>∑‘·yÓTÆq~>± #Ó|üŒe#·TÃ. nfÒ¢ »≥Tº |üqT˝À¢ bÕ˝§Zq&É+ e\¢ uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düq+ e\¢ ≈£L&Ü ‘·eT Ä˝À#·q\qT
Áø£eTãB›ø£]+#·T≈£î+{≤s¡T. yê{Ï e\¢ $_Ûqï ø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+#·>∑\TZ‘ês¡T. á Ä˝À#·q\≈£î s¡÷bÕìï∫Ã, e´ø£Ô|üs¡Ã>∑˝≤Z*.
Ç˝≤ ãVæ≤s¡Z‘·eTj˚T´ C≤„q+ $$<Ûä e´eVü‰s¡ s¡÷bÕ˝À¢, HÓ’|ü⁄D≤´\ bÕÁ‘· ñ+≥T+~. ìsêàD≤‘·àø£‘· ˇø£ Áø£eT |ü<äΔ‹˝À
»s¡T>∑T‘·T+≥T+~, e´ø£Ô|üs¡#·ã&ÉT‘·T+≥T+~.
f) ìsêΔs¡D

|æ\¢\T ‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ e´øÏÔ>∑‘·+>± Ä˝À∫+#·&É+, »≥¢˝À Ä˝À∫+#·&É+, yê{Ïì e´ø£Ô|üs¡Ã&É+ e\¢ C≤„q ìsêàD+
»s¡T>∑T‘·T+~. <ëìï $$<Ûä s¡÷bÕ˝À¢ ãVæ≤s¡Z‘·|üs¡TdüTÔ+{≤s¡T. Ç~ Äj·÷ dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ $$<Ûä $wüj·÷\˝Àì C≤„q
uÛ≤+&Ü>±s¡+˝ÀøÏ yÓfió¯ +Ô ~. á Áø£eT+˝À |æ\\¢ T ‘êy˚T+ Á>∑V≤æ +#ês√, ‘·eT≈£î ‘êeTT ìsêΔ]+#·>˝∑ ≤Z*. Ç˝≤ ìsêΔ]+#·>*∑ qZ |ü&˚
eTq uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T |òü\Á|ü<äyÓTÆq≥T¢>± uÛ≤$kÕÔ+.
8. ‘·s¡>∑‹ >∑~ nq«j·Tq+
n) C≤„q ìsêàD+ ` $<ë´Á|üD≤[ø£ nqTes¡ÔHê\T (Implication of the curriculum)
$<ë´ e´edüú˝À |æ\¢\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø°\ø£yÓTÆqyês¡T. |æ\¢\T ñqï nìï s¡ø±\ Á|üÁøÏj·T\T, |üs¡düŒs¡ #·s¡´\T |æ\¢\
nuÛ´Ñ düHêìï Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔsTT. |æ\\¢ qT C≤„q ìsêà‘·\T>± uÛ≤$+∫q|ü&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
Á|üÁøÏj·T\˝À ãèVü≤‘·Ôs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚düTø√yê*. $<ä´jÓTTø£ÿ, \ø£å´+ |æ\¢\qT |üØø£å\≈£î ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ ø±<äT.
C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ‘√&ÉŒ&˚˝≤ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T ‘√&ÉŒ&Ü*. Ç$ nH˚ø£ s¡ø±˝…’q nqTuÛÑyê\qT ø£*Œ+#ê*. |æ\¢\T
bÕsƒ¡XÊ\≈£î e#˚à eTT+<˚ ø=+‘· C≤„Hêìï ø£*Zñ+{≤s¡T. Bìï Ä<Ûës¡+ #˚düTø=ì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T ì]à+#ê*.
kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ n<Û´ä j·Tq+˝À ª#·sá \Tμ ø°\ø£yTÓ qÆ $. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ùd«#·Ã>¤ ± »]π> á #·sá ˇø=ÿø£ÿkÕ] e´edüqú T $eT]Ù+#·e#·TÃ
˝Ò<ë K+&ç+#·e#·TÃ. Çã“+~ø£s¡ Á|üX¯ï\T n&É>∑≥+ kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+˝À kÕ«uÛ≤$ø£+. nsTT‘˚ #·s¡Ã m+‘· <ä÷s¡+<ëø±
yÓfi≤fl\qï~ Ä {°#·s¡T dü+<äsꓤìï ã{Ϻ ‘·–q ìs¡íj·÷ìøÏ sêyê*‡ ñ+≥T+~.
Ä) bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ bÕÁ‘·
Á|üdüTÔ‘· bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T n~Ûø£ düe÷#ês¡+‘√ ì+&ç $<ë´s¡Tú\ n+‘·s¡Z‘·X¯≈£îÔ\ nuÛÑ´düq≈£î C≤„q ìsêàD≤ìøÏ m˝≤+{Ï
neø±X¯+ Çe«≈£î+&Ü ñHêïsTT. $<ä´ πøe\+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\πø |ü]$T‘·+ nsTT+~. Á|ü|ü+#êìï ne>±Vü≤q #˚düTø√e&É+
$eTs¡ÙHê‘·àø£ Ä˝À#·Hê $<ÛëHêìøÏ |üP]Ô>± kÕúq+ ˝Ò≈£î+&Ü b˛sTT+~. @~ eT+∫~? @~ #Ó&ÉT? á eT+∫ #Ó&ÉT\
$#·ø£åD≈£î ≈£L&Ü kÕúq+ ˝Ò≈£î+&Ü b˛sTT+~. á |ü]dæú‹ ‘·|ü&ÉTqeTàø±\≈£î, }Vü‰»ì‘ê\≈£î <ë]#·÷|ü⁄‘·T+~. á
$wüjT· +˝À bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ bÕÁ‘· m+‘· eTTK´yÓT+Æ <√ ‘Ó\TdüTø√yê*. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ <ë«sê @ $\Te\T |æ\y¢ êì˝À Á|üyX˚ ô¯ |{≤º*?
C≤„q ìsêàD≤ìøÏ nqT>∑TD+>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT m˝≤ s¡÷bı+~+#ê*? |æ\¢\≈£î #ê˝≤ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT

39
39
m˝≤ ‘·j·Ts¡T#˚j·÷*? nH˚$ #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq $wüj·÷\T>± >∑T]Ô+#ê*. $<ë´Á|üD≤[ø£˝À á $wüj·÷\ |ü≥¢ düŒwüº‘· #ê˝≤
nedüs+¡ . $<ë´Á|üD≤[ø£qT neT\T»]ù| kÕ<Ûqä +>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ n+<ä]ø° ‘Ó*dæq $wüjT· y˚T. $<ë´\øå±´\qT kÕ~Û+#·&+É ˝À
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\≈£î e÷s¡Zìπs›X¯q+ #˚j·T&É+˝À bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T >=|üŒ bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
eTÚœø£, eTÚœπø‘·s¡ kÕ+Á|ü<ësTTø£ ø£fi¯\T nH˚ø£+ düe÷»+˝À ñHêïsTT. Ç$ düe÷»+˝Àì n≥º&ÉT>∑T
≈£î‘·sÿ¡ |ü⁄sê‘·q n+XÊ\T n*œ‘·+>± nH˚ø£ kÕ+|òTæ ø£ düeT÷Vü‰\sTTq ‘Ó>\∑ ˝À, –]»qT\˝À Åd\Ô” ˝À ñHêïsTT.
M≥ìï+{Ïì bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À n+‘·Øq¢ + #˚j÷· *. Bìe\¢ yê] Ä˝À#·Hê <ë«s¡+ ‘Ós∫¡ q≥¢e⁄‘·T+~. $kÕÔsy¡ TÓ qÆ
|ü]cÕÿsê\qT, HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT, kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~+#·e#·TÃ. yê{Ï qMq s¡÷|üø\£ Œq\≈£î, düeTè~Δ #˚jT· &É+˝À
‘√&ÉŒ&çqyês¡eTe⁄‘ê+. bÕsƒ¡XÊ\ nH˚~ nø£åsêdüT´\≈£î $X‚wü>∑TD+ ø£*Zq~ nsTTq|üŒ{Ïø° dü+Á|ü<ëj·Tø£,
ìs¡ø£åsêdüT´\qT ìs¡¢ø£å´+ #˚ùd~˝≤ ñ+&É≈£L&É<äT. nìïs¡ø±\ eTÚœø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T, dü+Á|ü<ëj·÷\T, ø£fi¯\\≈£î
ÁbÕ<Ûëq´‘·ìyê«* ` NCF`2005, ù|õ 27.
á dü+<äs¡“¤+>± sêh $<ë´Á|üD≤[ø± |ü]~Û |üÁ‘·+˝À bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ >∑T]+∫ á øÏ+~ Á|ü‹bÕ<äq\T #˚dæ+~.
♦ |æ\¢\ nuÛÑ´düq bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£L&É<äT.
♦ |æ\\¢ >∑‘êqTuÛyÑ ê\qT, |üPs¡«C≤„Hêìï, n+‘·s‘Z¡ · X¯≈î£ \Ô qT ñ|üj÷Ó –+#·&ÜìøÏ, kÕúìø£ |ü]düsê\‘√ ø£*dæ |üì#˚jT· T≥≈£î
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T $düÔ è‘· neø±XÊ\qT ø£*Z+#ê*.
♦ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T |æ\¢˝À¢ Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\T ô|+bı+~+|üCÒdæ ùV≤‘·Tã<äΔ+>± $#·ø£åD‘√ e´eVü≤]+#˚˝≤ <√Vü≤<ä|ü&Ü*.
♦ $wüj·T |ü]C≤„q+‘√bÕ≥T, |üì nqTuÛÑe+, kÕúìø£ ø£fi¯\T, kÕVæ≤‘·´+, C≤q|ü<ä $C≤„q+ yÓTT<ä˝…’q kÕe÷õø£
C≤„Hê+XÊ\‘√bÕ≥T kÕúìø£ düe÷» XÊÅd”Ôj·T Ä#·s¡D\qT Á|ü‹_+_+#˚˝≤, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T ñ+&Ü*.
♦ C≤„qìsêàD+ $<ÛëHê\T, yêdüÔ$ø£ dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± »]–q yê{Ï ìs¡÷|üD\T |æ\¢\T ne>±Vü≤q #˚düTø√yê*.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ n+<äT≈£î <√Vü≤<äø±]>± ñ+&Ü*.
♦ düe÷»+˝Àì $$<Ûä esêZ\ kÕ+|òæTø£ ìj·Te÷\T, yê] C≤„q|ü<äΔ‘·T\T bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À Á|ü‹_+∫+#ê*.
♦ ã&ÉT>∑T, nD>±]q esêZ\ kÕe÷õø£ H˚|ü<∏ä´+, dü+düÿ è‹ Ä#êsê\T bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À Á|ü‹_+_+#ê*. ñqï‘· esêZ\
|ü]C≤„q uÛ≤eq\T M]ô|’ s¡T<ä›≈£L&É<äT. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T Ç˝≤+{Ï nìï düeTdü´\ô|’ ÁX¯<äΔ eVæ≤+#ê*.
♦ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T •X¯óøπ +Á<ä+>± ñ+&Ü*. Ç{°e\ n+<ä]H√≥ Ç<˚e÷≥ $ìŒdüTqÔ ï~. Ç~ øπ e\+ n\+ø±s¡ÁbÕj·TyÓT+Æ ~.
yÓTT‘·Ô+ $<ë´Á|üD≤[ø£ $<ë´πø+ÁBø£è‘·y˚T nsTT‘˚ $<ë´s¡Tú\ Ädü≈£îÔ\T, n_Ûs¡T#·T\T, nuÛÑ´düHêXË’*, yê{Ï eT÷˝≤\T,
H˚|ü<∏ä´eTT ` bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT n_Ûeè~Δ|üs¡Ã&É+˝À ø°\ø±+XÊ\T ø±yê*.
♦ ø£è‘ê´<Ûës¡+>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T+&Ü*. ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<Ûqä nH˚~ Ä#ês¡ÁbÕj·T+>± $T–*b˛≈£L&É<Tä . m≈£îÿe dü+<äsꓤ\˝À
ø£è‘ê´\H˚$ ns¡Δs¡Væ≤‘· j·÷+Á‹ø£ Á|üÁøÏj·T\≈£î <ë]rdüTÔHêïsTT. ø£è‘·´eTH˚~ Ä˝À#·qqT πs¬ø‹Ô+#˚˝≤ ñ+&Ü* ø±˙
nø£åsêìï ~~›+#·&ÉyÓ÷, bÕsƒêìï #·~$+#·&ÉyÓ÷, kÕeTÁ–ì $<ë´]úeTT+<äT |ü&˚j·T&ÉyÓ÷ ø±<äT. ø£è‘·´eTT $<ë´]ú˝À
Ä˝À#·q πs¬ø‹Ô+#ê*. nuÛÑ´düqqT ns¡úe+‘·+>± #˚dæ yêdüÔ$ø£ \ø£åD≤\qT Á|ü‹_+_+#ê*. uÛÑ$wü´<ä›]Ùì>± ø±s¡´ø±s¡D
ùV≤‘·Te⁄\T ø£qT>=H˚~˝≤ ñ+&Ü*. eTq sêh $<ë´\øå±´\ Á|üø±s¡+, sêh $<ë´Á|üD≤[ø± |ü]~Û |üÁ‘·+ 2011
Á|üø±s¡+>± $<ä´ nq>± düVü≤ø±s¡ uÛ≤eqqT, XÊ+‹ì, $\Te\qT, e÷qeVü≤≈£îÿ\qT >ös¡$+#ê*. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+
e÷qe Vü≤≈£îÿ\qT Ä#·]+|üCÒùd≥≥Tº |æ\¢\˝À HÓ’‹ø£ Á|ües¡ÔqqT düeTTbÕ]®+#˚≥≥Tº>± ñ+&Ü*.
♦ |æ\¢\T düe÷» düeTø±©q |ü]dæú‘·T\qT ne>±Vü≤q #˚düTø√yê*. Á|ü#ês¡kÕ<ÛäHê˝À¢ e#˚à düeTdü´\qT $<ë´]ú $X‚¢wæ+∫
ns¡ú+ #˚düTø√>∑\>±*. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T Ç˝≤+{Ïyê{ÏøÏ <√Vü≤<ä|ü&Ü*.

40
40
♦ $<ä´ <ë«sê düe÷»+˝Àì $_ÛqïesêZ\T n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*. @<√ ˇø£ esêZìøπ #Ó+~q C≤„q+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À ÁbÕ‹ì<Û´ä +
eVæ≤+#·≈£L&É<äT. nD>±]q esêZ\sTTq Åd”Ô\T, <ä[‘·T\T, Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\T, nìïs¡ø±\ n\Œdü+U≤´ø£ es¡Z
Á|ü»\≈£î Çã“+~>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ ñ+&É≈£L&É<äT.
♦ Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\˝À Á|ü|ü+Nø£s¡D, Åô|’y˚{°ø£s¡D H˚|ü<∏ä´+˝À $<ä´ ˇø£ yê´bÕs¡ø£è‘·´yÓTÆ+~. $<ä´ ù|s¡T‘√ nqedüs¡
Á|ü#ês¡ Äø£s¡¸D\‘√ Á|ü»\T <√|æ&ûøÏ ã*ne⁄‘·THêïs¡T. Á|üdüTÔ‘· Á|ü<Ûëq düeTdü´ @$T≥+fÒ $<ä´ nH˚~ |æ\¢\qT düe÷»
dü+πøåeT+ ø√dü+ |üì#˚ùd u≤<Ûä´‘êj·TT‘·yÓTÆq bÂs¡T\qT ‘·j·÷s¡T#˚düTÔ+<ë? ˝Òø£ yÓ’<äT´\qT, Ç+»˙s¡¢qT, Ç‘·s¡
ñ<√´>∑T\qT ‘·j·÷s¡T#˚düTÔ+<ë? düe÷»+˝Àì _Ûqï esêZ\≈£î _Ûqï yê+#Û·\T ñHêïsTT. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ‘·eT |æ\¢\T
‘·eTø£Hêï n_Ûeè~Δ #Ó+<ë\ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡T.
edüTÔe⁄≈£î düe÷»+˝À >∑\ $\Te|ü≥¢ ne>±Vü≤q ø£*Z (kÕ+|òæTø£ ` kÕ+düÿ è‹ø£ kÂ+<äs¡´, Ä]úø£
ÁbÕeTTK´‘·\T ø£*–) eÁ&É+– ‘·q #˚‹|üì ø£fi≤HÓ’|ü⁄D´ uÛ≤eqqT s¡÷bı+~+#·Tø=ì <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q
edüTÔ ìsêàD+ #˚kÕÔ&ÉT. edüTÔ\uÛÑ´‘ê C≤„q+, edüTÔ ‘·j·÷Ø˝À HêD´‘·, <Ûäs¡ ‘·–q≥Te+{Ï edüTÔ ñ‘·Œ‹ÔøÏ ‘·–q
C≤„q+, edüTÔ eqs¡T\ \uÛÑ´‘êC≤„q+, ÁbÕs¡+uÛÑ+ qT+∫ ∫e]<ëø± ìsêàD+˝À |ü<∏äø£+ eT]j·TT neT\T»]ù|
C≤„q+, kı+‘· HÓ’|ü⁄D≤´\ ñ|üjÓ÷>∑+, Ç‘·s¡T\ HÓ’|ü⁄D≤´\qT nqT≈£L\+>± eT\#·T≈£îH˚ HÓ’|ü⁄D´+, nedüs¡yÓTÆq
|üìeTT≥¢ ìs¡«Vü≤D, HêD´‘·|ü≥¢, düè»q|ü≥¢, ÁX‚wüº‘·|ü≥¢ ñ‘·ÔeT ñ‘·Œ‹Ô|ü≥¢ ìs¡íj·÷‘·àø£‘· ø£*Zñ+{≤&ÉT.
ø£ã&ç¶ e+{Ï Áø°&É uÛÖ‹ø£ <˚Vü≤<ës¡T&ÛÉ´+‘√bÕ≥T, Áø°&Üìj·Te÷\ C≤„Hêìï, ‘·q kı+‘· ‘êVü≤‘·TqT,
XÊØs¡ø£ HÓ’|ü⁄D´C≤„Hêìï e´ø°Ôø£]+#˚ Á|üD≤[ø£qT, »≥Tº düVü≤ø±s¡ uÛ≤eqqT, Ç‘·s¡ »≥Tº\qT n+#·Hêy˚ùd,
¬>*#˚ eP´Vü≤s¡#·q #˚ùd C≤„Hêìï ø£*Zñ+≥T+~. ` NCF`2005, ù|õ 26.
Ç) uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T m˝≤ ñ+&Ü*?
nqTuÛyÑ ê\T eT]j·TT |üPs¡«C≤„q+ <ë«sê düeTej·TdüTÿ\sTTq |æ\\¢ , Á>∑÷|ü⁄\˝À |üsd¡ Œü s¡ C≤„q$ìeTj·T+ »s¡T>∑T‘·T+~.
yês¡T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±HÓH’ ê, düeT÷Vü≤+˝ÀHÓH’ ê |üsd¡ Œü s¡ #·sá \<ë«sê ne>±Vü≤qqT bı+<ä>\∑ s¡T. eTT+<ä+» y˚jT· >∑\s¡T. C≤„Hê‘·àø£
uÛ$Ñ wü´<äs› Ù¡ Hêìï düT>∑eTq+ #˚jT· >∑\s¡T. Á|ü•ï+∫ ø±s¡D≤\T ‘Ó\TdüTø√e&É+ e\¢ ùV≤‘·Tã<ä‘Δ · <äèø£Œ<∏ëìï, uÛ≤yê‘·àø£ ne>±Vü≤qqT
n\e#·TÃ≈£î+{≤s¡T. yês¡T #·s¡Ã<ë«sê ne>±Vü≤q≈£î dü+ã+~Û+∫q ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûë\qT $e]+#ê*‡ edüTÔ+~ ø£qTø£
ùV≤‘·Tã<äΔ‘·qT n\es¡TÃ≈£î+{≤s¡T. Ç≥Te+{Ï $<Ûëq+ e\¢ |æ\¢\T ‘·eT<Ó’q dü«+‘· ne>±Vü≤q‘√ C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£î+{≤s¡T.
á $<Ûëq+˝À ª|ü]|üPs¡í e÷s¡TŒμ≈£î ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· n‘·´edüs¡yÓTÆ+~. |æ\¢\ nqTe÷Hê\qT ìeè‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ yê]‘√
düVü≤ nuÛ≤´dü≈£îì>± ñ+≥÷ #·s¡Ã\≈£î Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤dü÷Ô, nH˚«wüD≤‘·àø£yÓTÆq Á|üX¯ï\qT Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
|æ\¢\‘√ ø£*dæ |üì#˚dü÷Ô, yê]ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚dü÷Ô e´ø°Ôø£s¡D\<ë«sê, uÛ≤>∑kÕ«eT´+ e\¢ ‘·q yÓ’Ks¡T\qT #Ó|ü⁄‘·÷
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq˝À ø°\ø±+XÊ\qT e´ø°Ôø£]+#ê*. n|ü&˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êq÷ ˇø£ |ü]XÀ<Ûä≈£î&ÉT>± düVü≤ø±s¡ nuÛ≤´dü≈£î&ÉT>±
dü÷#·q*#˚Ãyêìø£Hêï <√Vü≤<äø±]>± e÷s¡>∑\&ÉT.
C≤„qìsêàD Á|üÁøÏj·T˝À Á|ü‹düŒ+~+#˚ uÀ<Ûäq (Reflective teaching) nedüs¡+.
Á|ü‹düŒ+~+#˚ uÀ<Ûäq \ø£åD≤\ >∑T]+∫ C≤Hé &çy˚ (John Deway) á øÏ+<ä $<Ûä+>± dü÷∫+#ês¡T.
1) ñ<˚›XÊ´\T, |üs¡´ekÕHê\T : Á|ü‹düŒ+~+#˚ uÀ<Ûäq |æ\¢\qT Á|ü‘·´ø£å dü+ã+<Ûä+ ø£\yês¡T>±, \øå±´\ |üs¡´ekÕHêìï
n+‘˚ø±≈£î+&Ü kÕ+πø‹ø£ |ü]|üPs¡Tí\T>± r]Ã~<äT›‘·T+~.

41
41
 2) #·Áø°j·T |ü<äΔ‹ (Cyclical method) : Ç~ uÀ<ÛäqqT #·Áø°j·T, dü]Œ¤\ |ü<äΔ‘·T\T ø£*– ñ+≥T+~. ñbÕ<Ûë´j·TTì
uÀ<Ûäq˝À eT÷˝≤´+ø£q+ ‘·eT<Ó’q |ü<äΔ‹˝À |ü⁄qX¯Ãs¡D, ìs¡+‘·s¡+>± »s¡T>∑T‘·T+&Ü*.
3) ‘·s¡>∑‹>∑~˝À nH˚«wüD kÕeTs¡ú´+ (Competence in Classroom Inquiry) : Bì nH˚«wüD≤ìøÏ
uÀ<ÛHä êkÕeTs¡´ú + nedüs+¡ á |ü<‹Δä <ä‘êÔ+X¯ düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , $X‚w¢ Dü , eT÷˝≤´+ø£q+, Á|ü‹düŒ+<äq, Á|üD≤[ø£
s¡#·q, kÂø£sê´\ ø£\Œq e+{Ï #·s¡´\qT ø£*Z ñ+≥T+~.
4) uÀ<Ûäq|ü≥¢ yÓ’K] (Attitude towards teaching) : Á|ü‹düŒ+~‘· uÀ<Ûäq≈£î $XÊ\ uÛ≤eHêyÓ’K],
u≤<Ûä´‘êj·TT‘·yÓTÆq |ü]|üPs¡í Vü≤è<äj·T+ nedüs¡+.
5) ñbÕ<Ûë´j·TTì ìs¡íj·÷‘·àø£‘· (Teacher Judgement) : mô|òøϺyé {°∫+>¥≈£î ñbÕ<Ûë´j·TTì ìs¡íj·÷‘·àø£‘·
Ä<Ûës¡+ bÕøÏåø£+>± á ìs¡íj·÷‘·àø£‘· ñbÕ<Ûë´j·TTì Áø£eT•ø£åD‘√ e∫Ãq n+‘·sY<äèwæºô|’, dü«j·T+Á|ü‹düŒ+<äq\ô|’
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
6) düVü≤#·s¡T\‘√ nuÛÑ´düq (Learning with Colleagues) : düVü≤#·s¡T\‘√ dü+uÛ≤wüD, düVü≤ø±s¡+ <ë«sê
Á|ü‹düŒ+~‘· uÀ<Ûäq, eè‹Ô|üs¡, nuÛÑ´düq, e´øÏÔ>∑‘· |ü]|üPs¡í‘·\T ô|+bı+<äT‘êsTT.
á) $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêXÊg+, nqTes¡ÔHê\T (Critical pedalogy, its implications)
$eTs¡ÙHê‘·àø£ ($X‚¢wüD≤‘·à) uÀ<Ûäq $<Ûëq+. $<ë´s¡Tú\T ‘·eTô|’ #˚ùd ô|‘·ÔHêìï Á|ü•ï+#˚≥T¢ #˚dæ dü+<˚Vü‰\qT,
n|üqeTàø±\qT ìeè‹Ô#˚j·T&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. $<ë´]ú˝À $eTs¡ÙHê‘·àø£ #˚‘·q≈£î <√Vü≤<äø±] ne⁄‘·T+~. Ira Shore
(1992) Á|üø±s¡+ ªª$<ë´]ú sêj·T&É+, e÷{≤¢&É&É+ e+{Ï yê{Ïπø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, nsêú\ |ü]~Ûì <ë{Ï ‘·T\Hê‘·àø£+>±,
#Ó’‘·q´+‘√ Ä˝À∫kÕÔ&ÉT. $<ë´]ú nb˛Vü≤\T, }Vü‰»ì‘·uÛ≤eq\ qT+∫ u…’≥|ü&ç ‘Ó*$ ô|+#·T≈£î+{≤&ÉT. $<ë´]ú n+‘·s¡Z‘·
nsêú\T, eT÷\ø±s¡D≤\T, kÕ+|òTæ ø£ |ü]dæ‘ú T· \qT, @<ÓH’ ê ˇø£ #·s´¡ jÓTTø£ÿ e´øÏ>Ô ‘∑ · |üs´¡ ekÕHê\qT, edüTeÔ ⁄\qT, dü+|òTü ≥q\qT,
Á|üÁøÏj·T\qT, nqTuÛÑyê\qT, Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡´$wüj·T+, ìj·Te÷\T, ãVüQfi¯ Á|ü#ês¡kÕ<ÛäHê\T ˝Ò<ë e´eVü‰sê\ >∑T]+∫
‘·|üŒø£ ne>±Vü≤q #˚düTø√yê*μμ.
$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêXÊg+ eTTK´ ñ<˚›X¯+ $<ë´]úì düeTs¡úe+‘·+>±, X¯øÏÔe+‘·Tì>± ‘·j·÷s¡T#˚j·T&Éy˚T, ùd«#·Ã¤≈£î
<√Vü≤<ä|&ü &É yÉ T˚ . düs«¡ yê´≈£î\‘·\ qT+&ç, u≤<Û\ä qT+&ç $eTT≈£î\Ô qT #˚jT· &ÉyT˚ . $<ë´s¡T\ú ˝À C≤„q ìsêàDeT+<äT kÕ+Á|ü<ëj·Tø£
uÀ<ÛäHê|ü<äΔ‘·T\ bÕÁ‘· n‹ |ü]$T‘·yÓTÆ+~. Ç‘·s¡T\ dü+düÿ è‹ì >ös¡$+#·&É+, ‘·q≈£î ‘êqT, Á|ü|ü+#êìï $_Ûqï <äèø√ÿD≤\˝À
$eTs¡ÙHê‘·àø£+>± |ü]o*+#·&É+ ≈£L&Ü $<ë´\øå±´\˝À ˇø£{Ï. $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêXÊg+ |æ\¢yêìøÏ <˚oj·T eT]j·TT
nD>±]q |”&ç‘· Á|ü»\ dü+düÿ è‹ì ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&Ü*.
n|ü&˚ nD>±]q |”&ç‘·esêZ\ ≈£î≥T+u≤\≈£î #Ó+~q |æ\¢\T yê] yê] dü+düÿ è‹, #·]Á‘· yê] yÓ’$<ä´ Á|üeè‘·TÔ\T,
eT‘·+, yês¡dü‘ê«\qT ≈£åîDí+>± ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. Ç~ yês¡dü‘·« $\Te\ dü+Áø£eTD Á|üuÛ≤e+ yê] J$‘ê\ô|’ ø£*ZdüTÔ+~.
yês¡T düeTs¡úe+‘·T\T ø±e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
$<ä´ nH˚~ sê»ø°j·TyÓTÆq~. á $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêXÊg+ |æ\¢\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À $<ä´ #·T≥÷º |ü]ÁuÛÑ$T+#˚
sê»ø°j·T e´eVü‰sê\|ü≥¢ nÁ|üeT‘·TÔ\qT #˚düTÔ+~. Ç~ sê»ø°j·T uÛ≤eq\qT ns¡ú+#˚düT≈£îH˚˝≤ |æ\¢\qT X¯øÏÔeT+‘·T\qT
#˚düTÔ+~. düe÷C≤ìï ns¡ú+#˚düTø=H˚ X¯øÏÔìdüTÔ+~.

42
42
$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêXÊg+ nqTes¡ÔHê\T :
♦ C≤„qìsêàD≤ìøÏ $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêXÊg+ ˇø£ eP´Vü≤+>± |üì#˚düTÔ+~.
♦ Á|ü‹düŒ+~‘· Ä˝À#·Hê HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, $eTs¡ÙHê‘·àø£ Ä˝À#·Hê HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, uÛ≤cÕuÛ<Ò ä dü+ã+<Ûä HÓ|’ ⁄ü D´ Ä˝À#·Hê HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêXÊg+˝À Á|ü<ÛëqbÕÁ‘· eVæ≤kÕÔsTT. á HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T
<√Vü≤<ä|ü&Ü*. Ç~ nìï $wüj·÷\≈£î (Subjects) e]Ô+#ê*.
ñ<ë : kÕe÷õø£ XÊÁdüÔ n<Ûä´j·Tq+˝À e÷qe⁄\T, düe÷»+ ùV≤‘·Tã<äΔ+>±, edüTÔ>∑‘·+>±, ìcÕŒøÏåø£+>± ñ+&És¡T. ‘·q
|ü]düsê\‘√ nH˚ø£ dü+ã+<Ûë\T, nqTuÛÑyê\‘√ |æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\≈£î ekÕÔs¡T. düe÷q‘·«+, qeTàø±\ e´edüú
e+{Ï n+XÊ\qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #·sá ≈£î ô|{Ïqº |ü⁄&ÉT |æ\\¢ >∑‘· nqTuÛyÑ ê\ Ä<Ûës¡+>± yê] <äèø£Œ<Ûë\T+{≤sTT.
Çø£ÿ&É ˇπø ñeTà&ç <äèwæºø√D+ ñ+&É<äì eTq+ >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*. Çø£ÿ&É ùV≤‘·Tã<äΔ $X‚¢wüD≈£î neø±X¯+
ñ+&Ü*. nH˚ø£ ø√D≤\˝À |æ\\¢ qT Ä˝À∫+|ü#d˚ æ ‘·–q ìs¡j í ÷· ìøÏ e#˚Ã˝≤ #˚j÷· *. n+‘˚>±ì eT+∫`#Ó&TÉ
|üqT\ C≤_‘ê sTTe«≥+ @e÷Á‘·+ ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑´+ ø±<äT.
♦ $<ë´s¡Tú\≈£î J$‘êqTuÛÑe+, d”«j·TC≤„q+ ñ+&ç $<ä´qT, nuÛÑ´düq ìsêàD+˝À ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔj·TH˚ $wüj·T+
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘Ó*j·÷*.
♦ eT+∫ $<ë´e´edüú ˝Ò<ë bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´s¡Tú\ yÓ’|òü˝≤´\qT ì+~+#·&ÉyÓ÷ ˝Òø£ yês¡T ‘·s¡>∑‹>∑~øÏ ‘Ó∫Ãq C≤„q+ |ü≥¢
$eTs¡Ù#˚j·T<äT.
♦ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ, $<ë´]úøÏ eT<Ûä´ ñqï‘·yÓTÆq >ös¡euÛ≤e+ ñ+&Ü*.
♦ eTq+ ñbÕ<Ûë´j·T ` $<ë´]ú ` ñbÕ<Ûë´j·T nq>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£L&Ü H˚s¡TÃ≈£î+{≤&ÉT. n˝≤π> H˚s¡TÃ≈£îH˚yê&ÉT
uÀ~ÛkÕÔ&ÉT nH˚ $<Ûä+>± Ä˝À∫+#ê*.
♦ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ, $<ë´]úøÏ eT<Ûä´ ñqï‘·yÓTÆq >ös¡euÛ≤e+ ñ+&Ü*.
♦ eTq+ ñbÕ<Ûë´j·T ` $<ë´]ú, $<ë´]ú ` ñbÕ<Ûë´j·T nq>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£L&Ü H˚sT¡ Ã≈£î+{≤&ÉT, n˝≤π> H˚sT¡ Ã≈£îH˚yê&ÉT
uÀ~ÛkÕÔ&ÉT nH˚ $<Ûä+>± Ä˝À∫+#ê*.
♦ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ eè‹Ô|ü≥¢ >ös¡euÛ≤e+ ø£*Zñ+&Ü*.
♦ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ $<ë´]újÓTTø£ÿ dü+düÿ è‹, |üPs¡«C≤„q+, uÛ≤cÕkÕeTs¡ú´+ ‘Ó\TdüTø=qT≥ #ê˝≤ eTTK´+.
♦ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT m\¢|ü&É÷ Á|ü‹uÛ≤e+‘·T&Ó’q |ü]XÀ<Ûä≈£î&ÉT>± ñ+&Ü*.
♦ nuÛÑ´düq düe÷Vü‰s¡+ nH˚~ ˇø£ düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ |ü<äΔ‹. Ç+<äT˝À düeTdü´\qT >∑T]Ô+#·T≥, |ü]cÕÿs¡ e÷sêZ\qT
nH˚«wæ+#·T≥, Ä#·s¡D, Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq, <ëì neT\T, eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚$ eTTK´+.
ñ) kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä+ (Social Constructivism)
kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àyê<ä+ nH˚~ kÕe÷õø£XÊg dæ<ëΔ+‘ê\|ü≥¢ ne>±Vü≤q. Ç~ kÕ<Ûës¡D ‘ê‹Ô«ø£ C≤„qìsêàD≤ìøÏ
yêdüÔ$ø£ J$‘êìøÏ nq«sTTdüTÔ+~. $<ë´s¡Tú\T düeT÷Vü‰\T>± @s¡Œ&ç ˇø£ ∫qï ªuÛ≤>∑kÕ«eT´ dü+düÿ è‹ì, ne>±Vü≤qqT
ì]à+#·T≈£î+{≤s¡Tμ. ªªm|ü&Ó’‘˚ $<ë´]ú Ç˝≤+{Ï dü+düÿ è‹j·T+<äT ìeT>∑Tï&Ée⁄‘ê&√, $$<Ûä <äX¯\˝À ˇø£ dü+düÿ è‹j·T+<äT
uÛ≤>∑kÕ«$T n>∑T≥qT H˚s¡TÃ≈£î+{≤&ÉT.μμ nì Lev Vygotsky (1896`1934) nHêïs¡T.

43
43
 uÀ<Ûäq nuÛÑ´düq nqTes¡ÔHê\ $wüj·TyÓTÆ $<ë´eTH√yÓ’C≤„ìø£ XÊgy˚‘·Ô\T kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£ yê<ëìï n<Ûä´j·Tq+
#˚XÊs¡T. ìsêàD≤‘·àø£‘· nH˚~ |æ\¢yêì |ü⁄s√_Ûeè~Δ kÕ<Ûäq≈£î dü+ã+~Û+∫q dæ<ëΔ+‘ê\˝À (Á|ües¡ÔHêyê<ä+, kÕe÷õø£
nuÛÑ´düq kÕe÷õø£ ìsêàD+) Á|üeTTKyÓTÆq~. Ç~ Jean Piaget Á|ü‹bÕ~+∫q dü+C≤„Hê‘·àø£ |ü⁄s√_Ûeè~Δ dæ<ëΔ+‘·+ô|’
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~. Piaget Á|ü‹bÕ~+∫q <äX¯\ dæ<ëΔ+‘·+ (Hê\T>∑T n_Ûeè~Δ <äX¯\T) ìsêàD≤‘·àø£‘·>±H˚ >∑T]Ô+#·ã&ç+~.
m+<äTø£+fÒ |æ\¢\T ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT ÁbÕ|ü+∫ø£ ne>±Vü≤qqT ì]à+#·Tø√yê*. kÕe÷õø£ ìsêàD n_Ûeè~Δ˝Àì Ç‘·s¡
n+XÊ\qT , dü+düÿ è‹ì ÇeTT&ÉTÃø=ì ìsêàD≤‘·àø£‘· kÕ+|òæTø£ ìsêàD≤‘·àø£‘·>± s¡÷bı+<äT‘·T+~.
Vygotsky's ‘·q s¡#·q\sTTq Mind in Society (1930, 1978) Thought and Language (1934, 1986)
q+<äT |æ\¢yêì ìsêàD≤‘·àø£ dü«uÛ≤eeTT >∑÷]à Piaget ‘√ @ø°uÛÑ$+#ê&ÉT. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq j·T+<äT $<ë´]ú πø+ÁBø£è‘· ‘·s¡>∑‹
ñ+&Ü* nH˚ uÛ≤eq kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£ dæ<ëΔ+‘·+ Ä<Ûës¡+>±H˚ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À $<ë´s¡T\ú #˚ kÕeT÷Væ≤ø£
#·s¡Ã neT\T#˚j·T&É+ <ë«sê nH˚ø£ Á|üjÓ÷»Hê\THêïsTT. Bì <ë«sê $<ë´]ú kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·&Üìï, ‘·s¡>∑‹j·T+<äT nuÛÑ´düq
ã<ä˝≤sTT+|ü⁄qT eT]j·TT eTÚœø£ uÛ≤e Á|üdsü D¡ ≈£î >=|üŒ |ü⁄Hê<äT\T @s¡Œs¡TÃ≈£î+{≤&ÉT. d”«j·T Áø£eTãBΔøs£ D¡ , d”«j·T ìs¡j
í ÷· \T
eT]j·TT ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§ZqT≥|ü≥¢ ÄdüøÏÔì ô|+#·T≈£î+{≤&ÉT. #·s¡Ã\T $<ë´s¡Tú\˝À ñqTàFø£s¡DqT, kÕeT÷Væ≤ø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T,
düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~kÕÔsTT. ás¡ø£yÓTÆq nuÛÑ´düq+ $<ë´]ú H˚s¡TÃ≈£îqï $wüj·÷\qT ì\ø£&É>± ñ+∫
eTqdüTqT+&ç $C≤„q nqTuÛÑyê\T ‘=\–b˛≈£î+&Ü ñ+#·T‘·T+~.
}) ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·
Ç+‘·es¡≈£î C≤„q ìsêàD+, C≤„q s¡÷bÕ\T, C≤„q ìsêàD |ü]dæú‘·T\T >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. ìsêàD≤‘·àø£ nuÛÑ´düq+
n+fÒ eTq nuÛÑ´düHê düìïy˚XÊ\T C≤„q ìsêàD≤ìøÏ <√Vü≤<ä|ü&Ü*. Ç~ »s¡>∑&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· ø°\ø£yÓTÆ+~.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düVü≤uÛ≤>∑kÕ«$T. ‘êqT πøe\+ uÀ<Ûä≈£î&ç>±, yêVü≤≈£î&ç>±, düe÷#ês¡+ n+~+#˚ e´øÏÔ>± ñ+&É≈£L&É<äT.
|æ\¢˝À¢ C≤„q ìsêàD+ »s¡|ü&ÜìøÏ dü¬s’q nuÛÑ´düq yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#ê*. Áb˛‘ê‡Vü≤≈£î&ç>± e´eVü≤]+#ê*, |æ\¢\‘√
ø£*dæbÕ˝§ZHê*. |æ\¢\T |üP]Ô>± e÷qdæø£+>± nuÛÑ´düq˝À ìeT>∑ïeTj˚T´˝≤ #·÷&Ü*. |æ\¢\T yê] Ädü≈£îÔ\ Ä<Ûës¡+>±
nuÛÑ´düHê Á|üÁøÏj·T˝À¢ ìeT>∑ïeTj˚T´˝≤ #·÷&Ü*. <äTs¡<äèwüºeXÊ‘·TÔ |ü\T dü+<äsꓤ\˝À \øå±´‘·àø£‘· ù|s¡T‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT\T
düs¡fi¯‘·qT, düè»Hê‘·àø£‘·qT e~*ô|&É‘ês¡T. ‘·s¡#·T>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝Àì düe÷<ÛëHê\T ‘·|üŒ, Ç‘·s¡ düe÷<ÛëHê˝Ò$ ≈£L&Ü
dü¬s’q$ ø±eì uÛ≤$kÕÔs¡T. |ü\T $<ÛëHê˝…’q düe÷<ÛëHê\T+fÒ yê{Ïì m˝≤ n+^ø£]+#ê*? nì yê~kÕÔs¡T. á $<ÛäyÓTÆq
$‘·+&Éyê<ä+ nuÛÑ´düHêìï, <ëì nsêúìï neùV≤fi¯q #˚düTÔ+~.
eTq $<ë´uÀ<Ûäq, Ä#·s¡D πøe\+ bÕsƒ¡´|ü<∏äø±\πø |ü]$T‘·yÓTÆ+~. Ç~≈£L&Ü πøe\+ eT~+|ü⁄ #˚j·T<ä–q Á|ües¡Ôq\
kÕ<Ûäq ø√düy˚T. á <äèwæºqqTdü]+∫ |æ\¢yêDÏí •ø£åD bı+<˚ ÁbÕDÏ>±H√ ˝Ò<ë eTq+ s¡÷bı+~+#˚ ø±s¡´Áø£e÷ìï ìs¡«Væ≤+#˚
ˇø£ ø£+|üP´≥sY>±H√ uÛ≤$düTÔHêï+. Bìe\¢ bÕsƒê´+XÊ\˝Àì C≤„Hê+XÊ\qT eTTø£ÿ\T eTTø£ÿ\T>± #˚dæ H˚s¡T>± ø£+sƒ¡düú+
#˚sTT+#·&É+ ˝Ò<ä @y√ ø=ìï ø£è‘ê´\T #˚sTT+∫, yê] C≤„|üø£X¯øÏÔøÏ |üØø£å ô|≥º&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. uÀ<Ûäq nH˚~ ôV≤sê“]¸j·THé
k˛bÕHê\≈£î |ü]$T‘·yÓTÆ eT÷düb˛dæq $<Ûä+>± e÷s¡T‘·Tqï~. á $<Ûëq+ e÷sê*.
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T |æ\¢\ Ädü≈£îÔ\T, kÕúsTT, yÓ’$<Ûä´‘·\≈£î nqT>∑TD+>± ø£è‘ê´\‘√ ≈£L&ç ñ+&Ü*. |æ\¢\+<äs¡÷
uÛ≤>∑kÕ«eTT\j˚T´˝≤ dü¬s’q eP´Vü‰\‘√ ≈£L&ç ñ+&Ü*. $<ë´s¡Tú\T Ä˝À∫+#˚ $<Ûä+>±, düyêfi¯flqT m<äTs=ÿH˚ $<Ûä+>± @+
nuÛÑ´dædüTÔHêïs√ |æ\¢˝Ò Á>∑Væ≤+#˚ $<Ûä+>±, ñbÕ<Ûë´j·TT\T bÕsƒ¡´|ü<∏äø±\qT dæ<äΔ+ #˚j·÷*‡q nedüs¡+ ñ+~. ‘·s¡>∑‹˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|æŒq<ëìï $<ë´s¡Tú\T ‹]– n|üŒ#Ó|üŒ&É+ e+{Ï$ ìyê]+#·ã&Ü*. $<ë´s¡Tú\+<äs¡÷ bÕ˝§ZH˚˝≤ yÓ’j·TøÏÔø£

44
44
ø£è‘ê´\T, »≥Tº ø£è‘ê´\T, yÓTT‘·Ô+ ‘·s¡>∑‹ ø£è‘ê´\T #√≥T#˚düT≈£îH˚˝≤ bÕsƒ¡´|ü<∏äø±\T s¡÷bı+~+#ê*. $<ë´s¡Tú\T ùd«#·Ã¤>±
e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ, e´ø°Ôø£s¡D‘√bÕ≥T yê] eT<Ûä´ Á|ü‹#·s¡´\T »s¡|ü&ÜìøÏ neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\ô|’ n~Ûø±sêìï #Ó˝≤sTT+#˚ yês¡T>± ø±≈£î+&Ü yê] _Ûqï e´ø°Ôø£s¡D\qT, n_ÛÁbÕj·÷\qT $Hê*,
eTìï+#ê*. Ç+<äT≈£î bÕsƒ¡XÊ\, ‘·s¡>∑‘·T\T Ä≥+ø£+ ø£*–+#·eqï uÛÑÁ<ä‘· Á|ü|ü+#êH˚ï e÷s¡Ãe#·TÃ. $<ë´s¡Tú\T,
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT yÓ’j·TøÏÔø£, kÕeT÷Væ≤ø£ nqTuÛÑyê\qT @ $<ÛäyÓTÆq uÛÑj·Tdü+ø√#ê\T ˝Ò≈£î+&Ü Ç∫Ã|ü⁄#·TÃø√>∑*–‘˚ yês¡T
‘·eT kı+‘·+>± nuÛ´Ñ dæ+#·&ÜìøÏ neø±XÊ\T \_ÛkÕÔsTT. |æ\\¢ T ‘·eT≈£î \_Û+∫q C≤„Hêìï $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Á|ü•ï+#·>\∑ >±*.
á C≤„q+ |üø£åbÕ‘·<Û√s¡DÏ‘√ ≈£L&Ü bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝Àì~ ø±e#·TÃ. ‘·eT #·T≥÷º ñqï kÕVæ≤‘·´ eqs¡T˝À¢~ ø±e#·TÃ. |æ\¢\T
‘êeTTbı+~q C≤„Hêìï ‘·eT |ü]düsê\˝Àì nqTuÛÑyê\‘√b˛*Ã, yê´U≤´ì+#·&É+ <ë«sê $eTs¡ÙHê‘·àø£ <äèø£Œ<∏ëìï
n\es¡TÃ≈£îH˚˝≤ #·÷&Ü*. Ç+<äTø£qT>∑TD+>± bÕsƒ¡´|ü<∏äø±\qT / j·T÷ì{Ÿ |ü<∏äø±\qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. eT÷düb˛dæq
$<ÛëHê\πø |ü]$T‘·yÓTÆ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düqqT nHêdüøÏÔ ø£*–+#˚~>± e÷s¡Ã≈£L&É<äT.
eTT–+|ü⁄ :
|æ\\¢ T düe÷#ês¡ Á>∑V≤” ‘·\T>± |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü C≤„q ìsêà‘·\T>± e÷sê*. Ç+<äT≈£î <√Vü≤<ä|&ü ˚ Ø‹˝À bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T,
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T ñ+&Ü*. M{Ïì kÕø±s¡+#˚ùd˝≤ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT kÂø£s¡´ø£s¡Ô>±, düVü≤
nuÛ≤´dü≈£\T>± q÷‘·q bÕÁ‘· b˛wæ+#ê*‡ ñ+≥T+~. |æ\¢\≈£î πøe\+ düe÷#ês¡+ n+~+#˚ e´øÏÔ>± ø±≈£î+&Ü |æ\¢\qT
Ä˝À∫+|üCÒj·T&É+, düeTø±©q |ü]dæú‘·T\≈£î nq«sTT+#·&É+, $X‚¢wæ+#·&É+, Á|ü‹düŒ+~+|üCÒj·T&É+ e+{Ï yê{Ïô|’ <äèwæºô|{Ϻ
neT\T|üsêÃ*. ‘·<ë«sê Ä˝À#·Hê‘·àø£, C≤„Hê‘·àø£ düe÷C≤ìï ì]à+#·>∑\+.

45
45
 4
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ
$<ë´ Á|üe÷D≤\T ` ne>±Vü≤q
kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T πøe\+ düe÷#ês¡+ n+~+#˚$>± ø±≈£î+&Ü |æ\¢˝À¢ C≤„qìsêàD+ #˚j·T&ÜìøÏ >±q÷
s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À e´øÏÔ>∑‘· ø£è‘ê´\T, »≥Tº ø£è‘ê´\T, #·s¡Ã\T, ∫Á‘ê\T ^j·T&É+, |ü{Ϻø£\T
#·<äe≥+, $X‚¢wæ+#·≥+ e+{Ï yê{ÏøÏ Á|üeTTK kÕúq+ Çe«≥+ e\q ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q, $eTs¡ÙHê‘·àø£ <äèwæº ô|s¡T>∑T‘·T+~.
C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø± #·Á≥+ ` 2005, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø± #·Á≥+ ` 2011, kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+
Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ Á|ü‹bÕ<äq\ Ä<Ûës¡+>± $<ë´ Á|üe÷D≤\qT s¡÷bı+~+#ês¡T. kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+˝À ìsêú]+∫q Äs¡T $<ë´
Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#·T≥≈£î M\T>± ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ düeTj·÷ìï Á|üD≤[ø£ ã<ä+Δ >± $uÛõÑ +∫ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq ø£è‘ê´ìï ìs¡«Væ≤+#ê*.
‘·s¡>∑‹˝À n˙ï ˇπø $<ÛäyÓTÆq Á|üX¯ï\T ø±≈£î+&Ü $<ë´ Á|üe÷D≤\qT <äèwæº j·T+<äT+#·Tø=ì $$<Ûä ø√D≤\˝À $<ë´]ú
Ä˝À∫+∫, düe÷<Ûëq+ #Ó|üŒ&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#˚ Á|üX¯ï\T Çyê«*. ˇπø Á|üX¯ï |æ\¢\+<ä]˙ n&ç–Hê, yês¡T ˇø£ Á|üX¯ï≈£î
nH˚ø£ ø√D≤\ qT+&ç düe÷<ÛëHê\T #Ó|üŒ&ÜìøÏ ‘·s¡>∑‹˝À neø±X¯+ Çe«&É+ e\q eTq+ @ ñ<˚›X¯´+‘√ $<ë´ Á|üe÷D≤\T
ìsêú]+#·T≈£îHêïyÓ÷ Ä ñ<˚›X¯´+ HÓs¡y˚s¡T‘·T+~. nìï $<ë´ Á|üe÷D≤\T ‘·s¡>∑‹ >∑~˝ÀH˚ kÕ~Û+#ê\H˚ ìj·TeT+ ˝Ò<äT.
ÁbÕC…≈£îº\T, πøåÁ‘· |üs¡´≥q\ Ä<Ûës¡+>±, Ç+≥s¡÷´«\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ <ë«sê ø£eT÷´ìπøwüHé dæÿ˝Ÿ‡qT |æ\¢˝À¢ ø£*Œ+#ê*.
düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ düeTj·T+˝À ≈£L&Ü á ø£eT÷´ìπøwüHé dæÿ˝Ÿ‡ nedüse¡ TÚ‘êsTT. M≥ìï+{Ïø° nedüsy¡ TÓ qÆ $<ë´ Á|üe÷D≤\qT
$|ü⁄\+>± ‘Ó*dæø=+<ë+.
$<ë´ Á|üe÷D≤\T (Academic Standards) :
I. $wüj·÷e>±Vü≤q (Conceptual Understanding)
II. Ç∫Ãq bÕsƒê´+XÊìï #·~$, ns¡ú+ #˚düTø=ì yê´U≤´ì+#·≥+ (Reading the text given, understanding and
interpretation)
III. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T (Information gathering & processing Skills)
IV. düeTø±©q n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+~+#·T≥ ` Á|ü•ï+#·T≥. (Reflection on Contemporary Issues and Questioning)
V. |ü≥HÓ’|ü⁄D≤´\T (Mapping Skills)
VI. Á|üX¯+dü / n_Ûq+<äq ` düTìï‘·‘·«+. (Appreciation and Sensitivity)
I. $wüj·÷e>±Vü≤q :
bÕsƒê´+XÊ˝À¢ì ø°\ø£ |ü<ë\T, ø°\ø£ uÛ≤eq\T $<ë´s¡Tú\T ns¡ú+ #˚dæø=ì yê]øÏ ns¡úeTsTTq n+XÊ\qT #Ó|üŒ>∑\>±*.
ø±s¡D≤\T #Ó|Œü &É+, eØZø]£ +#·≥+, ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«&É+, b˛*ø£\T, uÛ<Ò ë\T ‘Ó*j·TCÒjT· &É+, $X‚w¢ +æ #·≥+, }Væ≤+#·≥+,
$e]+#·≥+ e+{Ïe˙ï $wüj·÷e>±Vü≤q ÁøÏ+~øÏ ekÕÔsTT.
` ‘êqT #·÷dæq dü+|òüT≥q >∑T]+∫ >±˙, ‘êqT #˚dæq |üìì >∑T]+∫ >±˙ ‘·q kı+‘· e÷≥˝À¢ $e]+#·>∑˝≤Z*.
` Ç‘·s¡T\T #Óù|Œ yê{Ïì $+≥÷ düùV≤‘·Tø£+>± Ä˝À∫+#· >∑˝≤Z*.
` ‘êqT |ü]o*+∫q $$<Ûä n+XÊ\ eT<Ûä´ >∑\ dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+#· >∑˝≤Z*.

46
46
 ` ‘êqT |ü]o*+∫q n+XÊ\ jÓTTø£ÿ \ø£åD≤\ Ä<Ûës¡+>± yê{Ïì eØZø£]+#· >∑˝≤Z*. yê{Ï eT<Ûä´>∑\ b˛*ø£\T,
uÛÒ<ë\T #Ó|üŒ>∑˝≤Z*.
` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|æŒq bÕsƒê´+X¯+ jÓTTø£ÿ eTTU≤´+XÊ\qT kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ>∑˝≤Z*.
$wüj·÷e>±Vü≤q m˝≤ ô|+bı+~+#ê*?
bÕsƒê´+‘·s¡ Á|üX¯ï\qT »≥¢˝À #·]Ã+#·≥+ <ë«sê |æ\¢˝À¢ $wüj·÷e>±Vü≤q ô|+bı+<äT‘·T+~.
ñ<ë: 1. j·TT<äΔ düeTj·T+˝À ôd’Hê´ìøÏ |ü{≤\T @$<Ûä+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT? (8e ‘·s¡>∑‹ ù|õ HÓ+.8). |æ\¢\T
Ç˝≤+{Ï Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T #·]Ã+∫ sêkÕÔs¡T.
2. ˙\–] #Ó≥T¢ ` ‘˚j·÷≈£î, ‘√≥\≈£î ` n&É$ø° eT<Ûä´ @yÓTÆHê ‘˚&Ü\THêïj·÷? ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+#·+&ç:
(8e ‘·s¡>∑‹ ù|õ 57) #·s¡Ã‘√ u≤≥T á ~>∑Te ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#·≥+ <ë«sê $wüj·÷e>±Vü≤q
ø£*–+#·e#·TÃ.
` ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·&É+, #·]Ã+#·&É+.
` #·~$ uÛ≤eq\qT ns¡ú+ #˚düTø√e≥+
` $$<Ûä ø±sê´\j·÷\T
ñ<ë: b˛©dt ùdºwüHé, Hê´j·TkÕúq+ e+{Ï$ |ü]o*+∫ uÛ≤eq\qT ns¡ú+ #˚düTø√e≥+.
` ÁbÕC…≈£îº\T |üP]Ô#˚dæ yê{Ï ìy˚~ø£qT ‘·s¡>∑‹˝À düeT]Œ+#·≥+.
|æ\¢\≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n+~+#ê*‡q düVü‰j·T+ @$T{Ï? (ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·)
|æ\¢\T düe÷#ês¡+ ø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TTìô|’ Ä<Ûës¡|ü&˚ yê‘êes¡D+ düèwæº+#·sê<äT. dü«j·T+>± H˚s¡TÃø=H˚˝≤
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
uÛ≤eq\T ne>±Vü≤q bı+<˚˝≤ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T+&Ü*.
|æ\¢\T Á|ü•ï+#·&Üìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. »≥Tº |üqT\qT, #·s¡Ã\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
|æ\¢\ n_ÛÁbÕj·÷\T ndü+ã<äΔyÓTÆq$>± ñqï|ü&ÉT yê]ì ìs¡T‘ê‡Vü≤|üs¡#·sê<äT. dü]jÓÆTq |ü<äΔ‹˝À Ä˝À∫+#˚˝≤
dü\Vü‰ *yê«*. nedüs¡yÓTÆ‘˚ ‘êqT Ä Á>∑÷|ü⁄˝À ø=~›ùd|ü⁄ bÕ˝§ZHê*.
πøåÁ‘· dü+<äs¡Ùq\T, Ç+≥s¡÷«´, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T |üPs¡ÔsTTq ‘·sê«‘· yê] nqTuÛÑyê\T, n_ÛÁbÕj·÷\T, $X‚¢wüD\T
Ä<Ûës¡+>± yês¡T ‘·j·÷s¡T #˚dæq ìy˚~Ûø£\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À #Ó|æŒ+∫ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
ñ<ëVü≤s¡D\T>± ø=ìï Á|üX¯ï\qT |ü]o*<ë›e÷?
1. @&Ée ‘·s¡>∑‹˝À MTs¡T uÛÑ÷eT<Ûä´ πsU≤ ÁbÕ+‘·+ >∑T]+∫ #·~$q <ëìï ã{Ϻ, <ëìøÏ <Ûäèe ÁbÕ+‘·+˝À >∑\ ‘˚&Ü\T
@$T{À #Ó|üŒ+&ç. (8e ‘·s¡>∑‹ ù|õ 48)
2. &ÉãT“ e÷]Œ&çì #Ó≈£îÿ\T @$<Ûä+>± düT\uÛÑ‘·s¡+ #˚XÊsTT? (8e ‘·s¡>∑‹ ù|õ 88)
3. Á|üuÛÑT‘·«+ $~Û+∫q uÛÑ÷$T •düTÔqT –]»qT\T ø£≥º˝Òø£ b˛e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T @$? (8e ‘·s¡>∑‹ ù|õ 58)
4. $$<Ûä uÛÑ÷dü«s¡÷bÕ\qT ‘Ó*|æ yê{Ïì ÁX‚DÏ yêØ>± eØZø£]+#·&É+ : (8e ‘·s¡>∑‹)

47
47
 $wüj·÷e>±Vü≤q eØZø£s¡D
ø°\ø£|ü<ë\T b˛*ø£\T
uÛÒ<ë\T
uÛ≤eq\T ne>±Vü≤q
ùdº{Ÿ yÓT+{Ÿ‡ ø±s¡D≤\T
kÕ+πø‹ø£ |ü<ë\T Á|üÁøÏj·T (ø£è‘·´eTT\T, ÁbÕC…≈£îº\T, $es¡D ñ<ëVü≤s¡D\T
bÕÁ‘ê_Ûqj·Tq+, #·s¡Ã)
[Process (Activities, Projects,
Roleplay, Discussion)]

$<ë´]ú memory ˝À Long memory, Short memory ñ+{≤sTT. Long memory ˝À ñqï $wüj·÷ìøÏ Short
memory <ë«sê eTq+ #·]Ã+#˚ $wüj·÷ìï Connect #˚j·÷*. ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+#·&É+, $<ë´]ú uÛ≤>∑kÕ«$Tø±e≥+,
Sharing <ë«sê C≤„qìsêàD+ »s¡>∑≥+e\¢ Ç~ $<ë´]ú πø+Á~‘·yÓTÆ ns¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ´düq+ (Meaningful learning)
nqã&ÉT‘·T+~. Bìì Active learning nì n+{≤s¡T. Bì˝À $<ë´]ú |üP]Ô>± bÕ˝§Z+{≤s¡T.
II. Ç∫Ãq bÕsƒê´+XÊìï #·~$, ns¡ú+ #˚düTø=ì yê´U≤´ì+#·≥+ : |æ\¢\T bÕsƒê´+XÊìï #·~$. n+<äT˝Àì
$wüj·÷ìï ns¡ú+ #˚düTø=ì $$<Ûä dü+<äsꓤ\˝À bı+~q nqTuÛÑe+ Ä<Ûës¡+>± yê´U≤´q+ #˚j·T>∑˝≤Z*
ñ<ëVü≤s¡D :
1. Á|üuÛÑT‘·« #Íø£<Ûäs¡\ <äTø±D≤˝À¢ ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ |ü+|æD° ( Á|üC≤ |ü+|æD° e´edüú) ì Á|üuÛÑT‘·«y˚T ìs¡«Væ≤dü÷Ô yê{ÏøÏ
dü_‡&ûì ≈£L&Ü Á|üuÛÑT‘·«y˚T #Ó*¢düTÔ+~. eTq+ >∑‘·+˝À #·÷dæq $<Ûä+>± ù|<ä\ ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·≈£î Ç~ #ê˝≤
ø°\ø£yÓTÆq~. (9e ‘·s¡>∑‹ ù|õ 130)
ù|<ä\ø√dü+ Á|üuÛÑT‘·«+ dü_‡&û\T Çe«&É+ düeT+»düy˚THê? m≥T¢?
|æ\¢\T ‘·eT ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT #Óù|Œ $<Ûä+>± Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Ç~ Á|üX¯ï≈£î »yêãT*«&É+ nH˚~ ø±≈£î+&Ü
yêdüÔedæú‘·T\qT ns¡ú+ #˚düTø=ì yê´U≤´ì+#˚˝≤ #˚j·÷*.
2. >±*, ˙s¡T, H˚\˝À $wü|Pü ]‘·yTÓ qÆ |ü<ësêú\T ø£\e≥+ eTs=ø£ ñ<ëVü≤D, nH˚ø£ |ü]ÁX¯eT\T ˝ÀVü‰\T, s¡kÕj·THê\T
$ìjÓ÷–kÕÔsTT. yê{Ï qT+∫ e´sêú\T yê>∑T\T, q<äT\˝À ø£\TkÕÔsTT. Bìe\¢ ˙{Ï˝À s¡kÕj·THê\ yÓ÷‘ê<äT
>∑D˙j·T+>± ô|]–b˛‘·T+~. ˙{Ï˝Àì bÕ<äs¡dü+ e+{Ï s¡kÕj·THê\T dü÷ø£åàJe⁄\ X¯Øsê˝À¢øÏ Á|üy˚•kÕÔsTT á
dü÷ø£åàJe⁄\qT #˚|ü\T‹qï|ü⁄Œ&ÉT n$ #˚|ü\ X¯Øs¡+˝ÀøÏ Á|üy˚•kÕÔsTT. á #˚|ü\qT eTqTwüß\T ‹qï|ü&ÉT yêfi¯fl
Äs√>∑´+ <Óã“‹H˚ kÕúsTTøÏ bÕ<äs¡dü+ #˚s¡T≈£îH˚ neø±X¯+ ñ+~.
|ü]ÁX¯eT\ qT+&ç yÓ\Te&˚ e´sêú\ e\¢ Ç+ø± @ @ nqsêú\THêïjÓ÷ ‘Ó*j·TCÒjT· +&ç. á ù|sê˝Àì $wüjT· +‘√
MTs¡T @ø°uÛÑ$kÕÔsê?
3. ù|õ 99 eT]j·TT 100 \˝À (9e ‘·s¡>∑‹) >∑\ nd”yéT >∑T]+∫ #·~$q ‘·sê«‘· MT≈£î ø£*–q n_ÛÁbÕj·Ty˚T$T?
MT kı+‘· e÷≥\˝À sêj·T+&ç.
kÕ<Ûës¡D+>± eTq+ yêsêÔ |üÁ‹ø£˝À¢ yês¡Ô\T #·~$, ns¡ú+ #˚düTø=ì yÓ+≥H˚ <ëìô|’ ˇø£ yê´K´ Comment
#˚kÕÔ+. n˝≤+{Ï<˚ á $<ë´ Á|üe÷D+.

48
48
III. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T
$<ë´s¡T\ú bÕsƒê´+XÊ\ ne>±Vü≤q≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ düe÷#êsêìï ùdø£]+#ê*. ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï |ü{øºÏ \£ s¡÷|ü+˝À
qyÓ÷<äT #˚j·T>∑\>±*. $X‚¢wæ+#ê*‡q n+XÊ\qT <äèwæºj·T+<äT+#·Tø=ì |ü{Ϻø£˝À ø±\yéT‡ ìs¡ísTT+#·Tø√yê*. düe÷#ês¡
|ü{øºÏ \£ qT |ü]o*+∫, $X‚w¢ +æ ∫ yê{Ï Ä<Ûës¡+>± ìsêúsD¡ #˚dæ ìy˚~ø£\T s¡÷bı+~+#ê*. Bì <ë«sê Ç‘·sT¡ \‘√ e÷{≤¢&≥É +.
nedüs¡yÓTÆq $<Ûä+>± Á|ü•ï+#·&É+, »≥Tº˝À ø£*dæ |üì#˚j·T&É+ e+{Ï \ø£åD≤\T |æ\¢\≈£î n\e&É‘êsTT.
ÁbÕC…≈£îº|üqT\T ≈£L&Ü düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\˝À uÛ≤>∑+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. |æ\¢\T düVü≤» yê‘êes¡DeTT˝À ‘·eT+‘·≥
‘êeTT>± nH˚«wæ+∫, |ü]XÀ~Û+∫ nedüs¡eT>∑T düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ ˇπø $wüj·T+ |ü≥¢ >±˙, n+X¯+ |ü≥¢ >±˙ ne>±Vü≤q
@s¡Œs¡#·Tø=ì ìsêΔs¡D≈£î sêe&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚ ø£è‘ê´\H˚ ÁbÕC…≈£îº\T nì |æ\TkÕÔs¡T.
düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\˝Àì ùdø£s¡D, qyÓ÷<äT, $X‚¢wüD, ìs¡íj·÷ìøÏ sêe&É+, ìy˚~ø£ ‘·j·÷Ø, ìy˚~ø£qT düeT]Œ+#·T≥
nH˚ $wüj·÷\T ˇø£ n+XÊìøÏ e]Ô+|üCÒdæq n~ ÁbÕC…≈£îº>± uÛ≤$+#ê*.
düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\˝À ~>∑Te $<Ûä+>± #˚sTT+#·e#·TÃ.
ñˆˆ 1. Text to table 2. Table to questions 3. Table to Graph 4. Graph to Questions 5. Graph to
table 6. Graph to Text 7. Text to Graph... M{Ï˝À @~ ‘·–q~ nì|æùdÔ <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø£è‘·´+
Çe«e#·TÃ.
ñ<ë :`
1. MT ÁbÕ+‘·+˝À |ü+&˚ |ü+≥\ C≤_‘ê ‘·j·÷s¡T #˚dæ yê{Ïì á øÏ+~ |ü{Ϻø£˝À bı+<äT|üs¡#·+&ç.
Áø£.dü+. |ü+≥\T s¡ø±\T |ü+≥\T
1. Á|ü<Ûëq |ü+≥\T
2. |ü|ü <ÛëHê´\T
3. q÷HÓ –+»\T
4. ÄVü‰πs‘·s¡ |ü+≥\T
2. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô

ô|’ Á>±|òtqT |ü]o*+∫ ~>∑Te Á|üX¯ï\≈£î düe÷<Ûëq+ sêj·T+&ç.

1. 2000`01 qT+&ç 2010`11 es¡≈£î ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô mìï $T.≥qTï\T ô|]–+~?

49
49
 2. @ <äXÊã›+˝À ô|s¡T>∑T<ä\ XÊ‘·+ m≈£îÿe>± ñ+~?
3. 1950`51 Hê{Ï ñ‘·Œ‹ÔøÏ 2010`11 Hê{Ï ñ‘·Œ‹Ô <ë<ë|ü⁄ mìï¬s≥T¢ ô|]–+~?
Á|üX¯ï\T n˙ï ˇπø n+XÊìï Á|ü‹_+_+#˚˝≤ ñ+&É≈£L&É<äT. $_Ûqï ø√D≤\T düŒè•+#˚˝≤ Á|üX¯ï\T+&Ü*.
$X‚¢wüD≈£î neø±X¯+ Çyê«*.
3. #˚H˚‘· j·T÷ì≥¢˝À e÷s¡TŒ
#˚H˚‘· j·T÷ì≥¢˝À e÷s¡TŒ
sêÁwüº+ 1988 2009
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 5,29,000 1,24,700
>∑T»sê‘Y 24,000 3,900
ø£sêï≥ø£ 1,03,000 40,500
eTVü‰sêÁwüº 80,000 4,500
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 43,000 3,600
|ü+C≤uŸ 22,000 300
‘·$Tfi¯Hê&ÉT 5,56,000 1,55,000
ô|’ |ü{Ϻø£qT |ü]o*+∫ ~>∑Te Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. @ sêÁwüº+˝À #˚H˚‘· j·T÷ì≥¢ dü+K´ >∑D˙j·T+>± ‘·–Z+~?
2. 1988˝À n‘·´~Ûø£, n‘·´\Œ j·T÷ì≥T¢ >∑\ sêÁcÕº˝Ò$?
3. 2009 Hê{ÏøÏ @ sêÁwüº+˝Àq÷ j·T÷ì≥¢ dü+K´ ô|s¡T>∑˝Ò<äT. m+<äTø√ ‘Ó\TkÕ? $X‚¢wæ+#·TeTT.
IV. düeTø±©q n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+~+#·T≥ ` Á|ü•ï+#·T≥
$<ë´s¡Tú\T bÕsƒê´+XÊ\qT $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± ne>±Vü≤q #˚düTø=ì, J$‘·+˝À m<äTs¡j˚T´ nH˚ø£ düeTdü´\qT
|ü]wüÿ]+#·Tø√>∑*–q C≤„q+ bı+<äe\dæ j·TT+≥T+~. ø±ã{Ϻ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À bÕsƒ¡´ $wüj·÷ìøÏ e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·+
ø±≈£î+&Ü düeTø±©q n+XÊ\qT $X‚w¢ +æ #·&+É <ë«sê $<ë´]ú |ò*ü ‘ê\qT sêã&É‘ê&ÉT. »s¡T>∑uÀj˚T |ò*ü ‘ê\qT }Væ≤kÕÔ&TÉ .
bÕsƒê´+X¯+˝Àì $\Te\qT nq«sTT+#·T≈£î+{≤&ÉT. $$<Ûä düeTø±©q n+XÊ\ô|’ ‘·q≈£î >∑\ yÓK’ ]ì e´ø£+Ô #˚jT· >∑\TZ‘ê&ÉT.
bÕsƒê´+X¯eTTqT ì‘·´ J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\‘√ CÀ&ç+#ê*. bÕsƒêìï H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï düeTj·T+˝À Ä
ø±˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q dü+|òüT≥q\qT ‘·s¡>∑‹>∑~˝À #·]Ã+#ê*. |æ\¢\T Á|ü•ï+#˚˝≤ #˚j·÷*. ˇø£ ÁbÕ+‘· Á|ü»\ Jeq
$<Ûëq+ >∑T]+∫ #·]Ã+#˚≥|ü&ÉT ‘·eT ÁbÕ+‘· Á|ü»\ Jeq $<Ûëq+‘√ b˛\ÃeTq&É+ <ë«sê düeTø±©q n+XÊ\T
Á|ü•ï+#·ã&É‘êsTT. eTj·THêàsY <˚X¯+˝À Á|üC≤kÕ«eT´ ñ<ä´eT+ >∑T]+∫ #·]Ã+#˚≥|ü&ÉT eTq <˚X¯+˝À Á|üC≤kÕ«eT´+
>∑T]+∫, Ç‘·s¡ ñ<ä´e÷\ >∑T]+∫ Á|ü‹düŒ+~+#˚ $<Ûä+>±, |æ\¢\≈£î Á|ü•ï+#˚ neø±X¯+ ø£*Œ+∫ ˝À‘·T>± Ä˝À∫+#˚
$<Ûä+>± #˚j·÷*.

50
50
 ñ<눈 9e ‘·s¡>∑‹ 24e bÕsƒ¡+ ªªs√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘ê $<ä´μμ uÀ<Ûäq »]ù|≥|ü&ÉT ôV’≤<äsêu≤<é q>∑s¡+˝Àì Á|üe÷<ë\
>∑T]+∫ #·]ÃkÕÔ&ÉT. Ä düeTj·T+˝À ªªá s√E˝À¢ s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ dü+K´ >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T≥≈£î ø±s¡D≤\T @yÓTÆ
ñ+{≤sTT? nH˚ Á|üX¯ïy˚dæ #·]Ã+|üCÒj·÷*. Ç‘·s¡ Á|üX¯ï\T |æ\¢\T y˚ùd˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
2. 9e ‘·s¡>∑‹ 15e bÕsƒ¡+ ªªbÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D ` kÕe÷õø£e÷s¡TŒμμ uÀ~Û+#˚≥|ü&ÉT u≤\ ø±]à≈£î\ |ü]dæú‹ >∑T]+∫
#·]ÃkÕÔ+ (ù|õ193). u≤\ ø±]à≈£î\ |ü]dæú‹ô|’ |æ\¢*ï Á|ü•ï+#·eTHê*. yê] kÕúìø£ ÁbÕ+‘ê\˝À u≤\ ø±]à≈£î\T
ñ+fÒ yê] >∑T]+∫ e÷{≤¢&ÉeTHê*.
3. 8e ‘·s¡>∑‹ ` 7e bÕsƒ¡+ ªªÁ<äe´+ ` u≤´+øÏ+>¥μμ uÀ<Ûäq #˚ùd≥|ü&ÉT s¡V”≤+,©\, XÊ+‘·\ >∑T]+∫ e÷{≤¢&˚≥|ü&ÉT
n˝≤+{Ï |ü]dæú‘·T\Tqïyês¡T MT ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñHêïsê? nì Á|ü•ï+∫, yê] |ü]dæú‘·T\ô|’ #·]Ã+|ü#˚j·÷*.
V. |ü≥HÓ’|ü⁄D≤´\T
kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\˝À $$<Ûä ∫Á‘ê\T, |ü{≤\T Çe«ã&çHêsTT. |ü{≤\T n+<ä+ ø√dü+ bı+<äT|üs¡∫q$
ø±e⁄ yê{Ïì #·<äe&É+ ø√dü+, #·]Ã+#·&É+ ø√dü+, yê{Ï >∑T]+∫ e÷{≤¢&É≥+ ø√dü+ Çe«ã&çHêsTT. Bì‘√ $wüj·T+
düT\uÛÑ+>± ns¡úeTÚ‘·T+~.
|ü≥HÓ’|ü⁄D≤´\˝À Á|ü<Ûëq+>± eT÷&ÉT n+XÊ\T+{≤sTT.
1. |ü{≤\T ^j·T&É+ (Map Drawing)
2. |ü{≤\T #·<äe&É+ (Map Reading)
3. |ü{≤\˝À $$<Ûä n+XÊ\qT >∑T]Ô+#·≥+ (Map Pointing)
|ü≥HÓ’|ü⁄D≤´\T ô|+bı+~+#·&É+ m˝≤?
1. |ü{≤\T bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À $$<Ûä s¡+>∑T˝À¢ Çe«&ÉyÓTÆq~. yê{Ïì #·~$ $$<Ûä Á|ü<˚XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\qT
sêsTT+#·e#·TÃ.
2. q<äT\T, s¡yêD≤ e÷sêZ\T, $$<Ûä Á|ü<˚XÊ\qT >∑T]Ô+|üCÒj·Te#·TÃ.
3. >∑Ts¡TÔ\T, dü+πø‘ê\qT ã{Ϻ (|ü+≥\T, KìC≤\T, |ü]ÁX¯eT\T yÓTTˆˆ) $X‚¢wüD\T #˚sTT+#·e#·TÃ.
4 sê»ø°j·T |ü{≤\ $X‚¢wüD ` dü]Vü≤<äT›\T, dü]Vü≤<äT› õ˝≤¢\T / sêÁcÕº\T : kÕÁe÷C≤´\ $düÔs¡D e+{Ï yê{Ïì
>∑T]Ô+#·≥+, #·<äe≥+ #˚sTT+#·e#·TÃ.
5. n{≤¢dt, >√&É|ü{≤\ <ë«sê s¡ø£s¡ø±\ ø£è‘ê´\T #˚sTT+#·e#·TÃ.
ñ<ëVü≤s¡D\T:
|ü{≤\T ^j·T&É+ : 1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ W{Ÿ ˝…’Hé |ü≥+ ^j·T+&ç.
2. Á>±eT+/bÕsƒ¡XÊ\ |ü≥+ ^j·T&É+.
|ü{≤\qT #·<äe≥+ :
ñ<ë: 9e‘·s¡>∑‹˝Àì 12e bÕsƒ¡+ ù|õ HÓ+. 145 ˝Àì ªªÇ≥©˝Àì ÁbÕ+‘ê\T |ü≥+ |ü]o*+#·+&ç.
a) á |ü≥eTT˝À ø£ì|ædüTÔqï Be⁄˝Ò$?
b) Ç≥©˝Àì $$<Ûä q>∑sê\T, |ü≥ºD≤\ ù|s¡T¢ ‘Ó\T|ü⁄eTT?

51
51
|ü≥+˝À >∑T]Ô+#·&É+ :
ñ<ë : uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+˝À ~>∑Te dü÷∫+∫q ÇqTeTT ` ñ≈£îÿ ø£sêà>±sê\qT >∑T]Ô+#·TeTT.
1. uÛÑÁ<ëe‹ 2. _Û˝≤jYT 3. s¡÷¬sÿ˝≤ 4. u§ø±s√ 5. »+ôw&é|üPsY.
VI. Á|üX¯+dü / n_Ûq+<äq ` düTìï‘·‘·«+
bÕsƒ¡´uÀ<Ûäq <ë«sê |æ\¢˝À¢ ªª‘√{Ï yê]‘√ ø£*dæ |üì#˚j·T≥+, Ç‘·s¡T\ n_ÛÁbÕj·÷\qT >ös¡$+#·≥+, ùd«#·Ã¤>±
Á|ü•ï+#·≥+, nedüs¡yÓTÆq yê]øÏ düVü‰j·T+ #˚j·T&É+ e+{Ï \ø£åD≤\T, yÓ’Ks¡T\T n\es¡Ã&É+ <ë«sê Á|üX¯+dü / n_Ûq+<äq
nH˚ $<ë´ Á|üe÷D+ kÕ~Û+#·>∑\+.
á $<ë´ Á|üe÷D+ ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T @y˚T+ #˚j·÷*?
|æ\¢\#˚ $$<Ûä düeTdü´\ô|’ ‘·eT düŒ+<äqqT ‘Ó*ù| ìHê<ë\T, b˛düºs¡T¢, ø£s¡|üÁ‘ê\T ‘·j·÷s¡T #˚sTT+#·e#·TÃ.
$$<Ûä düeTdü´\ô|’ $X‚¢wüD #˚dü÷Ô |üÁ‹ø£\≈£î, n~ø±s¡T\≈£î ˝ÒK\T sêsTT+#·e#·TÃ.
ùd«#·Ã¤, düe÷q‘·«+, kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+, Hê´j·T+, <˚X¯ düyÓTÆø£´‘· e+{Ï sêC≤´+>∑ |üs¡yÓTÆq $\Te\T ≈£L&Ü
ô|+bı+~+#ê*.
düuÛÑ\T, düe÷y˚XÊ˝À¢, bÕ˝§ZH˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T ô|+bı+~+#ê*.
$$<Ûä e´≈£îÔ\T, ‘√{Ï yês¡T #˚dæq eT+∫ |üqT\qT Á|üX¯+dæ+#·>∑*π> yÓ’K]ì ìsêàD+ #˚j·÷*.
<äj·T, Áù|eT, e+{Ï e÷qe‘ê $\Te\T |æ\¢˝À¢ ø£*Œ+#ê*.
bÕsƒ¡+ #·]Ã+#˚≥|ü&ÉT |æ\¢˝À¢ dü+ã+~Û‘· images s¡÷|ü+ <ë\TÑêsTT. Ä images >∑T]+∫ eTÚœø£+>±
#Ó|æŒ+#ê*. ˝Ò<ë sêsTT+#ê*.
ñ<눈 Á|üX¯ï\T
1. ø£fi≤ø±s¡T\qT eTq+ @ $<Ûä+>± >ös¡$+#ê*?
áHê&ÉT ø£fi¯ø±s¡T\ dæú‹ m˝≤ ñ+~? (8e ‘·s¡>∑‹ ` bÕsƒ¡+ 21)
2. MT ÁbÕ+‘·+˝À eT‘· kÕeTs¡dü´+ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ @$T #˚j·÷˝À ‘Ó*j·TCÒdü÷Ô ˇø£ ø£s¡|üÁ‘·+ ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
(8e ‘·s¡>∑‹ bÕsƒ¡+ 20)
3. ªdüe÷q‘·«+μ Á|ü<Ûëq uÛ≤eq>± 2 ìHê<ë\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç. (8e ‘·s¡>∑‹ ` bÕsƒ¡+ 13)
$<ë´ Á|üe÷D≤\T πøe\+ |üØø£å\ düeTj·T+˝À, Á|üXÊï|üÁ‘·+˝À Çe«&ÜìøÏ, $<ë´]úì Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ
ñ<˚›•+∫q$ø±e⁄. Á|ü‹ bÕsƒ¡+ uÀ~Û+#˚≥|ü&ÉT Ä bÕsƒ¡+˝À mø£ÿ&Óø£ÿ&É @j˚T $<ë´ Á|üe÷D≤\T
bı+<äT|üs¡#·ã&ç ñHêïjÓ÷ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT >∑T]Ô+∫, yê{Ïì <äèwæº j·T+<äT+#·Tø=ì bÕsƒ¡+ uÀ~Û+#ê*.
düeTø±©q n+XÊ\T @ dü+<äs¡“¤+˝À #·]Ã+#ê˝À eTT+<äT>± Ä˝À∫+#·Tø√yê*. |ü≥HÓ’|ü⁄D≤´\T, düe÷#ês¡
HÓ’|ü⁄D≤´\T ‘·s¡>∑‹>∑~˝À @j˚T n+XÊ\ô|’ <äèwæº ñ+#ê˝À, n$ @ düeTj·T+˝À ìs¡«Væ≤+#ê˝À bÕ¢Hé
#˚düTø√yê*. bÕsƒ¡+ |üPs¡Ôj˚T´dü]øÏ Ä bÕsƒ¡+˝Àì Äs¡T $<ë´ Á|üe÷D≤\T |üP]Ô>± #·]Ã+#·ã&Ü*. $<ë´]ú
@+ H˚s¡TÃ≈£îHêï&√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ eT÷˝≤´+ø£q+ ñ<˚›•+ã&É˝Ò<äT. eT÷˝≤´+ø£q+ $<ë´]ú H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ
<√Vü≤<ä|ü&˚~ nH˚ $wüj·T+ eTs¡Tesê<äT.

52
52
 5
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ dü«uÛ≤e+ `
q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ Á|ü‘˚´ø£‘·\T
q÷‘·q kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq≈£î NCF-2005, RTE- 2009, APSCF-2011, kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ
Ä<Ûës¡|üÁ‘ê\qT |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø=Hêïs¡T.
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T |æ\¢\≈£î düe÷#êsêìï n+~+#·&ÜìøÏ ã<äT\T>± düe÷#êsêìï ns¡ú+#˚düTø√e&ÜìøÏ,
$X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ $_Ûqï neø±XÊ\T, nqTuÛÑyê\T ø£*Œ+#·&É+ <ë«sê |æ\¢\T ‘·eT kı+‘· uÛ≤eq\qT ô|+bı+~+#·Tø√e&Éy˚T
ø±≈£î+&Ü uÀ<Ûäq˝À e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚düT≈£îHêïsTT. ‘·s¡>∑‹>∑~˝À m+‘· m≈£îÿe yÓ’$<Ûë´\T, kÕe÷õø£ H˚|ü<Ûë´\T ñ+{≤jÓ÷
|æ\¢\T n+‘· m≈£îÿe>± nqTuÛÑyê\T bı+<ä>∑\TZ‘ês¡T. ø±ã{Ϻ q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À kÕúìø£eqs¡T\T, kÕúìø£ #·]Á‘·,
nqTuÛÑyê\T, πødtdüº&û\≈£î #√≥T ø£*Œ+#·&É+ »]–+~. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝Àì bÕsƒê\T |æ\¢\T Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, bÕ˝§Zq&ÜìøÏ,
#·]Ã+#·&ÜìøÏ, Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*ŒdüTÔHêïsTT. ø±ã{Ϻ |æ\¢˝À¢ C≤„q ìsêàD+ »s¡>∑&ÜìøÏ neø±X¯+ ÇdüTÔHêïsTT.
A) kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ dü«uÛ≤e+
$$<Ûä s¡ø±˝…’q düu…®≈£îº\T nq>± #·]Á‘·, uÛÑ÷>√fi¯+, sê»˙‹XÊÁdüÔ+, Ä]úø£XÊÁdüÔ+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+
@sêŒf…Æ+~. ◊‘˚ M{Ï˝À Á|ü‹ düu…®≈£îº≈£L&Ü <ëìøÏ #Ó+~q Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq |ü<äΔ‘·T\qT <äèø£Œ<∏ë\qT ø£*–ñqï~. Äj·÷
düu…»≈£îº\≈£îqï Á|ü‘˚´ø£‘·\qT >ös¡$dü÷ÔH˚, $$<Ûä düu…®≈£îº\ eT<Ûä´ n+‘·s¡Z‘· dü+ã+<Ûä+ ñ+&˚ $<ÛëHê\qT n_Ûeè~Δ|üs¡#·&É+
nedüs¡+. Ç~ $$<Ûä kÕe÷õø£ n+XÊ\qT düeTÁ>∑+>± ns¡ú+#˚düTø√&ÜìøÏ <ë]rj·÷*. á ø±s¡D≤\ <äècÕº´ C≤rj·T
bò˛ø£dt Á>∑÷|ü⁄ $$<Ûä düu…®≈£îº\ eT<Ûä´ n+‘·s¡Z‘· dü+ã+<Ûä+ ñ+&˚ $<Ûëq $ìjÓ÷>±ìï Áb˛‘·‡Væ≤dü÷Ô $$<Ûä n+XÊ\qT
CÀ&çdü÷Ô s¡÷bı+~+#ê\ì Á|ü‹bÕ<äq#˚dæ+~.
kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+˝Àì $_Ûqï $uÛ≤>±\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+ @s¡Œ&É&ÜìøÏ eTT+<äT>± Äj·÷ $wüj·÷\qT yÓTT‘·Ô+>±
ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ nedüs¡+. kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+ e÷qe J$‘·+˝À »]π> $$<Ûä kÕe÷õø£ <äè–«wüj·÷\qT $$<Ûä
ø√D≤\˝À ns¡ú+ #˚düTø√&ÜìøÏ ñ|üø£]düTÔ+~. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü kÕe÷õø£ <Ûäsêà\qT eT]j·TT $<ÛëHê\qT ns¡ú+
#˚düTø√&ÜìøÏ ≈£L&Ü ñ|üø£]düTÔ+~. n+<äTe\¢ kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+ n<Ûä´j·Tq+ <ë«sê @$T ô|+bı+~+#ê\qT≈£î+{≤yÓ÷
yê{Ï qT+&ç <ä÷s¡+ ø±≈£î+&Ü ñ+&É&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~. Ç<˚ dü+<äs“¡ +¤ ˝À kÕe÷õø£ $wüj÷· \qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+‘√
bÕ≥T Á|ü|ü+#êìï $düèÔ‘· <äèw昑√ #·÷&É&Üìï H˚s¡TŒ‘·T+~. n+<äTe\¢ düTìï‘·+>± Ä˝À∫+#·&É+, düVü‰qTuÛÑ÷‹ ø£*–
ñ+&É&Üìï ô|+bı+~düTÔ+~.
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ düe÷C≤ìï K∫Ñ·yÓTÆq |ü<äΔ‘·T\<ë«sê n<Ûä´j·Tq+ #˚düTÔ+~.Ç~ |ü]e÷D≤‘·àø£+>±, >∑TD≤‘·àø£+>±
ñ+≥T+~. |ü]e÷D≤‘·àø£ $<Ûëq+˝À $$<Ûä n+XÊ\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚dæq ‘·sê«‘· kÕ+K´ø£XÊÁdüÔ |ü<äΔ‘·T\qT
ñ|üj÷Ó –+∫ ì]úwyºü TÓ qÆ , $X¯«dü˙j·TyÓTqÆ |ò*ü ‘ê\qT kÕ<Ûës¡Dø° s£ D¡ ≤\qT düèwæ+º #·&+É <ë«sê |ü]e÷D≤‘·àø£yTÓ qÆ Ä<Ûësê\‘√
kÕe÷õø£ <äè–«wüj·÷\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚kÕÔs¡T. >∑TD≤‘·àø£ $<Ûëq+˝À kÕe÷õø£ <äè–«wüj·÷\qT Á|ü‘·´ø£å |ü]o\q\<ë«sê,
e´øÏÔ ‘·q Á|ü‘·´ø£å, |üs√ø£å Á|ü‹#·s¡´\<ë«sê, ìy˚~ø£\qT eTTÁ~‘· kÕeTÁ–ì $X‚¢wæ+#·&É+ <ë«sê n<Ûä´j·Tq+ #˚kÕÔs¡T.
kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ $wüj·÷\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ |ü<äΔ‘·T\˝À düπs«\T $_Ûqï esêZ\≈£î #Ó+~q
|üs¡düŒs¡ $X‚¢wüD\T, n<Ûä´j·THê\T ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À qeT÷Hê\T ùdø£]+∫ Á|ü‹ $uÛ≤>±ìï ˝À‘·T>± ì•‘·+>± $X‚¢wæ+#·&É+,

53
53
ø±˝≤qT>∑TD+>± edüTÔqï e÷s¡TŒ\qT b˛\TÃø√e&É+ düeTø±©q n+XÊ\qT e÷ì≥]+>¥ #˚j·T&É+, #ê]Á‘·ø£ &Ü≈£î´yÓT+≥¢
<ë«sê yêdüÔyê\qT sêã≥º&É+ eTTK´yÓTÆq$. á $<ÛäyÓTÆq |ü<䛑·T\˙ï kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ $<ë´Á|üD≤[ø£˝À #√≥T#˚düTø=HêïsTT.
kÕ+|òæTø£XÊÁkÕÔ\T ø√]q $<Ûä+>±H˚ ñ+&˚˝≤ #˚j·T&Üìï (Determinism), eT÷dü‘·‘ê«ìï ˇπøs¡ø£+>± ñ+&É&Üìï
(Typification), ‘·s¡‘·sê\T>± Áb˛‘·‡Væ≤+∫+~. uÛÖ>√[ø£+>± ˇπø s¡ø£+>± ñ+&É&É+ (Geographic determinism),
˝Òø£ Ä]úø£+>± ˇπø$<Ûä+>± ñ+&É&É+ (Economic determinism), düe÷C≤\qT eT]j·TT <˚XÊ\qT eT÷düb˛dæq
$<Ûä+>± ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ uÀ<Ûäq˝À Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq / n~Ûø±s¡ø£yÓTÆq eTTÁ<ä>± (Hallmark), ñ+≥Tqï~.
Bìì ‘=\–+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+~. BìkÕúq+˝À $XÊ\<äèø£Œ<∏ëìï ãVüQfi¯ düø±s¡D≤‘·àø£ $es¡D\T nqTeT‹+#ê*.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ªn&Ée⁄\Tμ nH˚ n+X¯+ uÛÑ÷>√fi¯ XÊÁdüÔ+˝À $wüj·T+>±H˚ #·]Ã+#·ã&ÉT‘·T+~ ‘·|üŒ <ëìì #ê]Á‘·ø£,
bÂs¡d+ü ã+<Û,ä Ä]úø£ n+XÊ\ <äèwæ˝º À #·÷&É&+É ø±˙ $X‚w¢ +æ #·&+É >±˙ »s¡>&∑ +É ˝Ò<Tä n+<äTe\¢ $düè‘Ô +· >± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ
M\T>± kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ $uÛ≤>±\ eT<Ûä´ ñqï n&ÉT¶>√&É\T #Û˚~+#ê*. düeTq«j·T |ü]#˚ #·s¡´\≈£î Áoø±s¡+ #·T{≤º*.
kÕ+|òæTø£ XÊÁkÕÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q eTs=ø£ ø°\ø£yÓTÆq $wüj·Ty˚T$T≥+fÒ kÕe÷õø£+>± »]π> e÷qe Á|ü‹#·s¡´\qT
ãVüQfi¯ <äèwæº ø√D≤\˝À #·÷&Ü* ‘·|üŒ @<√ ˇø£ ø√D+˝À e÷Á‘·y˚T #·÷&É&ÜìøÏ, ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ M\Tø±˝Ò<äT.
Ç~ Á|üC≤kÕ«eT´ ìj·Te÷\qT ˝Àã&ç »s¡>±*. ãVüQfi¯ <äèø£Œ<∏ä $<ÛëHê\T düeTÁ>∑+>±, ns¡úe+‘·+>± ñ+{≤sTT. Ç$
$$<Ûä eqs¡T\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ, $ìjÓ÷–+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. $X‚¢wüD≤‘·àø£+>±, $eTs¡ÙHê‘·àø£ Ä˝À#·q\qT
eè~Δ|üs¡TdüTÔ+~.
@ kÕ+|òæTø£ <äè–«wüj·TyÓTÆHê e´≈£îÔ\ ô|’q $$<Ûä s¡ø±\T>± Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü⁄‘·T+~. nsTT‘˚ Ç~ e´øÏÔ düe÷»+˝À
‘êqT ñqï kÕúq+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. n+fÒ Á<äy√´\“D+ nsTT‘˚<ëì Á|üuÛ≤e+ Äj·÷ esêZ\ô|’ y˚s¡Ty˚s¡T s¡ø±\T>±
ñ+&É&Üìï >∑T]ÔkÕÔ+. n+<äTe\¢ $_Ûqï <äèwæºø√D≤\˝À Ä˝À∫+#·&É+ ãVüQfi¯ Ø‘·T˝À¢ Á|ü‹düŒ+~#·&É+ nedüs¡+. dü+|üPs¡í
yÓTqÆ ~>± ñ+&ç$$<Ûä eqs¡T\qT düeTq«sTT+#·T≈£îì $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ, $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+ n+XÊ\qT eT]+‘· ˝À‘·T>± $#ê]+∫q|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ $wüj·T dü«uÛ≤yêìï
ì•‘·+>± |üØøÏå+#·&ÜìøÏ <ëì dü«s¡÷bÕìøÏ ˇø£ düŒwüº‘· #˚≈£Ls¡Ã&ÜìøÏ M\T>∑\T>∑T‘·T+~. n+fÒ kÕ+|òæTø£ XÊÁkÕÔ\qT
dü+düÿ]+#·&ÉeTH˚~ Äj·÷ kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ $uÛ≤>±\ #ê]Á‘·ø£ eT÷˝≤\qT ns¡ú+#˚düTø√e&É+, ‘·T\Hê‘·àø£+>± $X‚¢wæ+#·&É+
‘·<ë«sê $$<Ûä kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ $uÛ≤>±\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï ã\|üs¡#·&ÜìøÏ ˇø£ $wüj·÷ìï nìï $uÛ≤>±\ <äèwæº
ø√D+˝À #·]Ã+#·&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~.
kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+˝Àì $_Ûqï $uÛ≤>±\T n˙ï ô|’q ‘Ó*Œq ñeTà&ç \ø£åD≤\qT bı+~q|ü⁄&ÉT ˇø£ <ëìø=ø£{Ï
dü+ã+<Ûä+ ø£*–q n+XÊ\T>± e÷]q|ü⁄&ÉT $_Ûqï uÀ<ÛäHê |ü<äΔ‘·T\T, $_Ûqï uÀ<ÛäHêeP´Vü‰\T n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘êsTT.
á $<Û+ä >± kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô nH˚ ù|s¡T MT<ä n+<äT˝Àì $_Ûqï $uÛ≤>±\qT düeTq«j·T|üs#¡ &· +É q÷‘·q+>± eØZø]£ +#·&+É
<ë«sê kÕ+|òæTø£ XÊÁkÕÔìï ø=‘·Ô ø√D+˝À #·÷&É&ÜìøÏ $ìjÓ÷–+#·&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~.
#·]Á‘·:
#·]Á‘· πøe\+ ø±\Áø£y˚TD≤ e#˚à e÷s¡TŒ\qT ne>±Vü≤q |üs¡#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, Ä e÷s¡TŒ\T @ @ kÕe÷õø£
esêZ\qT @$<Ûä+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔjÓ÷, Ä e÷s¡TŒ\T ‘·sê«‘· ‘·sê\≈£î m˝≤ n+~+#·ã&É‘êjÓ÷ ‘Ó*ù| XÊÁdüÔ+.
#·]Á‘·˝Àì n+XÊ\qT eTq≈£î ‘Ó*j·Tì n+XÊ\≈£î \_Û+∫q Ä<Ûësê\T, düe÷#êsê\qT $X‚¢wæ+#·&É+ <ë«sê es¡Ôe÷HêìøÏ
nq«sTT+#·Tø√&ÜìøÏ #·]Á‘· <√Vü≤<ä+ #˚düTÔ+~. n+<äTe\¢ #·]Á‘· |ü≥¢ #·s¡Ã≈£î, ne>±Vü≤q ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ

54
54
M\Tø£\T>∑T‘·T+~. ‘·<ë«sê Á|ü‹ n+X¯+ yÓqTø£ eT+∫#Ó&ÉT\T+{≤j·Tì Á>∑Væ≤+#·>∑\+. yê{Ïì ìsêú]+#˚+<äT≈£î ñqï
Ä<Ûësê\T, düe÷#êsêìï $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± $X‚¢wæ+#·{≤ìøÏ n+<ä]ø°ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑´yÓTÆq |ü<äΔ‘·T\qT $ìjÓ÷–+#·≥+
»s¡T>∑T‘·T+~. n+<äTe\¢ #·]Á‘· uÀ<Ûäq ¬s+&ÉT n+XÊ\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø√yê*. n$. 1. ø±\Áø£y˚TD≤ e#˚à e÷s¡TŒ\T
2. m+<äT≈£î? m˝≤? #·]Á‘·qT $_Ûqï ø√D≤\˝À sêXÊs¡T?
#·]Á‘·qT uÀ~Û+#˚≥|ü⁄&ÉT kÕúìø£, ÁbÕ+rj·T, <˚oj·T, ÁbÕ|ü+∫ø£ n+XÊ\ |ü≥¢ düeT‘·T\´+ bÕ{Ï+#ê*. kÕúìø£
#·]Á‘·≈£î n‘·´~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çyê«*‡ ñ+&É>±, kÕúìø£ esêZ\ Ä~Û|ü‘ê´ìøÏ uÛÑj·T|ü&ç yê{Ïì #·]Á‘·˝À #˚s¡Ã&ÜìøÏ
yÓqTø£+» y˚düTÔHêïs¡T. Ä uÛÑj·÷\ qT+&ç ãj·T≥≈£î e∫Ã, #·]Á‘·qT $<ë´s¡Tú\T n<Ûä´j·Tq+ #˚j·÷*‡q düeTj·T+
e∫Ã+~. Ä s¡ø£+>± eTq≈£î #ê]Á‘·ø£ n+XÊ\qT $XÊ\ <∏äèø£Œ<∏ä+‘√ #·]Ã+#·{≤ìøÏ, $$<Ûä kÕe÷õø£ esêZ\T, yê{Ï
eT<Ûä´ >∑\ dü+ã+<Ûë\T, ˇ|üŒ+<ë\T, kÕ+πø‹ø£ n+XÊ\T, dü+düèÿ‹, kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT Ä<ÛäTìø£ sê»ø°j·T, kÕe÷õø£,
Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\ ø√D+˝À #·]Ã+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ≈£\T>∑T‘·T+~.
uÛÑ÷>√fi¯ XÊÁdüÔ+:
kÕ<Ûës¡D+>± kÕe÷õø£ <äè–«wüj÷· ˝À¢ dü˝ú ≤\≈£î #Ó+~q Äes¡qÔ Áø£e÷\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, dü˝ú ≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q
yÓ’$<Ûë´\qT $e]+#·&ÜìøÏ uÛÑ÷>√fi¯XÊÁdüÔ+ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Á|üø£è‹, e÷qe⁄&ÉT (düe÷»+) eT<Ûä´>∑\ dü+ã+<Ûë\qT
Ç~ n<Ûä´j·Tq+ #˚düTÔ+~. >∑‘·+˝À qT+&˚ düe÷C≤ìøÏ Á|üø£è‹øÏ >∑\ dü+ã+<Ûë\T düVü≤» |ü]düsê\˝À <äè&ÛÉyÓTÆq$>±
#·÷&Éã&ÉT‘·THêïsTT. <˚ìø£<˚ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq~>± uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·THêïsTT. ø±˙ X¯‘êãΔø±\+>± á <Û√s¡DÏ˝À e÷s¡TŒ\T
edüTÔHêïsTT. Á|üø£è‹ ` kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\ô|’ Á|ü•ï+#·&É+ yÓTT<ä\sTT+~. Á|üø£è‹ e\¢ düe÷»+ e\¢ Á|üø£è‹
e÷s¡TŒ\≈£î >∑T]ø±e&Éy˚T Á|ü<Ûëq ø±s¡D+. n+fÒ düe÷»+˝Àì e÷qe #·s¡´\T Á|üø£è‹øÏ qwüº+ ø£*–+#˚$>± ñ+&É&É+
e\¢ nH˚ø£ Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT. Á|ü|ü+Nø£s¡D H˚|ü<∏ä´+˝À <˚XÊ\T, ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ n+‘·sê\T ‘=\–b˛sTT
Á|ü|ü+#·eT+‘· ˇø£ Á>±eT+>± e÷s¡T‘·Tqï dü+<äs¡“¤+˝À düe÷»+ ` Á|üø£è‹ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûë\qT q÷‘·q j·TT>∑+˝À ns¡ú+
#˚düTø√e&É+ nedüs¡+. Á|ü|ü+Nø£s¡D e\¢ ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ n+‘·sê\T ‘=\–b˛‘·Tqï|üŒ{Ïø° ø=‘·Ô ø=‘·Ô ÁbÕ+rj·T
ndüe÷q‘·\T, yÓ’$<Ûë´\T ‘·˝…‘·TÔ‘·THêïj·Tì uÛÖ>√[ø£XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T Ä+<√fi¯q #Ó+<äT‘·THêïs¡T. q>∑Øø£s¡D\ e\¢ Á>±MTD
eqs¡T\T |ü≥ºD≤\≈£î ‘·s¡* q>∑s¡yêdüT\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É>±, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\T yÓqø£ã&çb˛e&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï<äì
$X‚¢wædüTÔHêïs¡T. uÛÖ>√[ø£ eqs¡T\T yê{Ï $ìjÓ÷>∑+, eqs¡T\ |ü+|æD° yÓTT<ä˝…’q yê{Ï <äècÕº´ uÛÑ÷>√fi¯+ kÕ+|ò”Tø£XÊÁdüÔ
$uÛ≤>∑+>± düe÷ø±©q düe÷#ês¡+‘√ |ü]|ü⁄wæºbı+~ eT]+‘· düeTs¡úe+‘·+>± s¡÷bı+~+#·ã&Ü*.
düVü≤» ÁbÕø£è‹ø£ yê‘êes¡D≤ìøÏ, e÷qe düe÷C≤ìøÏ >∑\ n+XÊ\ dü+ã+<Ûë\T, $_Ûqï düe÷C≤\ eT<Ûä´
dü+ã+<Ûë\qT, $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À $düÔ]+∫ ñqï düe÷C≤\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûë\T >∑T]Ô+#·&É+ <ë«sê kÕ+|òæTø£XÊÁkÕÔ\
ìsêàD+ »s¡>±*. Ç~ |æ\¢\ kÕúìø£ Á|ü|ü+#êìøÏ $X¯«Á|ü|ü+#êìøÏ >∑\ dü+ã+<Ûë\qT ns¡ú+ #˚düTø√&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
uÛÖ>√[ø£+>± $_Ûqï ÁbÕ+‘ê\qT, Á|ü<˚XÊ\qT |ü{≤\˝À >∑T]Ô+#·&É+˝À |æ\¢\≈£î •ø£åD ìe«&ÉeTH˚~ uÛÑ÷>√fi¯XÊÁkÕÔ\
eTTK´ø£s¡Ôe´+>± >∑T]Ô+#ê*. nsTT‘˚ kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ n<Ûä´j·Tq+ n+fÒ πøe\+ |ü≥+˝À Á|ü<˚XÊ\qT >∑T]Ô+#·&É+ e÷Á‘·y˚T
ø±<äT Äj·÷ Á|ü<˚XÊ\ kÕe÷õø£ dü+<äsꓤ\qT, #ê]Á‘·ø£ H˚|ü<∏ë´\qT ≈£L&Ü ns¡ú+ #˚düTø√yê*. |ü{≤\T ^j·T&É+,
>∑T]Ô+#·&É+, n<Ûä´j·Tq+˝À á $wüj·÷\qT ≈£L&Ü <äèwæº˝À ñ+#·Tø√yê*. n+fÒ á uÛÑ÷>√fi¯+ MT<ä $_Ûqï ÁbÕ+‘ê\qT
>∑T]Ô+#·&ÉeT+fÒ Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝Àì Á|ü»\T, yê] Jeq $<Ûëq+, yê] nedüsê\T yê]≈£îqï eqs¡T\ yÓTT<ä˝…’q
yê≥ìï+{Ïì ns¡ú+#˚düTø√e&ÉeTH˚ ~X¯>± e÷s¡TŒ≈£î Hê+~ |ü\ø±*.

55
55
kÕe÷õø£ ` sê»ø°j·T Jeq+ :
Bìì kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À ˇø£ ø=‘·Ô $wüj·T+>± ù|s=ÿHêïs¡T. πs|ü{Ï bÂs¡T\≈£î yês¡T ìedædüTÔqï
ÁbÕ+‘ê\T / düVü≤»+˝À kÕ+|òæTø£, Ä]úø£, sê»ø°j·T dæú‹>∑‘·T\qT |ü]dæú‘·T\qT m<äTs¡e⁄‘·Tqï düyêfi¯flqT #·]Ã+#˚+<äT≈£î,
ns¡ú+ #˚düT≈£îH˚+<äT≈£î |æ\¢\qT dæ<äΔ+ #˚düTÔ+~. n+fÒ Ç~ kÕe÷õø£, Ä]úø£, sê»˙‹ XÊÁkÕÔ\ düeTq«j·T+>± ≈£L&Ü
ø£ì|ædüTÔ+~. Ç~ düe÷»+˝À ñqï ãVüQfi¯‘·«+, düe÷q‘·«+, Hê´j·T+ yÓTT<ä˝…’q n+XÊ\qT j·T<∏ë‘·<∏ä+>± #·]Ã+#·&ÜìøÏ
M\T ø£*–düTÔqï~. Ç~ kÕ+|òæTø£, sê»ø°j·T|üs¡yÓTÆq eTÚ*ø£ $wüj·÷\qT yê{Ï $X‚¢wüD\qT ‘Ó\T|ü&ÜìøÏ y˚>∑e+‘·+
#˚j·T&É+ <ë«sê, sêC≤´+>∑ã<äΔ+>± e÷qe $\Te\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔqï~.
$\Te\qT uÀ~Û+#·&ÜìøÏ kÕ<Ûës¡D |ü<äΔ‘·T\qT, uÀ<ÛäHê $<ÛëHê\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e\¢ n~ düs¡sTTq
|ò*ü ‘êìïe«<äT. ô|>’ ± $<ë´s¡T\ú ˝À $\Te\ |ü≥¢ n\dü‘ê«ìï ô|+bı+~düT+Ô ~. @ $\Te\HÓH’ ê düe÷»+˝À m<äTs¡e⁄‘·Tqï,
Á|ü‘·´ø£å+>± ø£ì|ædüTÔqï düìïy˚XÊ\ |üs¡+>± #·]Ã+∫q|ü⁄&ÉT e÷Á‘·y˚T yê{Ï |ü≥¢ ˇø£ yÓ’K] ô|+bı+~+#·e#·TÃ. düe÷C≤ìøÏ
<ä÷s¡+>±, yêdüÔyê\qT ø£|æŒ|ü⁄∫à Ä<äsêÙ\T e*¢+#·&É+ <ë«sê $\Te\ uÀ<Ûäq, uÀ<Ûäqπø |ü]$T‘·eTe⁄‘·T+~ ‘·|üŒ
|æ\¢\˝À Ä#·s¡D≤‘·àø£ e÷s¡TŒ≈£î düVü‰j·T|ü&É<äT.
Ä]úø£XÊÁdüÔ+, sê»˙‹XÊÁdüÔ+, kÕe÷õø£XÊÁkÕÔ\T :` á düu…®≈£îº\qT Á|ü‘˚´ø£+>± #·<äTe⁄ø√&ÜìøÏ M\T>± Vü≤j·÷´sY
ôdø£+&ÉØ kÕúsTT˝À y˚sT¡ y˚sT¡ >± Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . á düu≈®… î£ \º qT yπ̊s«s¡T>± #·<Tä e⁄ø√&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ ÁbÕ<∏$ä Tø£ ne>±Vü≤q,
uÛ≤yê\qT Vü≤j·T´sY ôdø£+&ÉØ n+fÒ Ç+≥]à&çj·T{Ÿ kÕúsTT˝À n+~+#ês¡T. Ç~ eT]+‘· $düèÔ‘·+>± &çÁ^ kÕúsTT˝À
#·<äTe⁄ø√&ÜìøÏ M\T ø£*ŒdüTÔ+~.
B) kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ Á|üdüTÔ‘· $<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ $X‚¢wüD
Á|üdüTÔ‘·+ kÕ+|òæTø£XÊÁkÕÔ\qT ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À ◊<äe ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î |ü]düsê\ n<Ûä´j·Tq+>±q÷, ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘·,
ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À Á|ü‘˚´ø£ bÕsƒ¡´ $wüj·T+>±q÷ uÀ~ÛdüTÔHêïs¡T. Ç~ ˇø£ bÕsƒ¡´$wüj·T+>± uÀ~ÛdüTÔqï|üŒ{Ïø° Bìì
uÛÑ÷>√fi¯+, #·]Á‘·, bÂs¡XÊÁdüÔ+, ns¡úXÊÁdüÔ+ nH˚ Hê\T>∑T ñ|ü $uÛ≤>±\T>± uÀ~ÛdüTÔHêïs¡T. ôdø£+&ÉØ kÕúsTT˝À kÕe÷õø£
XÊÁkÕÔìï Á|ü‘˚´ø£ $wüj·T+>± uÀ~Û+#·&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~.
#ê˝≤ø±\+>± kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT s¡÷bı+~+#·&É+˝À $X‚wü+>± ø£èwæ »s¡T>∑T‘·Tqï~. bÕsƒ¡´$wüj·÷\qT
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\˝À düeTs¡úe+‘·+>± uÀ~ÛdüTÔHêïs¡T. nsTT‘˚ á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ <ë«sê düHê‘·q Ä˝À#·q\T,
kÕe÷õø£ n+‘·sê\T ‘=\–+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‘êï\T »s¡T>∑T‘·Tqï|üŒ{Ïø° Ä Á|üj·T‘êï\T HÓs¡y˚s¡&É+ ˝Ò<äT. Ç+ø± düe÷»+˝À
≈£î\, eT‘·, *+>∑ $eø£å‘·\T ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+&É&Üìï >∑eTì+#·e#·TÃ.
1993 ˝À e∫Ãq j·TXŸbÕ˝Ÿ ø£$T{° bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT $es¡D≤‘·àø£ düe÷#ês¡+‘√ ì+|ü&ÜìøÏ ã<äT\T>± kÕe÷õø£
` sê»ø°j·T dü‘ê´\qT $X‚¢wæ+#·&É+˝À |æ\¢\ kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚j·÷\ì ù|s=ÿqï~. á ø£$T{°
bÂs¡XÊÁdüÔ uÀ<Ûäq˝À $|ü¢yê‘·àø£ e÷s¡TŒ\T sêyê\ì dü÷∫+∫+~. kÕ+Á|ü<ëj·Tø£+>± edüTÔqï øÏ¢wüºyÓTÆq bÕsƒê´+XÊ\
kÕúq+˝À düs¡fi¯+>±, düT\uÛÑ+>± ns¡úeTj˚T´ Ø‹˝À ñ+&˚ $wüj·÷\T ñ+&É&É+ nedüs¡eTì ù|s=ÿqï~. C≤rj·T $<ë´
Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2005 kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À rdüT≈£îsêe\dæq ø°\ø£ e÷s¡TŒ\ >∑T]+∫ #·]Ã+∫+~.
düe÷q‘·«+, kÕe÷õø£ Hê´j·T+, e´øÏÔ >ös¡e+ yÓTT<ä˝…’q n+XÊ\qT *+>∑ $eø£å‘· ˝Ò≈£î+&Ü bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£˝À bı+<äT
|üs¡#ê\ì dü÷∫+∫+~. Á|üdüTÔ‘· bÕsƒê´+XÊ\˝À ô|’ $wüj·÷\|ü≥¢ Á|ü<ä]ÙdüTÔqï ñ<ëd”q‘·qT rÁe+>± $eT]Ù+∫+~.

56
56
 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<ÛäHê •ø£åD≤ dü+düú ≈£L&Ü Á|üdüTÔ‘·+ sêÁwüº+˝À neT\e⁄‘·Tqï kÕ+|òæTø£XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûäq,
Á|üD≤[ø£˝À $|ü¢yê‘·àø£ e÷s¡TŒ\T nedüs¡eTì ù|s=ÿ+~. kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ nq>±H˚ n~ n+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘· ˝Òì bÕsƒ¡´
$wüj·TeTì, nHêdüøÏÔø£s¡+>± ñ+≥T+<äì, ñbÕ~Û neø±XÊ\T ˝ÒeH˚ n_ÛÁbÕj·T+ düe÷»+˝À ã\+>± Hê≥T≈£îì
ñ+~. |æ\¢\ nedüsê\T, Ädü≈£îÔ\T, kÕeTsêú´\qT kÕ+|òæTø£XÊÁkÕÔ\ $<ë´Á|üD≤[ø£ @e÷Á‘·+ Á|ü‹_+_+#·&É+˝Ò<äT.
Bì˝À $e]+#˚ $wüj·÷+XÊ\T @M |æ\¢\ kÕúìø£ n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q$ ø±˙, yê] yê] kÕe÷õø£ nqTuÛÑyê\qT,
nedüsê\qT Á|ü‹_+_+#˚$>± >±˙ ˝Òø£b˛e&É+ e\¢ |æ\¢\≈£î nHêdüøÏÔì ø£*ZdüTÔHêïsTT. Ç$ ìsêdüø£Ô‘·‘√bÕ≥T düÔ㛑·≈£î
<ë]rdüTÔqï~.
bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·TT\T kÕ+|òæTø£XÊÁkÕÔìøÏ πø{≤sTT+∫q |”]j·T&ÉT¢, e÷s¡Tÿ\ <äècÕº´ kÕ<Ûës¡D+>± ˇπø düã®≈£îº>±
|ü]>∑DÏdüTÔHêïs¡T. yês¡T Bìì mH√ïe÷s¡T¢ eT∞fleT∞fl Á|ükÕÔ$+#ês¡T. ◊‘˚ dæ\ãdt s¡÷|üø£s¡Ô\T $$<Ûä düã®≈£îº\jÓTTø£ÿ
&çe÷+&ÉT, nedüsê\qT <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì kÕ+|òæTø£XÊÁkÕÔìï eT÷&ÉT ˝Ò<ë Hê\T>∑T düã®≈£îº\T>± #·÷düTÔHêïs¡T. Ç~
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡#·sTT‘·\ô|’ rÁeyÓTÆq ˇ‹Ô&çì #·÷|ü⁄‘·Tqï~. Bìe\¢ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡#·sTT‘·\T bÕsƒê\˝À dü+øÏå|üÔ ˝Ò<ë
eTTK´yÓTÆq düe÷#êsêìï ì+|ü⁄‘·THêïs¡T. Bìe\¢ $wüj·÷e>±Vü≤q »s¡>∑&ÜìøÏ, uÛ≤eq\T s¡÷|ü⁄~<äT›ø√e&ÜìøÏ,
$X‚¢wüD≤‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ˝Ò≈£î+&Ü b˛sTT+~. Ç~ |æ\¢˝À¢ dü+~>∑Δ‘·≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·Tqï~. Bìe\¢
|æ\¢\T düã®≈£îºqT+&ç <ä÷s¡eTÚ‘·THêïs¡T. $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À $|üØ‘·+>± $wüj·÷ìï #=|æŒ+#·&É+ <ë«sê |æ\¢\ô|’
ø£\T>∑T‘·Tqï ˇ‹Ô&çì ‘·–Z+#·&É+ nedüs¡+. kÕ+|òæTø£XÊÁkÕÔ\˝Àì Hê\T>∑T $uÛ≤>±\qT düeTq«j·T|üs¡∫ ˇø£ ñeTà&ç
Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·&É+ nedüs¡+.
uÀ<ÛäHê+XÊ\ø√dü+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±H˚ï @¬ø’ø£ eqs¡T>± uÛ≤$düTÔHêïs¡T. á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±˝À¢ ≈£L&Ü düeTø±©q n+XÊ\T,
$$<Ûä düã®≈£îº\˝À #√≥T#˚düTø=qï n_Ûeè~Δì bı+<äT|üs¡Ã&É+˝Ò<äT. kÕ<Ûës¡D+>± ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\˝À bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À
ñqï düe÷#êsêìï j·T<Ûë‘·<∏ä+>± n+<äCÒj·T&Éy˚T ‘·|üŒ |æ\¢\ nqTuÛÑyê\qT, düe÷»+˝Àì ô|<ä›\≈£î Bì˝À @e÷Á‘·+
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ñ+&É&É+˝Ò<äT. kÕúìø£ nqTuÛÑyê\T |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√ø£b˛e&É+ e\¢ kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ øÏ¢wüºyÓTÆq $wüj·T+>±
e÷]b˛sTT+~. Ç+‘˚>±≈£î+&Ü bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À ôd’‘·+ $wüj·÷ìï dü+øÏå|üÔ+>±, $e]+#·&É+ düeTø±©q+>± $$<Ûä
s¡+>±\˝À edüTÔqï e÷s¡TŒ\qT Á|ü>∑‹ì |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√ø£b˛e&É+ e\¢ ≈£L&Ü kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ ìsêdüøÏÔø£s¡+>±
e÷]+~.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+<ë«sê n+~+#˚ nìïs¡ø±\ C≤„Hêìï $e]+#·&ÜìøÏ ªª|ü<ë\qTμμ e÷Á‘·y˚T $ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T. Ç‘·s¡
eTTK´yÓTÆq #ês¡Tº\T, ∫Á‘ê\T, Á|ü‘·´ø£å nqTuÛÑyê\≈£î neø±X¯+ ˝Ò<äT. ø£è‘ê´\≈£î #√≥T ˝Ò<äT. Ç~ |æ\¢≈£î Äø£s¡¸D°j·T+>±
ñ+&É<äT. á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T ô|<ä›$>±, nHêdüøÏÔø£s¡+>± ‘·j·÷s¡sTTq$. M{Ï‘√bÕ≥T Hêdæs¡ø£yÓTÆq ø±–‘·+, eTTÁ<äD‘√
≈£L&çq$>± ñ+&É&É+ e\¢ |æ\¢\qT dü+‘·è|æÔ|üs¡#·˝Òø£b˛‘·THêïsTT.
$<ë´Á|üD≤[ø£qT neT\T#˚j·T&É+˝À $<ë´s¡Tú\T #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zq&ÉeTH˚~ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ˝Ò<ë ndü\T ˝Ò≈£î+&Ü
ñ+≥Tqï~. yês¡T πøe\+ düe÷#ês¡ Á>∑V”≤‘·\T>± $T>∑T\T‘·THêïs¡T. e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ dæ<äΔ|ü&És¡T. nsTT‘˚ @$T
H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs¡H˚~ e÷Á‘·+ ‘Ó*dæ ñ+≥Tqï~. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À ø£è‘ê´<Ûës¡+>± H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ neø±X¯+ ‘·≈£îÿe>±
ñ+≥Tqï~. kı+‘·+>± H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À neø±X¯+ ‘·≈£îÿe>±
ñ+≥Tqï~.
ÁbÕ<∏ä$Tø£, ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· kÕúsTT˝À |æ\¢\ kÕeTsêú´\T, düã®≈£îº dü«uÛ≤yêìï <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì uÀ<ÛäHêø£è‘ê´\qT
‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\bÕÁ‘· dü+øÏ¢wüº+>± e÷]+~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹˝À bÕÁ‘·≈£î, düqï<äΔ‘·\ eT<Ûä´

57
57
düeTq«j·T+ ñ+&É&É+˝Ò<äT. m≈£îÿeeT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î #·]Á‘·, uÛÖ>√[ø£XÊÁdüÔ+, ns¡úXÊÁdüÔ+, sê»˙‹XÊÁdüÔ+ yÓTT<ä˝…’q
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ $uÛ≤>±\˝À ì|ü⁄D‘· ñ+&É<äT. ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~ΔøÏ neø±XÊ\T ø£*Œ+#˚ ôd$THês¡T¢,
>√wüß\º T, dü<dä Tü ‡\T, es¡TÿcÕ|ü⁄\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òøb£ ˛e&É+e\¢ düã≈® î£ º dü«uÛ≤yêìï uÀ<ÛHä êXÊÁdü+Ô ‘√ düeTq«j·T|üs#¡ &· +É ˝À
Çã“+~ |ü&ÉT‘·THêïs¡T.
ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·j·÷Ø (Teacher Preparation) n‹ ã\V”≤q+>± e÷]q+<äTe\¢ ‘·s¡>∑‹>∑~˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
Á|üÁøÏj·T\T n‘·´+‘· düÔãΔ+>± e÷sêsTT. Ç$ ñbÕ<Ûë´j·T πø+Á<ä+>±H√ ˝Òø£ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ πø+Á<ä+>±H√ e÷] |üØø£å\≈£î
•ø£åDìe«&ÜìøÏ |ü]$T‘·eTÚ‘·THêïsTT. ìsêàD≤‘·àø£yê<ëìøÏ #Ó+~q ‘ê‹«ø£‘·qT nqTdü]+#·ø£b˛e&É+e\¢ |æ\¢\ jÓTTø£ÿ
kÕeTsêú´\T, HÓ’|ü⁄D≤´\ n_Ûeè~ΔøÏ ‘·≈£îÿe neø±X¯+ \_ÛdüTÔqï~. |æ\¢\≈£î ns¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ´düHê ø£è‘ê´\qT s¡÷bı+~+#˚
Á|üj·T‘·ï+, kÕúìø£, kÕe÷õø£ eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+ ≈£L&Ü n‘·´\Œ+>± e÷]+~.
bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ñqï eqs¡T\T :
bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ $$<Ûä s¡ø±\ e÷´|ü⁄\T, >√¢ãT\T ñHêïsTT. eTq sêÁwüº+˝À düs¡« •øå± n_Ûj·÷Hé Ä<Ûä«s¡´+˝À
bÕsƒX¡ Ê\\≈£î uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕe÷Á– düs|¡ süò ê #˚XÊs¡T. Á|ür ÁbÕ<∏$ä Tø£, e÷<Û´ä $Tø£ bÕsƒX¡ Ê\\≈£î Á>∑+<∏ë\j·÷\ |ü⁄düøÔ ±\qT
düs¡|òüsê #˚XÊs¡T. Bìì eT]+‘· ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+ nedüs¡+. <ë<ë|ü⁄ 40 XÊ‘·+ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î ø£+|üP´≥s¡T¢ ≈£L&Ü
ñHêïsTT. n{≤¢düT\T, ]|òü¬sqT‡ |ü⁄düÔø±\T düs¡|òüsê #˚j·T&É+ nedüs¡+. nfÒ¢ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î dæ.&ç.\T, dæìe÷\T, $C≤„q
düs¡«kÕ«\T e+{Ï$ n+<ä#˚dæ ø£+|üP´≥s¡T¢ dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düT≈£îH˚˝≤ #·÷&Ü*.
eT÷˝≤´+ø£q+ :
Á|üdüTÔ‘·+ bÕsƒ¡XÊ\˝À ã{°º|ü≥º&Üìï, >∑Ts¡TÔ+#·T≈£îì |üØø£å\˝À >∑T|æŒ+#·&ÜìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#˚Ã~>± eT÷˝≤´+ø£q+
ñ+≥Tqï~. bÕsƒ¡XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ j·T÷ì{Ÿ |üØø£å\T yÓTT<ä\T yê]¸ø£ |üØø£å\T / uÀs¡T¶ |üØø£å\T ôd’‘·+ Ç<˚$<Ûä+>±
»s¡T>∑T‘·THêïsTT. ø±ã{Ϻ eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+>± e÷s¡TŒ#Ó+<ë*. eT÷˝≤´+ø£q+ kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ
uÀ<ÛäHê \øå±´\T kÕ~Û+#˚$>± ñ+&Ü*.
C) q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq ` ø°\ø£ dü÷Á‘ê\T
1) dü$Tà[‘· $<Ûëq+
2) ì‘·´J$‘· nqTuÛÑyê\≈£î, bÕsƒê´+XÊ\≈£î nqTdü+<Ûëq+
3) ã{°º $<ÛëHêìøÏ <ä÷s¡+ ` ns¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ´düHêìøÏ nqT≈£L\+.
4) ñbÕ<Ûë´j·TT\T ` $<ë´s¡Tú\ eT<Ûä´ #·s¡Ã.
5) $<ë´s¡Tú\T Á|ü•ï+#·T≥
6) $<ë´s¡Tú\T kı+‘·+>± #·~$, $wüj·÷\qT ns¡ú+ #˚düTø√e&É+.
7) d”«j·T eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ neø±X¯+
8) ñbÕ<Ûë´j·TT\ e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+˝À $<ë´s¡Tú˝Ò ìs¡«Væ≤+#˚≥≥T¢>± Á|üjÓ÷>±\T, ÁbÕC…≈£îº\T Çe«&É+
9) kı+‘·+>± eT]+‘· nuÛÑ´düq+ ø=s¡≈£î \øå±´\T ìπs›•+#·&É+.
10) bÕsƒê´+XÊ\qT düT\uÛÑ+>± ns¡ú+#˚düTø=H˚ $<Ûä+>± r]Ã~<ä›&É+
11) Ç‘·s¡ düu…®≈£îº\‘√ nqTdü+<Ûëq+

58
58
 12) |ü≥/∫Á‘· HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·&É+
13) |æ\¢\˝À Ä˝À∫+#˚ HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·&É+
14) ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+
1. dü$Tà[‘· $<Ûëq+ :
uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘ê\ $düèÔ‹ì >∑T]Ô+#·&É+, $$<Ûä s¡ø±\ |ü{≤\T^dæ $e]+#·&É+, |ü{≤\qT #·<äe&É+ ˝≤+{Ï
HÓ’|ü⁄D≤´\T uÛÑ÷>√fi¯XÊÁdüÔ $<ä´ n+~düTÔ+~. |ü{≤\qT πøe\+ uÛÖ>√[ø£ düe÷#ês¡+ Ç#˚ÃkÕ<ÛäHê\T>±H˚ >±ø£ kÕe÷õø£
dü+<äsꓤ\˝À #ê]Á‘·ø£ |ü{≤\T ^j·T≥+˝À ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷–+#·>∑\>±*.
#·]Á‘· uÀ<Ûäq˝À kÕúìø£, ÁbÕ+rj·T, ñ|üK+&É, Á|ü|ü+#· $wüj·÷\ eT<Ûä´ düeT‘·T\´‘·qT bÕ{Ï+#ê*. $<ë´s¡Tú\T
kÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T\qT, #·]Á‘·qT $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± n<Ûä´j·Tq+ #˚j·÷*. Ç$ $$<Ûä kÕe÷õø£ ÁX‚DT\, dü+düèÿ‹,
XÊÁdüÔkÕ+πø‹ø£, C≤q|ü<ë\, sê»˙‹, kÕ+|òæTø£, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\ e+{Ï yê{Ï #·s¡Ã≈£î <√Vü≤<ä+ #˚j·÷*.
uÛ≤$ bÂs¡T\T>± ø±uÀj˚T ã&ç|\æ \¢ ≈£î ‘êeTTJ$+#˚ Á|ü|+ü #· kÕe÷õø£, Ä]úø,£ sê»ø°jT· $wüj÷· \qT n+<äCj
Ò T· &É+
kÕù|ø£å+>± $<ë´Á|üD≤[ø£ uÛ≤eq. á Á|üD≤[ø£˝À kÕe÷õø£ XÊÁdüÔ+. ns¡úXÊÁdüÔ+, sê»˙‹ XÊÁkÕÔ\T ø£*dæ ñ+{≤sTT.
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\T nH˚ø£ $uÛ≤>±\T>± ñHêïsTT. ˇø£ $uÛ≤>∑+‘√ eTs=ø£ $uÛ≤>∑+ n+‘·: dü+ã+<Ûëìï ø£*Z ñ+~.
n+<äTe\¢ á dü+ã+<Ûë\qT >∑T¬s’]– eTq+ düeTq«j·÷ìï bÕ{Ï+#·&É+ »]–+~.
ˇø£ $uÛ≤>∑+ ãVüQfi¯ $uÛ≤>±\‘√ dü+ã+<Ûä+ ø£*Z ñqï+<äTq ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£î≥T+ã+, e´ekÕj·T+, #·]Á‘·
uÛ÷Ñ >√fi¯+ e+{Ï $_Ûqï n+XÊ\qT uÀ~Û+#˚≥|ü&ÉT Äj·÷ø±˝≤\ düeTø±©q‘·\qT ‘Ó\TdüTø√yê*. >∑‘+· ˝À e«j·TkÕj·T+,
|ü]ÁX¯eT\T, »HêuÛ≤ bÕsƒê\qT uÛÑ÷>√fi¯ XÊÁdüÔ+˝Àq÷, ns¡úXÊÁdüÔ+˝Àq÷ #·]Ã+#˚yês¡T. n<˚$<Ûä+>± |ü]bÕ\q dü+ã+<Ûä
e´eVü‰sê\T, #·≥º+, Hê´j·T+, dü+düÿè‹, ø£fi¯\T e+{Ï n+XÊ\qT #·]Á‘·, bÂs¡XÊÁdüÔ+˝Àq÷ #·]Ã+#˚yês¡T ø=ìïkÕs¡T¢
ˇπø bÕsƒê´+X¯+ ¬s+&ÉT kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\˝Àq÷ #Ó|üŒã&˚~. ø±ì q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ ‘·j·÷Ø˝À |ü<˚ |ü<˚ bÕsƒê´+XÊìï
¬s+&ç+{Ï˝À #·]Ã+#˚ M\T˝Ò≈£î+&Ü dü$Tà[‘· $<ÛëHêìï nqTdü]+#ês¡T.
m+<äTe\qn+fÒ uÛÖ‹ø£XÊÁdüÔ+˝Àì n+XÊ\≈£î, Ä]úø£XÊÁdüÔ+˝Àì n+XÊ\≈£î #ê˝≤ <ä>∑Z] dü+ã+<Ûä+ ñ+≥T+~.
n˝≤H˚ #·]Á‘·, sê»˙‹XÊÁdüÔ n+XÊ\≈£î ≈£L&Ü n<˚$<ÛäyÓTÆq <ä>∑Z] dü+ã+<Ûä+ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ 6 qT+&ç 8e ‘·s¡>∑‹
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À $uÛ≤>±\T>± bÕsƒê´+XÊ\qT s¡÷bı+~+#·˝Ò<äT. ‘·<ë«sê ˇø£ bÕsƒ¡+ @ XÊÁdüÔ |ü]~Û˝ÀøÏ
edüTÔ+<äH˚ <ëìø£+fÒ bÕsƒê´+XÊ\˝Àì nìï $wüj·÷\qT ≈£L\+ø£wü+>± ‘Ó\TdüT≈£îH˚ $<Ûä+>± dü$Tà[‘· $<Ûëq+˝À
s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT.
uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÁdü+Ô , #·]Á‘·, sê»˙‹XÊÁdü+Ô , ns¡Xú ÊÁdü+Ô $&ç$&ç>± ø±≈£î+&Ü dü$Tà[‘·+>± bÕsƒê´+XÊ\qT s¡÷bı+~+#ês¡T.
dü$Tà[‘·$<Ûëq+ ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± ø£ì|ædüTÔ+~.
yÓTT<ä{Ï~ @<Ó’Hê ˇø£ ÁbÕ+‘·+ >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒùd≥|ü&ÉT Ä ÁbÕ+‘·|ü⁄ uÛÖ>√[ø£ |ü]C≤„q+, #ê]Á‘·ø£ $wüj·÷\T,
|ü]bÕ\Hê dü+ã+<Ûä e´eVü‰sê\T, Ä]úø£|üs¡yÓTÆq $wüj·÷\T #·]Ã+#·&É+.
¬s+&√~ ˇø£ bÕsƒê´+X¯+˝À Hê\T>∑T uÛ≤>±\T>± dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷ìï ø£*|æ ˇπøkÕ] #Ó|üŒ&É+.
ñ<ë :` 8e ‘·s¡>∑‹ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À 4e bÕsƒ¡+ <ÛäèeÁbÕ+‘ê\T. á bÕsƒêìï |ü]o*ùdÔ uÛÖ>√[ø£ n+XÊ˝…’q
≥+Á&Ü˝À¢ ø±˝≤\T, y˚dü$, eèø£åC≤\+, düe÷» XÊÁdüÔ n+XÊ˝…’q ≥+Á&ÜÁbÕ+‘· Á|ü»\T, kÕeT÷Væ≤ø£ Jeq+, eT‘·|üs¡yÓTÆq

59
59
qeTàø±\T, Ä]úø£n+XÊ˝…’q y˚≥, #˚|ü\T|ü≥º&É+, sê»˙‹ n+XÊ˝…’q ãj·T{Ï Á|ü|ü+#·+‘√ dü+ã+<Ûë\T, kÕ+düÿè‹ø£
n+XÊ˝…’q ã≥º\T, ø£fi¯\T nìï+{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q $es¡D\THêïsTT.
n+‘˚ø±ø£ ô|’q ù|s=ÿqï n+XÊ\qT |ü]o*ùdÔ ÇB |òü˝≤Hê kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔìøÏ #Ó+~q<äì #Ó|üŒ&É+ ≈£L&Ü ø£wüºy˚T
ne⁄‘·T+~. 6 qT+&ç 8 ‘·s¡>∑‘·T\˝À 6 Ç‹eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒê\ s¡÷|üø£\Œq »]–+~. 9, 10 ‘·s¡>∑‹ bÕsƒê\
s¡÷|üø£\Œq≈£î n+XÊ\ |ü<äΔ‹ì ñ|üjÓ÷–+#·&É+ »]–+~.
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ ` 6 qT+&ç 8 ‘·s¡>∑‘·T\T Ç‹eè‘êÔ\T
Áø£.dü. Ç‹eè‘êÔ\T \øå±´\T
1. uÛÑ÷$T`yÓ’$<Ûä´+ n) Á|ü|ü+#·yê´|üÔ yÓ’$<Ûë´\qT øÏ+~ n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± ‘Ó\TdüTø=qT≥
` o‘√wüídæú‹ eT+&É˝≤\T
` uÛÑ÷ dü«s¡÷bÕ\˝À $_Ûqï‘·\T
` n_Ûeè~Δ #Ó+<˚ eT+&É˝≤\T
Ä) Á|üø£è‹ n+XÊ\ eT<Ûä´q ñ+&˚ dü+ã+<Ûë\qT ns¡ú+ #˚düTø=qT≥.
Ç) e÷qe düe÷C≤\T á $_Ûqï‘·\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø=ì e÷s¡TŒ#Ó+~q
Áø£e÷ìï ns¡ú+ #˚düTø=qT≥.
á) |ü{≤ìï #·~$ ns¡ú+ #˚düTø√e&É+, nq«sTT+#·Tø√e&É+ yÓTT<ä˝…’q |ü≥
HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+#·Tø=qT≥.
ñ) b˛\Ã&É+, ∫Á‘ê\qT, dü+uÛ≤wüD\qT #·~$ ns¡ú+#˚düTø√e&É+ yÓTT<ä˝…’q
HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+#·Tø=qT≥.
2. ñ‘·Œ‹Ô, $ìeTj·T+ n) $$<Ûä ñ‘·Œ‘·TÔ\qT, JeHê<Ûësê\qT ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
eT]j·TT JeHê<Ûësê\T Ä) ñ‘·Œ‘·TÔ\T eT]j·TT JeHê<Ûësê\ô|’ C≤rj·Tø£s¡D, Á|ü‘˚´ø°ø£s¡D, uÛÑ÷kÕ«eT´
$<Ûëq+, bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D, e\dü $<Ûëq+, Á|ü|ü+Nø£s¡D\ Á|üuÛ≤yêìï
ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
Ç) nHê~>± n_Ûeè~Δ˝À ÁXÊ$T≈£î\ bÕÁ‘·qT Á|üX¯+dæ+#·T≥.
á) $ìeTj·TeTT eT]j·TT e÷s¡ø£ Á|üÁøÏj·T\qT eT]j·TT dü+düú\qT ns¡ú+
#˚düTø=qT≥.
ñ) #Ûês¡Tº\T, πsU≤∫Á‘ê\T, |ü{Ϻø£\qT #·<äTe⁄≥, e÷s¡TŒ\qT ns¡ú+ #˚düTø=qT≥
yÓTT<ä˝…’q HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·Tø=qT≥.
}) q≥q <ë«sê, ∫Á‘ê\qT ^j·T&É+<ë«sê, eT{Ϻ‘√ qeT÷Hê\qT ‘·j·÷s¡T
#˚j·T&É+ <ë«sê ne>±Vü≤qqT e´ø£Ô|üs¡#·T≥.
3. sê»ø°j·T e´edüú\T` n) #ê]Á‘·ø£+>± eè~Δ#Ó+<äT‘·÷ edüTÔqï sê»ø°j·T dü+düú\T, ìs¡íj·÷\T
|ü]bÕ\q rdüTø√e&É+˝À Á|ü»\ bÕÁ‘·qT ns¡ú+ #˚düTø=qT≥.
Ä) Ä#·sD¡ ˝À ñqï Á|üC≤kÕ«eT´ e´edü\ú T, Á|üC≤kÕ«$Tø£ |ü]bÕ\Hê dü÷Á‘ê\qT
ns¡ú+ #˚düTø=qT≥.

60
60
Áø£.dü. Ç‹eè‘êÔ\T \øå±´\T
Ç) ìπs•› +#·T≈£îqï \øå±´\≈£î nqT>∑TD+>± Á|üC≤kÕ«$Tø£ dü+dü\ú T |üì#˚dTü HÔ êïj·÷
˝Ò<ë nH˚ $wüj·÷ìï n+#·Hê y˚j·TT≥.
á) düsπ « eT]j·TT Ç+≥s¡÷«´\qT ìs¡«Væ≤+#·T≥, b˛\TÃ≥, kÕe÷õø£ nqTuÛyÑ ê\
$ìjÓ÷>∑+ yÓTT<ä˝…’q HÓ’|ü⁄D≤´\qT nuÛ≤´düeTT #˚j·TT≥.
ñ) #ê]Á‘·ø£ eqs¡T\ nq«j·TeTT eT]j·TT yêsêÔ|üÁ‹ø£\ <ë«sê nHê~>±
edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\ >∑T]Ô+|ü⁄ eT]j·TT $e]+#·>*∑ >π HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+#·Tø=qT≥.
4. kÕe÷õø£ e´ed”úø£s¡D n) kÕe÷õø£ eT]j·TT kÕ+düÿè‹ø£ yÓ’$<Ûë´\qT ns¡ú+ #˚düTø=qT≥ eT]j·TT
eT]j·TT ndüe÷q‘·\T Á|üX¯+dæ+#·T≥.
Ä) *+>∑, ≈£î\, es¡Z, kÕe÷õø£, ÁbÕ+‘ê\ Ä<Ûës¡+>± #·÷|üã&˚ $$<Ûä s¡÷bÕ\
ndüe÷q‘·\T, $eø£å eT]j·TT kÕe÷õø£ ãVæ≤wüÿs¡D\qT ns¡ú+#˚düTø=qT≥.
Ç) düe÷C≤ìï ˇø£{Ï>±, düeTHê´j·T+‘√ ñ+&˚ $<Ûä+>± <äèø√ÿD≤ìï
@s¡Œs¡#·Tø=qT≥.
á) kÕe÷õø£ Ä<äsêÙ\T, ˙‹øÏ dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\qT ne>±Vü≤q
#˚düTø=qT≥.
ñ) n\Œdü+U≤´ø£, n˝≤Œ<ëj·T düe÷C≤\ eT]j·TT esêZ\ n_Ûeè~Δì Á|üuÛ≤$‘·+
#˚düTÔqï n+XÊ\ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
}) nD>±]q, n˝≤Œ<ëj·T, düe÷C≤ìøÏ <ä÷s¡+>± ñ+#·ã&çq esêZ\ s¡ø£åD
ø√dü+ #˚|ü{Ϻq #·s¡´\qT, yê{Ï Á|üuÛ≤yêìï n+#·Hê y˚j·TT≥.
ãTT) düπs«qT, Ç+≥s¡÷«´\qT #˚|ü≥Tº≥, yêsêÔ|üÁ‹ø£\˝À e∫Ãq düe÷#êsêìï
ùdø£]+#·T≥, eTTK´|üÁ‘ê\˝Àì n+XÊ\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø=qT≥ yÓTT<ä˝q’…
HÓ’|ü⁄D≤´\qT nuÛ≤´dü+ #˚j·TT≥.
5. eT‘·+`düe÷»+ n) $$<Ûä eT‘ê\ $XÊ«kÕ\T, n\yê≥T¢, Ä#·s¡D\˝Àì $_Ûqï‘·\qT
Á|üX¯+dæ+#·T≥.
Ä) eT‘ê#êsê\T eT]j·TT Ä<äsêÙ\qT ns¡ú+ #˚düTø=qT≥ ` nHê~>± edüTÔqï
kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ\≈£î nqT>∑TD+>± $$<Ûä eT‘ê#êsê\˝À edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\qT
ns¡ú+ #˚düTø=qT≥.
Ç) eT‘ê\T $$<Ûä Ä˝À#·q\qT Ç∫Ã|ü⁄#·TÃ≈£î+{≤j·Tì, yê{Ïì Ä#·]+#˚ Á|ü»\T
$$<Ûä eT‘ê\ $XÊ«kÕ\qT ‘·eT Jeq+˝À uÛ≤>∑+>± eT\#·T≈£î+{≤s¡ì
ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
á) $$<Ûä eT‘ê\ eT<Ûä´ >=&Ée\T sêe&ÜìøÏ ø±s¡D≤\qT, Á|üdüTÔ‘· ø±\+˝À
eT‘·‘·‘·«yê<ä+ @s¡Œ&çq $<ÛëHêìï ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.

61
61
 Áø£.dü. Ç‹eè‘êÔ\T \øå±´\T
6. dü+düÿè‹`düe÷#ês¡+ n) uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü+düÿè‹ ˝Àì $_Ûqï‘·\T, >=|üŒ‘·Hêìï Á|üX¯+dæ+#·T≥.
Ä) C≤q|ü<ä, kÕ+Á|ü<ëj·T, ÁbÕ+rj·T dü+düÿè‘·T\T eT]j·TT ñ|üK+&˚‘·s¡
dü+düÿè‘·T\ Á|üuÛ≤e+‘√ nHê~>± uÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹ eè~Δ#Ó+<ä&Üìï
ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
Ç) dü+düÿèr Ä$sꓤe+ eT]j·TT dü+düÿè‹˝À e#˚à e÷s¡TŒ\qT ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥,
kÕe÷õø£, sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\ Á|üuÛ≤yêìï ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
á) ø£fi¯\ b˛wüD e\q ø£fi¯\ô|’ ø£*π> Á|üuÛ≤yêìï ne>±Vü≤q #˚düTø=qT≥.
ñ) kÕúìø£ ø£fi¯\T, ø£≥º&Ü\ dü+düÿè‹ì, ìsêàD≤ìï n<Ûä´j·Tq+ #˚j·TT≥.
}) ∫Á‘ê\T #·~$ ns¡ú+ #˚düTø=qT≥, b˛\TÃ≥, kÕe÷õø£ nqTuÛÑyê\qT
$ìjÓ÷–+#·T≥ yÓTT<ä˝…’q HÓ’|ü⁄D≤´\qT nuÛÑ´dæ+#·T≥.
ô|’ |ü{Ϻø£ 6 qT+&ç 8 ‘·s¡>∑‘·T\ kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ dæ\ãdtqT ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. yÓTT‘·Ô+ dæ\ãdtqT 6 Ç‹eè‘êÔ\T>±
(Themes) $uÛÑõ+#·≥+ MTs¡T |ü]o*+∫ e⁄+{≤s¡T. NCF-2005, APSCF-2011 \T kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ $wüj·T+˝À
‘Ó*|æq n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± ô|’ Äs¡T Ç‹eè‘êÔ\qT mqTïø√e≥+ »]–+~. Ç<˚$<Ûä+>± 9, 10 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î ≈£L&Ü
$$<Ûä Ç‹eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± j·T÷ì≥¢qT s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~.
2) ì‘·´J$‘· nqTuÛÑyê\≈£î nqT>∑TD+>± bÕsƒê´+XÊ\ s¡÷|üø£\Œq
$<ë´s¡Tú\T ‘·eT#·T≥÷º ñqï düe÷»+˝Àì ì»J$‘· n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒê´+XÊ\THêïsTT. |æ\¢˝˝À ñqï
Äj·÷ n+XÊ\ |üPs¡« uÛ≤eq\qT eT]+‘· ã˝Àù|‘·+ #˚d÷ü Ô yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q ‘·s>¡ ‹∑ kÕúsTT n+XÊ\qT bÕsƒê´+XÊ\T>±
Çe«&É+ »]–+~. |æ\\¢ T ã&çøsÏ êø£eTT+<˚ düe÷»+˝Àì nH˚ø£ n+XÊ\ô|’ ne>±Vü≤q ø£*– ñ+{≤s¡T. yê]øÏ düe÷»+˝Àì
$$<Ûä C≤„q e´edüú\ô|’ ne>±Vü≤q ñ+≥T+~.
ñ<ë :` 8e ‘·s¡>∑‹˝À Á<äe´+ ` u≤´+øÏ+>¥ bÕsƒ¡+˝Àì dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T, Á|üC≤s√>∑´+ ` Á|üuÛÑT‘·«+˝Àì
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑´πø+Á<ë\˝À »]π> ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT bÕsƒê´+XÊ\≈£î nqTdü+<Ûëq+ #˚dæ $<ë´]ú dü]#·÷kÕÔ&ÉT.
9e es¡>∑‹˝Àì uÛ≤s¡‘·<˚X¯ e´ekÕj·T+ bÕsƒ¡+˝Àì $$<Ûäs¡ø±\ |ü+≥\˝À ‘·eT ÁbÕ+‘ê\˝À |ü+&˚ |ü+≥\qT,
<Ûäs¡\T ` Jeqe´j·T+ nH˚ bÕsƒ¡+˝À yê] yê] ≈£î≥T+ã ã&Ó®{ŸqT ‘·s¡>∑‹>∑~˝À #·~$q bÕsƒê´+XÊ\≈£î nqTdü+<Ûëq+
#˚ùd$<Ûä+>± s¡÷bı+~#·ã&ܶsTT.
3) ã{°º $<ÛëHêìøÏ <ä÷s¡+ ` ns¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ´düHêìøÏ nqT≈£L\+
ã{°º $<ÛëHê\≈£î nr‘·+>± ns¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ´düHêìï #˚≈£LπsÃ˝≤ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T Çe«ã&ܶsTT.
bÕsƒê´+XÊ\˝Àì Á|üX¯ï\T Ä˝À∫+|üCÒùd$>±, ã{°º |ü≥º&ÜìøÏ neø±X¯+ ˝Ò≈£î+&Ü ns¡ú+ #˚düT≈£îqï bÕsƒê´+XÊìï ì‘·´J$‘·
nqTuÛÑyê\≈£î nqTdü+<Ûëq+ #˚ùd≥≥T¢>± ñHêïsTT. bÕsƒ¡+ ∫es¡˝À Ç∫Ãq ªªMT nuÛÑ´düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&çμμ ˝Àì
n+XÊ\≈£î bÕsƒ¡+˝À H˚s¡T>± »yêãT\T ñ+&Ée⁄. ˇπø Á|üX¯ï≈£î $<ë´s¡Tú\T $_Ûqï düe÷<ÛëHê\T ù|s=ÿH˚ M\T+~. yê]
d”«j·T nqTuÛÑyê\<ë«sê Çe«ã&çq ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈£îº\qT |üP]Ô#˚ùd neø±X¯+ ñ+~.

62
62
 ñ<ë : 8e ‘·s¡>∑‹˝Àì kÕ+|òæTø£, eT‘· dü+düÿs¡D√<Ûä´e÷\T bÕsƒ¡+˝À ªªMT nuÛÑ´düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&çμμ ˝Àì
¬s+&Ée Á|üX¯ïqT |ü]o*<ë›+.
dü+düÿs¡D ñ<ä´eT+ ã˝Àù|‘·+ ø±e&É+˝À eTTÁ<äD≤j·T+Á‘·+ ÁbÕeTTK´‘· @$T{Ï?
á Á|üX¯ï≈£î $<ë´s¡Tú\T kÕ+|òæTø£, eT‘· dü+düÿs¡D√<ä´e÷\T bÕsƒ¡+ yÓTT<ä{Ï ù|J˝Àì u≤ø˘‡˝À e⁄qï düe÷#êsêìï
#·~$ kÕ+|òæTø£, eT‘· dü+düÿs¡D√<ä´e÷\≈£î eT<Ûä´>∑\ dü+ã+<Ûëìï $X‚¢wæ+#·Tø=ì düe÷<ÛëHêìï ‘Ó\bÕ*‡ ñ+≥T+~. á
düe÷<Ûëq+ ≈£L&É Á|ü‹ $<ë´]úøÏ y˚s¡Ty˚s¡T>± ñ+&˚ neø±X¯+ ñ+~.
9e ‘·s¡>∑‹ ˝≤{ÏHé nyÓT]ø±, Ädæj·÷, ÄÁ|òæø±\˝À e\düyê<ä+ nH˚ bÕsƒ¡+˝À 3e Á|üX¯ï e\dü ÁbÕ+‘ê\T>±
e÷s¡Ã≥+˝À yê´bÕs¡+ b˛wæ+∫q bÕÁ‘· @$T{Ï?
á Á|üX¯ï≈£î $<ë´]ú »yêãTqT #ÓbÕŒ\+fÒ bÕsƒ¡+ n+‘ê#·~$ ns¡ú+#˚dü≈£î+fÒH˚>±ì #Ó|üŒ˝Ò&ÉT. Ç˝≤ Á|ü‹ Á|üX¯ï
Á|ü‹ |üì, ÁbÕC…≈£îº\T, ø£è‘ê´\T, $<ë´]ú ã{°º|ü{Ϻ bÕsƒ¡+˝À ñqï<äTqï≥Tº #Ó|üŒ&ÜìøÏ, sêj·T&ÜìøÏ M\T˝Ò≈£î+&Ü
s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT. á$<Ûä+>± $<ë´]úì ã{°º $<Ûëq+ qT+&ç <ä÷s¡+ #˚j·T&É+ »]–+~. n<˚$<Ûä+>± $<ë´s¡Tú\qT
ns¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ´düHêìøÏ <ä>∑Zs¡ #˚dæ+~.
4) ñbÕ<Ûë´j·TT\T ` $<ë´s¡Tú\ eT<Ûä´ #·s¡Ã≈£î neø±X¯+
Á|ü‹bÕsƒ¡+ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À, eT<Ûä´˝À nH˚ø£ ∫Á‘ê\T, Ä˝À∫+|üCÒùd Á|üX¯ï\T ñHêïsTT. á n+XÊ\ô|’ #·s¡Ã »s¡>±*.
|æ\¢\T Ä˝À∫+#˚≥≥T¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T Á|ü•ï+#·&É+, $<ë´s¡Tú\T ‘·eT nqTuÛÑyê\T |ü+#·Tø√e&É+, $<ë´s¡Tú\eT<Ûä´ #·s¡Ã
»s¡>±*.
ñ<ë : 1. 8e ‘·s>¡ ‹∑ KìC≤\T ` >∑qT\T ‘·e«ø£+ bÕsƒ+¡ ˝Àì 6.1, 6.2, 6.3 ∫Á‘ê\ô|’ #·sá \qT ìs¡«Væ≤+#·T≥.
2. 9e ‘·s¡>∑‹ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ùdyê ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T bÕsƒ¡+˝Àì πødtdüº&û`2 ‘·sê«‘· u≤ø˘‡˝À Ç∫Ãq ˇø£
Á|üX¯ïqT |ü]o*<ë›+.
ø=‘·Ô yÓ’<ä´ $<ë´dü+düú\qT Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑+˝À HÓ\ø=\Œe#êà ˝Òø£ Áô|’y˚{Ÿ s¡+>∑+˝ÀHê? m+<äT≈£î?
3. 8e ‘·s¡>∑‹ Vü≤≈£îÿ\T`n_Ûeè~Δ bÕsƒ¡+˝Àì Á|üX¯ï ªªˇø£ s√&ÉT¶ ˝Ò<ë Çfi¯fl ìsêàD≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q
düe÷#êsêìï >∑T‘˚Ô<ës¡T\T m˝≤ ìs¡«Væ≤düTÔHêïs√ #·]Ã+#·+&ç?μμ
5) $<ë´s¡Tú\T Á|ü•ï+#·>∑\>±*
bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£+˝Àì $$<Ûä n+XÊ\T nuÛÑ´dæ+#˚+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T #Ó_‘˚ $q&É+ ø±≈£î+&Ü $<ë´s¡Tú\T Á|ü•ï+∫
$wüj·÷\T ‘Ó\TdüTø√yê*. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À nìï dü+<äsꓤ\˝À $<ë´s¡Tú\≈£î Á|ü•ï+#˚ neø±XÊìï#˚à s¡ø£+>±
Çe«ã&ç+~.
ñ<ë : >∑qT\ ‘·e«ø£+ e\¢ ø£*π> ˝≤uÛÑqcÕº\T ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î dü+ã+~Û‘· e´≈£îÔ\qT Ç+≥s¡÷«´ #˚j·TT≥≈£î
Á|üX¯ï\T s¡÷bı+~+#·T≥.
u≤´+≈£îqT dü+<ä]Ù+#˚ düeTj·T+˝À u≤´+≈£î dæã“+~ì u≤´+≈£î |üìrs¡TqT n&ç– ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î
Á|üX¯ï\qT s¡÷bı+~+#·Tø=qT≥.

63
63
6) $<ë´s¡Tú\T kı+‘·+>± #·~$ $wüj·÷\qT ns¡ú+ #˚düø√>∑\>∑&É+
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±ìï $<ë´s¡Tú\T kı+‘·+>± #·<äTe⁄ø=ì $wüj·÷\qT ns¡ú+ #˚düT≈£îH˚≥T¢>± yê&ÉTø£|ü<äC≤\+˝À uÛ≤wü,
bÕsƒê´+XÊ\T, ∫Á‘ê\T, ñ<ëVü≤s¡D\T, ø£è‘ê´\T Çe«ã&ܶsTT. ì|òüT+≥Te⁄\T, |ü<äø√XÊ\ nedüs¡+ ˝Ò≈£î+&Ü $<ë´s¡Tú\T
nìï bÕsƒê´+XÊ\qT ns¡ú+ #˚düTø√>∑\s¡T.
ñ<ë : kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ 9e ‘·s¡>∑‹ 23e bÕsƒ¡+ $|ü‘·TÔ\ ìs¡«Vü≤D, á bÕsƒ¡+˝À e÷qe⁄\ ø±s¡D+>± @s¡Œ&˚
yÓ’|üØ‘ê´\T, Á|üe÷<ä dü+ã+~Û‘· yÓ’|üØ‘ê´\T, Á{≤|òæø˘ ìj·Te÷\T ‘Ó\TdüTø√e&É+, ¬s’\T, $e÷q, n–ïÁ|üe÷<ë\T
dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT #˚j·Te\dæq, #˚j·T≈£L&Éì yê{Ïì ‘Ó\TdüTø√e&É+, ∫es¡≈£î ñÁ>∑yê<ä+ eTT|ü >∑T]+∫ ≈£L&Ü
$<ë´s¡Tú\T ∫Á‘ê\ <ë«sê, fÒãT˝Ÿ‡ <ë«sê düT\uÛÑ+>± kı+‘·+>± H˚s¡TÃ≈£îH˚ s¡ø£+>± s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~.
Ç<˚$<Ûä+>± Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝Àq÷ Á|üX¯ï\T, u≤ø˘‡\T, Á>±|òü⁄\T, fÒãT˝Ÿ‡, s¡+>∑Ts¡+>∑T\ ∫Á‘ê\T, Ä˝À∫+|üCÒùd u§eTà\T,
ø±s¡÷ºqT¢, ø£*Œ‘· ø£<∏ä\T, j·T<ës¡ú>±<∏ä\T, πødtdüº&û\T, ÁbÕC…≈£îº\ <ë«sê $<ë´]ú d”«j·T nuÛÑ´düHêìï ô|+bı+~+#˚ $<Ûä+>±
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT.
7) d”«j·T eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ neø±X¯+
ˇø£ bÕsƒ¡+ |üPs¡Ôj·÷´ø£ @@ n+XÊ\˝À $<ë´]úøÏ ne>±Vü≤q ø£*–+<√ kı+‘·+>± ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î M\T>±
Á|ü‹bÕsƒ¡+ ∫es¡ d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q n+XÊ\T Çe«ã&ܶsTT. n<˚$<Ûä+>± m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT bÕsƒ¡+ eT<Ûä´˝Àì Á|üX¯ï\T≈£L&Ü
$<ë´]ú ‘êqT @ kÕúsTT˝À ñHêï&√ ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î neø±X¯+ Ç#·TÃq≥T¢>± bÕsƒê´+XÊ\˙ï d”«j·T eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ
nqT≈£L\+>± ñHêïsTT.
ñ<ë : 9e ‘·s¡>∑‹ 9e bÕsƒ¡+˝À ìj·T‘·, nìj·T‘· s¡TD≤\T : mes¡T, @+ bı+<äT‘ês¡T? nH˚ uÛ≤eqqT
n<Ûä´j·Tq+ #˚dæ $<ë´s¡Tú\T kı+‘·+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T>∑\TZ‘ês¡T.
8) ñbÕ<Ûë´j·TT\ e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+˝À $<ë´s¡Tú˝Ò ìs¡«Væ≤+#˚≥≥T¢>± Á|üjÓ÷>±\T, ÁbÕC…≈£îº\T
$<ë´s¡Tú\T kı+‘·+>± kÕeTÁ–ì ùdø£]+#·Tø=ì, s¡÷bı+~+#·Tø=ì ø£è‘ê´\T, Á|üjÓ÷>±\T, ÁbÕC…≈£îº\T, |ü]XÀ<Ûäq\
e+{Ï$ ñbÕ<Ûë´j·T e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+˝À ìs¡«Væ≤+#˚≥≥T¢>± Çe«ã&ܶsTT. $<ë´s¡Tú\T ñbÕ<Ûë´j·T e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+˝À
ìs¡«Væ≤+#·&É+, ìs¡«Væ≤+∫q n+XÊ\ |ü]o\q\ô|’ #·]Ã+#·&É+, ‘·<ë«sê ns¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ´düq+ »s¡T>∑Tq≥T¢>± nìï
bÕsƒê´+XÊ\THêïsTT.
ñ<ë : 8e ‘·s¡>∑‹˝Àì 7e bÕsƒ¡+ Á<äe´+ ` u≤´+øÏ+>¥˝À Çe«ã&çq ÁbÕC…≈£îº.
u≤´+≈£î≈£î yÓfi¯¢+&ç ˝Ò<ë u≤´+≈£î n~Ûø±]ì MT ã&çøÏ ÄVü‰«ì+∫ áÁøÏ+~ $wüj·÷\T ‘Ó\TdüTø√+&ç.
17e bÕsƒ¡+ ù|<ä]ø£+ ` ne>±Vü≤q˝À Çe«ã&çq ÁbÕC…≈£îº.
MT ÁbÕ+‘·+˝Àì #Íø£<Ûäs¡\ <äTø±D≤ìï dü+<ä]Ù+∫ á ~>∑Te $wüj·÷\T ‘Ó\TdüTø√+&ç.
ñ<ë : 9e ‘·s¡>∑‹˝Àì 2e bÕsƒ¡+ ` uÛÑ÷$T ` Äes¡DeTT\T.
$$<Ûä yêsêÔ|üÁ‹ø£\T, e÷´>∑C…’Hé‡ <ë«sê uÛÑ÷ø£+bÕ\T, n–ï|üs¡«‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï
ùdø£]+∫ ˇø£ Áø£eT+˝À neTs¡Ã+&ç. Ç$ @$<Ûä+>± @s¡Œ&É‘êsTT? e÷qe JeHêìï m˝≤ Á|üuÛ≤$‘·+
#˚kÕÔsTT?
12 e bÕsƒ¡+ ` j·T÷s¡|t˝À e÷s¡T‘·Tqï kÕ+düÿè‹ø£ dü+Á|ü<ëj·÷\T (1300`1800) ˝À Ç∫Ãq
|ü⁄qs¡TJ®eq+ ø±\+Hê{Ï Á|üeTTK ø£fi≤ø±s¡T\ ∫Á‘ê\qT ùdø£]+∫, yê{Ïì ˇø£ |ü⁄düÔø£+˝À n+{Ï+#·+&ç.

64
64
9) kı+‘·+>±, eT]+‘· nuÛÑ´düq+ ø=s¡≈£î \øå±´\T ìπs›•+#·&É+
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À Ç∫Ãq ø£è‘ê´\T, #·s¡Ã˙j·÷+XÊ\T, πøåÁ‘· dü+<äs¡Ùq\T, düe÷#ês¡ ùdø£s¡D, ÁbÕC…≈£îº |üqT\ e+{Ï
yê{Ï <ë«sê bÕsƒê´+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫, kı+‘·+>± eT]ìï n+XÊ\qT ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î neø±X¯+ ñ+&ÉTq≥T¢>±
bÕsƒê´+XÊ\THêïsTT. ˇø£ bÕsƒê´+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ eT]+‘· C≤„q+ kı+‘·+>± bı+<äT≥≈£î M\T>± nìï bÕsƒê´+XÊ\THêïsTT.
ñ<ë : 8e ‘·s¡>∑‹ ` Á<äe´+ ` u≤´+øÏ+>¥
#Ó≈£îÿ\ <ë«sêH˚ ø±≈£î+&Ü Á&Ü|ü⁄º\T/ÄHé˝…’Hé ˝≤yê<˚M\ <ë«sê ≈£L&Ü &ÉãT“\T ã~© #˚j·Te#·TÃ. Ä
$esê\T ‘Ó\TdüTø√+&ç.
9e ‘·s¡>∑‹ ` Jyêes¡D+
n+‘·]+∫ b˛‘·Tqï n&Ée⁄\qT m˝≤ dü+s¡øÏå+#·Tø√e#·TÃ.
10) bÕsƒê´+XÊ\qT düT\uÛÑ+>± ns¡ú+ #˚düT≈£îH˚ $<Ûä+>± r]Ã~<ä›&É+
bÕsƒê´+XÊ\˝À Ç∫Ãq s¡+>∑Ts¡+>∑T\ u§eTà\T, ∫Á‘ê\T, ì»J$‘· düìïy˚XÊ\ qT+&ç ùdø£]+∫q bò˛{À\T,
ñ<ëVü≤s¡D\T, ∫qï ∫qï nuÛ≤´kÕ\T bÕsƒê´+XÊ\qT düT\uÛÑ+>± ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT. n<˚$<Ûä+>±,
bÕsƒê\ dü+K´, nø£åsê\ |ü]e÷D+, |ü⁄düÔø£ |ü]e÷D+, HêD´‘·, ù|J\qT Äø£s¡¸D°j·T+>± r]Ã~<ä›&É+, uÛ≤wü, eTT+<äT
yÓqTø£ ù|J\T, ˝À>√\T e+{Ï$ nH˚ø£+ Ç+<äT≈£î <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.
ñ<ë : 8e ‘·s¡>∑‹
|ü{≤\ n<Ûä´j·Tq+ bÕsƒ¡+˝Àì ∫Á‘·+ 1.1 ÄÁ|òæø±, j·T÷s¡|t, nyÓT]ø±\qT #·÷ù| bò˛{À.
Á_{°wt, ìC≤+\ bÕ\q˝À uÛÑ÷kÕ«eTT\T, øö\T<ës¡T¢ bÕsƒ¡+˝À ø±s¡÷ºqT¢ ñ|üjÓ÷–+#·&É+ »]–+~.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ bÕsƒ¡+˝À Ç∫Ãq uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« ∫Vü≤ï+ (˝À>√).
9e ‘·s¡>∑‹
Á|üC≤kÕ«$Tø£ C≤rj·Tyê<ä $|ü¢yê\T ` 19e X¯‘êã›+ bÕsƒ¡+˝À ∫Á‘·+ 14.1 Ä˝À#·Hê|üs¡T\ ãè+<ä+.
e÷qeVü≤≈£îÿ\T, ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T bÕsƒ¡+˝Àì e÷qeVü≤≈£îÿ\ ˝À>√. Ç<˚ bÕsƒ¡+˝Àì u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ô|’
>√&É|üÁ‹ø£.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ e\düyê<ä bÕsƒ¡+˝Àì ∫Á‘·+ (18.9) : 1931 ˝À Ç+>±¢+&ÉT˝Àì ˝≤+ø˘ôw’sY˝À $T\T¢ ø±]à≈£î\T
>±+BÛJì ø£*dæ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ kÕ«‘·+Á‘·´ ñ<ä´e÷ìøÏ ‘·eT dü+|ò”TuÛ≤yêìï ‘Ó*j·TCÒXÊs¡T. (ì»J$‘· düìïy˚X¯+)
11) Ç‘·s¡ düu…®≈£îº\‘√ nqTdü+<Ûëq+
uÛ≤wü, >∑D‘Ï +· , Äs√>∑´+, |üsê´es¡D+ e+{Ï nH˚ø£ düu≈®… î£ \º ‘√ |ü]düsê\qT nqTdü+<Ûëq+ #˚d÷ü Ô bÕsƒê´+XÊ\THêïsTT.
@ bÕsƒ¡+ nsTTHê |ü]|ü⁄wüº+ ø±yê\+fÒ Ç‘·s¡ düu…®≈£îº\ô|’ m+‘√ ø=+‘· Ä<Ûës¡|ü&Éø£ ‘·|üŒ<äT.
ñ<ë : 8e ‘·s¡>∑‹
dü÷s¡T´&ÉT ` X¯øÏÔ eqs¡T nH˚ bÕsƒ¡+˝À ñc˛íÁ>∑‘·\qT ø=\e&É+, qyÓ÷<äT#˚j·T&É+, M{Ï Ä<Ûës¡+>± Á>±|òü⁄\T
‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+˝À uÛÖ‹ø£, >∑DÏ‘· XÊÁdüÔ düu…®≈£îº\‘√ nqTdü+<Ûëq+ nedüs¡eTe⁄‘·T+~.
9e ‘·s¡>∑‹
Jyêes¡D+ bÕsƒ¡+˝Àì n+XÊ\qT uÀ~Û+#·T≥≈£î JeXÊÁdüÔ+˝Àì n+XÊ\qT ‘Ó\TdüTø√yê*‡ ñ+≥T+~.

65
65
12) |ü≥HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·&É+ ` ∫Á‘ê\qT |ü]o*+|üCÒj·T&É+
q÷‘·q kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝Àì bÕsƒê´+XÊ\T $<ë´s¡Tú\˝À #·ø£ÿ{Ï HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#˚$<Ûä+>±
s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT. >∑‘· bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À e÷~]>± πøe\+ |ü{≤\˝À Á|ü<˚XÊ\qT >∑T]Ô+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, |ü{≤\qT
‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+, |ü{≤\qT #·<äe&É+ e+{Ï $wüj·÷\qT ø=‘·Ô>± |ü]#·j·T+ #˚j·T&É+ »]–+~.
ñ<ë : 8e ‘·s¡>∑‹
n&Ée⁄\T ` $ìjÓ÷>∑+, dü+s¡øDå£ (5e bÕsƒ+¡ ) 55e ù|J˝Àì ªªn&Ée⁄\Tμμ |ü{≤ìï |ü]o*+#·+&ç. ªªÄ+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
` n&Ée⁄\Tμμ |ü{≤ìï |ü]o*+∫ @@ õ˝≤¢\˝À n‘·´~Ûø£+>± n&Ée⁄\T ñHêïjÓ÷ ù|s=ÿq+&ç.
9e ‘·s¡>∑‹
j·T÷s¡|˝t À e÷s¡T‘·Tqï kÕ+düÿè‹ø£ kÕ+Á|ü<ëj·÷\T 1300`1800 (12e bÕsƒ+¡ ) 155e ù|J˝Àì Á|ü|+ü #·|{ü ≤ìï
#·<äe+&ç.
Á|üX¯ï : düeTTÁ<ä e÷sêZ\˝À »]|æq $$<Ûä nH˚«wüD\ C≤_‘ê ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
∫Á‘ê\ <ë«sê ≈£L&Ü bÕsƒê\˝Àì uÛ≤yê\qT eT]+‘· düT\uÛÑ+>± ns¡ú+ #˚düT≈£îH˚ s¡ø£+>± bÕsƒê´+XÊ\T
s¡÷bı+~+#ês¡T :
∫Á‘ê\T $<ë´s¡Tú\˝À ne>±Vü≤q≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&É≥y˚T >±≈£î+&Ü yê]˝À q÷‘·q Ä˝À#·q\T πs¬ø‹Ô+#˚ s¡ø£+>±,
düVü≤»kÕeTsêú´\qT yÓ*øÏrùd s¡ø£+>±, düè»Hê‘·àø£‘·qT ô|+bı+~+#˚ s¡ø£+>± s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT.
ñ<ë : 8e ‘·s¡>∑‹
n&Ée⁄\`$ìjÓ÷>∑+, dü+s¡ø£åD (5e bÕsƒ¡+) 53e ù|J˝Àì Hê\T>∑T ∫Á‘ê\qT |ü]o*+∫ Ä ∫Á‘ê\ <ë«sê
|ü]düsê\T ` e÷qe⁄&çøÏ eT<Ûä´ qTqï dü+ã+<Ûëìï $<ë´s¡Tú\T $X‚¢wæ+#·T≈£î+{≤s¡T.
9e ‘·s¡>∑‹
Á|üC≤kÕ«$Tø£ C≤rj·Tyê<ä $|ü¢yê\T ` 19e X¯‘êã›+ (14e bÕsƒ¡+) 180 ù|J qT+&ç _kÕàsYÿ ∫Á‘·+.
á e´+>∑´∫Á‘êìï $e]+#·+&ç. _kÕàsYÿø°, mìï¬ø’q bÕs¡¢yÓT+≥T &ç|üP´{°\ø° eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï Ç~ m˝≤
#·÷|æk˛Ô+~? Á|üC≤kÕ«$Tø£ Á|üÁøÏj·T\ >∑T]+∫ ∫Á‘·ø±s¡T&ÉT @+ yê´U≤´ì+#·<ä\T#·T≈£îHêï&ÉT?
13) |æ\¢˝À¢ }Vü‰‘·àø£X¯øÏÔì, Ä˝À∫+#˚ HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#˚ s¡ø£+>± s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT
q÷‘·q kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À, |æ\¢\˝À $$<Ûä düìïy˚XÊ\qT, »s¡>∑uÀj˚T |ü]dæú‘·T\qT }Væ≤+#˚s¡ø£+>±
Á|üX¯ï\T Çe«ã&ܶsTT. nìï+{Ïø£+fÒ eTTK´+>± ñqï‘· Ä˝À#·q\qT ô|+bı+~+#˚ s¡ø£+>± Á|üX¯ï\T s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT.
|æ\¢\˝À düyÓTÆø£´ Ä˝À#·q Á|ü»„qT, $_Ûqï Ä˝À#·q yê]˝À düè»Hê‘·àø£‘ê X¯øÏÔì ô|+bı+~kÕÔsTT. Ç˝≤ |æ\¢˝˝À $$<Ûä
s¡ø±\ Ä˝À#·q\qT ô|+bı+~+#˚ s¡ø£+>± bÕsƒê´+XÊ\T s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. 8, 9e ‘·s¡>∑‘·T\˝À Çe«ã&çq
ø=ìï Á|üX¯ï\qT |ü]o*<ë›+.
ñ<ë : 8e ‘·s¡>∑‹
ø=‘·Ô bÕsƒ¡XÊ\\T, ø£fi≤XÊ\\qT HÓ˝ø=\Œ{≤ìøÏ nqTyÓ’q ÁbÕ+‘êìï m+#·Tø√yê\qT≈£î+≥Tqï e´øÏÔøÏ @@
|ü{≤\T nedüs¡eTe⁄‘êsTT? C≤_‘ê ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç? (8e ù|õ)
uÛÑ÷$T˝Òì øö\T ¬s’‘·T\ dæú‹>∑‘·T\qT }Væ≤+∫ ˇø£ yê´dü+ sêj·T+&ç. (116e ù|õ)

66
66
 ñ|ü dü‘ê´Á>∑Vü≤+ ‘·q ñ<˚›XÊ\˝À @y˚Ts¡≈£î $»j·Te+‘·+ nsTT´+~? MT n+#·Hê @$T{Ï? (139e ù|õ)
¬s’‘ê+>∑ düeTdü´\T |ü]wüÿ]+#·&É+ ˇø£ÿfÒ ‘Ó\+>±D kÕj·TT<Ûä b˛sê≥ ñ<˚›X¯e÷, Ç+πøyÓTÆHê ñHêïj·÷?
(147e ù|õ)
ªª<äTH˚ïyêì<˚ uÛÑ÷$Tμμ nqï ìHê<ä+‘√ øö\T<ës¡T\≈£î uÛÑ÷$T \_ÛdüTÔ+~. eT] ≈£L©øÏ, |üì#˚ùd e´ekÕj·T
≈£L©\ |ü]dæú‹ @$T{Ï? (185e ù|õ)
Á|üC≤|ü+|æD° e´edüúqT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ eT]ø=ìï dü÷#·q\T #˚j·T+&ç. (201 ù|õ)
u≤*ø£\ $<ä´, dü+|òüTdü+düÿs¡D\ MT<ä MT n_ÛÁbÕj·÷ìï ‘Ó\Œ+&ç. (222 ù|õ)
ÁøϬø≥Tº yêDÏ»´ Áø°&É>± e÷s¡≥+ e\¢ dü+uÛÑ$+∫q |ü]D≤e÷\ô|’ ˇø£ ø£s¡|üÁ‘·+ ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
(253e ù|õ)
#·+Á<äT&ç MT<ä Jeq+ m+<äT≈£î kÕ<Ûä´+ ø±<√ }Væ≤+#·+&ç. (37e ù|õ)
n+‘·]+∫b˛‘·Tqï n&Ée⁄\qT m˝≤ dü+s¡øÏå+#·Tø√e#·TÃ? (58e ù|õ)
q÷\T e&Éø£&É+, K<ä›s¡T H˚j·T{≤ìøÏ eTVü‰‘êà>±+BÛ m+<äT≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#êÃs¡T? (78e ù|õ)
yê´{Ÿ edüTÔe⁄\ô|’ |üqTï m>∑y˚‘·qT @ $<Ûä+>± ‘·–ZdüTÔ+~? (142 ù|õ)
u…’_\TqT eTTÁ~+#·&É+ <ë«sê <˚e⁄&ÉT, #·]Ãô|’ uÛ≤eq\T m˝≤ Á|üuÛ≤$‘·+ eTj·÷´sTT? (158e ù|õ)
ªªkÕs¡«»˙q Vü≤≈£îÿ\ Á|üø£≥q yÓ’s¡T<Ûë´\‘√ ≈£L&ÉT≈£îì ñ+<äqïμμ n_ÛÁbÕj·T+‘√ MTs¡T @ø°uÛÑ$kÕÔsê?
$e]+#·+&ç? (170e ù|õ)
Á_{°wüß bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡DqT Áb˛‘·‡Væ≤+∫q 18e X¯‘êãΔ+ Hê{Ï Á_≥Hé, Á|ü|ü+#·+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\
|ü]D≤e÷\qT #·]Ã+#·+&ç. (186e ù|õ)
eTÁH√ dæ<ëΔ+‘·+ ˝≤{ÏHé kÕ«‘·+Á‘ê´ìï @ $<Ûä+>± ø±bÕ&ç+~? Ç~ yê{Ï kÕ«‘·+Á‘ê´ìï |ü]$T‘·+ ≈£L&Ü
#˚dæ+<ë? (210e ù|õ)
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À Ä~yêd”\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T\qT ‘Ó*j·TCÒùd ø±\ |ü{Ϻø£ ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
Ä~yêd”\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T\T mø£ÿ&Óø£ÿ&É »]>±jÓ÷ ‘Ó\TdüTø=ì Ä Á|ü<˚XÊ\qT uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+˝À
>∑T]Ô+#·+&ç.
14) ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ M\T>± s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT:
bÕsƒ¡+ ÁbÕs¡+uÛ≤ìøÏ eTT+<äT, bÕsƒ¡+ eT<Ûä´˝À, Á|ü‹ ø=‘·Ô ªªuÛ≤eqμμ |ü]#·j·T+ #˚j·TTq|ü&ÉT, bÕsƒ¡+ |üPs¡Ôj˚T´
düeTj·T+˝À, ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈£îº\T, Á|üjÓ÷>±\T, |ü]XÀ<Ûäq\ e+{Ï#√{≤, Ç˝≤ Á|ü‹ dü+<äs¡“¤+˝À ìs¡+‘·s¡ eT÷˝≤´+ø£q+
#˚j·T&ÜìøÏ M\T>±, ªªnuÛÑ´düq+ ø=s¡≈£î eT÷˝≤´+ø£q+ªª nH˚ $<Ûä+>± bÕsƒê´+XÊ\T ñHêïsTT. Äj·÷ dü+<äsꓤ\˝À
$<ë´s¡Tú\ Á|ü‹düŒ+<äqqT uÒØE y˚ùd $<Ûä+>± ªdüeTÁ>∑μ eT÷˝≤´+ø£q Á|üÁøÏj·T≈£î <√Vü≤<ä+ #˚ùd≥≥T¢>± bÕsƒê´+XÊ\˙ï
ñHêïsTT. d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+, ªªnuÛÑ´düHêìï yÓTs¡T>∑T |üs¡T#·T≈£î+<ë+μμ e+{Ï$ ≈£L&Ü ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À
uÛ≤>∑+>± Á|ü‹bÕsƒ¡+˝À #˚s¡Ãã&ܶsTT.

67
67
D) q÷‘·q kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T ` bÕsƒ¡+ ìsêàDÁø£eT+ (Lesson Structure)

bÕsƒê´+X¯ |ü]#·j·TeTT :
Á|ü‹ bÕsƒê´+X¯ |ü]#·j·T+ / ñb˛<ëÈ‘·+ düìïy˚X¯+, dü+|òüT≥q, ∫Á‘·+, ø£<∏äHê\T, y˚T<∏√eT<∏äq+, Ä˝À∫+|üCÒùd
Á|üX¯ï\‘√ Äs¡+_Û+#·&É+ »]–+~.
ñ<ë: 8e ‘·s¡>∑‹˝Àì 5bÕsƒ¡+ n&Ée⁄\T ` $ìjÓ÷>∑+, dü+s¡ø£åD bÕsƒê´+X¯ |ü]#·j·T+ |üPs¡«C≤„Hêìï
|üØøÏå+#˚, Ä˝À∫+|üCÒùd Á|üX¯ï\‘√ ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ »]–+~. 9e ‘·s¡>∑‹˝À 1e bÕsƒ¡+ ªuÛÑ÷$T`eTq+μ
bÕsƒê´+X¯ ÁbÕs¡+uÛ≤ìï ∫Á‘·+ #·÷|æ+∫, Á|ü•ï+#·&É+, #·]Ã+#·&É+ <ë«sê |ü]#·j·T+ #˚j·T&É+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
8e ‘·s¡>∑‹˝À 6e bÕsƒ¡+ ªKìC≤\T, >∑qT\ ‘·e«ø£+μ, eTq Ç+{À¢ KìC≤\T ñ|üo]¸ø£‘√ Ç+&É¢˝À / kÕúìø£
eqs¡T\qT Äj·÷ n+XÊ\qT >∑T]+∫ e÷{≤¢&ÉT‘·÷ bÕsƒê´+X¯ |ü]#·j·÷ìï #˚j·T&É+ »]–+~.
uÛ≤wü :
bÕsƒê´+XÊ\˝À yê&çq uÛ≤wü |æ\¢\≈£î ns¡úeTj˚T´, düs¡fi¯yÓTÆq, yê´eVü‰]ø£ uÛ≤wü‘√, ãVüQuÛ≤wü‘ê«ìï
<äèwæºj·T+<äT+#·Tø=ì Áyêj·Tã&çq~.
uÛ≤eq\ $es¡D :
Á|ü‹ bÕsƒê´+X¯+ q+<äT uÀ<ÛHä ê+XÊ\T, uÛ≤eq\T ∫qï ∫qï ù|sê\T>± $uÛõÑ +|üã&ç ñ|üo]¸ø\£ ‘√ bı+<äT|üs#¡ &· +É
»]–+~.
_Ûqï ø√D≤\˝À Ä˝À#·q\T πs¬ø‹Ô+#˚ n+‘·s¡Z‘· Á|üX¯ï\T:
bÕsƒê´+X¯ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À n+‘·sꓤ>∑+>± Á|ü‹ ñ|üo]¸ø£˝À, bÕsƒ¡+ eT<Ûä´˝À Ä˝À∫+|üCÒùd n<äq|ü⁄
düe÷#ês¡ u≤≈£î‡\T, nuÛÑ´düHê+XÊ\T, m+‘·es¡≈£î ne>±Vü≤q bı+<ës√ ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î Á|üX¯ï\u≤≈£î‡\T
Çe«ã&ç ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ d”«j·T eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ <√Vü≤<ä |ü&ܶsTT. ª‘Ó\TdüTø√+&çμ e+{Ï Á|üX¯ï\T |æ\¢\T
ãVüQø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, Á|ü‹düŒ+~+#·&ÜìøÏ, kÕúìø±+XÊ\ nq«j·÷ìøÏ, nqTuÛÑyê\ e´ø°Ôø£s¡D≈£î
<√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.
ñ<ë: 8e ‘·s¡>∑‹ 13e bÕsƒ¡+ ªuÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+μ bÕsƒê´+X¯+˝À ‘Ó\TdüTø√+&ç, _Ûqï ø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+#˚
Á|üX¯ï\ u≤ø˘‡\T n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ ø√dü+ sêC≤´+>∑ ‘=* Á|ü‘·T\T, eTVü‰‘êà>±+BÛ, &Ü._.ÄsY. n+uÛÒ<äÿsY,
»eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA e+{Ï eTVü≤˙j·TT\ dü+<˚XÊ\T, ªsêC≤´+>∑ |”]ƒø£μ ô|’ n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ bı+<äT‘ês¡T.
12e bÕsƒ¡+˝Àì ª‘Ó+\>±D b˛sê≥+˝À eTVæ≤fi¯\Tμ e+{Ï n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡ u≤ø˘‡\T #·<äe&ÜìøÏ $<ë´s¡Tú\˝À
ÄdüøÏÔì ô|+#·T‘êsTT.
d”«j·T n_ÛÁbÕj·÷\qT $<ë´s¡Tú\T yÓ*ãT#˚Ã neø±X¯+:
bÕsƒê´+XÊ\˝À d”«j·T n_ÛÁbÕj·÷\qT, düeTø±©q n+XÊ\qT e´ø£+Ô #˚ùd neø±X¯+ ø£*Œ+#·ã&ç, #·sá ˝À bÕ˝§Zq&É+
<ë«sê ne>±Vü≤q ô|+bı+~+#·&+É »]–+~. ñ<ë : 8e ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒê´+X¯+ 12 ªôV≤’ <äsêu≤<é sêÁwü+º ˝À kÕ«‘·+Á‘√´<ä´eT+μ
˝À Á|üX¯ï\ u≤ø˘‡\˝À Çe«ã&çq MT ÁbÕ+‘·eTT˝À @@ uÛ≤wü\T e÷{≤¢&É‘ês¡T? uÀ<Ûäq n+‘ê e÷‘·èuÛ≤wü˝ÀH˚
ñ+&Ü\qï~ MT n_ÛÁbÕj·Te÷? e+{Ï Á|üX¯ï\T $<ë´s¡Tú\ yÓT<äfi¯fl≈£î |ü<äTqT ô|&É‘êsTT.

68
68
πødt düº&û\T>± kÕúìø£ n+XÊ\ $es¡D:
Á|ü‹ bÕsƒê´+X¯+ @<√ ˇø£ q÷‘·q‘ê«ìï Á|ü‹_+_+#˚ $<Ûä+>± s¡÷|üø£\Œq »]–+~. ñ<ë: 8e ‘·s¡>∑‹˝À
17e bÕsƒê´+X¯+ ªù|<ä]ø£+ ` ne>±Vü≤qμ <ë«sê Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ <äTdæú‹ o]¸ø£˝À sêe÷#ê], #·+Á<äj·T´
πødt düº&û\T (ñ<ä+‘ê\T) ø£fi¯fl≈£î ø£{Ϻq≥T¢ e]í+#·ã&ܶsTT. Ç˝≤+{Ï yês¡T ‘·eT ÁbÕ+‘ê˝À¢qT ñ+fÒ yê]
>∑T]+∫ $<ë´s¡Tú\T Äsê rdæ ‘Ó\TdüTø=H˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚kÕÔs¡T.
Ç+ø± 8e ‘·s¡>∑‹ 18e bÕsƒ¡+ ªVü≤≈£îÿ\T ` n_Ûeè~Δμ ˝À |üeHé nH˚ u≤\T&ç, 9e ‘·s¡>∑‹˝À 22e bÕsƒ¡+
ªeTVæ≤fi≤ s¡ø£åD#·{≤º\Tμ Ä|ü ªªã&çμμ q ªu≤\´ $yêVü≤+ ` ˇø£ $»j·T>±<∏äμ o]¸ø£\ <ë«sê sê$sêfi¯fl ø£$‘·
$yêVü‰ìï Ä|ü&ÜìøÏ e÷$T&ç|üP&ç yÓ+ø£≥s¡+>∑j·T´ bòÂ+&˚wüHé #˚dæq (MVF) ø£èwæì, u≤\´$yêVü‰\T #·≥º
$s¡T<ä›eTH˚ yêdüÔyê\qT Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.
Á>±|òt\ $ìjÓ÷>∑+ :
dü+<äsꓤqTkÕs¡+>± bÕsƒê´+XÊ\˝À Á>±|ò\t <ë«sê $wüj÷· \qT |ü]#·jT· + #˚jT· &ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#·&+É »]–+~.
ñ<ë : 8e ‘·s¡>∑‹˝Àì 8e bÕsƒ¡+ ªJeH√bÕ<ÛäT\T` kÕ+πø‹ø£ $C≤„q Á|üuÛ≤e+μ bÕsƒê´+X¯+˝À ø£MTàÁ>±|òt\T,
düe÷#ês¡ |ü{Ϻø£\T, eè‘·ÔπsU≤∫Á‘ê\ <ë«sê n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ñbÕ~Ûô|’ m˝≤+{Ï
Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü⁄‘·T+<√ $düèÔ‘· ne>±Vü≤q #˚düTø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.
n<˚‘·s¡>∑‹˝À 9e bÕsƒê´+X¯+ ªªÁ|üC≤s√>∑´+ ` Á|üuÛÑT‘·«+μμ q+<äT ≈£î≥T+ã, Äs√>∑´, dü+πøåeT eT+Á‹‘·«XÊK $$<Ûä
$uÛ≤>±\qT b˛¢#ês¡Tº <ë«sê Á|ü<ä]Ù+#·&É+ ` |æ\¢\ nã´düqqT yÓTs¡T>∑T |üs¡TdüTÔ+~. ÄdüT|üÁ‹ Ks¡TÃ\qT düeT≈£Ls¡TÃ≈£îH˚
Ä]úø£ e÷sêZ\qT eè‘·Ô πsU≤ |ü≥eTT\ <ë«sê, |ü]e÷D≤‘·àø£ es¡íq\‘√ $e]+#·&É+ »]–+~.
$»j·T>±<∏ä\<ë«sê $<ë´s¡Tú\˝À Áù|s¡D :
8e ‘·s¡>∑‹˝Àì 23e bÕsƒ¡+ ªÁø°&É\T, C≤rj·T‘·, yêDÏ»´+μ ˝À õ. ôV≤#Y. $Vü‰]‘√ »]|æq Ç+≥s¡÷«´ `
$»j·T>±<∏ä <ë«sê ÁøϬø{Ÿ ≈£îqï Á|üC≤<äs¡D, $T>∑‘ê Ä≥\≈£î ˝Òø£ b˛e&É+, C≤rj·T düyÓTÆø£´‘·, uÛ≤yê\ eè~ΔøÏ,
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ U≤´‹ì ô|+#·&ÜìøÏ, $<ë´s¡Tú˝À¢ Áù|s¡D ø£*Z+∫ düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚ HÓ’|ü⁄D≤´ìï eè~Δ |üs¡TdüTÔ+~.
∫Á‘ê\ <ë«sê $wüj·T ne>±Vü≤q :
8, 9e ‘·s¡>∑‹ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝Àì, bÕsƒê´+XÊ\˝À nH˚ø£s¡ø±\ ∫Á‘ê\T Çe«ã&çHêsTT. nìï ∫Á‘ê\ øÏ+<ä
∫Á‘êìï >∑T]+∫q yêø£´+ #·<äe+&ç. ñ<ë: 8e ‘·s¡>∑‹˝Àì 8e bÕsƒ¡+ ªJeH√bÕ<ÛäT\T ` kÕ+πø‹ø£ $C≤„q
Á|üuÛ≤e+μ ˝Àì 8.1, 8.6 ∫Á‘ê*ï |ü]o*+#·+&ç. ¬s+&ÉT ∫Á‘ê\T n*¢ø£\T #˚ùd eTVæ≤fi¯*ï #·÷|ü⁄‘êsTT. Ç<ä›s¡T
Ád”Ô\T #˚ùd|üì, kÕúsTTì yê] J$‘ê\qT b˛\Ã+&ç. Ç˝≤+{Ï ∫Á‘ê\T |æ\¢˝À¢ ÄdüøÏÔì πs|æ, Ä˝À∫+|üCÒdæ ‘·eT
uÛ≤yê\qT Á|üø£{ÏkÕÔs¡T. Ç<˚ ‘·s¡>∑‹˝Àì bÕsƒê´+X¯+˝À >±+BÛJ eT÷&ÉT u§eTà\THêïsTT. M{Ï˝À @$ bò˛{À\T,
@$ ∫Á‘ê˝À ‘Ó\Œ+&ç. Ç$ >±+BÛJ >∑T]+∫ @$T ‘Ó\TŒ‘êsTT. Ç$ >±+BÛJ >∑T]+∫ @ düe÷#êsêìï
ÇkÕÔsTT? Ç<˚ bÕsƒ¡+˝À HÓÁVüAJ mÁs¡ø√≥ qT+&ç e÷{≤¢&ÉT‘·Tqï bò˛{À ñ+&ç, Á|ü‹ Ä>∑düTº 15 Hê&ÉT eTq
Á|ü<Ûëì mÁs¡ø√≥ qT+&ç Á|ü»\ qT<˚›•+∫ e÷{≤¢&ÉT‘ê&Éì ‘Ó\TdüT. 1947 kÕ«‘·+Á‘·´ dü+ãsê\≈£î, Á|üdüTÔ‘·+
ìs¡«Væ≤+#˚ kÕ«‘·+Á‘·~H√‘·‡e dü+ãsê\≈£î eT<Ûä´qTqï e÷s¡TŒ\T @$? n$ m+<äT≈£î #√≥T#˚düT≈£îHêïsTT?

69
69
ø±s¡÷ºqT¢ :
q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À dü+<äs√“¤∫‘·+>± nH˚ø£ ø±s¡÷ºqT¢ bı+<äT|üs¡#·&ÉyÓTÆ+~. Ç$ bò˛{À\≈£î @ $<Ûä+>±
_ÛqïyÓTÆqy√, yê{Ï ñ|üjÓ÷>±\qT #·]Ã+#·+&ç. $$<Ûä ø±s¡÷ºqT¢ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq $wüj·÷ìï |ü]#·j·T+ #˚j·T&ÜìøÏ,
yê´K´\‘√ bÕ≥T bı+<äT|üs¡#·&É+ »]–+~. ñ<ë: 9e ‘·s¡>∑‹ 20e bÕsƒ¡+˝À ªªÁ|üC≤kÕ«eT´+`
s¡÷|ü⁄~<äT›≈£î+≥TqïuÛ≤eqμμ Çe«ã&çq ø±s¡÷ºq¢ qT+&ç |æ\¢\T @$T Á>∑Væ≤kÕÔs¡T? @ nqTuÛÑyê\T bı+<äT‘ês¡T?
$eTs¡ÙHê‘·àø£+>± ø±s¡Tºq¢ <ë«sê ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\T Á|üø£{ÏkÕÔs¡T. 8e ‘·s¡>∑‹˝À 10e bÕsƒ¡+ ªÁ_{°wüß,
ìC≤+\ bÕ\q˝À uÛÑ÷kÕ«eTT\T, øö\T<ës¡T¢μ q+<äT ^j·Tã&çq ø±s¡÷ºqT¢, yê{Ï kÕe÷õø£, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\qT
ø£fi¯fl≈£î ø£{Ϻq≥T¢ e]í+#êsTT. yê{Ï˝À e´≈£îÔ\ uÛ≤yê\T yê´K´\‘√ Á|üø£{Ï+#·ã&çHêsTT.
ÁbÕC…≈£îº\T :
uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\ô|’ 8e ‘·s¡>∑‹ 16e bÕsƒ¡+ ª»MT+<ëØ e´edüú s¡<äT›μ <ë«sê $<ë´s¡Tú\T uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\ô|’
ÁbÕC…≈£îº |üìì #˚|ü{Ϻ ô|<ä›\ düVü≤ø±s¡+‘√ düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, $X‚¢wæ+∫, Á|ü<äs¡Ùqø√dü+ ìy˚~ø£qT
‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ <ë«sê, yê]˝À düVü≤ø±s¡uÛ≤e+, n_ÛÁbÕj·÷\T >ös¡$+#·&É+, |ü+#·Tø√e&É+, e´ø£Ô+#˚j·T&É+,
dü$Twæ˜ ìs¡íj·÷\T rdüTø√e&É+ e+{Ï kÕeTsêú´\T ô|+bı+<äT‘êsTT.
ø°\ø£|ü<ë\T :
Á|ü‹ bÕsƒê´+X¯+ ∫es¡q eTTK´ uÛ≤eq\T ø°\ø£|ü<ë\T>± Çe«ã&çHêsTT. M{Ï nsêú\T ‘Ó\TdüT ø√e&É≥+
<ë«sê bÕsƒê´+X¯+˝Àì dü+<˚Vü‰\T ìeè‹Ô #˚j·Tã&ç, |ü<äC≤˝≤_Ûeè~Δ ô|+bı+<äTqT.
eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê yÓTs¡T>∑Tø±qTqï $wüj·T ne>±Vü≤q :
eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+ Çe«ã&çq ªMT nuÛÑ´düHêìï yÓTs¡T>∑T |üs¡T#·Tø√+&çμ o]¸ø£ øÏ+<ä˙j·Tã&çq Á|üX¯ï\T
Ä•+∫q $<ë´Á|üe÷D≤\T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ nqTe⁄>± s¡÷bı+~+#·ã&çHêsTT. Ç$ $<ë´]ú ã{°º |ü{ºÏ düe÷<ÛëHê\T
#˚ù|Œ$ ø±≈£î+&Ü, #·]Ã+∫, Ä˝À∫+∫, $_Ûqï ø√D≤˝À¢, kı+‘· e÷≥˝À¢, nqTuÛyÑ ê\ ÁbÕ‹|ü~ø£>± düe÷<ÛëHê\T
Ç#˚Ã$<Ûä+>± bı+<äT|üs¡#·&É+ »]–+~. Ç+<äT˝À e´øÏÔ>∑‘·, »≥Tº ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T ≈£L&Ü bÕsƒê´+XÊ\
qqTdü]+∫ bÕsƒê˝À¢ bı+<äT|üs¡#·&É+ »]–+~.

70
70
 6 kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ uÀ<ÛäHê \øå±´\T ` $<ÛëHê\T

kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ uÀ<Ûäq˝À nH˚ø£ |ü<äΔ‘·T\T (methods), eP´Vü‰\T (stratagies), neT\T #˚düTÔ+{≤+. Ç$
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ, |æ\¢\ dü«uÛ≤yêìïã{Ϻ dü¬s’q~ mqTÿ≈£î+{≤+. kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔuÀ<ÛäHê $ÁdüÔ‘· \øå±´\T,
uÀ<ÛäHê $<ÛëHê\T, nqTdü]+#˚ uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\ >∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ uÀ<Ûäq $düÔè‘· \øå±´\T
1. kÕe÷õø£ H˚|ü<∏ä´+˝À ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ&É+, ø±s¡D≤\qT nH˚«wæ+#˚ HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·&É+.
2. ‘·ø£åD kÕe÷õø±_Ûeè~Δ n+XÊ\qT Á|ü|ü+#· b˛ø£&É\‘√ |üs¡düŒs¡+ nq«sTT+#·&É+.
3. düú\, ø±\ dü+ã+<Ûë\≈£î #Ó+~q $_Ûqï e÷qe nqTuÛÑyê\qT ns¡ú+ #˚düTø√e&É+.
4. kÕe÷õø£ Á|ü|ü+#êìï |ü\T ø√D≤\˝À #·÷dæ ns¡ú+ #˚düTø√e&É+.
5. $_Ûqï esêZ\ Á|ü»\ô|’ kÕe÷õø£ <äècÕº+‘ê\ Á|üuÛ≤yêìï ns¡ú+ #˚düTø√e&É+.
6. bı+~q düe÷#ês¡+, |ü]ø£\Œq\T, }Vü‰‘·àø£ n+XÊ\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd HÓ’|ü⁄D≤´ìï ô|+bı+~+#·&É+.
7. eTTÁ~‘· n+X¯+, &˚{≤, ∫Á‘ê\T (ñ<ë:` $$<Ûä |ü<䛑·T\˝À düe÷#ês¡+ C≤„Hêìï ∫Á‘·s¡÷|ü+˝À ù|s√ÿq&É+/
nq«sTT+#·&É+/<ës¡àìø£‘·qT Á|ü<ä]Ù+#·&É+) yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì ìs¡«Væ≤+#˚ HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·&É+.
8. kÕe÷õø£, sêC≤´+>∑ $\Te\‘√ eTy˚Tø£eTe&É+.
#·]Á‘·
1. düe÷»+˝À e#˚à e÷s¡TŒ Á|üÁøÏj·T\qT ns¡ú+ #˚düTø√e&É+.
2. düe÷»+ m+<äT≈£î, m˝≤ e÷s¡TŒ\≈£î˝Àqe⁄‘·T+<√ ne>±Vü≤q #˚düTø√e&É+.
3. düe÷»+˝À e#˚à e÷s¡TŒ\T $$<Ûä kÕe÷õø£ esêZ\ yê]ì @$<Ûä+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. ns¡ú+ #˚düTø√e&É+.
4. eTq >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q $<ÛëHê\˝À uÛ≤>∑+>± #·]Á‘·qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+ m˝≤ nedüsy¡ ÷Ó ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
5. #·]Á‘· ìsêàD+˝À >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<˚ $<Ûëq+ @ $<ÛäyÓTÆq Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+<√ ns¡ú+ #˚düTø√e&É+
6. #·]Á‘·˝À e÷qe e´edüú |ü]~Û, ÁbÕeTTK´‘·qT ns¡ú+ #˚düTø√e&É+.
7. eqs¡T\ düVü‰j·T+‘√ #·]Á‘·qT ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ $eTs¡ÙHê‘·àø£, ì•‘· |ü<äΔ‘·T\qT ne\+_+#·&É+.
8. #·]Á‘· kÕe÷õø£ dü+<äs¡“¤s¡#·q >∑‘êìï |ü⁄q]ï]à+#·&É+, <ëìì n+~+#˚ |ü<äΔ‹ì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+<äì ns¡ú+
#˚düTø√e&É+.
uÛÑ÷>√fi¯ XÊÁdüÔ+
1. e÷qe düe÷C≤\T, düVü≤» |ü]düsê\ eT<Ûä´ ñqï >∑‹o\ dü+ã+<Ûëìï ns¡ú+ #˚düTø√e&É+.

71
71
 2. n+‘·]ø£å, uÛÖ‹ø£ Áø£eT+ düVü≤» ÁbÕ+‘ê\T>± e÷s¡&Üìï ns¡ú+ #˚düTø√e&É+, düe÷C≤\T yê{Ïì @ $<Ûä+>±
e÷sêÃjÓ÷ ‘Ó\TdüTø√e&É+.
3. kÕe÷õø£ πøåÁrj·T dü+ã+<Ûë\T n+fÒ ø±\˙ eT]j·TT eTVü‰q>∑s¡, |ü≥ºD eTTK´ ÁbÕ+‘ê\ e+{Ï yê{Ï eT<Ûä´
>∑\ dü+ã+<Ûë\qT ns¡ú+ #˚düTø√e&É+.
4. Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± $düèÔ‘· $_Ûqï‘·‘√ ≈£L&çq e÷qe nqTuÛÑyê\qT |æ\¢\ eTT+<äT ãVæ≤s¡Z‘·+ #˚j·T&É+. n<˚
düeTj·T+˝À e÷qe⁄\ eT<Ûä´ düVü≤#·s¡ uÛ≤eqqT ô|+bı+~#·&É+.
5. uÛÖ>√[ø£ |ü]XÀ<Ûäq˝À kÕ+|òæTø£, #ê]Á‘·ø£ dü+<äsꓤìï ns¡ú+ #˚düTø√e&Üìï n_Ûeè~Δ |üs¡#·&É+.
6. ùdÿ\T, es¡¸e÷|üì, <∏äsêàMT≥sY yÓTT<ä\>∑T |ü]ø£sê\qT ñ|üjÓ÷–+∫ |ü{≤\qT s¡÷bı+~+#·&É+, yê{Ïì
#·<eä &É+ e+{Ï HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT n_Ûeè~Δ |üs#¡ &· +É , uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÁdüÔ |ü]D≤eTÁø£eT+˝À M{Ï bÕÁ‘·qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
kÕ+|òæTø£, sê»ø°j·T Jeq uÀ<ÛäHê \øå±´\T
1. kÕe÷õø£, Ä]úø£, $X‚¢wüD≤ |ü<䛑·T\≈£î ñb˛<ëÈ‘êìïe«&É+.
2. eTÚ[ø£ sêC≤´+>∑ $\Te\T, \øå±´\qT |æ\¢\≈£î |ü]#·j·T+ #˚j·T&É+.
3. Á|üC≤kÕ«$Tø£ bÕ\q, #·≥º+˝Àì ìã+<Ûäq\ô|’ ne>±Vü≤qqT ô|+bı+~+#·&É+.
4. πøåÁ‘· kÕúsTT˝À ñqï yêdüÔyêìï, kÕ<Ûës¡D ˝Ò<ë Ä<äs¡Ùdæú‹ì b˛˝Òà |ü<äú‘·T\qT n_Ûeè~Δ #˚j·T&É+.
5. $$<Ûä Jeq $<ÛëHê\qT+&ç e÷qe nqTuÛÑyê\ $_Ûqï‘·ô|’ $düèÔ‘· ne>±Vü≤qqT @s¡Œs¡#·&É+.
6. $yê<ëdüŒ<ä n+XÊ\qT |üø£ÿqô|≥º≈£î+&Ü Ä<ä]+#·&É+, |ü]>∑D˝ÀìøÏ rdüTø√e&É+.
kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ uÀ<Ûäq $<ÛëHê\T
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ uÀ<Ûäq nH˚~ düe÷#êsêìï n+~+#·&ÜìøÏ |ü]$T‘·+ ø±e&É+ e\¢ <ëìì ã{°º|ü{Ϻ >∑Ts¡TÔ+#·Tø=ì
#ÓbÕŒ*‡q nedüs+¡ @s¡Œ&ç+~. Ç~ ˇø£ kÕ+Á|ü<ëj·T+>± H˚{øÏ ° ø=qkÕ>∑T‘√+~. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\≈£î nkÕ<Ûës¡D ÁbÕeTTK´‘·qT
Çe«≥+ nH˚~ BìøÏ ˇø£ ø±s¡D+>± #Ó|üŒe#·TÃ. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±ìï #·~$, n+<äT˝Àì (kÕ+πø‹ø£) bÕ]uÛ≤wæø£ |ü<ë\qT
$e]+∫ bÕsƒ¡+ ∫e] Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêã≥º&Éy˚T Á|üdüTÔ‘· uÀ<ÛäHê $<Ûëq+>± ñqï~. mHé.dæ.m|òt ` 2005qT
nqTdü]+∫, ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À |üs¡düŒs¡ #·s¡´\ <ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡>±*. ø±ã{Ϻ |æ\¢\T ˇø£ n+XÊìï H˚s¡TÃ≈£îH˚
Áø£eT+˝À,yê] ì‘·´J$‘· dü+|òüT≥q\ nq«j·T+ Ä<Ûës¡+>± nqTuÛÑyê\qT |üs¡düŒs¡+ |ü+#·Tø√e&É+, #·]Ã+#·&É+ <ë«sê
nuÛÑ´düq+ »s¡>±*.
C≤„q ìsêàD+ nH˚~ ˇø£ kÕe÷õø£ Á|üÁøÏj·T. bÕ‘·‘·s¡+#˚ n+~+#·ã&çq C≤„Hêìï ø=‘·Ô‘·s¡+ J]í+#·Tø=ì,
n_Ûeè~Δ|üs¡∫ <ëìì eTT+<äT ‘·sê\≈£î n+~düTÔ+~. n+<äTe\¢ |æ\¢\T ‘·eT+‘·≥ ‘êy˚T ˇ+≥]>± H˚s¡TÃø√e≥+ nH˚
|ü<äΔ‹ nqTdüs¡D°j·T+ø±<äT. ‘·s¡>∑‹>∑~˝À $wüj·T ì|ü⁄DT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T (bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ <ë«sê) |æ\¢\ eT<Ûä´ |üs¡düŒs¡
#·s¡´ <ë«sê (Interaction) e÷Á‘·y˚T C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~.
C≤„q düeTTbÕs¡®q nH˚~ j·÷+Á‹ø£+>± »]π> ã~© Á|üÁøÏj·T ø±<äT. |æ\¢\T e´øÏÔ>∑‘·+>± ‘·eT d”«j·T nqTuÛÑyê\
Ä<Ûës¡+>± Ä˝À∫+∫ ì]à+#·T≈£îH˚ Á|üÁøÏj·T ø£qTø£ bÕsƒ¡XÊ\ nH˚~ πøe\+ düe÷#ês¡ ã~©ì Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ düú\+>±
ø±≈£î+&Ü C≤„q ìsêàD≤ìøÏ, n_Ûeè~ΔøÏ nqTyÓ’q πø+Á<ä+>± s¡÷bı+<ë*.

72
72
 kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûäq˝À ìsêàD≤‘·àø£ nuÛÑ´düHêìøÏ Á|ü‘˚´ø£ kÕúq+ ø£\<äT. Bì¬ø’ eT÷&ÉT Á|ü<Ûëq Á|üÁøÏj·T\qT
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À nqTdü]+#ê*‡ñ+~. yÓTT<ä≥>± Á|ü‹ $<ë´]ú uÛÖ‹ø£ eT]j·TT y˚T<Û√|üs¡yÓTÆq ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zq&É+.
¬s+&Ée~ ` Á|ü‹|æ\¢yê&ÉT ‘·eT Ä˝À#·q\qT, dü+<˚Vü‰\qT ‘√{Ï $<ë´s¡Tú\‘√ eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ |ü+#·Tø√e&É+.
eT÷&Ée~ ‘êeTT #·]ÃdüTÔqï n+XÊ\≈£î ‘·eT nqTuÛÑyê\qT CÀ&ç+#·&É+.
|æ\¢˝˝À $$<Ûä n+XÊ\ô|’ ne>±Vü≤qqT n_Ûeè~Δ |üs¡#·&ÜìøÏ, uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D≈£î bÕÁ‘ê_Ûqj·T+, e÷~] mìïø£\T,
e÷~] bÕs¡¢yÓT+{Ÿ / nôd+_¢, bÕsƒ¡XÊ\ dü+πøåeT+, yê‘êes¡D+ e+{Ïyê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\T / düeTdü´\ô|’
dü$Twæº>± düŒ+~+#·>∑\>∑&É+, düπs«, »≥T¢ ÁbÕC…≈£îº |üqT\T düe÷#êsêìï |ü{Ϻø£\ s¡÷|ü+˝À qyÓ÷<äT#˚j·T&É+ e+{Ï
ø£è‘ê´\qT ø£*Œ+#ê*.
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ nuÛÑ´düq˝À bÕsƒê´+XÊ\‘√ |æ\¢\T eTy˚Tø£+ nj˚T´˝≤ Ä˝À∫+|üCÒùd ø£è‘ê´˝…’q ` ne>±Vü≤q
#˚düTø√e≥+, ‘·eT nqTuÛÑyê\qT, ne>±Vü≤qqT <äèwæºj·T+<äT+#·Tø=ì ì•‘·+>± düMTøÏå+#·&É+, b˛\Ã&É+, uÛÒ<ë\T
#Ó|üŒ&É+, nqTã+<Ûä n+XÊ\qT CÀ&ç+#·&É+, }Vü‰‘·àø£ $es¡D*e«&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$ ø°\ø£ bÕÁ‘·eVæ≤kÕÔsTT.
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À #·s¡ÃqT ìs¡«Væ≤+#·≥+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #ê˝≤ düTìï‘·yÓTÆq bÕÁ‘·qT b˛wæ+#ê*‡q nedüs¡eTT+~.
‘·s¡#·T>± ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À ≈£î\+, eT‘·+, *+>∑+, yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q düTì•‘· n+XÊ\qT ìs¡«Væ≤+#˚
dü+<äsꓤ\˝À Ä‘·à$XÊ«dü+ ø=s¡e&ÉT‘·T+~. m+<äTø£+fÒ Ç$ ‘·s¡>∑‹>∑~˝À |æ\¢\ eT<Ûä´ yÓ’s¡T<Ûë´\qT, yÓ’wüe÷´\qT
düèwæºkÕÔj·Tì uÛ≤$kÕÔs¡T. nsTTqŒ{ÏøÏ M{Ïì n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ, ne>±Vü≤qqT ø£*Œ+#·{≤ìøÏ, $s¡T<äΔ uÛ≤eq\qT
‘=\–+#·&ÜìøÏ dü$Tàfi¯‘· $<Ûëq+ (Inclusive Education), $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHê $<Ûëq+ (Critical pedagogy)
ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. M{Ï<ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À Ä‘·à$XÊ«dü+, qeTàø£+, düTìï‘·‘·«+ ô|+bı+<äT‘êsTT.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ bÕÁ‘· :
πøe\+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À eTTÁ~‘· s¡÷|ü+˝À ñqï düe÷#êsêìï ã{°º|ü{Ϻ #Ó|üŒ&Éy˚T / sêj·T&Éy˚T C≤„qeTH˚ uÛ≤eq≈£î
dü«dæÔ|ü\ø±*. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±˝Ò düs¡«dü«+ø±<äT. ø±ì ø=ìï |ü]dæú‘·T\˝À |æ\¢\≈£î kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q
dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Éeì eTq≈£î ‘Ó\TdüT n˝≤+{Ï dü+<äsꓤ\˝À ‘·–q HêD´‘·‘√ ≈£L&çq eTTÁ~‘·
kÕeTÁ– πøe\+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ <ë«sêH˚ |æ\¢\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+≥T+~. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T bÕsƒ¡´|ü⁄düÔπø‘·s¡ n+XÊ\
nuÛÑ´düq≈£î ≈£L&Ü <√Vü≤<ä|ü&É≥+˝À ø°\ø£bÕÁ‘· b˛wæ+#ê*. BìøÏ nH˚ø£ e÷sêZ\qT nqTdü]+#·e#·TÃ. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
|æ\¢\≈£î düT|ü]∫‘·yÓTÆq uÛ≤wüqT ñ|üjÓ÷–+#·&É+, bÕsƒê´+XÊ\ô|’ Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ neø±X¯$Te«≥+, ‘·eT nqTuÛÑyê\qT
eTTÁ~+∫ n+XÊ\≈£î CÀ&ç+#·≥+, ‘Ó\TdüT≈£îqï n+XÊ\qT $$<Ûä <äèø£Œ<∏ë\‘√ dü]#·÷düTø=ì ìsêΔs¡D≈£î e#˚Ã˝≤
#·÷&É≥+ yÓTT<ä˝…’q$. yêdüÔyêìøÏ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T ndü+|üPs¡íyÓTÆq$. Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Bìì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ø£è‘ê´\
<ë«sê e÷Á‘·y˚T dü+|üPs¡í+ #˚j·T>∑\eTì $<ë´s¡Tú\≈£î, ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î düŒwüº+>± ‘Ó*j·TC…bÕŒ*.
ô|’ n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± Á|üdTü ‘Ô · bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT $X‚w¢ ùæ dÔ n$ Ä•+∫q y˚Ts¡≈î£ s¡÷bı+~+#· ã&É˝<Ò ìä , Äø£sDí¡ j
° T· +>±
˝Òeì eTq≈£î ‘Ó\TdüTÔ+~ n+‘˚ø±≈£î+&Ü bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝Àì n+XÊ\qT @ø£|üø£å+>± (Ç+≥sêø£åHé≈£î ‘êe⁄˝Ò≈£î+&Ü)
ñHêïsTT. ø±ã{Ϻ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ <ë«sê |æ\¢\ø£+~+#˚ kÕeTÁ–|ü≥¢ |ü⁄qsê˝À∫+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+~. á dü+<äs¡“¤+>±
C≤rj·T $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD eT+&É* (mHé.dæ.Ç.ÄsY.{Ï.) sê‘·, <äèX¯´s¡÷|ü+˝À |æ\¢\≈£î düyê\T $dæπs $<Ûä+>±
$düèÔ‘·+>± yÓ’$<Ûä´uÛÑ]‘·yÓTÆq kÕeTÁ–ì s¡÷bı+~+#·≥+ kÕ<Ûä´y˚Tqì Á|üjÓ÷>∑|üPs¡«ø£+>± ‘·eT |ü⁄düÔø±\ <ë«sê ‘Ó*|æ+~.

73
73
eTTø£ÿ\T eTTø£ÿ\T>±, y˚s¡T y˚s¡T>± y˚{Ïø£y˚ düe÷#ês¡ s¡÷|ü+˝À C≤„Hêìï n+~+#·&É+ø£+fÒ ˇø£<ëìø=ø£{Ï nqTdü+<Ûëq+
#˚dü÷Ô dü$Tà[‘·+>± n+~+#·≥+ y˚T\T.
|æ\¢\ uÛ≤wü :
|æ\¢\T ‘·eT≈£î ‘Ó*dæq, kÕe÷õø£ n+XÊ\qT e÷‘·èuÛ≤wü˝À #·]Ã+#·{≤ìøÏ m≈£îÿe Çwüº|ü&É‘ês¡T. kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ
n+XÊ\qT e÷‘·èuÛ≤wü˝À uÀ~Û+#·&Éy˚T ñ‘·ÔeT+ ˝Ò<ë ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ãVüQu≤cÕ $<ÛëHêìï nqTdü]+#ê*. ª|æ\¢\
uÛ≤wüqTμ eTq+ yê] düVü≤» uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D>± n_Ûe´ø°Ôø£]+#·e#·TÃ. kÕ+Á|ü<ëj·T uÀ<ÛäHê |ü<äú‘·T\˝À |æ\¢\T ‘·eT
uÛ≤yê\qT dü«+‘· e÷≥\˝À e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+&É<äT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü e˝…¢y˚j·T&É+, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À
ñ|üjÓ÷–+∫q uÛ≤wü˝À ˝Ò<ë ñbÕ<Ûë´j·TTì uÛ≤wü˝À *œ‘·s¡÷|ü+˝À e´ø°Ôø£]+#˚˝≤ |ü⁄]ø=\TŒ‘·T+~. Ç˝≤+{Ï
uÀ<ÛäHê|ü<äú‘·T\≈£î dü«dæÔ#Ó|æŒ, |æ\¢\ uÛÑj·÷ìï b˛>={Ϻ yê] uÛ≤yêìï dü«+‘·e÷≥\˝À e´ø£Ô|üs¡#˚+<äT≈£î <√Vü≤<ä+#˚ùd
e÷sêZ\qT nqTdü]+#ê*‡ ñ+~. kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ nuÛÑ´düq˝À |æ\¢\T nH˚«wæ+#·≥+, d”«j·T nqTuÛÑyê\qT, ne>±Vü≤qqT
dü«+‘·e÷≥\˝À e´ø°Ôø£]+#·{≤ìøÏ neø±X¯$Te«≥+ n‘·´+‘· ø°\ø£+.

74
74
 7 ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+dæ<äΔ‘· ` Á|üD≤[ø£\T

Ç+‘·es¡≈£î eTq+ kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ uÀ<ÛäHê \øå±´\T, $<ÛëHê\≈£î #Ó+~q n+XÊ\qT #·]Ã+#ê+. Ç$ ñbÕ<Ûë´j·TTì
bÕÁ‘· e÷sê*‡ ñ+<äì dü÷∫düTÔHêïsTT.
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·T e´edüú |ü⁄q]ïsêàD+ »s¡>±*. πøe\+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ç‘·s¡T\T s¡÷bı+~+∫q $<Ûëq
Á|üD≤[ø£, dæ\ãdtqT Ä#·s¡D˝À ô|fÒº e´øÏÔø±<äT. $<ë´Á|üD≤[ø£, kÕe÷Á–øÏ dü+ã+~Û+∫ ìs¡íj·T+ rdüTø√>∑*π> e´≈£îÔ\T>±
ñbÕ<Ûë´j·TT\qT >∑T]Ô+#ê*. $<ë´]ú ˝Àø±ìøÏ, $düÔè‘· $<ë´Á|üD≤[ø£ \øå±´\≈£î eT<Ûä´ ñqï n+‘·sê\qT |üP&ÉÃ{≤ìøÏ Ms¡T
ø£èwæ #˚j·÷*‡e⁄+~. ø±s¡´πøåÁ‘·+˝À ‘·T~ ìs¡íj·T+ rdüTø=H˚ kÕ~Ûø±s¡‘· M]πø e⁄+~.
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ $<ä´˝À ìs¡íj·÷\T #˚j·T≥+˝À, neø±XÊ\ ø£\Œq˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\ kÕ~Ûø±s¡‘· ø°\ø£yÓTÆq~. BìøÏ
ìsêàD≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\‘√bÕ≥T ñbÕ<Ûë´j·TT\ dü+dæ<‘Δä · ≈£L&Ü nedüs+¡ . ìsêΔ]‘· düeTj·T+˝À @+ #ÓbÕŒ*? m˝≤ uÀ~Û+#ê*?
@ kÕe÷Á– ñ|üjÓ÷–+#ê*? nH˚ n+XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü«‘·+Á‘·T˝…’ ñ+&Ü*. n<˚$<Ûä+>± |òü*‘ê\≈£î ≈£L&Ü yês¡T
»yêãT<ëØ‘·q+ eVæ≤+#ê*‡ ñ+≥T+~.
A) ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·j·÷Ø˝À áøÏ+~ n+XÊ\T #√≥T#˚düTø√yê* :
• uÀ<Ûäq≈£î nedüs¡yÓTÆq yê]¸ø£, bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T eTT+<äT>±H˚ ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*.
• kÕ+|òæTø£XÊÁkÕÔ\ uÀ<ÛäHê ñ|ü>∑eT+ (Approach), uÀ<ÛäHê |ü<äΔ‘·T\T, $_Ûqï kÕeTÁ–, ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À
nqTdü]+#ê*‡q uÀ<ÛäHê$<ÛëHê\T, eP´Vü‰\ô|’ |ü⁄qX¯Ãs¡D / •ø£åD ñ+&Ü*.
• kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT\T nedüs¡yÓTÆq, ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T, >√¢ãT, e÷´|t, n{≤¢dt e+{Ï
kÕeTÁ–, |æ\¢\≈£î #˚|ü≥ºe\dæq ø£è‘ê´\T, yê{ÏøÏ ‘·–q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á– yÓTT<ä\>∑Tq$ eTT+<äT>±H˚
dæ<äΔ+ #˚düTø√yê*.
• yÓuŸôd’≥¢qT MøÏå+∫, $$<Ûä n+XÊ\ô|’ düeTÁ>∑ ne>±Vü≤qqT ô|+bı+~+#·Tø√yê*.
• Á|üC≤kÕ«eT´ $\Te\T, ˝ÖøÏø£yê<ä+, düe÷q‘·«+ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\qT ne>±Vü≤q |üs¡#·T≥¬ø’ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À
#˚|ü≥ºe\dæq #·s¡Ã\T, ø£è‘ê´\ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ne>±Vü≤q ø=s¡≈£î #·s¡Ã\T ìs¡«Væ≤+#ê*.
• $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ` 2009 Á|üø±s¡+ e÷<Ûä´$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\T uÀ~Û+#˚ kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü+ã+~Û‘·
$wüj·T+˝À Á>±&ÉT´j˚T{Ÿ nsTTñ+&Ü*. M\Tø±ì |üø£å+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘êeTT nuÛÑ´dæ+∫q $wüj·÷\˝À
Á|ü‘˚´ø£ •ø£åD Çyê«*.
• eè‹Ô |üPs¡«ø£ •ø£åD˝À ≈£L&Ü e÷s¡T‘·Tqï ø±˝≤ìøÏ nqT>∑TD+>± m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT e÷s¡TŒ\T #˚dü÷Ô uÀ<Ûäq
kÕ>±*‡q nedüs¡eTT+~.
• kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À eè‹Ô HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+#·&Üì¬ø’ $wüj·T|üs¡yÓTÆq ì|ü⁄DT\‘√ ≈£L&çq dü+düú\T/
dü+|òü÷\T @sêŒ≥T#˚j·÷*. kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ uÀ<ÛäH√bÕ<Ûë´j·TT\ dü+dæ<äΔ‘·≈£î / ‘·j·÷ØøÏ Áù|s¡D ø£*Œ+#·&É+,
eè‹Ô|üs¡ n_Ûeè~Δ e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#ê*.
• CCE, RTE-2009 \qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì ô|’ n+XÊ\˙ï ìs¡+‘·s¡+>± ø=qkÕ>±*.

75
75
 |æ\¢\≈£î @+ H˚s¡Œ&ÜìøÏ, ˝Òø£ @ kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ uÀ<Ûäq #˚j·÷* nH˚ n+X¯+ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ |üP]Ô
ne>±Vü≤q, |ü≥Tºñ+&Ü*. H˚s¡TÃø√e&É+ nH˚~ |ü]o*+#·&É+, #˚j·T&É+, #·s¡Ã\T, Ä˝À∫+#·&É+ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~.
ø±ã{Ϻ m˝≤+{Ï #·s¡Ã\T @ @ n+XÊ\ô|’ #˚sTT+∫ |æ\¢\#˚ Ä˝À∫+|ü#˚j·÷*, m˝≤+{Ï ø£è‘ê´\T ÇùdÔ |æ\¢\T nqTuÛÑe+
<ë«sê dü«j·T+>± H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T, m˝≤+{Ï {Ï.m˝Ÿ.m+.\T ñ|üjÓ÷–+#ê*, yÓqTø£ã&ɶ $<ë´s¡Tú\≈£î m˝≤ düVü‰j·T+ #˚j·÷*
nì eTT+<äT>±H˚ Ä˝À∫+∫ Á|ü‹j·T÷ì{Ÿ ˝Òø£ bÕsƒ¡+q≈£î Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T |æ\¢\qT ñ<˚›•+∫
Áyêj·Tã&çq$ ø±ã{Ϻ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ç‘·s¡ ]|òü¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\T #·~$, uÛ≤eq\≈£î (concepts) ‘·–q ñ<ëVü≤s¡D\T, ø£è‘ê´\T
n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ ‘·q {°∫+>¥ H√{Ÿ‡˝À sêdüTø=ì |æ\¢\≈£î n+~+#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T #·<äe≈£î+&Ü, ]|òü¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\T
#·÷&É≈£î+&Ü |æ\¢\ nuÛÑ´düHêìøÏ Hê´j·T+ #˚j·T˝Òs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TTì ‘·j·÷Ø nH˚~ ˇø£ eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~Δ, uÀ<Ûäq
ñ‘˚»Ô |üs+¡ >±, |æ\\¢ ≈£î Áù|s¡D ø£*–+#˚ $<Û+ä >± ñ+&Ü*. |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \‘√, #·sá \‘√ ≈£L&çq uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \˝À
|æ\¢\T @ø±Á>∑‘·‘√ bÕ˝§Zì u≤>± H˚s¡TÃø=+{≤s¡T.
B) Á|üD≤[ø£\T ` yê]¸ø£ eT]j·TT j·T÷ì{Ÿ / bÕsƒ¡+ :
Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êqT uÀ~Û+#˚ ‘·s¡>∑‹øÏ eT]j·TT düã®≈£îº≈£î dü+e‘·‡sê+‘êìøÏ |æ\¢˝À¢ @$Tsêyê*? |æ\¢\T
@ kÕeTsêΔ´\T kÕ~Û+#ê*? Ä kÕeTsêú´\ kÕ<Ûäq≈£î m≥Te+{Ï uÀ<Ûäq eT]j·TT m˝≤+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#ê*
nì eTT+<˚ Á|üD≤[ø£ #˚düTø√yê*. á Á|üD≤[ø£\T eTTK´+>± ¬s+&ÉT. 1. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ 2. j·T÷ì{Ÿ / bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£.
M{Ïô|’ Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&çøÏ eT+∫ ne>±Vü≤q ñ+&Ü* eT]j·TT Ä•+∫q kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#·&É+ ø√dü+ eTT+<˚
Ä˝À∫+∫ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T #˚düTø=ì ìs¡«Væ≤+#ê*. á Á|üD≤[ø£\ jÓTTø£ÿ e÷~] bòÕsêà≥T¢ á øÏ+<ä Çe«ã&ܶsTT.
I. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ (Annual Plan) ` k˛bÕHê\T :
1. ‘·s¡>∑‹ :
2. düã®≈£îº :
3. dü+e‘·‡s¡+˝À á düã®≈£îº≈£î πø{≤sTT+#·ã&çq yÓTT‘·Ô+ |”]j·T&ÉT¢ :
4. dü+e‘·‡sê+‘êìøÏ |æ\¢˝À¢ Ä•+#˚ nuÛÑ´düq kÕeTsêú´\T :
5. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ (HÓ\ eT]j·TT j·T÷ì{Ÿ yêØ>±) :
|”]j·T&É¢ uÀ<ÛäHê eqs¡T\T ìs¡«Væ≤+#ê*‡q
Áø£.dü+. HÓ\ j·T÷ì{Ÿ/bÕsƒ¡+ dü+K´ eT]j·TT kÕeTÁ– ø±s¡´Áø£e÷\T
(Sl.No.) (Months) (Unit/Lesson) (No. of (Resources for (Activities/programmes
periods) teaching and TLM) to be performed)

6. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ neT\Tô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\ Á|ü‹düŒ+<äq :

7. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT <ëì neT\Tô|’ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì dü\Vü‰\T eT]j·TT Á|ü‹düŒ+<äq

76
76
yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ k˛bÕHê\ô|’ $es¡D :
dü+e‘·‡sê+‘êìøÏ |æ\¢˝À¢ Ä•+#˚ nuÛÑ´düHê kÕeTsêú´\T : $<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>±, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝Àì j·T÷ì≥¢qT
eT]j·TT n+XÊ\qT ˇø£kÕ] #·~$, Ä•+#˚ $<ë´ Á|üe÷D≤\qT sêj·÷*. á $<ë´ Á|üe÷D≤\qT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À
≈£L&Ü sêj·T&É+ »]–+~. Á|ü‹ $<ë´ Á|üe÷D≤ìøÏ dü+e‘·‡sê+‘êìøÏ $<ë´s¡Tú\˝À Ä•+#˚ nuÛÑ´düHê kÕeTsêú´\qT
sêj·÷*.
uÀ<ÛäHê eqs¡T\T eT]j·TT kÕeTÁ– (Resources for teaching (TLM)) : Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä dü+e‘·‡s¡+
uÀ~Û+#ê*‡q düã≈® î£ ≈º î£ ø±e\dæq eqs¡T\qT eTT+<˚ dæ<+Δä #˚dTü ø√yê*. eqs¡T\T nq>± ñ|üjT· Tø£Ô Á>∑+<∏ëe[ ( reference
books), ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£s¡B|æø£\T, #ês¡Tº\T, e÷´|t\T, >√¢ãT, n{≤¢dt, Á|üjÓ÷>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕeTÁ–, uÀ<Ûäq˝À
ñ|üjÓ÷–+#˚ kÕeTÁ–, ì|òüT+≥Te⁄\T, dæ.&ç\T / M&çjÓ÷\T, e÷´>∑C…’Hé‡, ø£+bÕdt u≤≈£î‡, øÏ{Ÿ‡, yÓ÷&É˝Ÿ‡, yÓTÆÁø√k˛ÿ|t,
Äj·÷s¡+>±\˝À ì|ü⁄DT˝…q’ e´≈£î\Ô ùde\ $ìjÓ÷>∑+, ~q|üÁ‹ø£\ øÏ|¢ Œæ +>¥‡, {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ yÓTT<ä\>∑Tq$. ñbÕ<Ûë´j·TT\T
(Ç+ø£q÷ Ä˝À∫+∫) uÀ~Û+#˚ $wüj·÷ìï nqTdü]+∫ ‘·–q uÀ<ÛäHê eqs¡T\qT kı+‘·+>± ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*. uÀ<Ûäq
ÄdüøÏÔø£s¡+>± ñ+&Ü\+fÒ, |æ\¢\T nuÛÑ´düq+˝À ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§ZHê\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTT+<˚ Ä˝À∫+∫ ‘·–q
eqs¡T\T ñ|üjÓ÷–+∫ ÄdüøÏÔø£s¡+>± uÀ~Û+#·T≥≈£î Á|üj·T‹ï+#ê*.
ìs¡«Væ≤+#ê*‡q ø±s¡´Áø£e÷\T (Activities / programmes to be performed) : ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ uÛ≤>∑+>± πøe\+
‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ ø±≈£î+&Ü ø=ìïÁ|ü‘˚´ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T nq>± πøåÁ‘· dü+<äs¡Ùq (field visit), kÕ+düèÿ‹ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T
(cultural activities), $C≤„q j·÷Á‘·\T (educational tours), kÕe÷õø£ dü+düú\ dü+<äs¡Ùq (visiting of social
institutions), düe÷» ùde (Social Service), øÏ«CŸ (Quiz), j·T÷‘Y bÕs¡¢yÓT+{Ÿ, e÷~] / qeT÷Hê nôd+;¢
(youth parliament / model assembly), |üÁ‹ø± düe÷y˚X¯+ (meet the press), ôd$THês¡T¢ (seminars), $$<Ûä
s¡ø±˝…’q #ês¡Tº\T, fÒãT˝Ÿ‡, e÷´|t‡ ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥≈£î ø±s¡´XÊ\\T (workshops for material development),
~q|üÁ‹ø£\≈£î yê´kÕ\T sêj·T&É+ (writing articles / case studies to newspapers), b˛düºs¡T¢ ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+
(poster writing), ø£$ düy˚Tàfi¯q+, $wüj·Tì|ü⁄DT\#˚ ñ|üHê´kÕ\T (lecturers from experts), ø£<∏ä\T, ø£$‘·\T,
Á&ÜsTT+>¥‡ yÓTT<ä\>∑T düè»Hê‘·àø£ n+XÊ\T (creative activities), yÓTT<ä\>∑T ø±s¡´Áø£e÷\qT ≈£L&Ü yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£˝À
#·÷bÕ*. eT]j·TT neT\T #˚j·÷*. á ø±s¡´Áø£e÷\ e\¢ $<ë´s¡Tú\˝À $$<Ûä kÕeTsêú´\T, n_Ûs¡T#·T\T
ô|+bı+~+#·ã&É‘êsTT. eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\ ˇø£ ÄVü‰¢<äø£s¡ Á|ü<˚X¯+>± e÷s¡T‘·T+~. BìøÏ Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT,
Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT eè‹Ô|üs¡+>± Ä˝À∫+∫ eè‹ÔøÏ Hê´j·T+ #˚j·÷*.
yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ neT\Tô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\ Á|ü‹düŒ+<äq :
HÓ\yêØ>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT neT\Tô|’ ‘·eT Á|ü‹düŒ+<äq\T sêj·÷*. nq>± ñ|üj÷Ó –+∫q uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T,
eqs¡T\T @ s¡ø£+>± |æ\¢\ nuÛÑ´düHêìøÏ ‘√&ÉŒ&ܶsTT. á |ü<äΔ‘·T\ e\¢ |æ\¢\T @ y˚Ts¡≈£î uÛ≤>∑kÕ«eT´+ eVæ≤+#ês¡T?
|æ\¢\ nuÛÑ´düHê Á|ü>∑‹ m˝≤ ñ+~? M{Ïô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT&ç jÓTTø£ÿ nqTuÛÑyê\T, n_ÛÁbÕj·÷\T sêj·÷*. Á|üD≤[ø£|üs¡+>±
ˇø√ÿkÕ] HÓ\yêØ j·T÷ì≥T¢ |üP]Ô #˚j·T˝Òø£b˛e#·TÃ. n+<äT≈£î>∑\ ø±s¡D≤\qT ≈£L&Ü Çø£ÿ&É sêj·÷*.
yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT <ëì neT\Tô|’ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì dü\Vü‰\T eT]j·TT Á|ü‹düŒ+<äq :
bÕsƒ¡XÊ\ Äs¡+uÛÑ+˝ÀH˚ Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·eT yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£qT Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTìøÏ düeT]Œ+#ê*. eT+∫
yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT y˚dü$ ôd\e⁄˝À¢H˚ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*. Ç+<äT≈£î Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT @Á|æ˝Ÿ

77
77
e÷dü+˝ÀH˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\#˚ ˇø£ düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+∫ yê]¸ø£ eT]j·TT bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£\ô|’ #·]Ã+#ê*. á $<Ûä+>±
düeT]Œ+∫q yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£\qT Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT |ü]o*+∫ nedüs¡yÓTÆq dü\Vü‰\T, dü÷#·q\qT sêj·÷*. yê]¸ø£
Á|üD≤[ø£ neT\Tô|’ HÓ\yêØ>± düMTøÏå+∫ ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT Äj·÷ {°#·s¡¢ yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£\˝ÀH˚ qyÓ÷<äT#˚j·÷*.
bÕsƒX¡ Ê\qT dü+<ä]Ù+#˚ |üs´¡ y˚øDå£ n~Ûø±s¡T\T ‘·|Œü ìdü]>± yê]¸ø,£ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\qT #·÷dæ ‘·eT dü÷#·q\qT, neT\Trs¡TqT
qyÓ÷<äT #˚j·÷*.
I) yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ (Annual Plan)
1. ‘·s¡>∑‹ : 9e
2. $wüj·T+ : kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+
3. dü+e‘·‡s¡+˝À á düu…®≈£îº≈£î πø{≤sTT+#·ã&çq yÓTT‘·Ô+ |”]j·T&ÉT¢ : 220
uÀ<Ûäq≈£î nedüs¡eTj˚T´ |”]j·T&ÉT¢ : 180
4. dü+e‘·‡sê+‘êìøÏ |æ\¢˝À¢ Ä•+#˚ nuÛÑ´düq kÕeTsêú´\T
1. $wüj·÷e>±Vü≤q :
uÛ÷Ñ $T |ü]D≤eT+, uÛ÷Ñ dü«s¡÷|ü+, ˙{Ï#Á· ø£+, o‘√wüdí ‹úæ , |üsê´es¡D+, e´ekÕj·T $<ÛëHê\T, Vü≤]‘·$|üe¢ +,
|ü]ÁX¯eT\≈£î nedüs¡yÓTÆq eTÚ[ø£ nedüsê\T, bıs¡T>∑Tùde\T, s¡TD≤\T, Á<äy√´\“D+, Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃ\T,
|ü⁄qs¡TJ®eq+, s¡ø£Ôs¡Væ≤‘· $|ü¢e+, C≤rj·T‘êuÛ≤e+, bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D+, kÕeT´yê<ä+, e\düyê<ä+,
Á|üC≤kÕeT´+, Vü≤≈£îÿ\T, #·{≤º\T, Á{≤|òæø˘ $<ä´ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
uÛ÷Ñ n+‘·s‘Z¡ · ìsêàD+, |üeHê\T, es¡¸bÕ‘·+, n&Ée⁄\T, |ü+{\T, |üqTï\T, s¡yêD≤, Vü≤≈£îÿ\qT eØZø]£ kÕÔsT¡ .
nøå±+XÊ\T`πsU≤+XÊ\T, o‘√wüídæú‹`yê‘êes¡Ddæú‹, n&Ée⁄\T, Jeqe´j·T+`JeqÁ|üe÷D+, Á|ü‘·´ø£å
|üqTï\T`|üs√ø£å|üqTï\T, sê#·]ø£+`Á|üC≤kÕ«eT´+, \T~›»+`kÕeT´yê<ä+, ìj·T+‘·è‘·«+`Á|üC≤kÕ«eT´+,
˝Àø˘n<ë\‘Y`Hê´j·TkÕúHê\≈£î >∑\ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T #Ó|ü‘ês¡T.
Væ≤e÷˙q<ë\T, düeTTÁ<ë\T, kÕúìø£ |üeHê\T, ÄVü‰πs‘·|ü+≥\T, m\Áø±ºìø˘ |ü]ÁX¯eT\T, ùdyês¡+>∑+,
e÷qeVü≤≈£îÿ\T, Á|üe÷<ädü+ã+~Û‘· yÓ’|üØ‘ê´\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*e«>∑˝≤Z*.
2. Ç∫Ãq n+XÊìï #·~$ ns¡ú+#˚düTø=ì, yê´U≤´ì+#·&É+ :
•˝≤XË’~∏\´+, Áø£eTø£åj·T+, ìπøå|üD\≈£î dü+ã+~Û+∫ @$T ns¡ú+#˚düT≈£îHêïs√ sêkÕÔs¡T/#ÓbÕÔs¡T.
32e ù|J˝Àì $wüj·÷ìï #·~$, ñc˛íÁ>∑‘·qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd eT÷&ÉT eTTK´yÓTÆq n+XÊ\qT $e]kÕÔs¡T.
113 ˝À ìj·T‘·, nìj·T‘· s¡ø±\T ù|sê #·~$, ‘·eT kı+‘·e÷≥˝À¢ e´ø°Ôø£]kÕÔs¡T.
137e ù|J˝Àì $wüj·÷ìï #·~$, Á|ü‘·´ø£å |üqTï\ >∑T]+∫ ◊<äT eTTK´yÓTÆq $wüj·÷\T #ÓbÕÔs¡T.
247 ù|J˝Àì Á|üC≤kÕ«eT´+ >∑T]+∫q ù|sê\qT #·~$, <ëìô|’ ‘·q n_ÛÁbÕj·÷ìï #ÓbÕÔs¡T.
ù|J 119 ˝Àì ã&Ó®{Ÿ >∑T]+∫ #·~$ |òü*‘ê\qT }Væ≤kÕÔs¡T.
ù|J HÓ+. 245 ˝Àì ù|sê #·~$, Bì‘√ ˙e⁄ @ø°uÛÑ$düTÔHêïyê? n_ÛÁbÕj·÷\T #ÓbÕÔs¡T.
ù|J HÓ+. 99 ˝Àì ªbıs¡T>∑Tùde\Tμ ù|sê #·<äTe⁄‘ês¡T. <ëìô|’ yêU≤´ìkÕÔs¡T.
3. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T :
yê‘êes¡D $düÔs¡D ∫Á‘êìï |ü]o*+∫, yê‘êes¡D bıs¡\ |ü{Ϻø£ ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T.
ù|J HÓ+. 64 ˝Àì e´ekÕj·T |ü+≥\ |ü{Ϻø£qT n{≤¢düT düVü‰j·T+‘√ |üP]Ô#˚kÕÔs¡T. <ëìì $X‚¢wækÕÔs¡T.

78
78
 65e ù|J˝Àì e´ekÕj·T<ës¡T\T, e´ekÕj·T ≈£L©\≈£î dü+ã+~Û+∫q u≤sYÁ>±|òtqT |ü]o*+∫, <ëì
Ä<Ûës¡+>± $X‚¢wækÕÔs¡T.
ù|õ HÓ+. 112 ˝Àì ô|ò’ (Pie) Á>±|òtqT |ü]o*+∫, |ü{Ϻø£ ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T. <ëìì $X‚¢wækÕÔs¡T.
ù|õ HÓ+. 125 ˝Àì {À≈£î <Ûäs¡\ dü÷∫ø£\ Á>±|òt Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì $X‚¢wækÕÔs¡T.
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ <Ûäs¡\ dü÷∫ø£qT ns¡ú+#˚düTø√e&ÜìøÏ $ìjÓ÷>∑ edüTÔe⁄\ <Ûäs¡\qT ùdø£]kÕÔs¡T. |ü{Ϻø£
‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T. $X‚¢wækÕÔs¡T.
ù|õ HÓ+. 132 ˝Àì ô|ò’ (Pie) Ä<Ûës¡+>± Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+ >∑T]+∫ ˇø£ ù|sê sêkÕÔs¡T.
eTVæ≤fi¯ s¡ø£åD #·{≤º\T bÕsƒ¡+ #·~$ #·{≤º\qT Áø=q˝≤õø£˝Ÿ es¡Tdü˝À |ü{Ϻø£ s¡÷|ü+˝À sêkÕÔs¡T.
ù|õ HÓ+. 88, 89 ˝Àì u≤sYÁ>±|òt\qT |ü]o*kÕÔs¡T. ˇø=ÿø£ÿ <ëì>∑T]+∫ ˇø£ ù|sê sêkÕÔs¡T.
4. düeTø±*q n+XÊ\|ü≥¢ Á|ü‹düŒ+<äq ` Á|ü•ï+#·&É+ :
n&Ée⁄\T qs¡ø£&É+ e\¢ ø£*π> |òü*‘ê\qT }Væ≤kÕÔs¡T. ìyês¡D ø=s¡≈£î dü÷#·q*kÕÔs¡T.
Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À @s¡Œ&˚ |üsê´es¡D düeTdü´\≈£î ø±s¡D≤\T }Væ≤kÕÔ&ÉT. |üsê´es¡D düeTdü´\≈£î ø±s¡D≤\T
dü÷∫kÕÔs¡T.
ÄVü‰s¡|ü+≥\T |ü+&ç+#·&É+ ‘·>∑Z≥+e\¢ @s¡Œ&˚ |ü]D≤e÷\qT düùV≤‘·Tø£+>± #ÓbÕÔs¡T.
kÕ>∑TuÛÑ÷$T jÓTTø£ÿ $d”Ôs¡í+ s√Es√E≈£î ‘·>∑Z&É+e\¢ @s¡Œ&˚ düeTdü´\T #ÓbÕÔs¡T.
Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T, e÷qe‘·|æŒ<ä $|ü‘·TÔ\ ìs¡«Vü≤D >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔs¡T.
u≤*ø£\T, eTVæ≤fi¯\ô|’ »s¡T>∑T‘·Tqï <ë&ÉT\ ìyês¡D≈£î dü÷#·q*kÕÔs¡T.
Á|ü»\T bı+<˚ Vü≤≈£îÿ\T, ùd«#·Ã¤\ >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔs¡T.
5. |ü≥HÓ’|ü⁄D≤´\T :
Á|ü|ü+#· |ü≥+˝À kÕúìø£ |üeHê\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+^dæ, e] |ü+&ç+#˚ sêÁcÕº\≈£î s¡+>∑T\T y˚kÕÔs¡T.
uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ≥ü + Ä<Ûës¡+>± eÁdüÔ |ü]ÁX¯eT\T, KìC≤\T, u§>∑TøπZ Áå ‘ê\T, u§>∑T>Z q∑ T\T, ÇqTeTT ñ≈£îÿ ø£sêà>±sê\
|ü{≤\qT |ü]o*+∫, $X‚¢wækÕÔs¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+˝À kÕ|òtºy˚sY f…ø±ï\J bÕs¡Tÿ\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü¢e ø±\+˝À Ç+>±¢+&ÉT˝À ÇqTeTT, eÁdüÔ |ü]ÁX¯eT\T πø+ÁBø£è‘·yÓTÆq Á|ü<˚XÊ\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
kÕe÷õø£ ìs¡düq\T »]–q Á|ü<˚XÊ\qT Á|ü|ü+#·|ü≥+˝À >∑T]ÔkÕÔs¡T.
>√¢ãT qeT÷Hê\qT ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T.
6. Á|üX¯+dü, düTìï‘·‘·«+ :
n+‘·]+∫b˛‘·Tqï n&Ée⁄\qT dü+s¡øÏå+#·&ÜìøÏ b˛düºsY ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T.
e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À ¬s’‘·T bÕÁ‘· >∑T]+∫ Á|üX¯+dækÕÔs¡T.
Ád”Ô\ Ä]úø£ kÕ«\+ãq≈£î dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\ bÕÁ‘·qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
Á|üe÷<ë\T »]–q|ü⁄&ÉT ‘·eT≈£î #˚‘·HÓ’q düVü‰j·T+ #˚kÕÔs¡T.
u≤\´$yêVü‰\e\¢ »]π> nqsêú\ >∑T]+∫ ˇø£ ø£s¡|üÁ‘·+ ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T.
z≥TVü≤≈£îÿ $ìjÓ÷–+#·&É+ >∑T]+∫ Á|ü»\qT #Ó’‘·q´+ #˚j·T&ÜìøÏ ø=ìï ìHê<ë\T sêkÕÔs¡T.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T, e÷qe Vü≤≈£îÿ\ >∑T]+∫ $e]+∫, yê{Ïì bÕ{ÏkÕÔs¡T.
s√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘ê $<ä´ >∑T]+∫ Á|üe÷<ë\ ìyês¡D≈£î ø=ìï ìHê<ë\T sêkÕÔs¡T.

79
79
 5. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ (HÓ\ eT]j·TT j·T÷ì{Ÿyê]>±) ` 9e ‘·s¡>∑‹
HÓ\ bÕsƒ¡+ |”]j·T&É¢ uÀ<ÛäHê eqs¡T\T, kÕeTÁ– ìs¡«Væ≤+#ê*‡q
dü+U´ ø±s¡´Áø£e÷\T
pHé 1. uÛÑ÷$T`eTq+ 8 ` uÛÑ÷ n+‘·s¡Z‘· ìsêàD+ eqeTVü≤√‘·‡e+`
qeT÷Hê\T Á|üø£è‹ì ø±bÕ&É≥+—
` >√¢ãT ` qeT÷Hê
` Á|ü|ü+#· |ü≥+
p˝…’ 2. uÛÑ÷$T`Äes¡DeTT\T 8 ` Á|ü|ü+#· |ü≥+ qeT÷Hê\ Á|ü<äs¡Ùq
` n–ï|üs¡«‘ê\ qeT÷Hê ìsêàD≤‘·àø£
eT÷˝≤´+ø£q $esê\
qyÓ÷<äT
12. j·T÷s¡|t˝À e÷s¡T‘·Tqï 9 ` j·T÷s¡|t |ü≥+
kÕ+düÿè‹ø£ dü+Á|ü<ëj·÷\T ` yÓTÆU…˝≤+õ˝À, *jÓ÷Hês√¶
1300`1800 &ÜyÓì‡ J$‘·#·]Á‘·
Ä>∑wüߺ 3. »˝≤es¡D+ 7 ` Á|ü|ü+#· |ü≥+ kÕ«‘·+Á‘√<ä´e÷ìøÏ
` uÛÖ‹ø£, uÛÑ÷>√fi¯XÊÁdüÔ+ dü+ã+~+∫q ∫Á‘ê\T
(Ç+≥sY, &çÁ^kÕúsTT) yê´kÕ\T, ñ‘·Ôsê\
ùdø£s¡D ` Á|ü<äs¡Ùq.
13. 17, 18e X¯‘êu≤›\˝À 8 ` bò˛¢#ÛêsYº ` mùdº{Ÿ
Á|üC≤kÕ«$Tø£, C≤rj·Tyê<ä ` C≤Hé˝≤ø˘, s¡÷k˛ ∫Á‘ê\T
$|ü¢yê\T
Ä>∑wüߺ` 4. yê‘êes¡D+ 8 ` >√¢ãT
ôdô|º+ãs¡T ` Á|ü|ü+#· |ü≥+
ôdô|º+ãs¡T 5. Jyêes¡D+ 7 ` Á|ü|ü+#· |ü≥+ JeyÓ’$<Ûë´ìøÏ
` ø±\Twü´ø±s¡ø£ ∫Á‘ê\T #Ó+~q yês¡Ô\
` 2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\T Á|ü<äs¡Ùq.
ôdô|º+ãs¡T` 14. 19e X¯‘êã›+˝À Á|üC≤kÕ«$Tø£ 8 ` j·T÷s¡|t |ü≥+ ìsêàD≤‘·àø£
nø√ºãs¡T C≤rj·Tyê<ä $|ü¢yê\T eT÷˝≤´+ø£q $esê\
qyÓ÷<äT
nø√ºãs¡T 15. bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D+, 8 ` Á_≥Hé |ü≥+ dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£
kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ ` CÒyéT‡ yê{Ÿ, d”ºyÓq‡Hé eT÷˝≤´+ø£q $esê\
∫Á‘ê\T qyÓ÷<äT
qe+ãs¡T 6. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À e´ekÕj·T+ 8 ` uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+ |æ\¢\T #˚dæq ÁbÕC…ø˘º
` |ü+≥\ ∫Á‘ê\T |üqT\ Á|ü<äs¡Ùq
` #êsYº ` |ü+≥\T (u≤sYÁ>±|òt)

80
80
 HÓ\ bÕsƒ¡+ |”]j·T&É¢ uÀ<ÛäHê eqs¡T\T, kÕeTÁ– ìs¡«Væ≤+#ê*‡q
dü+U´ ø±s¡´Áø£e÷\T
` ¬s’‘·T\qT bÕsƒ¡XÊ\≈£î
ÄVü‰«ì+#·&É+
` ∫s¡T<ÛëHê´\T
7. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü]ÁX¯eT\T 8 ` |ü]ÁX¯eT\ ∫Á‘ê\T
` uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+
` KìC≤\T
` #êsYº ` ªô|’μ (Pie)
` düe÷#ês¡ |ü{Ϻø£\T
qe+ãs¡T` 16. kÕe÷õø£ ìs¡düH√<ä´e÷\T 7 ` |üÁ‹ø£\˝À e∫Ãq ñ<ä´e÷\ ù|<äÁ|ü»\ dæú‹>∑‘·T
&çôd+ãs¡T øÏ¢|æŒ+>¥‡ \ô|’ b˛düºsY ‘·j·÷],
` e÷qeVü≤≈£îÿ\ Á|üø£≥q Á|ü<äs¡Ùq ` m–®_wüHé
&çôd+ãs¡T 17. ˝≤{ÏHé nyÓT]ø±, Ädæj·÷, 8 ` ˝≤{ÏHé nyÓT]ø±, Ädæj·÷,
ÄÁ|òæø±\˝À e\düyê<ä+ ÄÁ|òæø±\ |ü{≤\T
` Á|ü|ü+#· |ü≥+
18. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ e\düyê<ä 8 ` n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘· ∫Á‘ê\T ìsêàD≤‘·àø£
Á|üuÛ≤e+ ` n≥M ñ<ä´e÷\ >∑T]+∫ eT÷˝≤´+ø£q
|üÁ‹ø£\˝À e∫Ãq øÏ¢|æŒ+>¥‡ $esê\ qyÓ÷<äT
` n\÷¢], ø=eTs¡+;yéT J$‘·
#·]Á‘·\T
` kÕúìø£ ø±]àø£ ñ<ä´e÷\T
(ù||üsY øÏ¢|æŒ+>¥‡)
»qe] 8. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ùdyê 6 ` f…ÆyéT˝…’Hé #êsYº dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ` ùdyês¡+>±ìøÏ #Ó+~q eT÷˝≤´+ø£q
∫Á‘ê\T $esê\ qyÓ÷<äT.
` ùdyês¡+>∑+˝Àì e´øÏÔì
bÕsƒ¡XÊ\≈£î ÄVü‰«ì+#·&É+
` u≤´+øÏ+>¥, ø£+|üP´≥sY,
f…*ø£eT÷´ìπøwüHé≈£î
dü+ã+~Û+∫q &˚{≤ |ü{Ϻø£\T
»qe] 19. $düÔ]düTÔqï Á|üC≤kÕ«eT´+ 6 ` ÄÁ|òæø± |ü≥+ ôd$THêsY
` Ç‘·s¡<˚XÊ\ ñ<ä´e÷\T |üÁ‘·düeTs¡ŒD
` Á|ü|ü+#· |ü≥+
»qe]` 20. Á|üC≤kÕ«eT´+ 6 ` Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\ |ü{Ϻø£ e÷~] mìïø£\T
|òæÁãe] s¡÷|ü⁄~<äT›≈£î+≥Tqï uÛ≤eq (Á|ü|ü+#·<˚XÊ\T) ìs¡«Væ≤+#·&É+
` mìïø£\ kÕe÷Á–

81
81
 HÓ\ bÕsƒ¡+ |”]j·T&É¢ uÀ<ÛäHê eqs¡T\T, kÕeTÁ– ìs¡«Væ≤+#ê*‡q
dü+U´ ø±s¡´Áø£e÷\T
9. Á<äe´e´edüú ` s¡TD+ 8 ` dü«j·T+düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\ u≤´+ø˘ dü+<äs¡Ùq
düuÛÑT´\qT bÕsƒ¡XÊ\≈£î
|æ\e&É+ ` e÷{≤¢&ç+#·&É+
` s¡TD≤\T ` #Ûês¡Tº
` s¡TD≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫
ì+ù| bòÕsê\T
|òæÁãe] e÷qeVü≤≈£îÿ\T`ÁbÕ<∏ä$Tø£Vü≤≈£îÿ\T 8 ` ÁbÕ<∏ä$Tø£Vü≤≈£îÿ\ bò˛¢#ês¡Tº Hê≥ø°ø£s¡D
` e÷qeVü≤≈£îÿ\ dü+|òüT+ ìsêàD≤‘·àø£
düuÛÑT´\qT bÕsƒ¡XÊ\≈£î eT÷˝≤´+ø£q
nVü‰«ì+#·&É+ $esê\
` $$<Ûä dü+düú\ ˝À>√\T qyÓ÷<äT
|òæÁãe]` eTVæ≤fi≤ s¡ø£åD #·{≤º\T 5 ` |üÁ‹ø£\˝À e∫Ãq eTVæ≤fi¯\≈£î b˛©dtùdºwüHé
e÷]Ã dü+ã+~Û+∫q ñ<ä´e÷\T, dü+<äs¡Ùq`mdt.◊.‘√
dü+|òüT≥q\T. eTTU≤eTTœ
` eTVæ≤fi¯\≈£î dü+ã+~Û+∫q
#·{≤º\T.
` kÕúìø£+>± ñ+&˚ eTVæ≤fi¯
Hê´j·Tyê~ì bÕsƒ¡XÊ\≈£î
|æ\e&É+.
e÷]à <Ûäs¡\T Jeq e´j·T+ 7 ` ≈£î≥T+ã ã&Ó®{Ÿ #êsYº
` $$<Ûä s¡ø±\ edüTÔe⁄\
bÕ´øÏ+>¥ ùdø£s¡D
e÷]à Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ |üqTï\T 11 ` ~q|üÁ‹ø£\ qT+&ç ùdø£]+∫q qeT÷Hê nôd+;¢`
ã&Ó®{Ÿ $esê\T. ã&Ó®{Ÿ düeTs¡ŒD
$|ü‘·TÔ\ ìs¡«Vü≤D 5 ` ~q|üÁ‹ø£\qT+&ç ùdø£]+∫q ìHê<ë\T,
$|ü‘·TÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£s¡|üÁ‘ê\T, b˛düºsY‡,
∫Á‘ê\T ~q|üÁ‹ø£\ Á|ü<äs¡Ùq
@Á|æ˝Ÿ s√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘ê $<ä´ 3 ` Á{≤|òæø˘ >∑Ts¡TÔ\T s¡yêD≤$<ä´≈£î
` Á&Ó’$+>¥˝…’ôdHé‡ $$<Ûä bòÕsê\T dü+ã+~Û+∫q
qeT÷Hê\ Á|ü<äs¡Ùq
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£
$esê\ qyÓ÷<äT.

6. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ neT\Tô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\ Á|ü‹düŒ+<äq. (HÓ\ø=ø£kÕ] sêj·÷*)

7. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT <ëì neT\Tô|’ Á|ü<ëH√bÕ<Ûë´j·TTì dü\Vü‰\T eT]j·TT Á|ü‹düŒ+<äq.

82
82
II. j·T÷ì{Ÿ / bÕsƒ¡´ (lesson) Á|üD≤[ø£ :
@$T uÀ~Û+#ê*? m˝≤ uÀ~Û+#ê*? m≥Te+{Ï nuÛÑ´düq ø£è‘ê´\T Çyê«*? |æ\¢*ï @$<Ûä+>± nuÛÑ´düq+˝À
uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·÷*? @$T ø=‘·Ô $wüj·÷\T #ÓbÕŒ*? nH˚$ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTT+<äT Ä˝À∫+∫ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T
#˚düTø√yê*. ø±e⁄q, Á|üD≤[ø£ düT\uÛÑ‘·s¡+>±, Ä#·s¡DjÓ÷>∑´+>±, Ä˝À∫+#˚$<Ûä+>± ñ+&É{≤ìøÏ ˇø£ ø=‘·Ô bòÕsêà{Ÿ
‘·j·÷s¡T#˚j·T&ÉyÓTÆq~. á Á|üD≤[ø£ ¬s+&ç+{ÏøÏ ø£*|æ nq>± j·T÷ì{Ÿ eT]j·TT |”]j·T&é bÕ¢Hé\qT ø£*– ñ+≥T+~.
á Á|üD≤[ø£˝Àì k˛bÕHê\T áøÏ+~$<Ûä+>± ñ+{≤sTT. nìï düã®≈£îº\≈£î Ç<˚ bòÕsêà{ŸqT ñ|üjÓ÷–+#ê*.
j·T÷ì{Ÿ / bÕsƒ¡´ (lesson) Á|üD≤[ø£˝Àì k˛bÕHê\T :
1. j·T÷ì{Ÿ/bÕsƒ¡+ ù|s¡T :
2. ‘·s¡>∑‹ :
3. j·T÷ì{Ÿ≈£î πø{≤sTT+∫q yÓTT‘·Ô+ |”]j·T&É¢ dü+K´ :
4. kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´ Á|üe÷D≤\T :
5. |”]j·T&é yêØ>± uÛ≤eq\T, uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq n+XÊ\T eT]j·TT $<ÛëHê\T :
uÀ~Û+#ê*‡q uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T/nuÛÑ´düHê
|”]j·T&é uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕeTÁ– $<ë´s¡Tú\ ne>±Vü≤q
n+X¯+/uÛ≤eq\T nqTuÛÑyê\T (Teaching
dü+K´ (Teaching item/ learning strategies/learning (Resources for |ü]o\q
(Periods) teaching [TLM])
concepts) experiences)
1
2
3

6. {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ ` Teaching Notes : (uÀ<ÛäHê+XÊ\T eT]j·TT $<ÛëHê\ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n<äq+>±

ùdø£]+#·Tø√yê*‡q düe÷#ês¡+.
7. ñbÕ<Ûë´j·TT&ç Á|ü‹düŒ+<äq\T :
bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£˝Àì k˛bÕHê\ô|’ $es¡D
kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´ Á|üe÷D≤\T : j·T÷ì{Ÿ/yÓTT‘·Ô+ bÕsƒ¡+qT eTT+<˚ ˇø£kÕ] |üP]Ô>± #·~$ ne>±Vü≤q #˚düTø=ì Ä
bÕsƒ¡+ <ë«sê kÕ~Û+#˚ kÕeTsêú´\qT $<ë´Á|üe÷D≤\ yêØ>± sêj·÷*. $<ë´ Á|üe÷D≤\ >∑Ts¡+∫ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À
≈£L&Ü $es¡D Çe«&É+ »]–+~. bÕsƒ¡+ ∫es¡˝À ñqï nuÛ≤´kÕ\T ≈£L&Ü $<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>±H˚ ñHêïsTT.
ø±e⁄q, ñbÕ<Ûë´j·TT\T #·~$, á $<ë´ Á|üe÷D≤\ô|’ ne>±Vü≤q ô|+#·Tø√yê*. Ç$ eTT+<˚ sêj·T&É+ e\¢ Ç$
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ m˝≤+{Ï uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\qT eT]j·TT eqs¡T\qT $ìjÓ÷–+#ê˝À ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ˇø£ ne>±Vü≤q
ø£\T>∑T‘·T+~.
|”]j·T&é yêØ>± uÛ≤eq\T, uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq n+XÊ\T eT]j·TT $<ÛëHê\T :
uÛ≤eq\T / n+XÊ\T (concepts / areas) :
Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝À ø=ìï eTTK´yÓTÆq uÛ≤eq\T ñ+{≤sTT. uÛ≤ùw‘·s¡ düã®≈£îº\˝À M{Ïì eTTK´+>± bÕsƒ¡+˝À o]¸ø£\T
(side headings) >± #·÷|ü&É+ »]–+~. Çy˚ø±≈£î+&Ü á uÛ≤eq\T ˇø√ÿkÕ] bÕsƒ¡+˝À n+‘·Ø¢q+>± ñ+{≤sTT.

83
83
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT M{Ïì >∑T]Ô+∫ á uÛ≤eq\qT |”]j·T&É¢ yêØ>± Á|üD≤[ø£ #˚düTø√yê*. á uÛ≤eq\≈£î dü+ã+~Û+∫q
düe÷#êsêìï ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ëe[ #·<äe&É+ <ë«sê ùdø£]+∫ eT+∫ düe÷#êsêìï |æ\¢\≈£î Çe«&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#ê*.
á n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä Á|üD≤[ø£˝À sêdüTø√yê*.
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq $<ÛëHê\T :
uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T Á|ü‹ düã®≈£îº≈£î $$<Ûä s¡ø±\T>± ñ+{≤sTT. H˚s¡TÃø√e&É+ nH˚~ $q&É+ <ë«sê, #·<äe&É+ <ë«sê
ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ |ü<‘Δä T· \T n+fÒ #·sá \T (dialogues and discussions), ø£è‘ê´\T (activities), ÁbÕC…≈î£ \º T (projects),
Á|ü•ï+#·&É+ (questioning), |ü]o\q (observation), nH˚«wüD (exploration), ø£qT>=q&É+ (discovery), $X‚¢wüD
(analysis), dü+X‚¢wüD (synthesis), eT÷˝≤´+ø£q+ (evaluation) yÓTTˆˆ$.
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq $<ÛëHê\T eTTK´+>± ø±HÓ‡|tº e÷´|æ+>¥ (concept mapping), Á|üX¯ï\T eT]j·TT #·s¡Ã (questions
and discussions), #·<äe&É+ eT]j·TT Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ (reading and reflection), |ü<äC≤\+ô|’ #·s¡Ã (discussion
on vocabulary), |ü{≤\T (mapping activity), øπ Áå ‘· dü+<äsÙ¡ q (field visit), øπ dt dü&
º û (case study), »≥Tº|ìü `Á|ü<sä Ù¡ q
eT]j·TT #·s¡Ã (group work, presentation and discussion), Á|ü•ï+#·&É+ eT]j·TT yê<äq\T (questioning and
arguments), |ü]dæú‹ $X‚¢wüD eT]j·TT Á|ü‹düŒ+<äq (situation analysis and reflection), düe÷#ês¡ ùdø£s¡D`
ùdø£s¡D`$X‚¢wüD eT]j·TT Á|ü<äs¡Ùq (information collection, analysis and presentation). ÁbÕC…≈£îº |üqT\T
(project works), KWL technique - Waht I know ? What additionally I want to know? and What I
learnt? (prior knowledge, knowledge to be acquired through lesson transactions and knowledge
gained finally).

uÀ<ÛäHê eqs¡T\T eT]j·TT kÕeTÁ– (Resources for teaching [TLM]) :

Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ~Û+#ê*‡q j·T÷ì{Ÿ/bÕsƒêìøÏ ø±e\dæq eqs¡T\qT eTT+<˚ dæ<äΔ+ #˚düTø√yê*. eqs¡T\T
nq>± ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ëe[ (reference books). ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£s¡B|æø£\T, #ês¡Tº\T, e÷´|t\T, >√¢ãT, n{≤¢dt,
Á|üjÓ÷>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕeTÁ–, uÀ<Ûäq˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ kÕeTÁ–, ì|òüT+≥Te⁄\T, dæ.&ç.\T/M&çjÓ÷\T, e÷´>∑C…’Hé‡,
ø£+bÕdt u≤≈£î‡, øÏ{Ÿ‡, yÓ÷&É˝Ÿ‡, yÓTÆÁø√k˛ÿ|t, Äj·÷ s¡+>±\˝À ì|ü⁄DT˝…’q e´≈£îÔ\ ùde\ $ìjÓ÷>∑+, ~q|üÁ‹ø£\
øÏ¢|æŒ+>¥‡, {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ yÓTT<ä\>∑Tq$. ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ç+ø£q÷ Ä˝À∫+∫ uÀ~Û+#˚ $wüj·÷ìï nqTdü]+∫ ‘·–q
uÀ<ÛäHê eqs¡T\qT kı+‘·+>± ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*. uÀ<Ûäq ÄdüøÏÔø£s¡+>± ñ+&Ü\+fÒ |æ\¢\T nuÛÑ´düq+˝À bÕ˝§ZHê\+fÒ
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTT+<˚ Ä˝À∫+∫ ‘·–q eqs¡T\T ñ|üjÓ÷–+∫ ÄdüøÏÔø£s¡+>± uÀ~Û+#·T≥≈£î Á|üj·T‹ï+#ê*.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À ñqï düe÷#êsêìï {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä sêj·T≈£L&É<äT
` á Á|üD≤[ø£≈£î Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·|üŒìdü]>± ˇø£ ô|<ä› H√{ŸãTø˘ ô|≥Tºø√yê*. Á|ü‹ j·T÷ì{Ÿ/bÕsƒêìøÏ
<ë<ë|ü⁄ 20 ù|J\ es¡≈£î e~˝Òj·÷*. Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT kı+‘·+>± ‘·j·÷¬s’ Ä bÕsƒêìøÏ dü+ã+~Û+∫q
uÀ<ÛäHê+XÊ\T / uÛ≤eq\ô|’ düe÷#ês¡+ nq>± Ä n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+, ø=‘·Ô
ñ<ëVü≤s¡D\T, Ä˝À∫+|üCÒùd Á|üX¯ï\T, n<äq|ü⁄ ø£è‘ê´\T, dü+ã+~Û+∫q ø£<∏ä\T, dü+|òüT≥q\T yÓTT<ä\>∑Tq$
ùdø£]+∫ nq>± ¬s|òü¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\T eT]j·TT e÷´>∑C…’qT¢, yêsêÔ|üÁ‹ø£\ qT+∫ ùdø£]+∫ {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä
sêdüTø√yê*. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ø=‘·Ô $wüj÷· \T á {°∫+>¥ H√{Ÿ‡≈£î #˚sêÃ*. BìøÏ m≈£îÿe ù|J\T øπ {≤sTT+#ê*.
ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TTì jÓTTø£ÿ eè‹Ô|üs¡yÓTÆq ‘·j·÷Ø á {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ |ü]o*ùdÔ ‘Ó*dæb˛‘·T+~. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À
ñqï düe÷#êsêìï e÷Á‘·+ á {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä sêj·T≈£L&É<äT. πøe\+ n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ e÷Á‘·y˚T
ñ<ëVü≤s¡D\T, ø£è‘ê´\T, Ä˝À∫+|üCÒùd Á|üX¯ï\T yÓTT<ä\>∑Tq$ sêj·÷*.
84
84
ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|ü‹düŒ+<äq\T :
` ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|ü‹düŒ+<äq\T n+fÒ bÕsƒ¡+ @s¡ø£+>± »]–+~? |æ\¢\T @$T H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T? @ |ü<äΔ‹
H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ u≤>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç+~? @@ |æ\¢\T düè»Hê‘·àø£+>± »yêãT\T #ÓbÕŒs¡T? eT+∫>± »]–q
‘·s>¡ ‘∑ T· \T, »s¡>ì∑ ‘·s>¡ ‘∑ T· \T, ø±s¡D≤\T, eT+∫>± nì|æ+∫q n+XÊ\T, $»j·Te+‘·yTÓ qÆ eP´Vü‰\T yÓTT<ä\>∑Tq$
eT]j·TT ‘·q nqTuÛÑyê\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Çø£ÿ&É sêj·÷*.
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT á bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£\qT eT]j·TT yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£\qT ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê˝≤?
Á|ü‹ dü+e‘·‡sêìøÏ eT]j·TT j·T÷ì{Ÿ/bÕsƒê\≈£î Á|üD≤[ø£\qT sêj·Te\dæq nedüs¡+ ˝Ò<äT. ˇø£kÕ] sêdüT≈£îqï
‘·s¡yê‘· |ü⁄düÔø±\T e÷s¡q+‘· es¡≈£î yê{ÏH˚ ø=qkÕ–+#·e#·TÃ. ø±˙ Á|ü‹ k˛bÕq+ øÏ+<ä n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï
nq>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T, eqs¡T\T, {°∫+>¥ H√{Ÿ‡, Á|ü‹düŒ+<äq\T n<äq+>± nedüsy¡ TÓ qÆ ~ yÓTs¡T>∑Tø√dü+
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ sêdüTø√yê*.
` Á|ü‹ j·T÷ì{Ÿ≈£î, Á|ü‹ dü+e‘·‡sêìøÏ {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|ü‹düŒ+<äq\ øÏ+<ä
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT sêdüTø√yê*. á Á|üD≤[ø£ ø=ìï dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ |üì#˚dTü +Ô ~. ø=‘·Ô $wüj÷· \qT m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT
$$<Ûä |ü⁄düÔø±\T #·~$ {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä sêdüTø√yê*.
` eTTK´+>± {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä<Ûës¡ eT]j·TT ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T, e÷´>∑C…’qT¢,
~q|üÁ‹ø£\T, ñbÕ<Ûë´j·T ø£s¡B|æø£\T #·~$, n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï, |æ\¢\qT Ä˝À∫+|üCÒùd Á|üX¯ï\T, |üõ˝Ÿ‡,
ø£è‘ê´\T, ñ<ëVü≤s¡D\T, Ä˝À∫+|üCÒùd πødtdüº&û\T, {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ sêj·÷*. M{Ïì
uÀ<Ûäq˝À ñ|üjÓ÷–+#·&É+ <ë«sê uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq+ ÄdüøÏÔø£s¡+>± ñ+≥T+~. |æ\¢\T Ä˝À∫+#·&É+ eT]j·TT yê]
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±e⁄q Á|ü‹ {°#·s¡T Á|ü‹s√E uÀ<Ûäq≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ëe[
eT]j·TT e÷´>∑C…’q¢qT #·<äe&É+ n\yê≥T #˚düTø√yê*. ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô|üs¡yÓTÆq HÓ’|ü⁄D≤´\≈£î eT]j·TT |æ\¢\≈£î
Hê´j·T+ #˚j·÷\+fÒ Ç~ ‘·|üŒìdü]. #·<äe&É+ Ä–b˛‘˚ #·~y˚ n\yê≥T ˝Òø£b˛‘˚ eè‹Ô˝À düÔãΔ‘· #√≥T
#˚düT≈£î+≥T+~. Bìe\¢ #Óù|Œyê]øÏ, $H˚yê]øÏ nHêdüøÏÔ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ø±e⁄q |ü⁄düÔø£ |üsƒ¡q+, Á|ü‹düŒ+~+#·&É+,
#·]Ã+#·&É+, nH˚$ eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~ΔøÏ eT÷˝≤<Ûësê\T. Ç$ ˝Ò≈£î+&Ü eTq+ uÀ~Û+#˚~ ñ+&É<äT, |æ\¢\T
H˚s¡TÃ≈£îH˚B ñ+&É<äT.

85
85
 bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ (Lesson Plan)
1. bÕsƒ¡+ ù|s¡T : Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ ` |üqTï\T
2. ‘·s¡>∑‹ : 9e
3. |”]j·T&é\ dü+K´ : 11
4. bÕsƒ¡+ \øå±´\T ˝Ò<ë bÕsƒ¡+ <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T
(a) $wüj·÷e>±Vü≤q :
Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ã&Ó®{Ÿ nedüs¡+ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï, m¬ø’‡CŸ düT+ø±ìøÏ eT<Ûä´>∑\ e´‘ê´kÕ\T #ÓãT‘ês¡T.
|üqTï\ $~Û+|ü⁄ e\¢ ù|<äyê]øÏ ø£*π> Çã“+<äT\≈£î ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T.
m¬ø’‡CŸ düT+ø±ìøÏ, ø£düºyéT‡ düT+ø±ìøÏ eT<Ûä´>∑\ e´‘ê´kÕ\T #ÓãT‘ês¡T.
|üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À dü¬s’q $<Ûëq+ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
Á|ü‘·´ø£å, |üs√ø£å |üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔs¡T.
|üqTï\ m>∑y˚‘·≈£î ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T.
Á|ü‘·´ø£å, |üs√ø£å |üqTï\≈£î >∑\ ‘˚&Ü\qT #ÓãT‘ês¡T.
(b) bÕsƒê´+XÊìï #·~$ ns¡ú+#˚düTø=ì, yê´U≤´ì+#·&É+ :
ù|J HÓ+. 139 ˝Àì ¬s+&Éeù|sê #·~$ <ëìô|’ yê´U≤´ì+#·&É+.
Á|ü‘·´ø£å |üqTï\T nH˚ ù|sêqT #·~$ ‘·q n_ÛÁbÕj·÷\T #ÓãT‘ês¡T.
(c) düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T :
≈£î≥T+u≤\ Ä<ëj·T, e´j·T düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, |ü{Ϻø£˝À qyÓ÷<äT#˚dæ, $X‚¢wækÕÔs¡T.
ù|J HÓ+. 132 ˝Àì ô|ò’ (Pie) #Ûês¡TºqT Á>±|òt s¡÷|ü+˝ÀøÏ e÷s¡TkÕÔs¡T.
ô|ò’ (Pie) #Ûês¡Tº Ä<Ûës¡+>± Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+ >∑T]+∫ $X‚¢wædü÷Ô sêkÕÔs¡T.
$$<Ûä s¡ø±\ edüTÔe⁄\qT ùdø£]+∫, <Ûäs¡\ |ü{Ϻø£qT ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T.
(d) düeTø±©q n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq ` Á|ü•ï+#·T≥ :
‘·s¡#·T>± ô|s¡T>∑T‘·Tqï ãdüT‡#êØ®\ e\¢ ø£*π> |ü]D≤e÷\ô|’ Á|ü‹düŒ+~kÕÔ&ÉT.
s¡ø£s¡ø±\ |üqTï\ô|’ Á|ü•ïkÕÔs¡T.
|üqTï\ ô|+|ü⁄e\¢ H˚{Ï e÷qe⁄ì Jeq $<ÛëqeTT˝À ø£*π> e÷s¡TŒ\ô|’ Á|ü‹düŒ+~kÕÔs¡T.
(e) |ü≥ HÓ’|ü⁄D≤´\T :
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+˝À Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú\T+&˚ ø=ìï q>∑sê\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
(f) Á|üX¯+dü, düTìï‘·‘·«+ :
|üqTï\ m>∑y˚‘· >∑T]+∫ ø=ìï ìHê<ë\T sêkÕÔs¡T.
|üqTï\T düÁø£eT+>± #Ó*¢+#˚yê]ì Á|üX¯+dækÕÔs¡T.
Á|üuÛÑT‘·«+ ø£*Œ+#˚ Á|üC≤dü+πøåeT |ü<∏äø±\≈£î |üqTï\ sêã&ç eT÷˝≤<Ûës¡+ nì >∑T]ÔkÕÔs¡T.

86
86
 5. |”]j·T&éyê]>± uÛ≤eq\T, uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq n+XÊ\T eT]j·TT $<ÛëHê\T
|”]j·T&é uÛ≤eq\T/uÀ<ÛäHê+X¯+ uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T, |ü<äΔ‘·T\T / TLM / eqs¡T\T |æ\¢\ ne>±Vü≤q ` |ü]o\q
nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T
1e Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ`|üqTï\T ø±HÓ‡|tº e÷´|æ+>¥ Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤+#˚ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ã&Ó®{Ÿ m+<äT≈£î nedüs¡+?
` Á|üuÛÑT‘·« bÕÁ‘· |ü<äC≤\+ô|’ #·s¡Ã ∫Á‘ê\T Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|ü»\≈£î sêsTTr\T
#·<äTe⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥ ã&Ó®{Ÿ≈£î dü+ã+~Û+∫q ù||üs¡T m+<äTøÏkÕÔsTT ?
Á|üX¯ï\T eT]j·TT #·s¡Ã ø£{Ï+>¥‡
2e ` Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃ\T Á|üX¯ï\T eT]j·TT #·s¡Ã ã&Ó®{Ÿ≈£î dü+ã+~Û+∫q ù||üs¡T Á|üuÛÑT‘ê«\T y˚{Ïô|’ Ks¡Tà #˚kÕÔsTT?
#·<äTe⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥ ø£{Ï+>¥‡ Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ Á|ü‹ dü+ˆˆs¡+ m+<äT≈£î
$X‚¢wüD (Pie chart) ô|s¡T>∑T‘·T+~?
3e ` |üqTï\T |ü]dæú‹ $X‚¢wüD ` Á|ü‹düŒ+<äq $$<Ûä edüTÔe⁄\ ùdø£s¡D m¬ø’‡CŸ düT+ø±ìøÏ, ø£düºyéT‡ düT+ø±ìøÏ

87
` |üs√ø£å |üqTï\T Á|ü•ï+#·T≥ (düãT“ø£es¡T¢, ≥÷‘Yù|dtº &Éu≤“\T, eT<Ûä´ >∑\ e´‘ê´kÕ\T @$ ?

87
m¬ø’‡CŸ düT+ø£+ düe÷#ês¡ ùdø£s¡D, Á|ü<äs¡Ùq ñ|übÕ´¬ø{Ÿ ˝≤+{Ï$) |üqTï e\q ÇqTeTT<Ûäs¡ ô|]–‘˚
neTàø£|ü⁄ |üqTï $X‚¢wüD @eTÚ‘·T+~?
|üs√ø£å |üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D *e«+&ç.
4e ` $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï ø±HÓ‡|tº e÷´|æ+>¥ VAT dü÷∫+#˚ _\T¢\T yê´{Ÿ (VAT) e\¢ ø£*π> Á|üjÓ÷»Hê\T
(VAT) #·<äTe⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥ @$ ?
»≥Tº |üì ` Á|ü<äs¡Ùq ` #·s¡Ã $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTïô|’ MT n_ÛÁbÕj·T+
Á|ü•ï+#·T≥ #Ó|üŒ+&ç.
5e ` Á|ü‘·´ø£å |üqTï\T #·<äTe⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥ |üqTï\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|ü‘·´ø£å |üqTï\≈£î, |üs√ø£å |üqTï\≈£î
Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï Á|ü•ï+#·T≥ düe÷#ês¡ |ü{Ϻø£\T >∑\ ‘˚&Ü\T @$T{Ï ?
ø±s=Œπs{Ÿ |üqTï Á|üX¯ï\T ` #·s¡Ã Á|ü‘·´ø£å |üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D *e«+&ç
»≥Tº|üì ` Á|ü<äs¡Ùq ` #·s¡Ã Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï, m¬ø‡’ CŸdTü +ø±ìøÏ eT<Û´ä
>∑\ e´‘ê´kÕ\T #Ó|üŒ+&ç.
 |”]j·T&é uÛ≤eq\T/uÀ<ÛäHê+X¯+ uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T, |ü<äΔ‘·T\T / TLM / eqs¡T\T |æ\¢\ ne>±Vü≤q ` |ü]o\q
nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T
6e |üqTï\ $~+|ü⁄ Á|üX¯ï\T ` #·s¡Ã $˝≤dü edüTÔe⁄\ ∫Á‘ê\T |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À @~ düs¬ q’ $<Ûëq+?
#·<äTe⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥ m+<äT≈£î?
Á|ü•ï+#·T≥ ` yê<äq\T $˝≤dü edüTÔe⁄\ô|’ |üqTï\T m≈£îÿe
m+<äT≈£î $~ÛkÕÔs¡T?
|üqTï ô|+|ü⁄ e÷qe Jeq+ô|’ m˝≤+{Ï
Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~?
7e ` |üqTï\ edü÷\T #·<äTe⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥ q\¢<Ûäq+ô|’ e∫Ãq ù||üsY ùdº{ŸyÓT+{Ÿ‡ q\¢<Ûäq+ô|’ ˙ n_ÛÁbÕj·T+ #Ó|üŒ+&ç.
` |üqTï\ m>∑y˚‘· Á|ü•ï+#·T≥ |üqTï\ edü÷\T≈£î dü+ã+~Û+∫q |üqTï\T m+<äT≈£î m>∑y˚kÕÔs¡T?
|ü<äC≤\+ô|’ #·s¡Ã πø+Á<äÁ|üuÛÑT‘·«+ Ç#˚à |üqTï m>∑y˚j·T≈£î+&Ü ñ+&Ü\+fÒ
n&É«s¡ºsTTCŸyÓT+{Ÿ‡ @$T #˚j·÷*?

88
88
8e ` ø°\ø£ |ü<ë\T |üP]Ô ‘·s¡>∑‹˝À #·s¡Ã
9e MT nuÛÑ´düHêìï
yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√+&ç
$wüj·÷e>±Vü≤q Á|üX¯ï\T ` #·s¡Ã
10e Ç∫Ãq n+XÊìï #·~$ #·<äTe⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥ düe÷#ês¡ |ü{Ϻø£\T
ns¡ú+#˚düTø=ì düe÷#ês¡ $X‚¢wüD
yê´U≤´ì+#·&É+
düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T
11e düeTø±©q n+XÊ\ô|’ e÷´|æ+>¥ Ç+&çj·÷ |ü≥+
Á|ü‹düŒ+<äq Á|üX¯ï\T ` #·s¡Ã
|ü≥ HÓ’|ü⁄D≤´\T Á|ü‹düŒ+<äq
Á|üX¯+dü, düTìï‘·‘·«+
6. ñbÕ<Ûë´j·TTì H√{Ÿ‡ : (n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+, Ä˝À∫+|ü#˚ùd Á|üX¯ï\T, n<äq|ü⁄ ø£è‘ê´\T)
Á|ü‘·´ø£å|üqTï\T : (i) Ä<ëj·T+, e´j·T+ô|’ |üqTï\T. ñ<ë : e´øÏÔ Ä<ëj·T|üqTï, ø±s=Œπs{Ÿ|üqTï, e&û¶ô|’
|üqTï, e´j·T|üqTï.
(ii) ÄdæÔ, eT÷\<Ûäq ÄdüTÔ\ô|’ |üqTï\T. ñ<ë : dü+|ü<ä|üqTï, ø±qTø£|üqTï, mùdº{Ÿ&É÷´{Ï.
|üH˚ï‘·s¡ sêã&ç : Á|üuÛÑT‘·«+ Ç‘·s¡ e÷sêZ\ <ë«sê ùdø£]+#˚ sêã&ç.
|ü]bÕ\Hê dü+ã+<Ûä sêã&çøÏ ñ<ëVü≤s¡D : ˝…’ôdHé‡ s¡TdüTeTT, Á|üy˚X¯ s¡TdüTeTT, ≥÷´wüHé
|ò”E, ô|Hꩺ\T.
yêDÏ»´ dü+ã+<ä sêã&ç : Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú\ <ë«sê e#˚Ã sêã&ç.
ñ<ë : IOC, BSNL, BHEL, Ç+&çj·THé ¬s’˝Ò«dt, Ç+&çj·THé msTTsY˝…’Hé‡
s¡TD≤\T, düVü‰j·Tø£ Á>±+{Ÿ‡, $sêfi≤\T.
Ä˝À∫+|ü#˚ùd Á|üX¯ï\T :
Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|ü»\≈£î sêsTTr\T m+<äTøÏyê«*? Çe«ø£b˛‘˚ @eTe⁄‘·T+~?
|üqTï\ $~Û+|ü⁄ $<Ûëq+ m˝≤ ñ+fÒ u≤>∑T+≥T+~?
$˝≤dü edüTÔe⁄\ô|’ |üqTï m≈£îÿe>± ñ+&É&É+ düeT]úkÕÔyê? m+<äT≈£î?
(á k˛bÕq+ øÏ+<ä ø£˙dü+ 10 ù|J\T e~*ô|{≤º*)
7. ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|ü‹düŒ+<äq\T (ñbÕ<Ûë´j·TTì ‘·s¡>∑‹>∑~ nqTuÛÑyê\T, |ò”*+>¥‡ sêj·÷*).
Bìø=s¡≈£î ≈£L&É 10 qT+∫ 20 ù|J\T e<ä˝≤*.
III. uÀ<ÛäHê k˛bÕHê\T
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ uÀ<Ûäq :
I. ñb˛<ëÈ‘·+
1. |ü\ø£]+|ü⁄ :
2. yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥ / |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üX¯ï\T :
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø£≥q :
II. bÕsƒê´+X¯+ #·<äTe⁄≥ ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T / uÛ≤eq\T >∑T]Ô+#·T≥
1. >∑T]Ô+#·T≥ :
2. ne>±Vü≤q ø£*Z+#·T≥ :
III. uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q ` #·s¡Ã
1. e÷{≤¢&ç+#·T≥ : |æ\¢\T #·~$q n+X¯+ô|’ e÷{≤¢&ç+#·T≥
2. Á|ü•ï+#·T≥ : #·~$q bÕsƒê´+X¯+ô|’q, ns¡ú+ø±ì n+XÊ\ô|’q |æ\¢\T Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T≥
3. bÕsƒê´+X¯ uÛ≤eq\ô|’ ne>±Vü≤q Á|üX¯ï\T
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düeTø±©q n+XÊ\qT CÀ&çdü÷Ô, bÕsƒê´+X¯+ ne>±Vü≤q Á|üX¯ï\T / ∫Á‘·+ ˝Ò<ë |ü≥+ô|’
eTT+<äT>± ‘·j·÷s¡T#˚düT≈£îqï Á|üX¯ï\qT q\¢ã\¢ô|’ sêj·TT≥.

89
89
4. HÓ’|ü⁄D≤´\qT nuÛ≤´dü+ #˚j·TT≥ :
düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T :
|ü≥ HÓ’|ü⁄D≤´\T :
uÀ<ÛäHê k˛bÕHê\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T ø£<ë eT] ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À M{Ïì ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ˇø=ÿø£ÿ k˛bÕq+
>∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷!
1. ñb˛<ëÈ‘·+ :
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝ÀøÏ Á|üy˚•+∫q ‘·s¡Tyê‘· yÓTT<ä≥ ‘êH˚ |æ\¢\qT |ü\ø£]+#ê*. ‘·s¡Tyê‘· #Ó|üŒuÀj˚T
bÕsƒê´+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ uÛ≤eq\ô|’ yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥ / ø±HÓ‡|tº e÷´|æ+>¥ <ë«sê |æ\¢\ |üPs¡« nqTuÛÑyê\qT
‘Ó\TdüTø√yê*.
Bìe\¢ #Ó|üŒuÀj˚T uÛ≤eq\ >∑T]+∫ |æ\¢\≈£î @$T ‘Ó\Tk˛, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. Bì <ë«sê
ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ‘êqT @$T n+~+#ê˝À ˇø£ ne>±Vü≤q @s¡Œ&ÉT‘·T+~. n˝≤π> uÛ≤eq ¬s+&√ |”]j·T&é˝À ≈£L&Ü
#ÓãT‘·Tqï|ü&ÉT yÓTT<ä{Ï |”]j·T&é˝À H˚s¡TÃø=qï n+XÊ\ô|’ |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üX¯ï\T n&É>±*. ‘·s¡Tyê‘· bÕsƒê´+X¯ Á|üø£≥q
#˚j·÷*. q\¢ã\¢ô|’ Áyêj·÷*.
2. bÕsƒê´+X¯+ #·<äTe⁄≥ ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T / uÛ≤eq\T >∑T]Ô+#·T≥ :
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|üŒuÀj˚T bÕsƒê´+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ |æ\¢\qT e´øÏÔ>∑‘·+>± #·<äeeTHê*. bÕsƒ¡+˝Àì $wüj·÷\qT
∫Á‘ê\qT, |ü{Ϻø£\qT, |ü{≤\qT, Á>±|òt\qT |ü]o*+∫ ne>±Vü≤q #˚düTø√eTHê*. |æ\¢\qT bÕsƒ¡+ #·~$q ‘·s¡Tyê‘·
‘·eT≈£î ns¡ú+ >±ì uÛ≤eq\T, kÕ+πø‹ø£ |ü<äC≤\+, ‘Ó*j·Tq |ü<ë\ ÁøÏ+<ä ô|ì‡˝Ÿ‘√ ^‘· ^j·TeTHê*.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\≈£î ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T, ^‘· ^dæq yê{Ïì |üP]Ô ‘·s¡>∑‹ ø£è‘·´+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. ‘Ó*j·Tì
|ü<ë\qT $<ë´s¡Tú\T ˇø=ÿø£ÿs¡T>± #ÓãT‘·÷ ñ+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø=ÿø£ÿ |ü<ëìï
|æ\¢\#˚ #·]Ã+|üCÒdæ bÕsƒê´+X¯+ô|’ ne>±Vü≤q ø£*Z+#ê*.
3. uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q ` #·s¡Ã :
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\#˚‘· bÕsƒê´+X¯+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&ç+#ê*. n+<äs¡T |æ\¢\T e÷{≤¢&˚≥≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
‘·sê«‘· bÕsƒê´+X¯+˝À ‘·eT≈£î ns¡ú+ ø±ì eT]j·TT düeTø±©q n+XÊ\ô|’ |æ\¢\T Á|üX¯ï\T n&çπ>≥≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
yê{Ïì q\¢ ã\¢ô|’q Áyêj·÷*. ‘·s¡Tyê‘· ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ¡+˝Àì $wüj·TeTT / ∫Á‘·eTT / |ü≥eTT / Á>±|òt / |ü{Ϻø£
>∑T]+∫ ne>±Vü≤q #˚sTT+#·&ÜìøÏ ø=ìï Ä˝À∫+|üCÒùd Á|üX¯ï\T ($<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>±) q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*.
á Á|üX¯ï\qT yÓTT‘·Ô+ ‘·s¡>∑‹/»≥Tº ø£è‘·´+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø=ÿø£ÿ Á|üX¯ï≈£î |æ\¢\T #Ó|æŒq düe÷<ÛëHê\qT
q\¢ã\¢ô|’ eTTU≤´+XÊ\T>± concept maping #·T≥÷º sêj·÷*. ˇø£y˚fi¯ |æ\¢\ qT+&ç dü]jÓÆTq düe÷<Ûëq+ sêø£b˛‘˚
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düe÷<ÛëHêìï ‘êqT ≈£L&Ü CÀ&ç+#ê*. Ç˝≤ concept maping #·T≥÷º eTTK´+XÊ\T sêdü÷Ô,
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|üX¯ï\ yêØ>± yÓTT‘·Ô+ bÕsƒê´+X¯+ô|’ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*.
4. HÓ’|ü⁄D≤´\qT nuÛ≤´dü+ #˚j·T&É+.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T, |ü≥ HÓ’|ü⁄D≤´\qT ‘·>∑>∑‹ >∑~˝À nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*. bÕsƒê´+X¯+˝Àì
düe÷#ês¡ |ü{Ϻø£\qT |üP]Ô #˚sTT+#·&É+, $wüj·T+ Ä<Ûës¡+>± |ü{Ϻø£\qT ‘·j·÷s¡T #˚sTT+#·&É+, |ü{Ϻø£ Ä<Ûës¡+>±
Á|üXï¯ \T Ç∫à $X‚w¢ +æ |ü#j
˚ T· &É+, |ü{øºÏ £ Ä<Ûës¡+>± Á>±|òt s¡÷|ü+˝À #·÷|ü≥+, Á>±|òt Ä<Ûës¡+>± Á|üXï¯ \T Ç∫à $X‚w¢ +æ |ü#j
˚ T· &É+
e+{Ï$ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\‘√ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*. ˇø£ y˚fi¯ #Óù|Œ bÕsƒ¡+˝À düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\≈£î
90
90
neø±X¯+ ˝Òq≥¢sTT‘˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+>± |ü{Ϻø£\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+, f…ø˘º‡, Á>±|òt\qT ùdø£]+∫ |æ\¢\#˚
nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#·&É+. Ç˝≤ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#·&É+ e\¢ |æ\¢˝À¢ düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´˝…’q ùdø£s¡D, qyÓ÷<äT, $X‚¢wüD,
ìsêús¡D≈£î sêe&É+ e+{Ï$ ô|+bı+<äT‘êsTT.
n˝≤π> |ü≥ HÓ’|ü⁄D≤´\˝À bÕsƒê´+X¯+˝Àì |ü{≤\qT |ü]o*+#·≥+, >∑T]Ô+#·&É+, $X‚¢wæ+#·&É+, ^j·T&É+ e+{Ï$
|æ\¢\#˚ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*. ˇø£ y˚fi¯ bÕsƒê´+X¯+˝À |ü{≤\T ˝Òq≥¢sTT‘˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+>± bÕsƒê´+XÊìøÏ
nqTã+<Ûä n+XÊ\ô|’ |ü{≤\qT ùdø£]+∫ |æ\¢\#˚ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*. n˝≤π> |ü{≤\T ^j·T&É+˝À ‘·s¡>∑‹ >∑~
yÓTT<ä\Tø=ì uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+ es¡≈£î nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*.
uÀ<ÛäHê k˛bÕHê\ >∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£îHêï+ ø£<ë! eT] Ç|ü&ÉT bÕsƒêìøÏ |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ m˝≤
sêj·÷˝À #·÷<ë›+. yÓTT<ä{Ï |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ sêùd eTT+<äT bÕsƒ¡+ yÓTT‘êÔìøÏ \øå±´\T sêdüTø√yê*. Bìe\¢ bÕsƒ¡+
|üP]Ô ne>±Vü≤q ø±e&Éy˚T >±ø£, |æ\¢˝À¢ @ @ kÕeTsêú´\T ô|+bı+~+#ê˝À ≈£L&Ü ‘Ó\TdüTÔ+~. bÕsƒ¡+ \øå±\T $<ë´
Á|üe÷D≤\ yê]>± sêj·÷*.
IV. |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ qeT÷Hê
I. bÕsƒ¡+ ù|s¡T
II. |”]j·T&é\ dü+K´ ................... düeTj·T+ .................
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+ / ñ|üo]¸ø£ : ...................................
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûäq <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T : ............................
V. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\T, k˛bÕHê\T :
k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T q\¢ã\¢|üì kÕeTÁ– / eqs¡T\T

VI. |æ\¢\ ne>±Vü≤q |ü]o\q.

91
91
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`1
I. bÕsƒ¡+ ù|s¡T : Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 1e~ düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : Á|üuÛÑT‘·« bÕÁ‘·
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûäq <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ã&Ó®{Ÿ nedüs¡+ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
Á|üuÛÑT‘ê«\T dü_‡&û\T Çe«&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T.
Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡«Væ≤+#˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
Á|üuÛÑT‘·« Ks¡Tà $esê\qT yêsêÔ|üÁ‹ø£\qT+&ç ùdø£]kÕÔs¡T.
V. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

92
92
A. ñb˛<ëÈ‘·+ |æ\¢\÷... >∑T&é e÷]ï+>¥! m˝≤ ñHêïs¡T? ìqï{Ï
1. |ü\ø£]+|ü⁄ ‘·s¡>∑‹˝À ]»sY«u≤´+ø˘ Á<äe´Á|üyêVü‰ìï @s¡ø£+>±
ìj·T+Á‹düTÔ+<√ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T, ø£<ë! n<˚$<Ûä+>± 8e
‘·s¡>∑‹˝À Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|ü»\ø√dü+ @@ dü<äTbÕj·÷\T
ø£*ŒdüTÔHêïjÓ÷ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! ás√E eTq+
ã&Ó®{Ÿ`|üqTï\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√uÀj˚TeTT+<äT MT≈£î
M{Ï >∑T]+∫ @yÓTÆHê ‘Ó\TkÕ #Ó|üŒ+&ç. (ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ä<ëj·T+ Ä<ëj·T+
yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥ #˚kÕÔs¡T) Á|üuÛÑT‘·«
ã&Ó®{Ÿ |üqTï\T
2. ø±HÓ‡|tº e÷´|æ+>¥ |æ\¢\÷ ` Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ, |üqTï\ >∑T]+∫ MT≈£î ‘Ó*dæ+~
u≤>± #ÓbÕŒs¡T. yÓØ>∑T&é. Ç|ü⁄&ÉT eTq+ Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ ` Ks¡TÃ\T
|üqTï\ >∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷!

3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø£≥q Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ ` |üqTï\T Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ`|üqTï\T

 k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
B. Ç∫Ãq n+XÊìï #·<äe&É+
‘Ó*j·Tì |ü<ë\T/uÛ≤eq\T/ |æ\¢\÷... n+<äs¡÷ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ rj·T+&ç. ù|J HÓ+.
kÕ+πø‹ø£|ü<ë\T >∑T]Ô+#·&É+ 130, 131 ù|J\T #·<äe+&ç. bÕsƒ¡+˝Àì á¬s+&ÉT
` ne>±Vü≤q. ù|J\˝À MT≈£î ‘Ó*j·Tì |ü<ë\qT/uÛ≤eq\qT/kÕ+πø‹ø£
1. bÕsƒêìï #·<äe&É+, |ü<ë\qT >∑T]Ô+∫ <ëìøÏ+<ä ^‘·^j·T+&ç. #·~y˚≥|ü&ÉT
‘Ó*j·Tì |ü<ë\T ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·+&ç. &Éu≤“\˝Àì$ ≈£L&Ü
2. >∑T]Ô+∫q |ü<ë\qT #·<äe+&ç. |æ\¢\÷ ` n+<äs¡÷ #·~$ MT≈£î ‘Ó*j·Tì
q\¢ã\¢ô|’ sêj·T&É+, |ü<ë\T >∑T]Ô+#ês¡Tø£<ë! ˇø=ÿø£ÿs¡T ˝Ò∫ >∑T]Ô+∫q
#·]Ã+#·&É+. yê{Ïì #Ó|üŒ+&ç.
1. |ü<ë\T/uÛ≤eq\T/kÕ+πø‹ø£ (yê{Ïì ñbÕ<Ûë´j·TT\T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T. M{Ïì |æ\¢\T #Ó|æŒq |ü<ë\qT
|ü<ë\ >∑T]Ô+|ü⁄ |ü]o*+#·eTHê*. |æ\¢\T #Ó|æŒqyê{Ïì q\¢ã\¢ô|’ q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.
≈£î&çyÓ’|ü⁄ sêkÕÔs¡T) ñ<ë : n+‘·s¡+–ø£,

93
93
ñ<ë: n+‘·s¡+–ø£, ‘·bÕ\ ø±sê´\j·÷\T, sêsTTr\T ‘·bÕ˝≤ ø±sê´\j·÷\T,
Ç+»˙]+>¥ sêsTTr\T, Ç+»˙]+>¥
2. ne>±Vü≤q ` #·s¡Ã |æ\¢\÷... ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T #ÓbÕŒs¡Tø£<ë! eT]
MT≈£î Bì˝À ø=ìï |ü<ë\T me]¬ø’Hê @yÓTÆHê ‘Ó\TkÕ!
yê{Ï >∑T]+∫ #Ó|üŒ+&ç. (|æ\¢\T #Ó|æŒq $es¡D ‘·sê«‘·
$T–*q |ü<ë\qT ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]kÕÔs¡T.)
C. uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q`#·s¡Ã. |æ\¢\÷... bÕsƒ¡+ #·~$, |ü<ë\T >∑T]Ô+#ês¡Tø£<ë! eT]
1. e÷{≤¢&ÉT≥ MT≈£î kÕsê+X¯+ @$T ns¡úyÓTÆ+<√ #Ó|üŒ+&ç.
(eTT>∑TZs¡T ˝Ò<ë q\TZs¡T |æ\¢\‘√ e÷{≤¢&çkÕÔs¡T)
2. Á|ü•ï+#·T≥ |æ\¢\÷... Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, Á|üuÛÑT‘·« bÕÁ‘· $<ë´s¡Tú\T n&ç–q Á|üX¯ï\qT
>∑T]+∫ Á|ü•ï+#·+&ç. q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T eT]ø=ìï
3. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q |æ\¢\÷ ` MTs¡T ø=ìï Á|üX¯ï\T n&ç>±s¡Tø£<ë! eT] Á|üX¯ï\T uÀs¡T¶ô|’q Áyêj·TTqT.
Á|üX¯ï\T ø=ìï Á|üX¯ï\T q\¢ã\¢ô|’ #·÷&É+&ç.
 k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
ˇø=ÿø£ÿ n+XÊìï >∑T]+∫ »≥¢˝À $<ë´s¡Tú\qT 1. Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î ã&Ó®{Ÿ m+<äT≈£î nedüs¡+? ã&Ó®{Ÿ≈£î #Ó+~q
#·]Ã+#·eT+{≤s¡T. ‘·sê«‘· ñbÕ<Ûë´j·TT\T $e]kÕÔs¡T. 2. Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|ü»\ø=s¡≈£î @@ dü<äTbÕj·÷\T, ù||üsY ø£{Ϻ+>¥‡.
ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|ü&ÉT‘·T+~? Á|üuÛÑT‘·«
3. Á|ü‹ Á|üC≤dü<äTbÕj·÷\T, ø±s¡´Áø£e÷\T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\
Á|üuÛÑT‘·«y˚T #˚|ü≥º&É+ düeT+»düy˚THê ? ∫Á‘ê\T.
4. Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|ü»\≈£î sêsTTr\T
m+<äTøÏkÕÔsTT ?
ù|J HÓ+. 131 ˝Àì &Éu≤“\˝Àì Á|üX¯ï\T≈£L&É 5. Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î Ä<ëj·T+ mø£ÿ&çqT+&ç
#·]ÃkÕÔs¡T. edüTÔ+~?
|æ\¢\÷ ` á Á|üX¯ï\qT ˇø=ÿø£ÿ{Ï #·]Ã+#·T<ëe÷! (|æ\¢\T #Ó|æŒq düe÷<ÛëHê\qT
(|æ\¢\‘√ #·]Ãdü÷Ô nedüs¡yÓTÆq $es¡D ÇkÕÔs¡T.) ø°\ø£ |ü<ë\ s¡÷|ü+˝À q\¢ã\¢ô|’
eTTU≤´+XÊ\qT uÀs¡T¶ô|’ ÁyêkÕÔs¡T. sêkÕÔs¡T.)

94
94
eTT–+|ü⁄ |æ\¢\÷... Ç+‘·es¡≈£î ã&Ó®{Ÿ bÕsƒ¡+˝À Á|üuÛÑT‘·« bÕÁ‘·
>∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! MTπø$T ns¡úyÓTÆ+<√ #Ó|üŒ+&ç.
1. Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î ã&Ó®{Ÿ jÓTTø£ÿ nedüs¡+ @$T{Ï ?
2. Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|ü»\≈£î sêsTTr\T m+<äTøÏkÕÔsTT ?
VI. |æ\¢\ ne>±Vü≤q`|ü]o\q : |æ\¢\÷... øÏ+~ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·+&ç. (Á|üuÛÑT‘·« Ks¡Tà $esê\qT, MT ÁbÕ+‘· yêsêÔ|üÁ‹ø£˝À¢ ùdø£]+∫ C≤_‘ê sêj·T+&ç.)
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`2
I. bÕsƒ¡+ ù|s¡T : Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 2. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃ\T
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûäq <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
Á|üuÛÑT‘·«+ #˚ùd Ks¡TÃ\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
Á|üuÛÑT‘·«+ #˚ùd $$<Ûä Ks¡TÃ\ $esê\qT eØZø£]kÕÔs¡T.
ªªã&Ó®{Ÿ n+XÊ\ô|’ Á|üuÛÑT‘ê«ìï #·≥ºdüuÛÑ\<ë«sê ìj·T+Á‹+#·e#·TÃμμ nH˚ $wüj·T+ô|’ yê´U≤´ì+#·>∑\s¡T.
πø+Á<ä sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T #˚ùd Ks¡TÃ\qT #·÷ù| ô|ò’ Á>±|òü⁄\qT ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T.
V. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
A. ñb˛<ëÈ‘·+ |æ\¢\÷... >∑T&é e÷]ï+>¥! ìqï{Ï ‘·s¡>∑‹˝À eTq+

95
95
1. |ü\ø£]+|ü⁄ Á|ü»\≈£î $$<Ûä dü<äTbÕj·÷\T ø£*Œ+#·T≥˝À Á|üuÛÑT‘·«
bÕÁ‘·qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïeTTø£<ë! n<˚$<Ûä+>∑
ás√E Á|üuÛÑT‘·«+ $$<Ûä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\¬ø’ #˚ùd Ks¡TÃ\
$esê\qT ‘Ó\TdüT≈£î+<ëeTT.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üX¯ï\T $$<Ûä ø±s¡´Áø£e÷\≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ #˚ùd Ks¡TÃ\T @yÓ’Hê
MT≈£î ‘Ó*dæe⁄+fÒ #Ó|üŒ+&ç?
Á|üuÛÑT‘·«+ @@ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î Ks¡Tà #˚düTÔ+<√
#Ó|üŒ+&ç.
Á|üuÛÑT‘ê«\T dü_‡&û\T Çe«&ÜìøÏ >∑\ ¬s+&ÉT
ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ+&ç.
|æ\¢\÷... Á|üuÛÑT‘·«+ @@ ø±s¡´Áø£e÷\ô|’ Ks¡TÃ #˚düTÔ+<√
MT≈£î ‘Ó*dæ+~. u≤>± #ÓbÕŒs¡T. yÓØ>∑T&é. Ç|ü&ÉT
eTq+ Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃ\ >∑T]+∫ $es¡+>±
‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷!
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø£≥q Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃ\T Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃ\T
 k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
B. Ç∫Ãq n+XÊìï #·<äe&É+. |æ\¢\÷... n+<äs¡÷ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ rj·T+&ç. ù|õ HÓ+.
‘Ó*j·Tì |ü<ë\T/uÛ≤eq\T 132, 133 ù|J\T #·<äe+&ç. bÕsƒ¡+˝Àì á ¬s+&ÉT
kÕ+πø‹ø£|ü<ë\T >∑T]Ô+#·&É+ ù|J\˝À MTs¡T ‘Ó*j·Tì |ü<ë\qT/uÛ≤eq\qT/kÕ+πø‹ø£
` ne>±Vü≤q. |ü<ë\qT >∑T]Ô+∫ <ëìøÏ+<ä ^‘·^j·T+&ç.
1. bÕsƒê´+XÊìï #·<äe≥+ #·~y˚≥|ü&ÉT ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·+&ç. &Éu≤“\˝Àì
‘Ó*j·Tì |ü<ë\qT düe÷#ês¡eTTqT #·<äe+&ç. |æ\¢\÷... n+<äs¡÷ #·~$
>∑T]Ô+#·≥+. MT≈£î ‘Ó*j·Tì |ü<ë\qT >∑T]Ô+#ês¡Tø£<ë! ˇø=ÿø£ÿs¡T
˝Ò∫ >∑T]Ô+∫q yê{Ïì #Ó|üŒ+&ç.
2. >∑T]Ô+∫q |ü<ë\qT yê{Ïì q\¢ã\¢ô|’ Áyêj·÷*. M{Ïì |ü]o*+#·eTHê*.
q\¢ã\¢ô|’ sêj·T&É+, ñ<ë : e÷¬sÿ{Ï+>¥, $Áø£j·Tùde\T, ø£fi¯\T ` dü+düÿè‹
#·]Ã+#·&É+. |ü<ë\T/

96
uÛ≤eq\T/kÕ+πø‹ø£

96
|ü<ë\ >∑T]Ô+|ü⁄.
3. ne>±Vü≤q #·s¡Ã |æ\¢\÷... MTs¡T ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T, #ÓbÕŒs¡Tø£<ë! eT] |æ\¢\T #Ó|æŒq |ü<ë\qT
MT≈£î Mì˝À ø=ìï |ü<ë\T @yÓTÆHê ‘Ó\TkÕ! yê{Ï>∑T]+∫ q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.
#Ó|üŒ+&ç. (|æ\¢\T #Ó|æŒq $es¡D ‘·sê«‘· $T–*q ñ<ë : e÷¬sÿ{Ï+>¥,
|ü<ë\qT ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]kÕÔs¡T.) $Áø£j·Tùde\T, ø£\\T,
dü+düÿè‹, ô|q¸Hé
C. uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q ` #·s¡Ã |æ\¢\÷... bÕsƒ¡+ #·~$ |ü<ë\T >∑T]Ô+#ês¡Tø£<ë! eT]
1. e÷{≤¢&ÉT≥ MT≈£î @$T kÕsê+X¯+ ns¡ú+ nsTT+<√ #Ó|üŒ+&ç.
(eTT>∑TZs¡T ˝Ò<ë q\T>∑Ts¡T |æ\¢\‘√ e÷{≤¢&çkÕÔs¡T.)
2. Á|ü•ï+#·T≥ |æ\¢\T... Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃ\qT >∑÷]à Á|ü•ïkÕÔs¡T. $<ë´s¡Tú\T n&ç–q Á|üX¯ï\qT q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T. Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃ\≈£î
3. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q |æ\¢\÷ ` MTs¡T ø=ìï Á|üX¯ï\T n&ç>±s¡Tø£<ë! eT] 1. Á|üuÛÑT‘·«+ Ks¡TÃ#˚j·Te\dæq nedüs¡+ dü+ã+~Û+∫q ù||üsY
Á|üX¯ï\T ø=ìï Á|üX¯ï\T q\¢ã\¢ô|’ #·÷&É+&ç. @$T{Ï? ø£{Ï+>¥‡.
2. Á|üuÛÑT‘·«+ @@ n+XÊ\ô|’ Ks¡TÃ #˚düTÔ+~ ?
 k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience)
(|æ\¢\‘√ #·]Ãdü÷Ô n+XÊ\yêØ>± nedüs¡yÓTÆq
$es¡D ÇkÕÔs¡T.)
eTT–+|ü⁄ |æ\¢\÷... Ç+‘·es¡≈£î Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃ\T bÕsƒ¡+˝À $$<Ûä
n+XÊ\ >∑T]+∫ MT≈£î @$T ns¡úyÓTÆ+<√ #Ó|üŒ+&ç.
q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
3. Á|üuÛÑT‘·«+ n_Ûeè~Δ |üqT˝Ò ø±ø£ |ü]bÕ\q,
•ø£åD, ô|q¸Hé yÓTT<ä˝…’q yê{Ϭø’ Ks¡TÃ
#˚j·T≥+ düeT+»düy˚THê.
4. ã&Ó®{Ÿ n+XÊ\ô|’ Á|üuÛÑT‘ê«ìï #·≥ºdüuÛÑ\T
ìj·T+Á‹+#·e\dæq nedüs¡+ @eTT+~?
5. Á|üuÛÑT‘·«+ Ks¡TÃ\ô|’ Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\ bÕÁ‘·
@$T{Ï?
(|æ\¢\T #Ó|æŒq düe÷<ÛëHê\qT ø°\ø£|ü<ë\
s¡÷|ü+˝À q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.)

97
97
1. Á|üuÛÑT‘·«+ Ks¡TÃ #˚j·Te\dæq nedüs¡+ @$T{Ï?
ªªÁ|üuÛÑT‘·« e´j·T+ ` 2011`2012μμ Á|üuÛÑT‘·«+ #˚dæq ªô|ò’ #Ûês¡Tºμ
$$<Ûä Ks¡TÃ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ªô|ò’μ #Ûês¡Tº
‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
D. ÁbÕC…≈£îº|üì Á|üuÛÑT‘·« Ks¡Tà $esê\qT yêsêÔ|üÁ‹ø£\˝À ùdø£]+∫
C≤_‘ê sêj·T+&ç.

VI. |æ\¢\ ne>±Vü≤q ` |ü]o\q : áÁøÏ+~ Á|üX¯ï\T n&ç–, $<ë´s¡Tú\ ne>±eTqqT ñbÕ<Ûë´j·TT\T |ü]o*+#·TqT.
1. Á|üuÛÑT‘·«+ @@ n+XÊ\ô|’ Ks¡TÃ #˚düTÔ+~?
2. Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃ\ô|’ Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\ bÕÁ‘· @$T{Ï?
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`3
I. bÕsƒ¡+ ù|s¡T : Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 3. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : |üqTï\T ` |üs√ø£å |üqTï\T, m¬ø’‡CŸ düT+ø£+, neTàø£+|üqTï.
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûäq <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
|üqTï\qT eØZø£]kÕÔs¡T.
ˇø£ edüTÔe⁄ô|’ |üqTï ô|]–‘˚ @@ yê{Ïô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+<√ $e]kÕÔs¡T.
|üs√ø£å |üqTï\ <ë«sê Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ e#˚à Ä<ëj·Te÷sêZ\qT }Væ≤kÕÔs¡T.
$$<Ûä s¡ø±\ edüTÔe⁄\qT ùdø£]+∫, <Ûäs¡\ |ü{Ϻø£qT ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T.
ùdyê |üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔ&ÉT.
V. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

98
98
A. ñb˛<ëÈ‘·+ |æ\¢\÷... >∑T&é e÷]ï+>¥! ìqï eTq+ Á|üuÛÑT‘·«+#˚ùd
1. |ü\ø£]+|ü⁄ Ks¡TÃ\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïeTTø£<ë! ˇø£kÕ] MTπø$T
ns¡úyÓTÆ+<√ #Ó|üŒ+&ç.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üX¯ï\T Á|üuÛÑT‘·«+ y˚{Ïô|’ Ks¡TÃ
#˚düTÔ+<√ ¬s+&ÉT ñ<ëVü≤s¡D
*e«+&ç?
2011`12 dü+e‘·‡s¡+˝À
Á|üuÛÑT‘·«+ y˚{Ïô|’ e´j·T+
|æ\¢\÷... u≤>± #ÓbÕŒs¡T. ás√E eTq+ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ m≈£îÿe #˚dæ+~?
sêã&ç e#˚à |üqTï\ >∑T]+∫, |üs√ø£å |üqTï\ >∑T]+∫ ã&Ó®{Ÿ˝À Ks¡TÃ\ >∑T]+∫
$es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+! ìs¡íj·T+ #˚ùd≥|ü&ÉT
me¬se]ì dü+Á|ü~düTÔ+~?
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø£≥q |üqTï\T ` |üs√ø£å |üqTï\T
 k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
B. bÕsƒ¡+ #·~$ ‘Ó*j·Tì |æ\¢\÷... ù|J HÓ+. 133 ˝Àì ∫e] ù|sêqT+&ç
|ü<ë\T/uÛ≤eq\ >∑T]Ô+|ü⁄,
135e ù|J es¡≈£î #·<äe+&ç. ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T >∑T]Ô+∫,
ne>±Vü≤q. <ëìøÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç.
` |ü<ë\T >∑T]Ô+#·T≥ |æ\¢\÷... n+<äs¡÷ >∑T]Ô+#ês¡Tø£<ë! MTs¡T >∑T]Ô+∫q >∑T]Ô+∫q|ü<ë\T.
|ü<ë\T #Ó|üŒ+&ç. (q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.) ñ<ë : |üs√ø£å |üqTï, bòÕø£ºØ
m¬ø’‡CŸ düT+ø£+
` |ü<ë\ ne>±Vü≤q |æ\¢\÷ q\¢ã\¢ô|’ sêdæq |ü<ë\ >∑T]+∫ MT≈£î ‘Ó*dæq$
#Ó|üŒ+&ç. (#Ó|æŒq ‘·sê«‘· $T–*q yê{Ï>∑T]+∫
ñbÕ<Ûë´j·TT\T $e]kÕÔs¡T.)
C. uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q`#·s¡Ã |æ\¢\÷... bÕsƒ¡+ #·~$, |ü<ë\T >∑T]Ô+#ês¡T ø±ã{Ϻ
MT≈£î kÕsê+X¯+ @$T ns¡ú+ nsTT´+<√ #Ó|üŒ+&ç.
1. e÷{≤¢&ÉT≥ (eTT>∑TZs¡T ˝Ò<ë q\TZs¡T |æ\¢\‘√ e÷{≤¢&ç+#ê*.)

99
99
2. Á|ü•ï+#·T≥ |æ\¢\÷... |üqTï\T, |üs√ø£å|üqTï\T, m¬ø’‡CŸdüT+ø£+ |æ\¢\T #Ó|æŒq Á|üX¯ï\qT
yÓTT<ä˝…’q yê{Ï >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ Á|ü•ï+#·+&ç. q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.
3. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q |æ\¢\÷... MTs¡T ø=ìï Á|üX¯ï\T n&ç>±s¡Tø£<ë! eT] |üs√ø£å |üqTï\≈£î, Á|ü‘·´ø£å $$<Ûä edüTÔe⁄\
Á|üX¯ï\T. ø=ìï Á|üX¯ï\T q\¢ã\¢ô|’ |ü]o*+#·+&ç. |üqTï\≈£î >∑\ ‘˚&Ü\T @$? bÕ´¬ø{Ÿ\qT
(#·]Ãdü÷Ô ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÛ≤eq\qT $e]+#·TqT.) |üqTï e\q ÇqTeTT <Ûäs¡ ùdø£]+#·&É+.
ô|]–‘˚ @$T »s¡T>∑T‘·T+~? (düãT“ø£es¡T¢,
ùdyê|üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D ≥÷‘Yù|düTº &Éu≤“\T
*e«+&ç. yÓTT<ä\>∑Tq$)
|æ\¢\÷... &Éu≤“\˝À ñqï Á|üX¯ï\qT #·÷&É+&ç. u≤ø˘‡˝À Ç∫Ãq Á|üX¯ï\qT
ˇø=ÿø£ÿs¡T #·]ÃkÕÔ+. #·]Ã+#·+&ç.
4. eTT–+|ü⁄ |æ\¢\÷... Ç|üŒ{Ïes¡≈£î @$T H˚s¡TÃ≈£îHêïs√ MT kı+‘·
e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ+&ç.
VI. |æ\¢\ ne>±Vü≤q`|ü]o\q |æ\¢\÷... |üqTï\ Á|üuÛ≤e+ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë. ÇqTeTT ø±≈£î+&Ü y˚πs edüTÔe⁄qT
yê{Ï >∑T]+∫ Ä˝À∫+∫ q\¢ã\¢ô|’ sêdæq Á|üX¯ï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D>± rdüTø=ì |üqTï Á|üuÛ≤e+
düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç. @@ yê{Ïô|’ ñ+≥T+<√ sêj·T+&ç.
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`4
I. bÕsƒ¡+ ù|s¡T : Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 4. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï (VAT)
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûäq <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
$\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï n+fÒ @$T{À $e]kÕÔs¡T.
|üqTï $~Û+#˚ $<ÛëHêìøÏ ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔs¡T.
ù|õ HÓ+. 136 ˝Àì ∫e]qT+&ç ¬s+&Ée ù|sê #·~$ kı+‘· e÷≥˝À¢ #ÓãT‘ês¡T.
|üqTïπs≥T¢ y˚s¡Ty˚s¡T>± m+<äT≈£î+{≤jÓ÷ #ÓãT‘ês¡T.
VAT >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔs¡T.
V. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

100
100
A. ñb˛<ëÈ‘·+ >∑T&é e÷]ï+>¥! |æ\¢\÷... ìqï{Ï ‘·s¡>∑‹˝À eTq+
1. |ü\ø£]+|ü⁄ |üqTï\˝À |üs√ø£å |üqTï\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T ø£<ë!
MT≈£î ns¡ú+ nsTTq $wüj·÷\T #Ó|üŒ+&ç.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üX¯ï\T 1. |üqTï\˝À s¡ø±\T @$? |æ\¢\T #Ó|æŒq düe÷<ÛëHê\qT
2. |üs√ø£å |üqTï\T $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T MRP ‘√ ø£*|æ ø°\ø£ |ü<ë\ s¡÷|ü+˝À
#Ó*¢kÕÔs¡T. m+<äT≈£î ? q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.
3. |üqTï\T ô|]–‘˚ (ˇø£ edüTÔe⁄ô|’) Ç‘·s¡ edüTÔe⁄\
<Ûäs¡\T m+<äT≈£î ô|s¡T>∑T‘êsTT?
4. $ìjÓ÷>∑<ës¡Tì <Ûäs¡ m˝≤ ìs¡ísTTkÕÔs¡T?
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø£≥q |æ\¢\÷... #ê˝≤ u≤>± düe÷<ÛëHê\T #ÓbÕŒs¡T. ás√E $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï
|üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À uÛ≤>∑+>± $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï
(VAT) >∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷!
 k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
B. bÕsƒ¡+ #·~$ ‘Ó*j·Tì |æ\¢˝À¢ n+<äs¡÷ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ rdæ ù|õ HÓ+. 135 qT+&ç
|ü<ë\T/uÛ≤eq\ >∑T]+∫ 137 ˝Àì Á|ü‘·´ø£å |üqTï\T nH˚ ù|sêÁ>±|òt es¡≈£î
ne>±Vü≤q #·<äe+&ç. MT≈£î ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T >∑T]Ô+∫ <ëìøÏ+<ä
^‘· ^j·T+&ç.
1. |ü<ë\/uÛ≤eq\ |æ\¢\÷... #·~yês¡Tø£<ë! MT≈£î ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T |æ\¢\T #·~$q |ü<ë\qT
>∑T]Ô+|ü⁄ ˇø=ÿø£ÿs¡T ˝Ò∫ #·<äe+&ç. (yê{Ïì q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.) q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.
2. |ü<ë\ ne>±Vü≤q |æ\¢\÷... q\¢ã\¢ô|’ sêdæq |ü<ë\ >∑T]+∫ ‘Ó*dæqyês¡T ñ<ë : VAT, Çq«s¡ºsY,
#Ó|üŒ+&ç. ($T–*q yê{Ïì #·]Ãdü÷Ô, ñbÕ<Ûë´j·TT\T m¬ø’‡CŸ|üqTï
$e]kÕÔs¡T.)
C. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q`#·s¡Ã |æ\¢\÷... |ü<ë\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! n˝≤π>
1. e÷{≤¢&ç+#·T≥ $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï >∑T]+∫ #·~yês¡Tø£<ë! MT≈£î

101
101
VAT ô|’ ns¡úeTsTTq $wüj·÷\ >∑T]+∫ e÷{≤¢&É+&ç.
2. Á|ü•ï+#·T≥ |æ\¢\÷... $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï >∑T]+∫ eT]+‘· |æ\¢\T n&ç–q Á|üX¯ï\qT
‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ, nqTuÛÑyê\ >∑T]+∫ ø=ìï Á|üX¯ï\T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔqT.
y˚j·T+&ç. $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï m˝≤
3. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q |æ\¢\T MTs¡T ø=ìï Á|üX¯ï\T #Ó|ü⁄‘ês¡T! yês¡T n&ç–q$ $~ÛkÕÔs√ ñ<ëVü≤s¡D\‘√
Á|üX¯ï\T ø±≈£î+&Ü eT] ø=ìï Á|üX¯ï\T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T. $e]+#·+&ç.
#·÷&É+&ç.
|æ\¢\÷... Á|üX¯ï\T #·÷kÕs¡Tø£<ë! M{Ï >∑T]+∫ $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï\ô|’ $$<Ûä s¡ø±\
#·]Ã<ë›e÷! (|æ\¢\‘√ #·]Ã+|ü#˚dü÷Ô, |æ\¢\T #Ó|æŒq MT n_ÛÁbÕj·T+ @$T{Ï? _\T¢\T (VAT)
düe÷<ÛëHê\qT #·]Ãdü÷Ô ‘·–q $es¡D Ç#·TÃqT.) #·]Ã+#·+&ç.
VAT e\¢ ø£*π>
Á|üjÓ÷»Hê\T @$T{Ï?
 k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
|æ\¢\÷... ù|õ HÓ+. 136 ˝Àì |ü{Ϻø£qT eT]ìï |æ\¢\÷... |ü{Ϻø£˝À ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D>±
ñ<ëVü≤s¡D\‘√ |üP]+#·+&ç. ñ+~ø£<ë! <ëìì q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔqT. MTs¡T,
H˚qT ø£*dæ Ç+ø=ìï ø£\T|ü⁄‘·÷ |üP]ÔkÕúsTT
|ü{Ϻø£qT s¡÷bı+~kÕÔ+.
|ü<ës¡ú+ |ü<ës¡ú |üqTï _\T¢
yÓ\ yÓTT‘·Ô+
>√<ÛäTeT\T, |æ+&ç,
#·¬øÿs¡ ‘·~‘·s¡ s¡÷.90 s¡÷.10 s¡÷.100
eTT&ç|ü<ësêú\T

102
102
eTT–+|ü⁄ |æ\¢\÷... á |”]j·T&é˝À @y˚T$T H˚s¡TÃ≈£îHêïs√ ø=ìï VAT Á|üjÓ÷»qø£s¡y˚THê?
Á|üX¯ï\≈£î »yêãT #Ó|üŒ+&ç. MT n_ÛÁbÕj·T+ #Ó|üŒ+&ç.
VAT qT yê´bÕs¡düTú\T
m+<äT≈£î e´‹πsøÏ+#ês¡T ?
D. ÁbÕC…≈£îº |üì |æ\¢\÷... VAT ≈£î dü+ã+~Û+∫q ø=ìï _\T¢\T
ùdø£]+#·+&ç. yê{Ï Ä<Ûës¡+>± ˇø£ |ü{Ϻø£
s¡÷bı+~+#·+&ç.

VI. |æ\¢\ ne>±Vü≤q ` |ü]o\q : VAT ô|’ yê´U≤´ì+#·+&ç.

 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`5
I. bÕsƒ¡+ ù|s¡T : Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 5. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : Á|ü‘·´ø£å |üqTï\T
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûäq <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
Á|ü‘·´ø£å |üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔs¡T.
e´øÏÔ>∑‘· ÄdüTÔ\ô|’ |üqTï $~Û+|ü⁄q≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T.
Ä<ëj·T+ |üqTï $~Û+#·&É+˝À dü¬s’q $<Ûëq+ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï, ø±s=Œπs≥T |üqTï\≈£î >∑\ ‘˚&Ü\qT #ÓãT‘ês¡T.
V. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

103
103
A. ñb˛<ëÈ‘·+ |æ\¢\÷... m˝≤ ñHêïs¡T? ìqï VAT >∑T]+∫ $es¡+>±
1. |ü\ø£]+|ü⁄ #·]Ã+#ê+ ø£<ë! eT] MT≈£î @$T ns¡úyÓTÆ+<√ #ÓãT‘êsê?
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üX¯ï\T |æ\¢\÷ ` H˚qT VAT >∑T]+∫ ø=ìï Á|üX¯ï\T nìï edüTÔe⁄\ô|’ VAT düe÷q+>±
n&ÉT>∑T‘êqT #Ó|üŒ+&ç. $~Û+#·s¡T. m+<äT≈£î?
VAT $~Û+|ü⁄ dü¬s’q<˚ nq&ÜìøÏ ¬s+&ÉT
ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ+&ç.
|üqTï m>∑y˚‘·≈£î VAT ˇø£ |ü]cÕÿs¡+ nì
˙e⁄ uÛ≤$kÕÔyê? m+<äT≈£î ?
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø£≥q |æ\¢\÷... VAT >∑T]+∫ #ê˝≤ u≤>± #ÓbÕŒs¡T. eT]
s√E eTq+ Á|ü‘·´ø£å |üqTï\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷! Á|ü‘·´ø£å |üqTï\T
B. bÕsƒê´+X¯+ #·~$ ‘Ó*j·Tì |æ\¢\÷... n+<äs¡÷ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ rdæ 137, 138
|ü<ë\T/uÛ≤eq\T >∑T]Ô+|ü⁄` ù|J\qT #·<äe+&ç. MT≈£î ‘Ó*j·Tì|ü<ë\T >∑T]Ô+∫,
ne>±Vü≤q <ëì øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç.
 k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
1. |ü<ë\T >∑T]Ô+#·T≥ |æ\¢\÷... n+<äs¡÷ |ü<ë\T >∑T]Ô+#ês¡Tø£<ë! MTs¡T |æ\¢\T #Ó|æŒq |ü<ë\qT
>∑T]Ô+∫q |ü<ë\T #·<äe+&ç. q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.
(yê{Ïì q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.) ñ<ë : n+‹eT<Ûäs¡, ø±s=Œπs≥T|üqTï
ø£sêà>±s¡+
|æ\¢\÷... q\¢ã\¢ô|’ sêdæq |ü<ë\qT ˇø£kÕ] #·÷&É+&ç.
M{Ï˝À MT≈£î ‘Ó*dæq |ü<ë\≈£î $es¡D Çe«+&ç.
($T>∑‘ê |ü<ë\>∑T]+∫ #·]Ãdü÷Ô, ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·TqT.)
C. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q`#·s¡Ã |æ\¢\÷... n+<äs¡÷ bÕsƒ¡+ #·~yês¡Tø£<ë! Á|ü‘·´ø£å |üqTï\
1. e÷{≤¢&ç+#·T≥ >∑T]+∫ MT≈£î @$T ns¡úyÓTÆ+<√ e÷{≤¢&É+&ç.
(q\TZs¡T ˝Ò<ë ◊<äTeT+~ |æ\¢\‘√ e÷{≤¢&çkÕÔs¡T.)
2. Á|ü•ï+#·T≥ |æ\¢\T Á|ü‘·´ø£å |üqTï\ >∑T]+∫ Ç+ø± MTs¡T @y˚T$T |æ\¢\T n&ç–q Á|üX¯ï\qT q\¢ã\¢ô|’
‘Ó\TdüTø√yê\qT≈£î+≥THêïs√ Á|ü•ï+#·+&ç. sêkÕÔs¡T.

104
104
(|æ\¢\T Á|üX¯ï\T n&çπ>≥≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔs¡T.)
3. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q yês¡T n&ç–qy˚>±ø£ ø=ìï Á|üX¯ï\T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T. |æ\¢\T n&ç–q yê{ÏøÏ+<ä á Á|üX¯ï\T sêkÕÔs¡T. |üqTï\≈£î
Á|üX¯ï\T |ü]o*+#·eT+{≤s¡T. #·]Ãdü÷Ô $es¡D sTTkÕÔs¡T. |üqTï\qT eØZø£]+#·+&ç. dü+ã+~Û+∫q
Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï≈£î, ø±s=Œπs{Ÿ |üqTï≈£î düe÷#ês¡ |ü{Ϻø£
4. HÓ’|ü⁄D≤´\qT nuÛ≤´dü+ |æ\¢\÷ ` Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃ≈£î dü+ã+~+∫q $esê\T ‘˚&Ü˝Ò$T{Ï?
#˚j·T≥+. ùdø£]+#ês¡Tø£<ë! #·<äe+&ç. m¬ø’‡CŸ düT+ø±ìøÏ, ø±s=Œπs{Ÿ |üqTï≈£î
‘˚&Ü˝Ò$T{Ï?
Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï $~Û+#·&ÜìøÏ $<ÛëHê\˝À
eTT–+|ü⁄ |æ\¢\÷... Á|ü‘·´ø£å |üqTï\ >∑T]+∫ $es¡+>∑ <˚ìì düeT]úkÕÔe⁄?
‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! MT≈£î @$T ns¡úyÓTÆ+<√ #Ó|üŒ+&ç. Á|ü‘·´ø£å|üqTï\ ù|sê #·~$ MT n_ÛÁbÕj·T+
VI. |æ\¢\ ne>±Vü≤q`e]o\q |æ\¢\÷... |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À dü¬s’q $<Ûëq+ >∑T]+∫ #Ó|üŒ+&ç.
‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! MTs¡T ≈£L&É Ä˝À∫+∫ |üqTï\ |æ\¢\T #·~$q Ks¡Tà $esê\qT |ü{Ϻø£
$~Û+|ü⁄˝À m˝≤+{Ï $<ÛëHêìï nqTdü]+#ê˝À qeT÷Hê s¡÷|ü+˝À q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T. |ü{Ϻø£qT
|ü{Ϻø£ ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç. $X‚¢wækÕÔs¡T.
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`6
I. bÕsƒ¡+ ù|s¡T : Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 6. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : |üqTï\ $~Û+|ü⁄
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûäq <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
|üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À dü¬s’q $<Ûëq+qT dü÷∫kÕÔs¡T.
$˝≤dü edüTÔe⁄\ô|’ |üqTï\ m≈£îÿe $~Û+|ü⁄ô|’ ‘·q n_ÛÁbÕj·÷ìï #ÓãT‘ês¡T.
|üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À Á|üuÛÑT‘·«+ rdüT≈£îH˚ #·s¡´\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
V. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
A. ñb˛<ëÈ‘·+ |æ\¢\÷... >∑T&é e÷]ï+>¥. m˝≤ ñHêïs¡T? u≤>±

105
105
1. |ü\ø£]+|ü⁄ #·<äTe⁄‘·THêïsê? eTq+ ìqï{Ï ‘·s¡>∑‹˝À Á|ü‘·´ø£å
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üX¯ï\T |üqTï\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! eT] MT≈£î @$T
ns¡úyÓTÆ+<√ #Ó|üŒ+&ç. |æ\¢\T Á|ü‘·´ø£å |üqTï\ >∑T]+∫
ø=ìï Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘êqT #Ó|üŒ+&ç.
Á|ü‘·´ø£å |üqTï\≈£î ¬s+&ÉT ñ<ëVü≤s¡D\T #Ó|üŒ+&ç.
Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï, ø±s=Œπs≥T |üqTï\≈£î >∑\ ¬s+&ÉT
‘˚&Ü\T #Ó|üŒ+&ç.
Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï $~Û+#·&É+˝À @ $<ÛëHêìï
düeT]úkÕÔe⁄?
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø£≥q |æ\¢\T Á|ü‘·´ø£å |üqTï\ >∑T]+∫ u≤>± #ÓbÕŒs¡T. >∑T&é.
ªás√E |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À dü¬s’q $<Ûëq+ >∑T]+∫ |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À dü¬s’q $<Ûëq+
eT]+‘· $|ü⁄\+>± #·]Ã<ë›e÷!
B. bÕsƒê´+XÊìï #·~$ |æ\¢\÷... bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ rdæ 139e ù|J, 140e ù|J
‘Ó*j·Tì |ü<ë\T/uÛ≤eq\ es¡≈£î #·<äe+&ç. ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T/uÛ≤eq\T >∑T]Ô+∫
>∑T]Ô+|ü⁄ ` ne>±Vü≤q <ëìøÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç. yê{Ïì #Ó|üŒ+&ç.
 k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
1. >∑T]Ô+#·T≥ yês¡T #·~$q |ü<ë\T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T. |æ\¢\T sêdæq |ü<ë\qT q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.
|ü]o*+#·+&ç.
ñ<ë : $\Te\T, Jeq Á|üe÷D≤\T, ˝≤´|t{≤|t
2. ne>±Vü≤q |æ\¢\÷... q\¢ã\¢ô|’ sêdæq yê{Ïì |ü]o*+∫ MT≈£î
‘Ó*dæq |ü<ë\qT $e]+#·+&ç. $T–*q yê{Ï >∑T]+∫
#·]Ãdü÷Ô ne>±Vü≤q bı+<äT‘ê+.
C. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q`#·s¡Ã |æ\¢\÷... n+<äs¡÷ bÕsƒê´+X¯+ #·~yês¡Tø£<ë. MT≈£î
1. e÷{≤¢&ç+#·T≥ @$T ns¡úyÓTÆ+<√ ˇø=ÿø£ÿs¡T #Ó|üŒ+&ç.
2. Á|ü•ï+#·T≥ |æ\¢\÷... |üqTï\ $~Û+|ü⁄ >∑T]+∫ MTs¡T Ç+ø± @$T |æ\¢\T n&ç–q Á|üX¯ï\qT q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.
‘Ó\TdüTø√yê\qT≈£î+≥THêïs√, nqTe÷Hê\T @yÓTÆHê

106
106
ñ+fÒ Á|ü•ï+#·+&ç.
3. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q |æ\¢\÷... ø=ìï Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘ês¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q Á|üX¯ï\T
Á|üX¯ï\T eT]ø=ìï Á|üX¯ï\T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T. |ü]o*+#· |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À dü¬s’q $<Ûëq+ >∑T]+∫ $˝≤dü edüTÔe⁄\
eT+{≤s¡T. #·s¡Ã <ë«sê düe÷<ÛëHê\qT / $es¡D $e]+#·+&ç. ∫Á‘ê\T
sêã≥TºqT) $˝≤dü edüTÔe⁄\ô|’ |üqTï\T m≈£îÿe m+<äT≈£î
$~ÛkÕÔs¡T?
|üqTï\ ô|+|ü⁄ e÷qe Jeq+ô|’ m≥Te+{Ï
Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~?
|æ\¢\ Á|üX¯ï\T >∑eTì+#·+&ç. ˇø=ÿø£ÿ{Ï >∑T]+∫ #·]Ãdü÷Ô,
q\¢ã\¢ô|’ yÓTÆ+&ée÷´|æ+>¥ #·T≥÷º sêdü÷Ô ne>±Vü≤q
ø£*Œ+#·TqT.
 k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
4. HÓ’|ü⁄D≤´\qT nuÛ≤´dü+ |æ\¢\T |üqTï\ $~Û+|ü⁄ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+ø£<ë. Á|üuÛÑT‘·«+#˚ edü÷\T #˚j·Tã&˚ |üqTï\T
#˚j·T&É+ ù|J HÓ+.140 ˝Àì |ü{Ϻø£qT |ü]o*+∫ n+<äs¡÷
ì+|ü+&ç. |üqTï\T yÓTT‘·Ô+ |üqTïjÓTTø£ÿ XÊ‘·+
Á|ü‘·´ø£å|üqTï\T 36%

yÓTT‘·Ô+ |üqTï\T 100%

eTT–+|ü⁄ |æ\¢\T |üqTï\ $~Û+|ü⁄ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+ø£<ë!

107
107
MT≈£î @$T ns¡ú+ nsTT´+<√ #Ó|üŒ+&ç.
1. $˝≤dü edüTÔe⁄\ô|’ |üqTï\T m+<äT≈£î m≈£îÿe ?
2. |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À dü¬s’q $<ÛëHêìï m˝≤
mqTïø√yê*?
VI. |æ\¢\ ne>±Vü≤q`|ü]o\q ù|J HÓ+. 140 ù|J˝Àì |ü{Ϻø£qT |üP]+#ês¡Tø£<ë!
|ü{Ϻø£ Ä<Ûës¡+>± |ü{Ϻø£ øÏ+<ä Ç∫Ãq Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T
sêj·T+&ç.
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`7
I. bÕsƒ¡+ ù|s¡T : Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 7. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : |üqTï\ edü÷\T, |üqTï\ m>∑y˚‘·
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûäq <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
|üqTï\ m>∑y˚‘·≈£î ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T.
|üqTï m>∑y˚‘·e\¢ @s¡Œ&˚ |ü]D≤e÷\qT }Væ≤kÕÔs¡T.
|üqTï\T düÁø£eT+>± #Ó*¢+#˚ yê]ì Á|üX¯+dækÕÔs¡T.
|üqTï\ m>∑y˚‘· n]ø£≥º&ÜìøÏ ø=ìï ìHê<ë\T sêkÕÔs¡T.
Á|üuÛÑT‘·«+#˚ edü÷\T#˚j·Tã&˚ |üqTï\ |ü{Ϻø£qT |üP]Ô#˚kÕÔs¡T.
V. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)

108
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

108
A. ñb˛<ëÈ‘·+
1. |ü\ø£]+|ü⁄ |æ\¢\÷... X¯óuÛÀ<äj·T+. ìqï{Ï ‘·s¡>∑‹˝À eTq+ |üqTï\
$~Û+|ü⁄˝À dü]jÓÆTq $<Ûëq+ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+ø£<ë!
eT] MT≈£î @$T ns¡úyÓTÆ+<√ #Ó|üŒ+&ç.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üX¯ï\T $˝≤düedüTÔe⁄\≈£î ¬s+&ÉT ñ<ëVü≤s¡D*e«+&ç.
$˝≤dü edüTÔe⁄\ <Ûäs¡\T m+<äT≈£î m≈£îÿe>±
ñ+{≤sTT.
|üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À Á|üuÛÑT‘·«+ rdüT≈£îH˚ #·s¡´\T @$?
Ä<ëj·T|ü⁄|üqTï $~Û+#·&É+˝À @ $<ÛëHêìï
düeT]úkÕÔe⁄?
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø£≥q |æ\¢\÷... ás√E eTq+ ª|üqTï\ edü÷\T ` |üqTï\ |üqTï\ edü÷\T ` |üqTï\ m>∑y˚‘·
m>∑y˚‘· >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷!
 k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
B. bÕsƒê´+XÊìï #·~$ ‘Ó*j·Tì |æ\¢\÷... bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ rdæ ù|õ HÓ+. 140 eT]j·TT
|ü<ë\ >∑T]Ô+|ü⁄`ne>±Vü≤q 141 ù|J\qT #·<äe+&ç. ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T >∑T]Ô+∫,
<ëìøÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç.
1. >∑T]Ô+#·T≥ |æ\¢\÷... n+<äs¡÷ ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T >∑T]Ô+#ês¡Tø£<ë! |æ\¢\T #·~$q |ü<ë\qT q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.
Ç|ü&ÉT ˇø=ÿø£ÿs¡T ˝Ò∫ #·<äe+&ç. ñ<ë : m>∑y˚‘·, q\¢<Ûäq+, _\T¢\T
2. ne>±Vü≤q |æ\¢\÷... q\¢ã\¢ô|’ sêdæq |ü<ë\qT #·÷&É+&ç. ‘Ó*dæq
yê{Ï >∑T]+∫ #Ó|üŒ+&ç.
(|æ\¢\‘√ #·]Ã+∫, ‘·–q $es¡D*dü÷Ô ne>±Vü≤q
ø£*ŒkÕÔs¡T)
C. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q ` #·s¡Ã |æ\¢\÷... |ü<ë\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! bÕsƒ¡+
1. e÷{≤¢&ç+#·T≥ #·~yês¡Tø£<ë! MT≈£î ns¡úeTsTTq $wüj·÷H˚ï #Ó|üŒ+&ç.
2. Á|ü•ï+#·T≥ |æ\¢\÷... |üqTï\ edü÷\T, |üqTï\ m>∑y˚‘· >∑T]+∫ |æ\¢\T n&ç–q Á|üX¯ï\T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.

109
109
Á|ü•ï+#·+&ç.
(Á|üX¯ï\T n&çπ>≥≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔs¡T)
3. bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q |æ\¢\T n&ç–q Á|üX¯ï\T, eT]ø=ìï Á|üX¯ï\T q\¢ã\¢ô|’ |üqTï\ edü÷\T »HêuÛ≤‘√ b˛*ùdÔ q\¢<Ûäq+ô|’ e∫Ãq
Á|üX¯ï\T sêkÕÔs¡T. |ü]o*+#·eT+{≤s¡T. #·]Ãdü÷Ô düe÷<ÛëHê\T ‘·≈£îÿe>± m+<äT≈£î ñ+~? ù||üs¡T Ä]ºø£˝Ÿ‡.
sêã≥TºqT. nedüs¡yÓTÆq#√≥ ‘·–q $es¡D q\¢<Ûäq+ô|’ MT n_ÛÁbÕj·T+ #Ó|üŒ+&ç. |üqTï\T
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ÇkÕÔs¡T. |üqTï\T m+<äT≈£î m>∑y˚kÕÔs¡T? #Ó*¢+#·eTH˚
|üqTï\T m>∑y˚j·T≈£î+&Ü ñ+&Ü\+fÒ @$T |üqTï\XÊK Ç#˚Ã
#˚j·÷* ? n&É«s¡ºsTTCŸyÓT+{Ÿ‡
eTT–+|ü⁄ |æ\¢\÷... |üqTï\T edü÷\T, m>∑y˚‘· >∑T]+∫ #·]Ã+#ê+
ø£<ë! MTs¡T @$T ns¡ú+#˚düTø=ì ñHêïs√ #Ó|üŒ+&ç.
q\¢<Ûäq+ >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
|üqTï\ m>∑y˚‘·≈£î ¬s+&ÉT ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ+&ç.
VI. |æ\¢\ ne>±Vü≤q`|ü]o\q |æ\¢\T ù|J HÓ+. 142 ˝À ø°\ø£|ü<ë\T ñHêïsTT. M{Ï
>∑T]+∫ MT kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T+&ç.
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`8
I. bÕsƒ¡+ ù|s¡T : Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 8. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : ø°\ø£ |ü<ë\T
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûäq <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
yê]¸ø£ ã&Ó®{Ÿ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
q\¢<Ûäq+ô|’ n_ÛÁbÕj·T+ #ÓãT‘ês¡T.
$\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï (VAT) >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
ø±s=Œπs≥T|üqTï, Á|ü‘·´ø£å|üqTï, |üs√ø£å|üqTï, Ä<ëj·T|üqTï >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T. b˛*ø£\T, uÛÒ<ë\T #ÓãT‘ês¡T.
V. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

110
110
A. ñb˛<ëÈ‘·+
1. |ü\ø£]+|ü⁄ |æ\¢\÷... Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ ` |üqTï\T nH˚ bÕsƒ¡+˝À
Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃ\T, |üqTï\T, Á|ü‘·´ø£å, |üs√ø£å|üqTï\T,
VAT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! yê{Ïô|’ ø=ìï
Á|üX¯ï\≈£î »yêãT #Ó|üŒ+&ç.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üX¯ï\T Á|üuÛÑT‘·«+ y˚{Ïô|’ Ks¡Tà ô|&ÉT‘·T+~?
|üqTï\qT eØZø£]+#·+&ç.
Á|ü‘·´ø£å |üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*e«+&ç.
|üs√ø£å |üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*e«+&ç.
|üqTï\ #Ó*¢+|ü⁄ nH˚~ <˚ìô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñqï~.
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø£≥q |æ\¢\÷... >∑T&é u≤>± #ÓbÕŒs¡T. ás√E eTq+ ø°\ø£ |ü<ë\T
ªø°\ø£|ü<ë\μ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷!
 k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
B. ø°\ø£ |ü<ë\qT #·<äe&É+ |æ\¢\÷... bÕsƒ¡+ ∫es¡ ñqï ø°\ø£ |ü<ë\qT #·<äe+&ç. |æ\¢\÷ ` MTs¡T ø°\ø£|ü<ë\T #·<äe+&ç.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q ù|J\qT q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.
|ü]o*+#·+&ç. yê]¸ø£ ã&Ó®{Ÿ ` q\¢<Ûäq+
$\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï
ø±s=Œπs{Ÿ |üqTï ` Á|ü‘·´ø£å|üqTï
|üs√ø£å|üqTï ` Ä<ëj·T|üqTï
1. ø°\ø£|ü<ë\ô|’ #·s¡Ã
|æ\¢\÷... n+<äs¡÷ |ü]o*+#ês¡Tø£<ë! M{Ï >∑T]+∫
#ÓãT‘êsê eT].
(|æ\¢\#˚ ˇø=ÿø£ÿ ø°\ø£|ü<ä+ >∑T]+∫ düe÷<ÛëHê\T
#Ó|æŒdü÷Ô ne>±Vü≤q ø£*ZkÕÔs¡T)
eTT–+|ü⁄ |æ\¢\÷... nìï ø°\ø£ |ü<ë\≈£î düe÷<ÛëHê\T u≤>±
#ÓbÕŒs¡T.

111
111
VI. |æ\¢\ ne>±Vü≤q`|ü]o\q |æ\¢\÷... ás√E #·]Ã+∫q ø°\ø£|ü<ë\ >∑T]+∫
kı+‘·+>± MT H√{Ÿ|ü⁄düÔø£+˝À n+<äs¡÷ sêdüTø=ì s¡+&ç.
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`9
I. bÕsƒ¡+ ù|s¡T : Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 9. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : $wüj·÷e>±Vü≤q Á|üX¯ï\T, Ç∫Ãq n+XÊìï #·~$ ns¡ú+#˚düTø=ì yê´U≤´ì+#·&É+.
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûäq <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
$wüj·÷e>±Vü≤q Á|üX¯ï\T #·~$, ns¡ú+#˚düT≈£î+{≤s¡T.
m≈£îÿe Ä<ëj·T+ dü+bÕ~+#˚yês¡T m≈£îÿe |üqTïqT m+<äT≈£î #Ó*¢+#ê˝À #ÓãT‘ês¡T.
$wüj·÷e>±Vü≤q Á|üX¯ï\ #·s¡Ã˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T. düe÷<ÛëHê\qT kı+‘·+>± sêkÕÔs¡T.
V. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

112
112
A. ñb˛<ëÈ‘·+
1. |ü\ø£]+|ü⁄ |æ\¢\÷... ìqï{Ï ‘·s¡>∑‹˝À ø°\ø£ |ü<ë\ >∑T]+∫
n+<äs¡÷ sêkÕsê! MTs¡T @$T sêkÕs√ #·<äe+&ç.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üX¯ï\T |æ\¢\÷... MTs¡T sêdæq yê{Ïì #·<äe+&ç.
(Ç<ä›s¡T ˝Ò<ë eTT>∑TZs¡T |æ\¢\‘√ #·~$kÕÔqT)
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø£≥q |æ\¢\÷... ás√E eTq+ bÕsƒ¡+ ∫es¡˝À ñqï $wüj·÷e>±Vü≤q
$wüj·÷e>±Vü≤q Á|üX¯ï\ >∑T]+∫ #·]Ã<ë›e÷!
B. |üP]Ô ‘·s¡>∑‹˝À Á|üX¯ï\T |æ\¢\÷... n+<äs¡÷ bÕsƒ¡+ ∫es¡ Á|üX¯ï\T rdæ ˇø=ÿø£ÿ{Ï |æ\¢\T #·~$q Á|üX¯ï\T q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔqT.
#·<äe+&ç. Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ã&Ó®{Ÿ nedüs¡+ @$T{Ï?
|æ\¢\÷... Á|üX¯ï\T #·~yês¡Tø£<ë! eT] BìøÏ düe÷<Ûëq+ ã&Ó®{Ÿ |üqTï\ >∑T]+∫ m+<äT≈£î
@yÓTÆñ+≥T+<√ n+<äs¡÷ Ä˝À∫+∫ düe÷<Ûëq+ #Ó|üŒ+&ç. e÷{≤¢&ÉT‘·T+~.
 uÀ<ÛäHê k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
(Á|üX¯ï\yêØ>± #·]Ã+∫ düe÷<ÛëHê\T sêã≥TºqT.
nedüs¡yÓTÆq|ü⁄&ÉT $es¡D sTT#·TÃqT.)
ã&Ó®{Ÿ nedüs¡+

|æ\¢\T düe÷<ÛëHê\T u≤>± #ÓbÕŒs¡T. Ç|ü&ÉT n+<äs¡T (|æ\¢\T #Ó|æŒq düe÷<ÛëHê\qT yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥
MT H√{Ÿ|ü⁄düÔø£+˝À kı+‘·+>± düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç. #·T≥Tº ø°\ø£ |ü<ë\ s¡÷|ü+˝À sêkÕÔs¡T.
(Ç˝≤ $wüj·÷e>±Vü≤q Á|üX¯ï\qT ˇø=ÿø£ÿ{Ï $<ë´s¡Tú\#˚ ‘·–q $es¡D sTT#·TÃqT.)
#·]Ã+|ü#˚dü÷Ô düe÷<ÛëHê\T $<ë´s¡Tú\T kı+‘·+>±
sêùd≥≥T¢ #·÷&Ü*)
VI. |æ\¢\ ne>±Vü≤q`|ü]o\q |æ\¢\÷... πs|ü⁄ e#˚Ã≥|ü&ÉT ¬s+&Ée, eT÷&Ée kÕeTsêú´\

113
113
>∑T]+∫q Á|üX¯ï\qT #·<äTe⁄ø=ì Ä ù|sêÁ>±|òt\qT
sêj·T+&ç. πs|ü⁄ M{Ïô|’ #·]Ã<ë›+.
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`10
I. bÕsƒ¡+ ù|s¡T : Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 10. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : Ç∫Ãq n+XÊìï #·~$ ns¡ú+#˚düTø=ì yê´U≤´ì+#·&É+, ÁbÕC…≈£îº|üì
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûäq <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
Á|ü‘·´ø£å |üqTï\ ù|sêqT #·~$ ns¡ú+#˚düT≈£î+{≤s¡T. n_ÛÁbÕj·T+ #ÓãT‘ês¡T.
edüTÔe⁄\ <Ûäs¡\ |ü{Ϻø£\ Ä<Ûës¡+>± $X‚¢wækÕÔs¡T.
edüTÔe⁄\ <Ûäs¡\T, neTTà‘·Tqï <Ûäs¡\ >∑T]+∫ ˇø£ ìy˚~ø£ sêkÕÔs¡T.
V. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

114
114
A. ñb˛<ëÈ‘·+
1. |ü\ø£]+|ü⁄ |æ\¢\÷... >∑T&ée÷]ï+>¥. ìqï{Ï ‘·s¡>∑‹˝À
$wüj·÷e>±Vü≤q≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T
u≤>± sêkÕs¡T.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üX¯ï\T |æ\¢\÷... MTs¡T sêdæq »yêãT\qT ˇø£]<ä›s¡T ˝Ò∫
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø£≥q #·<äe+&ç. |æ\¢\T eTq+ ás√E Ç∫Ãq n+XÊìï #·~$ Ç∫Ãq n+XÊìï #·~$ ns¡ú+#˚düTø=ì
ns¡ú+#˚düTø=ì yê´U≤´ì+#·&É+, ÁbÕC…≈£îº|üì >∑T]+∫ yê´U≤´ì+#·&É+
#·]Ã<ë›+. ÁbÕC…≈£îº|üì
B. |üP]Ô ‘·s¡>∑‹˝À Á|üX¯ï\T |æ\¢\÷... n+<äs¡÷ Á|ü‘·´ø£å|üqTï\ ù|sê #·~yês¡Tø£<ë! |æ\¢\T #·~$q Á|üX¯ïqT q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.
#·]Ã+#·≥+
 k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

m≈£îÿe Ä<ëj·T+
m≈£îÿe |üqTï
|æ\¢\÷... Á|ü‘·´ø£å |üqTï\ ù|sê Ä<Ûës¡+>± ˇø=ÿø£ÿs¡T MT
n_ÛÁbÕj·T+ #Ó|üŒ+&ç. (#·]Ã+∫, nedüs¡yÓTÆq#√≥
$es¡D sTT#·TÃqT.
|æ\¢\÷... Ç|ü&ÉT n+<äs¡÷ u≤>± düe÷<ÛëHê\T (|æ\¢\T #Ó|æŒq düe÷<ÛëHê\qT q\¢ã\¢ô|’
#ÓbÕŒs¡T. Ç|ü&ÉT n+<äs¡÷ MT H√{Ÿ|ü⁄düÔø£+˝À ø±HÓ‡|tº e÷´|æ+>¥ #·T≥TºsêkÕÔs¡T.)
kı+‘·+>± MT n_ÛÁbÕj·÷ìï sêj·T+&ç.
(Ç˝≤ ÁbÕC…≈£îº|üìøÏ dü+ã+~Û+∫q |ü{Ϻø£qT q\¢ã\¢ô|’
sêdæ $X‚¢wæ+|ü#˚dæ, n_ÛÁbÕj·÷\T #Ó|æŒkÕÔs¡T.)

115
115
ÁbÕC…ø˘º |üì. |æ\¢\÷... ÁbÕC…≈£îº|üìøÏ dü+ã+~Û+∫ ùdø£s¡D, $X‚¢wüD
#˚kÕs¡Tø£<ë! Bì Ä<Ûës¡+>± ÁbÕC…≈£îº|üì >∑T]+∫ ˇø£
düeTÁ>∑ ìy˚~ø£ sêdüTø=ì s¡+&ç.

VI. |æ\¢\ ne>±Vü≤q`|ü]o\q : Á|ü‘·´ø£å |üqTï\ >∑T]+∫ dü«+‘·+>± sêdüTø=ìs¡+&ç.

|üqTï\ #Ó*¢+|ü⁄ nedüs¡e÷? m+<äT≈£î?
 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£`11
I. bÕsƒ¡+ ù|s¡T : Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®{Ÿ ` |üqTï\T
II. |”]j·T&é dü+K´ : 11. düeTj·T+ : 45 숈\T
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+/ñ|üo]¸ø£ : düeTø±*q n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq, |ü≥HÓ’|ü⁄D≤´\T, Á|üX¯+dü.
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûäq <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T / \øå±´\T :
n<Ó› |ü+|üø£+ >∑T]+∫ Á|ü‹düŒ+~kÕÔs¡T.
ãdüT‡ #êØ®\T ˇø£ÿkÕ]>± ô|s¡>∑&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+˝À Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú\Tqï q>∑sê\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
Ä]Ôø£ e´edüúô|’ q\¢<Ûäq+ #·÷ù| Á|üuÛ≤e+ô|’ Á|ü‹düŒ+~kÕÔs¡T.
V. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\T :
k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T

116
116
A. ñb˛<ëÈ‘·+
1. |ü\ø£]+|ü⁄ |æ\¢\÷... >∑T&ée÷]ï+>¥. ÁbÕC…≈£îº|üì ìy˚~ø£qT Ç+ø±
ˇø£s√E düeTj·T+ rdüTø=ì, πs|ü⁄ #·÷ô|≥º+&ç.
2. |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üX¯ï\T |æ\¢\÷... ¬s+&Ée kÕeTsêú´ìøÏ dü+ã+~Û+∫q Á|üX¯ï\≈£î
sêdæq »yêãT\qT ˇø£]<ä›s¡T #·<äe+&ç.
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø£≥q |æ\¢\÷... ás√E eTq+ düeTø±©q n+XÊ\ô|’ düeTø±©q n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq
Á|ü‹düŒ+<äq, |ü≥HÓ’|ü⁄D≤´\T, Á|üX¯+dü >∑T]+∫q |ü≥ HÓ’|ü⁄D≤´\T
Á|üX¯ï\qT $es¡+>± #·]Ã+#·T<ëe÷! Á|üX¯+dü, düTìï‘·‘·«+
B. |üP]Ô ‘·s¡>∑‹˝À Á|üX¯ï\T |æ\¢\÷... 6e Á|üX¯ï #·<äe+&ç. |æ\¢\T #·~$q Á|üX¯ïqT q\¢ã\¢ô|’ sêkÕÔs¡T.
#·]Ã+#·≥+
 k˛bÕHê\T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T (Learning Experience) q\¢ã\¢ |üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq (TLM)
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
|æ\¢\÷... Á|üX¯ï ns¡úyÓTÆ+~ø£<ë! n<Ó› |ü+|üø£+ m˝≤ñ+fÒ
u≤>∑T+≥T+<√ #Ó|üŒ+&ç.
n<Ó› |ü+|üø£+
(#·s¡Ã <ë«sê düe÷<Ûëq+ sêã{Ϻ, ne>±Vü≤q
ø£*Œ+#·TqT.)
(|æ\¢\÷... #Ó|æŒq düe÷<ÛëHê\qT ø°\ø£ |ü<ë\
s¡÷|ü+˝À ø±HÓ‡|tº e÷´|æ+>¥ #·T≥÷º sêkÕÔqT)
(Ç˝≤ nìï Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\qT |æ\¢\‘√ #Ó|æŒdü÷Ô
kı+‘·+>± düe÷<ÛëHê\T sêùd≥≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔs¡T.)
VI. |æ\¢\ ne>±Vü≤q`|ü]o\q. |æ\¢\T #·÷kÕs¡Tø£<ë! nìï Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T MTπs
#ÓbÕŒs¡T. ø±ã{Ϻ M{ÏøÏ düe÷<ÛëHê\qT kı+‘·+>±

117
117
sêdüTø=ì s¡+&ç.
 8 uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T, eqs¡T\T

A) kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T

kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+ q÷‘·q bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\T Ç‹ eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. ø±ã{Ϻ bÕsƒê´+XÊ\˝À
yÓ’$<ä´+ ø£ì|ædüTÔ+~. n+<äTe\q nìï bÕsƒê\qT ˇπø |ü<äú‹˝À uÀ~Û+#·&É+ dü]jÓÆTq~ ø±<äT. bÕsƒê´+X¯ dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nqTyÓq’ uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\qT mqTïø√e&É+ <ë«sê nqT≈£îqï \øå±´\T kÕ~Û+#·&yÉ T˚ ø±≈£î+&É, |æ\\¢ T uÀ<ÛHä êuÛ≤´düq
Á|üÁøÏj·T˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zq&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+~. ø±e⁄q kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ bÕsƒê´+XÊ\qT uÀ~Û+#·&ÜìøÏ m≥Te+{Ï
uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\qT nqTdü]+#ê˝À #·÷<ë›e÷?
1. yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥ 2. ôd$THêsY
3. MT{Ÿ~ Áô|dt 4. j·T÷‘Y bÕs¡¢yÓT+{Ÿ
5. e÷~] mìïø£\T 6. πøåÁ‘· |üs¡´≥q
7. πødtdüº&û 8. b˛düºsY‡ n+&é ÁuÀ#·sY‡
9. øÏ«CŸ 10. KWL
11. @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ 12. ‘·s¡>∑‹ >∑~ ø±s¡´XÊ\
13. Ø&ç+>¥ n+&é جs’{Ï+>¥ ~ f…ø˘º‡
ˇø=ÿø£ÿ uÀ<ÛäHê eP´Vü≤+ >∑T]+∫ $|ü⁄\+>± #·]Ã<ë›e÷!
1) yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥ :
$<ë´s¡Tú\≈£î @<Ó’Hê n+X¯+ / uÛ≤eqqT Ç∫Ã Ä˝À∫+|ü#˚dæ, yê] qT+&ç e∫Ãq Ä˝À#·q\qT Áø√&ûø£]+∫
eTT–+|ü⁄ Çe«&É+.
ñ<ë: 8e ‘·s¡>∑‹˝À u≤´+øÏ+>¥ nH˚ bÕsƒ¡+ #Óù|Œ≥|ü&ÉT u≤´+øÏ+>¥ >∑T]+∫ MTπø$T ‘Ó\Tk˛ #Ó|üŒ+&ç nì
n&ç–q|ü&ÉT |æ\¢\T u≤´+øÏ+>¥ >∑T]+∫ Ä˝À∫kÕÔs¡T. |æ\¢\T #Ó|æŒq düe÷<ÛëHê\qT yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥ #·T≥÷º sêj·÷*.

#Óø˘\T

˝≤ø£sY u≤´+øÏ+>¥

&çbÕõ≥T¢

yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥ ìs¡«Væ≤+#·&É+ e\¢ nH˚ø£ Á|üjÓ÷»Hê\T ñHêïsTT. |æ\¢\T ˇø£ $wüj·T+ô|’ $_Ûqï Ä˝À#·q\qT
ˇø£ #√≥TøÏ #˚]à ˇø£ ìs¡íj·÷ìøÏ sêe&É+ e\¢ Ç~ düVü≤» ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä+>± #Ó|üŒe#·TÃ. n˝≤π> |æ\¢\+<äs¡÷
Ä˝À∫+#·&É+, bÕ˝§Zq&É+ e\¢ ÁøÏj·÷o\ nuÛÑ´düq+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç+ø± $<ë´s¡Tú\ |üPs¡« nqTuÛÑyê\ Ä<Ûës¡+>±

118
118
q÷‘·q $wüj·T+‘√ C≤„q+ nqTdü+<Ûëq+ ø±e&É+ e\¢ ns¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ´düq+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ $<ë´]ú πø+ÁBø£è‘·+>±
ñ+≥T+~. m+<äT≈£î+fÒ |æ\˝¢ Ò dü«j·T+>± nuÛ´Ñ düq+˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT øπ e\+ (ô|dò *æ fÒ≥sY>±) kÂø£s´¡ ø£s>Ô¡ ±
ñ+{≤&ÉT. B+{À¢ |æ\¢\T n+<äs¡÷ uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ϻ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ<Ûäq ` nuÛÑ´düq
Á|üÁøÏj·T˝À yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥qT ˇø£ eTTK´yÓTÆq uÀ<ÛäHê eP´Vü≤+>± neT\T|üs¡#·e#·TÃ.
2) ôd$THêsY :
@<Ó’Hê ˇø£ n+X¯+ô|’ $<ë´s¡Tú\≈£î eTT+<˚ düe÷#ês¡+ Ç∫Ã, nedüs¡eTsTTq eqs¡T\qT ≈£L&Ü #Ó|æŒ ˇø£ |üÁ‘·+
‘·j·÷s¡T#˚düTø√eTHê*. ‘·j·÷s¡T #˚dæq |üÁ‘·+ ø±|”\T ‘·s¡>∑‹˝À $<ë´s¡Tú\ dü+K´≈£î nqT>∑TD+>± dæ<äú+ #˚düTø√yê*.
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ‘êqT s¡÷bı+~+∫q |üÁ‘êìï ˇø=ÿø£ÿ $<ë´]úøÏ ˇø£{Ï Çyê«*. ‘·s¡Tyê‘· ‘êqT s¡÷bı+~+∫q (|üÁ‘·+)
n+X¯+ >∑T]+∫ $X¯Bø£]+#ê*. Bì ‘·s¡Tyê‘· $<ë´s¡Tú\T ‘·eT dü+<˚Vü‰\qT n&É>±*. ôd$THêsY |üÁ‘·+ düeT]Œ+∫q
$<ë´]ú dü+<˚Vü‰\qT ìeè‹Ô #˚j·÷*. Ç˝≤ 8e ‘·s¡>∑‹˝Àì u≤´+øÏ+>¥, #·≥º+, Hê´j·T+, ù|<ä]ø£+, Vü≤≈£îÿ\T ˝ÖøÏø£‘·‘·«+,
dæìe÷ M{Ïô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡Tú\≈£î ôd$THêsY ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ nedüs¡eTsTTq düVü‰j·T, düVü≤ø±sê\T n+~+#ê*.
n<˚ $<Ûä+>± 9e ‘·s¡>∑‹˝À ≈£L&Ü s¡TD≤\T, <Ûäs¡\T, |üqTï\T, e÷qe Vü≤≈£îÿ\T, eTVæ≤fi≤ #·{≤º\T, $|ü‘·TÔ\T ˝≤+{Ï
n+XÊ\ô|’ $<ë´s¡Tú\≈£î neø±X¯ Çyê«*. Ç˝≤ #˚j·T&É+ e\¢ $<ë´]ú ˇø£ $wüj·T+ô|’ ˝À‘·T>± Ä˝À∫+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü
n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&É+ e\¢ n‘·ìøÏ düeTÁ>∑yÓTÆq ne>±Vü≤q @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
3. MT{Ÿ ~ Áô|dt :
uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\˝À |æ\¢\T ÄdüøÏÔ>± bÕ˝§Zq&ÜìøÏ neø±X¯+ Ç#˚Ã~ MT{Ÿ ~ Áô|dt. Bì ø√dü+ ‘·s¡>∑‹ ˝Àì
ø=+‘·eT+~ $<ë´s¡T\ú qT |üÁ‹ø± $˝ÒKs¡T\T>± ìj·T$T+∫, yê]øÏ øπ {≤sTT+∫q n+XÊ\≈£î Á|üXï¯ \qT ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√eTHê*.
$<ë´s¡Tú\˝À eT]ø=+<ä]ì m+|æø£ #˚dæ Hêj·T≈£î\T>± >∑T]Ô+#ê*. yê]øÏ ˇø=ÿø£ÿ]øÏ ˇø√ÿ n+X¯+ πø{≤sTT+#ê*.
$T–*q |æ\¢\T »s¡T>∑T‘·Tqï dü+uÛ≤wüDqT ì•‘·+>± |ü]o*+#ê*.
ìs¡«Vü≤D≤ $<Ûëq+ :
Hêj·T≈£î\T>± >∑T]Ô+∫q |æ\¢\qT &Éj·÷dt ô|’q ≈£Ls=Ãqu…{≤º*. yês¡T, yê]øÏ πø{≤sTT+∫q n+X¯+ô|’ ˇø=ÿø£ÿs¡T
e÷{≤º&Ü*. Ms¡T e÷{≤º&çq ‘·s¡Tyê‘· Äj·÷ n+XÊ\ô|’ |üÁ‹ø± $˝ÒKs¡T\T>± bÕ˝§Zqï $<ë´s¡Tú\T yê]≈£îqï dü+<˚Vü‰\qT
Á|üX¯ï\ s¡÷|ü+˝À n&É>±*. ô|’q ≈£Ls¡TÃqï $<ë´s¡Tú\T me] n+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫q Á|üX¯ï nsTT‘˚ yês¡T düe÷<Ûëq+
Çyê«*. Ç˝≤ ìs¡«Væ≤düTÔqï|ü&ÉT $T–*q $<ë´s¡Tú\T bÕÁ‹πøj·T $<ë´s¡Tú\T n&ÉT>∑T‘·Tqï Á|üX¯ï\qT, &Éj·÷dt ô|’q
≈£Ls¡TÃqï $<ë´s¡Tú\T ÇdüTÔqï düe÷<ÛëHê\qT |ü]o*dü÷Ô eTTU≤´+XÊ\qT H√≥T |ü⁄düÔø£eTT˝À sêdüTø√yê*. Ç˝≤ #˚j·T&É+
e\¢ $wüj·T+ >∑T]+∫ n+<äs¡T $<ë´s¡Tú\≈£î ne>±Vü≤q @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
ñ<ë: ôV’≤<äsêu≤<é sêÁwüº+˝À kÕ«‘·+Á‘·´ ñ<ä´eT+, #·≥º+, Hê´j·T+, eTVæ≤fi¯\ s¡ø£åD #·{≤º\T, s√&ÉT¶, uÛÑÁ<ä‘ê $<ä´
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ùdyê ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T yÓTT<ä˝…’q$.
4. j·T÷‘Y bÕs¡¢yÓT+{Ÿ
ªªbÕsƒ¡XÊ\|ü≥¢ ÄdüøÏÔ, n_Ûs¡T∫ ñ+&ç, #·Ts¡T≈£î>± ñ+≥÷ düŒwüº+>±, <Ûësêfi¯+>± e÷{≤¢&˚ $<ë´s¡Tú\ d”«j·T
uÛ≤>∑kÕ«eT´eTT‘√ kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT&ç e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· +˝À, sêÁwükº ÕúsTT˝À XÊdüqdüu˝ÑÛ À, øπ +Á<ä kÕúsTT˝À ˝Àø£duü ˝ÑÛ À
»]π> düe÷y˚XÊ\ ‘·s¡Vü‰˝À ìs¡«Væ≤+#·Tø=H˚ ªªÄdüøÏÔø£s¡yÓTÆq ø±s¡´Áø£eT+μμ j·T÷‘Y bÕs¡¢yÓT+{Ÿ.

119
119
me]ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·÷*?
#·Ts¡T¬ø’q / ÄdüøÏÔ>∑\ $<ë´s¡Tú\T
bÕsƒ¡XÊ\|ü≥¢ ÄdüøÏÔ>∑\ $<ë´s¡Tú\T
Á>±eTdüTú\T
‘·*¢ <ä+Á&ÉT\T
u≤<Ûä´‘·\ |ü+|æD° / dü+dæ<äΔ‘ê Áø£eT+ :
Á|üD≤[ø£ (Planning)
‘·j·÷Ø (Preparation)
Á|ü<äs¡Ùq / neT\T (Presentation / implementation)
eT÷˝≤´+ø£q+ (Evaluation)
Á|üD≤[ø£ :
bÕ˝§ZH˚ $<ë´s¡Tú\qT m+|æø£ #˚j·÷*.
yê]˝À qT+&ç eT+Á‘·T\T>± ø=+‘·eT+~ì, eT]ø=+‘·eT+~ì n~Ûø±s¡ bÕغ, Á|ü‹|üø£åbÕغ j·T+.m˝Ÿ.m.\T >±
ìj·T$T+#ê*.
Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTìøÏ düe÷#ês¡+ Ç∫à nqTeT‹ rdüTø√yê*.
‘√{Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î düe÷#ês¡+ Çyê«*.
nedüs¡yÓTÆq kÕe÷Á– düeT≈£Ls¡TÃø√yê*.
‘·*¢<ä+Á&ÉT\T / Á>±eTdüTú\≈£î ‘Ó*j·TCÒj·÷*.
ø£˙dü+ 10 s√E\ eTT+<äT>± Á|üD≤[ø£ #˚düTø√yê*. yês¡T n&çπ> Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\qT dæ<äΔ+ #˚düTø√eTì
#ÓbÕŒ*.
4. ìs¡«Vü≤D $<Ûëq+ :
1. d”Œø£sY, dæ.j·T+, Á|ü‹|üø£åH˚‘·, eT+Á‘·T\T (n+>∑s¡ø£å≈£î\‘√ düVü‰), XÊdüqdüuÛÑT´\T, Áô|dt yê]øÏ πø{≤sTT+∫q
düú\+˝À (cards / charts Áyêdæ, uÀsY¶\T @sêŒ≥T #˚dæ) ≈£Ls√Ãu…{≤º*.
2. d”Œø£sY nqTeT‹‘√ düuÛÑT´\ |ü]#·j·T+
3. Á|üXÀï‘·Ôsê\ ø±s¡´Áø£eT+ ` eTTK´yÓTÆq XÊK\≈£î dü+ã+~Û+∫q, düeTø±©q düeTdü´\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üX¯ï\T
n&çπ> ø±s¡´Áø£eT+ (Á|ü‹|üø£å düuÛÑT´\#˚)
4. eT+Á‘·T\ düe÷<ÛëHê\T
5. Á|ü‹|üø£åH˚‘· dü+<˚X¯+
6. düuÛÑ yêsTT<ë

120
120
5. e÷~] mìïø£\T :
Á>±eTkÕúsTT qT+&ç sêÁwüº, πø+Á<äkÕúsTT es¡≈£î »]π> mìïø£\ $<Ûëq+qT bÕsƒ¡XÊ\˝À e÷~] mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#·&É+
<ë«sê $<ë´s¡Tú\≈£î mìïø£ |ü<äΔ‹ ne>±Vü≤q ne⁄‘·T+~.
8e ‘·s¡>∑‹˝À 3e B∏yéT ˝Àì 14e bÕsƒê´+X¯+ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ, πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«ìï á e÷~] mìïø£\ $<Ûëq+‘√
uÀ~Û+#·e#·TÃqT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ‘·s¡>∑‹ >∑~ Hêj·T≈£î&çì Á|üC≤kÕ«eT´ |ü<äΔ‹˝À mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ <ë«sê mqTïø=H˚ $<ÛëHêìï
ìs¡«Væ≤+#·&É+
6. πøåÁ‘· |üs¡´≥q :
$<ë´s¡Tú\≈£î Á|ü‘·´ø£å |ü]o\q <ë«sê $wüj·T |ü]C≤„q+ m≈£îÿe ø±\+ (XÊX¯«‘·+>±) >∑Ts¡TÔ+&ç b˛‘·T+~. n<˚
$<Ûä+>± |üPs¡« uÛ≤eq\qT Á|ü‘·´ø£å |ü]o\q≈£î nqTdü+<Ûëq+ #˚j·T&É+ <ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ϻ
ñbÕ<Ûë´j·TT\T πøåÁ‘· |ü]o\q≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*. ñ<눈 u≤´+øÏ+>¥, Á|üC≤s√>∑´+, ø√sYº, bÕs¡¢yÓT+{Ÿ, e´ekÕj·T+
` |ü+≥\T, e÷¬sÿ{Ÿ ` <Ûäs¡\T, s√&ÉT¶ dæ>∑ï˝Ÿ yÓTTˆˆq$.
7. πødt düº&û (e´øÏÔ n<Ûä´j·Tq+) :
ªªdüeTkÕ´‘·àø£yÓTÆq ˇø£ eTTK´yÓTÆq n+XÊìï rdüTø=ì, düeTdü´≈£î ø±s¡D≤\qT ø£qT>=ì, yê{Ïì $X‚¢wæ+∫, |ü]cÕÿs¡
e÷sêZ\qT #·÷|ü&Üìï ªe´øÏÔ n<Ûä´j·Tq+μ n+{≤s¡T.
` uÀì & Vü‰˝Ÿ|æ˝Ÿ eTHé
kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ uÀ<Ûäq˝À uÛ≤>∑+>± eTq+ ªπødt düº&ûμì ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ. kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À nH˚ø£
ªπødt düº&ûμ\qT eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î:
6e‘·s¡>∑‹˝À ` 4,5,6 bÕsƒê\T ªªπødt düº&ûμμ \ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·ã&çqy˚. n<˚ $<Ûä+>± 7, 8, 9 ‘·s¡>∑‘·T\
bÕsƒê´+XÊ\˝À uÛ≤>∑+>± nH˚ø£ e´øÏÔ n<Ûä´j·THê\T #˚s¡Ãã&çq$. á n<Ûä´j·THê\qT |ü]o*ùdÔ ªªπødt düº&ûμμ˝À ø=ìï
k˛bÕHê\qT nqTdü]+#ê*‡ ñ+≥T+<äì ns¡ú+ ne⁄‘·T+~.
πødt düº&û ìs¡«Vü≤D ` k˛bÕHê\T (ìy˚~ø£ ‘·j·÷Ø) :
1. düeTdü´qT mqTïø√e≥+ : düeTdü´qT Á|üX¯ïs¡÷|ü+˝À sêdüTø√yê*.
2. Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ : düeTdü´ jÓTTø£ÿ Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ì >∑T]+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]+∫ sêj·T&É+.
3. düeTdü´≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T : düeTdü´≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT $$<Ûä e÷sêZ\<ë«sê (]ø±s¡T¶\T, e´≈£îÔ\T, yêsêÔ|üÁ‹ø£\T
yÓTTˆˆ) ùdø£]+∫ qyÓ÷<äT #˚j·÷*.
4. ø±s¡D≤\qT $X‚¢wæ+#·≥+ : n<Ûä´j·Tq+ #˚ùde´øÏÔ, ‘êqT ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï XÊ‘ê\ s¡÷|ü+˝ÀøÏ e÷]à ˝Ò<ë
$$<Ûä n_ÛÁbÕj·÷\qT Áø√&ûø£]+∫sêj·÷*.
5. |ü]cÕÿs¡ e÷sêZ\qT dü÷∫+#·≥+ : ∫es¡>± düeTdü´qT n~Û>∑$T+#·{≤ìøÏ ø=ìï |ü]cÕÿs¡e÷sêZ\qT dü÷∫+#ê*.
Äe÷sêZ\˝À ˇø£<ëìì mqTïø=ì Ä#·s¡D˝À ô|≥º&É+ #˚j·÷*. (ø£qTø£ ‘·q |ü]~Û˝À ñqï düeTdü´H˚ m+#·Tø√yê*)
á ÁøÏ+~ ªπødt düº&ûμ ì |ü]o*+#·+&ç. ìy˚~ø£ sêùd $<ÛëHêìï >∑eTì+#·+&ç.

121
121
πødt düº&ç (Case Study)
n+X¯+ : eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+ neT\T rs¡T, <ëì ñ<˚›XÊ\qT HÓs¡y˚s¡TdüTÔqï<ë?
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø±ìï 1982˝À nuÛÑT´<äj·T ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À Á|üjÓ÷>±‘·àø£+>±
Á|üy˚X¯ô|{Ϻq~. ø±ì Ä]úø£ ø±s¡D≤\ e\q Bìì ø=qkÕ–+#·˝Òø£ b˛sTT+~. Ä‘·sê«‘· »qe] 2003 qT+&ç uÛ≤s¡‘·
Á|üuÛÑT‘·«+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À #·~y˚ $<ë´s¡Tú\≈£î á |ü<∏äø±ìï m*yÓT+≥ØkÕúsTT (1`8 ‘·s¡>∑‘·T\T) øÏ $düÔ]+#·&É+
»]–+~. n|üŒ{Ï qT+&ç sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘·« düV‰ü j·T+‘√ 9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î ≈£L&Ü á |ü<øä∏ +£ Ä+Á<∏Áä |ü<X˚ Ÿ˝À ø=qkÕ>∑T‘·Tqï~.
á |ü<∏äø£+ jÓTTø£ÿ \ø£å´\qT |ü]o*ùdÔ, |æ\¢\≈£î bÂwæºø£ ÄVü‰sêìï n+~+#·&É+, bÕsƒ¡XÊ\ qyÓ÷<äTqT ô|+#·&É+,
¬>’s¡TVü‰»s¡TqT ìyê]+#·&É+, |æ\¢\ Vü‰»s¡TqT ô|+#·&É+, kÕ+|òæTø£ ndüe÷q‘·qT ‘=\–+#·&É+, *+>∑ düe÷q‘·«+,
bÕsƒ¡XÊ\\ |ü≥¢ düe÷» u≤<Ûä´‘·qT ô|+#·&É+, Ád”Ô kÕ~Ûø±s¡‘· yÓTT<ä˝…’q$ ñ<˚›XÊ\T>± #Ó|üŒe#·TÃ.
bÕsƒ¡XÊ\˝À eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |òü<∏äø£+ neT\T rs¡TqT |ü]o*+#·T≥¬ø’ ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢˝Àì ø=ìï bÕsƒ¡XÊ\\qT
dü+<ä]Ù+#·&É+ »]–+~. bÕsƒ¡XÊ\˝À á |ü<∏äø£+ neT\T rs¡TqT >∑T]+∫ $<ë´s¡Tú\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, bı<äT|ü⁄ dü+|òü÷\
ø±s¡´ø£s¡Ô\ n_ÛÁbÕj·÷\qT ‘Ó\TdüTø=q&É+ »]–+~.
uÛÀ»q+˝À uÛ≤>∑+>± nqï+, |ü|ü, ø±j·T>∑÷s¡\T, kÕ+u≤sY, |ü⁄*ôVAs¡ e+{Ï |ü<ësêú\‘√bÕ≥T, yêsêìøÏ
¬s+&ÉT ø√&ç>∑T&ÉT¢ Çyê«*‡ ñ+~. ø√&ç>∑T&ÉT¢ ‹qì |æ\¢\≈£î ns¡{Ï |ü+&ÉT¢ Çyê«*. nìï bÕsƒ¡XÊ\\T, yÓTqT Á|üø±s¡+
$<ë´s¡Tú\≈£î nqï+‘√bÕ≥T kÕ+u≤sY, ø±j·T>∑÷s¡\T, |ü|ü |ü+|æD° #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. nsTT‘˚ |æ\¢\ n_ÛÁbÕj·T+
Á|üø±s¡+ nqï+ jÓTTø£ÿ HêD´‘· dü]>±˝Ò<äT. ≈£Ls¡\T ˙fi¯fl˝≤>± ñ+≥THêïsTT. yêsêìøÏ ˇø£kÕ] >∑T&ÉT¶, eTs√kÕ]
ns¡{Ï|ü+&ÉT ÇdüTÔHêïs¡T. |æ\¢\≈£î dü]|ü&çq+‘· ÄVü‰s¡+ ô|&ÉT‘·THêïs¡T.
|ü]X¯óÁuÛÑ‘· $wüj·÷ìøÏ eùdÔ ø=ìï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ eT+∫ ˙{Ï edü‹ ˝Ò<äT. |æ\¢˝Ò Ç+{Ï qT+&ç eT+∫ ˙s¡T
‘Ó#·TÃø√e\dæ edüTÔqï~. eT]ø=ìï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ e+≥ >∑<äT\T˝Òe⁄. Äs¡Tãj·T≥ Á|ü<˚X¯+˝À e+≥ e+&Ü*‡ edüTÔ+~.
|òü*‘·+>± <äTeTTà <Ûä÷[ |ü&ç ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T ø£\Twæ‘·+ ne⁄‘·THêïsTT.
bı<äT|ü⁄ \ø°åàÁ>∑÷|ü⁄\T, eTVæ≤fi≤ dü+|òü÷\ yêfi¯ófl á ø±s¡´Áø£e÷ìï ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T. Á|ü‹ 25eT+~ |æ\¢\øÏ ˇø£
e+≥ eTìwæ, ˇø£ düVü‰j·T≈£î\T Á|üuÛÑT‘·« ìã+<Ûäq\ y˚Ts¡≈£î ìj·T$T+#·ã&ܶs¡T. M] >ös¡e uÛÑè‹ì 75:25 Á|üø±s¡+
πø+Á<ä sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T uÛÑ]düTÔHêïsTT.
õ˝≤¢ $<ë´XÊU≤~Ûø±] Ä<Ûä«s¡´+˝À bÕsƒ¡XÊ\\≈£î ø±e\dæq _j·T´+ düs¡|òüsê »s¡T>∑T‘·Tqï~. n+‘˚ø±ø£ eTVæ≤fi≤
dü+|òü÷\≈£î #Ó*¢+#·e\dæq yÓTT‘êÔ\qT≈£L&Ü M] <ë«sêH˚ #Ó*¢+#·&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. ‘·eT≈£î sêe\dæq HÓ\yê]
Ks¡TÃ\qT Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü, m˝≤+{Ï Ä\dü´+ ˝Ò≈£î+&Ü Á|üuÛÑT‘·«+yês¡T #Ó*¢düTÔHêïs¡ì bı<äT|ü⁄ dü+|òü÷\ eTVæ≤fi¯\T
#ÓbÕŒs¡T. >∑‘·+˝À ø£+fÒ Ç|ü&ÉT düÁø£eT+>± »s¡T>∑T‘·THêïj·Tì yês¡T n_ÛÁbÕj·T|ü&ܶs¡T. nsTT‘˚ ‘·eT≈£î ø±e\dæq
bÕÁ‘·\qT, >±´dtqT Á|üuÛÑT‘·«+ düs¡|òüsê #˚ùdÔ u≤>∑T+≥T+<äì yês¡T ‘Ó*bÕs¡T. øÏ#ÓHé ôw&é\T ˝Òø£b˛e&É+ e\q e+≥
#˚j·T&É+ #ê˝≤ ø£wüº+>± ñ+<äì, eT+∫˙{Ï kÂø£s¡´+ ã&ç˝À|ü*øÏ ø£*ŒùdÔ u≤>∑T+≥T+<äì nHêïs¡T.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T, Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\ n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+ düÁø£eT+>± »s¡T>∑T‘·Tqï~.
$<ë´s¡Tú\T Vü‰»s¡T XÊ‘·+ >∑‘·+˝À ø£+fÒ #ê˝≤ yÓTs¡T>∑T|ü&ç+~. |æ\¢\˝À Äs√>∑´düeTdü´\T u≤>± ‘·–Zb˛j·÷sTT.
|æ\¢\+<äs¡÷ ≈£î\, eT‘·, *+>∑, es¡Z uÒ<Ûë\T ˝Ò≈£î+&Ü ø£\dæ yÓT\dæ ≈£Ls=Ãì düVü≤|ü+øÏÔ uÛÀ»q+ #˚j·T&É+ e\q
düTVü≤è<들e yê‘êes¡D+ ô|+bı+<äT‘·Tqï~.

122
122
 yÓTT‘·Ô+ MT<ä #·÷ùdÔ eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+ Á|üy˚X¯ ô|{Ϻq ñ<˚›XÊ\T, HÓs¡y˚s¡T‘·Tqï≥T¢ eTq≈£î ‘Ó\TdüTÔqï~. |æ\¢˝À
b˛wüø±Vü‰s¡ ˝À|ü+ ø£qã&É≥+ ˝Ò<äT. bÂwæºø±Vü‰s¡+ yê]øÏ n+~+#·ã&ÉT‘·Tqï~. ã&ç˝À ù|<ä, <Ûäìø£, ≈£î\, eT‘·, *+>∑
uÒ<Ûë\T ø£qã&É˝Ò<äT. Á>±eTdüTú\T á |ü<∏äø±ìï |üs¡´y˚øÏådüTÔHêïs¡T. Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ìs¡+‘·s¡+ á
|ü<∏äø£+ düÁø£eT+>± neT\T #˚j·T&ÜìøÏ ø£èwæ #˚düTÔHêïs¡T. |æ\¢\ Vü‰»s¡T XÊ‘·+ Ä•+∫q kÕúsTT˝À yÓTs¡T>∑T|ü&ç+~. ã&ç
e÷H˚ùd |æ\¢\ dü+K´ >∑D˙j·T+>± ‘·–Zb˛‘·T+~. HêD´yÓTÆq _j·T´+, e+≥ bÕÁ‘·\T, >±´dt\qT ø±s¡´Áø£eT ìsê«Vü≤≈£î\≈£î
Á|üuÛÑT‘·«+ n+~+#·&É+ e\q eT]+‘· eT+∫ |òü*‘ê\qT bı+<äe#·TÃ. ≈£Ls¡\ ‘·j·÷Ø˝À HêD´‘·qT bı+<ä{≤ìøÏ ô|’
n~Ûø±s¡T\ ¬s>∑T´\sY e÷ì≥]+>¥ ‘·|üŒìdü].
eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ neT\T rs¡T >∑T]+∫ ˇø£ &Ó’{Ÿ ˝…ø£Ãs¡sY #˚dæq n<Ûä´j·Tq+˝À ªe÷ì≥]+>¥μqT ã˝Àù|‘·+
#˚j·T≥+ e\q eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+ neT\T rs¡T yÓTs¡T>∑T |ü&ÉT‘·T+<äì n_ÛÁbÕj·T|ü&ÓqT.
Ç<˚$<Ûä+>± #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´s¡Tú\≈£î dü+ã+~Û+∫q á ÁøÏ+~ n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\qT μπødt
düº&ûμ øÏ m+#·Tø√e#·TÃ.
n+XÊ\T / düeTdü´ :
1. $<ë´s¡Tú\ e´øÏÔ>∑‘·yÓTÆq düeTdü´\T
2. $<ë´s¡Tú\ $<ë´|üs¡yÓTÆq düeTdü´\T
3. $<ë´s¡Tú\ düs¡T›u≤≥T düeTdü´\T
4. $<ë´s¡Tú\ eT÷]ÔeT‘ê«ìøÏ #Ó+~q düeTdü´\T
5. $<ë´s¡Tú\ Á|ües¡ÔHê|üs¡yÓTÆq düeTdü´\T
8. b˛düºsY‡   ÁuÀ#·sY‡ :
$<ë´s¡Tú\T @<Ó’Hê ˇø£ $wüj·T+ >∑T]+∫ #Ó’‘·q´+ ø£*–+#·&ÜìøÏ yêπs dü«j·T+>± b˛düºsY‡ n+&é ÁuÀ#·sY‡ ‘·j·÷s¡T
#˚jT· T≥≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*. Bìe\¢ $wüjT· eTT ‘·≈î£ ÿeø±\+˝À m≈£îÿe eT+~øÏ ‘Ó*j·TCÒjT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
n˝≤π> uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À ≈£L&Ü @<Ó’Hê ˇø£ $wüj·T+ |ü≥¢ ˝À‘·T>± #·]Ã+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~. ñ<눈≈£î eTVæ≤fi¯\qT
#Ó’‘·q´|üs¡#·T≥≈£î ÁuÀ#·sY s¡÷|ü+˝À ‘·j·÷s¡T #˚dæ |ü+#·&É+.
Ç˝≤ nH˚ø£ düeTdü´\ô|’ dü«j·T+>± b˛düºsY‡ n+&é ÁuÀ#·sY‡ ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ $<ë´s¡Tú\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. n+fÒ
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À $<ë´s¡Tú\ #˚‘· ‘·j·÷s¡T #˚sTT+#ê*. Bìe\¢ |æ\¢\T dü«j·T+>± bÕ˝§Zq&É+ e\¢
bÕsƒê´+XÊ\˝Àì $wüj·T+ u≤>± ns¡ú+ ne⁄‘·T+~.
9. øÏ«CŸ :
kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+ uÀ~Û+#˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT uÀ<ÛäHê eP´Vü≤+˝À øÏ«CŸ ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚s¡Ã&É+ nH˚~ ‘·|üŒìdü].
Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ s√E eTT+<äT>±H˚ $<ë´s¡Tú\≈£î bÕsƒê´+X¯+ @$T{À ‘Ó*j·TCÒj·÷*. eTs¡Tdü{Ï s√E
n+<äT˝À bÕ˝§ZH˚ $<ë´s¡Tú\qT (3`4) Á>∑÷|ü⁄\T>± #˚dæ yê] eT<Ûä´ øÏ«CŸ ø±s¡´Áø£e÷ìï ìs¡«Væ≤+#ê*. $T–*q
$<ë´s¡T\ú T á Á|üXï¯ \T sêdü÷,Ô »yêãT\T Ä˝À∫dü÷,Ô ˇø£yfi˚ ¯ øÏ«CŸ˝À bÕ˝§Zqï $<ë´s¡T\ú T »yêãT\T #Ó|Œü ˝Òø£ b˛sTTq≥¢sTT‘˚
‘êy˚T »yêãT\T #ÓbÕŒ*. øÏ«CŸ ø±s¡´Áø£eT+ Ä•+∫q |òü*‘·+ Çe«&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTT+<äT>±H˚ Á|üX¯ï\qT dæ<äΔ+
#˚düTø=ì ñ+#·Tø√yê*.

123
123
10. KWL
q÷‘·q bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\T |æ\¢\T #·~$ dü«j·T+>± ns¡ú+ #˚düTø=H˚˝≤ ñHêïsTT. ø±ã{Ϻ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT á f…øÏïø˘
<ë«sê |æ\¢\ nqTuÛÑyê\≈£î, |ü]düsê\≈£î <ä>∑Z] dü+ã+<Ûä+ ñ+&˚ bÕsƒê´+XÊ\≈£î Bìì neT\T #˚j·÷*. B+{À¢
K nq>± : What I know (Hêπø$T ‘Ó\TdüT)
W nq>± : What I have to know (H˚H˚$T ‘Ó\TdüTø√yê*)
L nq>± : What I have learnt (H˚H˚$T ‘Ó\TdüT≈£îHêïqT)

Ç+<äT˝À bÕsƒê´+X¯+ >∑T]+∫ @$T ‘Ó\Tk˛, @y˚T$T ‘Ó\TdüTø√e˝…H√, @y˚T$T ‘Ó\TdüT≈£îHêïyÓ÷ $<ë´]úøÏ ns¡ú+
ne⁄‘·T+~. ñ<눈 ≈£î 8e ‘·s¡>∑‹˝Àì n&Ée⁄\T ` $ìjÓ÷>∑+, dü+s¡ø£åD, JeH√bÕ<ÛäT\T, ù|<ä]ø£+ ne>±Vü≤q
yÓTT<ä\sTTq$.
9e ‘·s¡>∑‹˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À e´ekÕj·T+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ùdyê ø±s¡´Áø£e÷\T, s√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘· $<ä´ yÓTT<ä˝…’q$.
11. @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+
|æ\¢\T ˇø£ bÕÁ‘·≈£î dü+ã+~Û+∫ ‘·q˝Àì uÛ≤yê\ì e´ø£Ô|üs¡#·&Éy˚T @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+.
#·]Á‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫q sêE\ Ms¡>±<∏\ä T @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ <ë«sê #˚sTT+∫q≥¢sTT‘˚ nuÛ´Ñ düq+ u≤>± »s¡T>∑T‘·T+~.
ñ<ë: n\÷¢] d”‘êsêeTsêE, ø=eTs¡+ ;Û+.
12. ‘·s¡>∑‹>∑~ ø±s¡´XÊ\
‘·s¡>∑‹yêØ>± Äj·÷ ‘·s¡>∑‘·T\ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À bÕsƒê´+XÊ\≈£î, nqT>∑TD+>± |æ\¢\‘√ nedüs¡yÓTÆq kÕeTÁ–ì
‘·j·÷s¡T #˚sTT+#·&Éy˚T ‘·s¡>∑‹ >∑~ ø±s¡´XÊ\ |üì. BìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. |æ\¢\≈£î
ø±e\dæq kÕeTÁ–ì n+<äTu≤≥T˝À ñ+∫, ø±s¡´XÊ\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
ñ<ë : düe÷#ês¡ |ü{Ϻø£\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+.
Ç+ø± 6, 7, 8, 9 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î @@ kÕeTÁ– |æ\¢\‘√ ‘·j·÷s¡T #˚sTT+#·e#√à |ü]o*+∫ |ü{Ϻø£ ‘·j·÷s¡T
#˚j·T+&ç.
13. Ø&ç+>¥ eT]j·TT Ø ¬s’{Ï+>¥ <ä f…ø˘º‡
q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À $<ë´s¡T\ú T #·<eä &ÜìøÏ M\T>± düsfi¡ y¯ TÓ qÆ uÛ≤wüqT ñ|üj÷Ó –+#·&+É »]–+~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
|æ\\¢ H˚|<ü ë∏ ´ìøÏ, nqTuÛyÑ ê\≈£î, |ü]düsê\≈£î <ä>sZ∑ >¡ ± ñqï bÕsƒê´+XÊ\ uÀ<Ûqä \‘√ á uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰ìï nqTdü]+#ê*.
Bì˝À yÓTT<ä≥ $<ë´s¡Tú\qT #·<äeeTHê*. ‘·sê«‘· |æ\¢\≈£î @$T ns¡úeTsTT+<√ #Ó|üŒeTHê*. Bìe\¢ |æ\¢\˝À d”«j·T
nuÛÑ´düq+ »s¡T>∑T‘·T+~.
6, 7, 8, 9 ‘·s¡>∑‘·T\ bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\˝À @@ bÕsƒê´+XÊ\T á uÀ<ÛäHê eP´Vü‰ìøÏ nqT≈£L\+>± ñHêïjÓ÷
>∑T]Ô+#·+&ç. Çy˚>±ø£ kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒê´+X¯ dü«uÛ≤yêìøÏ nqT>∑TD+>± @ uÀ<äHê eP´Vü≤+ dü]jÓÆTq<√
ìs¡ísTT+#·Tø=ì neT\T #˚j·÷*. Bìe\¢ |æ\¢\T ñ‘ê‡Vü≤+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ne⁄‘ês¡T.
Ç˝≤+{Ï eT]ø=ìï uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T áÁøÏ+<ä dü÷∫+#·ã&çq$.

124
124
eT]ø=ìï uÀ<ÛäHêeP´Vü‰\T :
Á|üX¯ï\T eT]j·TT #·s¡Ã
#·<äTe⁄≥ ` Á|ü‹düŒ+~+#·T≥
|ü<ë\ô|’ #·]Ã+#·T≥
|ü{≤\ ø£è‘ê´\T
»≥Tºø£è‘·´+ ` Á|ü<äs¡Ùq ` #·s¡Ã
Á|ü•ï+#·&É+ eT]j·TT yê<äq\T
|ü]dæú‹ $X‚¢wüD eT]j·TT Á|ü‹düŒ+<äq
düe÷#ês¡ùdø£s¡D ` $X‚¢wüD ` Á|ü<äs¡Ùq
#·<äe&É+, #·~$q <ëìì kı+‘· e÷≥\˝À sêj·T&É+
ø±yÓT+≥Ø\T
ÁbÕC…≈£îº\T (Á>∑÷|ü⁄, e´øÏÔ>∑‘·)
Á|ü<äs¡Ùq\T (Á>∑÷|ü⁄, e´øÏÔ>∑‘·)
qeT÷Hê\ #Ûês¡Tº, Á>±|òt\ ‘·j·÷Ø
&çuÒ{Ÿ‡
Ç+≥s¡÷«´\ ìs¡«Vü≤D
düπs«\T
qeT÷Hê\qT ùdø£]+#·&É+
dæ+b˛õj·T+
bÕ´q˝Ÿ &çdüÿwüHé‡
uÀ<ÛäHê eqs¡T\T :
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤#·&ÜìøÏ eqs¡T\T <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT. |æ\¢\≈£î n<äq|ü⁄
düe÷#ês¡+ n+~+#·&ÜìøÏ, ˇø£ $wüj·T+ ns¡ú+ #˚sTT+#·&ÜìøÏ, |æ\¢\T kÕeTÁ–‘√ Á|ü‹#·s¡´\T »s¡|ü&ÜìøÏ, uÀ<ÛäqqT
Äø£s¡¸D°j·T+>± #˚j·T&ÜìøÏ, |æ\¢\T n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&ÜìøÏ, |æ\¢˝À¢ HÓ’|ü⁄D≤´\T ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ, ˇø£
$wüj·T+ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=q&ÜìøÏ, Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ eqs¡T\T ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT.
B) kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+ nedüs¡yÓTÆq eqs¡T\T
1. ¬s|òü¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\T ` Ç+≥sY yÓTT<ä{Ï, ¬s+&Ée dü+e‘·‡sê\ uÛÑ÷>√fi¯+, #·]Á‘·, bÂs¡XÊÁdüÔ+, ns¡úXÊÁdüÔ+
|ü⁄düÔø±\T.
` &çÁ^ ‘Ó\T>∑T nø±&ÉMT uÛÑ÷>√fi¯XÊÁdüÔ+
` jÓ÷»q
` Ç+&çj·÷ ≥T&˚
` CBSE Books (NCERT)
` ICSE Books

125
125
 ` @ø£\e´ Á|ü#·Ts¡D\T
` ~q|üÁ‹ø£\T
` ~q|üÁ‹ø£\˝Àì Ä]ºø£˝Ÿ‡
2. k˛wü˝Ÿ düº&ûdt bò˛sê\T/ø£¢uŸ\T ` k˛wü˝Ÿ düº&ûdt bò˛s¡+/ø£¢uŸ\T
` ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òü÷\T
3. eqs¡T\ πø+Á<ë\T ` SCERT, Hyd
` DIET
` õ˝≤¢ Á>∑+<∏ë\j·÷\T
` bÕsƒ¡XÊ\ Á>∑+<∏ë\j·÷\T
4. e÷qe eqs¡T\T ` u≤´+ø˘ dæã“+~
` n&É«πø{Ÿ‡
` b˛©dt dæã“+~
` Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\T
` MRO, MPDO, MEO yÓTTˆˆ

5. MT&çj·÷ ` f…*ø±qŒ¤¬sHé‡\T
` Suject yê] C.D \T
` MANA T.V.
` dü|üÔ–] #Ûêq˝Ÿ
6. yÓuŸôd’{Ÿ‡ ` www.weekly.com
` www.aravindaguptatoys.com
` www.pbs.org/teachers
` www.new/teaching strategies

8e ‘·s¡>∑‹ ` ø±e\dæq uÀ<ÛäHê kÕeTÁ–

1. Á|ü|ü+#· |ü≥+ (uÛÖ‹ø£, sê»ø°j·T) 2. >√¢ãT
3. n{≤¢düT (oxford) 4. #Ûês¡Tº\T
5. uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü≥+ (sê»ø°j·T, uÛÖ‹ø£) 6. 2011 »HêuÛ≤ $esê\T
7. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ (uÛÖ‹ø£, sê»ø°j·T) |ü≥+ 8. ñwüíe÷|üø£+
9. uÛÑ÷#·\Hê\T (M&çjÓ÷ CD)
(a) uÛÑ÷ÁuÛÑeTD+ (b) uÛÑ÷|ü]ÁuÛÑeTD+
10. n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ ø=ìï eTT&çKìC≤\T
11. $$<Ûä s¡ø±\ eT{Ϻ qeT÷Hê\T

126
126
12. ø£¬s˙‡ ` Coins - Notes bÕ‘·$ / ø=‘·Ô$ (n+<äTu≤≥TqT ã{Ϻ)
13. u≤´+≈£î ˝≤yê<˚M\ ùdºwüqØ
(a) #Ó≈£îÿ (b) Á&Ü|ü⁄º (c) q>∑<äT »eT bòÕs¡+ (d) q>∑<äT rdæø=H˚ bòÕs¡+
(e) bÕdüT|ü⁄düÔø£+ (f) ATM Card ÁbÕs¡+uÛ≤ìøÏ n|æ¢πøwüHé bòÕs¡+ yÓTTˆˆ$.
14. C≤rj·THêj·T≈£î\ ∫Á‘ê\T.
15. uÛ≤s¡‘·sêC≤´+>∑+ Á|ü‹
16. C≤rj·T ∫Vü‰ï\T
17. bÕs¡¢yÓT+≥T ∫Á‘·+
18. sêÁwüº|ü‹ uÛÑeHé ∫Á‘·+
19. FIR bòÕs¡+ qeT÷Hê
20. BMI Chart
21. $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ Á|ü‹
22. düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ Á|ü‹
23. $$<Ûä dü+^‘· yêsTT<ä´ |ü]ø£sê\T
24. $$<Ûä Hê≥´s¡÷bÕ\ M&çjÓ÷\T, ∫Á‘ê\T
25. $$<Ûä Áø°&√|üø£s¡DeTT\T
26. ~q|üÁ‹ø£\ qT+&ç ùdø£]+∫q $|ü‘·TÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ∫Á‘ê\T.
πøåÁ‘· |üs¡´≥q
1. u§>∑TZ>∑qT\T
2. n&Ée⁄\T
3. u≤´+≈£î
4. ATM Centre
5. ÄdüT|üÁ‹
6. |ü]ÁX¯eT
7. b˛©dt ùdºwüHé
8. Hê´j·TkÕúq+
9. #Íø£<Ûäs¡\ <äTø±D+
10. dæìe÷Vü‰\T dü+<äs¡Ùq (Projector)
11. Printing Press
9e ‘·s¡>∑‹ ` ø±e\dæq uÀ<ÛäHê kÕeTÁ–
1. n+‘·]ø£å+ M&çjÓ÷
2. Á|ü|ü+#· |ü≥+
3. n{≤¢düT

127
127
4. $$<Ûä s¡ø±\ •\\T
5. #Ûês¡Tº\T
6. >√¢ãT
7. uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü≥+
8. ∫s¡T<ÛëHê´\T
9. dæús¡, #·s¡ ÄdüTÔ\qT #·÷ù| #Ûês¡Tº
10. j·T÷s¡|t |ü≥+
11. ÄÁ|òæø± |ü≥+
12. Á{≤|òæø˘ >∑Ts¡TÔ\T
13. Á&Ó’$+>¥ ˝…’ôdqT‡ $$<Ûä bòÕs¡eTT\T
dü+<äs¡Ùq #˚j·T<ä–q$
1. qø£åÁ‘·XÊ\
2. ;#Y\T (neø±X¯eTTqïyês¡T)
3. |ü]ÁX¯eT ` (@<˚ì)
4. n≥MXÊU≤ ø±sê´\j·T+
5. dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\‘√ e÷{≤¢&ç+#·≥+
6. Ä<ëj·T |üqTïXÊK ø±sê´\j·T+
8, 9 q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT |ü]o*+∫ nedüs¡yÓTÆq kÕeTÁ–ì >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~. n˝≤π> 6, 7 ‘·s¡>∑‘·T\ bÕsƒ¡´
|ü⁄düÔø±\qT |ü]o*+∫ nedüs¡yÓTÆq kÕeTÁ–ì >∑T]Ô+#·+&ç.
ô|’q dü÷∫+∫q eqs¡T\‘√bÕ≥T $<ä´ø√dü+ ø£èwæ #˚dæq dü+düú\T, |üsêeTs¡Ù Á>∑+<∏ë\T, ñ|üj·TTø£ÔyÓTÆq yÓuŸôd’{Ÿ‡,
#·\q ∫Á‘ê\T Çe«&É+ »]–+~. M{Ïì #·<äe&É+, #·÷&É&É+ <ë«sê ‘·s¡>∑‹>∑~˝À eT]+‘· düeTs¡úe+‘·+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
Á|üÁøÏj·T\T ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ.

128
128
A) Organisations that work on Social Sciences at School Level - On Curriculum and
Material Development Issues
Sl.No. Name of Organisation Location
1. Eklavya Bhopal, MP
2. Uttarakhand Seva Nidhi Almora, Uttarakhand
3. Nirantar New Delhi
4. Khoj Mumbai
5. Avehi Abacus Mumbai
6. Swanirbhar, Organisation based in North 24 Pargana West Bengal
7. SAHMAT, Safdar Hashmi Memorial Trust New Delhi
8. Vidya Bhawan Society Udaipur, Rajasthan
9. Digantar Jaipur, Rajasthan
10. Pravah Delhi

B) Schools that have used Innovative Methods to Teach Social Science

Sl.No. Name of Organisation Location

1. The School Chennai
2. Rishi Valley School, (Social Science and History Almora, Uttarakhand
Curriculum for classes 4 to 7)
3. Shishu Van Bombay
4. Center for Learning Bangalore, Hyderabad
5. Aadharshila Sendhwa, MP
(Most of these schools have their websites where contacts and materials can be accessed)

C) Publishers in Social Sciences

Granthshilpi - New Delhi
Eklavya, Bhopal, M.P.
Bharat Gyan Vigyan Samiti, Delhi
NCERT, New Delhi
Publication Division, New Delhi
National Book Trust, New Delhi
Children's Book Trust, New Delhi
Books on Social Science Education by Sage Publications, New Delhi

129
129
 Books published for Children by Oxford University Press, New Delhi
People's History Series, Tulika Publications, Chennai
Katha, New Delhi
Tara, Chennai
Navayana, New Delhi
D. Some Useful Books
Samajik Adhayayan - 6, 7 and 8 - Textbooks developed and published by Eklavya, Bhopal
Textbook of Social Science for class 6, 7 and 8 (English, 1994) : Eklavya, Bhopal
Textbooks of Social Science for classes 6 & 7, developed by Eklavya for Lok Jumbish
Parishad, Rajasthan, 1999/2000.
Samajik Adhayan Sikshan - Ek Prayog, published by Eklavya
Hamari Dharati, Hamara Jeewan, textbooks for classes 6, 7 & 8, Uttarakhand Sewa Nidhi,
Almora
Workbooks for Rajasthan textbooks for Classes 6, 7 & 8
Workbooks of Haryana for Class 6, 7 & 8 (2008)
Text Book of Chattisgarh for classes 3 to 8 : EVS and Social Science, SCERT, Raipur
Textbooks for Ladakh Hill Council on Environmental Studies Part II for classes 4 & 5
Our Tribal Ancestors - Prehistory for Indian Schools, part 1 & 2, Rishi Valley Education
Series
Sangam Age and Age of the Pallavas - TVS Education Society & Macmillan
The Young Geographer Series, Haydn Evans, Wheaton - Pergamon
Geography Direct - Collins Educational
Khushi-Khushi for class 3, 4, 5 : Eklavya, Bhopal
Apne Aas pas, textbook for classes 4 & 5, Digantar, Jaipur
Kuchh Karen, Vidya Bhawan Society, Udaipur
Textbooks of NCERT for class 3 to 8 : NCERT, New Delhi
Textbooks of EVS and Social Science for classes 3 to 8, SCERT, New Delhi

E. Some Resource & Reference Books

Itihas ke Srote, bhag-1, A resource book for Teachers, published by Eklavya
People, Places and Change : An Introduction to World Cultures by Berry and Ford
Puffin History of India series by Puffin Books, Delhi
Report of the seminar on Environment Studies (1995) : Vidya Bhawan Society
Social Science Learning in Schools - Documentation of the Eklavya's social science
experiment, Edited by Prof Poonam Batra and published by SAGE.
Teaching Social Science in Schools - by Alex M George and Amman Madan, Published by
SAGE

130
130
 Walk With Me - A guide for Inspiring Citizenship Action - Pravah, New Delhi
Writings of Teachers Ideas for the Classroom - East West Books, Madras
Social Studies Instruction in the Elementary School by Richard E Servey
Learning from Conflict by Prof Krishna Kumar
Turning the Pot Tilling the Land by Kancha ILAIAH - Navayana Books
Different Tales Series - Anveshi and D.C. Books, Kerala
F. Localised Resource Books as Models for Creation
Our City Delhi - Narayani Gupta - Oxford University Press
School and Society and Area Study of Mylapore - Tara Publishing
G. Journals
Sandarbh (For Teachers)
Vimarsh (For Teachers)
Chakmak (For Children)
Contemporary Education Dialogue
Economic and Political Weekly
Teacher Talk, A Journal of the TVS Education Society
Journal of the Krishnamurthy Schools
H. Films
The Young Historians - Series of films by Ms Deepa Dhanraj
Bharat Ki Khoj, Tele Serial produced & directed by Mr Shyam Benegal
Bharat Ki Chhap, film on Indian History
Naata (on Communalism) TISS Mumbai (Anjali Monteiro)
India Untouched - Stalin (on Untouchability in India)
War and Peace - Anand Patwardhan
Making of the Mahatma - Shyam Benegal
Ambedkar
Nanook of the North (on the life of Eskimos)
I. Websites
http://www.neok12.com/History-of-India.htm - has many videos on topics in social science
eklavya publications, http://www.eklavya.in
Sangati Interactive teaching learning kits, http://avehiabacus.org/about.htmlhttp://
schools.indiawaterportal.org
Me and my City - sunitha Nadhamuni and Rama Errabelli
Janagraha Center for Citizenship and Democracy, www.janaagraha.org
Water related projects and resources, http://schools.indiawaterportal.org/
Heritage related resources
The Indian National Trust for National and Cultural Heritage, http://www.intach.org/

131
131
 Curriculum based story books : IETS publications
http://www.ilfsets.com/solutions.asp?secid=1&menuid=3&smenuid=1&childid=1&subchildid=
2&pageid=345
http://www.worldsocialscience.org/, the site of the International Social Science Council.
UNESCO's Social and Human Sciences page, http://www.unesco.org/new/en/social-and-human-
science/and Education page, http://www.unesco.org/en/education
The IEA's Civic Education Study link is, http://www.iea.nl/icces.html
Bombay Natural History Society, http://www.bnhs.org
Kalpavriksha Environment Action Group, http://www.kalpavriksha.org
Center for Environment Education, India, http://www.ceeindia.org/cee/index.html
Down to Earth Magazine, http://www.downtoearth.org.in
Center for Science and Environment, India, http://www.cseindia.org
Some other Important Websites
http://www.school.discovery.com
http://www.nationalgeographic.com
http://www.incredibleindia.org
http://www.animalplanet.co.uk
http://www.greenpeace.org
http://www.britanica.com
http://www.arvindguptatoys.com
http://www.khanacademy.com
kotagirishekar youtube
gurudeva.comnew
yÓuŸôd’≥T¢
www.weekly.com
www.aravindaguptatoys.com
www.plos.org/teachers
www.new/teachingstrategies
www.askgerography.com
www.neok12.com/histor-of-india
www.eklavya.in
www.schools.indiawaterportal.org
www.intach.org
www.ilfsets.com
www.unesco.org/en/education
www.iea.nl
www.bnhs.org
www.kalpavriksha.org
www.ceeindia.org
www.downtoearth.org
www.cseindia.org

132
132
 9 ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+

eTÚ*ø£ Á|üX¯ï\T ` Ä˝À∫+#·+&ç ` Á|ü‹düŒ+~+#·+&ç

(Basic Questions - Think and Reflect)
1. eT~+|ü⁄ n+fÒ @$T{Ï? (What is assessment?)
2. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ n+fÒ @$T{Ï?
(What is Continuous and What is Comprehensive Evaluation?)
3. eT÷˝≤´+ø£q+ m+<äT≈£î? <ëì ñ<˚›X¯´+ @$T{Ï? (Why evaluation? What is its purpose?)
4. y˚{Ïì eT~+|ü⁄ #˚j·÷*? (What to assess?)
5. m˝≤ eT~+|ü⁄ #˚j·÷*? (How to assess?)
6. eT~+|ü⁄ <ë«sê |æ\¢\≈£î Ç#˚à düe÷#ês¡+ dü«uÛ≤e+ @$T{Ï? m+<äT≈£î?
(What is the nature of the feed back? why and to whom?)
7. @ $<Ûä+>∑ eT~+|ü⁄ düe÷#êsêìï ]b˛s¡Tº #˚kÕÔ+? ]b˛]º+>¥ |ü<äΔ‘·T\T @$T{Ï?
(How to report -reporing process?)
8. dæ.dæ.Ç ˝À mes¡T, @ @ u≤<Ûä´‘·\T @@ kÕúsTT\˝À d”«ø£]+#ê*?
(What are the roles and responsibilties for effective implementation of CCE at various levels?)
H˚|ü<∏ä´+ (Context)
eT÷˝≤´+ø£q+ nq>±H˚ |æ\¢\≈£î |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ nH˚ uÛ≤eq eTq˝Àñ+~. ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T,
düe÷»+ yÓTT‘·Ô+ ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£Hêìï |üØø£å\ ø√D+˝À e÷Á‘·y˚T #·÷&É&ÜìøÏ n\yê≥T |ü&çHês¡T. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À
Ç∫Ãq düe÷#êsêìï ìs¡+‘·s¡+ ã{°º |ü{Ϻ+∫ |üØø£å\˝À sêj·T&Éy˚T uÀ<ÛäHê \ø£å´+>± e÷]b˛sTT+~. eT÷˝≤´+ø£q+ ù|]≥
ìs¡«Væ≤+#˚ |üØø£å\T |æ\¢\˝À bÕsƒ¡XÊ\|ü≥¢, H˚s¡TÃø√e&É+|ü≥¢ kÕqT≈£L\ <äèø£Œ<∏ëìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ã<äT\T>±
uÛÑj·÷+<√fi¯q\≈£î >∑T]#˚düTÔHêïsTT.
|æ\¢\ Á|ü>∑‹ì e÷|üq+ #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ e÷s¡Tÿ\T, sê´+≈£î\T |æ\¢\ô|’ ìs¡+‘·s¡+ ˇ‹Ô&ç ø£*–düTÔHêïsTT.
n+<äTe\¢ yê] XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ $ø±kÕ\≈£î Ä≥+ø£+ ø£\TZ‘·T+~. e÷s¡Tÿ\ kÕ<ÛäH˚ <Û˚´j·T+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T
≈£L&Ü e÷s¡TŒ #Ó+<ësTT. eT÷˝≤´+ø£q+ |æ\¢\ n_Ûs¡T#·T\T, kÕeTsêú´\‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò≈£î+&Ü @ø£ yÓTT‘·Ô+>± kÕπ> |üØøå±
ø±s¡´Áø£eT+>± neT\e⁄‘·T+~. |üØøå± |ò*ü ‘ê\ kÕ<Ûqä ˝À nyê+#Û˙· j·T n+XÊ\T ≈£L&Ü #√≥T #˚dTü ≈£î+≥THêïsTT. ndü+ã<äyΔ TÓ qÆ
b˛{° ‘·‘·«+ |æ\¢\ ñ<˚«>∑ $ø±kÕìøÏ, Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\ kÕ<Ûäq≈£î ‘êe⁄˝Ò≈£î+&Ü b˛sTT+~. j·T÷ì{Ÿ, ≥]àq˝Ÿ |üØø£å\
ù|s¡T‘√ ìs¡«Væ≤düTÔqï eT÷˝≤´+ø£q+, |æ\¢\T ñrÔs¡Tí\j·÷´s¡T, ø±˝Ò<äT nì eTTÁ<ä y˚j·T&ÜìøÏ e÷Á‘·y˚T ‘√&ÉŒ&ÉT‘√+<˚ ‘·|üŒ
˝ÀbÕ\qT >∑T]Ô+∫ kÕeTsêú´\ kÕ<ÛäqqT yÓTs¡T>∑T|üs¡#˚+<äT≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&É&É+ ˝Ò<äT.
Á|üdüTÔ‘· eT÷˝≤´+ø£q+ ñbÕ<Ûë´j·T πø+ÁBø£è‘·+>± neT\e⁄‘√+~. Á|ü>∑‹ |üÁ‘ê\ ù|]≥ |æ\¢\≈£î n+~+#˚
düe÷#ês¡+˝À bÕsƒ¡´ $wüj·÷\ô|’ eT÷˝≤´+ø£q+ e÷Á‘·y˚T #√≥T#˚düT≈£î+≥T+~. #ê˝≤ dü+<äsꓤ\˝À eTq+ ìs¡+‘·s¡,
düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡«Væ≤düTÔHêïeTì Á|üø£{ÏdüTÔqï|üŒ{Ïø° bÕsƒ¡´$wüj·÷\≈£î e÷Á‘·y˚T ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüTÔHêï+.

133
133
 düVü≤bÕsƒê´+XÊ\≈£î nq>± Äs√>∑´`yê´j·÷eT $<ä´, ø£fi¯\T`kÕ+düÿè‹ø£ $<ä´, |üì`ø£+|üP´≥sY $<ä´, $\Te\
$<ä´`Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ ‘·–q+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘· ìe«&É+˝Ò<äT. ô|’>± ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ n+fÒ
m≈£îÿe>± |üØø£å\T ô|≥º&ÉeTH˚ nb˛Vü≤ |ü&ÉT‘·THêï+. $<Ûëqìs¡íj·T ø£s¡Ô\T, $<ë´s¡+>∑ ì|ü⁄DT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T ìs¡+‘·s¡,
düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ jÓTTø£ÿ ì»yÓTÆq dü«uÛ≤yêìï ns¡ú+ #˚düTø√e\dæq nedüs¡+ ñ+~.
eT÷˝≤´+ø£q+ ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ (Assessment - Existing Situation)
` $<ë´ \øå±´\≈£î eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd $<Ûëq+ eT]j·TT n&çπ> Á|üX¯ï\≈£î dü+ã+<Ûä+ ˝Òø£b˛e&É+.
` $<ë´s¡Tú\ nuÛÑ´düHêìï πøe\+ sê‘·|üØø£å\ <ë«sêH˚ e÷|üq+#˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. eTÚœø£+ eT]j·TT Á|ü<äs¡Ùq\≈£î
neø±X¯+ ‘·≈£îÿe ñ+&É&É+.
` |üØø£å\˝À |æ\¢\ Á|ü>∑‹ Ä<Ûës¡+>±, uÀ<Ûäq˝À e÷s¡TŒ\T ˝Òø£ dües¡DHê‘·àø£ uÀ<Ûäq »s¡>∑&É+ ˝Ò<äT. |æ\¢\ Á|ü>∑‹
u≤>± ˝Ò≈£îHêï ≈£L&Ü, ‘·s¡yê‘· dæ\ãdt #Ó|üŒ&É+ #˚düTÔHêïs¡T. |æ\¢\≈£î e∫ÃHê sê≈£îHêï dæ\ãdt≈£î |üP]Ô ÁbÕeTTK´‘·
Ç∫à e÷ |üì nsTTb˛sTT+~ nì|ædüTÔHêïs¡T.
` |æ\¢\˝À Ä˝À#·qX¯øÏÔ, $X‚¢wüD kÕeTsêú´\qT |üØøÏå+#˚ Á|üX¯ï\T ø±≈£î+&Ü, πøe\+ ã{°º|ü{Ϻ »yêãT\T sêùd Á|üX¯ï\≈£î
ÁbÕeTTK´‘· Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
` nuÛÑ´düq+ nH˚~ |ü⁄düÔø±<Ûë]‘·+ nsTT+~. düe÷#ês¡+ Çe«&É+ eT]j·TT Ç∫Ãq <ëìì j·T<∏ë‘·<∏ä+>± |üØøÏå+#·&É+
nH˚~ $<ä´˝À |üs¡e÷s¡ú+ nsTTq~.
` $<ë´ Á|üD≤[ø£, $<ä´ jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚›X¯´+` $<ë´]úì düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ø£*–q ˇø£ |ü]|üPs¡í e÷qe⁄ì>±
‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+. ø±ì πøe\+, uÛ≤wü\T, >∑DÏ‘·+, ôd’qT‡, kÕ+|òæTø£XÊÁkÕÔ\πø ÁbÕ<Ûëq´‘· Çdü÷Ô, ø£fi¯\T, Ä≥\T,
Äs√>∑´+, Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T, $\Te\T @yÓ’‘˚ e´øÏÔ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ, düe÷»+˝À ø£*dæ J$+#·&ÜìøÏ
‘√&ÉŒ&É‘êjÓ÷, yê{Ïì $düà]+#·&É+ »]–+~.
` uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq+ »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT |æ\¢\T @ $<Ûä+>±, m+‘· es¡≈£î H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs¡T nH˚~ n|üŒ{Ïø£|ü&ÉT
‘Ó\TdüTø√≈£î+&Ü |üØø£å\ es¡≈£î Ä–, n|ü&ÉT ‘Ó\TdüTø=ì, m+‘· eT+~ m+‘· es¡≈£î H˚s¡TÃø=Hêïs¡T nH˚ <ëìï
#·÷düTÔHêïs¡T.
` |üØø£å\ Ä<Ûës¡+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT uÀ<ÛäHê $<ÛëHêìï e÷s¡TÃø√e&É+ ø±˙ n_Ûeè~Δ |üs¡#·Tø√e&É+ >±˙, ˝Òø£
m˝≤? @ |ü<äΔ‹˝À #Ó_‘˚ |òü*‘·+ u≤>± edüTÔ+<√ Ä˝À∫+#·&É+ ˝Ò<äT. |æ\¢\ Á|ü>∑‹ πøe\+ yê] Á|ü‹uÛ≤ bÕ≥yê\
MT<äH˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ñqï~ nH˚~ m≈£îÿe eT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\ qeTàø£+.
` uÀ<Ûäq nH˚~ |üØø£å\≈£î nqT>∑TD+>± |üØø£å\≈£î ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ ˝Òø£ |üØø£å\qT <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì #˚j·T&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. n+<äTe\H˚ ¬>’&É¢≈£î, H√≥T‡≈£î, Á|üX¯ï »yêãT\ kÕe÷Á–øÏ, f…dtº ù||üsYøÏ mq˝Òì ÁbÕ<Ûëq´‘· ÇdüTÔHêïs¡T.
` eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT ã{Ϻ #·<äTe⁄ ñ+≥T+~. n+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\ |üìrs¡T eT]j·TT |æ\¢\ ‘·j·÷Ø ≈£L&Ü
|üØø£å\≈£î ˝Àã&˚ ñ+≥T+~.
|æ\¢\≈£î bÕsƒ¡XÊ\˝À n+<äCÒj·Te\dæq nuÛÑ´düHêqTuÛÑyê\ H˚|ü<∏ä´+˝À e´øÏÔ|üs¡+>±q÷, düe÷» |üs¡+>±q÷
$<ë´\øå±´\qT sêÁwüº $<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û|Áü ‘·+ $e]düT+Ô ~. Ç~ bÕsƒX¡ Ê\ $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\≈£î, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\
n_Ûeè~ΔøÏ e÷s¡Z<äs¡Ùø£+>± ì\TdüTÔ+~. $<ë´\øå±´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ Á|üD≤[ø±ã<ä›yÓTÆq ø£è‘ê´\ s¡÷|üø£\Œq, uÀ<ÛäHê+XÊ\,
uÀ<ÛäHê$<ÛëHê\ b+|æø£, kÕeTÁ–, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T yÓTT<ä˝…’qyê{Ïô|’ Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+ nedüs¡eTì
sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø± |ü]~Û |üÁ‘·+ dü÷∫+∫+~. ‘·<ë«sê |æ\¢˝À¢ >∑TD≤‘·àø£yÓTÆq $<ä´qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ M\T ø£\T>∑T‘·T+<äì
ù|s=ÿ+~.
134
134
RTE-2009 - eT÷˝≤´+ø£q+ (RTE-2009 – Evaluation)
$<ä´qT bı+<˚ Vü≤≈£îÿ‘√bÕ≥T $<ë´ HêD´‘·ô|’ ≈£L&Ü ÄsY.{Ï.Ç. <äèwæºkÕ]+∫+~. b*yÓT+≥Ø $<ä´˝À >∑TD≤‘·àø£‘·
kÕ<Ûäq≈£î nedüs¡yÓTÆq ìj·Te÷e[ì ÄsY.{Ï.Ç. #·≥º+˝Àì 5e uÛ≤>∑+ ù|s=ÿ+~.
bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£, eT÷˝≤´+ø£q+ s¡÷bı+~+#·&É+˝À øÏ+~ n+XÊ\T <äèwæº˝À ô|≥Tºø√yê\ì dü÷∫+∫+~.
` sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|ü]∫q $\Te\≈£î nqT>∑TD+>± bÕsƒê´+XÊ\T ñ+&Ü*..
` |æ\¢yêì düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ »s¡>±*.
` |æ\¢˝À¢ C≤„Hêìï, X¯≈£îÔ\qT, HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#ê*.
` u≤\\ |üP]ÔkÕeTs¡ú´+ y˚Ts¡≈£î XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~Δ »s¡>±*.
` |æ\¢\ eTqdüT\T >±j·T|üs¡#·≈£î+&Ü |æ\¢\qT ìs¡“¤j·T+>±, Ä+<√fi¯q ˇ‹Ôfi¯ófl ˝Ò≈£î+&Ü #˚dæ yês¡T ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\T
ùd«#·Ã¤>± e´ø£Ô+#˚ùd˝≤ #·÷&Ü*, <ëìøÏ düVü‰j·T|ü&Ü* eT]j·TT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
` |æ\¢\qT πø+Á<ä+>± #˚düTø=ì yês¡T H˚s¡TÃ≈£îH˚ |ü<äΔ‘·T˝À¢, nqTyÓ’q $<ÛëHê˝À¢ nq>± Ä$wüÿs¡D, |ü]o\q, |ü]XÀ<Ûäq,
ø£qT>=q&É+ <ë«sê H˚s¡TÃø=H˚˝≤ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T ñ+&Ü*.
` |æ\¢\ C≤„q ne>±Vü≤qqT, ns¡ú+ #˚düT≈£îqï $<ÛëHêìï, C≤„Hêìï ì»J$‘· düìïy˚XÊ\˝À $ìjÓ÷–+#˚ kÕeTsêú´ìï
düeTÁ>∑+>± ìs¡+‘·s¡+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*.
` b*yÓT+≥Ø $<ä´ |üPs¡j Ô T˚ ´+‘· es¡≈î£ @ |æ\y¢ ê&ÉT b˝≤+{Ï uÀsY¶ |üØø£≈å î£ Vü‰»s¡T ø±e\dæq nedüs+¡ ˝Ò<Tä .
` u≤\T&ÉT / u≤*ø£ b*yÓT+≥Ø $<ä´ |üP]Ô #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· dü÷∫+∫q Á|üø±s¡+ yê]øÏ <ÛäèMø£s¡D |üÁ‘·+ Çyê«*.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ Á|üø±s¡+ $<ä´ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ>± ìs¡ísTT+#·&É+ e\¢ Äs¡T qT+&ç |ü<ëï\T>∑T dü+e‘·‡sê\
ej·TdüT ñqï |æ\¢\+‘ê ‘·|üŒìdü]>± ã&ç˝À #˚] HêD´yÓTÆq $<ä´qT bı+<ë*. |æ\¢\+‘ê bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚s¡&É+‘√ dü]b˛<äT.
yês¡T ã&ç˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ |üP]Ônj˚T´<ëø± ø=qkÕ>±*. HêD´yÓTÆq $<ä´qT bı+<ë*. H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï $<ä´ HêD´yÓTÆq<ë
ø±<ë nH˚~ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·Te\dæq nedüs¡+ ñ+~. Ç+‘·es¡≈£î |æ\¢\qT bÕsƒ¡XÊ\\≈£î rdüT≈£îsêe&É+ yê]øÏ eT+∫
$<ä´ n+<˚˝≤ ø£èwæ#j ˚ T· &É+ nqï~ ñbÕ<Ûë´j·TT\ HÓ‹’ ø£ n+X¯+>± ñqï~. ø±˙ H˚&TÉ n~ #·≥㺠<äeΔ TsTT+~. $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥+º
n<Ûë´j·T+ 5, ôdø£åHé 29 düuŸôdø£åHé 2 Á|üø±s¡+ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ìs¡+‘·s¡+ düeTÁ>∑+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷\ì ìπs›•+∫+~.
düeTÁ>∑+>± n+fÒ |æ\¢\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, kÕ+|òæTø£, kÕ+düÿè‹ø£, ñ<˚«>∑ n+XÊ\ìï+{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*.
$<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥º+ eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHêìï ìsêΔ]+#˚≥|ü⁄&ÉT @ @ n+XÊ\T |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê˝À düŒwüº+>± dü÷∫+∫+~.
$<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º dü÷∫+∫q $<Û+ä >± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &ÉeT+fÒ |æ\\¢ kÕeTsêú´\ kÕ<Ûqä ‘√bÕ≥T, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
Á|üÁøÏj·TqT ñbÕ<Ûë´j·TTì |üìrs¡TqT ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e\dæ e⁄+≥T+~. n+fÒ eT÷˝≤´+ø£q+ ñbÕ<Ûë´j·TTì
|üìrs¡T‘√ eTT&ç|ü&çq n+X¯+>± >∑T]Ô+#ê*. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T •X¯óπø+ÁBø£è‘·+>± ñ+<ë ˝Ò<ë nH˚~ eT÷˝≤´+ø£q+
ìsêΔ]+#ê*. n+fÒ Bì˝À C≤„Hêìï ø±≈£î+&Ü <ëìï nq«sTT+#·T≈£îH˚ $<ÛëHêìï eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*. nq«j·T+ nH˚~
H˚s¡TÃø=qï C≤„Hêìï ì‘·´J$‘·+˝À ñ|üjÓ÷–+#·&É+, ‘·<äT|ü] n+XÊ\T H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e&É+ nH˚ n+XÊ\T
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*. n+fÒ Á|üdüTÔ‘·+ ñqï Á|üX¯ï\ dü«uÛ≤e+ e÷sê*‡ e⁄+≥T+~. <ëì‘√bÕ≥T eT÷˝≤´+ø£q+
ìs¡+‘·s¡+>±qT, düeTÁ>∑+>±qT ìs¡«Væ≤+#ê* ø±ã{Ϻ Á|ü‘˚´ø£+>± uÀs¡T¶ |üØø£å\ nedüs¡+ ˝Ò<äì ≈£L&Ü dü÷∫+∫+~.
eT÷˝≤´+ø£q+ düeTÁ>∑+>±, düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#ê* n+fÒ ìsêΔ]‘· düeTj·T+˝À|ü⁄ bÕsƒê´+XÊ\˙ï
|üP]Ô#j˚ T· &É+ ≈£L&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Û´ä ‘·>± $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥+º Á|ü‹bÕ~+∫+~. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ Ä<Ûës¡+>±
Á|ü‹ $<ë´]ú H˚s¡TÃø=H˚ kÕeTsêú´ìï n+#·Hêy˚dæ <ëì Ä<Ûës¡+>±H˚ n<äq|ü⁄ uÀ<Ûäq n+~+#·&É+. |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì yês¡T

135
135
H˚s¡TÃø=H˚ $<ÛëHêìï eT÷˝≤´+ø£q+ #˚dæ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, dü+s¡ø£å≈£î\ düe÷y˚XÊ\˝À yê] Á|ü>∑‹ì Á|ü<ä]Ù+#ê\ì ≈£L&Ü
dü÷∫+∫+~.
sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+`2011 ` eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\T eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£q+ô|’ <Ûèä ø£Œ<∏+ä
(State Curriculum Frame Work -2011 - Core Principles and Perspectives on Evaluation)
eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\T (Key principles):
e´edüú˝Àì Á|ü<Ûëq nb˛Vü≤\T, qeTàø±\T, <Û√s¡DT\qT Á|ükÕÔ$dü÷Ô dü¬s’q |ü]es¡Ôq‘√ $<ë´ |ü]dæú‹˝À e÷s¡TŒ
‘Ó#˚à e´ekÕú|üs¡yÓTÆq n+XÊ\ô|’ <äèwæºkÕ]+#ê*‡ ñ+~. á ø£$T{° sêh $<ë´ Á|üD≤[ø± |ü]~Û |üÁ‘·+ eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\qT
s¡÷bı+~+∫+~. Á|üdüTÔ‘· düyêfi¯flqT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î ø=ìï Ç‘·s¡ dü÷Á‘ê\‘√bÕ≥T mHé.dæ.m|òt`2005 ù|s=ÿqï e÷s¡Z<äs¡Ùø£
dü÷Á‘ê\qT ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e&É+ »]–+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh $<ë´ Á|üD≤[ø± |ü]~Û |üÁ‘·+ eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\T
øÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT.
` |æ\¢\ nuÛÑ´düHêX¯≈£îÔ\ô|’ <äèwæº πø+ÁBø£]+#·&É+.
` bÕsƒ¡XÊ\≈£î e#˚Ã≥|üŒ{Ïπø |æ\¢\T ø£*– ñqï uÛ≤wü yÓTT<ä˝…’q |ü]C≤„Hêìï >ös¡$+#·&É+.
` ã&ç ãj·T{Ï Á|ü|ü+#êìøÏ C≤„Hêìï nqTdü+<Ûëq+ #˚j·T&É+ (bÕsƒ¡XÊ\˝À $<ä´ ‘·eT J$‘êìøÏ @MT dü+ã+<Ûä+
˝Òì<äì $<ë´s¡Tú\T nqT≈£îH˚˝≤ ñ+&É≈£L&É<äT.
` ã{°º |ü<äΔ‘·T\≈£î <ä÷s¡+>± nuÛÑ´düq ñ+&Ü*. Á|ü‹ #·s¡´\‘√ (interactions) ≈£L&çq nuÛÑ´düHêìøÏ, ÁbÕC…≈£îº
|üqT\≈£î, $X‚¢wüD\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ìe«&É+.
` bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ πø+Á<ä+>± ø±≈£î+&Ü |æ\¢˝À¢ düeTÁ>±_Ûeè~ΔøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚˝≤ $<ë´ Á|üD≤[ø£qT |ü]|ü⁄wæº #˚j·T&É+.
` |üØø£å\qT düs¡∞ø£è‘·+ #˚dæ ‘·s¡>∑‹ >∑~øÏ nq«sTT+#·&É+. ªnuÛÑ´düqqT e÷|üq+ #˚j·T&É+μ ø±≈£î+&Ü ªe÷|üq+
#˚j·T&É+μô|’ <äèwæº ô|≥º&É+.
` kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£ yê<ëìï (social constructivism), n+XÊ\ yê] bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£qT (issue based
curriculum), bÕsƒê´+XÊ˝À¢ $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäqqT (critical pedagogy) eè~Δ|üs¡#ê*.
` bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤>∑+>± eèø£å, »+‘·TC≤˝≤ìï |ü]s¡øÏå+#·&É+, JeyÓ’$<Ûä´‘·qT, kÕ+|òæTø£ _Ûqï‘ê«ìï, |üìì
>ös¡$+#·&É+.
` |æ\¢\ uÛ≤wü, dü+düÿè‘·T\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~ Ä#·s¡D˝À¢ uÛ≤>∑+ #˚j·T&É+.
|æ\¢\T nuÛÑ´düq+˝À @ kÕúsTT˝À ñHêïs√, b˝≤ H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs√ ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î eT÷˝≤´+ø£q+
ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ñ|üø£]düTÔ+~. C≤„q+, HÓ’|ü⁄D≤´\T, yÓ’Ks¡T\T, $X‚¢wüD≤ kÕeTsêú´\T, $\Te\T, HÓ’‹ø£ Á|ües¡ÔHêe[ yÓTT<ä˝…’q
n+XÊ\ìï+{Ïì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\˝À uÛ≤>∑+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*. Ç~ |æ\¢yêìøÏ dü+ã+~Û+∫q düeTÁ>∑
düe÷#ês¡+‘√ ≈£L&çq~>± ñ+&Ü*. n+fÒ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, kÕ+|òæTø£, ñ<˚«>∑ $ø±kÕ\ìï+{Ïì b|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT düeTÁ>∑+>±,
ìs¡+‘·s¡+>± e÷|üq+ #˚j·÷*. Ç˝≤ #˚j·T&É+e\¢ |æ\¢yêDÏí nìï ø√D≤\˝À ns¡ú+#˚düTø√e&ÜìøÏ M\T ø£\T>∑T‘·T+~.
eT÷˝≤´+ø£q+ πøe\+ sê‘·|üØø£å\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·+ ø±<äT. Ç~ kÕeTs¡ú´ Ä<Ûë]‘·+>±, $<ë´Á|üe÷D≤\
kÕ<ÛäqqT |ü]o*+#˚~>± ñ+&Ü*. eT÷˝≤´+ø£q+˝À eTÚœø£ |üØø£å≈£î ≈£L&Ü kÕúq+ ñ+&Ü*. $<ë´]ú ‘·q Ä˝À#·q\qT,
uÛ≤yê\qT e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ, kı+‘·+>± sêj·T&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#˚~>± ñ+&Ü*. |æ\¢\ HÓ’|ü⁄D≤´\qT, $X‚¢wüD≤X¯øÏÔì,
düè»Hê‘·àø£‘·qT e÷|üq+ #˚ùd+<äT≈£î nqTe⁄>± ñ+&Ü*.

136
136
CCE - |üØø£å\ dü+düÿs¡D\T (CCE - Examinations Reforms)
` CCE <ë«sê, |üØø£å $<ÛëHê\˝À á øÏ+~ dü+düÿs¡D\T Á|ü‹bÕ~+#·&É+ »]–+~.
` |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì n+#·Hê y˚j·T&É+ m|ü&√ ˇø£kÕ] nì ø±≈£î+&Ü, ìsêàD≤‘·àø£ eT~+|ü⁄ <ë«sê ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq+ »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&˚ n+#·Hê y˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
` H˚s¡TÃø√e&É+ nH˚~ C≤„|üø£+ #˚j·T&É+ qT+&ç y˚s¡T|üs¡∫, $<ë´s¡Tú\T Ä˝À∫+∫ dü«+‘·+>± e´ø°Ôø£s¡D+ #˚j·T&É+ô|’
<äèwæº ô|{≤º*. eT]j·TT Bìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
` eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚~ $<ë´ Á|üe÷D≤\T @ y˚Ts¡≈£î $<ë´s¡Tú\T bı+<ës√ nì ‘Ó\TdüTø=H˚ $<Ûä+>± ñ+≥T+~.
n+fÒ $<ë´s¡Tú\T @ y˚Ts¡≈£î nuÛÑ´düHê \øå±´\T, $<ë´ \øå±´\T bı+<ës¡T? nì ‘Ó\TdüTø√e&É+ MT<ä ÁX¯<äΔ ô|{≤º*.
` ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü«j·T+>± ‘·j·÷s¡T#˚düT≈£îqï Á|üX¯ï|üÁ‘ê\ <ë«sêH˚ |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#ê*. m≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T˝À¢
≈£L&Ü |üØø£å\ ø√dü+ Á|üX¯ï|üÁ‘ê\qT ø=q&É+, eT+&É\ kÕúsTT˝À ˝Òø£ bÕsƒ¡XÊ\ düeTT<ëj·T+ kÕúsTT˝À >±ì
‘·j·÷s¡T#˚dæq$ ñ|üjÓ÷–+#·≈£L&É<äT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êqT @$T uÀ~Û+#ê&ÉT? m˝≤ uÀ~Û+#ê&ÉT? @ @ $<ë´
Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ uÀ~Û+#ê&ÉT? nH˚ n+XÊ\qT <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì Á|üX¯ï|üÁ‘êìï ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*.
Á|ü X ¯ ï \T Ä˝À∫+∫, $X‚ ¢ w æ + ∫, |æ \ ¢ \ T ‘· e T kı+‘· + >± $e]+#˚ $<Û ë HêìøÏ nqT≈£ L \+>±
ñ+&Ü*. |æ\¢\T ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT e´ø£Ô|üs¡#·&ÜìøÏ Á|üX¯ï\T <√Vü≤<ä|ü&Ü*. |üØø£å\T |æ\¢\T kı+‘·+>± ‘·eT
Á|ü‹uÛ≤ bÕ≥yê\qT e´ø£Ô|üs¡#˚$<Ûä+>± ñ+&Ü*. »yêãT\T yê] Á|ü‹uÛÑ≈£î yÓ*øÏrùd $<Ûä+>± ñ+&Ü*.
` Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $<ë´]úyêØ>±, $wüjT· yêØ>±, |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ]õdüsº Y nq>± CCE register qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
` eT~+|ü⁄ nH˚~ πøe\+ sê‘· |üØø£å\ <ë«sêH˚ ø±≈£î+&Ü, eTÚœø£+, Á|ü<äs¡Ùq, ø£è‘ê´\T #˚j·T&É+, ÁbÕC…≈£îº\T,
|ü]o\q\T, ‘·s¡>∑‹ >∑~ |üì, yês¡T sêdæq ]b˛sYº\ <ë«sê ≈£L&Ü »s¡>±*.
` ø£fi¯\T, Ä≥\T, Äs√>∑´$<ä´, $\Te\T, |üì nqTuÛÑe+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± #˚j·T&É+
<ë«sê eT÷˝≤´+ø£Hêìï düeTÁ>∑+>± #˚j·T&É+ »]–+~. (Comprehensive Assessment).
` eT÷˝≤´+ø£q+ düeTÁ>∑y˚T ø±≈£î+&Ü $<ë´s¡Tú\T H˚s¡TÃø=H˚≥|ü&ÉT yês¡T #·~y˚≥|ü&É÷, sêùd≥|ü&É÷, ˝…ø£ÿ\T
#˚ùd≥|ü&ÉT, »≥Tº |üì˝À bÕ˝§ZH˚≥|ü&ÉT ` #·s¡Ã\T »]π>≥|ü&ÉT yês¡T e÷{≤¢&˚ $<ÛëHêìï, $$<Ûä n+XÊ\ô|’
yês¡T e´ø£Ô|ü]#˚ uÛ≤eq\ ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç yê] Á|ü>∑‹ì ñbÕ<Ûë´j·TT\T n+#·Hê y˚j·÷*. á $<Ûä+>± ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À
uÀ<ÛäHê nuÛ≤´düq+ »]π>≥|ü&ÉT $<ë´]ú m˝≤ H˚s¡TÃ≈£î+≥THêï&ÉT nH˚~ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ne>±Vü≤q #˚düTø=ì
eT~+|ü⁄ #˚ùdÔ <ëìì ìsêàD≤‘·àø£ eT~+|ü⁄ n+{≤+. á $<Ûä+>± eTq+ m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT $<ë´s¡Tú\ nuÛÑ´düHêìï
ne>±Vü≤q #˚düTø=ì eT~+|ü⁄ #˚j·T&Üìï ìs¡+‘·s¡ eT÷˝≤´ø£q+ n+{≤s¡T.
` |æ\¢\ Á|ü>∑‹ |üÁ‘·+, nìï n+XÊ\ô|’ nq>± ø£]≈£î\+, ø√ ø£]≈£î\+, $<ë´]ú Äs√>∑´+, Vü‰»s¡T yÓTT<ä\>∑T nìï
n+XÊ\ô|’ Á|ü>∑‹ì dü÷∫düTÔ+~.
` e÷dü yêØ>± bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° eT]j·TT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ düe÷y˚XÊ\˝À¢ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì #·]Ã+#ê*.
|æ\¢\T #·<äTe&É+, sêj·T&É+, ˝…ø£ÿ\T #˚j·T&É+, Ç∫Ãq n+X¯+ ô|’ <Ûësêfi¯+>± e÷{≤¢&ç+#·&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$
‘·*¢<ä+Á&ÉT\ eTT+<äT Á|ü<ä]Ù+#ê*.
` bÕsƒ¡XÊ\\T pHé˝À yÓTT<ä\e>±H˚ Á|ü‹ düu…®≈£îº˝À ˇø£ ÁbÕs¡+uÛÑ |üØø£å ìs¡«Væ≤+∫ Á|ü‹ $<ë´]ú kÕúsTTì ‘Ó\TdüTø=ì
<ëìô|’ Äj·÷ $<ë´s¡Tú\qT @ kÕúsTTøÏ rdüT≈£îsêyê* nì Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ {≤¬sZ{Ÿ ô|≥Tºø√yê*. Ä
$<Ûä+>± ô|≥Tº≈£îqï {≤¬sZ{Ÿô|’ Á|ü>∑‹ì m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT ‘Ó\TdüTø=ì Á|üD≤[ø£ y˚düTø=ì ìs¡+‘·s¡+ Á|üj·T‹ï+#ê*.
n|ü&˚ eTq+ eTq eè‹ÔøÏ Hê´j·T+ #˚dæqyês¡eTe⁄‘ê+.

137
137
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+`uÛ≤eq\T`ne>±Vü≤q (CCE- Conceptual understanding)
|æ\¢\T düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#ê\ì Ç+<äTø√dü+ bÕsƒ¡XÊ\\T u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#ê*‡ ñ+≥T+<äì
ÄsY.{Ï.Ç`2009 <ë«sê eTq≈£î ‘Ó\TdüTÔ+~. |æ\¢\T XÊØs¡ø£+>±, e÷qdæø£+>±, HÓ’‹ø£+>±, uÛ≤y√<˚«>∑|üs¡+>± n_Ûeè~Δ
#Ó+<ë*. Ç+<äTø√dü+ bÕsƒ¡´ $wüj·÷\‘√ bÕ≥T |æ\¢\ Ädü≈£îÔ\T, $\Te\T, yÓ’Ks¡T\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À ≈£L&Ü |æ\¢\T
n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*.
ªìs¡+‘·s¡+μ nq>± (What is continuous)
bÕsƒX¡ Ê\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ eT÷˝≤´+ø£Hêìï, $düèÔ ‘· ns¡+ú ˝À |ü]o*+∫q|ü⁄&ÉT |æ\\¢ ô|s¡T>∑T<ä\ $ø±kÕ\≈£î K∫Ñ·yTÓ qÆ
ÁbÕ<Ûëq´‘·ìe«e\dæ ñ+≥T+~.
ªìs¡+‘·s¡+μ n+fÒ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ˇø£ dü+|òüT≥qø√, dü+<äsꓤìø√ m|ü⁄Œ&√ ˇø£ eT÷&ÉT (3) >∑+≥\ |üØø£å≈£î
|ü]$T‘·+ #˚j·T≈£î+&Ü b\¢|ü⁄Œ&É÷ |ü]o*+#·É&É+. nq>± ìs¡+‘·s¡+ bÕsƒ¡XÊ\˝À|ü\, yÓ\T|ü\ |æ\¢\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£
$ø±kÕ\qT ‘·s¡#·T>± ˇø£ Áø£eT|ü<äΔ‹˝À |ü]o*düTÔHêïeTì |æ\¢\≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ |ü]o*+#ê*. nuÛÑ´düq ˝ÀbÕ\qT
>∑T]Ô+∫ dües¡D≤‘·àø£ #·s¡´\T #˚|ü≥º&É+ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $<ë´]ú Ç<ä›s¡÷ d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+ #˚düTø√>∑\>±*.
ªdüeTÁ>∑+μ nq>± (What is comprehensive)
|æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ. n+fÒ |æ\¢\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, HÓ’‹ø£, C≤„Hê‘·àø£ s¡+>±\˝À n_Ûeè~Δ nì ns¡ú+.
Ç+<äTø√dü+ $<ë´Á|üD≤[ø£˝À ìs¡«∫+∫q bÕsƒ´¡ , bÕπs´ƒ ‘·s¡ n+XÊ\qT $&ç$&ç>± #·÷&É≈î£ +&Ü s¬ +&ç+{Ïø° düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘·qT
Çe«&Éy˚T. nq>± uÛ≤wü, >∑DÏ‘·+, ôd’qT‡, kÕ+|òæTø£+ e+{Ï $wüj·÷\‘√bÕ≥T ø£fi¯\T, |üì, $\Te\T, Äs√>∑´+, Jeq
HÓ|’ ⁄ü D≤´\ø£T ≈£L&Ü ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+. Ç~ |æ\\¢ ô|s¡T>∑T<ä\, $ø±kÕ\qT bÕsƒê´+XÊ\ <äèw摺 √H˚ ø±≈£î+&Ü yê] n_ÛsT¡ #·T\T,
yÓ’Ks¡T\T, kÕeTsêú´\qT ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+≥T+~. düeTÁ>∑ $<ä´˝À ø£fi¯\T, kÕVæ≤‘·´+, kÂ+<äs¡´ $y˚#·q, ‘ê‹«ø£
#·s¡Ã, •\Œ+, dü+^‘·+ e+{Ï $wüj·÷˝À¢ n‘·T´qï‘· n+XÊ\ uÀ<Ûäq ñ+&Ü\ì $<ë´y˚‘·Ô\T dü÷∫düTÔHêïs¡T.
M{Ï‘√bÕ≥T düè»Hê‘·àø£, $X‚¢wüD≤‘·àø£, ‘ê]ÿø£ n+XÊ\≈£î ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£q+ düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüTÔ+~.
|æ\¢\ düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ n+fÒ @$T{Ï?
(What is Comprehensive Development of the child?)
$<ä´ <ë«sê |æ\¢\˝À dü+|üPs¡í $ø±dü+ kÕ~Û+#ê\qï~ $<ë´ \ø£å´+ nsTTq|ü⁄&ÉT düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ n+fÒ @$T{À
ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ nedüs¡+. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ |æ\¢\T XÊØs¡ø£+>± m~π> ej·TdüT‘√ eTT&ç|ü&ç ñqï n+X¯+ ø±ã{Ϻ $<ä´
XÊØs¡ø£ $ø±kÕìøÏ n+fÒ |æ\\¢ T ej·TdüT‘√ ‘·–q, Äs√>∑´+, m‘·T,Ô ãs¡Te⁄ e⁄+&˚˝≤ #·÷ùd+<äT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ Äs√>∑´yê´j·÷eT
n+XÊ\T, ø°\ø£+ ø±yê*. n˝≤π> ùdïVü≤+, düVü≤ø±s¡+, düVü≤qo\‘·, zs¡TŒ e+{Ï yÓ’Ks¡T\T n\e&Ü*. ‘ê]ÿø£ $y˚#·q,
düè»Hê‘·àø£ Ä˝À#·q\T ô|+bı+~+#·&É+, düeTdü´\≈£î ≈£î+–b˛≈£î+&Ü m<äTs¡T ì*∫ düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#˚ H˚s¡TŒsêyê*.
eT+∫ yÓ’Ks¡T\‘√ ñ‘·ÔeT n_Ûs¡T∫ ø£*–q e´øÏÔ>± kÕe÷õø£ u≤<Ûä´‘· ìs¡«]Ô+#·>∑\>±*. M≥ìï+{Ï <ë«sê $wüj·T |ü]C≤„q+
bı+<ä>∑\>±*. ø±ã{Ϻ düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ n+fÒ |æ\¢\T bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ Ä<Ûës¡+>± C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√e&É+ e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü
XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ ñ<˚«>∑, kÕ+|òæTø£, kÕ+düÿè‹ø£ $ø±kÕ\qT bı+<ä&É+. Ç+<äTø√dü+ |æ\¢˝À¢ C≤„q+, HÓ’|ü⁄D≤´\T, kÕeTsêú´\T,
$\Te\T ô|+bı+~+#ê*. ø±ã{Ϻ bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À á n+XÊ\˙ï nuÛÑ´düHê+XÊ\T>± ø£ì|æ+#ê*. |æ\¢\ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ

138
138
‘√&ÉŒ&˚ n+XÊ\˙ï bÕsƒê´+XÊ˝Ò. M{Ï˝À bÕsƒ¡´, düVü≤bÕsƒ¡´ nqï $uÛÒ<äq+ nedüs¡+ ˝Ò<äT. bÕsƒ¡XÊ\˝À ø£*Œ+#˚ nuÛÑ´düq
nqTuÛÑyê\˙ï |æ\¢\ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ ‘√&ÉŒ&˚$>± ñ+&Ü*. ø±ã{Ϻ á $wüj·÷\ìï+{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*.
CCE b+<äT≈£î? (Why CCE?)

eT÷˝≤´+ø£qeT+fÒ πøe\+ |üØø£å\T ô|≥º&É+ e÷Á‘·y˚T ø±<äT. j·T÷ì{Ÿ, f…]àq˝Ÿ |üØø£å\ ù|s¡T‘√ m|ü⁄Œ&√ ˇø£kÕ]
|æ\¢\ kÕeTsêú´\qT |ü]o*+#·&É+ e\¢ yê] nuÛÑ´düq≈£î n~ @$<Ûä+>±q÷ düVü‰j·T|ü&É<äT. ô|’>± á $<ÛäyÓTÆq |üØøå± |ü<äΔ‹
|æ\¢\T @ düe÷#êsêìï m+‘· es¡≈£î >∑Ts¡TÔô|≥Tºø√>∑*>±s√ |üØøÏådüTÔ+<√ ‘·|üŒ yê] $_Ûqï kÕeTsêú´\qT ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ
ñ|üjÓ÷>∑|ü&É<äT. eT÷˝≤´+ø£q+ ù|s¡T‘√ nH˚ø£ s¡ø±\ |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ e\q |æ\¢\T rÁeyÓTÆq ˇ‹Ô&çøÏ >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T.
ã{°º|ü≥º&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#˚ |üØøå± |ü<äΔ‘·T\T, |æ\¢\ ñ<˚«>∑, kÕ+|òæTø£ $ø±kÕ\qT eT~+|ü⁄#˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&Ée⁄.
ø±ã{Ϻ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ìs¡+‘·s¡+ düeTÁ>∑+>± eT÷\´+ø£q+ #˚j·Te\dæq nedüs¡+ ñ+~. |æ\¢\T ‘êeTT
|ü]o*+|üã&ÉT‘·THêïeTì yê]øÏ ‘Ó*j·T≈£î+&Ü eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+ e\¢ e#˚à |ò*ü ‘ê\T yê]øÏ |ü⁄qs¡u≤Û ´dü+ ø£*–+#·&ÜìøÏ
m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+˝À ùd«#·Ã¤>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+ e\¢ m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT ˝ÀbÕ\T
>∑T]Ô+∫ dües¡D≤‘·àø£ ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~. bÕsƒ¡´ $wüj·÷\‘√bÕ≥T
|æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ dü+ã+~Û+∫q Ädü≈£îÔ\T, n_Ûs¡T#·T\T, XÊØs¡ø£ m<äT>∑T<ä\, $\Te\T, yÓ’Ks¡T\T, ø£fi≤_Ûs¡T∫
Ç˝≤ nìï n+XÊ\ô|’ ˇø£ ne>±Vü≤q ø£*–e⁄+&ç, yê{Ïì yê{Ï˝À |æ\¢\ n_Ûs¡T∫ì, Á|ü>∑‹ì ‘Ó\TdüTø√yê*. n|ü&˚
eT÷˝≤´+ø£Hêìï düeTÁ>∑yÓTÆq~>± uÛ≤$kÕÔs¡T.
CCE \ø£åD≤\T (Characteristics of CCE)
eT÷˝≤´+ø£q+ ` |æ\¢\T düe÷#êsêìï >∑Ts¡TÔô|≥Tº≈£îì ã{°º|ü{Ϻ |üØø£å\˝À sêj·T&ÜìøÏ e÷Á‘·y˚T ñ<˚›•+∫q~
ø±<äT. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ø£*Œ+#˚ nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T |æ\¢\ C≤„Hê‘·àø£, e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£, uÛ≤yêy˚X¯ s¡+>±\˝À rdüTø=#˚Ã
e÷s¡TŒ\qT eT~+|ü⁄#˚dæ yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*. bÕsƒ¡XÊ\˝À $$<Ûä $wüj·÷\ s¡÷|ü+˝À n+~+#˚ düe÷#ês¡+
$wüj·T |ü]C≤„Hêìï ø£*Z+#·&ÜìøÏ dü]b˛<äT. |æ\¢\ uÛ≤$ J$‘êìøÏ nedüs¡yÓTÆq $X‚¢cÕ‘·àø£, düè»Hê‘·àø£ ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·HêX¯øÏÔ,
d”«j·T Áø£eT•ø£åD, kÕe÷õø£+>± düs¡T›u≤≥T #˚düTø√e&É+ düeTdü´\ |ü≥¢ düTìï‘·+>± Á|ü‹düŒ+~+#·&É+, |ü]wüÿ]+#·Tø√e&É+
yÓTT<ä˝…’q Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T, kÕeTsêú´\T ô|+bı+~+#·&É+ bÕsƒ¡XÊ\ u≤<Ûä´‘· (bHé.dæ.m|òt ` 2005). Ç$ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\
<ë«sê kÕ~Û + #· & ÜìøÏ bÕsƒ ¡ X Ê\˝À bH√ï s¡ ø ±˝… ’ q ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\T ìs¡ « Væ ≤ +#· e \dæ
ñ+≥T+~. M≥ìï+{Ïì eTq+ Ç+‘·¡es¡≈£î bÕπsƒ´‘·s¡ n+XÊ\T>±, düVü≤bÕsƒê´+XÊ\T>± uÛ≤$düTÔHêï+. yê{ÏøÏ ‘·–q+‘·
ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«ø£b˛e&É+ e\¢ |æ\˝¢ À¢ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ uÛ+Ñ >∑+ ø£\T>∑T‘·T+~. n+<äT#˚‘· sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø£ |üÁ‘·+`2011
bÕsƒ¡´, düVü≤bÕsƒê´+XÊ\H˚ $uÛÒ<ä+ ˝Ò≈£î+&Ü nìï+{Ïì bÕsƒê´+XÊ\T>±H˚ uÛ≤$+#ê\ì (bdt.dæ.m|òt. ` 2011) dü÷∫+∫+~.
ø±ã{Ϻ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\¢\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, ñ<˚«>∑, kÕ+|òæTø£ $ø±kÕ\˙ï düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘·˝À
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷\ì ìπs›•+#·Tø√e&É+ »]–+~. á ø√D+˝À ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ @$T Ä•düTÔ+<√
|ü]o*<ë›+.
` |æ\\¢ C≤„Hê‘·àø£, e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£, uÛ≤yêy˚X¯ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&+É , eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+.
` ã{°º|ü≥º&Üìï, düe÷#êsêìï >∑Ts¡TÔô|≥Tºø√e&ÉeTH˚ ‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üÁøÏj·T\ kÕúq+˝À $X‚¢wüD≤‘·àø£ Ä˝À#·q\‘√
kı+‘·+>± C≤„q ìsêàD+ #˚düTø√e&Üìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, kı+‘·+>± ‘·eT Ä˝À#·q\qT, uÛ≤yê\qT e´ø£Ô|ü]#˚≥≥T¢
#˚j·T&É+.

139
139
 ` eT÷˝≤´+ø£Hêìï uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À uÛ≤>∑+>± |ü]>∑DÏ+#·&É+.
` eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê |æ\¢\ nuÛÑ´düq kÕeTsêú´\qT uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq $<ÛëHê\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√e&É+ eT]j·TT
ìs¡+‘·s¡+ |ü]o*dü÷Ô dües¡D\T #˚düTø√e&É+.
` eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê |æ\¢\T bø£ÿ&É H˚s¡TÃø√˝Òø£b˛‘·THêïs√ ‘Ó\TdüTø=ì ‘·>∑T$<Ûä+>± uÀ~Û+#·&É+.
` uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T $<ë´]ú πø+ÁBø£è‘·+>± kÕπ>+<äT≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*.
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\˝À uÛ≤>∑+>± neT\T#˚j·÷*. Bìe\¢ |æ\¢\ dü+|üPs¡í
$ø±kÕìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ $_Ûqï ‘·s¡>∑‹ >∑~ n+XÊ\T b+‘· es¡≈£î düeTs¡ú+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT nH˚~ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ
M\Tø£\T>∑T‘·T+~. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À bÕsƒ¡´, düVü≤bÕsƒ¡´ n+XÊ\T nqï $uÛÒ<ä+ ˝Ò≈£î+&Ü nìï+{Ï˙ düe÷q
ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*–q n+XÊ\T>± >∑T]Ô+∫ neT\T#˚j·÷*.
eT÷˝≤´+ø£q+ nuÛÑ´düq+˝À n+‘·sꓤ>∑+>± ìs¡+‘·s¡+ »]π> Á|üÁøÏj·T>± ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ‘·–q Á|üD≤[ø£qT
‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*. eT÷˝≤´+ø£q dü«uÛ≤yê\qT ns¡+ú #˚dTü ø√yê*.
eT÷˝≤´+ø£q+ dü«uÛ≤e+ (Nature of Assessment)
H˚s¡TÃø√e&É+˝À uÛ≤>∑+>±H˚ eT÷˝≤´+ø£q+ (nuÛÑ´düq+ »]π>≥|ü&˚ eT÷˝≤´+ø£q+)
(Assessment as learning)
bÕsƒ¡XÊ\˝À ø£*Œ+#˚ nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T |æ\¢\ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚$>± ñ+&Ü*. |æ\¢\T nuÛÑ´düq
düìïy˚XÊ\˝À bÕ˝§Zì H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï|ü⁄&ÉT yê]ì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&Üìï nuÛÑ´düq+ »]π>≥|ü⁄&ÉT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+
n+{≤+. ñ<ëVü≤s¡D≈£î |æ\\¢ T ˇø£ n+X¯+ô|’ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À »]π> #·sá \˝À bÕ˝§Zqï|ü⁄&ÉT yês¡T $wüj÷· ìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ
@$<Ûä+>± Á|ü•ïdüTÔHêïs¡T, ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT @$<Ûä+>± e´ø£Ô+#˚düTÔHêïs¡T nH˚ n+XÊ\qT ñ
bÕ<Ûë´j·TT&ÉT |ü]o*+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ e⁄+≥T+~. á dü+<äs¡“¤+˝ÀH˚ |æ\¢\ dü+<˚Vü‰\qT ìeè‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+
≈£L&Ü »s¡T>∑T‘·T+~. n+fÒ |ü]o\q <ë«sê |æ\¢\T @$T H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T nH˚~ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘√+<äqïe÷≥.
nuÛÑ´düq+, eT÷˝≤´+ø£q+ y˚s¡Ty˚s¡T>± ø±≈£î+&Ü nuÛÑ´düq+ »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄&˚ eT÷˝≤´+ø£q+ ≈£L&Ü ñ+≥T+~. m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT
|æ\¢\T ‘·eTqT‘êeTT dü]#˚düT≈£î+≥÷ H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düVü≤ø£]+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT. Ç~ bòÕsêà{Ïyé nôddtyÓT+{Ÿ.
|æ\¢\≈£î H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ ˇø£ ø£è‘·´+ ˝Òø£ ÁbÕC…≈£îº Ç∫Ãq|ü⁄&ÉT, n~ #˚dæ eTq≈£î ìy˚~ø£ ÇùdÔ n‘·qT n‘·qT @+ H˚s¡TÃ≈£îHêï&√
nì ‘Ó\TdüT+Ô ~. Bìïã{Ϻ $<ë´]ú Á|ü>‹∑ ≈£L&Ü ‘Ó\TdüT+Ô ~. H˚sT¡ Ãø√e&É+˝À Á|ü>‹∑ ‘Ó\TdüTø√e&ÉyT˚ e÷|üq+ ˝Òø£ eT÷˝≤´+ø£q+.
nuÛÑ´düq+ ø=s¡≈£î (yÓTs¡T>∑T|üs¡Ã&ÜìøÏ) eT÷˝≤´+ø£q+ (Assessment for Learning)
nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡Ã&Üì ø√düy˚T eT÷˝≤´+ø£q+, eT÷˝≤´+ø£q+ jÓTTø£ÿ Á|ü<∏äeT \ø£å´+ |æ\¢\ nuÛÑ´düHêìï
ô|+bı+~+#·&Éy˚T. Ç~ m˝≤H√ Ä˝À∫+#·+&ç. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À nuÛÑ´düq düìïy˚XÊ\˝À |æ\¢\T bÕ˝§Zì H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï|ü⁄&ÉT
yê]ì |ü]o*dü÷Ô $<ë´]ú H˚s¡TÃ≈£î+≥THêï&Ü ˝Ò<ë! @@ n+XÊ\˝À Çã“+~|ü&ÉT‘·THêï&ÉT? @@ n+XÊ\˝À eT]+‘·
düVü‰j·T+ nedüs¡+ @ s¡ø£yÓTÆq düVü≤ø±s¡+ n+~+∫q≥¢sTT‘˚ H˚s¡TÃø√>∑\T>∑T‘ê&ÉT? nH˚ $wüj·÷\qT <äèwæº˝À
ñ+#·T≈£îì |ü]o*+#·&É+, uÀ<Ûäq˝À e÷s¡TŒ #˚düTø=H˚+<äT≈£î #·s¡´\T #˚|ü≥º&Üìï nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ #˚ùd
eT÷˝≤´+ø£q+ n+{≤+.
kÕ<Ûës¡D+>± eTq+ eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+ |ü]o*+#·&ÉyÓ÷, |üØø£å ìs¡«Væ≤+#·&ÉyÓ÷ #˚düTÔ+{≤+. ø±˙ |òü*‘ê\qT
Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì $<ë´]úøÏ @ @ n+XÊ\˝À düVü≤ø±s¡+ nedüs¡yÓ÷ >∑T]Ô+∫ #·s¡´\T #˚|ü≥º&É+˝À <äèwæºô|≥º&É+ »s¡>∑<äT.

140
140
nuÛÑ´düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ eT÷˝≤´+ø£q+ |ü]o*+∫q ‘·sê«‘· yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ düVü≤ø±s¡+ n+~+#·&É+ m+‘√
nedüs+¡ . |æ\\¢ H√≥T|ü⁄düøÔ ±\qT, Ç+{Ï|ìü ì |ü]o*+∫q|ü⁄&ÉT |æ\\¢ T mø£ÿ&É ‘·|ü \T #˚dTü HÔ êïs¡T? mø£ÿ&É Çã“+~|ü&TÉ ‘·THêïs¡T
nì ‘Ó\TdüTÔ+~. Bìïã{Ϻ |æ\¢\T m˝≤ H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs¡T nH˚ <ëìô|’ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ˇø£ ne>±Vü≤q edüTÔ+~. Ç~
bòÕsêà{Ïyé nôddtyÓT+{Ÿ.
nuÛÑ´düq+ jÓTTø£ÿ eT÷˝≤´+q+ (Assessment of Learning)
|æ\¢\T Äj·÷ $wüj·÷\qT b+‘·es¡≈£î H˚s¡TÃ≈£îHêïs√ ‘Ó*ù|<˚ nuÛÑ´düq+ jÓTTø£ÿ eT÷˝≤´+ø£q+. $<ë´s¡Tú\T $$<Ûä
nuÛÑ´düq ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Z+≥÷ $$<Ûä uÛ≤eq\qT, e´eVü‰s¡ s¡÷bÕ\qT, Á|üøÏj·÷ HÓ’|ü⁄D≤´\qT bı+<äT‘ês¡T. Ç˝≤ |æ\¢\T
bı+~q C≤„Hêìï ø=+‘·ø±\+ ‘·sê«‘· |üØøÏå+#·&Éy˚T ªªnuÛÑ´düq+ jÓTTø£ÿ eT÷˝≤´+ø£q+μμ. Ç~ |æ\¢\ e÷s¡Tÿ\T, Áπ>&ÉT\
s¡÷|ü+˝À Á|ü<ä]Ù‘·eTÚ‘·T+~. Ç~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ˝Ò<ë u≤Vü≤´ìø£wü\ ˝Ò<ë ¬s+&ç+{Ï#˚‘· eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·Tã&ÉT‘·T+~.
á $<Ûëq+˝À #ê˝≤eT+~ $<ë´s¡Tú\T ˇπøkÕ] ˇπø$<Ûä+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·Tã&É‘ês¡T. kÕ<Ûës¡D+>± ≥sYà |üPs¡ÔsTTq
‘·s¡Tyê‘· ìs¡«Væ≤+#˚ |üØø£å\T ªªnuÛÑ´düq+ jÓTTø£ÿ eT÷˝≤´+ø£q+μμqT ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. Ç~ |æ\¢\ nuÛÑ´düq kÕ<Ûäqô|’ ‘·T~
ìs¡íj·÷ìï Á|üø£{Ï+#˚ |ü<äΔ‹. nq>± Á‘Ó’e÷dæø£, ns¡Δyê]¸ø£, dü+e‘·‡sê+‘· |üØø£å\T yê{ÏøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T. Ç~ düy˚Tà{Ïyé
nôddtyÓT+{Ÿ.
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*‡q n+XÊ\T (1`5 eT]j·TT 6`10 ‘·s¡>∑‘·T\T)
(Areas of Assessment (1-5 and 6-10 classes)
ÁbÕ<∏$ä Tø£kÕúsTT (1`5 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T)
` Á|ü<eä∏ T uÛ≤wü ‘Ó\T>∑T/ñs¡÷›
` >∑D‘Ï +·
` |ü]düsê\ $C≤„q+
` Ç+^¢wßü
` ø£fi\¯ T, kÕ+düÿè‹ø£ $<ä´
` Äs√>∑´, yê´j·÷eT $<ä´, jÓ÷>±, <Ûë´q+
` |üì, ø£+|üP´≥sY $<ä´
` $\Te\ $<ä´, Jeq HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, yÓK’ s¡T\T
ñqï‘· bÕsƒXƒ¡ Ê\ kÕúsTT (1`10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T)
` Á|ü<eä∏ T uÛ≤wü
` ~«rj·T uÛ≤wü
` ‘·èrj·T uÛ≤wü
` >∑D‘Ï +·
` kÕe÷q´XÊÁdü+Ô
` kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô
` ø£fi\¯ T, kÕ+düÿè‹ø£ $<ä´
` Äs√>∑´, yê´j·÷eT $<ä´, jÓ÷>±, <Ûë´q+
` |üì, ø£+|üP´≥sY $<ä´
` $\Te\ $<ä´, Jeq HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, yÓK’ s¡T\T

141
141
y˚{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*? (What to assess?)
uÛ≤wü\T:
1. $q&É+, Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&&É +É
2. #·<Tä e&É+,ns¡+ú #˚dTü ≈£îì Á|ü‹düŒ+~+#·&+É
3. kı+‘·+>± sêj·T&É+ (d”«j·Ts¡#q· )
4. |ü<Cä ≤˝≤_Ûeè~Δ
5. düè»Hê‘·àø£ e´ø°øÔ s£ D¡ , Á|üX+¯ dü
6. uÛ≤wüqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&É+
>∑DÏ‘·+:
1. uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q, düeTdü´ kÕ<Ûäq (Problem Solving)
2. ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ&É+`ìs¡÷|üD (Reasoning and Proof)
3. e´ø°Ôø£s¡D (Communication)
4. dü+<Ûëq+ (Connections)
5. ÁbÕ‹ì<Ûä´+`<äèo´ø£s¡D (Representation-Visulisation)
|ü]düsê\ $C≤„q+
1. $wüj·÷e>±Vü≤q
2. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
3. Á|üj÷Ó >±\T, øπ Áå ‘· |ü]o\q\T
4. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T
5. u§eTà\T, e÷´|ü⁄\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+
6. yÓ’Ks¡T\T, Á|üX¯+dü, ì‘·´J$‘· $ìjÓ÷>∑+
$C≤„q XÊÁdüÔ+
1. $wüj·÷e>±Vü≤q
2. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
3. Á|üj÷Ó >±\T, øπ Áå ‘· |ü]o\q\T
4. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T
5. u§eTà\T, Á>±|ò\t T ^j·T&É+, qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ <ë«sê uÛ≤eÁ|ükÕs¡+
6. kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤ ` yÓ’Ks¡T\T Á|üX¯+dü Je yÓ’$<Ûä´+ ` ì‘·´J$‘· $ìjÓ÷>∑+
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+
1. $wüj·÷e>±Vü≤q
2. $wüj·÷ìï #·~$ ns¡ú+#˚düTø√e&É+, yê´U≤´ì+#·&É+
3. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T
4. düeTø±©q, kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq, Á|ü•ï+#·&É+
5. |ü≥HÓ’|ü⁄D≤´\T
6. düTì•‘·‘·«+ ` Á|üX¯+dü, yÓ’Ks¡T\T
142
142
ø£fi¯\T, kÕ+düÿè‹ø£ $<ä´
1. s¡+>∑T\T y˚j·T&É+, ∫Á‘ê\T ^j·T&É+, n\+ø£]+#·&É+, qeT÷Hê\T u§eTà\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+
2. {≤´HéÁ>±yéT, z]>±$T, ≈£î≥T¢, n*¢ø£\T
3. Hê{Ïø£\T, @ø±+øÏø£\˝À q{Ï+#·&É+, ø=]jÓ÷Á>∑|ò”,
4. bÕ≥\T bÕ&É&É+, yê<ä´|ü]ø£sê\ $ìjÓ÷>∑+, qè‘·´+ ` kÕúìø£ ø£fi≤s¡÷bÕ\T Á|ü<ä]Ù+#·&É+, yÓTÆyéT
5. eTq dü+düÿè‹, ø£fi¯\T, kÕVæ≤‘·´+
Äs√>∑´, yê´j·÷eT$<ä´
1. ÄdüøÏÔ>± bÕ˝§Zq&É+ ìj·TeT ìã+<Ûäq\T bÕ{Ï+#·&É+, Áø°&Üdü÷Œ¤]Ô, Á|ü‘˚´ø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T
2. jÓ÷>∑, <Ûë´q+, kÂÿ{Ÿ‡, ¬>’&é‡, mHé.dæ.dæ.
3. ≈£î≥T+ã dü+ã+<Ûë\T, uÛÑÁ<ä‘·, Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡
4. Äs√>∑´+, bÂwæ˜ø±Vü‰s¡+, eT+∫ ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥T¢.
5. e´øÏÔ>∑‘·, |ü]düsê\ |ü]X¯óÁuÛÑ‘·, eT+∫ n\yê≥T¢
|üì, ø£+|üP´≥sY $<ä´
1. qeT÷Hê\T edüTÔe⁄\ ‘·j·÷Ø, |üìeTT≥T¢, kÕeTÁ– $ìjÓ÷>∑+.
2. e´≈£îÔ\ ùde\ $ìjÓ÷>∑+, ñ‘·‡yê\˝À bÕ˝§Zq&É+ (n+‘·s¡ ø£]≈£î\yéT ø±s¡´Áø£e÷\T, u≤<Ûä´‘·\T
ìs¡«]Ô+#·&É+)
3. ø£+|üP´≥sY Ä<Ûës¡+>± H˚s¡TÃø√e&É+
4. ø£+|üP´≥sYqT $ìjÓ÷–+#·&É+
5. kÕe÷õø£ ø±s¡´Áø£e÷\T, ÁX¯eT<ëq+
$\Te\ $<ä´, Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T
1. eT+∫, #Ó&ÉT $#·ø£åD≤C≤„q+, düÁ‘·Œes¡Ôq
2. sêC≤´+>∑ $\Te\T
3. düVü≤q+, <äj·T, ‘·<ÛëqTuÛÑ÷‹ yÓTT<ä\>∑T e´øÏÔ>∑‘· $\Te\T
4. JeqHÓ’|ü⁄D≤´\T, Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\T
5. ñbÕ<Ûë´j·TT\T, düVü‰<Ûë´j·TT\T bÕsƒ¡XÊ\, Á|üuÛÑT‘·« ÄdüTÔ\ |ü≥¢ dü¬s’q yÓ’Ks¡T\T ø£*– ñ+&É&É+.

143
143
 10 ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` neT\T

CCE ` m˝≤ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*? ` $<ÛëHê\T

(CCE – How to assess? – Procedures)
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± bÕsƒ¡XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T |æ\¢\qT dü+|üPs¡í+>±
|ü]o*+∫ qyÓ÷<äT#˚ùd$>± ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·s¡>∑‹>∑~ ˝À|ü\ ãj·T≥ |æ\¢\qT |ü]o*dü÷Ô #˚ùd n+XÊ\‘√bÕ≥T
Áø£e÷qT>∑‘·+>± ìØí‘· ø±\e´e<ÛäT\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ eT÷˝≤´+ø£q+ ≈£L&Ü nedüs¡y˚T. Ç$ yêsê+‘·, |üø£å, e÷dü, ≥]àq˝Ÿ
s¡÷bÕ\˝À ≈£L&Ü ñ+&É&É+ nedüs¡+. nsTT‘˚ @ eT÷˝≤´+ø£q $<Ûëq+ nsTTq|üŒ{ÏøÏ e#˚à |òü*‘ê\qT ã{Ϻ @ Ç<ä›]˙
ˇø£]‘√ ˇø£]ì b˛\Ã≈£L&É<äT. n+fÒ eT÷˝≤´+ø£q+ |æ\¢\T b˝≤ H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T? @$T H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T? nH˚ n+XÊ\T
|ü]o*+#·&É+‘√bÕ≥T H˚s¡TÃ≈£îqï n+X¯+ dæús¡+>± ñ+&˚+<äT≈£î ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£q+ ‘√&ÉŒ&Ü*. C≤„qeTT, ne>±Vü≤q
$ìjÓ÷>∑+, $X‚¢wüD, q÷‘·q dü+<äsꓤ\˝À düs¡T›u≤≥T#˚düTø√e&ÉeTH˚ n+XÊ\‘√u≤≥T n_Ûs¡T#·T\T, yÓ’Ks¡T\T, ñ<˚«>±\T,
Á|ü‘˚´ø£ Ädü≈£îÔ\T, XÊØs¡ø£ b<äT>∑T<ä\ Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq $wüj·÷\T≈£L&Ü ì•‘·+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*. á $<ÛäyÓTÆq
eT÷˝≤´+ø£q+ ¬s+&ÉT s¡ø±\T.
1. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (bòÕsêà{Ïyé nôddtyÓT+{Ÿ)
2. dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (düy˚Tà{Ïyé nôddtyÓT+{Ÿ)

1. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ :`
|æ\\¢ T m˝≤ H˚sT¡ Ãø=+≥THêïs¡T? @$T H˚sT¡ Ãø=+≥THêïs¡T? mø£ÿ&É yÓqTø£ã&ÉT‘·THêïs¡T? Bìï m˝≤ dü]~<뛩?
nH˚ n+XÊ\TqT m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT n+#·Hêy˚dü÷Ô, nedüs¡yÓTÆq #·s¡´\qT #˚|ü{Ϻ Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&˚˚<˚
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+. Ç~ ìs¡+‘·s¡+ »s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+≥T+~. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\ ìs¡«Vü≤D düeTj·T+˝À,
‘·<äq+‘·s¡+ |æ\¢\÷ ‘√{Ïyê]‘√ ø£*‡ |üì#˚düTÔqï|ü⁄&ÉT, ø£è‘ê´\T/ÁbÕC…ø˘º\T/nH˚«wüD\T e+{Ï bÕsƒ¡´, bÕπsƒ´‘·s¡
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À bÕ˝§Z+≥Tqï|ü⁄&ÉT ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ #√≥T#˚dTü ≈£î+≥T+~. Á|ü<ëÛ q+>± Ç~ H˚sT¡ Ãø√e&Üìπø
‘√&ÉŒ&˚~ (Evaluation for learning) nq>± |üØøÏå+#·&ÜìøÏ ˝Ò<ë n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü,
‘·<äT|ü] n_Ûeè~ΔøÏ ˝Ò<ë Á|ü>∑‹øÏ ‘√&ÉŒ&ÉTÔ+~.
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+` \ø£åD≤\T:
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄Œ&˚ |æ\¢\T b˝≤ H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs√ |ü]o*+#·&É+.
nuÛÑ´düqqT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√e&ÜìøÏ ìs¡+‘·s¡+ »]π>~ (on going assessment)
nuÛÑ´düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡TdüTÔ+~.
nuÛÑ´düq+ b˝≤ »s¡T>∑T‘·T+~ nH˚ $<Ûëq+ô|’ <äèwæºô|&ÉT‘·T+~.

144
144
 n+‘·s¡Z‘·+>± ìs¡ísTT+#·T≈£îqï |ü<äΔ‘·T\T, \øå±´\ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~.
n_Ûeè~Δ |üs¡#·e\dæq n+XÊ\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ |üìøÏedüTÔ+~.
uÀ<ÛäHê |ü<äΔ‘·T\T, $<ÛëHê\T yÓTT<ä˝…’qe˙ï ìs¡+‘·s¡+ e÷s¡TÃø√e&ÜìøÏ M˝…’q düs¡∞ø£è‘·+ ø£*–e⁄+≥T+~.
Á|ü>∑‹ ø√dü+ Á|üj·T‹ïdüTÔ+~.
|üs¡düŒs¡+ H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ M\Tø£*ŒdüTÔ+~.
dü÷ø£åàkÕúsTT |ü]o\q.
|æ\¢\ &Ó’Ø\T, H√≥T|ü⁄düÔø±\T yÓTT<ä˝…’q kÕ<ÛäHê\ <ë«sê eT÷˝≤´+ø£q+ »s¡T>∑T‘·T+~.
F.A. kÕ<ÛäHê\T/ n+XÊ\T :`
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚~ πøe\+ |üØø£å\πø |ü]$T‘·+ ø±<äT. Ç‘·s¡ Á|ü‘ê´e÷ïj·T kÕ<Ûäq\ô|’
Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·T+~. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ dü«uÛ≤eØ‘ê´ ìs¡+‘·s+¡ »s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ øÏ+~ kÕ<ÛHä ê\qT
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À $ìjÓ÷–kÕÔs¡T.
e.dü+. n+X¯+/kÕ<ÛäHê\T e÷s¡Tÿ\T
1. Ç∫Ãq n+XÊìï #·~$, yê´U≤´ì+#·&É+— düeTø±©q/kÕe÷õø£
n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ 5
2. $<ë´s¡Tú\ sê‘· n+XÊ\T 5
3. ÁbÕC…ø˘º |üì 5
4. \|òüTT|üØø£å (dæ¢|t f…dtº) 5
yÓTT‘·Ô+ 20e÷
H√{Ÿ : ô|’ n+XÊ\qT Áø£eT dü+K´ 1, 2 eT]j·TT 3\qT 10 e÷s¡Tÿ\≈£î 4e <ëìì 20 e÷s¡Tÿ\≈£î
ìs¡«Væ≤+∫ yê{Ïì 5 e÷s¡Tÿ\≈£î ‘·–Z+∫, ]ø±s¡T¶ #Ój·÷´*.

bòÕ¬sà{Ïyé |üØø£å ` n+XÊ\T :

1. Ç∫Ãq n+XÊìï #·~$ yê´U≤´ì+#·&É+— düeTø±©q/ kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ :
m á n+XÊìï ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
m ªÇ∫Ãq n+XÊìï #·~$, yê´U≤´ì+#·&É+μ nH˚ n+XÊìï ¬s+&ÉTkÕs¡T¢, ªdüeTø±©q/kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’
Á|ü‹düŒ+~+#·&É+μ n+XÊìï ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ ìs¡«Væ≤+#ê*.
m yÓTT<ä{Ï F.A. ˝À ªÇ∫Ãq n+XÊìï #·~$, yê´U≤´ì+#·&É+μ ìs¡«Væ≤ùdÔ ¬s+&Ée F.A. ˝À ªdüeTø±©q
kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+~+#·&É+μ nH˚ n+XÊìï ìs¡«Væ≤+#ê*.
Ç|ü&ÉT ˇø=ÿø£ÿ n+XÊìï m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê˝À #·÷<ë›+.

145
145
A) Ç∫Ãq n+XÊìï #·~$, yê´U≤´ì+#·&É+ :
1) #·~$q n+X¯+ô|’ e÷{≤¢&É≥+ ` 5 e÷s¡Tÿ\T
2) e÷{≤¢&çq n+X¯eTTô|’ ìy˚~ø£ ‘·j·÷Ø eT]j·TT Á|ü<äs¡Ùq ` 5 e÷s¡Tÿ\T
$<ë´s¡Tú\T yê´U≤´ì+#·&É+, Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ ø√dü+ øÏ+~ $<Ûä+>± n+XÊ\qT m+|æø£ #˚dæ Çyê«*.
1) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\qT #·<äe&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê* ` nq>± |ü⁄düÔø±\T, ù||üsY ø£{Ϻ+>¥‡, e÷´>¥C…’Hé‡
Ç‘·s¡ ‘·s¡>∑‘·T\ |ü⁄düÔø±\T.
2) ˇø=ÿø£ÿkÕ] f…ø˘‡ º (text) Ä<Ûës¡+>± Çe«&É+.
3) eT]jÓTTø£kÕ] |æ\¢˝Ò #·]Ã+∫ #·<äyê*‡q düe÷#êsêìï ùdø£]+#·Tø√e&É+.
4) Ç+ø=ø£kÕ] kÕúìø£ n+XÊ\≈£î nq«sTT+∫, n+XÊìï m+|æø£ #˚j·T&É+.
5) düeTø±©q n+XÊ\qT >∑T]Ô+#·&É+, yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q |ü⁄düÔø±\qT düe÷#êsêìï #·~$+#·&É+.
m á n+XÊ\ìï ≈£L&Ü bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ ˝Àì$ø±≈£î+&Ü, Other than Text book qT+&ç m+|æø£ #˚j·÷*.
n+‘˚ø±ø£ Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düøÔ ±\ qT+&ç, yêsêÔ|Áü ‹ø£\ qT+&ç, e÷´>∑Cq’… T¢ yÓTT<ä˝q’… yê{Ï qT+&ç ùdø£]+#ê*.
6) yêsêÔ|üÁ‹ø£\ qT+&ç n+XÊ\qT ùdø£]+#·&É+.
B) düeTø±©q/kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+~+#·T≥ : nq>± Á|ü‹ì‘·´+ MT&çj·÷˝À, yêsêÔ|üÁ‹ø£\˝À e∫Ãq
n+XÊ\T ˝Òø£ kÕe÷õø£ düeTdü´\T nq>± Ád”Ô\ |ü≥¢ Væ≤+dü, n$˙‹, ¬s’‘·T Ä‘·àVü≤‘·´\T, Á|ü»\˝À
H˚s¡Á|üeè‹Ô, eT<Ûä´bÕq+ yÓTT<ä\>∑T kÕe÷õø£ n+XÊ\qT |æ\¢˝‘√ #Ó|æŒ+∫ q\¢ã\¢ MT<ä sêdæ |æ\¢\qT
m+|æø£ #˚düTø√eTHê*.
1) n+X¯eTT ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq, ìy˚~ø£ ‘·j·÷Ø ` 5 e÷
2) Á|ü<äs¡Ùq/n+X¯+ MT<ä e÷{≤¢&ç+#·T≥ ` 5 e÷
m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?
m düeTø±©q, kÕe÷õø£ n+XÊ\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À |æ\¢\#˚ >∑T]Ô+|ü #˚j·÷*.
m >∑T]Ô+∫q n+XÊ\qT |æ\\¢ ≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ ˝Ò<ë $<ë´s¡T\ú ÇcÕºqTkÕs¡eTT>± m+|æø£ #˚d,æ øπ {≤sTT+#ê*.
m #·s¡ÃqT ìs¡«Væ≤+#·&É+ <ë«sê, yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥ <ë«sê, &çuÒ{Ÿ‡ <ë«sê, n+XÊ\ m+|æø£ »s¡>±*.
$<ë´s¡Tú\T @$T #˚j·÷*?
` n+XÊìï m+|æø£ #˚düTø=qT≥.
` ìy˚~ø£ ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥.
` ìy˚~ø£ Ä<Ûës¡+>± e÷{≤¢&ÉT≥`#·s¡Ã

146
146
m+|æø£ #˚düT≈£îH˚ n+X¯+ m˝≤ ñ+&Ü*?
` kÕe÷õø£ düeTdü´˝˝À, yêsêÔ|üÁ‹ø£˝À e∫Ãq$.
` n+<äT˝À Á>±eT düeTdü´\T, õ˝≤¢ düeTdü´\T, sêh/<˚X¯ düeTdü´\T.
2. |æ\¢\T sêdæq n+XÊ\T :
ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± |æ\¢\T ‘·|ü˝Ò¢≈£î+&Ü sêj·T&É+, n+<ä+>± sêj·T&É+‘√ yÓTT<ä˝…’q ákÕeTs¡ú´+, Áø£y˚TD≤
kı+‘·+>± sêj·T&É+, Áø£eT|ü<äΔ‹˝À sêj·T&É+, $X‚¢wüD≤‘·àø£+>± sêj·T&É+, ìy˚~ø£\T sêj·T&É+, n_ÛÁbÕj·÷\T
sêj·T&É+, $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± sêj·T&É+, düè»Hê‘·àø£+>± sêj·T&É+ e+{Ï kÕeTsêú´\ kÕúsTTøÏ #˚s¡T‘·T+~. ªsêj·T&É+μ
nH˚ kÕeTs¡ú´+ sêdüTÔ ñ+fÒH˚ eè~Δ #Ó+<äT‘·T+~. Ç+<äT ø√dü+ πøe\+ |üØø£å\|ü⁄&ÉT sêùd »yêãT |üÁ‘ê\ô|’qH˚
Ä<Ûës¡|ü&É&É+ e\¢ |æ\¢\T sêùd kÕeTsêú´ìï |üP]Ô>± n+#·Hê y˚j·T˝Ò+. Ç~ ìs¡+‘·s¡+ »s¡>±*. Ç+<äTø√dü+ |æ\¢\T
Á|ü‹s√p @<√ ˇø£<ëì >∑T]+∫ m+‘√ ø=+‘· sêj·÷*‡ ñ+≥T+~. á kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À
MT nuÛÑ´düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡TÃø√+&ç ù|s¡T‘√ nuÛ≤´kÕ\THêïsTT. |æ\¢\T M{ÏøÏ Ä˝À∫+∫ kı+‘·+>± »yêãT\qT
‘·eT H√≥TãTø˘˝À sêj·÷*. |æ\¢\T H√{ŸãTø˘˝À »yêãT\T sêdæq $<ÛëHêìï |ü]o*+∫ e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#ê*.
¬>’&É¢˝À #·÷dæ sêdæHê, Ç‘·s¡ H√{ŸãTø˘\ qT+&ç ø±|”#˚dæHê e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#·≈£L&É<äT. Ä˝À∫+∫ kı+‘·+>± #˚ùdÔ
e÷s¡Tÿ\T Çyê«*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£L&Ü Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\qT q\¢ã\¢ô|’ sêdæ |æ\¢\qT sêdüTø√eTì #Ó|üŒ≈£L&É<äT.
n˝≤ #˚j·T≥+e\¢ |æ\¢˝À¢ kı+‘·+>± sêùd kÕeTs¡ú´+ eè~Δ #Ó+<ä<äT. |æ\¢\T sêdæq n+XÊ\T ÁøÏ+~ s¡÷bÕ\˝À
ñ+{≤sTT.
m H√≥T |ü⁄düÔø±\T $wüj·÷\yêØ>± |üP]Ô#˚dæ ñ+&É≥+.
m düe÷#ês¡ |ü{Ϻø£\T |üP]Ô#˚j·T&É+.
m bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝Àì nuÛ≤´kÕ\qT |üP]Ô#˚j·T&É+.
m |ü{≤\qT >∑T]Ô+#·&É+, ^j·T&É+.
m >√&É |üÁ‹ø£\˝À kÕ+|òæTø£XÊg n+XÊ\T ñ+{≤sTT.
3. ÁbÕC…≈£îº |üqT\T :
APSCF-2011 ù|s=ÿìq≥T¢ nuÛÑ´düq+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ |ü]~Ûì <ë{≤*. n<äq|ü⁄ |üsƒ¡HêkÕeTÁ–ì |æ\¢\T
#·<äyê*. |üsƒ¡HêdüøÏÔ ô|]– dü«‘·+Á‘· bÕsƒ¡≈£î\T>± m<ä>±*. Ç+<äTø√dü+ nH˚ø£ ø£è‘ê´\T, kÕeTsêú´\ düeT÷Vü≤yÓTÆq
ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T ìs¡«Væ≤+#ê*. ÁbÕC…≈î£ º |üqT\ ø√dü+ $<ë´]ú s¡øs£ ø¡ ±\ e´≈£î\Ô qT ø£*dæ, yê]‘√ e÷{≤¢&ç düe÷#êsêìï
ùdø£]+#ê*.
` ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï qyÓ÷<äT #˚dæ, $X‚¢wæ+#ê*. $X‚¢wüD\qT ìy˚~ø£ s¡÷|ü+˝À sêdæ, ‘·s¡>∑‹˝À
Á|ü<ä]Ù+#ê*. ìy˚~ø£ô|’ #·]Ã+#ê*.

147
147
ÁbÕC…≈£îº |üqT\ ÁbÕ<Ûëq´‘· :
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± $<ë´]ú˝Àì düeTÁ>∑ n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ*ï yÓ*øÏrj·T&É+, yê{Ïì
ô|+bı+~+#·&É+, $ìjÓ÷–+#·&É+ yÓTT<ä˝…’q Á|üÁøÏj·T\ e\qH˚ ÁbÕC…≈£îº |üqT\T ÁbÕ<Ûëq´‘·qT dü+‘·]+#·T≈£îHêïsTT.
$<ë´]ú e÷qdæø£ $ø±dü+‘√ bÕ≥T Ä‘·à$XÊ«kÕìï, ùdïVü≤uÛ≤yêìï, Ç‘·sT¡ \qT >ös¡$+#·&Üìï, kÕ+|òTæ ø£|sü y¡ TÓ qÆ
düs¡T›u≤≥T yÓTT<ä˝…’q Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T ô|+bı+~+#·Tø√e{≤ìøÏ ÁbÕC…≈£îº |üqT\T <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘êsTT.
` ÁbÕC…≈£îº |üqT\T m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?
m @ bÕsƒêìøÏ #Ó+~q ÁbÕC…≈£îºqT Ä bÕsƒê´+X¯+ ∫es¡ |üP]Ô #˚sTT+#ê*.
m ÁbÕC…≈£îºqT m˝≤ |üP]Ô#˚j·÷˝À $<ë´s¡Tú\≈£î |üP]Ô ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*.
m |üP]Ô #˚dæq ÁbÕC…≈£îº\qT |æ\¢\#˚ e÷{≤¢&ç+#ê*. ]b˛s¡TºqT #·~$+#ê*.
m ÁbÕC…≈£îº |üP]Ô #˚sTT+#·&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·>∑T dü\Vü‰\T, dü÷#·q\‘√bÕ≥T Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düÔø±\T,
Ç‘·s¡ kÕeTÁ– n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e#˚Ã˝≤ düVü≤ø£]+#ê*.
m Á>∑÷|ü⁄˝˝À ‘·j·÷s¡T #˚dæq ÁbÕC…≈£îº\˝À $<ë´s¡Tú\T Á|ü‹ˇø£ÿs¡T dü«‘·+>± ìy˚~ø£qT sêj·÷*.
m ÁbÕC…≈£îº ìy˚~ø£\˝À ˇø£] ìy˚~ø£qT eT]jÓTTø£s¡T ø±|” ø=≥º≈£î+&Ü #·÷&Ü*.
m ìy˚~ø£\qT uÛÑÁ<ä|üs¡#ê*.
` ÁbÕC…≈£îº\ dü«uÛ≤e+ :
1) e´øÏÔ>∑‘· ÁbÕC…≈£îº 2) Á>∑÷|ü⁄ ÁbÕC…≈£îº
` @ @ n+XÊ\ <ë«sê ÁbÕC…≈£îºqT ìs¡«Væ≤+#ê*?
1) Ç+≥s¡÷«´ 2) düe÷#ês¡ ùdø£s¡D 3) |ü⁄düÔø£ |üsƒ¡q+
4) |ü]o\q\T 5) Á|üjÓ÷>±\T, nH˚«wüD\T
6) düè»Hê‘·àø£ n+XÊ\T eT]j·TT q÷‘·q Ä$wüÿs¡D\T.
` e÷s¡Tÿ\ πø{≤sTT+|ü⁄ :
I ÁbÕC…≈£îºqT #˚j·T&É+ ` 3 e÷ 30%
II ìy˚~ø£ ‘·j·÷Ø ` 5 e÷ 50%
III ìy˚~ø£/ÁbÕC…≈£îºô|’ e÷{≤¢&ÉT≥ ` 2 e÷ 20%
(n+fÒ ìy˚~ø£qT #·<äe&É+ ø±<äT, ÁbÕC…≈£îºô|’ dü«+‘·+>± e÷{≤¢&Ü*.)
148
148
` ÁbÕC…≈£îº ‘·j·÷Ø eT]j·TT Á|ü<äs¡Ùq˝Àì k˛bÕHê\T/ìs¡«Vü≤D≤ Áø£eT+ :
m ÁbÕC…≈£îº ù|s¡T
m ÁbÕC…≈£îº dü«uÛ≤e+ : e´øÏÔ>∑‘· / »≥Tº ÁbÕC…≈£îº
m |üì $uÛÑ»q (»≥¢˝À ø£*dæ ÁbÕC…≈£îº ìs¡«Væ≤düTÔqï|ü&ÉT)
` ÁbÕC…≈£îº ìs¡«Vü≤D
m düe÷#ês¡/<ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D
m düe÷#ês¡ qyÓ÷<äT
m qyÓ÷<äT #˚dæq düe÷#ês¡ $X‚¢wüD
m $X‚¢wüDô|’ ìy˚~ø£ ‘·j·÷Ø
m ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ìy˚~ø£ Á|ü<äs¡Ùq ` #·s¡Ã
m ÁbÕC…≈£îº <ë«sê @$T H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T? ` #·s¡Ã
bÕsƒê´+XÊ\ìï{Ïô|’Hê ÁbÕC…≈£îº\T ìs¡«Væ≤+#ê*. bÕsƒê´+XÊ\ ∫es¡q Ç∫Ãq ÁbÕC…≈£îº\‘√ bÕ≥T nedüs¡yÓTÆq
dü+<äsꓤ\˝À $<ë´s¡Tú\ ÄdüøÏÔ, bÕsƒê´+XÊ\ y˚Ts¡≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü«j·T+>± ÁbÕC…≈£îº\qT >∑T]Ô+∫, $<ë´s¡Tú\#˚
ìs¡«Væ≤+|ü#˚j·÷*.
4. \|òüTT|üØø£åqT m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê* ?
m á |üØø£åqT j·T÷ì{Ÿ f…dtº˝≤ ø±≈£î+&Ü/eTT+<ädüTÔ düe÷#ês¡+ Çe«≈£î+&Ü ìs¡«Væ≤+#ê*.
m sê‘·|üØø£å 20 e÷s¡Tÿ\≈£î ìs¡«Væ≤+#ê*. <ëìì 5 e÷s¡Tÿ\≈£î ‘·–Z+#ê*.
m 20 e÷s¡Tÿ\ |üØø£å ˇπøkÕ] ø±ì ˝Ò<ë ¬s+&ÉT ˝Òø£ eT÷&ÉT kÕs¡T¢ ø±ì ìs¡«Væ≤+#·Tø√e#·TÃ.
m BìøÏ ì]Δwü˜ düeTj·T+ nedüs¡+ ˝Ò<äT. m|ü&Ó’Hê ˇø£ |”]j·T&é düeTj·T+˝À ìs¡«Væ≤+#·Tø√e#·TÃ.
m sê‘· |üØø£≈å î£ 20 e÷s¡Tÿ\THêïsTT ø±ã{Ϻ @yÓH’ ê 2 ˝Ò<ë 3 $<ë´ Á|üe÷D≤\ø£qT>∑TD+>± Á|üXÊï|üÁ‘êìï
ñbÕ<Ûë´j·TT˝Ò ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø=ì ìs¡«Væ≤+∫, eT÷˝≤´+ø£q+ #˚dæ, q\¢ã\¢ô|’ |üP]ÔkÕúsTT ne>±Vü≤qqT
#·s¡Ã <ë«sê ø£*Œ+#ê*.
m Á|üXÊï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ùd«#·Ã¤ ñ+~. ø=ìï Á|üX¯ï\qT q\¢ã\¢ô|’ sêdæ
|”]j·T&é e´e~Û˝À |üØø£å ìs¡«Væ≤+#ê*.
m ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\¢\T düe÷<ÛëHê\T sêj·T&ÜìøÏ Á|ü‹ düu®≈£îº≈£î Á|ü‘˚´ø£ H√≥T |ü⁄düÔø£+
ñ+&Ü*.
m á H√{Ÿ |ü⁄düÔø£+˝Àì düe÷<ÛëHê\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T ~~›, e÷s¡Tÿ\T CCE ]õwüºsY˝À qyÓ÷<äT#˚j·÷*.

149
149
\|òüTT |üØøå±+XÊ\T :`
m uÛ≤eq\ô|’ ne>±Vü≤q (Á|üX¯ï/»yêãT)
m |ü{≤\qT $X‚¢wæ+#·≥+, |ü≥+˝À ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·&É+.
m ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ô|’ $X‚¢wüD.
m kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’ ne>±Vü≤q, nqTuÛÑyê\ $X‚¢wüD.
m Á|üX¯+dü, $\Te\T.
m Á|ü‹ FA ˝À \|òüTT |üØø£åqT 20 e÷s¡Tÿ\≈£î, $T–*q yê{Ïì ˇø=ÿø£ÿ <ëìì 10e÷s¡Tÿ\≈£î ìs¡«Væ≤+#ê*.
ø±ì ]ø±s¡T¶ #˚j·TTq|ü⁄&ÉT yêìì 5 e÷s¡Tÿ\ #=|üq ≈£î~+∫ ]ø±s¡T¶ #˚j·÷*.
m bòÕπsà{Ïyé eT÷˝≤´+ø£q+ $esê\qT øÏ+~ $<Ûä+>± qyÓ÷<äT #˚j·÷*.
ø£. $<ë´]ú Ç∫Ãq n+XÊìï sê‘· ÁbÕC…≈£îº \|òüTT |üØø£å yÓTT‘·Ô+
dü+K´ ù|s¡T #·~$ yê´U≤´ì+#·&É+— n+XÊ\T |üì (Slip Test) e÷s¡Tÿ\T
düeTø±©q n+XÊ\ô|’ (Written
Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ Works)
5 e÷ˆˆ 5 e÷ˆˆ 5 e÷ˆˆ 5 e÷ˆˆ 20 e÷ˆˆ

m ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£Hêìï dü+e‘·‡s¡+˝À 4 kÕs¡T¢ ìs¡«Væ≤+#ê*. (p˝…’, Ä>∑wüߺ, qe+ãsY, »qe]/

|òæÁãe]\˝À)
m 4 kÕs¡T¢ ìs¡«Væ≤+∫q |æeTà≥ dü+e‘·‡sê+‘·+˝À yê{Ï düsêdü] e÷s¡Tÿ\qT 20≈£î ˝…ø£ÿ>∑{Ϻ uÀs¡T¶øÏ
n+<ä#˚j·÷*.
H√{Ÿ : ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À sê‘· n+XÊ\≈£î ˇø£ H√≥TãTøŸqT (200 ù|J\T), $T–*q
eT÷&ç+{ÏøÏ ø£*|æ ˇø£ H√≥TãTøŸqT (200 ù|J\T) ô|{Ϻ <ëì˝ÀH˚ sêj·÷*. yêìì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT |ü]o*+∫, dü÷#·q\T sêdæ e÷s¡Tÿ\T Çyê«*. Á|ü‹ ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q düeTj·T+˝À
yÓTT<ä{Ï ù||üs¡T eT]j·TT ¬s+&Ée ù||üs¡T bÕsƒê\ Ä<Ûës¡+>± |üØøÏå+#ê*.

150
150
 ÁbÕC…≈£îº |üì ` ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D
ÁbÕC…≈£îº : düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ <ë«sê MT ÁbÕ+‘·eTT˝Àì e´≈£îÔ\ düeTdü´\T |ü]wüÿ]+#·ã&çq
yê] $»j·T >±<∏ä\qT >∑T]+∫ ˇø£ ìy˚~ø£ ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
ñb˛<ëÈ‘·eTT : Á|üuÛÑT‘·« bÕ\Hê e´eVü‰sê\˝À bÕs¡<äs¡Ùø£‘·qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ Á|ü»\T ø√]q
düe÷#êsêìï n+~+#·&ÜìøÏ ñ<˚•› +∫q á #·{≤ºìï uÛ≤s¡‘· bÕs¡y¢ TÓ +≥T ÄyÓ÷~+∫+~.
Ç~ Á|ü»\ nedüsê\T, ‘·eT |üqT\ C≤bÕ´ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ
n˝≤π > n_Û e è~Δ ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\≈£ î π ø {≤sTT+∫q ì<Û ä T \T, $<Û ä T \ |ü ≥ ¢ m+‘·
u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·+>± |üì#˚XÊs√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ kÕe÷õø£ ÄdüT\Ô ìs¡«Vü≤D≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«+
yÓ∫Ã+#˚ ì<ÛäT\T n$˙‹ì ìs¡÷à*+#·T≥≈£î |üqT\ C≤bÕ´ìï ìyê]+#·T≥≈£î á #·≥º+
e´≈£îÔ\ #·≥º+>± e÷]+~.
ñ<˚›X¯´+ : y˚TeTT rdüTø=qï á ÁbÕC…≈£îº <ë«sê e÷ ÁbÕ+‘·+˝À \_Δ bı+~q yê] $»j·T >±<Ûä\
dü÷Œ]Ô <ë«sê düe÷C≤ìï #Ó’‘·q´e+‘·+ #˚j·T&ÜìøÏ á ÁbÕC…≈£îºqT m+|æø£ #˚düTø√e&É+
»]–+~.
düe÷#ês¡ ùdø£s¡D : e÷ eT+&É\+˝Àì eT+&É\ ¬s$q÷´ ø±sê´\j·TeTT eT+&É\ |ü]wü‘Y n_Ûeè~Δ
ø±sê´\j·TeTT qT+&ç á e÷düeTT˝À düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ øÏ+<ä <äs¡U≤düTÔ #˚dæqyê]
$esê\T, yês¡T bı+~q $esê\T eT]j·TT e÷ Á>±eT |ü+#êj·T‘·T\˝À á Ä]úø£
dü+e‘·‡sêìøÏ $&ÉT<ä˝…’q $<ÛäT\T, Ks¡TÃ\ $esê\T >∑T]+∫ düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+
øÏ+<ä n&ç–q yê] $esê\qT ùdø£]+#·&É+ »]–+~. á ùdø£s¡D ø√dü+ Á|üXÊïe[
s¡÷bı+~+#·Tø=ì düπs«#˚j·T&É+ »]–+~.
Á|üXÊïe[ (düπs«ìs¡«Vü≤D≈£î) :
1) düVü≤#·≥º+ øÏ+<ä <äs¡U≤düTÔ #˚dæq yê] ù|s¡T :
2) ∫s¡THêe÷ Á>±eT+ :
3) ø√s¡T‘·Tqï düe÷#ês¡+ :
4) Ä]úø£ |üs¡yÓTÆq<ë?/kÕe÷õø£ |üs¡yÓTÆq<ë? :
5) ø√]q düe÷#ês¡+ bı+~Hêsê? ˝Ò<ë? bı+<äø£b˛‘˚ ø±s¡D≤\T :
ô|’ Á|üXÊïe[ Ä<Ûës¡+>± @Á|æ˝Ÿ e÷düeTTq+<äT eT+&É\ ¬s$q÷´ ø±sê´\j·TeTTq≈£î ≈£î\<ÛäèMø£s¡D |üÁ‘·eTT
Çe«ø£b˛e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT ø√s¡T‘·÷ 5 <äs¡U≤düTÔ\T, Á|üuÛÑT‘·« uÛÑ÷eTT\ $es¡D ø√s¡T‘·÷ ˇø£ <äs¡U≤düTÔ,
M.P.D.O ø±sê´\j·÷ìøÏ e÷ Á>±eTeTT qT+&ç eT+&É\ πø+Á<ëìøÏ, s√&ÉT¶ u≤>∑T #˚j·TT≥≈£î $&ÉT<ä˝…’q ì<ÛäT\T,
Ks¡TÃ\ >∑T]+∫ ˇø£ <äs¡U≤düTÔ, e÷ Á>±eT |ü+#êj·Tr ø±sê´\j·÷ìøÏ >∑‘· Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+˝À Ks¡Tà #˚dæq ì<ÛäT\
$esê\ >∑÷]à ˇø£ <äs¡U≤düTÔ e∫Ãq≥T¢ e÷ düπs«˝À ‘˚*+~.

151
151
 ô|’ $esê\ Ä<Ûës¡+>± Á|üXÊïe[ |ü]o\q nq+‘·s¡+ <äs¡U≤düTÔ\qT düeTdü´\ Ä<Ûës¡+>± eØZø£]+#·&É+
»]–+~. n˝≤π> ø±sê´\j·÷\|üs¡+>± |ü{Ϻø£˝À qyÓ÷<äT #˚j·T&É+ »]–+~.
Áø£.dü+. ø±sê´\j·T+ ù|s¡T <äs¡U≤düTÔ $esê\T |ü]wüÿ]+#·&É+ dü+‘·è|æÔ #Ó+<ësê?
Ä]úø£|üs¡ kÕe÷õø£|üs¡ uÛÑ÷eTT\ »]–+<ë/˝Ò<ë ˝Ò<ë
1. eT+&É\ ¬s$q÷´ ø±sê´\j·T+ ` 5 1 2 `
2. MPDO ø±sê´\j·T+ ` 1 ` bÕøÏåø£ |ü]cÕÿs¡+ ndü+‘·è|æÔ
»]–+~.
3. Á>±eT|ü+#êj·T‹ 1 ` ` |ü]cÕÿs¡+
»]–+~ `
düe÷#ês¡ $X‚¢wüD : ô|’ |ü{Ϻø£ Ä<Ûës¡+>± düe÷#ês¡#·≥º+ Ä<Ûës¡+>± ‘·Vü≤o˝Ÿ ø±sê´\j·T+ q+<äT ≈£î\
<Ûèä Mø£sD¡ |üÁ‘·+ C≤Ø#˚jT· &ÜìøÏ s¬ +&ÉT <äsU¡ ≤düT\Ô T ‹s¡dÿü ]+#·ã&çq$. ø±s¡D≤\T |ü]o*+#·>±, RI >±s¡T <Ûèä Mø£sD¡
#˚j·Tìø±s¡D≤+>±, ]»ø˘º #˚j·Tã&çq≥T¢ <äs¡U≤düTÔ˝À ]e÷s¡Tÿ\T #˚XÊs¡T. uÛÑ÷eTT\≈£î dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\
düe÷#ês¡+ n+<äTu≤≥T˝À ñ+~. MPDO ø±sê´\j·T+ Ç∫Ãq $esê\T, >∑D≤+ø±\T $X¯«dü˙j·T‘·>± ø£q|ü&qÉ +<äTq,
ô|’ n~Ûø±s¡T\≈£î n|”Œ\T #˚j·T&ÜìøÏ dæ<äΔ+>± ñHêïsTT.
|òü*‘ê\T : düe÷#ês¡ #·≥º+ <ë«sê bı+~q düe÷#ês¡+ e\q, n~Ûø±s¡T˝À¢ bÕs¡<äs¡Ùø£‘·, $<ÛäT\ |ü≥¢
ìs¡¢ø£å´+>± Á|üe]Ô+∫q≥T¢>± ø£qã&É˝Ò<äT. ø=ìï $wüj·÷\¢ ø=+‘·eT+~ ndüŒwüº+>± düe÷#êsêìï n+~+#·&É+ e\q
#·≥º+ neT\Tø√dü+, ô|’ n~Ûø±s¡T\≈£î n|”Œ\T #˚j·T&É+, e\q n~Ûø±s¡T\ u≤<Ûä´‘êsêVæ≤‘·´+ ãVæ≤s¡Z‘·yÓTÆ+~.
Á>±|òü⁄\ s¡÷|ü+˝À Á|ü<äs¡Ùq :
Á>±eT
|ü+#êsTT‹ 7 5 % ·ã&çq$
kÕe÷õø£ Ä]úø£ üÿ]+# bÕøÏåø£
eT+&É\ eT+&É\ |ü]w |ü]cÕÿs¡+
n_Ûeè~Δ ¬s$q÷´ 50% 12.5%
uÛ÷Ñ eTT\T |ü]wüÿ]+#·
ã&çq$
<äs¡U≤düTÔ\T ø±sê´\j·÷\T |ü]cÕÿs¡+qT ‘Ó\T|ü⁄
|ü≥+
ô|’ Á>±|òü⁄\T düe÷#ês¡ #·≥º+ <ë«sê #˚dæq <äs¡U≤düTÔ\ $esê\T, ø±sê´\j·÷\ $esê\T, #˚dæq |üqT\qT
$e]düTÔHêïsTT. |ü]cÕÿs¡+ bı+~q <äs¡U≤düTÔ\ XÊ‘·+, n|”Œ\T #˚dæq <äs¡U≤düTÔ\ XÊ‘·+ $esê\T Á|ü<ä]Ù+#·ã&ܶsTT.
eTT–+|ü⁄ :
ô|q’ Áø√&ûø]£ +∫q düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥+º |ü≥¢ Á|ü»˝À¢ #Ó‘’ q· ´+ ô|]–+<äì n~Ûø±s¡T˝À¢
#ê˝≤ es¡≈£î u≤<Ûä´‘êsêVæ≤‘·´+, $<ÛäT\ |ü≥¢ n\dü‘·«+ ‘·–Zq≥T¢ ÁbÕC…≈£îº |òü*‘ê\T ‘Ó*j·T#˚düTÔHêïsTT.

152
152
 ÁbÕC…≈£îº ìy˚~ø£˝À ñ+&Ée\dæq n+XÊ\T
1. $<ë´]ú ù|s¡T :
2. ‘·s¡>∑‹ : e÷<Ûä´eTeTT.
3. s√˝Ÿ HÓ+ãsY :
4. ÁbÕC…≈£îºù|s¡T / o]¸ø£ :
5. ÁbÕC…≈£îº \ø£å´eTT :
6. ìs¡«Vü≤D≤ $<ÛëqeTT / |ü<äΔ‹ :
7. düe÷#ês¡ $X‚¢wüD ` $$<Ûä |ü{Ϻø£\T :
8. düeTdü´ kÕ<Ûäq / $es¡D :
9. |òü*‘·eTT :
10. eTT–+|ü⁄ :
11. ñ|üjÓ÷–+∫q Á>∑+<∏ë\T / yÓuŸ ôd’≥T¢ :
e÷s¡Tÿ\ uÛ≤s¡‘·«eTT :
ÁbÕC…≈£îº\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚dæq|ü⁄&ÉT øÏ+<ä dü÷∫+∫q $<Ûä+>± uÛ≤s¡‘·«+ πø{≤sTTdü÷Ô e÷s¡Tÿ\T qyÓ÷<äT #˚dæ
Áπ>&ÉT Çyê«*.
1. dü÷∫ø£\ ‘·j·÷Ø / düe÷#ês¡ ùdø£s¡D≈£î nqTyÓ’q yêìì >∑T]Ô+#·T≥ / düe÷#ês¡ ùdø£s¡D / düe÷#ês¡
$X‚¢wüD / $$<Ûä |ü{Ϻø£\ ‘·j·÷Ø / |òü*‘ê\ qyÓ÷<äT ` 5 e÷s¡Tÿ\T
2. ìy˚~ø£ ‘·j·÷Ø, Á|ü<äs¡Ùq / eTÚœø£+>± $e]+#·T≥ / düeTs¡ŒD ` 5 e÷s¡Tÿ\T
>∑eTìø£ : ãè+<ä ÁbÕC…≈£îº\T ìs¡«Væ≤+#·e\dæ e∫Ãq|ü⁄&ÉT ãè+<äeTT˝Àì Á|ü‹ $<ë´]ú e´øÏÔ>∑‘·+>± eTÚœø£+>± Ä
ÁbÕC…≈£îº ìs¡«Vü≤D≤ $<ÛëHêìï $e]+#ê*. Ä $<ë´]ú $e]+#˚ $<Ûëq+ Ä<Ûës¡+>± Ä $<ë´]úøÏ >∑]wüº+>± 5 e÷s¡Tÿ\T
1
πø{≤sTT+#ê*. nsTT‘˚ ˇø£y˚fi¯ ÁbÕC…≈£îºqT 5 e÷s¡Tÿ\πø rdüTø=ì ìs¡«Væ≤ùdÔ ¬s+&ÉT k˛bÕHê\≈£î 2 2 e÷s¡Tÿ\ #=|üq
ø{≤sTT+#ê*.
C≤Á>∑‘·Ô\T :
1. ÁbÕC…≈£îº ìy˚~ø£\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T uÛÑÁ<ä|üs¡#·e\dæ e⁄+≥T+~. n~Ûø±s¡T\T me¬s’q |ü]o*+#ê*‡ e∫Ãq|ü⁄&ÉT
M{Ïì yê]øÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. M{Ï Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\T bı+~q e÷s¡Tÿ\qT dü]#·÷kÕÔs¡T.
2. nedüs¡yÓTÆq düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·>∑*π> neø±X¯+ e⁄qï ÁbÕC…≈£îºqT e÷Á‘·y˚T $<ë´s¡Tú\≈£î πø{≤sTT+#ê*.
3. düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ Á|üXÊïe[ì s¡÷bı+~+#·T≥˝À $<ë´s¡T\ú qT ‘·–q dü\Vü‰\qT dü÷#·q\qT Çyê«*.
4. ÁbÕC…≈£îº ìs¡«Vü≤D≈£î nedüs¡eTj˚T´ uÛ≤eq\qT $<ë´s¡Tú\≈£î $e]+#ê*.
Ç˝≤ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ÁbÕC…≈£îºqqTdü]+∫ Á>∑÷|ü⁄\˝À / e´øÏÔ>∑‘·+>± $<ë´]ú#˚ #·]Ã+|ü#˚dæ, Á|ü•ï+∫, yês¡T
düeT]Œ+#·T ìy˚~ø£qT |ü]o*+∫ ‘·–q Ä<Ûësê\‘√ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì n+#·Hê y˚j·÷*.
U
153
153
 11 dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` neT\T

dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Assessment)

$<ë´]ú uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\ <ë«sê H˚s¡TÃø=qï n+XÊ\qT yÓTT‘·Ô+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&Üìï dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£
eT÷˝≤´+ø£q+ n+{≤s¡T. Ç$ ø√s¡T‡ yÓTT‘·Ô+ |üP]ÔnsTTq ‘·sê«‘· ˝Ò<ë ìsêΔ]‘· bÕsƒê´Á|üD≤[ø£ |üPs¡ÔsTTq ‘·s¡Tyê‘· |æ\¢\
kÕ<ÛäqqT |üØøÏå+#˚ |ü<äΔ‹. á |ü<äΔ‹˝À $<ë´]ú ‘êqT #·~$q ø√s¡T‡<ë«sê @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉT?, m+‘· es¡≈£î H˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉT?
nH˚ n+XÊ\qT |ü]o*+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. kÕ<Ûës¡D+>± sê‘· (ù||üsY ` ô|ì‡˝Ÿ) |üØø£å\ s¡÷|ü+˝À e÷Á‘·y˚T ìs¡«Væ≤+#˚
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À bÕsƒ¡´$wüj·÷\qT e÷Á‘·y˚T |üØøÏå+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. |æ\¢\T b+‘· H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T nì
|üØøÏå+#·&É+. ≥]àq˝Ÿ, yê]¸ø£ ù|]≥ ìs¡«Væ≤+#˚ dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ $<ë´s¡Tú\ø£T yê] kÕ<ÛäqqT, e÷s¡Tÿ\T,
sê´+≈£î\ s¡÷|ü+˝À n+<äCÒdüTÔ+~. ñrÔs¡í‘· kÕ~Û+#ês√ ˝Ò<√ e÷Á‘·y˚T ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. $<ë´s¡Tú\T #·~$q n+XÊ\˙ï
ne>±Vü≤q #˚düTø=ì dü«+‘·+>± |üØø£å\˝À sêj·Te\dæ sêe&É+ e\¢ |æ\¢˝À¢ |üØø£å\|ü≥¢ uÛÑj·T+, yê´≈£î\‘· ñ+&É<äT. á
‘·sV¡ ‰ü n+‘·s‘Z¡ · eT÷˝≤´+ø£q $<Ûëq+ |üØø£\å ù|]≥ |æ\\¢ eT<Û´ä ø£*>π nyê+#Û˙· j·T b˛{°ì ‘·–+Z #·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
Bì dü«uÛ≤yêìï eT]+‘·>± ì•‘·+>± ns¡ú+#˚düT≈£î+<ë+.
Ç~ nuÛÑ´düqqT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd |ü<äΔ‹.
kÕ<Ûës¡D+>± ≥sYà, yê]¸ø£ |üØø£å\ s¡÷|ü+˝À H˚s¡TÃ≈£îqï yÓTT‘êÔìï |üØøÏådüTÔ+~. nq>± >∑‘·+˝À Å‘Ó’e÷dæø£ (Quar-
terly), ns¡Δ yê]¸ø£ (Half Yearly) eT]j·TT yê]¸ø£ (Annual) |üØø£\å T>± ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T. Á|üdTü ‘Ô +· ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À
Bìï ¬s+&ÉTe÷s¡T¢ ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. yÓTT<ä{Ï~ nø√ºãsY e÷dü+˝À, ¬s+&Ée~ e÷]Ã/ @Á|æ˝Ÿ e÷dü+˝À ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.
$<ë´Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+>± ‘·j·÷s¡T#˚dæq |üØøå± ù||üsY‘√ |ü]o*+#˚
|üØø£å |ü<äΔ‹.
|üØø£å ìs¡«Vü≤D ø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T düu…®≈£îºyêØ>± ìsêΔ]+∫q $<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± Á|üX¯ï|üÁ‘·+
s¡÷bı+~+#·Tø√yê* ($wüj·TyêØ uÛ≤s¡‘·« |ü{Ϻø£\qT |ü]o*+#·+&ç.)
eTÚœø£ |üØø£åqT Á|ü‘˚´ø£+>± ìs¡«Væ≤+#ê*‡q nedüs¡+ ˝Ò<äT. eTÚœø£ |üØø£å≈£î dü+ã+~Û+∫q $<ë´ Á|üe÷D≤\≈£î
πø{≤sTT+∫q e÷s¡Tÿ\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·eT |ü]o\q\ Ä<Ûës¡+>± ˝Ò<ë n+‘·≈£îeTT+<äT qyÓ÷<äT#˚dæq bòÕπsà{Ïyé
eT÷˝≤´+ø£q+ Ä<Ûës¡+>± πø{≤sTT+∫ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì qyÓ÷<äT#˚j·÷*.
sê‘· |üØø£å ø√dü+ Äj·÷ düã®≈£îº\yêØ>± ìsêΔ]+∫q uÛ≤s¡‘ê«\ Á|üø±s¡+ $<ë´Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± Á|üXÊï|üÁ‘·+
s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.
dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ˇø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ ìs¡«Væ≤+#ê*. ø±ã{Ϻ yÓTT<ä{Ï dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£
eT÷˝≤´+ø£q+. nø√ºãsY e÷dü+˝À, s¬ +&Ée dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´ø£q+ e÷]à ˝Ò<ë @Á|æ˝Ÿ e÷dü+˝À ìs¡«Væ≤+#ê*.
yÓTT<ä{Ï dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+ Á|üX¯ï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·Tø=H˚≥|ü&ÉT nø√ºãsY HÓ\es¡≈£î |üPs¡ÔsTTq
dæ\ãdtqT |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø√yê*. n˝≤π> ¬s+&Ée dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+ Á|üXÊï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·T
ø=H˚≥|ü&ÉT |üP]Ô bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±ìï nq>± nìï n<Ûë´j·÷\qT |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø√yê*.

154
154
 düy˚Tà{Ïyé Á|üXÊï|üÁ‘êìï s¡÷bı+~+∫q|ü⁄&ÉT nìïs¡ø±\ Á|üX¯ï\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*. nq>± yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\T,
\|òüTT düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T, dü+øÏå|üÔ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T, \øå±´‘·à¤ø£ Á|üX¯ï\T yÓTT<ä\>∑Tq$.
ˇø£ kÕeTsêú´ìøÏ #Ó+~q Á|üXï¯ \˙ï Á|üXï¯ |üÁ‘·+˝À ˇπø $uÛ≤>∑+>± Çyê«*. ÁbÕ»≈£îº |üqT\qT Á|üXï¯ |üÁ‘·+˝À Çe«sê<äT.
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ :
m kÕ+|òæTø£ XÊg+˝À dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+qT sê‘· |üØø£å>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
m dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q $<ëq+ 9, 10 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î ˇπø $<äeTT>± ñ+≥T+~.
m kÕ+|òæTø£ XÊg+˝À 9, 10 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î ˇπø $<ëq+ ñ+≥T+~.
m kÕ+|òæTø£ XÊg+˝À 9, 10 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î eT÷&ÉT dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#ê*.
m dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ |üØø£å Á|üX¯ï|üÁ‘ê\qT 9, 10 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î õ˝≤¢ ñeTà&ç |üØø£å\ uÀs¡T¶ (DCEB) düs¡|òüsê
#˚düTÔ+~. á Á|üX¯ï |üÁ‘ê\qT $wüj·T ì|ü⁄DT‘· >∑*Zq ñbÕ<Ûë´j·TT\ ãè+<ä+ (10 qT+&ç 15) ‘·j·÷s¡T
#˚düTÔ+~.
m SA-I ôdô|º+ãsY/nø√ºãs¡T\˝À, SA-II &çôd+ãs¡T/»qe]˝À ìs¡«Væ≤+#ê*. 9e ‘·s¡>∑‹øÏ SA III qT
yê]¸ø£ |üØø£å>± õ˝≤¢ ñeTà&ç |üØø£å\ uÀs¡T¶ (DCEB) ìs¡«Væ≤düTÔ+~. 10e ‘·s¡>∑‹øÏ SA III qT |ü_¢ø˘
|üØø£å>± ôdø£+&ÉØ dü÷ÿ˝Ÿ uÀs¡T¶ ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
m 10e ‘·s¡>∑‹˝À dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ¬s+&ÉT ù||üs¡T¢>± ñ+≥T+~.
ù||üsY`I bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝Àì uÛ≤>∑+`I : eqs¡T\ n_Ûeè~Δ, düe÷q‘· (1`12 bÕsƒê\T)
ù||üsY`II bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝Àì uÛ≤>∑+`II : düeTø±*q Á|ü|ü+#·+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ (13`22 bÕsƒê\T)
m SA - kÕ+|òæTø£ XÊg+˝À ù||üs¡T`I 40 e÷s¡Tÿ\≈£î, ù||üs¡T`II 40 e÷s¡Tÿ\≈£î ñ+≥T+~.
m ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Formative Assessement) 20 e÷s¡Tÿ\≈£î ñ+≥T+~.
kÕ+|òæTø£XÊg+ e÷s¡Tÿ\T |ü_¢ø˘ |üØø£å e÷s¡Tÿ\T Hê\T>∑T FA\ dü>∑≥T
ù||üs¡T`I 50 40
ù||üs¡T`II 50 40 20
yÓTT‘·Ô+ 100 80 20

m ù||üs¡T`I ˝À 40 e÷s¡Tÿ\≈£î 14 e÷s¡Tÿ\T ‘Ó#·TÃø√yê*. n˝≤π> ù||üs¡T`II ˝À ≈£L&Ü 40 e÷s¡Tÿ\≈£î 14

e÷s¡Tÿ\T ‘Ó#·TÃø√yê*. n+‘·s¡ eT÷˝≤´+ø£q+˝À 20 e÷s¡Tÿ\≈£î 7 e÷s¡Tÿ\T ‘Ó#·TÃø√yê*. n|ü&ÉT
e÷Á‘·y˚T $<ë´]ú bÕdt ne⁄‘ê&ÉT. (35% e÷s¡Tÿ\T ‘Ó#·TÃø√yê*)

155
155
Áπ>&ç+>¥ :`
m 9, 10 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î SA ˝À e∫Ãq e÷s¡Tÿ\T Ä<Ûës¡+>± øÏ+~ $<Ûä+>± Áπ>&é Çyê«*.
Grade Marks Grade Points
A1 46-50 Marks 10
A2 41-45 9
B1 36-40 8
B2 31-35 7
C1 26-30 6
C2 21-25 5
D 18-20 4
E 0-17 3

A1 – Outstanding performance
A2 – Excellent participation and oragnisation of activities
B1 – Have good leadership qualities
B2 – Shows interest only in participation
C1 – Have required content knowledge
C2 – Little knowledge about materials and procedures
D- Poor performance and interest
E – Not Participated in any activity

CCE ` ]õwüºs¡T, ]ø±s¡T¶\T (CCE - Registers and Records)

Äj·÷ e÷kÕ\˝À |üP]Ô#˚dæq bÕsƒê´+XÊ\qT eT~+|ü⁄ #˚j·Te˝…qT. FA ìs¡+‘·s¡+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq˝À n+‘·sꓤ>∑+
#˚dü÷Ô |æ\¢\ø£T Áπ>&ÉT\T ÇkÕÔ+. SA˝À sê‘· |üØø£å ìs¡«Væ≤+∫ n+<äT˝À ≈£L&Ü Áπ>&ÉT\T ÇkÕÔ+. $<ë´s¡Tú\T kÕ~Û+∫q
e÷s¡Tÿ\ Ä<Ûës¡+>± 8 n+XÊ\ Áπ>&ç+>¥ ùdÿ˝Ÿ` A1, A2, B1, B2, C1, C2, D, E ô|’ $<ë´]ú Á|ü>∑‹ì ìsêΔ]kÕÔ+. e÷s¡Tÿ\
Ä<Ûë]‘· Áπ>&ÉT\T $<ë´]ú Á|ü>∑‹ì n+#·Hêy˚j·T{≤ìøÏ düT\uÛÑeTsTTq e÷s¡Z+.
uÛ≤cÕ, uÛ≤ùw‘·s¡ n+XÊ\‘√bÕ≥T düVü≤bÕsƒê´+X¯eTT\sTTq Äs√>∑´+ eT]j·TT yê´j·÷eT $<ä´, kÕ+düÿè‹ø£ $<ä´,
$\Te\T eT]j·TT yÓ’Ks¡T\T ≈£L&É eT~+|ü⁄ #˚j·Tã&ÉT‘êsTT.
` SA1, SA2 (Summative Assessment) ìs¡«Væ≤+#˚ ¬s+&ÉT dü+<äsꓤ\˝À düVü≤bÕsƒ¡´ n+XÊ\T n+#·Hê
y˚j·Tã&ÉT‘êsTT. e÷s¡Tÿ\ Ä<Ûë]‘· Áπ>&ç+>¥ düVü≤bÕsƒ¡´n+XÊ\˝À $<ë´s¡Tú\≈£î Çe«ã&ÉT‘·T+~.

156
156
 ` Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q ‘·s¡>∑‹>∑~/ $wüj·T+q≈£î dü+ã+~Û+∫q ˇø£ dædæÇ ]õwüºsYqT ìs¡«Væ≤kÕÔ&ÉT. Ç+<äT˝À
Á|ü‹ $<ë´]ú Á|ü>∑‹ì qyÓ÷<äT #˚kÕÔ&ÉT. á Á|ü>∑‹ì Á|ü>∑‹|üÁ‘·+/≈£î´eTT˝Ò${Ÿ ]ø±s¡T¶˝À bı+<äT|üs¡∫ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î
|ü]o\Hês¡ú+ |ü+|ækÕÔs¡T.
` ≈£î´eTT˝Ò{Ïyé ]ø±sY¶ Á|ü‹ $<ë´]úøÏ 1`5, 6`10 ‘·s¡>∑‘·T\ es¡≈£î ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~. Bìï 8e ‘·s¡>∑‹ |üP]Ô
nsTTq |æ<ä|ü m*yÓT+≥Ø $<ä´qT |üP]Ô#˚dæq≥T¢>± dü]º|òæ¬ø{Ÿ Á|ü<ëq+ #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. á ≈£î´eTT˝Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶˝À
>∑&ç∫q 8 dü+e‘·‡sê\˝À |æ\¢yêì nìï n+XÊ\T nq>± Vü‰»s¡T, bÕsƒ¡´, bÕπsƒ´‘·s¡ n+XÊ\˝À Á|ü>∑‹ eT]j·TT
‘·*¢<ä+Á&ÉT\ kÕe÷õø£, Ä]úø£ dæú‹>∑‘·T\T Á|ü‹_+_kÕÔsTT.
CCE ` ìs¡«Vü≤D`u≤<Ûä´‘·\T (CCE - Implementation - Roles & Responsibilities)
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+qT m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT nìï bÕsƒê´+XÊ\˝Àì nìï kÕeTsêú´\qT |ü]o*+∫ n+#·Hê
y˚j·÷*.
bÕsƒê´+XÊ\ yêØ>± |ü]o*+∫q n+XÊ\qT ]õwüºsY˝À qyÓ÷<äT #˚ùd u≤<Ûä´‘· ñbÕ<Ûë´j·TTì~.
` ‘·s¡>∑‹ >∑~˝Àì |æ\¢\+<ä]ø° u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#ê*‡+~ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT.
` bÕsƒ¡XÊ\˝À dædæÇ ìs¡«Vü≤D, u≤<Ûä´‘· ìs¡«Væ≤+#ê*‡+~ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT, Äj·÷ ñbÕ<Ûë´j·TT\T BìøÏ u≤<Ûä´‘·
eVæ≤+#ê*. |üs¡´y˚øÏå+#ê*.
` ø±+ô|¢≈£î‡ kÕúsTT˝À dædæÇ ìs¡«Vü≤D, |üs¡´y˚ø£åD u≤<Ûä´‘· Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì~.
` bÕsƒ¡XÊ\˝À dædæÇ ìs¡«Vü≤D˝À mdtm+dæ, |æ{Ï@ ≈£L&Ü |üs¡´y˚ø£åD u≤<Ûä´‘· ìs¡«Væ≤+#ê*.
` eT+&É\ kÕúsTT˝À dædæÇ ìs¡«Vü≤D neT\T u≤<Ûä´‘· ìs¡«Væ≤+#ê*‡+~ eT+&É\ $<ë´ XÊU≤~Ûø±] (m+.Ç.z.)
eT]j·TT yê] dæã“+~.
` õ˝≤¢ kÕúsTT˝À dædæÇ ìs¡«Vü≤D, neT\T, |üs¡´y˚ø£åD õ˝≤¢ $<ë´XÊU≤~Ûø±] (&çÇz) u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#ê*.
CCE ` neT\T ` dü÷∫ø£\T ` Ä<Ûësê\T
(CCE - Indicators of implementation - Evidences)
dædæÇ bÕsƒ¡XÊ\ Ä<Ûë]‘·, ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ dü+ã+~Û+∫q eT÷˝≤´+ø£q+. á Á|üXÊï|üÁ‘·+\qT K∫ä‘·+>± ñ
bÕ<Ûë´j·TT&˚ ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*. ø±ì Ç‘·s¡ dü+düú\ qT+&ç >±ì e´≈£îÔ\ qT+&ç >±ì bı+<äsê<äT. |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ô|’q
$e]+∫q 5 n+XÊ\ Áπ>&ç+>¥ ùdÿ˝Ÿô|’ e÷s¡Tÿ\ Ä<Ûës¡+>± ìsêú]+∫, qyÓ÷<äT #˚j·÷*. $<ë´ Á|üe÷D≤\˝À $<ë´s¡Tú\T
kÕ~Û+∫q Áπ>&É¢qT A1, A2, B1, B2, C1, C2, D, E >± >∑T]Ô+#ê*. Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\ ìπs›•+∫q $<ë´ Á|üe÷D≤\ kÕ<Ûäq≈£î
ø£èwæ #˚j·÷*. Á|ü‹ $<ë´]úøÏ ìπs›•+∫q kÕeTsêú´\ kÕ<Ûäq≈£î dü+ã+~Û+∫q X¯øÏÔ, kÕeTsêú´\T ñHêïj·Tì $X¯«dæ+#ê*.
$<ë´s¡Tú\ Á|ü>∑‹ Ä<Ûës¡+>± ‘·s¡>∑‹ >∑~/ bÕsƒ¡XÊ\≈£î Áπ>&ÉT Çe«ã&ÉT‘·T+~. Ç~ m+‘·eT+~ $<ë´s¡Tú\T A+ eT]j·TT A
kÕ~Û+#ês¡H˚ <ëìô|’ ìs¡ísTT+#·ã&ÉT‘·T+~. düVü≤bÕsƒê´+XÊ\ eT÷˝≤´+ø£q+q≈£î |ü\T s¡ø±\ eT÷˝≤´+ø£q kÕ<ÛäHê\T ñ
|üjÓ÷–+#·ã&ç, Áπ>&ç+>¥ Çe«ã&ÉT‘·T+~.
Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dædæÇ ]õwüºsYqT ìs¡«Væ≤+#ê*. Ç+<äT˝À Á|ü‹ $wüj·÷ìøÏ #Ó+~q nuÛÑ´düHê dü÷∫ø£\T
nq>± $<ë´ Á|üe÷D≤\T ˇø£ uÒdt˝…’Héô|’ m+‘· y˚Ts¡≈£î Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+#ês¡H˚ $wüj·÷ìï Áπ>&ÉT\ s¡÷|ü+˝À qyÓ÷<äT #˚j·÷*.
≈£î´eTT˝Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶ ≈£L&É ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~. Ç~ ¬s+&ÉT <äX¯\˝À ñ+≥T+~. 1 qT+&ç 5e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£,

157
157
6 qT+&ç 10e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘·. 8e ‘·s¡>∑‹ nq+‘·s¡+ dü]º|òæ¬ø{Ÿ Á|ü<Ûëq+ #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. SCERT yês¡T
dædæÇ neT\T≈£î nedüs¡eTsTTq e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«eTTqT, •ø£åD\qT, ø£s¡B|æø£\qT ‘·j·÷s¡T#˚dæ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î πøåÁ‘·kÕúsTT˝À
|üì#˚ùd n~Ûø±s¡T\≈£î, &çdæÇ_øÏ n+~düTÔ+~.
dædæÇ neT\T »s¡T>∑T‘·Tqï Ä<Ûësê\≈£î á øÏ+~ yê{Ïì >∑eTì+#ê*. ‘·<ë«sê ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À dædæÇ neT\T
»s¡T>∑T‘·Tqï rs¡TqT n+#·Hê y˚j·Te#·TÃ.
1) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT kı+‘·+>± ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îqï Á|üXÊï|üÁ‘ê\T, |æ\¢\ H√≥T|ü⁄düÔø±\T
2) bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝Àì |æ\¢\ d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+, Á|üD≤[ø£\T, yê]¸ø£ eT]j·TT j·T÷ì{Ÿ/ bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£\T
3) dæ.dæ.Ç. ]õwüºsY ìs¡«Vü≤D
4) ñbÕ<Ûë´j·TT\ &Ó’Ø
5) |æ\¢\ &Ó’Ø
6) b˛sYºbò˛*jÓ÷\T
7) |ü]o\q ìy˚~ø£\T
8) #Óø˘*dtº\T
9) düe÷<Ûëq |üÁ‘ê\T
10) |æ\¢\ Á|ü<äs¡Ùq\T
11) bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À Çe«ã&çq nuÛ≤´kÕ\T, Á|üX¯ï\≈£î |æ\¢\T Ä˝À∫+∫ kı+‘·+>± sêj·T&É+.
12) ÁbÕC…≈£îº |üqT\ ìy˚~ø£\T
13) ≈£î´eTT˝Ò{Ïyé ]ø±sY¶
14) Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\ ]eP´ $Tì{Ÿ‡ ãTø˘.
15) ¬>’&ÉT¢, düº&ûyÓT{°]j·T˝Ÿ‡ ñ|üjÓ÷–+#·ø£b˛e&É+.
dü+Á>∑D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (SA) ` >∑TD≤‘·àø£ n+X¯\T :
1) Á|üXÊï|üÁ‘·+ dü«uÛ≤e+ :`
m Á|üXÊï|üÁ‘·+˝Àì Á|üX¯ï\T C≤„|üø£eTT+#·Tø=ì sêj·T&ÜìøÏ, ã{°º|ü{Ϻ sêj·T&ÜìøÏ M\T>± ñ+&É≈£L&É<äT.
m Á|üXï¯ \T ãVüQfi¯ düe÷<ÛëHê\T sêùd≥≥T¢>± ñ+&Ü*. n˝≤π> $es¡D≤‘·àø£+>±, $X‚w¢ Dü ≤‘·àø£+>± düe÷<ÛëHê\T
sêùd≥≥T¢>± ñ+&Ü*.
m Á|üX¯ï\T, |æ\¢\ Ä˝À#·Hê kÕeTsêú´ìï, ‘ê]ÿø£, $X‚¢wüD, ìs¡íj·T+ (Judgement) n_ÛÁbÕj·÷\T
e´ø£Ô|üs¡#˚$<Ûä+>± ñ+&Ü*.
m Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T Ä˝À∫+∫ sêùd≥≥T¢>± Á|üX¯ï\T+&Ü*.
m |ü_¢ø˘ |üØø£å\˝À ˇø£kÕ] e∫Ãq Á|üX¯ï\T eT∞¢ |ü⁄qsêeè‘·+ø±e⁄.
m bÕsƒ¡+ ∫es¡ Ç∫Ãq Á|üX¯ï\qT j·T<Ûë‘·+>± |üØø£å\˝À n&É>∑sê<äT.
m Á|üX¯ï\T $<ë´Á|üe÷D≤\qT Á|ü‹_+_+#ê*. nq>± $<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± ñ+&Ü*.
158
158
$<ë´Á|üe÷D≤\ kÕ<Ûäq ` Á|üX¯ï\T :`
m Á|üX¯ï\T $<ë´ Á|üe÷D≤\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&Ü*.
m Á|üX¯ï\T $<ë´ Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#˚≥≥T¢>± ñ+&Ü*.
m) $wüj·÷e>±Vü≤q ` |üØøå±+XÊ\T :`
m Á|üXÊï|üÁ‘·+˝À Ç∫Ãq Á|üX¯ï\T $wüj·÷e>∑Vü≤q $<ë´ Á|üe÷D≤ìï kÕ~Û+#˚≥≥T¢ ñ+&Ü*. nq>± ˇø£
$wüj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫ ø±s¡D≤\T, eØZø£]+#·&É+, b˛*ø£\T, uÛÒ<ë\T, ñ<ëVü≤s¡D\T $e]+#·&É+,
$X‚¢wæ+#·&É+ #˚dü÷Ô sêj·T>∑˝≤Z*.
1) Á>±MTD ÁbÕ+‘·+ yês¡T |ü≥ºD≤\≈£î e\düb˛e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T sêj·T+&ç.
2) ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ô|s¡>∑{≤ìøÏ, ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·≈£î eT<Ûä´>∑\ dü+ã+<Ûëìï $e]+#·+&ç.
3) *œ‘· sêC≤´+>∑+ >∑\ <˚XÊ\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*e«+&ç?
4) nyÓT]ø±˝Àì q\¢C≤rj·TT\T, yÓTÆ<ëô|’; ñ<ä´e÷\ eT<Ûä´>∑\ ‘˚&Ü\T, b˛*ø£\T sêj·T+&ç.
5) Á>±eT ô|<ä›\T, ˝Àø˘ n<ë\‘Y\ eT<Ûä´ $yê<ë\qT |ü]wüÿ]+#˚ $<ÛëHê\ ô|’ MT n_ÛÁbÕj·T+ sêj·T+&ç.
_) bÕsƒê´+XÊìï (Ç∫Ãq) #·~$, ns¡ú+ #˚düTø=ì yê´U≤´ì+#·≥+ :
m Á|üX¯ï|üÁ‘·+˝Àì Á|üX¯ï\T á $<Ûä+>± ñ+&Ü*. bÕsƒê´+X¯+˝Àì ˇø£ n+XÊìï Ç∫Ã, <ëìì ns¡ú+ #˚düTø=ì
yê´U≤´ì+#˚˝≤ ñ+&Ü*. <ëìì $<ë´]ú kı+‘· e÷≥\˝À sêj·T>∑˝≤Z*.
m á kÕeTs¡ú´+/$<ë´Á|üe÷D+ øÏ+<ä Ç#˚à Á|üX¯ï\T |æ\¢\ uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D, ‘ê]ÿø£, $X‚¢wüD kÕeTs¡ú´+ n+#·Hê
y˚j·T&ÜìøÏ ñ<˚›•+∫q$. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ø=ìï Á|üX¯ï\qT |ü]o*<ë›+.
1. ˇπø |ü]dæ‘ú T· \T ñ+fÒ eT>∑|\æ \¢ ø£+fÒ Ä&É|\æ \¢ T m≈£îÿe eTq>∑\T>∑T‘ês¡ì yÓ<’ ´ä |ü]XÀ<Ûqä \T #Ó|⁄ü ‘·THêïsTT.
n+fÒ, $eø£å‘· ˝Òø£b˛‘˚ eT>∑|æ\¢\\ ø£+fÒ Ä&É|æ\¢\ dü+K´ m≈£îÿe>± ˝Ò<ë düe÷q+>± ñ+&Ü*. ôdHÓ‡dt düπs«qT+∫
eTq≈£î eTs√ $wüj·T+ ≈£L&Ü ‘Ó\Tk˛Ô+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|ü‹ e+<äeT+~ eT>∑|æ\¢\≈£î 103 eT+~ Ä&É|æ\¢\T
|ü⁄&ÉT‘·THêïs¡T. ø±˙ eT>∑|æ\¢\ ø£+fÒ m≈£îÿe dü+K´˝À Ä&É|æ\¢\T #·ìb˛‘·THêïs¡T. 0`5 ej·TdüT‡˝À ã‹øÏ ã≥ºø£{Ϻq
eT>∑|æ\¢\ dü+K´ ø£+fÒ Ä&É|æ\¢\ dü+K´ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñ+<äì ôdHÓ‡dt #Ó|ü⁄‘√+~. Ä&É|æ\¢\T ã‘·ø£{≤ìøÏ m≈£îÿe
neø±XÊ\T ñqï|üŒ{Ïø° Ç˝≤ »s¡T>∑T‘√+<ä+fÒ yê] b˛wüD, dü+s¡ø£åD\˝À @<√ $eø£å‘· ñ+&ç ñ+&Ü*.
ô|’ ù|sêÁ>±|òt #·~$ <ëìô|’ ˙ n_ÛÁbÕj·÷ìï kı+‘· e÷≥\˝À $e]+#·+&ç.
2. e´ekÕj·÷ìøÏ Ç|ü&ÉT m≈£îÿe ô|≥Tºã&ç nedüs¡+ ne⁄‘√+~. ñ‘·Œ‹Ô˝À $T>∑T\TÃ≈£îqï &ÉãT“ <ë«sê
eT<Ûä´‘·s¡>∑‹, ô|<ä› ¬s’‘·T\≈£î ‘·s¡Tyê‹ |ü+≥≈£î ô|≥Tºã&ç @sêŒ≥T ne⁄‘·T+~. Ç+ø=ø£yÓ’|ü⁄q uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 87
XÊ‘·+>± ñqï ∫qï ¬s’‘·T\≈£îô|≥Tºã&ç <=s¡ø£≥+ ø£wüº+>± ñ+~. yêfi¯¢ kÕ>∑TuÛÑ÷$T ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\¢ yêfi¯¢
ñ‘·Œ‹Ô dü]b˛<äT. n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ˝Òq+<äTe\¢ yêfi¯¢ $T>∑T\TqT+∫ ô|≥Tºã&ç n+<äø£ n|ü #Ój·÷´*‡ edüTÔ+~.
‘·≈£îÿe Ä<ëj·T+ ø±s¡D+>± ∫qï ¬s’‘·T\T e´ekÕj·T ≈£L© |üìøÏ yÓfi≤¢*‡ edüTÔ+~.

159
159
 ù|sê #·~$, ô|≥Tºã&ç >∑T]+∫ ˙ n_ÛÁbÕj·T+ #Ó|üŒ+&ç.
3. kÕúìø£ |üsê´es¡D+ qT+∫ ìsê«dæ‘·T\T ø±e≥+ e\¢ qwüºb˛j˚T~ Á|ü»\T ˇø£ÿπs ø±<äqï~ eTTK´+>±
>∑T]Ô+#ê*. Á|ü»\‘√bÕ≥T kÕ+Á|ü<ëj·T C≤„q+ e÷j·TyÓTÆb˛‘·T+~, düTdü+|üqïyÓTÆq |üsê´es¡D Je yÓ’$<Ûä´‘·
n+‘·]+∫b˛‘·T+~. á C≤„q+mH√ï ‘·sê\˝À @s¡Œ&ç ô|+bı+<äT‘·÷ e∫Ã+~. Ç≥Te+{Ï kÕ+Á|ü<ëj·T C≤„q+
u≤yê eTVü‰*j·÷ e+{Ï yêfi¯¢˝À ñ+~. ªªe÷≈£î n&É$˝Àì Á|ü‹ #Ó≥Tº, bı<ä, yÓTTø£ÿ ù|s¡T ‘Ó\TdüT; yê{Ï ñ
|üjÓ÷>±\T ‘Ó\TdüT. n&Ée⁄\T ˝Òì ÁbÕ+‘·+˝À y˚T+ ìedæ+#ê*‡ eùdÔ mH√ï ‘·sê\T>± ø±bÕ&ÉT≈£î+≥÷ edüTÔqï á
C≤„qeT+‘ê ñ|üjÓ÷>∑+ ˝Ò≈£î+&Ü nsTTb˛‘·T+~. yÓT\¢>± Ç<ä+‘ê eTs¡∫b˛‘ê+.μμ |üsê´es¡D+ nH˚ø£ s¡ø±\T>±
eTT|ü≈£î ˝Àqe⁄‘·Tqï Á|üdTü ‘Ô · ‘·sT¡ D+˝À <ëìì u≤>± ns¡+ú #˚dTü ≈£îqï Ç≥Te+{Ï düeT÷Vü‰\ bÕÁ‘· m+‘√ eTTK´eTì
>∑T]Ô+#ê*.
ô|’ ù|sêÁ>±|òt #·<äe+&ç. ˙ n_ÛÁbÕj·T+qT $X‚¢wædü÷Ô $e]+#·+&ç.
dæ) düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T :`
j Á|üX¯|üÁ‘·+˝Àì Á|üX¯ï\T øÏ+~ $<Ûä+>± ñ+&Ü*.
m düe÷#ês¡+ Ç∫Ã, <ëìì |ü{Ϻø£ s¡÷|ü+˝À sêj·T&É+.
m |ü{Ϻø£ Ç∫Ã, <ëì øÏ+<ä Á|üX¯ï\T Ç∫à $X‚¢wæ+#·&É+.
m Á>±|òt\T Ç∫Ã, Á|üX¯ï\T Ç∫à $X‚¢wæ+#·&É+.
m Á>±|òt Ç∫Ã, <ëìì |ü{Ϻø£ s¡÷|ü+˝ÀøÏ e÷s¡Ã&É+.
m Á>±|òt Ç∫Ã, <ëìì Áø£eT|ü<äΔ‹˝À düe÷#êsêìï sêj·T&É+.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î
1. 2013˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, <ëì bıs¡T>∑T <˚XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø=ìï $esê\T |ü{Ϻø£˝À ñHêïsTT. |ü]o*+#·+&ç.

|ü{Ϻø£ 5 : 2013 ˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, <ëì bıs¡T>∑T <˚XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø=ìï $esê\T

‘·\dü] Äj·TT: dü>∑≥Tq ã&ç˝À bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü|ü+#· e÷qe
<˚X¯+ Ä<ëj·T+, Á|üe÷D+ >∑&ç|æq $<ä´˝À ñ+&˚ n_Ûeè~Δ dü÷∫ø£˝À
&Ü\s¡¢˝À dü+e‘·‡sê\˝À dü+e‘·‡sê\T dü+e‘·‡sê\T kÕúq+
l\+ø£ 5170 75.1 9.3 12.7 92
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 3285 65.8 4.4 10.7 136
bÕøÏkÕÔHé 2566 65.7 4.9 7.3 146
eTj·THêàsY 1817 65.7 3.9 9.4 149

ã+>±¢<˚XŸ 1785 69.2 4.8 8.1 146

H˚bÕ˝Ÿ 1137 69.1 3.2 8.9 157

160
160
 1. ‘·\dü] Ä<ëj·T+ m≈£îÿe>± ñ+&ç e÷qe n_Ûeè~Δ dü÷∫ø£˝À yÓTs¡T>∑T>± >∑\<˚X¯+ @~?
2. dü>∑≥Tq ã&ç˝À >∑&ç|æq dü+e‘·‡sê\T, bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À ñ+&˚ dü+e‘·‡sê\ eT<Ûä´q e´‘ê´dü+ m≈£îÿe>±
ñqï<˚X¯+ @~?
3. Äj·TT: Á|üe÷<ä+ ‘·≈£îÿe>± ñqï <˚XÊ\T @$?
4. e÷qe n_Ûeè~Δ dü÷∫ø£˝À H˚bÕ˝Ÿ ∫es¡>± ñ+&É&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T }Væ≤+#·+&ç.í
2. øÏ+~ ªô|’μ Á>±|òt\qT |ü]o*+∫ |ü{Ϻø£qT ì+|ü+&ç.
Á>±|òt 3 : eT÷&ÉT s¡+>±\˝À ñbÕ~Û yê{≤
1972`73˝À ñbÕ~Û 2009`10˝À ñbÕ~Û
ùde\T
15%
ùde\T
|ü]ÁX¯eT 25%
11% e´ekÕj·T+
53%
e´ekÕj·T+ |ü]ÁX¯eT
74%
22%

Á>±|òt 4 : eT÷&ÉT s¡+>±\˝À dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô (GDP) yê{≤

1972-73 2009-2010

e´ekÕj·T+
17%
ùde\T e´ekÕj·T+
35% 42% |ü]ÁX¯eT
ùde\T 26%
|ü]ÁX¯eT 57%
22%

Ç∫Ãq ªô|ò’μ #ês¡Tº\T #·÷dæ øÏ+~ |ü{Ϻø£ ì+|ü+&ç.

ñbÕ~Û (%) dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô (%)
s¡+>∑+
1972-73 2009-10 1972-73 2009-10
e´ekÕj·T+
|ü]ÁX¯eT\T
ùde\T

161
161
&ç) düeTø±*q n+XÊ\|ü≥¢ Á|ü‹düŒ+<äq`Á|ü•ï+#·&É+ :
m düeTø±*q n+XÊ\ô|’ n&çπ> Á|üX¯ï\T øÏ+~ dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+&Ü*.
m düeTø±*q/kÕe÷õø£ n+XÊ\T Á|ü‹_+_+#ê*.
m |æ\¢\T Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, ãVüQfi¯ düe÷<ÛëHê\T e#˚Ã≥≥T¢>± ñ+&Ü*.
m |æ\¢\˝À Á|ü•ï+#˚ kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#˚ $<Ûä+>± ñ+&Ü*.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î øÏ+~ Á|üX¯ï\T >∑eTì+#·+&ç.
1. ∫qï |ü]ÁX¯eT\T Á|ü|ü+Nø£s¡D qT+&ç ‘·≥Tºø√e&ÜìøÏ m˝≤+{Ï dü÷#·q\T #˚kÕÔe⁄?
2. >∑qT\ ‘·e«ø£+ y˚>∑+>± eè~Δ #Ó+<ä≥+ e\¢ |üsê´es¡D≤ìøÏ, eTqTwüß\≈£î @ $<ÛäyÓTÆq qcÕº\T »s¡T>∑T‘êsTT?
3. n$˙‹, ù|<ä]ø£+ <˚XÊìï |ü{Ϻ |”&çdüTÔqï düeTdü´\T, M{Ïì >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ø=ìï Á|üX¯ï\T
sêj·T+&ç.
Ç) |ü≥ HÓ’|ü⁄D≤´\T :
|ü≥ HÓ’|ü⁄D≤´\ øÏ+<ä n&çπ> Á|üX¯ï\T øÏ+~ dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+&Ü*.
m |ü{≤\T $<ë´s¡Tú\T dü«+‘·+>± ^j·T>∑˝ÒZ˝≤ ñ+&Ü*.
m |ü≥+˝À Á|ü<˚XÊ\T >∑T]Ô+#˚˝≤ ñ+&Ü*.
m |ü{≤ìï #·~$ (|ü]o*+∫) $X‚¢wæ+|ü#˚j·T&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+&Ü*.
m |ü≥ HÓ’|ü⁄D´eTT˝Àì Á|üX¯ï\T πøe\+ |ü≥+ ^ùd es¡πø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, |ü{≤\qT |ü]o*+∫, Ä˝À∫+∫,
$e]+#·T≥≈£î neø±X¯+ ñ+&ÉTq≥T¢>± ñ+&Ü*.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ W{Ÿ˝…’Hé |ü≥+ ^dæ eTTK´q>∑sê\T, #ê]Á‘·ø£ Á|ü<˚XÊ\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ W{Ÿ˝…’Hé |ü≥+ ^dæ d”e÷+Á<Ûä, ‘Ó\+>±D õ˝≤¢\qT $$<Ûä s¡+>∑T\‘√ ì+|ü+&ç.
3. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü≥eTT˝À >√<ëe] |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘êìï >∑T]Ô+∫, $e]+#·+&ç.
4. øÏ+~ |ü{≤ìï |ü]o*+#·+&ç.
|ü≥+ 3 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ` HÓ’s¡T‹
p˝…’ 1 ãTT‘·T|üeHê\ Á|üy˚X¯+.
p˝…’ 15

pHé 15 pHé 1
pHé 5
pHé 10

pHé 5
pHé 1

øÏ˝ÀMT≥s¡T¢

162
162
 |ü≥+ Ä<Ûës¡+>± øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. pHé 10e ‘˚~ Hê{ÏøÏ HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\T @ @ sêÁcÕº\˝À Á|üy˚•+#êsTT?
2. E˝…’ 1 Hê{ÏøÏ @ @ sêÁcÕº\˝À HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\T Á|üy˚•+#êsTT?
3. Á|ü|ü+#· |ü≥+˝À øÏ+~ Á|ü<˚XÊ\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
1) nyÓT]ø± 2) #Ó’Hê 3) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 4) $j·T‘êï+
m|òt) Á|üX¯+dü, düTìï‘·‘·«+ :`
m Á|üXÊï|üÁ‘·+˝Àì Á|üX¯ï\T |æ\¢˝À¢ ˇø£ düeTdü´ |ü≥¢ düŒ+~+#˚ >∑TD+, <äj·T, Áù|eT, Á|üX¯+dæ+#˚ >∑TD+,
e÷qe, kÕ+|òæTø£, sêC≤´+>∑ $\Te\T ô|+bı+~+#˚≥≥T¢ ñ+&Ü*.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î øÏ+~ $<Ûä+>± Á|üX¯ï\T dü«uÛ≤e+ ñ+&Ü*.
1. Á|ü|ü+#· <˚XÊ\ eT<Ûä´ Äj·TT<Ûä b˛{Ïì ‘·–Z+#·&ÜìøÏ, j·TT<äΔìyês¡D >∑T]+∫ ø=ìï ìHê<ë\T sêj·T+&ç.
2. |üsê´es¡D |ü]s¡ø£åDø=s¡≈£î Ä˝À∫+∫ ˇø£ ˝À>√ ‘·j·÷s¡T #Ój·T´+&ç.
3. MT≈£î q∫Ãq sêC≤´+>∑ s¡÷|üø£s¡Ô mes¡T? Äj·Tq˝À ˙≈£î q∫Ãq >∑TD≤\T @$?
4. e÷qe Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡ø£åD ø=s¡≈£î ø=ìï dü÷#·q\T #˚dü÷Ô e÷qe Vü≤≈£îÿ\ ø£MTwüHé≈£î ñ‘·Ôs¡+ sêj·T+&ç.
$<ë´ Á|üe÷D≤\T uÛ≤s¡‘·«+ :`
Á|üXÊï |üÁ‘ê\T s¡÷bı+~+#·Tø=qT≥≈£î $<ë´Á|üe÷D≤\ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘ê«ìï <äèwæº˝À ñ+#·Tø√yê*. n˝≤π>
Á|üXï¯ \ dü+K´, Á|üXï¯ \ s¡ø+£ (Types of Questions) qT ≈£L&Ü <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì Á|üXÊï|üÁ‘ê\T s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

$<ë´ Á|üe÷D+ yÓTT‘·Ô+ e÷s¡Tÿ\T uÛ≤s¡‘·«+

1. $wüj·T ne>±Vü≤q 16 40%
2. #·~$, yê´U≤´ì+#·T≥ 4 10%
3. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T 6 15%
4. düeTø±©q n+XÊ\T`Á|ü‹düŒ+<äq 4 10%
5. |ü≥ HÓ’|ü⁄D≤´\T 6 15%
6. Á|üX¯+dü`düTìï‘·‘·«+ 4 10%
yÓTT‘·Ô+ 40 100%

163
163
Á|üX¯ï\ dü+K´ :
Á|üX¯ï\ uÛ≤s¡‘·«+ ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñ+&Ü*.

Áø£eT Á|üX¯ï\ Á|üX¯ï\ πø{≤sTT+∫q yÓTT‘·Ô+ uÛ≤s¡‘·«+

dü+K´ s¡ø£+ dü+K´ e÷s¡Tÿ\T e÷s¡Tÿ\T
1. yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\T 4 4 16 40%
2. dü«\Œdüe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T 6 2 12 30%
3. n‹dü«\Œ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T 7 1 7 17.5%
4. \øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\T 10 1/2 5 12.5%
yÓTT‘·Ô+ 27 40 100%

1. yê´düs¡÷|ü düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T :`

m yê´düs¡÷|ü düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHêìï 12 qT+&ç 15 yêø±´\˝À sêj·÷*.
m düe÷<Ûëq+qT |ü⁄düÔø£+ #·~$, ‘·s¡>∑‹˝À H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± kı+‘· e÷≥\˝À sêj·÷*.
m düe÷<Ûëq+˝À $wüj·T ne>±Vü≤q, $X‚¢wüD, nq«j·T+ e+{Ï yê{Ïì #·÷&Ü*.
2. dü«\Œdüe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T :`
m \|òTü Tdüe÷<Ûëq Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\T ˇø£ ù|sê˝À sêj·÷*. ˝Ò<ë ◊<äT qT+&ç Äs¡T yêø±´\˝À düe÷<Ûëq+
sêj·÷*.
m düe÷<Ûëq+ dü+øÏå|üÔ+>±, dü÷{Ï>± ñ+&Ü*.
3. n‹dü«\Œ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T :`
m n‹dü«\Œ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\≈£î düe÷<Ûëq+ ˇø£{Ï ˝Ò<ë ¬s+&ÉT yêø±´\˝À düe÷<Ûëq+ sêj·÷*.
m düe÷<ÛëHê\T dü÷{Ï>±, düŒwüº+>± ñ+&Ü*.
4. \øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\T :`
m \øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<Ûëq+qT ñqï düe÷<ÛëHê\˝À qT+&ç ˇø£ <ëìï mqTïø√yê\*.
m \øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\T Ä˝À∫+∫ sêùd$>± ñ+&Ü*.
m \øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\T düe÷<ÛëHê\T <ä>∑Z] dü+ã+<äeTTqT ø£*Zñ+&ÉTq≥T¢ ñ+&Ü*.
m \øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\T nìï ãVüQfiË’∫äø£ (Multiple Choice Questions only) Á|üX¯ï\T e÷Á‘·y˚T.

164
164
j Á|üXÊï|üÁ‘·+ ‘·j·÷ØøÏ ø=ìï dü÷#·q\T :
m kÕeTsêú´\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·Tø=qï uÛ≤s¡‘·« |ü{Ϻø£qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì ‘·<äqT>∑TD+>± ‘·j·÷s¡T
#˚j·÷*.
m Á|üX¯ï\ s¡ø£+ uÛ≤s¡‘·« |ü{Ϻø£qT Á|ü‹_+_+#ê*.
m Á|üX¯ï\ s¡ø£+, πø{≤sTT+∫q e÷s¡Tÿ\T, $<ë´ Á|üe÷D≤\qT <äèwæº˝À e⁄+#·Tø=ì ˇø£ ã÷¢ Á|æ+{ŸqT ‘·j·÷s¡T
#˚düTø√yê*.
m yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\≈£î e÷Á‘·y˚T Ç+≥s¡ï˝Ÿ #êsTTdt ñ+≥T+~.
m bÕsƒê\ yê]>± Á|üXï¯ \≈£î uÛ≤s¡‘«· + øπ {≤sTT+#·sê<äT. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì y˚{qÏ T+&ÓH’ ê Á|üXï¯ \T $<ë´ Á|üe÷D≤\
Ä<Ûës¡+>± ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*.
m bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£+˝Àì $wüj·T+ Ä<Ûës¡+>± ø=ìï Á|üX¯ï\T bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£ |ü]~Û <ë{Ï Çe«e#·TÃ. (ñ<ë :
düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T, Á|üX¯+dü düeTø±©q n+XÊ\T).

165
165
 e÷~] Á|üXÊï|üÁ‘·eTT\T
kÕ+|òæTø£XÊg+ ` ù||üsY`I
(eqs¡T\ n_Ûeè~Δ, düe÷q‘·)
düeTj·T+ : 2 >∑+ˆˆ 45 ì.\T. ã÷¢Á|æ+{Ÿ e÷s¡Tÿ\T : 40
Essay Short Answer Very Short Objective
Questions Questions Answer Questions
Questions
Á|üX¯ï\ dü+K´ (4) (6) (7) (10) $<ë´
Á|üX¯ï\ uÛ≤s¡‘·«+ (4 e÷) (2 e÷) (1 e÷) (1/2 e÷) Á|üe÷D+
yÓTT‘·Ô+ e÷ˆˆ
$<ë´Á|üe÷D+
$wüj·÷e>±Vü≤q 1(4 e÷) 2 (2 e÷) 3 (3 e÷) 10 (1/2 e÷) 16 e÷
(2I2R4 e÷) (3I1R3 e÷) (10I1/2R5 e÷)
Ç∫Ãq
bÕsƒê´+XÊìï
#·~$, 1 (4 e÷) ` ` ` 4 e÷
yê´U≤´ì+#·≥+
düe÷#ês¡ 1 1 6 e÷
HÓ’|ü⁄D≤´\T (4 e÷) (2e÷)
düeTø±©q
n+XÊ\ô|’ ` 2 ` ` 4 e÷
Á|ü‹düŒ+<äq, (2 e÷)
Á|ü•ï+#·T≥
|ü≥ HÓ’|ü⁄D≤´\T 1 (4e÷) ` 2 (1 e÷) ` 6e÷
Á|üX¯+dü, ` 1 2 ` 4 e÷
düTìï‘·‘·«+ (2e÷) (1 e÷)
yÓTT‘·Ô+ 16 12 7 5 40 e÷

166
166
 kÕ+|òæTø£ XÊg+ ` ù||üsY`II
(düeTø±©q Á|ü|ü+#·+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+)
ã÷¢Á|æ+{Ÿ
düeTj·T+ : 2 >∑+ˆˆ 45 숈\T e÷s¡Tÿ\T : 40

Essay Short Answer Very Short Objective

Questions Questions Answer Questions
Questions
Á|üX¯ï\ dü+K´ (4) (6) (7) (10)
Á|üX¯ï\ uÛ≤s¡‘·«+ (4 e÷) (2 e÷) (1 e÷) (1/2 e÷) yÓTT‘·Ô+
$<ë´Á|üe÷D+
$wüj·÷e>±Vü≤q 1(4e÷) 2 (2 e÷) 3 (1 e÷) 10 (1/2 e÷) 16 e÷
(1I4R4 e÷) (2I2R4 e÷) (3I1R3 e÷) (10I1/2R5 e÷)
Ç∫Ãq
bÕsƒê´+XÊìï
#·~$, 1 (4 e÷) ` ` ` 4 e÷
yê´U≤´ì+#·≥+
düe÷#ês¡ 1 (2 e÷) 4 6 e÷
HÓ’|ü⁄D≤´\T (1I2R2 e÷) (4I1R4e÷)
düeTø±©q
n+XÊ\ô|’ 1 ` ` ` 4 e÷
Á|ü‹düŒ+<äq, 4(e÷)
Á|ü•ï+#·T≥
|ü≥ HÓ’|ü⁄D≤´\T 1 (4e÷) 1 (2e÷) ` ` 6e÷
(1I4R4 e÷) (1I2R2e÷)
Á|üX¯+dü, ` 2 ` ` 4 e÷
düTìï‘·‘·«+ (2I2R4 e÷)
yÓTT‘·Ô+ 16 12 7 5 40 e÷

167
167
 12
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq+ ` e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T
(Teaching Practice - Guidlines)

#ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T {°∫+>¥ ÁbÕø°ºdt #Ój·÷´*.

¬s+&ÉT yÓT<∏ä&Ü\J\˝À {°∫+>¥ ÁbÕø°ºdt #Ój·÷´*.
düVü≤bÕsƒê´+XÊ\˝À ˇø£ düu…®ø˘º {°∫+>¥ ÁbÕø°ºdt #Ój·÷´*.
uÛ≤wü düu…®ø˘º˝À ˇø£ bÕsƒ¡+ |ü<ä´+, ˇø£ bÕsƒ¡+ >∑<ä´+, ñ|üyê#·ø£+˝Àì ˇø£ bÕsƒ¡+ {°∫+>¥ ÁbÕø°ºdt˝À #ÓbÕŒ*.
uÛ≤wü düu…®ø˘º˝À |ü<ä´+ ø=s¡≈£î 12 |”]j·T&ÉT¢, >∑<ä´+ ø=s¡≈£î 12 |”]j·T&ÉT¢, ñ|üyê#·ø£+ bÕsƒ¡+ ø=s¡≈£î 2|”]j·T&ÉT¢ sêdæ,
{°∫+>¥ ÁbÕø°ºdt˝À uÀ~Û+#ê*.
_.m&é #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T uÛ≤ùw‘·s¡ düu…®ø˘º (>∑DÏ‘·+, ôd’Hé‡, k˛wü˝Ÿ) \˝À 20 |”]j·T&ÉT¢ ‘·|üŒìdü]>± uÀ~Û+#ê*.
D.Ed yê¬s’‘˚ ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· kÕúsTT˝À 10 |æ]j·T&ÉT¢ e÷Á‘·y˚T uÀ~Û+#ê*.
ˇø£y˚fi¯ @<Ó’Hê bÕsƒ¡+˝À 20 |”]j·T&É¢ ø£+f… m≈£îÿe>± ñ+fÒ yê{Ïì ≈£L&É ‘·|üŒìdü]>± uÀ~Û+#ê*. m+<äTø£+f… ˇø£
bÕsƒ¡+ / j·T÷ì{Ÿ |üP]Ô>± #ÓbÕŒ*.
düVü≤ bÕsƒê´+XÊ\ düu…®ø˘º ø=s¡≈£î ¬s+&ÉT |”]j·T&é\T πø{≤sTT+#ê*. <ëìø=s¡≈£î |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ sêdæ uÀ~Û+#ê*.
ˇø=ÿø£ÿ yÓT<∏ä&Ü\J˝À 20 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£\T sêdüTø√yê*. á 20 |”]j·T&É¢ qT+&˚ 5 |”]j·T&é Á|üD≤[ø£\qT
&çõ≥˝Ÿ (ICT) ñ|üjÓ÷–+∫ s¡÷bı+~+#·Tø=ì uÀ~Û+#ê*.
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ (CCE) {°∫+>¥ ÁbÕø°ºdt˝À n+‘·sꓤ>∑+. ø±ã{Ϻ uÀ<Ûäq düeTj·T+˝ÀH˚ bòÕπsà{Ïyé
nôddtyÓT+{Ÿ »s¡>±*.
{°∫+>¥ ÁbÕø°dº t nsTTb˛sTTq ‘·sy¡ ê‘· dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Assessment) |üØø£å ìs¡«Væ≤+#ê*.
Bìø=s¡≈£î dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ Á|üX¯ï |üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. |üØø£å ìs¡«Væ≤+∫, ù||üs¡T¢ ~~›, Áπ>&ç+>¥
qyÓ÷<äT#˚j·÷*.
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ (CCE) Ä<Ûës¡+>± SAT ]ø±sY¶ |üP]Ô#˚j·÷*.
{°∫+>¥ ÁbÕø°ºdt≈£î eTT+<äT @$T »s¡>±*?
ø£fi≤XÊ\˝À ø±s¡´XÊ\ (Workshop) ìs¡«Væ≤+∫ yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ (Year plan) ‘·j·÷s¡T #˚sTT+#ê*.
#ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\≈£î yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ bòÕ¬sà{Ÿ >∑T]+∫ $e]+#ê*.
‘·sê«‘· #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\qT »≥T¢>± $uÛõÑ +#ê*. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£qT »≥¢˝À #·]Ã+#·Tø=ì ‘·j÷· s¡T#Ój÷· ´*. nedüsy¡ TÓ qÆ
düVü‰j·÷ìï n+~+#ê*.
»≥¢˝À ‘·j·Ts¡T#˚dæq yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£qT Á|ü<ä]Ù+|ü#˚j·÷*. <ëìô|’ |üP]Ô ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+#ê*.
‘·sê«‘· #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T e´øÏÔ>∑‘·+>± yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ ≈£L&É ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*.
Ç<˚ $<Ûä+>± ø±s¡´XÊ\ ìs¡«Væ≤+∫ j·T÷ì{Ÿ / bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ ≈£L&É ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*.
uÀ<ÛäHê k˛bÕHê\qT (Teaching steps) ø£fi≤XÊ\˝ÀH˚ Á|ü<ä]Ù+|ü#˚j·÷*.
168
168
 $<ë´Á|üe÷D≤\qT ˇø=ÿø£ÿ{Ï #ÛêÁ‘√bòÕ<Ûë´j·TT\T Á|ü<ä]Ù+#ê*.
Á|ü‹ düu…®≈£îº˝À 5 |”]j·T&ÉT¢ ñ|üHê´dü≈£î\ düeTø£å+˝À #ÓbÕŒ*.
{°∫+>¥ ÁbÕø°ºdt »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT @+ »s¡>±*?
#ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\ <ä>∑Zs¡ yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£, |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ ]õwüºsY\T sêdæ ñ+&Ü*.
uÀ<Ûäq≈£î nedüs¡yÓTÆq TLM dæ<äΔ+>± ñ+&Ü*.
uÀ<Ûäq »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT.
|”]j·T&é Á|üD≤[ø£ neT\T #˚düTÔHêïsê?
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Formative Assessment) »s¡T>∑T‘·Tqï<ë?
|æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ m˝≤ ñ+~?
Ä˝À∫+|ü#˚ùd Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘·THêïsê?
bÕsƒ¡+ eT<Ûä´˝ÀH˚ Á|üX¯ï\qT #·]ÃdüTÔHêïsê?
düeTø±©q n+XÊ\qT CÀ&çdüTÔHêïsê?
TLM ñ|üjÓ÷–düTÔHêïsê?
eT÷˝≤´+ø£q+ »s¡T>∑T‘·Tqï<ë?
ô|’ n+XÊ\T uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\ »s¡T>∑T‘·THêïj·÷ nì |ü]o*+#ê*.
düu…®ø˘º ñbÕ<Ûë´j·TT\T ≈£L&É #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T uÀ~ÛdüTÔqï|ü&ÉT ô|’ n+XÊ\qT <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì |ü]o*+#ê*.
{°∫+>¥ ÁbÕøϺdt nsTTb˛sTTq ‘·s¡yê‘· @$T »s¡>±*?
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ (CCE) dü+ã+~Û+∫q |üqT\T |üP]Ô#˚j·T&É+.
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝Àì n+XÊ\ (Area) yê]>± $<ë´s¡Tú\ Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT#Ój·÷´*.
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Assessment) Á|üX¯ï |üÁ‘·+ ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*.
Á|üX¯ï |üÁ‘·+ kÕeTsêú´\ yê]>± uÛ≤s¡‘·«+ Ä<Ûës¡+>± ‘·j·÷s¡T#˚düTø=ì, |üØø£å ìs¡«Væ≤+#ê*.
»yêãT |üÁ‘ê\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*.
eT÷˝≤´+ø£q+ ‘·s¡yê‘· kÕeTsêú´\ yê]>± |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì Áπ>&ç+>¥ s¡÷|ü+˝À qyÓ÷<äT #Ój·÷´*.
Áπ>&ç+>¥ Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\ kÕeTsêú´\qT (Performance) ]ø±]¶+>¥ #Ój·÷´*.
kÕeTsêú´\ yê]>± $X‚¢wüD »s¡>±*.
$X‚¢wüD Ä<Ûës¡+>± ‘·≈£îÿe Á|ü>∑‹ kÕ~Û+∫q kÕeTsêú´ìøÏ ¬s$T&çj·T˝Ÿ #·÷∫+#ê*.
C.C.E. ]ø±s¡T¶ sêj·T&É+ ` e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T
eTq sêÁwüº+˝À ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ neT\T »s¡T>∑T‘·Tqï+<äTq ]ø±s¡T¶≈£î ã<äT\T>± dæ.dæ.Ç ]ø±s¡T¶
sêj·÷*. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq+ ø√dü+ bÕsƒX¡ Ê\≈£î yÓ[flq ‘·sy¡ ê‘· Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+#·Tø=ì uÀ<ÛHä êuÛ≤´dü+ #˚kÕÔsT¡ . uÀ<ÛHä êuÛ≤´dü+
»]π>≥|ü&ÉT ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡«Væ≤+∫ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT #˚j·÷*. nfÒ¢ uÀ<ÛäHêuÛ≤´dü+ |üPs¡ÔsTTq |æ<ä|ü
uÀ~Û+∫q bÕsƒ¡+ Ä<Ûës¡+>± kÕeTsêú´\ Ä<Ûës¡+>± Á|üX¯ï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·Tø=ì dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+

169
169
|üØø£å ìs¡«Væ≤+#ê*. |æ\¢\ »yêãT|üÁ‘ê\T ~~› kÕeTs¡ú´ yêØ>± Áπ>&ÉTqT πø{≤sTT+#ê*. á $esê\qT qyÓ÷<äT#˚j·÷*.
á $<Ûä+>± ìsêàD≤‘·àø£, dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡«Væ≤+∫q ‘·s¡yê‘· dæ.dæ.Ç ]ø±s¡T¶ sêj·÷*. düeT]Œ+#ê*.
dæ.dæ.Ç. ]ø±s¡T¶qT m˝≤ sêj·÷*?
dæ.dæ.Ç. ÄeX¯´ø£‘·, $esê\T.
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` kÕ<ÛäHê\T ` $esê\T.
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` $esê\T.
Á|üX¯ï|üÁ‘·+ ‘·j·÷s¡T#˚dæq $<Ûä+.
uÛ≤s¡‘ê«\ |ü{Ϻø£\T
kÕeTsêú´\ yêØ>± uÛ≤s¡‘·« |ü{Ϻø£.
Á|üX¯ï\ s¡ø£+ ` uÛ≤s¡‘·« |ü{Ϻø£.
ø±]ƒq´‘· kÕúsTT ` uÛ≤s¡‘·« |ü{Ϻø£.
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` |æ\¢\ Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT.

kÕ~Û+∫q e÷s¡Tÿ\T yÓTT‘·Ô+

Áø£
|æ\¢\ ù|s¡T |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ sê‘· n+XÊ\T ÁbÕC…≈£îº|üì \|òüTT |üØø£å e÷s¡Tÿ\T Áπ>&ÉT
dü+.
Á|ü‹düŒ+<äq(10e÷.) (10 e÷.) (10 e÷.) (10 e÷.) (50 e÷.)

dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT

kÕeTsêú´\ yêØ>± kÕ~Û+∫q e÷s¡Tÿ\T
Ç∫Ãq n+XÊìï düeTø±©q
Áø£
$<ë´]ú ù|s¡T $wüj·÷e #·~$ ns¡ú+ düe÷#ês¡ n+XÊ\ô|’ |ü≥ Á|üX¯+dü, yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT
dü+.
>±Vü≤q #˚düTø=ì HÓ’|ü⁄D≤´\T Á|ü‹düŒ+<äq HÓ’|ü⁄D≤´\T düTìï‘· e÷s¡Tÿ\T
` ‘·«+
yê´U≤´ì+#·&É+ Á|ü•ï+#·&É+

170
170
 yê]¸ø£ / ∫e] |òü*‘·+
ìsêàD≤‘·àø£, ∫e]
ìsêàD≤‘·àø£ ìsêàD≤‘·àø£ dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£
Áø£ $<ë´]ú ù|s¡T dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ |òü*‘·+
eT÷˝≤´+ø£q+ eT÷˝≤´+ø£q+ eT÷˝≤´+ø£q+ eT÷˝≤´+ø£q+
dü+. yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT
e÷s¡Tÿ\T Áπ>&ÉT e÷s¡Tÿ\T Áπ>&ÉT
e÷s¡Tÿ\T

kÕeTsêú´\ yêØ>± $X‚¢wüD |ü{Ϻø£\T (kÕ+K´ø£ XÊÁdüÔ |ü<䛑·T\qqTdü]+∫ Á>±|òt\, |ü{Ϻø£\T)

|æ\¢\ nuÛÑ´düq düeTdü´\T (@j˚T kÕeTsêú´\˝À yÓqTø£ã&ç ñHêïs¡T?)
Á|ü‘ê´e÷ïj·T uÀ<Ûäq, ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£ (|æ\¢\T yÓqTø£ã&çq kÕeTsêú´\qT ‹]– kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ø±sê´#·s¡D
Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø)
eTT–+|ü⁄.

171
171
 uÀ<Ûäq |ü]o\q |üÁ‘·+ (kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+)
I. kÕ<Ûës¡D düe÷#ês¡+
1. #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TTì ù|s¡T : 6. j·T÷ì{Ÿ :
2. s√˝Ÿ HÓ+./ H.T. HÓ+. 7. bÕsƒê´+X¯+ :
3. uÀ~Û+#·T ‘·s¡>∑‹ : 8. bÕsƒ¡XÊ\ ù|s¡T :
4. $wüj·T+ : 9. $<ë´s¡Tú\ dü+K´ :
5. ‘˚~ : 10. $<ë´s¡Tú\ Vü‰»s¡T :
II. bÕsƒ¡´|ü<∏äø£+ |ü]o\q :
a) bÕsƒ¡´|ü<∏äø£+ k˛bÕqÁø£eT+ Á|üø±s¡+ Áyêj·Tã&ç+<ë?

b) @@ $<ë´Á|üe÷D≤\T kÕ~Û+#ê\qT≈£îHêïs¡T?

c) @@ uÀ<ÛäHê kÕeTÁ– düeT≈£Ls¡TÃ≈£îHêïs¡T?

d) $<ë´Á|üe÷D≤\ kÕ<Ûäq≈£î ‘·–q $<Ûä+>± ø£è‘ê´\T s¡÷bı+~+#·T≈£îHêïsê?

e) @@ »≥Tº ø£è‘ê´\≈£î nedüs¡yÓTÆq ø£è‘·´|üÁ‘ê\T eTT+<˚ dæ<äΔ+ #˚XÊs¡T?

III. ‘·s¡>∑‹ ìs¡«Vü≤D ` |ü]o\q :

a) yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥ @ n+X¯+ô|’ »]–+~?

b) $<ë´s¡Tú\T bÕsƒê´+X¯+ #·~$ >∑T]Ô+∫q ø°\ø£ |ü<ë\T @$? yê{Ïì bÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀs¡T¶ô|’ Áyêdæ $e]+#êsê?

c) $<ë´Á|üe÷D≤\yêØ>± @@ ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#·ã&çHêsTT?

$<ë´Á|üe÷D+ ø£è‘·´+
1. .......................................... ......................
2. .......................................... ......................
3. .......................................... ......................
4. .......................................... ......................
5. .......................................... ......................
6. .......................................... ......................
172
172
 d) uÀ<ÛäHê kÕeTÁ–ì dü¬s’q düeTj·T+˝À $ìjÓ÷–+#êsê? @ kÕeTÁ– |æ\¢\qT u≤>± Äø£]¸+∫+~?

e) $<ë´s¡Tú\T @ ø£è‘·´+˝À u≤>± bÕ˝§ZHêïs¡T? m+<äT≈£î?

f) $<ë´s¡Tú\T ø£è‘ê´\T #˚düTÔqï|ü⁄&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #˚dæq |üì?

g) $<ë´s¡Tú\T yÓ’j·TøÏÔø£ uÛÒ<ë\ø£qT>∑TD+>± uÀ<Ûäq »]–q $<Ûëq+?

h) ø£è‘ê´\/ #·s¡Ã\ kÕs¡+ q\¢ã\¢ô|’ Áyêj·Tã&ç+<ë? @@ n+XÊ\T q\¢ã\¢ô|’ Áyêj·Tã&çq$?

i) ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À $<ë´s¡Tú\T #˚dæq Áyê‘·|üì @$T{Ï?

j) Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T m˝≤+{Ï düVü≤ø±s¡+ n+~+#ês¡T?

k) $<ë´s¡Tú\qT u≤>± Äø£]¸+∫q ø£è‘·´+ @~? m+<äT≈£î?

l) eT÷˝≤´+ø£q+ @@ n+XÊ\ô|’ »]–+~? m˝≤ »]–+~? (eTÚœø£+/sê‘·/ÁbÕC…≈£îº/Á|üjÓ÷>∑+)

m) $<ë´s¡Tú\˝À u≤>± kÕ~Û+#·ã&çq $<ë´Á|üe÷D+ @~?

n) Ç+{Ï|üì/ ÁbÕC…≈£îº/ nôd’HéyÓT+{Ÿ>± sTTe«ã&çq n+XÊ\T :

IV. ñbÕ<Ûë´j·TTì eT÷]ÔeT‘·«+ ` |ü]o\q :

a) eÁdüÔ<Ûës¡D :
b) uÛ≤wü / düŒwüº‘· / ø£+sƒ¡<Ûä«ì :
c) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT`$<ë´]ú eT<Ûä´ |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+ :
d) ‘·s¡>∑‹ >∑~ì ìj·T+Á‹+#·&É+ :
e) |æ\¢\|ü≥¢ ñbÕ<Ûë´j·TTì rs¡T/Á|ües¡Ôq :

V. uÀ<ÛäHê_Ûeè~ΔøÏ MT]#˚Ã dü÷#·q\T :

|ü]o\≈£îì ù|s¡T dü+‘·ø£+

173
173
 nqTã+<Ûä+
(Annexure)

≈£î´eTT˝Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶
(Cumulative Record)

174
174
 ≈£î´eTT˝Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶
(6 qT+&ç 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T)

$<ë´]ú ù|s¡T :
bÕsƒX¡ Ê\ ù|s¡T :
>∑T]Ô+|ü⁄ dü+K´ :
e÷<Û´ä eT+ :
‘·s>¡ ‹∑ :
n&çàwüHé q+ãs¡T :
|ü⁄{Ïqº ‘˚~ :
‘·*¢ ù|s¡T :
‘·+Á&ç ù|s¡T :
kÕe÷õø£ es¡+Z :
∫s¡THêe÷ :

yÓTTu…˝’ Ÿ q+ãs¡T :
yÓTsTT˝Ÿ ◊.&ç. :

bÕsƒX¡ Ê\ ˝À>√ 6e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À 10e ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒX¡ Ê\ dü÷øÏÔ

#˚]q|üŒ{Ï ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À
bòı{À bòı{À

(n) s¡øÔ£ es¡+Z (ã¢&é Á>∑÷|t) $esê\T :

(Ä) m‘·T,Ô ãs¡Te⁄ $esê\T :

‘·s>¡ ‹∑ 6 7 8 9 10
m‘·TÔ
ãs¡Te⁄

175
175
 6/7 e ‘·s¡>∑‹
$<ë´ $wüj·Tø£ düe÷#ês¡+
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Formative Evaluation) ` Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT (Áπ>&É¢˝À)
Áø£. $wüjT· + eT÷˝≤´+ø£q+ * |æ\\¢ sê‘· ÁbÕC…≈î£ º \|òTü T Áπ>&ÉT
uÛ≤>∑kÕ«eT´+/ n+XÊ\T
dü+. Á|‹ü düŒ+<äq\T (5) (5) |üqT\T (5) |üØø£å (5) (20)
1. ‘Ó\T>∑T FA1
FA2
FA3
FA4
2. u“Êty FA1
FA2
FA3
FA4
3. English FA1
FA2
FA3
FA4
4. >∑D‘Ï +· FA1
FA2
FA3
FA4
5. ôdH’ ‡é FA1
FA2
FA3
FA4
6. k˛wü˝Ÿ FA1
FA2
FA3
FA4
* |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+/ Á|ü‹düŒ+<äq\T nq>±... uÛ≤cÕ $wüj·÷\˝À Á>∑+<∏ë\j·T, Ç‘·s¡ |ü⁄düÔø±\T #·<äe&É+,
Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ (e÷{≤¢&É&É+, ìy˚~ø£ sêj·T&É+)— >∑DÏ‘·+˝À q÷‘·q düeTdü´\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+— ôd’H釽À
Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&É+, ìy˚~ø£ sêj·T&É+— kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+˝À #·<äe&É+, $X‚¢wæ+#·&É+, kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’
Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ (e÷{≤¢&É&É+, ìy˚~ø£ sêj·T&É+).

176
176
 6/ 7e ‘·s¡>∑‹
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Evaluation) ` Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT (Áπ>&É¢˝À)
e.dü+. $wüjT· + $<ë´ Á|üe÷D≤\T SA1 SA2 SA3

$q&É+, Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+, Á|üX¯+dü

#·<äe&É+, ns¡ú+ #˚düTø=ì #Ó|üŒ&É+
kı+‘·+>± sêj·T&É+
1. ‘Ó\T>∑T düè»Hê‘·àø£ e´ø°Ôø£s¡D
|ü<äC≤\+, uÛ≤cÕ+XÊ\T
|üØø£å FA (20%) SA (80%) yÓTT‘·+Ô (100%)
SA1
Áπ>&ÉT
SA2
SA3
ÃÏååÁ, §Áz¬åÁ, üΔÊÃÁ
ú‰jåÁ, Es|T¿Á—ÆoÁ
u¬QåÁ (Àƒ∫YåÁ)
Ãw\åÁn™N˛ Euß√ÆuMo
2. u“Êty Δ£t-ßÊgÁ∫
ú∫yq FA (20%) SA (80%) QϬ (100%)
SA1
T¿zg
SA2
SA3
Listening, Speaking
Reading comprehension
Conventions of writing
Vocabulary & Grammar
3. English Creative expression - Oral & Written
Exam FA (20%) SA (80%) Total (100%)
SA1
Grade
SA2
SA3

177
177
 6/ 7e ‘·s¡>∑‹
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Evaluation) ` Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT (Áπ>&É¢˝À)
e.dü+. $wüjT· + $<ë´ Á|üe÷D≤\T SA1 SA2 SA3
uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q, düeTkÕ´ kÕ<Ûäq
ø±s¡D≤\T ` ìs¡÷|üD\T
e´ø£|Ô sü #¡ &· +É
4. >∑D‘Ï +· dü+ã+<Ûë\T
ÁbÕ‹ì<Ûä´|üs¡#·&É+, <äèo‡ø£s¡D
|üØø£å FA (20%) SA (80%) yÓTT‘·+Ô (100%)
SA1
Áπ>&ÉT
SA2

$wüj·÷e>±Vü≤q
Á|ü•ï+#·&É+, |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
Á|üjÓ÷>±\T, πøåÁ‘· |ü]o\q\T
düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T
5. kÕe÷q´ u§eTà\T, qeT÷Hê\T <ë«sê uÛ≤e Á|ükÕs¡+
XÊÁdüÔ+ Á|üX+¯ dü, JeyÓ$’ <Û´ä düŒèVü≤, ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+
|üØø£å FA (20%) SA (80%) yÓTT‘·+Ô (100%)
SA1
Áπ>&ÉT
SA2
SA3
$wüj·÷e>±Vü≤q
#·~$ ns¡ú+#˚düTø√e&É+ yê´U≤´ì+#·&É+
düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T
düeTø±©q, kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq
6. kÕ+|òTæ ø£ |ü≥ HÓ’|ü⁄D≤´\T
XÊÁdüÔ+ Á|üX¯+dü, $\Te\T, düTìï‘·‘·«+
|üØø£å FA (20%) SA (80%) yÓTT‘·+Ô (100%)
SA1
Áπ>&ÉT SA2
SA3

178
178
 6/ 7e ‘·s¡>∑‹
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Evaluation) ` Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT (Áπ>&É¢˝À)
e.dü+. $wüjT· + $<ë´ Á|üe÷D≤\T SA1 SA2 SA3
Ä≥\˝À bÕ˝§Zq&É+, Áø°&Üdü÷Œ¤]Ô
jÓ÷>±, yÓT&çfÒwüHé, kÂÿ{Ÿ‡, ¬>’&é‡, mHé.dæ.dæ.
Äs√>∑´, e´øÏ>Ô ‘∑ · |ü]düsê\ |ü]X¯óÁuÛ‘Ñ · ` Äs√>∑´ n\yê≥T¢
7. yê´j·÷eT uÛÑÁ<ä‘· ` Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡
$<ä´ Äs√>∑´+, b˛wüø±Vü‰s¡+,
eT+∫ ÄVü‰s¡ n\yê≥T¢
yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT
u§eTà\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\T #˚j·T&É+
s¡+>∑T\T y˚j·T&É+, n\+ø£s¡D\T #˚j·T&É+
ˇ]>±$T, {≤HéÁ>±$T, ≈£î≥T¢, n*¢ø£\T
8. ø£fi\¯ T, Hê{Ïø£\T, @ø±+øÏø£\˝À n_ÛqsTT+#·&É+,
kÕ+düÿè‹ø£ ø=]jÓ÷Á>∑|ò”
$<ä´ bÕ≥\T bÕ&É&É+, yê<ä´ |ü]ø£sê\ $ìjÓ÷>∑+
qè‘·´+, kÕúìø£ ø£fi≤s¡÷bÕ\T Á|ü<ä]Ù+#·&É+
yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT
|üìeTT≥¢ $ìjÓ÷>∑+, edüTÔe⁄\ ‘·j·÷Ø
ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§Zq&É+, u≤<Ûä´‘·\T ìs¡«]Ô+#·&É+,
|üì, n+‘·sY ø£Á]≈£î\+ ø±s¡´Áø£e÷\T
9. ø£+|üP´≥sY ø£+|üP´≥sY Ä<Ûës¡+>± H˚s¡TÃø√e&É+
$<ä´ ø£+|üP´≥sYqT $ìjÓ÷–+#·&+É
kÕe÷õø£ ø±s¡´Áø£e÷\T`ÁX¯eT<ëq+, dü«#·Ãu¤ ≤Û s¡‘Y
yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT
sêC≤´+>∑ $\Te\T (k˛<äs¡uÛ≤e+,düe÷q‘·«+)
Hêj·Tø£‘·« \ø£åD≤\T, $#·ø£åD, düÁ‘·Œes¡Ôq
$\Te\ düVü≤q+, <äj·T, ‘·<ëqTuÛÑ÷‹, e´øÏÔ>∑‘· $\Te\T
$<ä´ Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T ` uÛ≤e Á|ükÕs¡, kÕe÷õø£,
10.
Jeq ñ<˚«>∑ HÓ’|ü⁄D≤´\T, Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\T
HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T, düV‰ü <Ûë´j·TT\T, düe÷»+, bÕsƒX¡ Ê\,
Á|üuTÑÛ ‘·« ÄdüT\Ô |ü≥¢ düs¬ q’ yÓK’ s¡T\T ø£*– ñ+&É&+É
yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT

179
179
 Äs√>∑´ düe÷#ês¡+
yÓ<’ ´ä |üØø£å Ç∫Ãq dü÷#·q\T, yÓ’<ä´ $esê\T m‘·TÔ ãs¡Te⁄

$es¡D≤‘·àø£ dü÷∫ø£\T
|üØø£å $es¡D≤‘·àø£ dü÷∫ø£\T ñbÕ<Ûë´j·TT&ç Á|ü.ñ. ‘·*¢/ ‘·+Á&ç
dü+‘·ø+£ dü+‘·ø+£ dü+‘·ø+£
SA1

SA2

SA3

Áπ>&ÉT $esê\T
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+
5 e÷s¡Tÿ\≈£î Áπ>&ÉT 20 e÷s¡Tÿ\≈£î ‘Ó\T>∑T, Ç+^¢w,t >∑D‘Ï +· , ~«rj·T uÛ≤wü
˝…øÏÿ+|ü⁄ Áπ>&ÉT Áπ>&ÉT ˝…øÏÿ+|ü⁄ ôdH’ ‡é , k˛wü˝Ÿ
Áπ>&ÉT Áπ>&ÉT
4.5 - 5.0 A1 18.5 - 20 XÊ‘·+ Áπ>&ÉT bÕsTT+≥T¢ XÊ‘·+ Áπ>&ÉT bÕsTT+≥T¢
4.0 - 4.5 A2 16.5 - 18 91-100 A1 10 91-100 A1 10
3.5 - 4.0 B1 14.5 - 16 81-90 A2 9 80-90 A2 9
3.0 - 3.5 B2 12.5 - 14 71-80 B1 8 68-79 B1 8
2.5 - 3.0 C1 10.5 - 12 61-70 B2 7 56-67 B2 7
2.0 - 2.5 51-60 C1 6 44-55 C1 6
C2 8.5 - 10
41-50 C2 5 32-43 C2 5
1.5 - 2.0 D 7-8
35-40 D 4 20-31 D 4
0 - 1.5 E 7 ø£Hêï ‘·≈£îÿe E E
0-34 3 0-19 3

180
180
 Vü‰»s¡T düe÷#ês¡+
e÷dü+ pHé E˝…’ Ä>∑düTº ôdô|º nø√º qe+ &çôd+ »q |òæÁã e÷]à @Á|æ˝Ÿ
|üì ~Hê\T
Vü‰»¬sq’ ~Hê\T
XÊ‘·+
dü÷#·q: $<ë´ $wüjT· ø£ düe÷#ês¡+, $es¡D≤‘·àø£ dü÷∫ø£\T, Äs√>∑´ düe÷#ês¡+ Vü‰»s¡T düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ ≈£î 6 qT+&ç 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î ‘·s>¡ ‹∑
yêØ>± ≈£î´eTT˝Ò{yÏ é ]ø±s¡T˝¶ À ù|J\T øπ {≤sTT+#ê*.
yê]¸ø£ |ò*ü ‘·+

181
181
Hê\T>∑T ìsêàD≤‘·àø£ eT÷&Ée dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ yê]¸ø£ |ò*ü ‘·+ (100%)
CGPA
Áø£. $wüjT· +
dü+. eT÷˝≤´+ø£Hê\ Áπ>&ÉT (20%) eT÷˝≤´+ø£q+˝Àì Áπ>&ÉT (80%) Áπ>&ÉT Áπ>&ÉT bÕsTT+≥T¢
1 T
2 H
3 E
4 M
5 GS
6 SS
7 HPE
8 ACE
9 WCE
10 VELS
dü+e‘·‡sê+‘· Áπ>&ÉT
T- ‘Ó\T>∑T— H- Væ≤+~— E- Ç+^¢wßü — M- >∑D‘Ï +· — GS- kÕe÷q´XÊÁdü+Ô — SS- kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô — HPE- Äs√>∑´ yê´j·÷eT $<ä´— ACE- ø£fi\¯ T, kÕ+düÿè‹ø£ $<ä´—
WCE- |üì, ø£+|üP´≥sY $<ä´— VELS- $\Te\ $<ä´, Jeq HÓ| ’ ⁄ü D≤´\T
 8e ‘·s¡>∑‹
$<ë´ $wüj·Tø£ düe÷#ês¡+
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Formative Evaluation) ` Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT (Áπ>&É¢˝À)
Áø£. * |æ\\¢ \|òTü T
sê‘· ÁbÕC…≈î£ º Áπ>&ÉT
dü+. $wü
j T
· + eT÷˝≤´+ø£
q + uÛ
≤ >∑
k Õ«eT´+/ n+XÊ\T |üqT\T |üØø£å
Á|ü‹düŒ+<äq\T
1. ‘Ó\T>∑T FA1
FA2
FA3
FA4
2. u“Êty FA1
FA2
FA3
FA4
3. English FA1
FA2
FA3
FA4
4. >∑D‘Ï +· FA1
FA2
FA3
FA4
5m. uÛÖ‹ø£ FA1
s¡kÕj·Tq FA2
FA3
XÊÁdüÔ+ FA4
5_. JeXÊÁdü+Ô FA1
FA2
FA3
FA4
6. kÕ+|òTæ ø£ FA1
XÊÁdüÔ+ FA2
FA3
FA4
* |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+/ Á|ü‹düŒ+<äq\T nq>±... uÛ≤cÕ $wüj·÷\˝À Á>∑+<∏ë\j·T, Ç‘·s¡ |ü⁄düÔø±\T #·<äe&É+,
Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ (e÷{≤¢&É&É+, ìy˚~ø£ sêj·T&É+)— >∑DÏ‘·+˝À q÷‘·q düeTdü´\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+— ôd’H釽À
Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&É+, ìy˚~ø£ sêj·T&É+— kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+˝À #·<äe&É+, $X‚¢wæ+#·&É+, kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’
Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ (e÷{≤¢&É&É+, ìy˚~ø£ sêj·T&É+).

182
182
 8e ‘·s¡>∑‹
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Evaluation) ` Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT (Áπ>&É¢˝À)
e.dü+. $wüjT· + $<ë´ Á|üe÷D≤\T SA1 SA2 SA3

$q&É+, Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+, Á|üX¯+dü

#·<äe&É+, ns¡ú+ #˚düTø=ì #Ó|üŒ&É+
kı+‘·+>± sêj·T&É+
1. ‘Ó\T>∑T düè»Hê‘·àø£ e´ø°Ôø£s¡D
|ü<äC≤\+, uÛ≤cÕ+XÊ\T
|üØø£å FA (20%) SA (80%) yÓTT‘·+Ô (100%)
SA1
Áπ>&ÉT
SA2
SA3
ÃÏååÁ, §Áz¬åÁ, üΔÊÃÁ
ú‰jåÁ, Es|T¿Á—ÆoÁ
u¬QåÁ (Àƒ∫YåÁ)
Ãw\åÁn™N˛ Euß√ÆuMo
2. u“Êty Δ£t-ßÊgÁ∫
ú∫yq FA (20%) SA (80%) QϬ (100%)
SA1
T¿zg
SA2
SA3
Listening, Speaking
Reading comprehension
Conventions of writing
Vocabulary & Grammar
3. English Creative expression - Oral & Written
Exam FA (20%) SA (80%) Total (100%)
SA1
Grade
SA2
SA3

183
183
 8e ‘·s¡>∑‹
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Evaluation) ` Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT (Áπ>&É¢˝À)
e.dü+. $wüjT· + $<ë´ Á|üe÷D≤\T SA1 SA2 SA3
uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q, düeTkÕ´ kÕ<Ûäq
ø±s¡D≤\T ` ìs¡÷|üD\T
e´ø£|Ô sü #¡ &· +É
dü+ã+<Ûë\T
4. >∑D‘Ï +· ÁbÕ‹ì<Ûä´|üs¡#·&É+, <äèo‡ø£s¡D
|üØø£å FA (20%) SA (80%) yÓTT‘·+Ô (100%)
SA1
Áπ>&ÉT
SA2

$wüj·÷e>±Vü≤q
Á|ü•ï+#·&É+, |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
Á|üjÓ÷>±\T, πøåÁ‘· |ü]o\q\T
düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T
5. kÕe÷q´
u§eTà\T, qeT÷Hê\T <ë«sê uÛ≤e Á|ükÕs¡+
XÊÁdüÔ+ Á|üX+¯ dü, JeyÓ$’ <Û´ä düŒèVü≤, ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+
|üØø£å FA (20%) SA (80%) yÓTT‘·+Ô (100%)
SA1
Áπ>&ÉT
SA2
SA3
$wüj·÷e>±Vü≤q
#·~$ ns¡ú+#˚düTø√e&É+ yê´U≤´ì+#·&É+
düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T
düeTø±©q, kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq
|ü≥ HÓ’|ü⁄D≤´\T
6. kÕ+|òTæ ø£ Á|üX¯+dü, $\Te\T, düTìï‘·‘·«+
XÊÁdüÔ+ |üØø£å FA (20%) SA (80%) yÓTT‘·+Ô (100%)
SA1
Áπ>&ÉT SA2
SA3

184
184
 8e ‘·s¡>∑‹
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Evaluation) ` Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT (Áπ>&É¢˝À)
e.dü+. $wüjT· + $<ë´ Á|üe÷D≤\T SA1 SA2 SA3
Ä≥\˝À bÕ˝§Zq&É+, Áø°&Üdü÷Œ¤]Ô
jÓ÷>±, yÓT&çfÒwüHé, kÂÿ{Ÿ‡, ¬>’&é‡, mHé.dæ.dæ.
Äs√>∑´, e´øÏ>Ô ‘∑ · |ü]düsê\ |ü]X¯óÁuÛ‘Ñ · ` Äs√>∑´ n\yê≥T¢
7. yê´j·÷eT uÛÑÁ<ä‘· ` Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡
$<ä´ Äs√>∑´+, b˛wüø±Vü‰s¡+,
eT+∫ ÄVü‰s¡ n\yê≥T¢
yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT
u§eTà\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\T #˚j·T&É+
s¡+>∑T\T y˚j·T&É+, n\+ø£s¡D\T #˚j·T&É+
ˇ]>±$T, {≤HéÁ>±$T, ≈£î≥T¢, n*¢ø£\T
8. ø£fi\¯ T, Hê{Ïø£\T, @ø±+øÏø£\˝À n_ÛqsTT+#·&É+,
kÕ+düÿè‹ø£ ø=]jÓ÷Á>∑|ò”
$<ä´ bÕ≥\T bÕ&É&É+, yê<ä´ |ü]ø£sê\ $ìjÓ÷>∑+
qè‘·´+, kÕúìø£ ø£fi≤s¡÷bÕ\T Á|ü<ä]Ù+#·&É+
yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT
|üìeTT≥¢ $ìjÓ÷>∑+, edüTÔe⁄\ ‘·j·÷Ø
ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§Zq&É+, u≤<Ûä´‘·\T ìs¡«]Ô+#·&É+,
|üì, n+‘·sY ø£Á]≈£î\+ ø±s¡´Áø£e÷\T
9. ø£+|üP´≥sY ø£+|üP´≥sY Ä<Ûës¡+>± H˚s¡TÃø√e&É+
$<ä´ ø£+|üP´≥sYqT $ìjÓ÷–+#·&+É
kÕe÷õø£ ø±s¡´Áø£e÷\T`ÁX¯eT<ëq+, dü«#·Ãu¤ ≤Û s¡‘Y
yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT
sêC≤´+>∑ $\Te\T (k˛<äs¡uÛ≤e+,düe÷q‘·«+)
Hêj·Tø£‘·« \ø£åD≤\T, $#·ø£åD, düÁ‘·Œes¡Ôq
$\Te\ düVü≤q+, <äj·T, ‘·<ëqTuÛÑ÷‹, e´øÏÔ>∑‘· $\Te\T
$<ä´ Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T ` uÛ≤e Á|ükÕs¡, kÕe÷õø£,
10.
Jeq ñ<˚«>∑ HÓ’|ü⁄D≤´\T, Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\T
HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T, düV‰ü <Ûë´j·TT\T, düe÷»+, bÕsƒX¡ Ê\,
Á|üuTÑÛ ‘·« ÄdüT\Ô |ü≥¢ düs¬ q’ yÓK’ s¡T\T ø£*– ñ+&É&+É
yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT

185
185
 Äs√>∑´ düe÷#ês¡+
yÓ<’ ´ä |üØø£å Ç∫Ãq dü÷#·q\T, yÓ’<ä´ $esê\T m‘·TÔ ãs¡Te⁄

$es¡D≤‘·àø£ dü÷∫ø£\T
|üØø£å $es¡D≤‘·àø£ dü÷∫ø£\T ñbÕ<Ûë´j·TT&ç Á|ü.ñ. ‘·*¢/ ‘·+Á&ç
dü+‘·ø+£ dü+‘·ø+£ dü+‘·ø+£
SA1

SA2

SA3

Áπ>&ÉT $esê\T
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+
5 e÷s¡Tÿ\≈£î Áπ>&ÉT 20 e÷s¡Tÿ\≈£î ‘Ó\T>∑T, Ç+^¢w,t >∑D‘Ï +· , ~«rj·T uÛ≤wü
˝…øÏÿ+|ü⁄ Áπ>&ÉT Áπ>&ÉT ˝…øÏÿ+|ü⁄ ôdH’ ‡é , k˛wü˝Ÿ
Áπ>&ÉT Áπ>&ÉT
4.5 - 5.0 A1 18.5 - 20 XÊ‘·+ Áπ>&ÉT bÕsTT+≥T¢ XÊ‘·+ Áπ>&ÉT bÕsTT+≥T¢
4.0 - 4.5 A2 16.5 - 18 91-100 A1 10 91-100 A1 10
3.5 - 4.0 B1 14.5 - 16 81-90 A2 9 80-90 A2 9
3.0 - 3.5 B2 12.5 - 14 71-80 B1 8 68-79 B1 8
2.5 - 3.0 C1 10.5 - 12 61-70 B2 7 56-67 B2 7
2.0 - 2.5 51-60 C1 6 44-55 C1 6
C2 8.5 - 10
41-50 C2 5 32-43 C2 5
1.5 - 2.0 D 7-8
35-40 D 4 20-31 D 4
0 - 1.5 E 7 ø£Hêï ‘·≈£îÿe E E
0-34 3 0-19 3

186
186
 Vü‰»s¡T düe÷#ês¡+
e÷dü+ pHé E˝…’ Ä>∑düTº ôdô|º nø√º qe+ &çôd+ »q |òæÁã e÷]à @Á|æ˝Ÿ
|üì ~Hê\T
Vü‰»¬sq’ ~Hê\T
XÊ‘·+
dü÷#·q: $<ë´ $wüjT· ø£ düe÷#ês¡+, $es¡D≤‘·àø£ dü÷∫ø£\T, Äs√>∑´ düe÷#ês¡+ Vü‰»s¡T düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ ≈£î 6 qT+&ç 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î ‘·s>¡ ‹∑
yêØ>± ≈£î´eTT˝Ò{yÏ é ]ø±s¡T˝¶ À ù|J\T øπ {≤sTT+#ê*.
yê]¸ø£ |ò*ü ‘·+
Hê\T>∑T ìsêàD≤‘·àø£ eT÷&Ée dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ yê]¸ø£ |ò*ü ‘·+ (100%)

187
187
CGPA
Áø£. $wüjT· +
dü+. eT÷˝≤´+ø£Hê\ Áπ>&ÉT (20%) eT÷˝≤´+ø£q+˝Àì Áπ>&ÉT (80%) Áπ>&ÉT Áπ>&ÉT bÕsTT+≥T¢
1 T
2 H
3 E
4 M
5 GS
6 SS
7 HPE
8 ACE
9 WCE
10 VELS
dü+e‘·‡sê+‘· Áπ>&ÉT
T- ‘Ó\T>∑T— H- Væ≤+~— E- Ç+^¢wßü — M- >∑D‘Ï +· — GS- kÕe÷q´XÊÁdü+Ô — SS- kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô — HPE- Äs√>∑´ yê´j·÷eT $<ä´— ACE- ø£fi\¯ T, kÕ+düÿè‹ø£ $<ä´—
WCE- |üì, ø£+|üP´≥sY $<ä´— VELS- $\Te\ $<ä´, Jeq HÓ| ’ ⁄ü D≤´\T
 9/ 10e ‘·s¡>∑‹
$<ë´ $wüj·Tø£ düe÷#ês¡+
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Formative Evaluation) ` Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT (Áπ>&É¢˝À)
Áø£. * |æ\\¢ \|òTü T
sê‘· ÁbÕC…≈î£ º Áπ>&ÉT
dü+. $wü
j T
· + eT÷˝≤´+ø£
q + uÛ
≤ >∑
k Õ«eT´+/ n+XÊ\T |üqT\T |üØø£å
Á|ü‹düŒ+<äq\T
1. ‘Ó\T>∑T FA1
FA2
FA3
FA4
2. u“Êty FA1
FA2
FA3
FA4
3. English FA1
FA2
FA3
FA4
4. >∑D‘Ï +· FA1
FA2
FA3
FA4
5m. uÛÖ‹ø£ FA1
s¡kÕj·Tq FA2
FA3
XÊÁdüÔ+ FA4
5_. JeXÊÁdü+Ô FA1
FA2
FA3
FA4
6. kÕ+|òTæ ø£ FA1
XÊÁdüÔ+ FA2
FA3
FA4
* |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+/ Á|ü‹düŒ+<äq\T nq>±... uÛ≤cÕ $wüj·÷\˝À Á>∑+<∏ë\j·T, Ç‘·s¡ |ü⁄düÔø±\T #·<äe&É+,
Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ (e÷{≤¢&É&É+, ìy˚~ø£ sêj·T&É+)— >∑DÏ‘·+˝À q÷‘·q düeTdü´\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+— ôd’H釽À
Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&É+, ìy˚~ø£ sêj·T&É+— kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+˝À #·<äe&É+, $X‚¢wæ+#·&É+, kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’
Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ (e÷{≤¢&É&É+, ìy˚~ø£ sêj·T&É+).

188
188
 9/ 10e ‘·s¡>∑‹
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Evaluation) ` Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT (Áπ>&É¢˝À)
SA1 SA2 SA3
e.
$wüjT· + FA Exam Total FA Exam Total FA Exam Total
dü+. (20%) (80%) Grade (20%) (80%) Grade (20%) (80%) Grade

1. ‘Ó\T>∑T

2. u“Êty

3. English

4. >∑D‘Ï +·

uÛÖ‹ø£
kÕe÷q´ XÊÁdüÔ+

s¡kÕj·Tq
XÊÁdüÔ+
5.
JeXÊÁdü+Ô

yÓTT‘·+Ô

6. kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+

dü÷#·q: SA ˝À FA 20% Áπ>&ÉT qyÓ÷<äT ø√dü+ FA , FA \ düsêdü]ì rdüTø√yê*. SA ˝À FA

1 1 2 2

20% Áπ>&ÉT qyÓ÷<äT ø√dü+ FA e÷s¡Tÿ\qT rdüTø√yê*. n˝≤π> SA ˝À FA 20% Áπ>&ÉT qyÓ÷<äT
3 3

ø√dü+ FA , FA , FA , FA \ düsêdü]ì rdüTø√yê*.

1 2 3 4

189
189
 9/ 10e ‘·s¡>∑‹
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Evaluation) ` Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT (Áπ>&É¢˝À)
e.dü+. $wüjT· + $<ë´ Á|üe÷D≤\T SA1 SA2 SA3
Ä≥\˝À bÕ˝§Zq&É+, Áø°&Üdü÷Œ¤]Ô
jÓ÷>±, yÓT&çfÒwüHé, kÂÿ{Ÿ‡, ¬>’&é‡, mHé.dæ.dæ.
Äs√>∑´, e´øÏ>Ô ‘∑ · |ü]düsê\ |ü]X¯óÁuÛ‘Ñ · ` Äs√>∑´ n\yê≥T¢
7. yê´j·÷eT uÛÑÁ<ä‘· ` Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡
$<ä´ Äs√>∑´+, b˛wüø±Vü‰s¡+,
eT+∫ ÄVü‰s¡ n\yê≥T¢
yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT
u§eTà\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\T #˚j·T&É+
s¡+>∑T\T y˚j·T&É+, n\+ø£s¡D\T #˚j·T&É+
ˇ]>±$T, {≤HéÁ>±$T, ≈£î≥T¢, n*¢ø£\T
8. ø£fi\¯ T, Hê{Ïø£\T, @ø±+øÏø£\˝À n_ÛqsTT+#·&É+,
kÕ+düÿè‹ø£ ø=]jÓ÷Á>∑|ò”
$<ä´ bÕ≥\T bÕ&É&É+, yê<ä´ |ü]ø£sê\ $ìjÓ÷>∑+
qè‘·´+, kÕúìø£ ø£fi≤s¡÷bÕ\T Á|ü<ä]Ù+#·&É+
yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT
|üìeTT≥¢ $ìjÓ÷>∑+, edüTÔe⁄\ ‘·j·÷Ø
ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§Zq&É+, u≤<Ûä´‘·\T ìs¡«]Ô+#·&É+,
|üì, n+‘·sY ø£Á]≈£î\+ ø±s¡´Áø£e÷\T
9. ø£+|üP´≥sY ø£+|üP´≥sY Ä<Ûës¡+>± H˚s¡TÃø√e&É+
$<ä´ ø£+|üP´≥sYqT $ìjÓ÷–+#·&+É
kÕe÷õø£ ø±s¡´Áø£e÷\T`ÁX¯eT<ëq+, dü«#·Ãu¤ ≤Û s¡‘Y
yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT
sêC≤´+>∑ $\Te\T (k˛<äs¡uÛ≤e+,düe÷q‘·«+)
Hêj·Tø£‘·« \ø£åD≤\T, $#·ø£åD, düÁ‘·Œes¡Ôq
$\Te\ düVü≤q+, <äj·T, ‘·<ëqTuÛÑ÷‹, e´øÏÔ>∑‘· $\Te\T
$<ä´ Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T ` uÛ≤e Á|ükÕs¡, kÕe÷õø£,
10.
Jeq ñ<˚«>∑ HÓ’|ü⁄D≤´\T, Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\T
HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T, düV‰ü <Ûë´j·TT\T, düe÷»+, bÕsƒX¡ Ê\,
Á|üuTÑÛ ‘·« ÄdüT\Ô |ü≥¢ düs¬ q’ yÓK’ s¡T\T ø£*– ñ+&É&+É
yÓTT‘·Ô+ Áπ>&ÉT

190
190
 Äs√>∑´ düe÷#ês¡+
yÓ<’ ´ä |üØø£å Ç∫Ãq dü÷#·q\T, yÓ’<ä´ $esê\T m‘·TÔ ãs¡Te⁄

$es¡D≤‘·àø£ dü÷∫ø£\T
|üØø£å $es¡D≤‘·àø£ dü÷∫ø£\T ñbÕ<Ûë´j·TT&ç Á|ü.ñ. ‘·*¢/ ‘·+Á&ç
dü+‘·ø+£ dü+‘·ø+£ dü+‘·ø+£
SA1

SA2

SA3

Áπ>&ÉT $esê\T
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+
5 e÷s¡Tÿ\≈£î Áπ>&ÉT 20 e÷s¡Tÿ\≈£î ‘Ó\T>∑T, Ç+^¢w,t >∑D‘Ï +· , ~«rj·T uÛ≤wü
˝…øÏÿ+|ü⁄ Áπ>&ÉT Áπ>&ÉT ˝…øÏÿ+|ü⁄ ôdH’ ‡é , k˛wü˝Ÿ
Áπ>&ÉT Áπ>&ÉT
4.5 - 5.0 A1 18.5 - 20 XÊ‘·+ Áπ>&ÉT bÕsTT+≥T¢ XÊ‘·+ Áπ>&ÉT bÕsTT+≥T¢
4.0 - 4.5 A2 16.5 - 18 91-100 A1 10 91-100 A1 10
3.5 - 4.0 B1 14.5 - 16 81-90 A2 9 80-90 A2 9
3.0 - 3.5 B2 12.5 - 14 71-80 B1 8 68-79 B1 8
2.5 - 3.0 C1 10.5 - 12 61-70 B2 7 56-67 B2 7
2.0 - 2.5 51-60 C1 6 44-55 C1 6
C2 8.5 - 10
41-50 C2 5 32-43 C2 5
1.5 - 2.0 D 7-8
35-40 D 4 20-31 D 4
0 - 1.5 E 7 ø£Hêï ‘·≈£îÿe E E
0-34 3 0-19 3

191
191
 Vü‰»s¡T düe÷#ês¡+
e÷dü+ pHé E˝…’ Ä>∑düTº ôdô|º nø√º qe+ &çôd+ »q |òæÁã e÷]à @Á|æ˝Ÿ
|üì ~Hê\T
Vü‰»¬sq’ ~Hê\T
XÊ‘·+
dü÷#·q: $<ë´ $wüjT· ø£ düe÷#ês¡+, $es¡D≤‘·àø£ dü÷∫ø£\T, Äs√>∑´ düe÷#ês¡+ Vü‰»s¡T düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ ≈£î 6 qT+&ç 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î ‘·s>¡ ‹∑
yêØ>± ≈£î´eTT˝Ò{yÏ é ]ø±s¡T˝¶ À ù|J\T øπ {≤sTT+#ê*.
yê]¸ø£ |ò*ü ‘·+

192
192
Hê\T>∑T ìsêàD≤‘·àø£ eT÷&Ée dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ yê]¸ø£ |ò*ü ‘·+ (100%)
CGPA
Áø£. $wüjT· +
dü+. eT÷˝≤´+ø£Hê\ Áπ>&ÉT (20%) eT÷˝≤´+ø£q+˝Àì Áπ>&ÉT (80%) Áπ>&ÉT Áπ>&ÉT bÕsTT+≥T¢
1 T
2 H
3 E
4 M
5 GS
6 SS
7 HPE
8 ACE
9 WCE
10 VELS
dü+e‘·‡sê+‘· Áπ>&ÉT
T- ‘Ó\T>∑T— H- Væ≤+~— E- Ç+^¢wßü — M- >∑D‘Ï +· — GS- kÕe÷q´XÊÁdü+Ô — SS- kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô — HPE- Äs√>∑´ yê´j·÷eT $<ä´— ACE- ø£fi\¯ T, kÕ+düÿè‹ø£ $<ä´—
WCE- |üì, ø£+|üP´≥sY $<ä´— VELS- $\Te\ $<ä´, Jeq HÓ| ’ ⁄ü D≤´\T