Indian Economy TM

BA520ECO-T
_.m.
ns¡úXÊÁdüÔ+
‘·èrj·T dü+e‘·‡s¡+ ôd$TdüºsY ` V
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä]úø£ eédüú
(Discipline Specific Course)
ªªeTq+ Hê>∑]ø£‘· düeT≈£L]Ãq edüTÔ>∑‘· Á|üjÓ÷»Hê\qT e<äT\Tø√y=#·TÃH˚yÓ÷>±ì, düs√«‘·ÿ èwüºyÓTÆq $<ä´ n+~+#˚
|òü˝≤\qT dü+|üPs¡í+>± nqTuÛÑ$+#˚ neø±XÊ\qT, Vü≤≈£îÿ\qT e÷Á‘·+ ø√˝ÀŒ≈£L&É<äTμμ.
` &Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<äÿsY
&Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<ÿä sY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+

ôV’≤<äsêu≤<äT
2020
s¡#s· TT‘·\ ãè+<ä+
dü+bÕ<ä≈£î&ÉT : düVü≤ dü+bÕ<ä≈£î&ÉT :
Ábıô|òdüsY. mdt. sê<ÛëÁøÏwüí ø√s¡T‡ düeTq«j·Tø£s¡Ô :
Sr, Aca, Councllor, BRAOU. &Üˆˆ ¬ø. ÁøÏcÕí¬s&ç¶
s¡#·sTT‘·\T : uÛ≤>∑+
Ábıô|òdüsY. mdt. sê<ÛëÁøÏwüí 1
&Üˆˆ myéT. j·÷<ä–sê#ês¡T´\T 12
&Üˆˆ m. yÓ+ø£fÒX¯«s¡T¢, CESS, Hyd 7 8
&Üˆˆ ¬ø. yÓ÷Vü≤Hé ¬s&ç¶, Asso Professor, KU 4, 5 6
&Üˆˆ myéT. es¡Á|ükÕ<é, Asso Professor, Satavahana University 9 15
&Üˆˆ ¬ø. eT<ÛäTu≤ãT, Asso Professor, ANU 3
&Üˆˆ mdt. $<ë´kÕ>∑s,Y Asst. Professor, KU 2, 10 14
&Üˆˆ mdt. s¡y˚Twt, Asst. Professor, GDC, Malkajgiri, Hyd. 13
&Üˆˆ ¬ø. ÁøÏcÕí¬s&ç¶ 11
nqTyê<ä≈£î\T: uÛ≤>∑+
l ø¬ .$. ø±y˚TX¯«s¡sêe⁄ (Rtid.) Principal, GDC, KeTà+ 1, 2, 10 14
&Üˆˆ m. MTqj·T´, (Rtid) GDC, q˝§Z+&É 3, 7 8
&Üˆˆ {Ï. yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡kÕ«$T, Councellor, SDLC, KU 9 15
ø£esY &çC…’Hé:
l õ. yÓ+ø£≥kÕ«$T
Á|ü<∏äeT Á|ü#·Ts¡D : 2020

ø±|òæ¬s’{Ÿ © &Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<ÿä sY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+, ôV≤’ <äsêu≤<é, ‘Ó\+>±D sêÁwü+º .
nìï Vü≤≈£îÿ\T $X¯«$<ë´\j·÷ì$. á |ü⁄düÔø£+˝Àì @ uÛ≤>∑+ nsTTHê ñ|üjÓ÷–+#·<ä\#·T≈£î+fÒ,
$X¯«$<ë´\j·T+ qT+&ç sê‘·|Pü s¡«ø£+>± nqTeT‹ bı+<ë*.
á bÕsƒê\T kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À ˇø£ uÛ≤>∑+.
&Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<ÿä sY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+ yê] $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\T/ø√s¡T‡\ >∑÷]Ã, Ç‘·s¡ $esê\≈£î
á ∫s¡THêe÷qT dü+Á|ü~+#·+&ç. &Ós¬’ ø£sº Y (nø£&$É Tø˘), &Üˆˆ _.ÄsY.n+uÒ<ÿä sY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+,
Ábıˆˆ õ.sê+¬s&ç¶ e÷sY,Z s√&é HÓ+.46, p_¢V≤æ ˝Ÿ‡, ôV≤’ <äsêu≤<é ` 500 033.
]õÁkÕºs.Y &Ü. _. ÄsY. n+uÒ<ÿä sY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+ ‘·s|¡ ⁄ü q Á|ü#T· ]‘·+.
Web : www.braou.ac.in
E-mail: info@braou.ac.in
Printed at:
|ü⁄dÔü ø£ |ü]#·jT· +
&Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<ÿä sY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+ CBCS qqTdü]+∫ _.m. mø£Hê$Tø˘‡ 5e
ôd$TdüºsY bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£˝À ªuÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä]úø£ eédüúμ nqT ø√s¡T‡qT Á|üy˚X¯ô|≥º&ÉyÓTÆq~. á ø√s¡T‡
n<Û´ä j·Tq kÂ\uÛ´Ñ + ø=s¡≈î£ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£qT K+&Ü\T>±, á K+&Ü\qT uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +#êeTT.
kÕ<Ûës¡D+>± Á|ü‹K+&É+ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ $wüj÷· ìï n<Û´ä j·Tq+ #˚dTü +Ô ~. yÓTT‘·+Ô >± á ø√s¡T‡˝À ◊<äT
K+&Ü\T, 15 uÛ≤>±\THêïsTT.
á |ü⁄düøÔ +£ ˝À eè~Δ, n_Ûeè~Δ, n˝≤Œ_Ûeè~Δ, ˝Ò$T‘·q+ (deprivation) yÓTT<ä˝…’q uÛ≤eq\‘√
bÕ≥T uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]úø£ eédü≈ú î£ dü+ã+~Û+∫q C≤rj·÷<ëj·T+, Á|üD≤[ø£\T (˙‹ ÄjÓ÷>¥), eékÕj·T,
bÕ]ÁXÊ$Tø£ eT]j·TT ùde\ s¡+>±\ |üìrs¡T, Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T, ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´>∑+, düs∞¡ ø£è‘·
$<ÛëHê\T, $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T, ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T yÓTT<ä˝…’q Á|ü<Ûëq n+XÊ\qT
$X¯Bø£]+#·&+É »]–+~.
$<ë´s¡T\ú ≈£î m˝≤+{Ï Çã“+~ ˝Ò≈î£ +&Ü bÕsƒ´¡ uÛ≤>±\T #·~$, ns¡+ú #˚dTü ø=H˚ ì$T‘·+Ô bÕsƒê´+XÊ\qT
nqTuÛÑeE„˝…’q n<Ûë´|ü≈£î\T ‘·j·÷s¡T #˚XÊs¡T. uÛ≤>∑+˝Àì n<Ûä´j·Tq n+XÊ\T \øå±´\‘√ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ,
kÕsê+X¯+‘√ eTT>∑TdüT+Ô ~. nedüsy¡ TÓ qÆ #√≥¢ $<ë´s¡T\Δ T ‘·eT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø√e&ÜìøÏ neø±X¯+
ø£*Œ+#ê+. |üP]Ô bÕsƒ´¡ $wüj÷· +XÊ\ô|’ MT Á>∑V≤ü D X¯øìÔÏ |ü]o*+#·Tø√e&ÜìøÏ Á|ü‹ uÛ≤>∑+ ∫e]˝À
qeT÷Hê |üØøå± Á|üXï¯ \qT Ç#êÃ+.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä]úø£ eédüú jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTU≤´ìï, |ü⁄s√>∑‹ì Á|ü<Ûëq düeTdü´\qT $<ë´]Δ dü]jÓÆTq
$<Û+ä >± ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&É+˝À á bÕsƒê´+XÊ\T <√Vü≤<ä|&ü >É \∑ eì $X¯«$<ë´\j·T+ Ä•k˛Ô+~.
$wüj·Tdü÷∫ø£
Áø£eT dü+K´ K+&É+/uÛ≤>∑+ ù|J. q+.
K+&É+ ` I : uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]úøe£ édüú ìsêàD+ eT]j·TT »HêuÛ≤ \ø£Då ≤\T 1-39
uÛ≤>∑+ ` 1 : Ä]úø±_Ûeè~Δ, n˝≤Œ_Ûeè~Δ, Ä]úø£eè~Δ, ˝Ò$T 2-12
uÛ≤>∑+ ` 2 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä]úø£ eédüú˝À eè~Δ eT]j·TT ì]à‹|üs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T 13-22
uÛ≤>∑+ ` 3 : »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ eT]j·TT eè‘·TÔ\yêØ eédüú ìsêàD+ 23`39
K+&É+ ` II : C≤rj·÷<ëj·T+, Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T, ù|<ä]ø£+ eT]j·TT ìs¡T<√´–‘· 40-104
uÛ≤>∑+ ` 4 : uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À C≤rj·T<ëj·T+ : n+#·Hê\T, <√s¡DT\T eT]j·TT ≈£Ls¡TŒ 41-62
uÛ≤>∑+ ` 5 : uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À ù|<ä]ø£+, Ä<ëj·T ndüe÷qfi¯\T 63-84
uÛ≤>∑+ ` 6 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ìs¡T<√´–‘· 85-104
K+&É+ ` III : eékÕj·T s¡+>∑+ 105-166
uÛ≤>∑+ ` 7 : uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ eékÕj·T s¡+>∑ dü«s¡÷|ü+, uÛ÷Ñ dü+düÿD\T
eT]j·T Vü≤]‘· $|ü¢e+ 106`127
uÛ≤>∑+ ` 8 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eékÕj·T dü+øå√uÛÑ+ eT]j·TT ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· 128`146
uÛ≤>∑+ ` 9 : eékÕj·T $‘·Ô+, e÷¬sÿ{Ï+>¥ eT]j·TT <Ûäs¡ ìs¡íj·T+ 147`166
K+&É+ ` IV : bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ 167-220
uÛ≤>∑+ ` 10 : bÕ]ÁXÊ$Tø£ eédüú ` ìsêàD+, eè~Δ eT]j·TT dü÷ø£àå ,
∫qï, eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\T 168`183
uÛ≤>∑+ ` 11 : bÕ]ÁXÊ$Tø£ rsêàHê\T, Ä]úø£ $<ÛëHê\T 184`203
uÛ≤>∑+ ` 12 : Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T ` m˝Ÿ|õæ ` $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T 204`220
K+&É+ ` V : ùdyê s¡+>∑+, Á|üD≤[ø£\T eT]j·TT ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T 221-276
uÛ≤>∑+ ` 13 : ùdyê s¡+>∑+ eT]j·TT uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À nekÕú|Hü ê kÂø£sê´\T 222`236
uÛ≤>∑+ ` 14 : uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\T ` ˙‹ ÄjÓ÷>¥ 237-249
uÛ≤>∑+ ` 15 : ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T eT]j·TT e\dü\T 250-276
• qeT÷Hê |üØøå± Á|üXï¯ |üÁ‘·+ 277`279
iv
K+&É+` I
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]úøe£ édüú ìsêàD+ eT]j·TT »HêuÛ≤ \ø£Då ≤\T
á K+&É+ eè~Δ, n_Ûeè~Δ, n˝≤Œ_Ûeè~Δ, kÂø£sê´\ ˝Ò$T nqT uÛ≤eq\qT >∑÷]Ã ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä]úø£ eédüú ÁbÕ<∏ä$Tø£ \ø£åD≤\T— kÕ«‘·+Á‘·´+ ‘·s¡Tyê‘· Ä]úø£eédüú ˝Àì
eè~Δ b˛ø£&\É T, ìsêàD≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\qT— »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\, eè‘·T\Ô yê] »HêuÛ≤ |ü+|æD\° >∑÷]Ã á
K+&É+ ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
á K+&çø£ ÁøÏ+~ uÛ≤>±\qT ø£*Z ñqï~.
uÛ≤>∑+ ` 1 : Ä]úø±_Ûeè~Δ, n˝≤Œ_Ûeè~Δ, Ä]úø£eè~Δ, ˝Ò$T
uÛ≤>∑+ ` 2 : uÛ≤s¡‘· <˚X¯ Ä]úø£ eédüú˝À eè~Δ eT]j·TT ì]à‹|üs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T
uÛ≤>∑+ ` 3 : »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ eT]j·TT eè‘·TÔ\yêØ eédüú ìsêàD+
1
uÛ≤>∑+ - 1 : Ä]úø±_Ûeè~Δ, n˝≤Œ_Ûeè~Δ, Ä]úøe£ è~Δ, ˝Ò$T (Deprivation)
$wüjT· Áø£eT+
1.0 \øå±´\T
1.1 |ü]#·j·T+
1.2 Ä]úøe£ è~Δ uÛ≤eq
1.3 Ä]úø±_Ûeè~Δ uÛ≤eq
1.4 eè~Δ`n_Ûeè~Δ eT<Ûä´ e´‘ê´kÕ\T
1.5 n˝≤Œ_Ûeè~Δ uÛ≤eq
1.6 ˝Ò$T ‘·q+ (Deprivation) uÛ≤eq
1.7 kÕsê+X¯+
1.8 MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø√+&ç - qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T
1.9 qeT÷Hê |üØøå± Á|üX¯ï\T
1.10 |ü<äø√X¯+
1.11 dü+Á|ü~+|ü⁄ |ü⁄düÔø±\T
1.0 \øå±´\T
Á|ü|+ü #·+˝À ø√{≤¢~ Á|ü»\ Äø±+ø£å Ä]úø±_Ûeè~Δ. Ä]úø±_Ûeè~Δ <ë«sê ˇø£ düe÷»+ n\ŒkÕúsTT
Ä]úø£ dü+πøåeT+ qT+&ç ñqï‘·kÕúsTTøÏ #˚s¡Tø√>∑\<äT. ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ ø±\+˝ÀqT, kÕ«‘·+Á‘·´+
bı+~q yÓ+≥H˚ mH√ï Ädæj÷· `ÄÁ|òøæ ± <˚XÊ\T Ä]úø±_Ûeè~Δì ‘·eT ø±s¡´Áø£eT+˝À bı+<äT |ü]#êsTT. á
<˚XÊ\ yêdüeÔ ‘·\dü] Ä<ëj·÷\T n‹ dü«\Œ+>± ñ+&˚$. Ç+<äTe\q n$ >∑]wü̃ kÕúsTT˝À eè~Δsπ ≥¢qT
ô|+#·>*∑ >π ø±s¡´Áø£e÷\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Ç#êÃsTT. Ä]úøe£ è~Δ ñ‘·Œ‘·T\Ô ˝À ô|s¡T>∑T<ä\≈£î e÷Á‘·yT˚ |ü]$T‘·+.
ø±ì Ä]úø±_Ûeè~Δ $düÔè‘· uÛ≤eq. eè~Δ‘√ bÕ≥T mH√ï |ü]D≤e÷‘·àø£ e÷s¡TŒ\T, Ä]úø£ dü+πøåeT+˝À
ô|s¡T>∑T<ä\, ùd«#·Ã¤ Ç+<äT˝À Ç$T&ç ñ+{≤sTT.
á uÛ≤>±ìï #·~$q ‘·sê«‘· MTs¡T:
● Ä]úø£ eè~Δ, Ä]úø±_Ûeè~Δ, n˝≤Œ_Ûeè~Δ, ˝Ò$T uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
● Ä]úø£eè~Δ, Ä]Δø±_Ûeè~Δ eT<Ûä´>∑\ ‘˚&Ü\qT ‘Ó\TdüTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
● n˝≤Œ_Ûeè~ΔøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $e]+|ü>\∑ T>∑T‘ês¡T.
2
1.1 |ü]#·j·T+
¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ+ ‘·s¡Tyê‘· qT+&ç ˝≤{ÏHé nyÓT]ø±, ÄÁ|òæø±, eT<Ûä´ ÁbÕX¯Ã, Ädæj·÷
<˚XÊ\‘√bÕ≥T ø=ìï ◊s√bÕ <˚XÊ\T Ä]úø±_Ûeè~Δô|’ m≈£îÿe>± <äèwæìº øπ +ÁBø£]+#êsTT. M{Ï˝À n‘·´~Ûø£
<˚XÊ\T Ä]Δø±_Ûeè~ΔøÏ Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+∫ neT\T#˚dTü HÔ êïsTT. n˝≤Œ_Ûeè~Δ <˚XÊ\˝À m≈£îÿe eT+~
Á|ü»\T ‘·eT ù|<ä]ø£+ ‘·|Œü ìdü] ø±<äT nì >∑T]Ô+#ês¡T. á >∑T]Ô+|ü⁄ n_Ûeè~Δ ø±+ø£≈å î£ Áù|s¡D>± |üì#˚k˛Ô+~
_Ûqï kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ $<ÛëHê\‘√ ≈£L&çq ô|≥Tºã&ç<ëØ, kÕeTýê<ä <˚XÊ\T ù|<ä <˚XÊ\ n_Ûeè~Δ
ø£èwæ˝À b˛{° |ü&Ü¶sTT. yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~ΔøÏ ‘·eT ‘·eT $<ÛëHê\T ñ‘·eÔ TyÓTqÆ e˙ dü]|ü&‘É êj·Tì
á s¬ +&ÉT $<ÛëHê\qT düeT]Δ+#˚yês¡T ‘Ó*j·TCÒkÕÔsT¡ . á $<Ûyä TÓ qÆ b˛{° ù|<ä <˚XÊ\ n]Δø±_Ûeè~Δ ø£èwæøÏ
m+‘√ }|ü⁄ì∫Ã+~.
>∑‘+· ˝À kÕ+Á|ü<ëj·T uÛ≤eq\˝À n_Ûeè~Δ, eè~ΔeT<Û´ä ‘˚&Ü\T ˝Òe⁄. á s¬ +&ÉT |ü<ë\T |üsê´j·T
|ü<ë\T>± uÛ≤$+#·ã&˚$. ÁøÏ+~ kÕúsTT es¡≈î£ n_Ûeè~Δ |ò˝ü ≤\T #π̊s dæ<ëΔ+‘·+ (Trickle Down Theory)
Á|üø±s¡+ Ä]úøe£ è~Δ, <ëì <ë«sê düeT≈£Lsπ $ø±dü+ sTT‘·s¡ n+XÊ\≈£î yê´|æÔ #Ó+<˚ <Û√s¡D˝Ï À ñ+≥T+~.
Ç+<äT≈£î ø±s¡D+ Ä]Δø£ $ø±kÕìøÏ ãVüQfi¯ Á|üu≤Û yê\T ñ+&É&+É . yê´|æÔ Á|üu≤Û e+ düe÷»+˝Àì ù|<ä
esêZ\‘√ bÕ≥T <Ûìä ø£ esêZ\≈£î Á|üj÷Ó »Hêìï #˚≈L£ s¡TdüT+Ô <äì qeTàã&ç+~. ø±ì n<ÛTä ìø£ Ä]úø£ XÊgy˚‘\Ô· T
$$<Ûä ø±s¡D≤\ e\q Á{°øÏ˝Ÿ &ÍHé dæ<ëΔ+‘êìï n+^ø£]+#·˝Ò<äT. ù|<ä esêZ\≈£î Á|üjÓ÷»Hê\qT
düeT≈£Ls¡Ã&É+˝À á dæ<ëΔ+‘·+ ìπs•› +#˚ Bs¡øÈ ±\+ Ç+<äT≈£î ˇø£ eTKýÓTqÆ ø±s¡D+. düTdæsú ,¡ ˝≤uÛkÑ Õ{Ï
ñ<√«>∑ ø£\Œq <ë«sê Ä<ëj·T kÕúsTTì ô|+#·Tø=H˚ neø±XÊ\qT ø£*Œ+∫ ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q≈£î Á|ü‘´· ø£å
#·s¡´\T nedüs¡eTì Ms¡T ‘Ó*j·TCÒXÊs¡T. <˚X¯+˝À Ä]úø£eè~Δì oÁ|òüT‘·s¡+ #˚dæ, ù|<ä]ø±ìï ìs¡T<√´–‘·
Ä]úø£ ndüe÷q‘·\qT ‘·–+Z #·&+É Ä]Δø±_Ûeè~Δ \ø£´å +>± Á|üdTü +Ô |ü⁄q'ìs¡«∫+|üã&ç+~.
Á|ü»\ dü+πøåeT+ ô|]π> ~X¯>± Ä]Δø±_Ûeè~Δ uÛ≤eqqT $düÔè‘·+ #˚j·÷\ì 1970 <äX¯ø£+˝À
uÛ≤e+|üã&ç+~. á ø±s¡D+>± dü÷\ú C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À ô|s¡T>∑T<ä\ Ä<Ûës¡+>± Ä]Δø±_Ûeè~Δì ìs¡sí TT+#·
≈£L&É<qä ï n_ÛÁbÕj·T+ ã\|ü&+ç ~. düTUŸeTjYT #·Áø£e]Ô n_ÛÁbÕj·T+˝À ªªñ<√´>∑ neø±XÊ\qT düèwæ+º ∫
Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\qT ‘·–+Z #·&+É ˝À >∑\ düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ eè~Δsπ ≥T eP´Vü≤+ ˇø£ÿfÒ dü]b˛<äT.
eè~Δ Á|üÁøÏj·T ≈£Ls¡TŒ, $‘·Ô düMTø£s¡D, eè~ΔÁ|üÁøÏj·T <ë«sê düeT≈£L]q Á|üjÓ÷»Hê\ |ü+|æD°\ô|’ sTT~
m≈£îÿe Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+~.μμ
1.2 Ä]Δøe£ è~ÛΔ uÛ≤eq

Ç{°e* $X‚w¢ qü ˝À Ä]úø£ eè~Δ nq>± düTBs¡øÈ ±\+˝À yêdüeÔ C≤rj·T Ä<ëj·T+˝À düTdæsú ¡ yê]¸ø£
ô|s¡T>∑T<ä\>± #Ó|üŒã&ÉT‘√+~. dæús¡yÓTÆq <Ûäs¡\˝À ìø£s¡ C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À ô|s¡T>∑T<ä\ <Û√s¡DÏì Ä]Δø£ eè~Δ
nì ≈£L&Ü y˚πs $<Ûä+>± #Ó|üŒe#·TÃ. ‘·\dü] ñ‘·Œ‹Ô ˝Òø£ ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝À ô|s¡T>∑T<ä\qT ≈£L&Ü
Ä]Δøe£ è~ΔøÏ eTs√ ìs¡«#·q+>± #Ó|Œü >∑\+, á n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ Ä]Δø±_Ûeè~Δ nq>± düTBs¡È ø±\+˝À
yêdüeÔ ‘·\dü] Ä<ëj·T+ yê]¸ø+£ >± ô|s¡>&∑ +É . Äs¡s¶ Y \÷sTTdt Á|üø±s¡+ ªªÄ]Δø£ eè~Δ nq>± ‘·\dü]
ñ‘·Œ‹Ô˝À ô|s¡T>∑<ä\μμ. #ê˝≤ <˚XÊ˝À¢ Ä]Δø£ eè~Δ dü÷ú\ C≤rj·T ñ‘·Œ‘·TÔ˝À (GDP) ô|s¡T>∑T<ä\‘√bÕ≥T
‘·\dü] Ä<ëj·T+˝Àô|s¡T>∑<\ä düV‰ü j·T+‘√ ø=\TkÕÔsT¡ .
3
|æ.‘=&Üs√ ñ<˚›X¯´+ Á|üø±s¡+ ªªÄ]Δø£eè~Δ ˇø£ dæús¡yÓTÆq Á|üÁøÏj·T. Bì <ë«sê Ä]Δø£ eédüú
ñ‘êŒ<äø£ kÕeTs¡ú´+ Áø£y˚TD≤ ô|s¡T>∑T‘·T+~. C≤rj·T ñ‘·Œ‘·TÔ˝À, Ä<ëj·T+˝À ô|s¡T>∑T<ä\ kÕ<Ûä´|ü&ÉT‘·T+~.μμ
ôd’eTHé ≈£îC…ï{Ÿ‡ Á|üø±s¡+ ªªÄ]Δø£eè~Δ Bs¡Èø±*ø£ Á|üÁøÏj·T, Ç+<äT˝À yêdüÔe C≤rj·T Ä<ëj·T+˝À
yÓTT‘·+Ô »HêuÛ≤˝À, yêdü$Ô ø£ ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝À düTdæsú y¡ TÓ qÆ ô|s¡T>∑T<ä\ #√≥T #˚dTü ≈£î+≥T+~.μμ dü+øÏ|å +Ôü >±
#ÓbÕŒ\+fÒ n\Œ düeT‘Í\´dæ‹ú qT+&ç ˇø£ Ä]Δø£ eédüú ñqï‘· düeT‘Í\´dæ‹ú øÏ #˚sT¡ ø√e&ÉyT˚ Ä]Δøe£ è~Δ.
Ä]Δøe£ è~Δ ìs¡sí TT+#˚ ø±s¡ø±\˝À Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ $— 1. Ä]Δø£ eédü˝ú À bı<äT|ü⁄ sπ ≥T, 2. eT÷\<Ûqä +`ñ
‘·Œ‘·TÔ\ ìwüŒ‹Ô, 3. ÁXÊ$T≈£î\ ô|s¡T>∑T<ä\ πs≥T, 4. kÕ+πø‹ø£ $C≤„q |ü⁄s√>∑‹˝À ô|s¡T>∑T<ä\ πs≥T.
1.3 Ä]Δø±_Ûeè~Δ uÛ≤eq

Ä]Δø±_Ûeè~ΔøÏ dü+øÏ|å Ôü ìs¡«#·q+ Çe«&É+ ø£w‘ºü s· +¡ . n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\qT n˝≤Œ_Ûeè~Δ
#Ó+~q <˚XÊ\ qT+&ç y˚sT¡ >± #·÷&É&ÜìøÏ Çe«ã&çq $$<Ûä Á|üe÷D≤˝Ò Ç+<äT≈£î ø±s¡D+. ø=+<äsT¡ s¡#s· TT‘·\
n_ÛÁbÕj·T+˝À ˇø£ <˚X+¯ ˝Àì C≤rj·T Ä<ëj·T+ ˝Àì ô|s¡T>∑T<ä\ n]Δø±_Ûeè~Δ. ≈£îC…ï{Ÿ‡, bÕ˝Ÿ Ä˝Ÿus… ,ºY
$Tj·TsY eT]j·TT u≤˝ŸÁ&ç«Hé á $<ÛäyÓTÆq $es¡D≈£î Á|ü‹ì<ÛäT\T, ø±ì u…+»eTHé Ç–Hé‡, ns¡¶sY \÷sTTdt
yÓq’ sY eT]j·TT Vü‰sπ « *_HédHº” é ñ<˚X› +¯ ˝À yêdüeÔ ‘·\dü] Ä<ëj·÷\ ô|s¡T>∑T<ä\ n]Δø±_Ûeè~ΔøÏ dü]jÓTÆ q
dü÷∫ø£. Ä]Δø±_Ûeè~ΔøÏ dü+ã+~Û+∫q mH√ï ìs¡«#·Hê\T C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô ô|s¡T>∑T<ä\ uÛ≤eq ˝Òø£ yêdüeÔ
‘·\dü] Ä<ëj·÷\ ô|s¡T>∑T<ä\ uÛ≤eqô|’ n<Ûës¡|&ü Ü¶sTT.
n#ês¡´ yÓq’ sY Á|üø±s¡+ kÕeT÷Væ≤ø£ ù|<ä]ø£+ ‘·>&Z∑ yÉ T˚ Ä]Δø±_Ûeè~ΔøÏ ì»yÓTqÆ dü÷∫ø£. n‘·ì
n_ÛÁbÕj·T+˝À Á|üC≤ düeT÷Vü‰\ $ìjÓ÷>∑kÕúsTT ô|s¡>∑&Éy˚T Ä]Δø±_Ûeè~Δ jÓTTø£ÿ n+‹eT \ø£å´+. ]#Û·sY¶
*|”‡ ≈£L&Ü á n_ÛÁbÕj·÷ìï düeT]Δd÷ü Ô ªªeè~Δì ø√s¡&+É ˝À Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+ Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\qT
ô|+#·&É+μμ nHêï&ÉT. Vü‰πs« *u…Héd”ºHé≈£L&Ü ˇø£ Ä]Δø£eédüú jÓTTø£ÿ ‘·\dü] edüTÔ ùde\ ñ‘·Œ‹Ô k˛ÔeT‘·qT
ô|+#·&É+ Ä]Δø±_Ûeè~Δ n+≥÷ á ô|s¡T>∑T<ä\ JeqÁ|üe÷D≤\ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î m+‘√ nedüs¡eTì
‘Ó*j·TCÒkÕ&ÉT. ‘·\dü] Ä<ëj·÷\ ô|s¡T>∑T<ä\‘√ bÕ≥T »q düeT÷Vü‰\ Jeq Á|üe÷D≤\T yÓTs¡T>∑T
|ü&qç |ü⁄&ÉT e÷Á‘·yT˚ ì»yÓTqÆ Ä]Δø±_Ûeè~Δ #√≥T #˚dTü ≈£î+≥T+<äì á s¡#s· TT‘·\+<äs÷¡ ‘Ó*j·TCÒkÕs¡T.
C≤rj·T Ä<ëj·T |üsy¡ TÓ qÆ $es¡D≈£î XÊÁd”jÔ T· ‘· ñHêï m≈£îÿe eT+~ Ä]Δø£ XÊgy˚‘\Ô· T ‘·\dü] Ä<ëj·÷ìøÏ
nqT≈£L\+>± ñHêïs¡T. düe÷»+ jÓTTø£ÿ C≤rj·T Ä<ëj·T+ ô|s¡>&∑ +É ˇø£ Á|üÁøÏjT· nì C≤rj·T Ä<ëj·T
|üsy¡ TÓ qÆ $es¡D Ä]Δø±_Ûeè~Δì ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. C≤rj·T Ä<ëj·T+˝À @ e÷Á‘·+ ô|s¡T>∑<\ä ñHêï n~
Ä]Δø±_Ûeè~Δ Á|üÁøÏj·T>± >∑T]Ô+#ê*. áô|s¡T>∑<ä\ ‘·\dü] Ä<ëj·÷*ï ô|+#·T‘·T+<ë? ˝Ò<ë? nqï~
»HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ πs≥Tô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+~. á $<Ûä+>± C≤rj·T Ä<ëj·T+ Ä]Δø±_Ûeè~ΔøÏ Á|ü<Ûëq
dü÷∫ø£ ne⁄‘·T+~.
$Tj·TsY eT]j·TT u≤˝Ÿ&«ç Hé\T ˇø£ Ä]Δø£ eédü˝ú À Bs¡øÈ ±\+ yêdüeÔ C≤rj·T Ä<ëj·T+ ô|]π>
Á|üÁøÏjT· qT Ä]Δø±_Ûeè~Δ>± ìs¡«∫+#ês¡T. yêdüeÔ C≤rj·T Ä<ëj·T+ nq>± ‘·T~ edüTùÔ de\ ñ‘·Œ‹Ô yêdüeÔ
$\Te, Á<äe´s¡÷+|ü˝À ø±<äT. yπ̊s $<Û+ä >± #ÓbÕŒ\+fÒ dæsú y¡ TÓ qÆ <Ûsä \¡ ˝À C≤rj·T Ä<ëj·T+.
◊ø£´sê»´dü$T‹ Á|üø±s¡+ n_Ûeè~ΔøÏ e÷qe⁄ì uÛÖ‹ø£ nedüsê\‘√ bÕ≥T yÓTs¡T>¬ q’ kÕe÷õø£
|ü]dæ‘ú T· \‘√ dü+ã+<Û+ä ñ+~, yÓTøπÆ ˝Ÿ |æ. ‘=&Üs√, d”ôº |Hò é dæ. dæà‘Y\ ñ<˚X› +¯ ˝À ªªn_Ûeè~Δì ãVüQeTTK
4
Á|üÁøÏjT· >± uÛ≤$+#ê*, kÕe÷õø£ ìsêàD≤\T, ÄyÓ÷~+|üã&çq <äèø£Œ<Ûë\T, lÁ|òTü >∑‹˝À eè~Δ, ndüe÷q‘·\
‘·–+Z |ü⁄, ù|<ä]ø£|⁄ü ìs¡÷à\q e+{Ï n+XÊ\˝À Á|ü<ëÛ q e÷s¡TŒ\T á Á|üÁøÏjT· ˝À ø£*dæ ñ+{≤sTT. yÓTT‘·+Ô >±
e÷s¡TŒ\qT Ä]Δø±_Ûeè~Δ Á|ü‹_+_+#ê*. á e÷s¡TŒ\ <ë«sê e´≈£î\Ô T kÕe÷õø£ esêZ\ nedüsê\qT
ø√]ø£\qT rπsÃ kÕe÷õø£ dæ‹ú ndü+‘·è|æøÔ s£ ¡ Jeq |ü]dæ‘ú T· \qT yÓTs¡T>¬ q’ uÛÖ‹ø£,e÷qdæø£ |ü]dæ‘ú T· \ yÓ|’ ⁄ü
eT[fl+#ê*.μμ ø±ã{Ï,º Ä]Δø±_Ûeè~Δ n+fÒ eè~Δ e÷Á‘·yT˚ ø±<äT. eè~›‘√ bÕ≥T kÕe÷õø£, kÕ+düÿè‹ø£,
eékÕú|sü y¡ TÓ qÆ , Ä]Δø£ e÷s¡TŒ\ düyT˚ àfi¯q+, n~ ãVüQeTTK Á|üÁøÏjT· — Á<äe´s¡÷|ü Ä<ëj·÷\ ô|s¡T>∑T<ä\‘√
bÕ≥T n\yê≥T¢, $<ä´ Á|üC≤s√>∑´+, $ÁXÊ+‹ e+{Ï, |ü]|üPs¡+í >± Äq+<äøs£ y¡ TÓ qÆ J$‘êìï >∑&|É &ü ÜìøÏ
nedüsy¡ TÓ qÆ nìï kÕe÷õø£ Ä]Δø£ |ü]dæ‘ú T· \T yÓTs¡T>∑T |ü&&É +É Bì˝À ø£*dæ ñ+{≤sTT. ô|’ #·sÃ¡ <ë«sê
Ä]Δø±_Ûeè~Δ n+fÒ ù|<ä <˚XÊ\T Ä~Ûø£kÕúsTT˝À ‘·\dü] Ä<ëj·÷\qT, yÓTs¡T¬>’q Jeq dæú‹>∑‘·T*ï
kÕ~+#·&eÉ Tì düŒwüeº Te⁄‘√+~.
Ç{°e* ø±\+˝À Ä]Δø±_Ûeè~Δ uÛ≤eq eT]+‘· $düèÔ ‘·+ #˚jT· ã&ç+~. Á|üdTü ‘Ô +· á uÛ≤eq˝À ù|<ä]ø£+,
ndüe÷q‘·\T ìs¡T<√´–‘·\qT ‘·˝§–+#·&+É ‘√bÕ≥T HêDýÓTqÆ JeHêìï ø£*Œ+#·>*∑ >π |ü]X¯óÁuÛÑ yê‘êes¡D+,
yÓTs¡T>¬ q’ $<ä´, eT+∫ Äs√>∑´+, b˛wüø±Vü‰s¡+ e+{Ï n+XÊ\T ø£\|üã&Ü¶sTT. á $<Û+ä >± Ä]Δø±_Ûeè~Δ uÛ≤eq
m+‘√ $düèÔ ‘·+ #˚jT· ã&ç+~. es¡eÔ ÷q+˝À Ä]Δø±_Ûeè~Δ n+fÒ Ä]Δø£ dü+øπ eå T+˝À ô|s¡T>∑T<ä\‘√bÕ≥T Jeq
HêD´‘· ≈£L&Ü yÓTs¡T>∑T|ü&&É +É . Ç+<äT≈£î Á|ü»\≈£î >∑\ neø±XÊ\T ô|]– yê{Ïì mqTïø√&É+˝À ùd«#·Ã,¤
ø£*Œ+#·ã&Ü*. n_Ûeè~ΔøÏ dü+ã+~Û+∫q á qe´ uÛ≤eq u≤ìdü‘«· +, ne÷j·Tø£‘«· +, ìs¡øså£ êdü´‘·\ qT+&ç
$eTTøÏìÔ ø£*ŒdüT+Ô ~. e÷qe Vü≤≈£îÿ\qT nqTuÛ$Ñ +#·&+É ≈£L&Ü á uÛ≤eq˝À ø£*dæ ñ+~.
MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø√+&ç.
dü÷#·q : m) MT düe÷<ÛëHê\qT ÁøÏ+~ U≤∞ Á|ü<X˚ +¯ ˝À Áyêj·TTeTT.
_) MT düe÷<ÛëHê\qT á uÛ≤>∑+ ∫es¡ Ç∫Ãq düe÷<ÛëHê\‘√ b˛\TÃø=qTeTT.
1. Ä]úøe£ è~Δì ìs¡«∫+#·+&ç.
..........................................................................................................................................
2. Ä]Δø±_Ûe~Δì ìs¡«∫+#·+&ç.
...........................................................................................................................................
1.4 Ä]Δøe£ è~Δ ` Ä]Δø±_Ûeè~Δ eT<Û´ä >∑\ e´‘ê´kÕ\T

kÕ<Ûës¡D+>± Ä]Δøe£ è~Δ, Ä]Δø±_Ûeè~Δ |ü<ë\T |üsê´j·T |ü<ë\T>± ˇπø ns¡+ú ˝À yê&Éã&É‘êsTT.
ø±ì C….m.wüß+|”≥sY, Væ≤˝Ÿ‡, Ä˝ŸÁô|&ò é uÀHÓï e+{Ï Ä]ΔøX£ Êgy˚‘\Ô· T á s¬ +&ç+{Ï eT<Û´ä >∑\ ‘˚&Ü\qT
$e]+#˚ Á|üj·T‘·ï+#˚kÕs¡T. M] <äèwæº˝À kÕe÷õø£ |üs¡+>± @$<ÛäyÓTÆq Á|ü‘˚´ø£ Á|üj·T‘êï\T ˝Ò≈£î+&Ü
düVü≤»+>±, kÕ<Ûës¡D Á|üÁøÏj·T>± Ä]Δø£eè~Δ ñ+≥T+~. ø±ì Ä]Δø£eè~Δ˝À ì]à‹|üs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T
ñ+{≤sTT. Ç$ ˝Òøb£ ˛‘˚ kÕe÷õø£ dæ‹ú ˝Àì ˝ÀbÕ\qT dü]~~Δ >∑‘êìï >∑{>ºÏ ± n&ÉTø¶ √˝ÒeTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÁcÕº\˝À 19e X¯‘êã›+˝À »]–q Ä]Δø£ |ü⁄s√>∑‹ì Ä]Δø£ eè~Δ>± uÛ≤$+#·>\∑ +. ø±ì
s¡cÕ´, ø=ìï Ädæj·÷`ÄÁ|òæø± <˚XÊ\ Ä]Δø£ Á|ü>∑‹ ñ<˚›X¯|üPs¡«ø£+>± »]–q+<äTe\q Ä]Δø£ eè~Δ>±
|ü]>∑DÏ+|üã&ÉT‘·T+~.
5
wüß+|ò≥” sY Á|üø±s¡+ ªªn_Ûeè~Δ düãÔ ‘› · dæ‹ú ˝À ìsê≥+ø£+>± ‘·q+‘·≥ ‘êqT »]π> e÷s¡TŒ. >∑‘+· ˝Àì
düeT‘Í\´‘·qT e÷s¡Tdü÷Ô ‘=\–dü÷Ô Ç~ ñ+≥T+~. bı<äT|ü⁄, »HêuÛ≤˝Àì ô|s¡T>∑<\ä ø±s¡D+>± Bs¡øÈ ±\+˝À
Áø£eT+>±, dæús¡+>± »]π> e÷s¡TŒ eè~Δμμ Væ≤ø˘‡ düreTDÏ n_ÛÁbÕj·T+˝À ªªeè~Δμμ n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\≈£î
e]ÔdTü +Ô ~. m+<äTø£+fÒ á <˚XÊ\˝À eqs¡T\T n_Ûeè~Δ #˚jT· ã&ç düe÷#ês¡+ n+<äTu≤≥T\˝À ñ+≥T+~.
Ç+‘·es¡≈î£ ñ|üj÷Ó –+#·ì eqs¡T\qT ñ|üj÷Ó –dü÷,Ô n_Ûeè~Δ #˚d÷ü Ô ñqï yÓqTø£ã&çq <˚XÊ\≈£î n_Ûeè~Δ
e]ÔdTü +Ô ~. Ä˝ŸÁô|&ò é u§HÓï ñ<˚X› ´¯ +˝À ªªn_Ûeè~Δ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ kÕ<Ûës¡D Ä]Δø£ $düsÔ D¡ X¯≈î£ \Ô ≈£î ø=ìï
dü÷#·q\T, ìj·T+Á‘·D\T, e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘ê«ìï n+~dü÷Ô yê{Ïì ø=qkÕ–+#ê*. n˝≤Œ_Ûeè~Δ <˚XÊ˝À¢ M{Ï
nedüs+¡ ñ+fÒ, n_Ûeè~Δ#+Ó ~q ùd«#êÃ¤jT· T‘· Ä]Δø£ eédü˝ú À¢ eè~Δ dü«uÛ≤e+ dü«j·T+ #ê*‘·+μμ, á
ìs¡«#·Hê\ qT+&ç Ä]Δøe£ è~Δ ø£qï Ä]Δø±_Ûeè~Δ˝À $düèÔ ‘· n+XÊ\T ñqï≥T¢ dü«wü+º >± ‘Ó\TdüT+Ô ~.
ôde’ THé ≈£îCŸH{Ó Ÿ‡ Á|ü‹bÕ~Û+∫q Ä]úø±_Ûeè~Δ uÛ≤eq ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ eékÕú|sü y¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\‘√≈£L&ç
$düÔè‘·+>± ñ+≥T+~. nsTT‘˚ #ê˝≤eT+~ Ä]Δø£XÊgy˚‘·Ô\ n_ÛÁbÕj·T+˝À Ä]Δø£eè~ΔøÏ ñ‘·Œ‹Ô˝Àì
ô|s¡T>∑T<ä\‘√ dü+ã+<Û+ä ñ+~. ø±ì, $XÊ\ <äèwæ‘º √ eè~Δ uÛ≤eqqT |ü]o*+∫q dü+øπ eå T n+XÊ\T
$düà]+#·ã&Ü¶sTT. ˇø£ Ä]Δø£ eédüú n~Ûø£ kÕúsTT˝À Ä]úø£ |üìrs¡TqT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ
Á|üÁøÏjT· qT ‘Ó*j·TCÒjT· &ÜìøÏ eè~Δ, n_Ûeè~Δ, s¬ +&ç+{Ï˙ ñ|üj÷Ó –+#·&+É eT+∫<äì bÕ˝Ÿ u≤s¡Hé n_ÛÁbÕj·T+.
øÏ+&É˝Ÿ u…s¬ s® Y Á|üø±s¡+ ªªÄ]Δø£ eè~Δμμ n+fÒ n~Ûø£ ñ‘·Œ‹Ô— Ä]Δø±_Ûeè~Δ n+fÒ n~Ûø£ ñ‘·Œ‘·T‘Ô √bÕ≥T Bìì
kÕ~Û+#·&+É ˝À »]–q kÕ+πø‹ø£ eT]j·TT eékÕú|sü y¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\Tô|’ #·sÃ¡ Ä<Ûës¡+>± Ä]úøe£ è~Δ, Ä]Δø±_Ûeè~Δ
eT<Ûä´>∑\ ‘˚&Ü\qT á $<Ûä+>± #Ó|üŒ>∑\+. Ä]Δø£eè~Δ R ñ‘·Œ‹Ô˝À düTdæús¡ ô|s¡T>∑T<ä\, C≤rj·T eT]j·TT
‘·\dü]. Ä]Δø±_Ûeè~Δ R Ä]Δø£ eè~Δ G ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T G eékÕú|sü y¡ TÓ qÆ eT]j·TT ìs¡«Vü≤D|üsy¡ TÓ qÆ
düs¡T›u≤≥T¢ G Á|üC≤ dü+πøåeT+˝À ô|s¡T>∑T<ä\ G düTdæús¡ eT]j·TT ø=qkÕπ> Ä]Δø£ ùd«#·Ã¤ $düÔs¡D.
∫e]>± eè~Δ, n_Ûeè~Δ eT<Û´ä >∑\ ‘˚&Ü\qT |ü]o*<ë›+.
1. Ä]úøe£ è~Δ |ü]~Û dü+≈£î∫‘·yTÓ +Æ ~. m+<äTø£+fÒ ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝À e÷s¡TŒ\‘√ e÷Á‘·yT˚ BìøÏ
dü+ã+<Û+ä ñ+~. Ä]Δø±_Ûeè~Δ |ü]~Û $düèÔ ‘·yTÓ +Æ ~. ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝À ô|s¡T>∑T<ä\‘√ bÕ≥T
kÕe÷õø£ Ä]Δø£ dü+øπ eå ÷\‘√ BìøÏ dü+ã+<Û+ä ñ+~.
2. ªÄ]Δøe£ è~Δμ Ä<ëj·÷\T, ñ<√´–‘·, ñ‘·Œ‘·T\Ô ˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ ô|s¡T>∑T<ä\qT dü÷∫düT+Ô ~. Ä]Δø±_Ûeè~Δ
>∑TD≤‘·àø£ eT]j·TT kÕ+πø‹ø£ e÷s¡TŒ\qT dü÷∫düT+Ô ~.
3. ñ‘·Œ‹Ô˝À ô|s¡T>∑T<ä\ e\q ªeè~Δμ ñ+≥T+~. ªn_Ûeè~Δμ ñ‘·Œ‹Ô‘√ bÕ≥T ñ‘êŒ<äø‘£ q· T ≈£L&Ü
ô|+#·T‘·T+~.
4. Ä]Δø±_Ûeè~Δ <äèø£Œ<Ûë\˝À, ìs¡«Vü≤D˝À, kÕ+πø‹ø£‘·˝À ì]à‹|üs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ*ï ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~,
Ä]Δøe£ è~ΔøÏ á e÷s¡TŒ\T nedüs+¡ ˝Ò<Tä .
5. Ä]Δøe£ è~Δ˝À kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ\T ñ+&Ée#·TÃ ˝Ò<ë ˝Òøb£ ˛e#·TÃ. kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·
sTTe«≈£î+&Ü Ä<ëj·T kÕúsTT˝À ô|s¡T>∑T<ä\≈£î eè~Δ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT sTTdüTÔ+~. ø±ì Ä]Δø±_Ûeè~Δ˝À
kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ\T ‘·|Œü ìdü]. ns¡Ω‘≈· î£ ‘·–q ñ<√´>±\T, ÄVü‰s¡ edüTeÔ ⁄\ \uÛ´Ñ ‘·, eT+∫ Äs√>∑´+,
HêDýÓTqÆ $<ä´, Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\˝À düTdæsú y¡ TÓ qÆ ô|s¡T>∑T<ä\ Ä]Δø±_Ûeè~Δ e\¢ kÕ<Û´ä |ü&‘É êsTT.
|üsêés¡D n+XÊ\≈£î ≈£L&Ü Ä]Δø±_Ûeè~Δ˝À ‘·>T∑ ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*Œ+#·ã&ÉT‘·T+~.
6
3. Ä]úø£ eè~Δ, Ä]Δø±_Ûeè~Δ eT<Ûä´ >∑\ @y˚ì ¬s+&ÉT e´‘ê´kÕ\qT sêj·T+&ç.
..........................................................................................................................................
1.5 n˝≤Œ_Ûe~Δ uÛ≤eq

Ä]Δø£, kÕ+πø‹ø£ ô|s¡T>∑T<ä\ n\ŒkÕúsTT˝À ñ+&É&É+, ø±\+ #Ó*¢q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï
ñ|üj÷Ó –+#·&+É , ‘·\dü] Ä<ëj·÷\T ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É&+É , Ä]Δø£ dü+dü\ú ô|s¡T>∑T<ä\ ˝Òøb£ ˛e&É+ ˝Ò<ë
eT+<äø=&ç>± ñ+&É&É+ n˝≤Œ_Ûeè~Δ˝À ø£ìŒkÕÔsTT. n˝≤Œ_Ûeè~Δ >∑\ <˚X¯+˝À n_Ûeè~Δ Áù|s¡ø£ X¯≈£îÔ\T
ã\V”≤q+>± ñqï≥T¢ uÛ≤$+#·≈£L&É<äT. Ä <˚X¯+˝Àì n_Ûeè~Δ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ X¯≈£îÔ\T düÁø£eT+>± ñ
|üj÷Ó –+|üã&É˝<Ò ìä uÛ≤$+#ê*.
◊ø£´sê»´dü$T‹ ì|ü⁄DT\ ìs¡«#·q+ Á|üø±s¡+ n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\ yêdüeÔ ‘·\dü] Ä<ëj·÷\ø£Hêï
‘·≈î£ ÿe ‘·\dü] Ä<ëj·÷\Tqï <˚XÊ\T n˝≤Œ_Ûeè~Δ <˚XÊ\T. á ìs¡«#·q+˝À ˇø£ Á|ü<ëÛ q ˝À|ü+ ñ+~.
n˝≤Œ_Ûeè~Δ <˚X+¯ ˝À ù|<ä]ø±ìøÏ ø±s¡D+ eqs¡T\T düÁø£eT+>± n_Ûeè~Δ ø±ø£b˛e&É+ nqï yêdüyÔ êìï á
ìs¡«#·q+ dü÷∫+#·<Tä . uÛ≤s¡‘· Á|üD≤*ø± dü+|òTü + n˝≤Œ_Ûeè~Δ <˚XÊìï yÓTs¡T>¬ q’ |ü<‹Δä ˝À ìs¡«∫+∫+~.
á ìs¡«#·q+ Á|üø±s¡+, m+‘√ ø=+‘· y˚Ts¡ ñ|üj÷Ó –+|üã&Éì ÁXÊ$Tø£ X¯ø,ÔÏ ˇø£ |üøÿ£ ìs¡÷|üj÷Ó >∑+˝À
ñqï düV≤ü » eqs¡T\T y˚s=ø£ |üøÿ£ düV≤ü Jeq+ #˚ùd <˚X+¯ n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚X+¯ . eqs¡T\ ìs¡T|üj÷Ó –‘·qT
n˝≤Œ_Ûeè~Δ dü÷∫ø£>± n+^ø£]+∫q á ìs¡«#·q+ yÓTT<ä{Ï ìs¡«#·q+ ø£Hêï yÓTs¡T>¬ q’ ~. ø±ì, eqs¡T\
ìs¡T|üj÷Ó –‘·≈î£ >∑\ ø±s¡D≤\qT |ü{+ºÏ #·Tø√ø£b˛e&É+ á ìs¡«#·q+˝Àì Á|ü<ëÛ q ˝À|ü+. ô|’ ìs¡«#·Hê\
Ä<Ûës¡+>± n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\‘√ b˛*ùdÔ ˇø£ n˝≤Œ_Ûeè~Δ <˚X+¯ Ä]Δø+£ >± ù|<ä <˚Xe¯ Tì #Ó|Œü e\dæ
ñ+≥T+~. eT÷\<Ûqä + ø=s¡‘· e\q eqs¡T\T $ìjÓ÷>∑+ n\ŒkÕúsTT˝À ñ+&É&+É , kÕ+πø‹ø£ yÓqTø£u≤≥T,
e÷qe eqs¡T\˝À HêD´‘· ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É&+É e+{Ïø±s¡D≤\ e\q n˝≤Œ_Ûeè~Δ <˚X+¯ ù|<ä <˚X+¯ >± ñ
+≥T+~. n˝≤Œ_Ûeè~Δ˝À ñqï ˇø£ <˚X+¯ ˝À n_Ûeè~ΔøÏ ø±e\dæq X¯≈î£ \Ô T ñ+{≤sTT. Ç+ø√$<Û+ä >± #ÓbÕŒ\+fÒ
<˚X¯ Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\qT ô|+#·>*∑ >π X¯øÔÏ n˝≤Œ_Ûeè~Δ <˚XÊìøÏ ñ+≥T+~. Ç+<äT≈£î eqs¡T*ï
düeTs¡eΔ +‘·+>± ñ|üj÷Ó –+#ê*.
Ä]Δø±_Ûeè~ΔøÏ <√Vü≤<ä+ #˚jT· ˝Òì ÁbÕs¡+uÛÑ |ü]dæ‘ú T· \T n˝≤Œ_Ûeè~Δ <˚XÊ\˝À ñ+&É&+É á <˚XÊ\
n˝≤Œ_Ûeè~ΔøÏ ø±s¡D+>± #Ó|üŒã&ÉT‘·T+~. mH√ï kÕe÷õø£ (Sociological) dæ<ëΔ+‘ê\T á esêZìøÏ
#Ó+<äT‘êsTT. ‘·÷s¡TŒ<˚XÊ\ Á|ü»\˝À ø=‘·Ô $wüj÷· \ô|’ Äø±+ø£,å >∑‹o\‘·, ùV≤‘·Tyê<ä+,kÕ~Û+#ê\qï
dü+ø£\Œ+ yÓTT<ä˝q’… n_Ûeè~ΔøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ \ø£Då ≤\T ˝Òø£ b˛e&Üìï Ms¡T H=øÏÿ eø±ÿìkÕÔsT¡ .nsTT‘˚ á
u≤yê\≈£î yêdüeÔ n<Û´ä j·THê\≈£î bı‘·TÔ ≈£î<äs˝¡ <Ò Tä . á |ü+<Ûë≈£î #Ó+~q eTs=ø£ yê<äq kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+˝À
>∑‹o\‘· ˝Òq+<äTe\¢ n˝≤Œ_Ûeè~Δ @s¡Œ&ç+<äì ù|s=ÿ+≥T+~. á uÛ≤eq≈£î ≈£L&Ü #ê]Á‘·ø£ Ä<Ûësê\T
˝Òe⁄. n˝≤Œ_Ûeè~Δ #Ó+~q e\dü <˚XÊ\ |ü]dæ‘ú T· \T Ä<Ûës¡+>± eTs=ø£ $es¡D ñ+~. qe´ kÕ+Á|ü<ëj·T
n˝≤Œ_Ûeè~Δ qeT÷Hê n˝≤Œ_Ûeè~Δ <äè&Û+É >± ø=qkÕ>∑T≥≈£î dü+ã+~Û+∫q~. #ê]Á‘·ø£ Ä<Ûësê\T ≈£L&Ü
bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|üy¢ êìøÏ n˝≤Œ_Ûeè~ΔøÏ eT<Û´ä $˝ÀeT dü+ã+<Ûëìï dü÷∫düTHÔ êïsTT. e\dü bÕ\q˝Àì <˚XÊ˝À¢
Ä]úø£ ìsêàD≤\T, $<ë´ eédüú\T, kÕe÷õø£ dü+düú\T ÄHê{Ï |üPs¡« e\dü bÕ\≈£î\ qeT÷Hê\T>±
ñHêïsTT. kÕúìø£ Á|ü»\ eT]j·TT dü+dü\ú dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ~>∑C≤s¡Ãã&ç+~. Ç~ n˝≤Œ_Ûeè~Δ jÓTTø£ÿ
7
ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ dæ<ëΔ+‘· kÕsê+X¯+. es¡eÔ ÷q+˝À n˝≤Œ_Ûeè~Δ <˚XÊ\qT n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T ˝Òø£
n_Ûeè~› #Ó+<äT‘·Tqï ˝Ò<ë dü«\Œ+>± n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\T>± eéVü≤]kÕÔsT¡ . Á|ü|+ü #· u≤´+≈£î eØZøs£ D¡
Á|üø±s¡+ 745 nyÓT]ø£Hé &Ü\s¡¢ ø£qï ‘·≈î£ ÿe ‘·\dü] Ä<ëj·÷\T ø£*– ñqï n\Œ Ä<ëj·T Ä]úø£ eédü\ú qT
n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï Ä]úø£ eédüú\T>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T.
4. n˝≤Œ_Ûeè~ΔøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T @$?
..........................................................................................................................................
1.6 ˝Ò$T‘·q+ (Deprivation)

düe÷»+˝À >ös¡eÁ|ü<+ä >± J$+#·&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ eqs¡T\T ø£˙dü kÕúsTT˝À \_+#·øb£ ˛e&Üìï
(ø=s¡‘q· T) ˝Ò$T‘·q+ n+{≤s¡T. Bìì ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕe÷õø£ uÛÁÑ <ä‘· ˝Òø£ b˛e&É+ (BSS) n+{≤s¡T. ˝Ò$T‘·q+
ˇø£ ãVüQeTTK uÛ≤eq. BìøÏ ù|<ä]ø£+, e~*ô|≥º&+É (Exlusion) nH˚ s¬ +&ÉT sTT‘·s¡ uÛ≤eq\‘√ dü+ã+<Û+ä
ñ+~. á eT÷&ÉT y˚sT¡ y˚sT¡ >± ñ+&Ée⁄. ˇø£ <ëìì ˇø£{Ï Á|üu≤Û $‘·+ #˚d÷ü Ô |üsd¡ Œü s¡ Ä<Ûë]‘·\T>±
ñ+{≤sTT.
Ä&ÉyTé dæà‘Y $e]+∫q ˝Ò$T (Deprivation) ªª düe÷»+˝À nee÷q+ ˝Ò≈î£ +&Ü ‹s¡>˝∑ øÒ £ b˛e&É+μμ
á $<ÛäyÓTÆq düeTs¡ú‘·˝Ò$T kÕe÷õø£ $TqVü‰sTT+|ü⁄ (social exclusions) s¡÷|ü+˝À ñ+≥T+~. Ç~
kÕe÷õø£ Jeq+˝À bÕ\T |ü+#·Tø=H˚ ÁbÕ<Ûëq´‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫q~. Ä]kÕº{˝Ï Ÿ Á|üø±s¡+ e÷qe⁄&ÉT
dü+|òTü J$ ø£qTø£ düe÷»+˝À ø£*dæ yÓT*dæ ñ+&Ü* nqT≈£î+{≤&ÉT. ø=+‘· eT+~ Á|ü»\T kÕe÷õø£
dü+ã+<Ûë\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+#·ã&ç‘˚ n~ sTT‘·s¡ n+XÊ\˝À ˝Ò$TøÏ <ë] rdæ yê] Jeq neø±XÊ\qT
|ü]$T‘·+ #˚dTü +Ô ~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ≈£î\eédü,ú eTTK´+>± ôw&É÷´˝Ÿ ≈£î˝≤\T, ‘Ó>\∑ T Ä<Ûës¡+>± kÕe÷õø£ $TqVü‰sTT+|ü⁄
ne>∑‘e· Te⁄‘·T+~. $$<Ûä ≈£î˝≤\‘√ ≈£L&çq »qJeq Ádüe+‹˝À ø£*dæ J$düTHÔ êï ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ yês¡T
y˚s¡T>± #·÷&Éã&Ü¶s¡T. Ms¡T Áã‘·ø£&ÜìøÏ V”≤qyÓTÆq eè‘·TÔ˝À¢øÏ HÓ≥ºã&Ü¶s¡T. yêdüÔyêìøÏ n+≥sêì ‘·q+
düeTdü´ ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>∑\≈£î (STs) ˝Ò<Tä . ø±ì Ms¡T ≈£L&Ü düe÷C≤ìøÏ düìïVæ≤‘·+>± J$+#·&+É ˝Ò<Tä .
◊ø£´sê»´dü$T‹ Á|üø±s¡+ ìs¡ù|ø£å ù|<ä]ø£+ Á|ü<ëÛ q e÷qe nedüsê\ rÁeyÓTqÆ ø=s¡‘q· T dü÷∫düT+Ô ~.
ÄVü‰s¡+, s¡ø‘åÏ · ‘ê>∑T˙s¡T, bÕ]X¯ó<Û´ä kÂø£sê´\T, Äs√>∑´+, >∑èVü≤edü‹, $<ä´, düe÷#ês¡+ Á|ü<ëÛ q nedüsê\˝À
n+‘·sê“¤>±\T. Ç~ Ä<ëj·T+‘√ bÕ≥T kÕe÷õø£ ùde\ n+<äTu≤≥Tô|’ Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·T+~. Á|ü|+ü #· u≤´+≈£î
ù|<ä]ø±ìøÏ >∑\ Á|ü<Ûëq ø√D≤\qT ◊<äT>± $uÛÑõ+∫+~. á ø√D≤\T e÷qe düeTs¡ú‘·T\ ˝Ò$Tì
Á|ü‹_+_kÕÔsTT. n$: Ä]úø£ (Ä<ëj·T+, JeH√bÕ~Û, HêDýÓTqÆ |üì) — e÷qe (Äs√>∑´, $<ä´)— sê»ø°jT·
(kÕ~Ûø±s¡‘·, Vü≤≈£îÿ\T, yêø˘ kÕ«‘·+Á‘·´+— kÕe÷õø£ ` Ä]Δø£ (ôVA<ë, >ös¡e+)— s¡øÏå‘· (uÛÑÁ<ä‘·, Á|üe÷<ä+,
ne÷j·Tø£‘·«+).
düeTs¡‘Δ \· T, neø±XÊ\T, m+|æø\£ T, $\Te\T, ÄVü‰s¡+, edü‹, eÁkÕÔ\T, Äs√>∑´+, $<ä´ e+{Ï
ÁbÕ<Û$ä Tø£ nedüsê\ n+<äTu≤≥T ‘·–q+‘·>± ˝Òøb£ ˛e&É+ ˝Ò$T (&çÁô|y’ w˚ Hü )é nqã&ÉT‘·T+~. ù|<ä]ø£+
8
e\q e´≈£î\Ô neø±XÊ\T ‘·>T∑ ‘Z êsTT. Ç+<äTe\q kÕ<Ûës¡D JeHêìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ düeTs¡‘ú \· T ‘·>T∑ ‘Z êsTT.
n\Œ Ä<ëj·÷\T e÷Á‘·yT˚ ù|<ä]ø£+ ø±<äT. n_Ûeè~Δ Á|üÁøÏjT· ˝À ù|<ä Á|ü»\T bÕ˝§Zq˝Òì kÕe÷õø£, 15
Ä]Δø,£ sê»ø°jT· dæ‹ú . ù|<ä]ø£+ ‘·s#¡ T· >± e´øÏ>Ô ‘∑ · Ä<ëj·T+ Ä<Ûës¡+>± ìs¡«∫+|üã&ÉT‘·T+~. ùde\T,
ÄdüT\Ô T, ñ<√´–‘· n+<äTu≤≥T˝À ˝Òøb£ ˛e&É+ e\q neø±XÊ\T ‘·–Z e÷qe|üsy¡ TÓ qÆ ˝Ò$T (&çÁô|y’ w˚ Hü )é
@s¡Œ&ÉT‘·T+~.
ùdHé (2000) Á|üø±s¡+ Á|ü»\ Ä<ëj·÷\T ô|]–‘˚ düe÷»+˝À yês¡T nqTuÛ$Ñ +#· >∑*>π ùd«#·Ã\¤ T
$dü]Ô kÕÔsTT. ø±ì $e<Ûä s¡÷bÕ\˝À ùd«#·Ã¤ sTT‘·s¡ ø±s¡ø±\ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·T+~. n~ kÕe÷õø£ Ä]úø£
kÂø£sê´\T ($<ä´, Äs√>∑´+ e+{Ï), sê»ø°jT· , bÂs¡ Vü≤≈£îÿ\T (Á|üC≤ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ #·sÃ¡ \˝À bÕ˝§ZH˚
ùd«#·Ã,¤ düMTø£˝å À ùd«#·Ã)¤ .ùd«#·Ã˝¤ À ◊<äT $uÛ≤>±\T ñ+{≤sTT. n$ 1. sê»ø°jT· ùd«#·Ã,¤ 2. Ä]úø£ kÂø£sê´\T,
3. kÕe÷õø£ neø±XÊ\T, 4. bÕs¡<äs¡Ùø£‘· Vü‰MT\T, 5. s¡ø£åD |üs¡yÓTÆq uÛÑÁ<ä‘·. M{Ï˝À Á|ü‹ ˇø£ÿ{Ï e´øÏÔ
düeTs¡Δ‘·qT ô|+#·&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
˝Ò$T ‘·Hê\T (Deprivations) : Ä‘êàÁX¯jT· , |üsêÁX¯jT· (Subjective - objective)— kÕù|øÏøå £
eT]j·TT |üsêÁX¯jT· (Relative - objective): kÕù|ø£øå £ ˝Ò$T MT<ä ù|<ä]ø£+ ìs¡«#·q+ eT]j·TTø=\‘·
Ä<Ûës¡|&ü ‘É êsTT. Ç+<äT≈£î ø=+<äsT¡ Á|ü»\ ˝Ò$T |ü]dæ‘ú T· *ï sTT‘·sT¡ \‘√ dü]b˛*Ã ìsêΔ]dü÷Ô ø=\yê*. ø±e⁄q
kÕe÷õø£ XÊgy˚‘Ô· (m) |üsêÁX¯jT· ˝Ò$T, (_) ÁbÕe÷DÏø£ ˝Ò$T (Normative Deprivation) (dæ) e´øÏ|Ô sü +¡ >±
Ä‘êàÁX¯jT· ˝Òø£ ˇø£ es¡+Z jÓTTø£ÿ ˝Ò$TøÏ dü+ã+~Û+∫q Ä<Ûësê\qT ùdø£]+#ê*. ô|’ yê{Ï˝À s¬ +&É÷, eT÷&ÉT
eT<Û´ä ô|<ä› ‘˚&Ü ˝Ò<Tä . s¬ +&Ée~ düe÷»+˝À ñqï n‘·´~Ûø£ e´‘ê´kÕìï ‘Ó*j·T#˚dTü +Ô ~. eT÷&Ée~ yÓTHÆ ê]{°
‘·sê\ n_ÛÁbÕj·÷\qT $e]düT+Ô ~. ÁbÕ<Ûä$Tø£, kÂø£sê´\T, >∑èVü≤edü‹ ˝À|æ+#·&+É e+{Ï$ |üsêÁX¯jT· ˝Ò$Tì
(Objective deprivation) dü÷∫kÕÔsTT.
kÕù|ø£å ˝Ò$T uÛ≤eq ù|<ä]ø£ $X‚w¢ Dü ˝À ñ|üj÷Ó –+|üã&ç+~. ªù|<ä]ø£+μ ˝Ò$T‘√ dü+ã+<Û+ä ø£*–
ñ+~. e÷qe⁄&ÉT dü+|òTü J$>± ª˝Ò$Tμ uÛ≤eqqT kÕù|ø£øå +£ >± #·÷&É&+É düV≤ü »+. ª˝Ò$Tμ uÛ≤yê\qT |ü]dæ‘ú T· \‘√
dü]b˛˝≤Ã\+fÒ kÕù|ø£å ˝Ò$T uÛ≤eqqT |üsêÁX¯jT· +>± ñ|üj÷Ó –+#ê*. Bì <ë«sê ø=+<äsT¡ sTT‘·sT¡ \
ø£Hêï Ä<ëj·÷˝À¢, nqT≈£L\yÓTqÆ ñ<√´>±˝À¢ n~Ûø±s¡+˝À m+‘· ‘·≈î£ ÿe dæ‹ú ˝À ñHêïs√ ‘Ó\TdüT+Ô ~. ˝Ò$T
|ü]dæ‘ú T· \T uÛ≤yê\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü qç ≥T¢ n|ü&ÉT ‘Ó\TdüT+Ô ~. ù|<ä]ø£+ uÛ≤e+˝À ‘·–+Z #·&ÜìøÏ M\T˝Òì
Á|ü<Ûëq kÕù|øÏåø£ uÛ≤e+ ñ+~. ù|<ä]ø£ ∫Á‘·+˝À Äø£*‘√ |üdüTÔ\T, bÂwæºø±Vü‰s¡ ˝À|ü+ sTT‘·s¡ düeTdü´\T
ø£*düT+{≤sTT. Ç+<äT≈£î kÕù|ø£åø£ ù|<ä]ø£ $X‚¢wüD yÓTT<ä≥ nedüs¡+ ˝Ò<äT.
á $<Û+ä >± kÕù|ø£øå £ ˝Ò$T, ìs¡ù|ø£å ˝Ò$T uÛ≤eq≈£î düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~. ø±ì |üP]Ô>± ‘=\–+#·<Tä .
ìs¡ù|ø£,å kÕù|ø£å ˝ÒeTT\ $X‚w¢ Dü \qT ø£*|æ $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ ù|<ä]ø±ìï |ü]D≤eT‘·àø£+>± $e]+#·&+É nedüs+¡ .
ãVüQeTTK s¡÷|ü+˝À ñ+&˚ ˝Ò$Tì e]í+#·&ÜìøÏ $$<Ûä ≈£Ls¡TŒ\‘√ ≈£L&çq dü÷∫ø£\T nedüs+¡ .
˝Ò$TøÏ dü+ã+~Û+∫q dü÷#·ø\£ T $$<Ûä Jeq Á|üe÷D≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\qT Á|ü‹_Û+∫kÕÔsTT.
M{Ï˝À, e´øÏ>Ô ‘∑ ,· uÛÖ‹ø£, e÷qdæø£ |ü]dæ‘ú T· \T, kÕúìø£, |üsêés¡D kÂø£sê´\T, kÕe÷õø£ ø±s¡´Áø£e÷\T,
Ä#ês¡ eéVü‰sê\ e+{Ï$ ø£*dæ ñ+{≤sTT.
9
5. e÷qe |üsy¡ TÓ qÆ ˝Ò$T ‘·q+ (Humana Deprivation) nq>± H˚$T?
..........................................................................................................................................
1.7 kÕsê+X¯+
yÓqTø£ã&çq <˚XÊ\ Ä]Δø±_Ûeè~Δ düeTdü´ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT dü+‘·]+#·Tø=ì Ä]úø£ $X‚w¢ \ü ≈£î eTTKýÓTqÆ
n+X¯+>± ì*∫+~. ìsêàD≤‘·àø£, eékÕú|sü y¡ TÓ qÆ ø±s¡D≤\ e\q sTT$ n~Ûø£ kÕúsTT˝À eè~Δsπ ≥TqT
kÕ~Û+#·˝Òø£ b˛‘·THêïsTT. yê´|æÔ dæ<ëΔ+‘·+ (Trickledown Theory) yÓ|’ \üò ´+ ø±e&É+ e\q nìï esêZ\
Á|ü»\T eè~Δ Á|üÁøÏjT· ˝À bÕ˝§Zq˝Ò<Tä . Ç+<äTe\q ìs¡ù|ø£å ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´–‘·, ndüe÷q‘·\T n‘·´~Ûø+£ >±
ø=qkÕ>∑T‘·THêïsTT. á <˚XÊ\˝À ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q≈£î, ñ<√´>∑ neø±XÊ\ $düsÔ D¡ ≈£î mH√ï ø±s¡´Áø£e÷\T
neT\T#˚jT· ã&ÉT‘·THêï, neT\T #˚ùd j·T+Á‘ê+>∑+ yÓ|’ \üò ´+ e\q ñ<˚•› +|üã&çq esêZ\≈£î Á|üj÷Ó »Hê\T
|üP]Ô>± n+<˚˝<Ò Tä .
Ä]úø£ eè~Δì dü÷∫+#·&ÜìøÏ ‘·\dü] Ä<ëj·T+, eè~Δsπ ≥T e+{Ï Ä]Δø£ n+XÊ\T eTTKýÓTqÆ $.
düVü≤» eqs¡T\T, e÷qe eqs¡T\T, eT÷\<Ûäq+, eékÕú|üq, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ e+{Ï n+XÊ\ô|’
Ä]úøe£ è~Δ Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·T+~. ø±ì, kÕe÷õø£ dü+dü\ú T, sê»ø°jT· |ü]dæ‘ú T· \T, HÓ‹’ ø£ $\Te\T e+{Ï eè~Δ
Áù|s¡ø±\T n_Ûeè~Δì Áb˛‘·‡Væ≤+#·ø£ b˛‘˚ n~Ûø£ kÕúsTT˝À Ä]úø£ eè~Δπs≥T kÕ<Ûä´|ü&É<äT.

1. Ä]úø£eè~Δ nH˚ |ü<ä+ düTBs¡Èø±\+˝À yêdüÔe C≤rj·T Ä<ëj·T+˝À düTdæús¡yÓTÆq ô|s¡T>∑T<ä\qT
dü÷∫düT+Ô ~. eTs√ $<Û+ä >± #ÓbÕŒ\+fÒ Ä]úø£ eè~Δ ˇø£ dæsú ¡ Á|üÁøÏjT· . Bì <ë«sê ø±\Áø£yT˚ D≤ Ä]›ø£
eédüú ñ‘êŒ<äø£ kÕeTs¡´ú + ô|]– C≤rj·T Ä<ëj·T kÕúsTT ô|s¡T>∑T‘·÷ ñ+≥T+~. á $<Û+ä >±
Ä]úø£eè~Δ R C≤rj·T, ‘·\dü] ñ‘·Œ‘·TÔ\˝À düTdæús¡yÓTÆq ô|s¡T>∑T<ä\.
2. Ä]úø±_Ûeè~Δ nq>± Ä]Δø£ eè~Δ (dü÷ú\ C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À düTdæús¡ ô|s¡T>∑T<ä\) e÷Á‘·y˚T ø±<äT. e´øÏÔ
dü+øπ eå ÷ìø°, ùd«#·Ã≈¤ î£ neø±X¯+ ø£*Œ+#˚ \ø£´å +‘√ »]π> kÕ+πø‹ø£, eékÕú|sü y¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T
sTT+<äT˝À ø£*dæ ñ+{≤sTT. @ Ä+ø£\å T ˝Ò≈î£ +&Ü ‘·eT≈£î q∫Ãq $<Û+ä >± J$+#·&ÜìøÏ, ‘êeTT
m+|æø£ #˚dqæ eè‹Ôì #˚|≥ü &º ÜìøÏ ùd«#·Ã¤ ø£*Œ+#·&ÜìøÏ, á <äèwæ‘º √ Ä]úø±_Ûeè~Δ R Ä]úø£ eè~Δ G
ì]à‹|üs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T G dü+kÕú|üs¡yÓTÆq, ìs¡«Vü≤D≤ |üs¡yÓTÆq düs¡T›u≤≥T¢ G Á|üC≤ dü+πøåeT+˝À
ô|s¡T>∑T<ä\ G düTdæús¡ $düÔè‘· ùd«#·Ã¤.
3. Ä]úø£ eè~Δ |ü]~Û dü+≈£î∫‘·+. m+<äTø£+fÒ BìøÏ ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝À e÷s¡TŒ‘√ e÷Á‘·yT˚ dü+ã+<Û+ä
ñ+≥T+~. Ä]úø±_Ûeè~Δ |ü]~Û düeTÁ>∑+>±, $düèÔ ‘·+>± ñ+≥T+~. Á|ü»\ <äèø£Œ<Ûë˝À¢, ìs¡«Vü≤D˝À,
kÕ+πø‹ø£‘· ì|ü⁄D‘·\˝À ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T n_Ûeè~Δ˝À ñ+{≤sTT. eè~ΔøÏ á e÷s¡TŒ\T
nedüs+¡ ˝Ò<Tä .
4. $$<Ûä dæ<ëΔ+‘ê\ Á|üø±s¡+ n˝≤Œ_Ûeè~ΔøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T: ‘·÷s¡TŒ <˚XÊ\ Á|ü»\˝À ˝Òì ø=‘·Ô $wüj÷· \qT
ø£qT>=Hê* nìï Äø±+ø£,å >∑‹o\‘·, ùV≤‘·Tyê<ä+, kÕ~Û+#ê* nqï dü+ø£\Œ+ yÓTT<ä˝q’… $ n_Ûeè~ΔøÏ
10
nedüsy¡ TÓ qÆ >∑TD≤\T— kÕ+πø‹ø£ >∑‹o\‘· ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É&+É , eqs¡T\ n\Œ $ìjÓ÷>∑+, e\dü
bÕ\q H˚|<ü ´äÛ + yÓTT<ä˝q’… $. ù|<ä]ø£+ e˝Ò n˝≤Œ_Ûeè~Δ ≈£L&Ü ãVüQeTTK s¡÷|ü+˝À ñ+≥T+~.
5. düe÷»+˝À >ös¡e Á|ü<+ä >± J$+#·&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ kÕe÷õø£ Ä]úø£ eqs¡T\T ø£˙dü kÕúsTT˝À
≈£L&Ü \_Û+#·ø£ b˛e&É+‘√ e÷qe |üsy¡ TÓ qÆ ˝Ò$TøÏ (Deprivation) dü+ã+<Û+ä ñ+~.
1.9 qeT÷Hê |üØøå± Á|üXï¯ \T

I. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î düTe÷s¡T 10 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<Ûëq+ sêj·T+&ç.
1. n˝≤Œ_Ûeè~ΔøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $X‚w¢ +æ #·+&ç.
2. Ä]úø£ eè~Δì ìs¡«∫+∫, Ä]úø£ eè~Δ Á|ü<ëÛ q ø±s¡ø±\qT $e]+#·+&ç.
3. ù|<ä]ø£+, e÷qe |üs¡yÓTÆq ˝Ò$T eT<Ûä´>∑\ ‘˚&Ü\qT ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
II. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î düTe÷s¡T 30 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<Ûëq+ sêj·T+&ç.
1. Ä]úø£ eè~Δ, n_Ûeè~Δ uÛ≤eq\qT $e]+∫ á s¬ +&ç+{Ï eT<Û´ä >∑\ ‘˚&Ü\qT ‘Ó*j·TCÒjT· +&ç.
2. ˝Ò$T (Deprivation)ì >∑T]+∫ dü+Á>∑V≤ü yê´K´qT sêj·T+&ç.
III. ˇø£ e÷s¡Tÿ Á|üXï¯ \T.
A. ãVüQfiË’∫Ãø£ Á|üX¯ï\T:
1. ‘=&Üs√ Á|üø±s¡+ eè~Δ nq>±,
m) ñ‘·Œ‹Ô, Ä<ëj·÷\T ô|s¡>&∑ +É _) ù|<ä]ø£+˝À ‘·s>¡ T∑ <ä\
dæ) Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\˝À ô|s¡T>∑T<ä\ &ç) @B ø±<äT.
2. n˝≤Œ_Ûeè~Δ <˚XÊ\T kÕ<Ûës¡D+>± á $<Û+ä >± |æ\Teã&É‘êsTT.
m) yÓqTø£ã&çq <˚XÊ\T _) ‘·≈î£ ÿe n_Ûeè~Δ >∑\ <˚XÊ\T
dæ) ù|<ä <˚XÊ\T &ç) n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T
3. e÷qe |üs¡yÓTÆq ˝Ò$T (Human Deprivation) øÏ dü+ã+~Û+∫q~.
m) Ä]úø,£ kÕe÷õø£ nedüsê\qT rs¡TÃø√&ÜìøÏ ø£˙dü eqs¡T\T ≈£L&Ü ˝Òøb£ ˛e&É+
_) Ä<ëj·T+ ˝Òøb£ ˛e&É+ dæ) yÓqTø£ã&çq Jeq |ü]dæ‘ú T· \T &ç) @B ø±<äT
düe÷<ÛëHê\T: 1) m 2) &ç 3) m
B. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. ◊ø£´sê»´düeT‹ Á|üø±s¡+ ìs¡ù|ø£å ù|<ä]ø£ |ü]dæú‹ .
2. ùdHé Á|üø±s¡+ ô|’ ùd«#·Ã¤ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+~.
3. Ä]úø±_Ûeè~Δ˝À ø£*dæ ñ+{≤sTT. 11
düe÷<ÛëHê\T: 1) ø£˙dü nedüsê\T rs¡TÃø√˝Òì ˝Ò$T— 2) kÕe÷õø£, Ä]úø£ eédü\ú T
3) kÕ+πø‹ø£, eékÕú|sü y¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T
C. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
m) Ä]úø£ eè~Δ i) eékÕú |üs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T
_) Ä]úø±_Ûeè~Δ ii) ø£˙dü nedüsê\ n+<äTu≤≥T˝À ø=s¡‘·
dæ) e÷qe|üsy¡ TÓ qÆ ˝Ò$T iii) yêdüe

Ô C≤rj·T Ä<ëj·T+˝À düTdæsú ¡ eè~Δ
&ç) ùdHé, A-K iv) düeTs¡ú‘· |üs¡yÓTÆq $es¡D
düe÷<ÛëHê\T: m) iii _) i dæ) ii &ç) iv

1.10 |ü<äø√X¯+
1. ìs¡ù|ø£å ù|<ä]ø£+: ˇø£ <˚X¯ Á|ü»\T ˝Òø£ ˇø£ es¡+Z J$+#·&ÜìøÏ e÷Á‘·yT˚ nedüsy¡ TÓ qÆ ø£˙dü
kÕúsTT˝À ≈£L&ÉT, >∑T&É¶, ˙&ÉqT bı+<˚ dæú‹. BìøÏ eTs√ ù|s¡T ø£{Ïø£ ù|<ä]ø£+.
2. Ä]úø£ eè~Δ : ø±\Áø£yT˚ D≤ C≤rj·T Ä<ëj·TkÕúsTTì ô|+#·T≥≈£î ˇø£ Ä]úø£ eédüú ñ‘êŒ<äø£ kÕeTsêú´ìï
ô|+#˚ dæús¡ Á|üÁøÏj·T.
3. qe´ kÕ+Á|ü<ëj·T n˝≤Œ_Ûeè~Δ qeT÷Hê: ‘·èrj·T Á|ü|+ü #· <˚XÊ\˝À e\dü bÕ\≈£î\ Ä]úø,£ sê»ø°,
kÕ+düÿè‹ø£ <√|æ&\û e\q n˝≤Œ_Ûeè~Δ ñqï<äì ‘Ó*j·TCÒùd qeT÷Hê.
4. n˝≤Œ_Ûeè~Δ ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ dæ<ëΔ+‘·+ Á|üø±s¡+: á Á|üCj
Ò T· + Á|üø±s¡+ ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ , eékÕú|sü y¡ TÓ qÆ
n+XÊ\T e\q eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+ n\ŒkÕúsTT˝À ñ+&É&+É ‘·èrj·T Á|ü|+ü #· <˚XÊ\ n˝≤Œ_Ûeè~ΔøÏ
eT÷˝≤\T C≤rj·T n+‘·sê®rj·T <ä«+<ä« |ü]dæ‘ú T· \˝À ñ+{≤j·Tì ≈£L&Ü ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
5. Ä]úø±_Ûeè~Δ yê´|æÔ dæ<ëΔ+‘·+ (Trickle-Down Theory of Development): Ä]úø£ neø±XÊ\T,
ñ<√´>±\ s¡÷|ü+˝À n_Ûeè~Δ |ò˝ü ≤\T ù|<ä Á|ü»\≈£î yê≥+‘·≥ ny˚ \_ÛkÕÔjT· qï uÛ≤eq.

1. A.P. Thirlwall: Growth and Development: With Special Reference to Developing Coun-
tries, Second Education, Macmillan, London, 1982.
2. Michael P. Todaro: Economic Development and the Third World, Fourth Ed., Orient
Longman, Hyderabad, 1991.
3. Ajit K. Dasgupta: Economic Theory and the Developing Countries, Macmillan, Lon-
don, 1982.
4. Sen, A.K. (2000a) : Development as Freedom, Oxford University Press, New Delhi.
5. Sen. Amartya: Poverty and Famines - An Essay on entitlement and Deprivation,
Oxford University Press.
6. Xaxa Virginius: Politics of Language, Religion and Identity: Tribes in India, EPW,
Vol. 40, No. 13, March 26 – April 1, 2005, pp1363 – 1370.
7. Townsend, P. (1979): Poverty in the United Kingdom, London, Allen Lane and Penguin.
12
uÛ≤>∑+-2: uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]úø£ eédü˝ú À eè~Δ eT]j·TT ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T
$wüjT· Áø£eT+
2.0 \øå±´\T
2.1 |ü]#·j·T+
2.2 uÛ≤s¡‘· <˚X¯ Ä]úø£ eédüú Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\T
2.3 »eT#˚jT· ã&çq dü÷\ú $\Te˝À (Gross Value Added) eè~Δπs≥¢ <Û√s¡DÏ
2.4 kÕsê+X¯+
2.7 |ü<äø√X¯+
2.0 \øå±´\T
á $uÛ≤>∑+˝À uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\T, $$<Ûä ø±\ |ü]$T‘·T\˝À eè~Δπs≥T¢
$X¯Bø£]+|üã&É‘êsTT. 1951 qT+&ç uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédü˝ú Àì ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T ≈£L&Ü $X‚w¢ Dü
#˚jT· ã&É‘êsTT. á uÛ≤>±ìï #·~$q ‘·sT¡ yê‘· MTs¡T:
● uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\qT $e]+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
● <äXÊã› eè~Δ πs≥T¢, <Û√s¡DT\qT ne>∑‘·+ #˚düT≈£î+{≤s¡T.
● uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú˝À ì]à‹|üs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\qT $X‚¢wæ+|ü>∑\T>∑T‘ês¡T.
2.1 |ü]#·j·T+
n˝≤Œ_Ûeè~Δ˝Àe⁄qï Ä]úø£ eédüú \ø£Då ≤\T mH√ï ø=+‘· es¡≈î£ uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédü˝ú À ø£ì|ækÕÔsTT.
n˝≤Œ_Ûeè~Δ˝À ñHêï, n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï Ä]úø£ eédü\ú ˝À uÛ≤s¡‘· Ä]úøe£ édüú ˇø£{>Ï ± |ü]>∑D+Ï |üe#·TÃ.
n+<äTe\q Ä]úø£ eédüú Á|ü<ëÛ q \ø£Då ≤\T, eè~Δsπ ≥¢qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· e\dæq nedüs+¡ m+‘√ ñ+~.
ø±\ Áø£yT˚ D≤ uÛ≤s¡‘Y e+{Ï mH√ï <˚XÊ\ Ä]úø£ eédü\ú ìsêàD+˝À ô|<ä>› ± ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T
ekÕÔsTT. C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô ìsêàD+˝À e÷s¡TŒ\T, $$<Ûä s¡+>±\ ñ‘·Œ‘·T\Ô ˝À e÷s¡TŒ\T, ÁXÊ$Tø£ ñ<√´–‘·,
kÕ+πø‹ø£ $<Ûëq+˝À e÷s¡TŒ\T yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì ªªì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ (Structural)μμ |ü<+ä $e]düT+Ô ~. á
n+XÊ\˙ï á $uÛ≤>∑+˝À $es¡+>± ‘Ó*j·TCÒjT· ã&Ü¶sTT.
2.2 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]úø£ eédüú Á|ü<ëÛ q \ø£Då ≤\T

n˝≤Œ_Ûeè~Δ˝À ñ+≥÷ n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï Á|ü|+ü #· Ä]úø£ eédü\ú ˝À ˇø£{>Ï ± uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìï
13
|ü]>∑DÏ+|üe#·TÃ. uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\T ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT:
1. n˝ŒkÕúsTT˝À ‘·\dü] Ä<ëj·T+: uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À C≤rj·T, ‘·\dü] Ä<ëj·÷\ kÕúsTT ‘·≈î£ ÿe. á dæ‹ú
n˝≤Œ_Ûeè~Δ \ø£Då ≤\˝À ˇø£{.Ï 2010`11˝À ‘·\dü] ìø£s¡ C≤rj·T Ä<ëj·T+ 62,550 s¡÷bÕj·T\T
ñ+&É>± 2016`17 Hê{ÏøÏ (2011`12 dæsú ¡ <Ûsä \¡ ˝À) 82,269 s¡÷bÕj·T\≈£î ô|]–+~. Ädæj÷· <˚XÊ\˝À
31e kÕúq+˝Àq÷, Á|ü|+ü #· <˚XÊ\˝À 126e kÕúq+˝Àq÷ ñ+~. ‘·≈î£ ÿe Ä<ëj·T kÕúsTT ‘·≈î£ ÿe kÕúsTT
Jeq Á|üe÷D≤ìï dü÷∫düT+Ô ~. n+fÒ $ìjÓ÷>∑ kÕúsTT ‘·≈î£ ÿe. C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À kÕ~Û+∫q ô|s¡T>∑T<ä\
‘·\dü] Ä<ëj·T+˝À Á|ü‹_+_+#· ˝Ò<Tä . Ç+<äT≈£î ø±s¡D+ ñ‘·Œ‘·T\Ô ‘√ bÕ≥T »HêuÛ≤ ≈£L&Ü ô|s¡>&∑ +É .
<˚X¯ »HêuÛ≤ lÁ|òTü >∑‹˝À ô|]–+~. Ç+<äTe\q n~Ûø£ uÛ≤>∑+ Á|ü»\ Ä<ëj·÷\T dü>≥∑ T Ä<ëj·T+ ø£qï
‘·≈î£ ÿe>± ñ+~, <˚X¯ »HêuÛ≤˝À eT÷&Ée e+‘·T Á|ü»\T ù|<ä]ø£ sπ K≈£î ~>∑Teq ñ+&ç ø£˙dü b˛wüø±Vü‰sêìï
rdüTø√˝Òø£b˛‘·THêïs¡T.
2. eékÕj·T+ô|’ m≈£îÿe>± Ä<Ûës¡|ü&É≥+: uÛ≤s¡‘· Ä]úø£eédüú eékÕj·T s¡+>∑+ô|’ m≈£îÿe>±
Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·T+~. Ç+<äTe\q ÁbÕ<Û$ä Tø£ ñ‘·Œ‘·T\Ô ÁbÕ<Ûëq´‘· m≈£îÿe. 2011˝À 49 XÊ‘·+ ÁXÊ$T≈£î\T
eékÕj·T s¡+>∑+˝À ñbÕ~Û bı+<ës¡T. eékÕj·T s¡+>∑+ yê{≤ C≤rj·T Ä<ëj·T+˝À 19 XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ .
#ê˝≤ n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ˝À¢ eékÕj·T s¡+>∑+˝À 2`9 XÊ‘·+ ÁXÊ$T≈£î\T |üì#˚d÷ü Ô C≤rj·T Ä<ëj·T+˝À
eékÕj·T s¡+>∑+ yê{≤ 2`4 XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ ñ+≥T+~. »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ m≈£îÿe>± ñqï+<äTq
n+<äTu≤≥T˝À ñqï uÛ÷Ñ $Tô|’ ˇ‹Ô&ç ô|]– eékÕj·T ÁXÊ$T≈£î\ ñbÕ+‘· ñ‘êŒ<äø‘£ · n\Œ+>± ñ+{À+~.
m≈£îÿe XÊ‘·+ uÛ÷Ñ $TøÏ Ç|üŒ{Ïø,° ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T ˝Òe⁄. eékÕj·T+˝À Ä<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+
ø=ìï ÁbÕ+‘ê\≈£î e÷Á‘·yT˚ |ü]$T‘·yTÓ +Æ ~.
3. n~Ûø£ kÕúsTT˝À »HêuÛ≤ eè~Δ: 1950 qT+&ç uÛ≤s¡‘˝Y À »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\sπ ≥T n‘·´~Ûø+£ >± ñ+~.
»qHê\ sπ ≥T n~Ûø+£ >± ñ+&ç eTs¡D≤\ sπ ≥T ‘·>&Z∑ +É Ç+<äT≈£î ø±s¡D+. 1941`50 eT<Û´ä 1.3 XÊ‘·+
»HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ sπ ≥T ñ+&É>± 1971`81˝À 2.5 XÊ‘êìøÏ, 1981`91˝À 2.1 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~.
2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ dü+e‘·‡sêìøÏ 1.84 XÊ‘·+. n~Ûø£ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\
sπ ≥T eqs¡T\ô|’ ˇ‹Ô&ìç ô|+#·T‘·T+~. á |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ C≤rj·T Ä<ëj·T+˝À ô|s¡T>∑T<ä\ ø£Hêï ‘·\dü]
Ä<ëj·T+˝À ô|s¡T>∑T<ä\ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~. n~ø£ »HêuÛ≤ dü+øÏw¢ yºü TÓ qÆ Ä]úø£ düeTdü´\qT düèwædº Tü +Ô ~.
lÁ|òüT>∑‹˝À ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤≈£î ÄVü‰s¡+, eÁkÕÔ\T, >∑èVü≤edü‹, $<ä´, Äs√>∑´ kÂø£sê´\T n~Ûø£
|ü]e÷D+˝À düeT≈£Ls¡Ãe\dæ ñ+≥T+~. Ç+<äTe\q Ä]úø£ eédüôú |’ uÛ≤s¡+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
4. eT÷\<Ûqä ø£\Œq sπ ≥T ‘·≈î£ ÿe: Ä<ëj·TkÕúsTT ‘·≈î£ ÿe ø±e&É+ e\q bı<äT|ü⁄ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&ç eT÷\<Ûqä
ø£\Œq kÕúsTT ‘·≈î£ ÿe. Ç+<äT≈£î ø±s¡D+ ô|≥Tºã&ç Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T ã\V”≤q+>± ñ+&É&+É ‘√ bÕ≥T bı<äT|ü⁄
Á|üeè‹Ô, bı<äT|ü⁄ #˚jT· ã&ç‘˚ 2014`15˝À Ç~ 33 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. ø±ì »HêuÛ≤ ˇ‹Ô&ç düTdæsú ¡ eè~Δ
nedüsê\qT <äèwæº˝À ô|≥Tº≈£îqï|ü⁄&ÉT Á|üdüTÔ‘· bı<äT|ü⁄ πs≥T dü]b˛<äT. bı<äT|ü⁄qT ô|+∫ eT÷\<Ûäq ø£\Œq
πs≥TqT sTT+ø± ô|+#·e\dæq nedüs¡+ ñ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À düVü≤» eqs¡T\ \uÛÑ´‘· |üPwüÿ\+>±
ñqï|üŒ{Ïø° eT÷\<Ûqä ø=s¡‘· e\q yê{Ïì düeTs¡eú +‘·+>± $ìjÓ÷–+#·&+É ˝Ò<Tä .
5. kÕ+πø‹ø£+>± yÓqTø£ã&ç ñ+&É≥+: eTq Ä]úø£ eédüú kÕ+πø‹ø£+>± yÓqTø£ã&ç ñ+~. |ü⁄sê‘·qkÕ+πø‹ø£
$C≤„q+, ì|ü⁄D‘·\ ˝Ò$T ø±s¡D+>± eékÕj·T bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>±\˝À ñ‘êŒ<äø‘£ · ‘·≈î£ ÿe. Ç‘·s¡ n_Ûeè~Δ
14
#Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\‘√ b˛*ùdÔ |ü]XÀ<Ûqä ` n_Ûeè~Δô|’ #˚ùd Ks¡TÃ eTq <˚X+¯ ˝À #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe. |ü]XÀ<Ûqä
` n_Ûeè~Δô|’ #˚ùd e´j·÷ìï ô|+#·&+É ‘√ bÕ≥T ì|ü⁄D‘·\qT ô|+bı+~+#˚ ø±s¡´Áø£e÷\ <ë«sê dü«j·T+
ñbÕ~Û neø±XÊ\qT j·TTe‘·≈î£ ø£*Œ+#ê*.
6. #ê© #ê\ì nekÕú|Hü ê kÂø£sê´\T: s¡yêD≤ kÂø£sê´\T, $<äT´‘Y ñ‘êŒ<äq, u≤´+øÏ+>¥ ùde\T, Ä]úø£
ìs¡«Vü≤D, $<ä´, Äs√>∑´+ yÓTT<ä˝…’q nekÕú|üq kÂø£sê´\T ñqï|ü⁄Œ&ÉT e÷Á‘·y˚T eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT\T
e+{Ï Á|ü<ëÛ q s¡+>±\T n_ÛeèÇΔ #Ó+<äT‘êsTT. nekÕú|qü kÂø£sê´\ ø=s¡‘· ø±s¡q+>± <˚X+¯ ˝Àì mH√ï
ÁbÕ+‘ê\˝À n_Ûeè~ΔøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˚ X¯≈î£ \Ô T dü«\Œ+>± $ìjÓ÷–+|üã&ÉT‘·THêïsTT.
7. e÷qe eqs¡T\ düeTs¡‘ú · n\Œ+>± ñ+&É≥+: kÕe÷õø£`Ä]úø£ $ø±kÕ\qT ‘Ó*j·TCÒùd dü÷∫ø£ nø£så êdü´‘·.
2011 »HêuÛ≤ >∑Dq Á|üø±s¡+ <˚X+¯ ˝À nø£så êdü´‘· 74.04 XÊ‘·+. nq>± 25.96 XÊ‘·+ Á|ü»\T ìs¡øså£ êdüT´\T,
ejÓ÷»q nø£så êdü´‘· n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ dü>≥∑ T ø£qï, 76 XÊ‘·+, Á|ü|+ü #· <˚XÊ\ dü>≥∑ Tø£qï
(2017) 81.7 XÊ‘·+ ‘·≈î£ ÿe>± 61.3 XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ ñ+~. <˚X+¯ ˝À »s¡T>∑T‘·Tqï Ä]úø±_Ûeè~Δ Á|üÁøÏjT· qT
j·TTe‘·˝Àì ìs¡øså£ êdü´‘·, n\ŒkÕúsTT ì|ü⁄D‘·\T n&ÉT≈¶ î£ +≥THêïsTT. ô|q’ $e]+∫q \ø£Då ≤\˝Ò ø±≈£î+&Ü
n~Ûø£ sπ ≥T˝À •X¯ó eTs¡D≤\T (IMR), J$‘· |ü≥¢, ÁX¯eT |ü≥¢ kÕ+Á|ü<ëj·T <äèø£Œ<Ûë\T, ñeTà&ç ≈£î≥T+ã
$<Ûëq+, bÂwæøº £ ÄVü‰s¡ ˝À|ü+ e+{Ï \ø£Hå ê\T ≈£L&Ü uÛ≤s¡‘· Ä]úøe£ édü˝ú À ñ+&É&+É >∑eTHês¡Ω+.
ìsêàD |üs+¡ >± ô|’ nes√<Ûë\T ñqï|üŒ{Ïø° uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú kÕe÷õø£`Ä]úø£ |ü]es¡qÔ ˝À
ñ+~. lÁ|òTü >∑‹˝À ø±ø£b˛sTTHê ‘·\dü] Ä<ëj·T+ ô|]–+~. ùdyês¡+>∑+˝À n‘·´~Ûøk£ ÕúsTT eè~Δsπ ≥T¢
qyÓ÷<äT ø±ã&Ü¶sTT. ‘·è|æÔø£s¡yÓTÆq kÕúsTT˝À nekÕú|üq kÂø£sê´\T $düÔ]düTÔHêïsTT. Á|ü|ü+Nø£s¡D ‘·s¡Tyê‘·
n_Ûeè~Δ Á|üÁøÏjT· Áø£eT+>± |ü⁄+E≈£î+~. Á|üD≤[ø± ø±\+˝À nqTdü]+|üã&çq eè~Δ eP´Vü‰\T, dü+øÏw¢ ºü
s¡+>±\˝À kÕ~Û+∫q Á|ü>∑‹ H˚|ü<Ûä´+˝À uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï Ä]úø£ eédüú>±
|ü]>∑DÏ+|üã&ÉT‘·T+~.
2.3 »eT #˚jT· ã&çq dü÷\ú $\Te˝À (Gross Value Added) eè~Δsπ ≥¢ <Û√s¡DÏ
»eT#˚jT· ã&çq dü÷\ú $\Te / dü÷\ú C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô, yêdüeÔ ‘·\dü] Ä<ëj·÷\˝À ˇø£ Ä]úø£
eédü˝ú À eè~Δì kÕ<Ûës¡D+>± >∑Dq #˚kÕÔsT¡ . 1950`51 qT+&ç <äXÊu≤›\ yê]>± eè~Δsπ ≥T¢ 2.1 |ü{øºÏ ˝£ À
sTTe«ã&Ü¶sTT. 1950`51 ` 1969`60 <äXø¯ +£ ˝Àì 3.68 XÊ‘·+ eè~Δsπ ≥T 1960`61 ` 1979`80
<äX¯ø±\˝À ‘·–Zq≥T¢ >∑T]Ô+#·>∑\+. yÓTT<ä{Ï 3 <äXÊu≤›\˝À eè~Δπs≥T 3 qT+&ç 4 XÊ‘·+ e÷Á‘·y˚T. nsTT‘˚
1980`81 ` 1989`90 eT<Û´ä eè~Δsπ ≥T 5.17 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. á ô|s¡T>∑T<ä\ <Û√s¡DÏ ‘·sT¡ yê‹
s¬ +&ÉT <äXø¯ ±\˝À 2000`01 ` 2009`10 es¡≈î£ ø=qkÕ–+~. ‹]– 2010`11 ` 2018`19 eT<Û´ä
dü«\Œ+>± 6.84 XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~.
15
|ü{øºÏ `£ 2.1: $$<Ûä <äXø¯ ±\˝À GVA eè~Δ πs≥T¢
es¡Tdü dü+K´ ø±\|ü]$T‹ yê]¸ø£ eè~Δπs≥T <Û√s¡DÏ
1 1950-51 qT+&ç 1959-60 es¡≈î£ 3.68
2 1960-61 qT+&ç 1969-70 es¡≈î£ 3.29
4 1970-71 qT+&ç 1979-80 es¡≈î£ 3.45
5 1980-81 qT+&ç 1989-90 es¡≈î£ 5.17
6 1990-91 qT+&ç 1999-00 es¡≈î£ 6.14
7 2000-01 qT+&ç 2009-10 es¡≈î£ 6.86
8 2010-11 qT+&ç 2018-19 es¡≈î£ 6.84
Ä<Ûës¡+: CSO website (Computed by Venkateswarlu Akina, CESS)
>∑eTìø£: 2016-17 to 2018-19 are Provisional Figures given in Agricultural Statistics at A Glance 2018,
Ministry of Agriculture & Farmers Welfare, GOI, January 2019.
1950`51 qT+&ç dü÷\ú , ìø£sC¡ ≤rj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô T ≈£L&Ü ô|]>±sTT. 1950`51‘√ b˛*ùd,Ô
2016`17˝À õ&ç|æ eè~Δsπ ≥T 6`7 sπ ≥T¢, mHé.mHé.|æ ≈£L&Ü á dü+e‘·‡sê\ eT<Û´ä sTT<˚ $<Û+ä >± ô|]–+~.
1990`91 qT+&ç Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ ø±\+˝À ‘·\dü] õ&ç|,æ mHémHé|æ \T n~Ûøsπ£ ≥¢˝À ô|]>±sTT.
|ü{øºÏ £ ` 2.2: »eT #˚jT· ã&çq dü÷\ú $\Te˝À (GVA) Á|ü<ëÛ q s¡+>±\ yê{≤\
XÊ‘·+ : 2011`12 dæsú ¡ <Ûsä \¡ Áø£eT+ qT+&ç
s¡+>±\T 1950 1960 1965 1966 1970 1980 1990 1999 2005 2010 2013 2016
-51 -61 -66 -67 -71 -81 -91 -00 -06 -11 -14 -17
ÁbÕ<∏ä$Tø£ (%) 57.67 53.52 45.94 44.77 47.35 41.16 33.79 27.12 21.91 18.32 17.75 15.26
e÷<Û´ä $Tø£ (%) 16.59 20.73 25.40 26.01 24.52 27.14 29.36 28.89 30.86 33.00 31.16 31.50
ùde\T (%) 25.74 25.75 28.66 29.22 28.13 31.70 36.85 43.99 47.22 48.67 51.09 53.24
Gross Value Added 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00
FIRE % 11.76 10.62 10.91 11.03 10.24 11.09 15.12 18.68 19.58 19.02 20.60 21.67
‘·\dü] GDP and NNI

‘·\dü] GDP (Rs.) 13840 16983 17992 17618 20134 21567 29971 41625 53478 69994 78348 93888
‘·\dü] NNI (Rs.) 12493 16004 16836 16423 18702 19925 27319 37968 48387 62170 68572 82229
Ä<Ûës¡+: Central Statistical Organisation, updated Back Series into Constant Prices 2011-12, at www.mosp.nic.in.
Growth rates were computed by Venkateswarlu Akina, Consultant at CESS, Hyderabad.
dü÷#·ø£\T: (i) Primary Sector =Agriculture, Livestock, Forestry and Fishing; (ii) Mining and Quarrying is included in Secondary
sector following V.K.R.V Rao; (iii) FIRE= Finance, Insurance and Real Estate (including Professional and Business
services).
16
|ü{øºÏ `£ 2.3: s¡+>±\ yêØ ÁXÊMT≈£î\ |ü+|æD° ` $$<Ûä <äXø¯ ±\˝À e÷s¡TŒ\T (%)
eè‘·TÔ\T 1901 1951 1961 1971 1981 1991 2001 2011
eékÕj·T+, nqTã+<Ûä ø±s¡´Áø£e÷\T 71.8 72.1 71.8 72.1 68.8 66.8 56.8 48.9
|ü]ÁX¯eT\T (1G2G3) 12.6 10.7 12.2 11.1 13.6 12.7 18.2 24.4
1. >∑qT\T, ø±«Ø 0.1 0.6 0.5 0.5 0.6 0.6 0.6 0.5
2. ‘·j·÷Ø 11.7 9.0 10.6 9.4 11.3 10.2 13.9 13.2
3. ìsêàD+ 0.8 1.1 1.1 1.2 1.7 1.9 3.7 10.6
ùde\T (4G5G6) 15.6 17.2 16.0 16.8 17.6 20.5 25.1 26.7
4. es¡Ôø£+ yêDÏ»´+ 6.0 5.2 4.0 5.6 6.3 7.5 9.4 11.4
5. s¡yêD≤,k˛πsJ, yêsêÔ $uÛ≤>∑+ 1.1 1.5 1.6 2.5 2.7 2.8 4.0 4.4
6. Ç‘·s¡ ùde\T 8.5 10.5 10.4 8.5 8.6 10.2 11.7 10.9
yÓTT‘·Ô+ 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Ä<Ûës¡+: Census of India, 1951 to 2011.
ñ‘·Œ‹Ô $\Te qT+&ç ñ‘·Œ‹ÔøÏ ñ|üj÷Ó –+|üã&çq nqTã+<Ûä edüTeÔ ⁄\ $\TeqT $Tqe÷sTTùdÔ
»eT #˚jT· ã&çq n<äq|ü⁄ $\Te>± ìs¡«∫+|üã&ÉT‘·T+~. ˇø£ s¡+>∑+˝Àì ñ‘·Œ‹Ô $\TeqT Ç~ dü÷∫düT+Ô ~.
nìï s¡+>±\˝Àì »eT #˚jT· ã&çq $\Te\qT (GVA \qT) ø£*|æ (Σ GVA) ñ‘·Œ‹Ôô|’ $~Û+|üã&çq
|üqTï\qT »‘· #˚dæ dü_‡&û\qT rdæyù˚ dÔ e÷¬sÿ{Ÿ <Û\ä ˝À dü÷\ú C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô edüT+Ô ~. GVA á $<Û+ä >±
ˇø£ s¡+>∑+˝Àì ñ‘·Œ‹Ô $\TeqT dü÷∫düT+Ô ~.
e÷¬sÿ{Ÿ <Ûsä \¡ ˝À dü÷\ú C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô R Σ GVA uÒdæø˘ <Ûäs¡\˝À G ñ‘·Œ‘·TÔ\ô|’ düT+ø±\T `
ñ‘·Œ‹ÔøÏ sTTe«ã&çq dü_‡&û\T nìï s¡+>±\˝Àì GVA\qT ø£*|æ |üqTï\T, dü_‡&û\≈£î nqT>∑TD´+>±
düs¡T›u≤≥T¢ #˚ùdÔ Ä]Δø£ eédüú˝Àì dü÷ú\ C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô (GDP) edüT+Ô ~.
$<ë´s¡T\Δ T ÁøÏ+~ $wüj÷· \qT >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*, GVA ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ s¡+>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q~.
Σ GVA Ä]úøe
£ édü≈ú î£ dü+ã+~Û+∫q~
GDP Ä]úøe
£ édü≈ú î£ dü+ã+~Û+∫q~.
1. uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú Á|ü<ëÛ q \ø£Hå ê\qT $e]+#·+&ç.
..........................................................................................................................................
2. »eT #˚jT· ã&çq n<äq|ü⁄ $\Te (Gross Value Added) uÛ≤eqqT ìs¡«∫+#·+&ç.
...........................................................................................................................................
17
2.4 uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédü˝ú À ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T
Ä]úø£ eédüú ìsêàD+ $$<Ûä s¡+>±\ e÷s¡TŒqT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. ì]à‹|üs¡yÓTÆq ≈£Ls¡TŒ˝Àì
Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ e÷s¡TŒ\qT, $$<Ûä s¡+>±\ ñ‘·Œ‘·T\Ô T ÁXÊ$Tø£ ñbÕ~Û, kÕ+πø‹ø£ e÷s¡TŒ\T yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\qT
$e]düT+Ô ~. yÓqTø£ã&çq <˚XÊ\˝À ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\≈£î Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À e÷]Œ&ç <ë«sê ø£èwæ
»s¡T>∑T‘·T+~. Á|ü<Ûëq+>± eékÕj·T s¡+>∑+˝Àì ÁXÊ$T≈£î\ XÊ‘·+ ‘·–Z eékÕj˚T‘·s¡ s¡+>±\˝À
ñ<√´–‘· ô|s¡>±*. ˇø£ <˚X¯+˝Àì Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ô|’ kÕe÷õø£ n+XÊ\≈£î m+‘√ Á|üuÛ≤e+
ñ+≥T+~. n˝≤Œ_Ûeè~Δ <˚XÊ\˝À kÕe÷õø£ dü+dü\ú T, n\yê≥T¢, <äèø£Œ<∏ë\T ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´Áø£e÷\qT e´j·T
$<ÛëHê\qT m+‘·>±H√ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. kÕ+düÿè‹ø£ kÕe÷õø£ n+XÊ\T bı<äT|ü⁄ ô|≥Tºã&ÉT\qT
>∑D˙j·T+>± Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔsTT. n+<äTø£H˚ Ä]Δø£ eédü˝ú À |ü]D≤e÷‘·àø£ e÷s¡TŒ\≈£î kÕe÷õø£ ìsêàD+˝À
e÷s¡TŒ\T m+‘√ nedüs+¡ ñ‘êŒ<äø£ s¡+>±\ dü«uÛ≤e+ ≈£Ls¡TŒ\qT.
Ä]úø£ eédüú ìsêàD+ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. Á|ü<Ûëq+>± Ä]Δø£eédüú\T eékÕj·T, bÕ]ÁXÊ$Tø£,
m>∑TeT‘·T\ ÁbÕ‹|ü~ø£q ñ+{≤sTT. Áø£eT+>± ø=+‘· ø±\+˝À $$<Ûä s¡+>±\ ≈£Ls¡TŒ˝À ñ‘·Œ‘·T\Ô e÷s¡TŒ˝À¢
ÁXÊ$Tø£ $ìjÓ÷>∑+˝À kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+˝À #·*‘· s¡÷|ü+˝À e÷s¡TŒ\T ekÕÔsTT. á e÷s¡TŒ\T ˝Òø£
ã<ä˝≤sTT+|ü⁄\T ì]à‹|üs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T>± #Ó|üŒã&É‘êsTT. n_Ûeè~Δ Á|üÁøÏj·T ø=qkÕ>∑T‘·Tqï|ü⁄&ÉT Ä]úø£
eédüú˝À ì]à‹|üs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T ekÕÔj·Tì Ä&ÉyéTdæà‘Y, ø±sY¢ e÷sYÿ‡, 20e X¯‘êãΔ|ü⁄ Ä]úø£ XÊgy˚‘·Ô\T
Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. n_Ûeè~Δ |ü<+ä∏ ˝À ñqï Ä]úø£ eédü\ú ˝À $$<Ûä s¡+>±\ ñ‘·Œ‘·T\Ô ≈£Ls¡TŒ˝ÀqT, ÁXÊ$Tø£
ìj·÷eTø±\˝ÀqT e÷s¡TŒ\T ekÕÔjT· ì ø√*Hé ø±¢sÿY , ôde’ THé ≈£îCŸH{Ó Ÿ‡ nH˚ Ä]úø£ XÊgy˚‘\Ô· T ˇø£ }Vü‰‘·àø£
uÛ≤eq (Hypothesis) <ë«sê Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. Bì Á|üø±s¡+ eékÕj·T s¡+>∑+ (ÁbÕ<Û$ä Tø£ s¡+>∑+) kÕù|øÏøå £
yê{≤ ‘·–Z |ü]ÁX¯eT\ yê{≤ ô|s¡T>∑T‘·T+~. Áø£eT+>± ùdyê s¡+>∑+ lÁ|òüT>∑‹˝À ô|]– |ü]ÁX¯eT\qT
Ä~Û>$∑ TdüT+Ô ~. õ&ç|æ ˝Òø£ õ.$.m ôVAq÷ ÁXÊ$Tø£ ìj·÷eTø£+˝Àq÷ n‘·´~Ûø£ yê{≤\qT ùdyê s¡+>∑+
kÕ«BÛq+ #˚dTü ≈£î+≥T+~. ø±¢sÿY , ≈£îCŸH≥Ó ¢ »+≥ Á|ü‹bÕ<äq\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédü˝ú À
ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ £ e÷s¡TŒ\qT >∑D≤+ø±\ $X‚w¢ Dü <ë«sê á ÁøÏ+<ä Çe«ã&Ü¶sTT.
ñ‘·Œ‹Ô, ñ<√´–‘· |üs+¡ >± $$<Ûä s¡+>±\ yê{≤\ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú ìsêàD+˝À
Á|ü<ëÛ q e÷s¡TŒ\T >∑‘· 6,7 <äXÊu≤›\˝À #√≥T #˚dTü ≈£îHêïsTT. á $es¡D≈£î 3 Á|ü<ëÛ q s¡+>±\ e÷¬sÿ{Ÿ
<Ûsä \¡ ˝À dü÷\ú C≤rj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô ≈£î düe÷qyÓTqÆ õ.$.m\T ‘˚\TdüTø√ã&Ü¶sTT. 1950`51˝À ÁbÕ<∏$ä Tø£
s¡+>∑+ yê{≤ 57.67 ñ+&ç 2016`17 ˝À 15.26 XÊ‘êìøÏ ‘·–qZ ≥T¢ |ü{øºÏ £ 2.2 ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. Ç<˚
ø±\+˝À e÷<Û´ä $Tø£, ùdyês¡+>±\ yê{≤\T m+‘·>±H√ ô|]>±sTT. ÁbÕ<Û$ä Tø£ s¡+>∑+ yê{≤ 4.2 ô|sYôd+fÒCŸ
bÕsTT+≥T¢ ‘·–‘Z ˚ e÷<Û´ä $Tø£ ùdyê s¡+>±\ yê{≤\T sTT<˚ ø±\+˝À s¬ {Ï+º |ü⁄ nsTTHêsTT. 1960`61
es¡≈î£ ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+ yê{≤ 50 XÊ‘·+ es¡≈î£ ñ+&ç ‘·sT¡ yê‘· Á|ü‹ <äXÊã›˝Àq÷ ‘·>&Z∑ +É »]–+~.
∫e]>± 2016`17 yê{ÏøÏ 15.26 XÊ‘êìøÏ |ü&bç ˛sTT+~. 2016`17˝À ùdyê s¡+>∑+ 53.24 XÊ‘·+
yê{≤‘√ õ.$.m.øÏ n‘·´~Ûø+£ >± düeT≈£Lsπ Ã s¡+>∑+>± Á|ü<eä∏ T kÕúq+˝À ì*∫+~. ÁbÕ<∏$ä Tø£, e÷<Û´ä $Tø£
s¡+>±\ ñeTà&ç yê{≤ ø£qï õ.$.m˝À ùdyê s¡+>∑+ yê{≤ m≈£îÿe. e÷<Û´ä $Tø£ s¡+>∑+ yê{≤ ≈£L&Ü 15
ô|sYôd+fÒCŸ bÕsTT+≥T¢ ô|]–+~. á $<Û+ä >± GVA (GDP) ˝À 3 Á|ü<ëÛ q s¡+>±\ kÕù|øÏøå £ yê{≤\˝À
e÷s¡TŒ\T Ä<ës¡+>± ø±¢sÿY ` ≈£îCŸH{Ó Ÿ\ Á|üyT˚ j·T+ dü]jÓTÆ q<äì ìs¡÷|æ+#·ã&ç+~.
18
ÁXÊ$Tø£ ìj·TeTø±\|üs¡+>± #·÷ùdÔ ø±¢sYÿ`≈£îCŸHÓ≥¢ Á|ü‹bÕ<äq≈£î e´‹πsø£+>± <Û√s¡DT\T
ñHêïsTT. e÷s¡TŒ\T ñHêï n$ õ.&ç.|æ. ˝Àì e÷s¡TŒ\≈£î düe÷q+>± ˝Òe⁄. |ü{øºÏ £ 2.3 Á|üø±s¡+ eékÕj·T+
` nqTã+<Ûä ø±s¡´Áø£e÷\ yê{≤ ñ<√´–‘·˝À 1951˝À 72 XÊ‘·+. 1971 es¡≈î£ á XÊ‘·+ dæsú +¡ >±
ñ+~. 1981 qT+&ç dü«\Œ+>± ‘·–Z 1991˝À dæsú +¡ >± ñ+~. nsTT‘˚ 2001— 2011˝À ‘·sT¡ >∑T<ä\ <Û√s¡DÏ
m≈£îÿe XÊ‘·+˝À ñ+~. nsTTq|üŒ{Ïø° 1951`2011 eT<Û´ä ‘·sT¡ >∑T<ä\ 23 ô|s¡‡+fÒCŸ bÕsTT+≥T¢ e÷Á‘·yT˚ ,
uÛ≤s¡‘˝Y À JeH√bÕ~ÛøÏ sTT|üŒ{Ïø° <ë<ë|ü⁄ dü>+∑ ÁXÊ$T≈£î\T eékÕj·T+ MT<˚ Ä<Ûës¡|&ü qç ≥T¢ #Ó|Œü >∑\+,
Ä<ëj·T|üs+¡ >± eékÕj·T s¡+>∑+ yê{≤ n‘·´~Ûø+£ >± ‘·–Z ñ<√´–‘ê |üs+¡ >± dü«\Œ kÕúsTT˝À ‘·>&Z∑ +É ˇø£
yÓ|’ Øü ‘·´+ n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\˝À eékÕj·Ts¡+>∑+ yê{≤ õ&ç|æ ` ñ<√´–‘·\˝À 3 qT+&ç 5 XÊ‘·+
e÷Á‘·yT˚ ø±ì uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À eékÕj·T s¡+>∑+ yê{≤˝À õ&ç|˝æ À 15 XÊ‘·+ ñ<√´–‘·˝À 49 XÊ‘·+. á
<Û√s¡DÏ ø±s¡D+>± eékÕj·T s¡+>∑+˝Àì ÁXÊ$T≈£î\ Ä<ëj·÷\ kÕúsTT n<ë«q+>± ñ+~. |ü]ÁX¯eT\T,
ùdyê s¡+>±\ yê{≤\T ñ<√´–‘·˝À >∑D˙j·T+>± ô|]>±sTT. á ô|s¡T>∑T<ä\ |ü]ÁX¯eT\˝À 14 ô|s¡‡+fÒCŸ
bÕsTT+≥T¢ sê>± ùdyê s¡+>∑+˝À 9.5 ô|s¡‡+fÒCŸ bÕsTT+≥T¢. á s¬ +&ÉT s¡+>±\ yê{≤\T Ä<ëj·T `
ñ<√´–‘·\˝À m+‘·>±H√ ô|]>±sTT. nsTTq|üŒ{Ïø°, Ä<ëj·T+ ` ñ<√´–‘·\˝À ùdyês¡+>∑+ yê{≤\T
kÕù|øÏøå +£ >± |ü]ÁX¯eT\ yê{≤\ ø£qï m≈£îÿe.
3. ˇø£ Ä]úø£ eédü˝ú À |ü]D≤e÷‘·àø£ e÷s¡Œ\qT $e]+#·+&ç.
..........................................................................................................................................
4. eè‘·T\Ô yêØ ìsêàD+ nq>± @$T?

..........................................................................................................................................
2.5 kÕsê+X¯+
ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ nes√<Ûë\T ñHêï uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú kÕe÷õø£ Ä]úø£ |ü]es¡qÔ ˝À ñ+~. Á|üD≤[ø±
ø±\+˝Àì n_Ûeè~Δ eP´Vü‰\T, Á|ü|+ü Nø£sD¡ ‘·sT¡ yê‘· ø=ìï s¡+>∑+˝À kÕ~Û+∫q Á|ü>‹∑ ø±s¡D+>± uÛ≤s¡‘·
Ä]úø£ eéùdú lÁ|òTü >∑‹˝À n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï Ä]úø£ eédüú nqã&ÉT‘·T+~. ‘·\dü]dü÷\ú , ìø£s¡ C≤rj·T
ñ‘·Œ‘·T\Ô T n~Ûø£ sπ ≥¢˝À 1990`91 qT+&ç dü+düÿs¡D\ ‘·<Tä |ü] ø±\+˝À ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT.
ùdyê s¡+>∑+ 2016`17˝À GVA øÏ 53.24 XÊ‘·+ yê{≤qT düeT≈£Ls¡Tdü÷Ô Á|ü<eä∏ TkÕúq+˝À
ñ+~. 31.50 XÊ‘·+ yê{≤qT düeT≈£Ls¡Tdü÷Ô e÷<Û´ä $Tø£ s¡+>∑+ ~«rj·T kÕúq+˝À ñ+~. ø±ì ÁbÕ<Û$ä Tø£
s¡+>∑+ yê{≤ 2016`17 ˝À 15.26 XÊ‘êìøÏ n‘·´~Ûø+£ >± ‘·–+Z ~. GDP ˝À eT÷&ÉT s¡+>±\ kÕù|øÏøå £
yê{≤\˝À e÷s¡TŒ\T ø±¢sÿY ` ≈£îCŸH{Ó Ÿ‡\ Á|ü‹bÕ<äqqT düs¬ q’ ~>± düeT]Δ+#êsTT. ø±ì, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
Ç+ø± dü>+∑ eT+~ ÁXÊ$T≈£î\T JeH√bÕ~ÛøÏ eékÕj·T s¡+>∑+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü &É +É e\q ÁXÊ$Tø£ ìj·T$Tø£‘·
|üs+¡ >± <Û√s¡DT\T ô|’ Á|ü‹bÕ<äq≈£î e´‹πsø£+>± ñHêïsTT.
19
1. uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\T, 1. n\Œ ‘·\dü] Ä<ëj·T+ , 2. eékÕj·T s¡+>∑ ÁbÕ<Ûëq´‘·,
3. n~Ûø£ kÕúsTT˝À »HêuÛ≤ eè~Δ, 4. eT÷\<Ûqä ø£\Œq sπ ≥T ‘·≈î£ ÿe, 5. kÕ+πø‹ø£+>± yÓqTø£ã&ç
ñ+&É&+É , 6. ‘·≈î£ ÿekÕúsTT˝À nekÕú|Hü ê kÂø£sê´\T, 7. e÷qe |üsy¡ TÓ qÆ eT÷\<Ûqä (Human
Captial) HêD´‘· ‘·≈£îÿe.
2. »eT #˚j·Tã&çq dü÷ú\ $\Te (GVA) qT ªªñ‘·Œ‹Ô $\Te˝À qT+&ç nqTã+<Ûä edüTÔe⁄\
(ñ|üj÷Ó –+|üã&çq) $\Te $TqVü‰sTT+|ü⁄>±μμ ìs¡«∫kÕÔsT¡ . ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ s¡+>∑+˝À ñ‘·Œ‹Ôì ˝Òø£
yê{≤qT ˝…øÿÏ +#·&ÜìøÏ Bìì ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . nìï s¡+>±\˝Àì GVA \qT ø£*|æ Ä yÓTT‘êÔìøÏ
düT+ø±\qT (ñ‘·Œ‘·TôÔ |)’ »‘·#d˚ æ <ëì qT+&ç dü_‡&û\qT (ñ‘·Œ‹Ôø)Ï $TqVü‰sTTùdÔ e÷¬sÿ{Ÿ <Ûsä \¡ ‘√
dü÷\ú C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô edüT+Ô ~. á $<Û+ä >± GVA ˇø£ s¡+>∑+ düeT≈£L]Ãq ñ‘·Œ‹Ô $\TeqT
‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
3. Ä]Δø£eédüú˝Àì $$<Ûä s¡+>±\ ≈£Ls¡TŒ˝À @s¡Œ&çq Á|ü<Ûëq, y˚T[ø£, ñ‘˚Ô»ø£s¡yÓTÆq ≈£Ls¡TŒ\qT—
ñ‘êŒ<äø£ s¡+>±\ ñ‘·Œ‘·T\Ô T, ÁXÊ$Tø£ ìj·÷eTø£+˝Àì ã<ä˝≤sTT+|ü⁄\qT kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+
yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\˝Àì e÷s¡TŒ\qT ªª|ü]D≤e÷‘·àø£ (structural)μμ |ü<+ä ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. á e÷s¡TŒ\T
|ü]D≤e÷‘·àø£ e÷s¡TŒ\T>± #Ó|Œü ã&É‘êsTT.
4. ˇø£ <˚X+¯ ˝Àì eè‘·T‘·y¢ êØ ìsêàD+ $$<Ûä eè‘·T\Ô ˝À Ä <˚X¯ Á|ü»\ |ü+|æDì° dü÷∫düT+Ô ~. eè‘·T\Ô T
3 s¡ø±\T>± $uÛÑõ+|üã&Ü¶sTT, ÁbÕ<Ûä$Tø£ s¡+>∑+, e÷<Ûä´$Tø£ s¡+>∑+, ùdyê s¡+>∑+ ˝Òø£ ‘·èrj·T
s¡+>∑+.

1. uÛ≤s¡‘· Ä]úø£eédüú Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\qT $e]+#·+&ç.
2. 1951 qT+&ç eè~Δsπ ≥¢ <Û√s¡DT\qT #·]Ã+#·+&ç.
3. s¡+>±\ yêØ GVA |ü+|æD˝° À Á|ü<ëÛ q e÷s¡TŒ\qT ‘Ó*j·TCÒjT· +&ç.
1. uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú˝À @s¡Œ&çq |ü]D≤e÷‘·àø£ e÷s¡TŒ\qT $X‚¢wæ+#·+&ç.
2. 1951 qT+&ç uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÁXÊ$T≈£î\ eè‘·T\Ô yêØ |ü+|æD˝° Àì e÷s¡TŒ\qT $e]+#·+&ç.
3. ªªuÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ˇø£ n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï Ä]úø£eédüúμμ #·]Ã+#·+&ç.
20
1. >∑qT\T ø±«ØsTT+>¥ ÁøÏ+~ s¡+>∑+˝ÀøÏ ekÕÔsTT.
m) ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+ _) e÷<Û´ä $Tø£ s¡+>∑+ dæ) ‘·èrj·T s¡+>∑+ &ç) @B ø±<äT.
2. ˇø£ Ä]úøe£ édü˝ú À |ü]D≤e÷‘·àø£ e÷s¡TŒ\T nq>±—
m) GDP/GVA ˝À e÷s¡TŒ\T _) ÁXÊ$T≈£î\ |ü+|æD˝° À e÷s¡TŒ\T
dæ) m, _ \T &ç) @B ø±<äT
düe÷<ÛëHê\T: 1) _ 2) dæ
B. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüúqT Á|ü|ü+#·+˝À >± |ü]>∑DÏ+#·>∑\eTT.
2. 2016`17˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü ìø£s¡ ‘·\dü] C≤rj·T Ä<ëj·T+ s¡÷bÕj·T\T
3. 2016`17˝À GVA ˝À ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+ yê{≤ %
4. 2010`11 ` 2018`19 eT<Û´ä GVA yê]¸ø£ eè~Δ sπ ≥T %
düe÷<ÛëHê\T: 1) n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï Ä]úø£ eédüú 2) 82,229 s¡÷bÕj·T\T
3) 15.26% 4) 6.84%
C. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
m) 2016`17˝À GVA ˝À ùdyê s¡+>∑+ yê{≤ i) 13.2%
_) 2016`17˝À GVA ˝À ‘·j÷· Ø s¡+>∑+ yê{≤ ii) 6.86%
dæ) 2001`10 eT<Û´ä GVA eè~Δsπ ≥T iii) 53.24%
&ç) 2011 »Hêu≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ eékÕj·T, iv) 48.9%
nqTã+<Ûä s¡+>±\˝À ÁXÊ$T≈£î\T %

düe÷<ÛëHê\T: m) iii _) i dæ) ii &ç) iv
2.8 |ü<äø√X¯+
1. ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+ : eékÕj·T+, n&Ée⁄\T, ñ<ë´qeHê\T, #˚|\ü ô|+|üø+£ e+{Ï$ Ç+<äT˝À
$uÛ≤>±\T.
2. e÷<Û´ä $Tø£ s¡+>∑+ : >∑qT\T, ø±«ØsTT+>¥, ‘·j÷· Ø, ìsêàD+, $<äT´#·Ãø¤ ,ÔÏ >π dt, ˙{Ï düs|¡ süò ê yÓTT<ä˝q’… $
á s¡+>∑+ ÁøÏ+<ä≈î£ ekÕÔsTT.
3. ‘·èrj·T s¡+>∑+ : yê´bÕs¡+, s¡yêD≤, k˛ºsπ J, yêsêÔ kÂø£sê´\T, u≤´+øÏ+>¥, Çq÷‡¬sHé‡, Øj·T˝Ÿ
mùd{º Ÿ, kÕe÷õø£è´øÏ>Ô ‘∑ · ùde\T á s¡+>∑+˝À ñ+{≤sTT.
21
4. |ü]D≤e÷‘·àø£ e÷s¡TŒ\T : GDP ˝À $$<Ûä s¡+>±\ yê{≤\˝Àq÷, $$<Ûä s¡+>±\˝À ÁXÊ$Tø£
|ü+|æD°˝ÀqT Á|ü<ÛëqyÓTÆq e÷s¡TŒ\T.
5. »eT#˚jT· ã&çq dü÷\ú $\Te (GVA): ñ‘·Œ‹Ô $\Te qT+&ç ñ|üj÷Ó –+|üã&çq nqTã+<Ûä edüTeÔ ⁄\
$\TeqT $TqVü‰sTTùdÔ e#˚Ã~. ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ s¡+>∑+˝Àì ñ‘·Œ‹Ôì ˝Òø£ yê{≤qT ˝…øÿÏ +#·&ÜìøÏ Ç~
ñ|üjÓ÷–+|üã&ÉT‘·T+~.
2.9 dü+Á|ü~+|ü⁄ |ü⁄düøÔ ±\T

1. Datt ad Sunderam: Indian Economy (2018 edition).
2. Mishra & Puri: Indian Economy (2018 edition).
3. S. Kishan Rao & Prabhapanth : Telangana–Indian Economies, Environment & Develop-
ment Issue, NAD, 2015.
4. PK. Dhar: Indian Economy and its Growing Dimensions, Kalyani Publication (2017).
– Dr. S. Vidyasagar, KU.
22
uÛ≤>∑+ - 3 : »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ eT]j·TT eè‘·T\Ô yêØ eédüú ìsêàD+
$wüjT· Áø£eT+
3.0 \øå±´\T
3.1 |ü]#·j·T+
3.2 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ \ø£åD≤\T
3.3 »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\˝À b˛ø£&É\T
3.4 »HêuÛ≤ $k˛Œ≥q+
3.5 »HêuÛ≤ y˚>∑+>± ô|s¡>∑&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T
3.6 »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ eT]j·TT Ä]úø±_Ûeè~Δ
3.7 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ $<Ûëq+
3.8 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ \ø£åD≤\T
3.8.1 eè‘·T\Ô yêØ eédüú ìsêàD+ eT]j·TT Ä]úø±_Ûeè~Δ
3.9 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ - eè‘·TÔ\yêØ |ü+|æD°
3.10 eè‘·T\Ô yêØ ìsêàD+˝À e÷s¡TŒ\T sêø£b˛e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T
3.11 kÕsê+X¯+
3.14 |ü<äø√X¯+
3.15 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T
3.0 \øå±´\T
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤ &ç$&Ó+&é jÓTTø£ÿ neø±XÊ\qT ì|ü⁄DT\T eT]j·TT n+‘·sê®rj·T dü+dü\ú T
|ü<˚|ü<˚ Á|ükÕÔ$+#·&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. »qHê\, eTs¡D≤\ πs≥T¢ ‘·>∑Z&É+ eT÷\+>± ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤ ô|]–,
<˚X¯ ñ‘êŒ<äø‘£ · ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ »HêuÛ≤ &ç$&Ó+&éßÿ <ë]rdüT+Ô ~. 2014-15 Ä]úø£ düsπ «˝À BìøÏ
dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\qT ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ n<Ûë´j·T+˝À düeTÁ>∑+>± |ü]o*+#·&É+ »]–+~. á uÛ≤>∑+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ \ø£åD≤\T, |ü]e÷D+, ô|s¡T>∑T<ä\, »HêuÛ≤ jÓTTø£ÿ ≈£÷s¡TŒ, eè‘·TÔ\yêØ |ü+|æD°ì
$X‚w¢ +æ #·&+É »]–+~.
á uÛ≤>±ìï n<Û´ä j·Tq+ #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· MTs¡T:
● uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ \ø£åD≤\qT $X‚¢wüD #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T.
● »HêuÛ≤ $k˛Œ≥q+ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
23
● »HêuÛ≤ y˚>+∑ >± eè~Δ #Ó+<ä&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT #·]Ã+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
● uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤qT eè‘·TÔ\yêØ>± $e]+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
3.1 |ü]#·j·T+
Á|üdüTÔ‘· ø±\+˝À Á|ü|ü+#· <˚XÊ\˝À »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ πs≥T¢ Áø£y˚T|æ ‘·>∑TZ‘·÷H˚ ñqï|üŒ{Ïø°,
Á|ü|+ü #· »HêuÛ≤≈£î Á|ü‹ Hê\T>∑T s√E\≈£î ˇø£ $T*j·THé »HêuÛ≤ n<äq+>± ø£\TdüTqÔ ï~. &Óy÷Ó Á>∑|”ò nH˚~
»HêuÛ≤ XÊÅd+Ôü . Á^≈£î˝À &Óy÷Ó dt nH˚ |ü<ëìøÏ »HêuÛ≤ nì ns¡+ú . kÕ<Ûës¡D+>± »HêuÛ≤ nH˚ |ü<+ä
e÷qe⁄\ düeT÷Vü‰ìøÏ dü+ã+~Û+∫q<Óq’ |üŒ{Ïø,Ï eéVü‰s¡+˝À Ç‘·s¡ düeT÷Vü‰˝…q’ |üXó¯ e⁄\ »HêuÛ≤, yÓ÷{≤s¡T
yêVü≤Hê\T, |ü⁄\T\ »HêuÛ≤ yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì dü÷∫+#·&ÜìøÏ ≈£L&Ü ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ôdHÓ‡dt,
¨+ eéVü‰sê\ eT+Á‹‘·« XÊK Á|üø±s¡+, kÕ«‘·+Å‘´· + ‘·sT¡ yê‘· 2001-2011 <äXÊã›+, <˚X¯ »HêuÛ≤≈£î
‘·≈£îÿe eT+~ì #˚]Ã+~. eTq<˚X¯+˝À <äXÊã›|ü⁄ »HêuÛ≤ eè~Δ πs≥T˝À yÓTT<ä{ÏkÕ]>± 3.90 XÊ‘·+
‘·>T∑ <Z \ä qyÓ÷<Ó+’ ~. 2001˝À ìs¡«Væ≤+∫q »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+, <äXÊã›|⁄ü »HêuÛ≤ eè~Δ sπ ≥T 21.54
XÊ‘·+ e⁄+&É>±, 2011˝À ìs¡«Væ≤+∫q »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ <äXÊã›|⁄ü »HêuÛ≤ eè~Δ sπ ≥T 17.64
XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~. 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤ 1210 $T*j·TqT¢>± e⁄+~. »HêuÛ≤
eè~Δ πs≥T ‘·>∑Z&É+ ÄVü≤«ì+#·<ä>∑Z |ü]D≤eTy˚T, nsTT‘˚ Bìì eT]+‘· ‘·π>Z˝≤ Á|üj·T‹ï+#ê*‡e⁄+~. ˇø£
_*j·THé »HêuÛ≤ e÷s¡TÿqT <ë{Ïq <˚XÊ\˝À #ÓH’ ê ‘·sê«‘· eTq~ s¬ +&Ée <˚X+¯ . 2050 Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ,
#Ó’Hê »HêuÛ≤qT n~Û>∑$T+∫ Á|ü|ü+#·+˝À n‘·´~Ûø£ »HêuÛ≤ ø£*–q <˚X¯+>± ne‘·]düTÔ+<äì n+#·Hê
y˚jT· ã&ç+~. Ç~ eTq <˚X+¯ ˝À ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤ <Û√s¡DìÏ ‘Ó*j·TCÒdTü qÔ ï~. á n+#·Hê ì»+>±
Ä+<√fi¯q ø£*–+#˚ $wüjT· +. á uÛ≤>∑+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤ b˛ø£&\É T, »HêuÛ≤ $k˛Œ¤≥q+, uÛ≤s¡‘·
Á|üuTÑÛ ‘·« »HêuÛ≤ $<ÛëHê\T, eè‘·T\Ô yêØ eédüú ìsêàD+ eT]j·TT <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\qT
$e]+#˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚jT· &É+ »]–+~.
3.2 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤ \ø£Då ≤\T

uÛ≤s¡‘· <˚X¯ »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \T, »HêuÛ≤≈£î dü+ã+~Û+∫q $kÕÔsy¡ TÓ qÆ düe÷#êsêìï ‘Ó\T|ü⁄‘êsTT.
»HêuÛ≤ jÓTTø£ÿ eTTKýÓTqÆ \ø£Då ≤\qT ÁøÏ+<ä #·]Ã+#·T≈£î+<ë+.
1. »qkÕ+Á<ä‘:· dü>≥∑ Tq ˇø£ #·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝ÀMT≥s¡T $d”sÔ +í¡ ˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\ dü+K´qT »qkÕ+Á<ä‘·
n+{≤s¡T. 1901 ˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »qkÕ+Á<ä‘· 77 eT+~>± e⁄+fÒ, 1951 Hê{ÏøÏ »qkÕ+Á<ä‘· 117
eT+~øÏ ô|]–+~. 2011 Hê{ÏøÏ »q kÕ+Á<ä‘· 382 eT+~øÏ #˚sT¡ ≈£î+~. 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+
;Vü‰sY, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, ≈π s¡fi,¯ ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ e+{Ï sêÁcÕº˝À¢ »q kÕ+Á<ä‘· #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+~. n$
n~Ûø£ »qkÕ+Á<ä‘· ø£*–q sêÁcÕº\T>± |ü]>∑D+Ï #·ã&Ü¶sTT. nsTT‘˚ ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<X˚ Ÿ, $TCÀsê+, dæøÿÏ +\˝À
»q kÕ+Á<ä‘· ‘·≈î£ ÿe>± e⁄+~. &ç©,¢ #·+&û>s∑ \Y T <˚X+¯ ˝À n‘·´~Ûø+£ >± 11,320 eT]j·TT 9,258 »qkÕ+Á<ä‘·
ø£*–q øπ +Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T>± e⁄HêïsTT.
2. *+>∑ ìwüŒ‹Ô: Á|ü‹ 1000 eT+~ |ü⁄s¡Twüß\≈£î m+‘· eT+~ Ád”\Ô T e⁄Hêïs¡H˚ <ëìì *+>∑ ìwüŒ‹Ô
dü÷∫düT+Ô ~. Á|ü|+ü #·+˝Àì |ü•ÃeT ns¡>Δ √fi¯+˝Àì <˚XÊ\˝À Åd\Ô” »HêuÛ≤, |ü⁄s¡Twüß\ »HêuÛ≤ ø£Hêï m≈£îÿe>±
24
e⁄+&ç Ád”\Ô »HêuÛ≤≈£î nqT≈£÷\ <Û√s¡DÏ ñqï~. nsTT‘˚, Ädæj÷· ˝À eTØ eTTK´+>± uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü⁄s¡Twü
»HêuÛ≤≈£î nqT≈£÷\ <Û√s¡DÏ ø£ì|ædTü qÔ ï~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|ü‹ 1000 eT+~ |ü⁄s¡Twüß\≈£î, Ád”\Ô dü+K´
1901 ˝À 972, 1921 ˝À 955, 1961 ˝À 941, 1971 ˝À 930, 1981 ˝À 933 e⁄+&É>± 1991
˝À 929 øÏ ‘·–+Z ~. nsTT‘˚ eT∞fl 2001 ˝À 933≈£î ô|]–+~. 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ *+>∑
ìwüŒ‹Ô 943. eTq<˚X+¯ ˝À ≈π s¡fi¯ sêh+˝À |ü⁄s¡Twüß\ »HêuÛ≤ ø£+fÒ Åd\ûÔü »HêuÛ≤ m≈£îÿe>± ñ+~.
3. Á>±MTD - |ü≥Dº »HêuÛ≤: ˇø£ <˚X+¯ ˝Àì Á>±MTD-|ü≥Dº »HêuÛ≤ ìwüŒ‹Ô nH˚~ Ä <˚X+¯ jÓTTø£ÿ
bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ kÕúsTTøÏ dü÷∫ø£. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤ jÓTTø£ÿ Á>±MTD`|ü≥Dº ≈£÷s¡TŒ <˚X¯ Á|ü»\ jÓTTø£ÿ Jeq
$<ÛëHêìï Á|ü‹_+_düT+Ô ~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤˝À m≈£îÿe uÛ≤>∑+ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìedædTü HÔ êïs¡T. nsTT‘˚
Áø£eT+>± Á>±MTD »HêuÛ≤ |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\≈£î e÷πs <Û√s¡DÏ ô|s¡T>∑T‘√+~. 1961 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ yÓTT‘·+Ô »HêuÛ≤ 439.2 $T*j·TqT¢ ø±>±, Á>±MTD »HêuÛ≤ 360.3 $T*j·TqT¢, |ü≥Dº »HêuÛ≤
78.9 $T*j·TqT¢, 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À yÓTT‘·+Ô »HêuÛ≤ 1,210.2 $T*j·TqT¢ ø±>±
Á>±MTD »HêuÛ≤ 833.1 $T*j·TqT¢ eT]j·TT |ü≥Dº »HêuÛ≤ 377.1 $T*j·TqT¢. á $<Û+ä >±, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
|ü≥Dº »HêuÛ≤ |ü]e÷D+ Áø£eT+>± ô|s¡T>∑T‘·Tqï|üŒ{Ïø,° <˚X+¯ ˝À |ü≥Dº ø° s£ D¡ Ç|üŒ{Ïø° ‘·≈î£ ÿe>±H˚ e⁄+~.
4. ej·TdüT‡\yêØ eØZøs£ D¡ : »HêuÛ≤ jÓTTø£ÿ ej·TdüT‡ ≈£÷s¡TŒ jÓTTø£ÿ $X‚¢wüD <˚X¯+˝Àì yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤≈£î
ÁX¯eTX¯øÏÔ ìwüŒ‹Ôì ìs¡ísTTdüTÔ+~. eTq<˚X¯+˝À ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤ ej·TdüT‡ 15-59 dü+e‘·‡sê\T>±
|ü]>∑D+Ï #·ã&ÉT‘·Tqï~. á ej·TdüT‡yês¡T 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ 62.5 XÊ‘·+>± ñHêïs¡T. 0-14
eT<Ûä´ ej·TdüT‡ >∑\yês¡T »HêuÛ≤˝À 29.5 XÊ‘·+>± e⁄Hêïs¡T. 60 @fi¯ó¢ ô|’ã&çq eè<äTΔ\T »HêuÛ≤˝À 8.0
XÊ‘·+>± ñHêïs¡T. n+fÒ Ä<Ûës¡|&ü ˚ »HêuÛ≤ 37.5 XÊ‘·+ e⁄+&É&+É <˚XÊìøÏ n~Ûø£ uÛ≤s¡yT˚ ne⁄‘·T+~.
5. Äj·TT' Á|üe÷D+ (Life Expectancy): ˇø£ <˚X¯ »HêuÛ≤ Äj·TT' Á|üe÷D+ ˝Ò<ë Äj·TTsê›jT· + nH˚~
Ä <˚X+¯ jÓTTø£ÿ Á|ü»\ dü>≥∑ T J$‘êìï dü÷∫düT+Ô ~. kÕ«‘·+Å‘ê´ìøÏ |üPs¡«+, eTq <˚X¯ Äj·TTsê›jT· +
#ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&˚~. 1921 ˝À Äj·TTsê›jT· + 19.4 dü+e‘·‡sê\T e⁄+&É>±, 1931 Hê{ÏøÏ 26.9
dü+e‘·‡sê\≈£î ô|]–+~. 1991 ˝À Ç~ 59 dü+e‘·‡sê\≈£î, 2001 ˝À 63 dü+e‘·‡sê\≈£î ô|]–+~.
2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ eTq <˚X¯ Äj·TTsê›jT· + 67.01 dü+e‘·‡sê\≈£î ô|]–+~. eTVæ≤fi¯\T
eT]j·TT |ü⁄s¡Twüß\ Äj·TTsê›jT· + es¡Tdü>± 68.33 eT]j·TT 65.8 dü+e‘·‡sê\T>± qyÓ÷<Ó+’ ~.
6. nø£så êdü´‘· sπ ≥T: ˇø£ <˚X+¯ jÓTTø£ÿ »HêuÛ≤ HêD´‘· Ä <˚X+¯ kÕ~Û+∫q nø£så êdü´‘· kÕúsTTô|q’ Ä<Ûës¡|&ü ç
e⁄+≥T+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À, 1951 ˝À 18.3 XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ ñqï nø£så êdü´‘· kÕúsTT Áø£eT+>± 1991
Hê{ÏøÏ 52.1 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ eTq <˚X¯ nø£så êdü´‘· sπ ≥T 74.04
XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. Ç+<äT˝À |ü⁄s¡Twüß\ nø£åsêdü´‘· 82.14 XÊ‘·+ ø±>±, Ád”Ô\ nø£åsêdü´‘· 65.46
XÊ‘·+>± qyÓ÷<Ó+’ ~. ≈π s¡fi¯ sêh+˝À n‘·´~Ûø+£ >± 93.91 XÊ‘·+ nø£så êdü´‘· e⁄+&É>±, ;Vü‰sY sêh+˝À
63.82 XÊ‘·+‘√ n‘·´\Œ nø£så êdü´‘· qyÓ÷<Ó+’ ~.
25
1. »qkÕ+Á<ä‘ô· |’ ˇø£ yê´K´ sêj·T+&ç.
..........................................................................................................................................
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤˝Àì *+>∑ ìwüŒ‹Ôì eT]j·TT ej·TdüT‡ yêØ eØZø£s¡DqT ‘Ó\|ü+&ç.
...........................................................................................................................................
3.3 »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\˝À b˛ø£&\É T

øÏ+>¥d”¢ &˚$dt Á|üø±s¡+, Áø°.X¯ 1600 |ü{Ïºø£-3.1: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ (1891-2008)
dü + e‘· ‡ s¡ + ˝À uÛ ≤ s¡ ‘ · <˚ X ¯ »HêuÛ ≤ 125 ôdq‡dt Çj·TsY »HêuÛ≤ »HêuÛ≤ <äXÊã› ø±\+˝À
$T*j·TqT¢>± n+#·Hê y˚j·Tã&ç+~. n{≤¢π> $T*j· Tq¢˝À ô|s¡
T >∑T<ä \ ˝Ò<ë »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\
‘·>∑TZ<ä\ ˝Ò<ë ‘·>∑TZ<ä\
eTVü≤\H√_dt eT]j·TT uÛ{Ñ ≤º#ês¡´\ n+#·Hê\ 1891 236
Á|ü ø ±s¡ + eTq <˚ X ¯ »HêuÛ ≤ Áø° . X¯ 1800 1901 236 0.0 0.0
dü+e‘·‡s¡+˝À 207 $T*j·TqT¢>± n+#·Hê 1911 252 +16 +5.7
y˚ j · T ã&ç + ~. øÏ + >¥ d ” ¢ &˚ $ dt eT]j· T T 1921 251 -1 -0.3
eTVü‰\H√_dt Ç<ä›s¡÷ 1871 dü+e‘·‡s¡+˝Àì 1891-1921 +15 +0.19

1931 279 +28 +11.0
eTq <˚X¯ »HêuÛ≤qT Ç+#·T$T+#·T ˇπ≈ $<Û+ä >± 1941 319 +40 +14.2
255 eT]j·TT 256 $T*j·TqT¢>± e⁄qï≥T¢ 1951 361 +42 +13.3
n+#·Hê y˚XÊs¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü »HêuÛ≤ ˝…øÿÏ +|ü⁄\T 1921-1951 +110 +1.22
2011 Hê{ÏøÏ 15 kÕs¡T¢ ìs¡«Væ≤+#·&+É »]–+~. 1961 439 +78 +21.6
1872e dü+e‘·‡s¡+˝À Á_{Ïwt yÓ’ÁkÕjYT ˝≤sY¶ 1971 548 +109 +24.8
e÷jÓ÷ Ä<Ûä«s¡´+˝À yÓTT<ä{ÏkÕ]>± »HêuÛ≤ 1981 683 +135 +24.7
˝…ø£ÿ\qT #˚|ü{≤ºs¡T. eTq <˚X¯+˝À Á|ü‹ 10 1951-1981 +322 +2.14

1991 846 +161 +23.9
dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£kÕ] »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\qT
2001 1,029 +183 +21.5
ìs¡«Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘·Tqï~. eTq <˚X+¯ ˝À |üP]Ô 2011 1,210 +181 17.64
kÕúsTT »HêuÛ≤ >∑DqqT yÓTT<ä≥>± 1881 1981-2011
dü+e‘·‡s¡+˝À ìs¡«Væ≤+#·&+É »]–+~. 1949 kÕ©Hê #·Áø°jT· »HêuÛ≤ eè~Δsπ ≥T
dü+e‘·‡sêìøÏ eTT+<äT »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \qT uÛ≤s¡‘· 1891-1921 0.19
Á|üuÛÑT‘·« ¨+ eéVü‰sê\ eT+Á‹‘·« XÊK 1921-1951 1.22
|ü]~Û˝Àì ]õÅkÕºsY »qs¡˝Ÿ eT]j·TT ôdq‡dt 1951-1981 2.15

1981-1991 2.11
ø£$TwüqsY ìs¡«Væ≤+#ês¡T. 1951 dü+e‘·‡s¡+
1991-2001 1.93
qT+&ç »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\˙ï 1948 ôdq‡dt Ä|òt 2001-2011 1.64
Ç+&çj÷· #·≥+º Á|üø±s¡+ »s¡T>∑T‘·THêïsTT. ∫e] Source: Census of India, Series 1, Paper 1 of 2001,
»HêuÛ≤ >∑Dq 2011 ˝À »]–+~, ‘·<äT|ü] Provisional Population Totals, Economic Survey 2009-
26 10, Census 2011.
»HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \T 2021 ˝À »s¡T>∑T‘êsTT.
2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤ 121.09 ø√≥T¢. 1901 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+
eTq<˚X¯ »HêuÛ≤ 23.83 ø√≥T¢ e⁄+&É>±, 110 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À <˚X¯ »HêuÛ≤ 97 ø√≥¢≈î£ ô|>’ ±
ô|]–+<äì |ü{øºÏ £ 3.1 ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. Ä_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï eTq <˚X+¯ ˝À $|üØ‘·yTÓ qÆ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\
ì»+>± Ä+<√fi¯q ø£\T>∑CùÒ d |ü]dæ‹ú . |ü{øºÏ £ Á|üø±s¡+ 1971 qT+&ç <äXÊã› eè~Δ sπ ≥T˝À Áø£eT+>±
‘·>T∑ <Z \ä ø£ì|ædTü +Ô ~. 1961-71˝À 24.8 XÊ‘·+>± e⁄qï »HêuÛ≤ <äXÊã› eè~Δ sπ ≥T, 2001-11 Hê{ÏøÏ
17.64 XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~.
1. »qq, eTs¡D≤\ sπ ≥T¢: |ü{øºÏ £ 3.2 ˝À yÓ\&¢ +ç ∫q $esê\ Á|üø±s¡+ 1921 ‘·sT¡ yê‘·, eTs¡D≤\ sπ ≥T¢
düŒwü+º >± ‘·>&Z∑ +É >∑eTì+#·e#·TÃqT. 1911-20 <äXÊã› ø±\+˝À 1,000 øÏ 48.6 e<ä› ñqï eTs¡D≤\
sπ ≥T 1961-70 <äXÊã› ø±˝≤ìøÏ 19.2 øÏ |ü&bç ˛sTT+~. nsTT‘˚ Ç<˚ ø±\+˝À »qHê\ sπ ≥T e÷Á‘·+
1000 øÏ 49.2 qT+&ç 41.2≈£î #˚] dü«\Œ+>± ø°åDÏ+∫+~. ‘·sê«‘· ø±\+˝À ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D
ø±s¡´Áø£eT+ neT\TqT eTTeTàs¡+ #˚jT· &É+, Ç‘·s¡ Äs√>∑´ dü+s¡øDå£ #·s´¡ \ |üs´¡ ekÕq+>± »qq sπ ≥T
≈£÷&Ü 2011 Hê{ÏøÏ Á|ü‹ 1,000 øÏ 21.8øÏ ‘·–+Z ~. Ç<˚ ø±\+˝À eTs¡D≤\ sπ ≥T Á|ü‹ 1,000 øÏ 7.1
kÕúsTTøÏ >∑D˙j·T+>± |ü&bç ˛sTT+~. n+<äTe\¢ »HêuÛ≤ n~Ûø+£ >± ô|s¡>&∑ ÜìøÏ ø±s¡D+, »qHê\ sπ ≥T
m≈£îÿe e⁄+&É&Éy˚T >±≈£î+&Ü y˚>∑+>± ‘·>∑TZ‘·Tqï eTs¡D≤\ πs≥TqT ≈£L&Ü ø±s¡D+>± ù|s=ÿqe#·TÃqT.
2. •X¯ó eTs¡D≤\ sπ ≥T: 20e X¯‘êã›+ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À •X¯ó eTs¡D≤\ sπ ≥T Á|ü‹ 1000øÏ
204 >± ñ+&˚~. Á|ü‹ 1000 düJe »qHê\≈£î, •X¯óe⁄ ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ ì+&Éø£ eTT+<äT eTs¡DùÏ d,Ô <ëìì
•X¯ó eTs¡D≤\ πs≥T>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. •X¯ó eTs¡D≤\
|ü{øºÏ £ - 3.2: kÕ©Hê dü>≥∑ T
πs≥T m≈£îÿe>± e⁄+&É{≤ìøÏ Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤\T
b˛wüø±Vü‰s¡ ˝À|ü+, $πs#·Hê\T, qTýÓ÷ìj·÷ ÇHÓŒø¤ qå£ T¢ »qq eTs¡D≤\ sπ ≥T¢
eT]j·TT |üsêqïJe⁄\ yê´<ÛTä \T. eTq <˚X+¯ ˝À 1916- <äXÊã›+ »qHê\ sπ ≥T eTs¡D≤\ sπ ≥T
Á|ü‹ 1,000 øÏ Á|ü‹ 1,000 øÏ
20˝À yÓsTT´øÏ 218>± qyÓ÷<Óq’ •X¯ó eTs¡D≤\ sπ ≥T
2000 ˝À yÓsTT´øÏ 71.2 ≈£î |ü&bç ˛sTT+~. 2011 1891-1900 45.8 44.4
»HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ Ç~ yÓsTT´øÏ 42 øÏ ‘·–+Z ~. 1901-1910 48.1 42.6
ÁbÕD≤+‘·ø£ eTX¯S∫ yê´~Ûì |üP]Ô>± ìs√~Û+#·&+É , 1911-1920 49.2 48.6
n{≤¢π> |æ\¢\≈£î k˛π≈ Ç‘·s¡ yê´<ÛäT\qT ≈£÷&Ü 1921-1930 46.4 36.3
ìj· T +Á‹+#· & É + e\q •X¯ ó eTs¡ D ≤\ π s ≥T 1931-1940 45.2 31.2
>∑D˙j·T+>± ‘·–+Z ~. 1941-1950 39.9 27.4
1951-1960 40.0 18.0
3. dü+‘êH√‘·Œ‹Ô sπ ≥T ˝Ò<ë |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô sπ ≥T: Ç~ 1961-1970 41.2 19.2
ˇø£ Ád”øÔ Ï dü>≥∑ Tq »ìà+#˚ |æ\\¢ dü+K´qT ‘Ó\T|ü⁄‘T· +~. 1971-1980 37.2 15.0
2011 ˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ dü+‘êH√‘·Œ‹Ô 1985-1986 32.6 11.1
πs≥T 2.6 >± n+#·Hê y˚j·Tã&ç+~. 2016˝À 2010-2011 21.8 7.1
dü+‘êH√‘·Œ‹Ô sπ ≥T 2.3 »qHê\ qT+&ç 2026 Hê{ÏøÏ Source: Ministry of Health and Family Welfare,
2.0 »qHê\≈£î ‘·>∑TZ‘·T+<äì n+#·Hê y˚XÊs¡T. Annual Report (2000-01) and Economic Survey
(2009-10).
27
eTVæ≤fi¯\T j·TTø£Ô ej·TdüT‡˝ÀH˚ $yêVü≤+ #˚dTü ø=ì ‘·«]‘·>‹∑ q Ç<äs› T¡ |æ\\¢ ≈£î »qàì∫Ã j·TTø£Ô ej·TdüT‡˝ÀH˚
≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D |ü<‘Δä T· \T bÕ{Ï+∫ ‘·sê«‘· ≈£î≥T+ã ìsêàD+ yÓ|’ ⁄ü <äèwæº kÕ]ùdÔ ÄyÓ÷<äj÷Ó >∑´+>±
e⁄+≥T+~.
3.4 »HêuÛ≤ $k˛Œ≥q+

Á|ü|+ü #·+˝À >∑‘· s¬ +&ÉT X¯‘êu≤›\ ø±\+˝À »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ n~Ûø+£ >± e⁄qï <˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
≈£L&Ü ˇø£{.Ï eTq <˚X+¯ Á|ü|+ü #· uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝À 2.4% ø£*– ñ+&É>±, Á|ü|+ü #· »HêuÛ≤˝À 17.99% ø£*–
ñqï~. Á|ü|+ü #·+˝À »HêuÛ≤ |üs+¡ >± #ÓH’ ê ‘·sê«‘· eTq <˚X+¯ s¬ +&Ée kÕúq+˝À ñ+&É>±, uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+
|üs+¡ >± @&Ée kÕúq+˝À ñqï~. »HêuÛ≤ $k˛Œ≥q+ nH˚~ ˇø£ <˚X+¯ »HêuÛ≤ |üs+¡ >± m<äTs=ÿ+≥Tqï
rÁeyÓTqÆ |ü]dæ‹ú . »HêuÛ≤ $k˛Œ≥q+, »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ jÓTTø£ÿ n~Ûø£ sπ ≥TqT dü÷∫düT+Ô ~. n+<äTe\¢
‘·≈î£ ÿe Ä]úø£ eè~Δ e⁄+≥T+~. »HêuÛ≤ $k˛Œ≥q+, »HêuÛ≤ |ü]es¡qÔ dæ<ëΔ‘+· jÓTTø£ÿ s¬ +&Ée <äXq¯ T ‘Ó\T|ü⁄‘T· +~.
á <äX˝¯ À eTs¡D≤\ sπ ≥T u≤>± ‘·>&Z∑ +É , »qHê\ sπ ≥T˝À ‘·>T∑ <Z \ä ‘·≈î£ ÿe>± e⁄+&É&+É e\q, <˚X+¯ ˝À »HêuÛ≤
ô|s¡T>∑T<ä\ m≈£îÿe>± e⁄+≥T+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ »HêuÛ≤ |ü]es¡qÔ dæ<ëΔ+‘·+ Á|üø±s¡+ s¬ +&Ée <äX˝¯ À ñ+&É&+É
e\q »HêuÛ≤ m≈£îÿe sπ ≥T‘√ ô|s¡T>∑T‘·Tqï~. 1921 ˝À 25.1 ø√≥T¢ ñqï »HêuÛ≤ 2001 Hê{ÏøÏ 102.71
ø√≥¢≈î£ ô|]–+~. nq>± eTq <˚X¯ »HêuÛ≤ |ü]e÷D+ Hê\T>∑T s¬ ≥T¢ ô|]–+~.
2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤ 121.09 ø√≥T¢. 2016 ˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤
132.4 ø√≥T¢>± n+#·Hê y˚jT· ã&ç+~. Ç~ nyÓT]ø±, Ç+&√H˚wj æ ÷· , Áu…õ˝Ÿ, bÕøÏkÕÔH,é ã+>±¢<X˚ Ÿ eT]j·TT
»bÕHé <˚XÊ\ yÓTT‘·+Ô »HêuÛ≤ 127.54 ø√≥¢ ø£+f… m≈£îÿe. eTq <˚X+¯ ˝À uÛ÷Ñ $Tô|’ »HêuÛ≤ ˇ‹Ô&ç #ê˝≤
m≈£îÿe>± ñ+<äì á yêdüÔyê\T düŒwüº+>± ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïsTT. yÓTT‘·Ô+ Á|ü|ü+#· Ä<ëj·T+˝À, uÛ≤s¡‘·<˚X¯
C≤rj·÷<ëj·T+ ≈π e\+ 1.2 XÊ‘·+ ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>± ñqï~. Bìì ã{Ïº eTq <˚X+¯ ˝À Ä+<√fi¯q ø£*–+#˚
Ä]úø£ |ü]dæ‹ú øÏ »HêuÛ≤ $k˛Œ≥q+ ø±s¡DeTe⁄‘·Tqï~.
3.5 »HêuÛ≤ y˚>+∑ >± ô|s¡>&∑ ÜìøÏ ø±s¡D≤\T

eTq <˚X¯+˝À »HêuÛ≤ n~Ûø£+>± ô|s¡>∑&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚ ø=ìï Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤\qT ÁøÏ+~
‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
1. y˚&ç yê‘êes¡D+: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À y˚>∑+>± ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤≈£î y˚&ç yê‘êes¡D+ ≈£L&Ü ˇø£ ø±s¡D+.
y˚&ç yê‘êes¡D+ ø±s¡D+>±, u≤\Ts¡T eT]j·TT u≤*ø£\˝À ∫qï ej·TdüT‡˝ÀH˚ |ü]|üø«£ ‘· edüT+Ô ~. á
ø±s¡D+>± yês¡T ∫qï ej·TdüT‡˝ÀH˚ |æ\\¢ ≈£î »qàìe«&ÜìøÏ ÄkÕÿs¡+ e⁄+≥T+~.
2. u≤\´ $yêVü‰\T: eTq <˚X+¯ ˝À u≤\´ $yêVü‰\ eT÷\+>± 80% eT+~ u≤*ø£\ $yêVü≤+ 15 qT+&ç
20 dü+e‘·‡sê\ ∫qï ej·TdüT‡˝ÀH˚ »s¡T>∑T‘·T+~. |ò*ü ‘·+>± n~Ûø£ Á|üdyü ê\T »s¡T>∑T‘êsTT. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü,
kÕe÷õø£ dü+düÿs¡D\ ø±s¡D+>± $‘·+‘·T $yêVü‰\T ô|]– ø=+‘·yT˚ s¡≈î£ Á|üdyü ê\T ô|]– »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î
<ë]rdüTÔqï~.
3. eT‘·eTT - qeTàø±\T: eTq <˚X+¯ ˝À eT‘·|sü y¡ TÓ qÆ qeTàø±\ e\q »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ m≈£îÿe>±
e⁄+≥Tqï~. Væ≤+<äTe⁄\ eT‘·|üs¡yÓTÆq ø£s¡àqT ìs¡«Væ≤+#˚~ ≈£îe÷s¡T&ÉT ø£qTø£, eT>∑ _&É¶≈£î »qàì#˚Ã es¡≈£î
28
y˚∫ #·÷kÕÔs¡T. n<˚ $<Ûä+>±, eTTdæ¢+\˝À eT>∑ eT]j·TT Ä&É _&É¶\T n˝≤¢Vt≤ |ü+|æq es¡+>± uÛ≤$kÕÔs¡T.
n+<äTe\¢ ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D |ü<‘Δä T· \T bÕ{Ï+#·&+É <ë«sê yê] |ü⁄≥Tºøq£ T ìyê]+#·&+É eTVü‰ bÕ|ü+>±
uÛ≤$kÕÔsT¡ . á ø±s¡D≤\ e\¢ »HêuÛ≤ ìs¡+‘·s+¡ ô|s¡T>∑T‘√+~.
4. ìs¡øså£ êdü´‘·, ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D |ü]v±„q+ ˝Òøb£ ˛e&É+: uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À H˚{øÏ ° 18% eT+~ |ü⁄s¡Twüß\T
eT]j·TT 34.5% eT+~ eTVæ≤fi¯\T ìs¡øså£ êdüT´\T. ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D |ü≥¢ yê]øÏ dü+|üPs¡í |ü]C≤„q+
˝Ò<Tä . yê]øÏ n~Ûø£ Á|üdyü ê\ e\¢ ø£*>π <äTwüŒ]D≤e÷\ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q ˝Ò<Tä . »HêuÛ≤ ô|s¡>&∑ ÜìøÏ
Bìì ≈£L&Ü ˇø£ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+>± ù|s=ÿqe#·TÃqT.
5. ù|<ä]ø£+: ù|<ä]ø£+ ø±s¡D+>± eTq <˚X+¯ ˝Àì ù|<ä ≈£î≥T+u≤\˝À »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T‘·Tqï~. eTT]øÏyê&É˝À¢
ìedæ+#˚ ù|<ä ≈£î≥T+u≤\T, &ÉãT“ dü+bÕ~+#·&ÜìøÏ yê] |æ\\¢ qT ˇø£ kÕ<Ûqä +>± ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T.
n+<äTe\¢ yês¡T, yê] ≈£î≥T+u≤\˝À |æ\\¢ dü+K´qT ô|+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïkÕÔsT¡ .
6. m≈£îÿe »qHê\ sπ ≥T: Á|ü|+ü #·+˝Àì Ç‘·s¡ <˚XÊ\‘√ b˛*ùd,Ô eTq <˚X+¯ ˝À $yêVü≤+ jÓTTø£ÿ dü>≥∑ T
ej·TdüT‡ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ñqï~. Bìe\¢ »qHê\ sπ ≥T m≈£îÿe>± e⁄+≥Tqï~. 1911˝À »qHê\ sπ ≥T
Á|ü‹ yÓsTT´øÏ 49.2 e⁄+&É>±, 2011 Hê{ÏøÏ ≈π e\+ 21.8øÏ e÷Á‘·yT˚ ‘·–+Z ~. »qHê\ sπ ≥T˝À ‘·>T∑ <Z \ä
‘·≈î£ ÿe>± e⁄+&ç, »HêuÛ≤ $k˛Œ≥HêìøÏ <ë] rdüTqÔ ï~.
7. ‘·≈î£ ÿe eTs¡D≤\ sπ ≥T: eTq <˚X+¯ ˝À 1911˝À eTs¡D≤\ sπ ≥T Á|ü‹ yÓsTT´øÏ 48.6 e⁄+&É>±, 2011
Hê{ÏøÏ Á|ü‹ yÓsTT´øÏ 7.1 øÏ >∑D˙j·T+>± ‘·–Z+#·ã&ç+~. |ü]X¯óÁuÛÑyÓTÆq ÄVü‰s¡+, dü«#·Ã¤yÓTÆq ‘ê>∑T˙s¡T,
ÄdüT|üÁ‘·T\ kÂø£sê´\T, eT+∫ X¯óÁuÛ‘Ñ ,· düsd¡ yü TÓ qÆ <Ûsä \¡ ≈£î yÓ<’ ´ä dü<Tä bÕj·÷\T \_Û+#·&+É , n{≤¢>π b˛wüø±Vü‰s¡
˝À|ü+, qTýÓ÷ìj·÷, ø£\sê, n+≥Tyê´<ÛTä \T yÓTT<ä˝q’… yê{Ïô|’ ìj·T+Á‘·D yÓTT<ä˝q’… yê{Ï <ë«sê |æ\\¢
eTs¡D≤\ sπ ≥T ‘·–Z »HêuÛ≤ $k˛Œ¤≥HêìøÏ <√Vü≤<ä|&ü +ç ~.
8. kÕe÷õø£ uÛÁÑ <ä‘· ˝Òøb£ ˛e&É+: eTq <˚X+¯ ˝À kÕe÷õø£ uÛÁÑ <ä‘ê eédüú ˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢, Á|ü‹ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T
yê] eè<ëΔ|´ü +˝À eT<ä‘› T· >± ñ+{≤s¡ì m≈£îÿe eT+~ |æ\\¢ qT ø√s¡T≈£î+{≤s¡T.
9. X¯sD¡ ≤s¡T\ú sêø£: uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À X¯sD¡ ≤s¡T\ú ìs¡+‘·s¡ sêø£ ø±s¡D+>± »HêuÛ≤ #ê˝≤ ô|]–+~. <˚X¯
$uÛÑ»q düeTj·T+˝À bÕøÏkÕÔHé qT+&ç ˇø£ ø√{ÏøÏ ô|’>± X¯s¡D≤s¡Tú\T, 1962 ˝À #Ó’Hê j·TT<äΔ düeTj·T+˝À
uÛ≤Ø dü+K´˝À {Ïu≥… Hé X¯sD¡ ≤s¡T\ú T sêe&É+, n<˚$<Û+ä >± 1971 ˝À ˇø£ ø√{ÏøÏ ô|>’ ± ã+>±¢<X˚ Ÿ X¯sD¡ ≤s¡T\ú T
uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ e#êÃs¡T. H˚{øÏ ° á düeTdü´ ø=qkÕ>∑T‘√+~. Ç~ ø±≈£î+&Ü, H˚bÕ©\ ìs¡+‘·s¡ sêø£ ≈£÷&Ü
ø=qkÕ>∑T‘√+~. Áo\+ø£ ‘·$Tfi¯ düeTdü´ ø±s¡D+>± 5 \ø£å\≈£î ô|’>± ‘·$Tfi¯ X¯s¡D≤s¡Tú\T uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ
e#êÃs¡T. »HêuÛ≤ $k˛Œ≥HêìøÏ Çe˙ï Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤\T>± #Ó|Œü e#·TÃqT.
3.6 »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ eT]j·TT Ä]úø±_Ûeè~Δ

n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ $wüjT· +˝À, »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ yê{Ï Ä]úø±_Ûeè~ΔøÏ n&É+¶ øÏ>±
e⁄qï~. á <˚XÊ\˝À »HêuÛ≤ y˚>+∑ >± ô|s¡>&∑ +É e\q, yê{Ï ‘·\dü] Ä<ëj·T+ eè~Δ HÓeTà~>± e⁄+≥Tq~.
»HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ ù|<ä]ø£+, b˛wüø±Vü‰s¡ ˝À|ü+, ìs¡T<√´>∑+ eT]j·TT ø£eT‘ê\ $uÛÑ»q, $|òüT≥q
yÓTT<ä˝…’q dü+øÏ¢wüº düeTdü´\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. »HêuÛ≤ y˚>∑+>± ô|s¡>∑&É+ e\¢ ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q≈£î »]π>
29
ø±s¡´Áø£e÷\≈£î Ä≥+ø£+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Ä]úø±_Ûeè~Δô|’ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ jÓTTø£ÿ Á|üu≤Û yê\qT ÁøÏ+<ä
$e]+#·ã&Ü¶sTT.
1. ‘·\dü] Ä<ëj·T+: eTq <˚X¯+˝À y˚>∑+>± ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤, ‘·\dü] Ä<ëj·T+ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î
nes√<Ûä+>± e⁄qï~. 1950-51 eT]j·TT 1995-96 eT<Ûä´ø±\+˝À (1980-81 <Ûäs¡\˝À) ìø£s¡
C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô 493 XÊ‘·+ ô|]–+~, ø±ì Ç<˚ ø±\+˝À »HêuÛ≤ 159 XÊ‘·+ ô|]–q ø±s¡D+>±, ‘·\dü]
Ä<ëj·T+ ≈π e\+ 131 XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ ô|]–+~. C≤rj·÷<ëj·T+ jÓTTø£ÿ yê]¸ø£ dü>≥∑ T eè~Δ sπ ≥T 4.0
XÊ‘·+ (ø£+bÂ+&é) e⁄+&É>± ‘·\dü] Ä<ëj·T+ e÷Á‘·+ 1.88 XÊ‘·yT˚ ô|]–+~.
2. ÄVü‰s¡ düs|¡ süò ê: <˚X¯+˝À y˚>∑+>± ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤ rÁeyÓTÆq ÄVü‰s¡ düeTdü´qT düèwæºdüTÔ+~. eTq
<˚X+¯ ˝À »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ ø±s¡D+>±, ‘·\dü] kÕ>∑T uÛ÷Ñ $T 1921 ˝À 1.11 mø£sê\ qT+&ç 1991
Hê{ÏøÏ 0.47 mø£sê\≈£î ‘·–+Z ~. nq>± ‘·\dü] kÕ>∑T uÛ÷Ñ $T 58 XÊ‘·+ ‘·>T∑ <Z \ä ì dü÷∫+∫+~. 1951
‘√ b˛*Ãq|ü⁄Œ&ÉT, Á|üdüTÔ‘· ø±\+˝À eTq <˚X¯+˝À ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ ñ‘·Œ‹Ôì ◊<äT ¬s≥T¢ ô|+#·>∑*>±eTT.
Ä]úø£ düsπ « 2018-19 Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô 280 ≥qTï\T. nsTT‘˚ ÄVü‰s¡
<ÛëHê´\ ‘·\dü] \uÛ´Ñ ‘·˝À e÷Á‘·+ dü«\Œ ô|s¡T>∑T<ä\qT e÷Á‘·yT˚ kÕ~Û+#êeTT.
3. nqT‘êŒ<äø£ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ uÛ≤s¡+: <˚X+¯ ˝À 15-59 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ >∑\ »HêuÛ≤qT ÁXÊ$Tø£
»HêuÛ≤>± |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . n{≤¢>π 15 dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄ eT]j·TT 59 dü+e‘·‡sê\ ô|ã’ &çq »HêuÛ≤qT Ä<Ûës¡|&ü qç
»HêuÛ≤ ˝Ò<ë nqT‘êŒ<äø£ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T n+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ñ‘êŒ<äø£ »HêuÛ≤≈£î, nqT‘êŒ<äø£ »HêuÛ≤≈£î
>∑\ ìwüŒ‹Ô 1961 ˝À 43:57 e⁄+&É>±, 2001 ˝À 39.3: 60.7 ≈£î ø°Då +Ï ∫+~. eTq <˚X+¯ ˝À nqT‘êŒ<äø£
»HêuÛ≤ 1981 ˝À 464 $T*j·TqT¢ e⁄+&É>±, 2001 Hê{ÏøÏ 623 $T*j·Tq¢≈î£ ô|]–+~.
4. ìs¡T<√´>∑+: ˇø£ <˚X¯+˝À ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤‘√ bÕ≥T, Ä <˚X¯+˝À ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+~.
nsTT‘˚ eTq <˚X¯+˝À »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ m≈£îÿe>± e⁄qï ø±s¡D≤q ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À ô|]π> ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔøÏ
‘·–q $<Û+ä >± ñ<√´–‘·qT ø£*Œ+#·&+É ˝À Ä]úø£ eédüú $|ò\ü + ø±e&É+ e\q, ìs¡T<√´>∑ düeTdü´qT
|ü]wüÿ]+#·&+É ˝À Á|üuTÑÛ ‘·« Á|üjT· ‘êï\T $»j·Te+‘·+ ø±˝Ò<Tä . ‘=$Tà<äe |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ (1997-
2002) ˝À ø±\+ yÓTT‘·+Ô ìs¡T<√´–‘·qT 36.8 $T*j·TqT¢>± n+#·Hê y˚XÊs¡T. 11 e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£
nÁb˛#Y ù||üsY Á|üø±s¡+, ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ ìwüŒ‹Ô˝À ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T 8.3 XÊ‘·+ ô|]–+<äì ù|s=ÿqã&ç+~.
Ç+<äT˝À >∑‘· 60 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\T ìs¡T<√´–‘· ô|s¡T>∑T<ä\qT n<äT|ü⁄#˚jT· ˝Òø£
b˛j·÷j·Tì Á|ükÕÔ$+#ês¡T.
5. kÕe÷õø£ e´j·T uÛ≤s¡+: ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤≈£î $<ä´, Äs√>∑´+, s¡yêD≤ kÂø£sê´\T, >∑èVü≤ìsêàD+
ø√dü+ uÛ≤Ø e´j·T+ nedüs+¡ . ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤ e\¢ |æ\\¢ »HêuÛ≤ m≈£îÿe ø±e&É+ e\q $<ä´ô|’
n~Ûø£ e´j·T+ #˚jT· e\dæ e⁄+≥T+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü, eTq<˚X+¯ ˝À ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤ Á|üC≤s√>∑´+
eT]j·TT >∑èVü≤ìsêàD e´j·÷\ uÛ≤sêìï ≈£÷&Ü ô|+#·T‘√+~.
6. eT÷\<Ûqä dü+#·jT· q+: »HêuÛ≤ y˚>+∑ >± eè~Δ #Ó+<ä&+É ≈£÷&Ü eT÷\<Ûqä ø£\Œqô|’ Á|ü‹≈£÷\ Á|üu≤Û yêìï
#·÷|ü⁄‘·T+~. eTq<˚X+¯ ˝À, eT÷\<Ûqä ñ‘·Œ‹Ô ìwüŒ‹Ô 5.5 >± n+#·Hê y˚jT· ã&ç+~. nq>± 5.5 j·T÷ì≥¢
eT÷\<Ûqä +, ˇø£ j·T÷ì{Ÿ Ä<ëj·÷ìï ñ‘·Œ‹Ô #˚dTü +Ô ~. C≤rj·÷<ëj·÷ìï dæsú +¡ >± e⁄+#ê\+fÒ eT÷\<Ûqä
ñ‘·Œ‹Ô sπ ≥TqT »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ sπ ≥T‘√ >∑TDÏ+#ê*‡ e⁄+≥T+~. eTq <˚X+¯ ˝À 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \
30
Á|üø±s¡+ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ sπ ≥T kÕ©Hê 1.76 XÊ‘·+. nq>± C≤rj·÷<ëj·÷ìï dæsú +¡ >± e⁄+#ê\+fÒ
(5.5 x 1.76 R 9.68) eT÷\<Ûqä ø£\Œq 10% ø±e\dæ e⁄+≥T+~. C≤rj·÷<ëj·T+˝À ô|s¡T>∑T<ä\qT
kÕ~Û+#ê\+fÒ eT÷\<Ûqä ø£\Œq sπ ≥T 15% ô|>’ ± e⁄+&Ü*.
3.7 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤ $<Ûëq+

eTq <˚X¯+˝À Á|üD≤[ø±ã<äΔyÓTÆq Ä]úø±_Ûeè~›ì kÕ~Û+#ê\+fÒ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\qT
ìj·T+Á‹+#ê\ì Á|üuÛÑT‘·«+ >∑T]Ô+∫+~. n+<äT≈£î nqT>∑TD+>± 1952 ˝ÀH˚ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\qT
ìj·T+Á‹+#˚ $<ÛëHêìï Á|üuTÑÛ ‘·«+ ne\+_+∫+~. Á|ü|+ü #·+˝ÀH˚, eTq<˚X+¯ Á|üuTÑÛ ‘·« |üs+¡ >± ≈£î≥T+ã
ìj·T+Á‘·D ø±s¡´Áø£e÷ìï neT\T »]|æq yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï <˚X+¯ . ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À Ç~ ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D≈π
m≈£îÿe ÁbÕeTTK´‘·qT Ç∫Ã+~. ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·DqT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ q>∑<Tä #Ó*+¢ |ü⁄\T, ñ<√´>∑T\≈£î
n<äq|ü⁄ yê]¸ø£ y˚‘·q+, ôd\e⁄\ eT+pØ, Ä&É •X¯óe⁄≈£î »qàìùdÔ yê]øÏ Á|ü‘˚´ø£ yÓdüT\Tu≤≥T,
$<ë´kÂø£sê´\T yÓTT<ä˝q’… Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\qT ø£*Œ+∫+~. Ç+<äT≈£î>±qT 1952 ˝À ;Ûe÷ ≈£î≥T+ã Á|üD≤[ø±
|ü<øä∏ ±ìï ÁbÕs¡+_Û+∫+~. 1962 qT+&ç C≤rj·T, sêh, õ˝≤¢ kÕúsTT\˝À Á|ü‘´˚ ø£ ø±sê´\j·÷\qT kÕú|+æ #ês¡T.
Ç+<äTø√dü+ Äs√>∑´ ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D eT+Á‹‘·« XÊKqT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. Ç<äs› T¡ |æ\\¢ T eTT<äT› nH˚
dü÷Á‘êìï $düèÔ ‘·+>± Á|ü#ês¡+ #˚XÊs¡T. ø£+&√y¥TqT, Ç‘·s¡ ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D kÕ<ÛHä ê\qT #Íø£>±,
ñ∫‘·+>± |ü+|æD° #˚XÊs¡T. á e÷sêZ\ <ë«sê nqTø=qï Á|üj÷Ó »Hê\T kÕ~Û+#·øb£ ˛e&É+ e\q Á|üuTÑÛ ‘·«+
1976 ˝À C≤rj·T »HêuÛ≤ $<Ûëq+qT Á|üø{£ +Ï ∫+~.
1. C≤rj·T »HêuÛ≤ $<Ûëq+ - 1976
C≤rj·T »HêuÛ≤ $<Ûëq+ 1976 ˝Àì Á|ü<ëÛ q \ø£Då ≤\T ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ñHêïsTT.
1. $yêVü≤ ej·TdüT‡qT j·TTe≈£î\≈£î 21 dü+e‘·‡sê\≈£î, j·TTe‘·T\≈£î 18 dü+e‘·‡sê\≈£î ô|+#·&É+.
2. ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·DqT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É ø√dü+ Á<äe´ |ü]Vü‰sêìï ô|+#·&+É .
3. uÀ<Ûäq eT]j·TT yÓ’<ä´ eè‹Ô, õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\T, |ü+#êj·Tr dü$T‘·T\T, düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T yÓTT<ä˝…’q$
≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D ø±s¡´Áø£e÷\˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zq&ÜìøÏ M\T>± yê]øÏ düeT÷Væ≤ø£
Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\qT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+.
4. |ü≥Dº $<Ûëq+ qT+&ç Á>±MTD Ä<Ûë]‘· $<ÛëHêìøÏ ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D eT]j·TT ≈£î≥T+ã |ü]$T‘·T\
|ü]C≤„Hêìï yê´|æÔ #˚jT· &ÜìøÏ M\T>± Á|ü#ês¡ düs[¡ e⁄+&˚ $<Û+ä >± nìï MT&çj÷· , yêsêÔ|Áü ‹ø£\T,
sπ &çj÷Ó , {Ï.$. #·\q∫Á‘ê\T yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e&ÜìøÏ >±qT ø=‘·Ô eT©ºMT&çj÷·
C≤rj·T eP´Vü‰ìï neT\T #˚jT· &É+.
5. π≈+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\ ø√dü+ ∫qï ≈£î≥T+ã ìã+<Ûäq\qT ne\+_+#·&É+ eT]j·TT yê]
ùde˝À nedüsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T eT]j·TT ìj·Te÷\qT ne\+_+#˚≥≥T¢ #˚jT· &É+.
6. nìï sêÁcÕº˝À¢ eTVæ≤fi¯\ $<ë´ kÕúsTTì ô|+#·&ÜìøÏ Á|ü‘˚´ø£ #·s¡´\qT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+.
7. »HêuÛ≤ kÕúsTTì 1971 kÕúsTT˝À ñ+&˚ $<Û+ä >±, 25 dü+e‘·‡sê\T>± dü+Ô _Û+|ü#j ˚ T· &É+, sêÁcÕº\≈£î
≈π +Á<ä Á|üD≤[ø£ ≈π {≤sTT+|ü⁄\qT ìs¡sí TT+#·&+É eT]j·TT ˝Àø˘duü ÑÛ d”≥¢ ø√{≤qT dü+Ô _Û+|ü#j˚ T· &É+
e+{Ï$ 1976 »HêuÛ≤ $<Ûëq+ jÓTTø£ÿ \ø£Då ≤\T.
31
2. C≤rj·T »HêuÛ≤ $<Ûëq+ - 2000
≈π +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ C≤rj·T »HêuÛ≤ $<ÛëHêìï |òÁæ ãe] 2000 dü+ˆˆ˝À Á|üø{£ +Ï ∫+~. á $<Ûëq+˝À
˝Àø˘duü ÑÛ d”≥¢ nqTbÕ‘·|⁄ü ø√{≤qT 2026 es¡≈î£ dü+Ô _Û+|ü#j ˚ ÷· \ì Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. á $<Ûëq+ jÓTTø£ÿ
eT<Û´ä ø±*ø£ \ø£´å + dü+‘êH√‘·Œ‹Ôì 2010 Hê{ÏøÏ |ü⁄q'kÕú|‘æ · kÕúsTTøÏ ‘·–+Z #·&+É . Bs¡øÈ ±*ø£ \ø£´å +>±
dæsú y¡ TÓ qÆ Ä]úø£ eè~Δ, kÕe÷õø£ n_Ûeè~Δ eT]j·TT |üsêés¡D |ü]s¡øDå£ \ nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>±
2045 Hê{ÏøÏ dæsú y¡ TÓ qÆ »HêuÛ≤ eè~›ì kÕ~Û+#·&+É .
C≤rj·T »HêuÛ≤ $<Ûëq+ 2000 jÓTTø£ÿ Á|ü<ëÛ q \ø£Då ≤\qT ÁøÏ+<ä ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
1. |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô eT]j·TT |æ\¢\ Äs√>∑´ ùde\T yÓTT<ä˝…’q eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\ ø√dü+ ø±e\dæq
nedüsê\qT rs¡Ã&É+.
2. yê´øÏ‡Hé‘√ ìyê]+#·>\∑ nìï yê´<ÛTä \ qT+&ç |æ\\¢ kÕs¡«Á‹ø£ s√>∑ìs√<Ûøä £ X¯øìÔÏ kÕ~Û+#·&+É .
3. Ä&É|\æ \¢ $yêVü‰\qT Ä\dü´+>± »]|æ+#˚≥≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É . á ej·TdüT‡qT 18 dü+e‘·‡sê\
ø£+f… eTT+<äT ø±≈£î+&Ü #·÷&É&+É , nedüsy¡ TÓ ‘Æ ˚ 20 dü+e‘·‡sê\ ‘·sT¡ yê‘· »]ù|≥≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É .
4. kÕs¡«Á‹ø£ ø±qTŒ\qT 80 XÊ‘·+, dü+kÕú>‘∑ · ø±qTŒ\qT 100 XÊ‘·+ •ø£Då bı+~q e´≈£î\Ô <ë«sê
ìs¡«Væ≤+#·&É+.
5. »qHê\T, eTs¡D≤\T, $yêVü≤+ eT]j·TT >∑s“¡ <¤ ëÛ s¡D $esê\qT 100 XÊ‘·+ qyÓ÷<äT #˚jT· &É+.
6. n+≥T yê´<ÛTä \qT ìyê]+#·&+É eT]j·TT ìj·T+Á‹+#·&+É .
7. |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô eT]j·TT |æ\¢\ Äs√>∑´ ùde\qT n+~+#·&ÜìøÏ M\T>± uÛ≤s¡rj·T yÓ’<ä´ eédüúqT
düeTÁ>∑|üs¡Ã&É+.
9. yÓTT‘·+Ô dü+‘êH√‘·Œ‹Ô sπ ≥T‘√ |ü⁄q' kÕú|qü kÕúsTT\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ∫qï ≈£î≥T+ã ìã+<Ûqä \qT
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+.
10. dü+‘êH√‘·Œ‹Ô Áø£eTãBΔøs£ D¡ eT]j·TT >∑s“¡ ì¤ s√<Ûøä +£ ø√dü+ düe÷#ês¡ dü\Vü‰ eT]j·TT ùde\qT
$düÔè‘· |üs¡Ã&É+.
11. ≈£î≥T+ã dü+øπ eå T ø±s¡´Áø£e÷ìï, Á|ü»\ ≈π +ÁBø£è‘· ø±s¡´Áø£eT+>± e÷s¡&ÜìøÏ dü+ã+~Û‘· kÕe÷õø£
ø±s¡´Áø£e÷\qT dü+|òTü {Ï‘+· #˚jT· &É+.
3. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À »HêuÛ≤ y˚>+∑ >± ô|s¡>&∑ ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤˝Ò$?
..........................................................................................................................................
4. »HêuÛ≤ $k˛Œ≥q+ nq>±H˚$T?
..........................................................................................................................................
3.8 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ \ø£Då ≤\T

@ ñ‘·Œ‹Ôø¬ H’ ê ÁbÕ<Û$ä Tø£+>± ø±e*dæ+~ ÁX¯eTX¯ø.ÔÏ ˇø£ <˚X+¯ ˝Àì Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ kÕúsTT Ä
<˚X¯+˝À \uÛÑéTj˚T´ ÁX¯eTX¯øÏÔô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+~. ÁX¯eTX¯øÏÔ jÓTTø£ÿ |ü]e÷D+ Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\
32
<ë«sê ìs¡sí TT+#·ã&ÉT‘·T+~. Ç~ 15-59 dü+e‘·‡sê\ eT<Û´ä ej·TdüT‡ >∑\ e´≈£î\Ô dü+K´qT ã{Ïº ≈£÷&Ü
ìs¡sí TT+#·ã&ÉT‘·T+~. 0-14 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ >∑\ |æ\\¢ T eT]j·TT 60 @fi¯ó¢ ô|ã’ &çq eè<äT\Δ qT
ÁX¯eTX¯øÏÔ qT+&ç $TqVü‰sTT+#ês¡T.
uÛÖ‹ø£+>±, e÷qdæø+£ >± |üì#˚ùd kÕeTs¡´ú + ø£*– es¡eÔ ÷q y˚‘q· +ô|’ |üì#˚jT· &ÜìøÏ dæ<+›ä >±
e⁄qïyê]ì ÁXÊ$T≈£î\T n+{≤s¡T. |üì#˚jT· &ÜìøÏ dæ<+Δä >± e⁄qï|üŒ{ÏøÏ |üì \_Û+#·ì yê]ì ìs¡T<√´>∑T\T
n+{≤s¡T. M]ì ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ qT+&ç $TqVü‰sTTùdÔ |üì#˚ùd yê] dü+K´ ‘Ó\TdüT+Ô ~. |üì#˚dTü qÔ ï yê]ì
»HêuÛ≤≈£î XÊ‘·+>± ‘Ó*|æ‘,˚ <ëìì |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥T n+{≤s¡T.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÁXÊ$Tø£ X¯øøÔÏ Ï ñqï ø=ìï $\ø£Då yÓTqÆ \ø£Då ≤\qT á ÁøÏ+<ä ù|s=ÿqã&çq$.
1. |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥T (Work Participation Rate -WPR): eTq <˚X+¯ ˝À ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ jÓTTø£ÿ n‹
eTTKýÓTqÆ \ø£Då + |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥T ‘·≈î£ ÿe>± e⁄+&É&+É . 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
|üì uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥T 39.8%>± (|ü{øºÏ £ 3.4) ñqï~. eTq<˚X+¯ ˝Àì Á|ü<ëÛ q ÁXÊ$T≈£î\ yÓTT‘·+Ô ˝Àq÷,
Á>±MTD eT]j·TT |ü≥ºD ÁXÊ$T≈£î\˝Àq÷ >∑‘· eT÷&ÉT <äXÊu≤›\T>± ‘·>∑TZ‘·Tqï <Û√s¡DÏì dü÷∫düTÔqï~.
nsTT‘˚ BìøÏ $s¡T<ä›+>± Ç<˚ ø±\+˝À ñbÕ+‘· ÁXÊ$T≈£î\ yÓTT‘·Ô+˝Àq÷, Á>±MTD eT]j·TT |ü≥ºD
ÁXÊ$T≈£î\˝Àq÷ ô|s¡T>∑T‘·Tqï <Û√s¡DÏì >∑eTì+#·e#·TÃqT (|ü{Ïºø£ 3.3).
ÁXÊ$T≈£î&ÉT @<˚ì ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À >∑Dq ‘˚BøÏ eTT+<äT ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À Äs¡T
HÓ\\T ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe |üì#˚ùdÔ n‘·ìì Á|ü<Ûëq ÁXÊ$T≈£î&ÉT>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. n{≤¢π> >∑Dq ‘˚BøÏ
eTT+<äT ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À Äs¡T HÓ\\ ø£qï ‘·≈î£ ÿe |üì#˚dqæ e´øÏìÔ ñbÕ+‘· ÁXÊ$T≈£î&ÉT nì |æ\TkÕÔsT¡ .
|ü{øºÏ `£ 3.3: yÓTT‘·+Ô ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤˝À Á|ü<ëÛ q eT]j·TT ñbÕ+‘· ÁXÊ$T≈£î\ XÊ‘·+
ôdHÓ‡dt Á|ü<Ûëq ÁXÊ$T≈£î\ XÊ‘·+ ñbÕ+‘· ÁXÊ$T≈£î\ XÊ‘·+
dü+e‘·‡s¡+ yÓTT‘·Ô+ Á>±MTD |ü≥ºD yÓTT‘·Ô+ Á>±MTD |ü≥ºD
1981 91.0 89.4 97.4 9.0 10.6 2.6
1991 91.0 89.3 97.8 9.0 10.7 2.2
2001 77.8 73.9 90.8 22.2 26.1 9.2
2011 75.2 70.5 87.6 24.8 29.5 12.4
Source: Analytical Report on Primary Census Abstract.
2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT‘·Ô+ |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´+ πs≥T˝À Væ≤e÷#·˝Ÿ
Á|ü<˚XŸ, dæøÏÿ+, &ÜeTHé &Éj·TT´, Hê>±˝≤+&é eT]j·TT #Û·rÔdt|òüTsY\T yÓTT<ä{Ï ◊<äT kÕúHê\˝À e⁄+&É>±,
\ø£åB«|t, ñ‘·Ôs¡ Á|ü<˚XŸ, &Ûç©¢, ;Vü‰sY eT]j·TT »eT÷à ø±oàsY\T ÁøÏ+~ ◊<äT kÕúHê\˝À ñHêïsTT.
Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<X˚ Ÿ n~Ûø£ |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥TqT (51.9%) ø£*– e⁄+&É>±, \ø£Bå «|t (29.1%) n‘·´\Œ
|üì uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥TqT ø£*–e⁄+~.
Á>±MTD |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥T≈£î dü+ã+~Û+∫ Hê>±˝≤+&é, dæøÿÏ +, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<X˚ Ÿ, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
eT]j·TT #Û·rÔdt|òüTsY\T yÓTT<ä{Ï ◊<äT kÕúHê\˝À e⁄+&É>±— &Ûç©¢, \ø£åB«|t, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY eT]j·TT
»eT÷à ø±oàsY\T ÁøÏ+~ ◊<äT kÕúHê\˝À e⁄HêïsTT. Hê>±˝≤+&é˝À Á>±MTD |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥T
33
(54.0%) n~Ûø+£ >± e⁄+&É>±, &Û©ç ˝¢ À (31.1%) n‘·´\Œ Á>±MTD |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥TqT >∑eTì+#·e#·TÃqT.
|ü≥Dº |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥T≈£î dü+ã+~Û+∫ &ÜeTHé &ÉjT· T´, <ëÁ<ë q>∑sY Vü≤y˚*, dæøÿÏ +,
eTDÏ|üPsY eT]j·TT $TCÀsê+ yÓTT<ä{Ï ◊<äT kÕúHê˝À¢ ñ+&É>±— \ø£åB«|t, ;Vü‰sY, C≤s¡â+&é, ñ‘·Ôs¡ Á|ü<˚XŸ
eT]j·TT sê»kÕúHé ÁøÏ+~ ◊<äT kÕúHê˝À¢ ñHêïsTT, &ÜeTHé &ÉjT· T´ (53.6%) ˝À n‘·´~Ûø£ |ü≥Dº |üì
uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥T e⁄+&É>±, \ø£Bå «|t (28%) ˝À n‘·´\Œ |ü≥Dº |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥T ñqï~.
|ü{øºÏ `£ 3.4: uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À yÓTT‘·+Ô ÁXÊ$T≈£î\T eT]j·TT |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥T (WPR)
yÓTT‘·Ô+ ÁXÊ$T≈£î\T (Á|ü<Ûëq G ñbÕ+‘·) |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´ πs≥T (WPR)
dü+e‘·‡s¡+
yÓTT‘·Ô+ Á>±MTD |ü≥ºD yÓTT‘·Ô+ Á>±MTD |ü≥ºD
1981 244,604,986 197,308,289 47,296,697 36.8 38.9 30
1991 314,131,370 249,028,944 65,102,426 37.5 40 30.2
2001 402,234,724 309,956,070 92,278,654 39.1 41.7 32.3
2011 481,888,868 348,743,092 133,145,776 39.8 41.8 35.3
Source: Analytical Report on Primary Census Abstract.
2. eTVæ≤fi≤ ÁXÊ$Tø£ X¯ø:ÔÏ ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ˝À eTs=ø£ eTTK´ \ø£åD+ eTVæ≤fi≤ ÁXÊ$T≈£î\T ‘·≈£îÿe>± e⁄+&É&É+.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£ ìsêàD≤ìï #·÷ùdÔ eTVæ≤fi≤ ÁXÊ$T≈£î\T ‘·≈î£ ÿe>± e⁄+&É&+É ÄX¯Ãs¡´+ ø£*–+#·<Tä .
nsTT‘˚ 70 dü+e‘·‡sê\ kÕ«‘·+Å‘´· + ‘·sT¡ yê‘· ≈£÷&Ü, eTVæ≤fi≤ ÁXÊ$T≈£î\T ‘·≈î£ ÿe>± e⁄+&É&+É XÀ#·˙j·T+.
eTq<˚X¯+˝À Ä]úø£+>± yÓqTø£ã&çq esêZ˝…’q ¬s’‘ê+>∑+, #˚‹eè‘·TÔ\yês¡T eT]j·TT ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\T
yÓTT<ä˝…’q yê]˝ÀH˚ Ád”Ô uÛ≤>∑kÕ«eT´ πs≥T m≈£îÿe>± ñ+≥Tqï~. BìøÏ Á|ü<Ûëq ø±s¡D+ Ä]úø£ dæú‹>∑‘·T\T
u≤>± ˝Òø£b˛e&Éy˚T. 2011 ôdHÓ‡dt Á|üø±s¡+, eTVæ≤fi≤ ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ uÛ≤>∑kÕ«eT´ πs≥T 25.51% ø±>±,
|ü⁄s¡Twüß\ ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ uÛ≤>∑kÕ«eT´ πs≥T 53.26%>± e⁄qï~. nsTT‘˚ Á>±MTD eTVæ≤fi≤ ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ
uÛ≤>∑kÕ«eT´ sπ ≥T 30.02% ‘√ ø=+‘· yÓTs¡T>±Z e⁄+~.
3.8.1 eè‘·TÔ\ eédüú ìsêàD+ eT]j·TT Ä]úø±_Ûeè~Δ
Ä]úø±_Ûeè~Δ, Ä]úø£ eédüú˝À $$<Ûä s¡ø±\ eè‘·TÔ\qT düèwæºdüTÔ+~. eè‘·TÔ\ eédüú ìsêàD≤ìï
|ü]o*+#·&+É <ë«sê $$<Ûä eè‘·T\Ô ˝À ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ m˝≤ |ü+|æD° »]+<äH~˚ ‘Ó\TdüT+Ô ~. ˇø£ <˚X¯ »HêuÛ≤
n<Ûä´j·Tq+˝À eè‘·TÔ\ eédüú ìsêàD≤ìï n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&É+ ˇø£ eTTKýÓTÆq n+X¯+. Ä]úø£y˚‘·Ô\T
eè‘·T\Ô qT eT÷&ÉT s¡ø±\T>± $uÛõÑ +#ês¡T. n$:
1. ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+: á s¡+>∑+˝À eékÕj·T+, |üX¯ódü+es¡Δø£, n≥M eT]j·TT eT‘·‡´ |ü]ÁX¯eT yÓTT<ä˝…’q
yê{Ïì #˚sêÃs¡T. ÁbÕ<Ûä$Tø£ s¡+>∑+˝Àì |ü]ÁX¯eT\T Á|üø£è‹ô|’ Ä<Ûës¡|ü&çq |ü]ÁX¯eT\T. á s¡+>∑+˝Àì ñ
‘·Œ‘·T\Ô T e÷qe ñìøÏøÏ m+‘√ nedüs+¡ . á s¡+>∑+ ñ‘·Œ‘·T\Ô T Á|ü»\≈£î ÁbÕ<Û$ä Tø£yTÓ qÆ $ ø±e&É+ e\q
Bìì ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+ n+{≤s¡T.
2. ~«rj·T s¡+>∑+: ∫qï ‘·s¡Vü‰ eT]j·TT ô|<ä› m‘·TÔq ‘·j·÷Ø |ü]ÁX¯eT\qT ~«rj·T s¡+>∑+˝À #˚sêÃs¡T.
ÁbÕ<Û$ä Tø£ s¡+>∑+ qT+&ç \_Û+#˚ eTT&çdsü T¡ ≈£îô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñqï+<äTq á s¡+>∑+qT ~«rj·T s¡+>∑+>±
|æ\TkÕÔs¡T.
34
3. ‘·èrj·T s¡+>∑+: u≤´+øÏ+>¥, ;Ûe÷, yêDÏ»´+ eT]j·TT ô|ò’HêHé‡\qT ‘·èrj·T s¡+>∑+˝À #˚sêÃs¡T. á
s¡+>∑+˝Àì ùde\≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· ñqï+<äTq á s¡+>±ìï ùdyê s¡+>∑+>± eéVæ≤]kÕÔsT¡ .
eè‘·T\Ô eédüú ìsêàD+˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ\≈£î, Ä]úø±_Ûeè~ΔøÏ düìïVæ≤‘· dü+ã+<Û+ä e⁄+≥T+~.
<˚X¯+˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£ s¡+>∑+ qT+&ç ~«rj·T s¡+>±ìøÏ ˝Ò<ë ‘·èrj·T (ùdyê) s¡+>±ìøÏ m≈£îÿe ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ
‘·s¡* yÓfi¯fl&É+ e\q Ä]úø±_Ûeè~Δ πs≥T eT]j·TT ‘·\dü] Ä<ëj·T kÕúsTT ô|s¡T>∑T‘êsTT. eè‘·TÔ\ eédüú
e÷s¡TŒ >∑T]+∫ A.G.B. |òæwüsY e÷≥˝À¢ ªª|ü⁄s√>∑$TdüTÔqï Ä]úø£ eédüú˝À ñbÕ~Û eT]j·TT ô|≥Tºã&ÉT\T
ÁbÕ<Û$ä Tø£ s¡+>∑+ qT+&ç ~«rj·T s¡+>±ìøÏ, ø=+‘· m≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT˝À ‘·èrj·T s¡+>±ìøÏ dæsú +¡ >± e÷s¡T‘êsTT.μμ
n+<äTe\¢ Ä]úø±_Ûeè~Δ y˚>+∑ >± eè~Δ #Ó+<ä&ÜìøÏ ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ n+‘·s‘Z¡ · s¡+>∑ e÷]Œ&ç nH˚~
m+‘√ nedüs+¡ . Ç~ eékÕj·T s¡+>∑+˝À Ä<ÛTä ìø£ ñ‘·Œ‹Ô |ü<‘Δä T· \qT Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É e\¢ eékÕj·T+˝À
ñ‘êŒ<äø‘£ · ô|]–q|ü⁄Œ&ÉT e÷Á‘·yT˚ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº eékÕj·T+˝À ñ‘êŒ<äø‘£ · ô|s¡T>∑T<ä\ $T>∑T\T
@s¡Œ&çq|ü⁄&ÉT ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ eékÕj·T+ qT+&ç Ç‘·s¡ s¡+>±\≈£î ã~© ne⁄‘·T+~. ~«rj·T, ‘·èrj·T
s¡+>±\≈£î ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ n+‘·s‘Z¡ +· >± Ç‘·s¡ s¡+>±\˝À ã~© eT]j·TT y˚>+∑ @ y˚Ts¡≈î£ e⁄+≥T+<äH~˚
ÁbÕ<Ûä$Tø£ s¡+>∑+˝À ñ‘êŒ<äø£‘· ô|s¡T>∑T<ä\ πs≥Tô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
3.9 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤-eè‘·T\Ô yêØ |ü+|æD°

»HêuÛ≤ jÓTTø£ÿ eè‘·T\Ô yêØ |ü+|æD° n_Ûeè~Δ kÕúsTTì eT]j·TT Ä]úø£ eédü˝ú À kÕ~Û+∫q yÓ$’ <Û´ä ‘·qT
Á|ü‹_+_düT+Ô ~. 1901 qT+&ç 2011 es¡≈î£ ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤ eè‘·T\Ô yêØ |ü+|æD˝° À <äXÊã› ø±\+˝À
e∫Ãq yÓ$’ <Ûë´ìï |ü{øºÏ £ 3.5 ˝À ù|s=ÿqã&ç+~.
|ü{øºÏ `£ 3.5: ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤ ` eè‘·T\Ô yêØ |ü+|æD°

eè‹Ô / s¡+>∑+ 1901 1951 1961 1971 1981 1991 2001 2011
ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+: eékÕj·T
nqTã+<Ûä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T 71.8 72.1 71.8 72.1 68.8 66.8 56.8 48.9
|ü]ÁX¯eT\T (1G2G3) 12.6 10.7 12.2 11.1 13.6 12.7 8.2 4.4
1. yÓTÆì+>¥ ø±«Ø 0.1 0.6 0.5 0.5 0.6 0.6 0.6 0.5
2. ‘·j·÷Ø 11.7 9.0 10.6 9.4 11.3 10.2 13.9 13.2
3. ìsêàD+ 0.8 1.1 1.1 1.2 1.7 1.9 3.7 10.6
ùde\T (4G5G6) 15.6 17.2 16.0 16.8 17.6 20.5 5.1 6.7
4. yêDÏ»´+ 6.0 5.2 4.0 5.6 6.3 7.5 9.4 11.4
5. s¡yêD≤ ø£eT÷´ìπøwüHé 1.1 1.5 1.6 2.5 2.7 2.8 4.0 4.4
6. Ç‘·s¡ ùde\T 8.5 10.5 10.4 8.5 8.6 10.2 11.7 10.9
yÓTT‘·Ô+ 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Source: Various reports of Census 1951to 2011.
35
|ü{Ïºø£ 3.5 Á|üø±s¡+ 1951˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£ s¡+>∑yÓTÆq eékÕj·T+ eT]j·TT <ëì nqTã+<Ûä
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤ 72.1% ñqï~. á s¡+>∑+˝À ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤ 1971 es¡≈î£ dæsú +¡ >±
ñ+&É>± 1981 Hê{ÏøÏ Bì˝À dü«\Œ ‘·>T∑ <Z \ä (68.8%) qyÓ÷<Ó+’ ~. á s¡+>∑+˝À ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤ XÊ‘·+
1991 ˝À <ë<ë|ü⁄ dæsú +¡ >± e⁄+~. nsTT‘˚, 2001 qT+&ç ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+˝À ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤ XÊ‘·+˝À
‘·>∑TZ‘·Tqï <Û√s¡DÏ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ 2011 ˝À ≈£L&Ü ø=qkÕ–+~. 1951 qT+&ç 2011 eT<Ûä´ ø±\+˝À
ÁbÕ<Û$ä Tø£ s¡+>∑+˝À yÓTT‘·+Ô ø°Då ‘· ≈π e\+ 23% e÷Á‘·yT˚ qyÓ÷<Ó+’ ~. Bìì ã{Ïº eTq<˚X+¯ ˝À Ç|üŒ{Ïø°
dü>+∑ ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ JeH√bÕ~Û eékÕj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+<äì ns¡+ú ne⁄‘·T+~. eTq<˚X+¯ ˝À eékÕj·Ts¡+>∑
Ä<ëj·T+ yê{≤ >∑D˙j·T+>± ø°Då +Ï #·>±, <ëì ñbÕ~Û yê{≤ e÷Á‘·+ dü«\Œ+>±H˚ ‘·–+Z ~. n_Ûeè~Δ
#Ó+~q <˚XÊ\˝À õ&ç|æ eT]j·TT ñbÕ~Û˝À eékÕj·T s¡+>∑+ yê{≤ ≈π e\+ 3% - 5%. nsTT‘˚
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À õ&ç|æ eT]j·TT ñbÕ~Û˝À eékÕj·T+ jÓTTø£ÿ yê{≤\T 15% eT]j·TT 49% >± e⁄qï$.
ñbÕ~Û˝À |ü]ÁX¯eT eT]j·TT ùdyê s¡+>±\ yê{≤\T >∑D˙j·T+>± n+fÒ |ü]ÁX¯eT 14% eT]j·TT ùde\T
9.5% bÕsTT+≥¢‘√ ô|]>±sTT. ñbÕ~Û $wüjT· +˝À á s¬ +&ÉT s¡+>±\ yê{≤ >∑D˙j·T+>± yÓTs¡T>∑T|ü&+ç ~.
@<˚yTÓ HÆ ê, ùdyê s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ ñbÕ~Û yê{≤\T |ü]ÁX¯eT s¡+>∑+ ø£+fÒ #ê˝≤ m≈£îÿe.
yêDÏ»´+, s¡yêD≤ yÓTT<ä˝q’… s¡+>±\T uÛ≤Ø>± $dü]Ô +∫q+<äTq 1991 ‘·sT¡ yê‘· ø±\+˝À, ùdyê
s¡+>∑+˝À ñbÕ~Û >∑D˙j·T+>± ô|]–+~. qe+ãsY 4, 2011 q uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|üø{£ +Ï ∫q NMP-
(H˚wüq˝Ÿ e÷qT´bòÕ´ø£Ã]+>¥ bÕ\d”)˝À 2022 Hê{ÏøÏ ‘·j·÷Ø s¡+>∑+˝À 100 $T*j·Tq¢ n<äq|ü⁄
ñ<√´>±\qT düèwæ+º #ê\ì \ø£´å +>± ô|≥Tº≈î£ +~.
3.10 eè‘·TÔ\yêØ ìsêàD+˝À e÷s¡TŒ\T sêø£b˛e&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T

eè‘·T\Ô yêØ ìsêàD+˝À e÷s¡TŒ\T sêø£b˛e&ÜìøÏ øÏ+~ n+XÊ\T ø±s¡D+>± ù|s=ÿqe#·TÃqT.
1. Á>±MTD Ä]úø£ eédüú n_Ûeè~ΔøÏ, <˚X¯+˝À |ü⁄wüÿ\+>± eT]j·TT ñbÕ~Û ˝Ò≈£î+&Ü ñqï ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔì
ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e{≤ìøÏ, ÁXÊ$T≈£î\ ñ‘êŒ<äø‘£ q· T ô|+#·&ÜìøÏ |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\˝À #˚jT· e\dæq
Á|üjT· ‘·ï+ #˚jT· &É+˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ $|ò\ü yÓT+Æ ~. ìs¡T<√´>∑+ ‘·–+Z #·&ÜìøÏ eT]j·TT Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢
ñbÕ~Û ø£*Œ+#·&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ dü+e‘·‡sê\ ø=B› #˚dqæ Á|üjT· ‘êï\T ô|÷ò s¡+>± $|ò\ü eTj·÷´sTT.
2. eTq<˚X+¯ ˝À uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\ \øå±´\qT kÕ~Û+#·&+É ˝À eT]j·TT ∫qï eékÕj·T<ës¡T\≈£î ø£eT‘ê\qT
@sêŒ≥T #˚jT· &É+˝À #˚dqæ Á|üjT· ‘êï\T ≈£÷&Ü $|ò\ü eTj·÷´sTT.
3. |üs|¡ ‹ü eT]j·TT e÷¬sÿ{Ï+>¥ s¡÷|ü+˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ n+~+#˚ kÂø£sê´\T, ms¡Te⁄\≈£î sêsTTr\T
yÓTT<ä˝q’… $ ù|<ä eT]j·TT ∫qï s¬ ‘’ T· \≈£î >±≈£î+&Ü, n~Ûø£ uÛ÷Ñ $Tì ø£*–ñqï dü+|üqï ≈£î≥T+u≤\π≈
Á|üj÷Ó »q+ #˚≈÷£ sêÃsTT.
4. |ü⁄qs¡T<äΔs¡D |üqT\T, j·T+Á‘ê\ eTs¡eTà‘·TÔ, Á>±MTD s¡yêD≤ ùde\T e+{Ï eékÕj˚T‘·s¡ Á>±MTD
ñbÕ~Ûì n_Ûeè~Δ #˚jT· &ÜìøÏ Á|üD≤[ø± y˚‘\Ô· T ‘·≈î£ ÿe Á|üjT· ‘·ï+ #˚XÊs¡T.
5. Á|üD≤[ø±y˚‘·Ô\T |ü]ÁX¯eT\qT n_Ûeè~Δ #˚j·T&ÜìøÏ, ô|<ä› m‘·TÔq eT÷\<Ûäq edüTÔe⁄\qT düèwæº+#˚
s¡+>±\ô|’ m≈£îÿe>± düŒ+~+#êπs ø±˙, ∫qï ‘·sV¡ ‰ü eT]j·TT ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\ n_Ûeè~Δô|’ m≈£îÿe
düŒ+<äq ˝Òøb£ ˛e&É+ »]–+~. n~Ûø£ yÓTT‘·+Ô ˝À eT÷\<Ûqä kÕeTs¡´ú + ø£*–q uÛ≤Ø kÕúsTT |ü]ÁX¯eT\T
ñbÕ~Ûì düèwæ̃+#·˝øÒ b£ ˛e&ÉyT˚ ø±ø£, eè‘·T\Ô ìsêàD+ô|’ ≈£L&Ü Á|üu≤Û yêìï #·÷|ü˝øÒ b£ ˛j·÷sTT.
36
5. |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´+ πs≥T¢ Á|ü<∏äeT kÕúHê˝À¢ e⁄qï ◊<äT sêÁcÕº\T / πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT.
..........................................................................................................................................
3.11 kÕsê+X¯+
Ä]úø±_Ûeè~Δì ìs¡sí TT+#˚ n+XÊ\˝À »HêuÛ≤ ˇø£{.Ï Á|ü|+ü #· »HêuÛ≤˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ 17.99 XÊ‘·+
ø£*– e⁄+~. eTq<˚X+¯ ˝À »q kÕ+Á<ä‘· 1901 ˝À 77 eT+~ e⁄+&É>±, 1951 Hê{ÏøÏ 117 øÏ ô|]–+~.
2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ 382 eT+~øÏ #˚sT¡ ≈£î+~. ˇø£ <˚X+¯ ˝À y˚>+∑ >± ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤ rÁeyÓTqÆ
ÄVü‰s¡ ø=s¡‘q· T düèwædº Tü +Ô ~. eTq <˚X+¯ ˝À »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ sπ ≥T m≈£îÿe>± e⁄qï ø±s¡D+>±, ‘·\dü] kÕ>∑T
uÛ÷Ñ $T $d”sÔ +í¡ ‘·–+Z ~. Ä]úø±_Ûeè~Δ nH˚~ Ä]úø£ eédü˝ú À $$<Ûä s¡ø±\ eè‘·T\Ô qT düèwædº Tü +Ô ~. eè‘·T\Ô eédüú
ìsêàD+ <ë«sê $$<Ûä eè‘·T\Ô ˝À ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ jÓTTø£ÿ |ü+|æDì° ns¡+ú #˚dTü ø=qe#·TÃqT. ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ <˚X+¯ ˝Àì
ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+ qT+&ç Ç‘·s¡ s¡+>±\≈£î ã~© eT]j·TT y˚>+∑ ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+˝À ñ‘êŒ<äø‘£ · ô|s¡T>∑T<ä\
sπ ≥Tô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+<äì á uÛ≤>∑+ <ë«sê ‘Ó\TdüT≈£îHêï+.

1. »q kÕ+Á<ä‘· n+fÒ dü>≥∑ Tq #·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝ÀMT≥s¡T $d”sÔ +í¡ ˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\ dü+K´. eTq<˚X+¯ ˝À
»q kÕ+Á<ä‘· 1901 ˝À 77 eT+~ e⁄+&É>±, 1951 Hê{ÏøÏ 117 eT+~øÏ ô|]–+~. 2011
»HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+, 382 eT+~øÏ #˚sT¡ ≈£î+~. 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ ;Vü‰sY, |ü•ÃeT
u…+>±˝Ÿ, π≈s¡fi¯, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ\T n~Ûø£ »qkÕ+Á<ä‘· ø£*–q sêÁcÕº\T>± |ü]>∑DÏ+#·ã&Ü¶sTT.
2. eTq <˚X+¯ ˝À Á|ü‹ 1000 eT+~ |ü⁄s¡Twüß\≈£î m+‘· eT+~ Åd\Ô” T e⁄Hêïs¡H˚ <ëìì *+>∑ ìwüŒ‹Ô
dü÷∫düT+Ô ~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|ü‹ 1000 eT+~ |ü⁄s¡Twüß\≈£î, Åd\Ô” dü+K´ 1901 ˝À 972, 1921
˝À 955, 1961 ˝À 941, 1971 ˝À 930, 1981 ˝À 933 e⁄+&É>± 1991 ˝À 929 øÏ ‘·–+Z ~.
nsTT‘˚ eT∞fl 2001 ˝À 933≈£î ô|]–+~. 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ *+>∑ ìwüŒ‹Ô 943.
eTq<˚X+¯ ˝À ≈π s¡fi¯ sêh+˝À |ü⁄s¡Twüß\ »HêuÛ≤ ø£+fÒ Åd\Ô” »HêuÛ≤ m≈£îÿe ñqï~.
3. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ sπ ≥T≈£î ø±s¡DeTj˚T´ n+XÊ˝Òe+fÒ: y˚&ç yê‘êes¡D+, u≤\´ $yêVü‰\T,
eT‘·eTT-qeTàø±\T, ìs¡øså£ êdü´‘· eT]j·TT ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D |ü]v±„q+ ˝Òøb£ ˛e&É+, ù|<ä]ø£+,
»qHê\ sπ ≥T m≈£îÿe, eTs¡D≤\ sπ ≥T ‘·≈î£ ÿe, kÕe÷»ø£ uÛÁÑ <ä‘· ˝Òøb£ ˛e&É+, X¯sD¡ ≤s¡T\ú sêø£.
4. »HêuÛ≤ $k˛Œ≥q+ nH˚~ ˇø£ <˚X+¯ m<äTs=ÿ+≥Tqï rÁeyÓTqÆ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ |ü]dæ‹ú . Ç~ »HêuÛ≤
ô|s¡T>∑T<ä\ jÓTTø£ÿ n~Ûø£ sπ ≥TqT dü÷∫düT+Ô ~. Bìe\¢ Ä]úø±_Ûeè~Δ sπ ≥T ø°Då dÏ Tü +Ô ~. »HêuÛ≤ $k˛Œ≥q+
nH˚~ »HêuÛ≤ |ü]es¡qÔ dæ<ëΔ+‘·+˝Àì s¬ +&Ée <äX.¯ á <äX˝¯ À eTs¡D≤\ sπ ≥T ‘·≈î£ ÿe>± e⁄+&ç,
»qHê\ sπ ≥T m≈£îÿe>± e⁄qï ø±s¡D+>± <˚X+¯ ˝À »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ n~Ûø+£ >± e⁄+≥T+~.
5. 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+, eTq<˚X+¯ ˝À yÓTT‘·+Ô |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´+ sπ ≥T Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<X˚ Ÿ, dæøÿÏ +,
&ÜeTHé &ÉjT· T´, Hê>±˝≤+&é eT]j·TT #Ûr· dÔ |t Tüò sY\T ô|’ ◊<äT kÕúHê\˝À e⁄+&É>± \ø£Bå «|t,
ñ‘·sÔ ¡ Á|ü<X˚ Ÿ, &Ûç©,¢ ;Vü‰sY eT]j·TT »eT÷à ø±oàsY\T ÁøÏ+~ ◊<äT kÕúHê\˝À ñHêïsTT.
37
1. »q kÕ+Á<ä‘·ô|’ ˇø£ yê´K´ sêj·T+&ç.
2. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À »HêuÛ≤ y˚>+∑ >± ô|s¡>&∑ ÜìøÏ ø±s¡D≤\T @$?
3. »HêuÛ≤ $k˛Œ≥q+ n+fÒ @$T{Ï?
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ jÓTTø£ÿ \ø£åD≤\qT #·]Ã+#·+&ç.
2. »HêuÛ≤ $<Ûëq+`2000qT $e]+#·+&ç.
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ b˛ø£&É\qT $X‚¢wæ+#·+&ç.
4. eè‘·TÔ\ eédüú ìsêàD+˝À e÷s¡TŒ≈£î, yÓ’|òü˝≤´ìøÏ ø±s¡DyÓTÆq n+XÊ\qT |ü]o*+#·+&ç.
5. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´ πs≥¢˝Àì e÷s¡TŒ\qT $e]+#·+&ç.
1. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À n‘·´~Ûø£ »q kÕ+Á<ä‘· ø£*–q ≈π +Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T @$?
m) &Ûç©¢-#·+&û|òüTsY _) #·+&û|òüTsY-\ø£åB«|t dæ) &Ûç©¢-\ø£åB«|t &ç) &Ûû©¢-<ëÁ<ë
2. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ n‘·´~Ûø£ eTVæ≤fi≤ »HêuÛ≤ ø£*–q
sêh+ @~?
m) Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ _) π≈s¡fi¯ dæ) ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ &ç) ‘·$Tfi¯Hê&ÉT
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À @ ej·TdüT‡ yê]ì ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T?
m) 16-60 _) 22-59 dæ) 15-60 &ç) 15-59
4. 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À nø£så êdü´‘· sπ ≥T m+‘·?
m) 70.06 _) 74.04 dæ) 80.05 &ç) 75.05
düe÷<ÛëHê\T: 1) m 2) _ 3) &ç 4) _
38
B. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
m) 68.33 i) |ü⁄s¡Twüß\ Äj·TTsê›j·T+
_) 65.8 ii) eTVæ≤fi¯\ Äj·TTsê›jT· +
dæ) 21 iii) j·TTe‘·T\ $yêVü≤ ø£˙dü ej·TdüT‡
&ç) 18 iv) 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ Ád”n

Ô ø£så êdü´‘· sπ ≥T
Ç) 65.46 v) j·TTe≈£î\ $yêVü‰ ø£˙dü ej·TdüT‡
düe÷<ÛëHê\T: m) ii _) i dæ) v &ç) iii Ç) iv

C. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. 2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ .
2. NRR jÓTTø£ÿ dü+øÏå|”Ôø£s¡D .
3. eTq <˚X+¯ ˝À ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D ø±s¡´Áø£e÷ìï dü+e‘·‡s¡+˝À Á|üy˚X¯ ô|{≤ºs¡T.
4. msTT&é‡ jÓTTø£ÿ dü+øÏå|”Ôø£s¡D .
5. n‘·´~Ûø£ nø£åsêdü´‘· πs≥T sêÁwü+º ˝À ñ+~.
düe÷<ÛëHê\T: 1) 121.09 ø√≥T¢— 2) ìø£s¡ |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô sπ ≥T (Net Reproduction Rate); 3) 1952—
4) Acquired Immune Deficiency Syndrome; 5) π≈s¡fi¯
3.14 |ü<äø√X¯+
1. »HêuÛ≤ &ç$&Ó+&é: »HêuÛ≤˝À ÁXÊ$Tø£ ej·TdüT‡yê] yê{≤ ô|s¡T>∑T‘·Tqï ø±s¡D+>± Ä]úø£ eè~Δ πs≥T
ô|s¡T>∑T<ä\≈£î ñ|üø]£ +#˚ »HêuÛ≤qT »HêuÛ≤ &ç$&Ó+&é>± ìs¡«∫+#·ã&ç+~.
2. »q kÕ+Á<ä‘:· dü>≥∑ Tq #·<sä |¡ ⁄ü øÏ.MT≈£î ìedæ+#˚ »HêuÛ≤qT »q kÕ+Á<ä‘· n+{≤s¡T.
3. dü+‘êH√‘·Œ‹Ô sπ ≥T: yÓTT‘·+Ô |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô ø±\+˝À Ád”Ô Á|üdyü ê\ dü+K´qT dü+‘êH√‘·Œ‹Ô sπ ≥T n+{≤s¡T.
4. *+>∑ ìwüŒ‹Ô: Ç~ yÓsTT´ eT+~ |ü⁄s¡Twüß\≈£î, Åd\Ô” dü+K´qT dü÷∫düT+Ô ~.
5. »HêuÛ≤ $k˛Œ≥q+: ˇø£ <˚X+¯ ˝À $|üØ‘·yTÓ qÆ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\qT dü÷∫düT+Ô ~.

1. Mahindra K. Premix: “Population of India in the New Millennium Census 2001.” (New
Delhi, 2006).
2. Pravin Visaria: “Demographic Aspects of Development” (Uma Kapila (ed) Indian
Economy Since Independence (New Delhi- 2003).
3. V.K. Puri & S.K. Misra: “Indian Economy” 37th Edition, 2019.
4. Government of India: Economic Survey: 2018 & 2019.
39
K+&É+` II
C≤rj·÷<ëj·T+, Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T, ù|<ä]ø£+ eT]j·TT ìs¡T<√´–‘·

á K+&É+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ <Û√s¡DT\T eT]j·TT $$<Ûä s¡+>±\ yê{≤,
Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\ |ü]e÷D+ eT]j·TT ìyês¡D #·s´¡ \qT $X‚w¢ +æ #·&yÉ TÓ qÆ ~. <˚X+¯ m<äTs=ÿ+≥Tqï
»+≥ düeTdü´˝…q’ ù|<ä]ø£+ eT]j·TT ìs¡T<√´–‘·\qT $e]+#·&+É »]–+~. Bì‘√bÕ≥T Á|üD≤[ø£
ø±\+˝À neT\T #˚jT· ã&çq ù|<ä]ø£+ eT]j·TT ñbÕ~Û ø£\Œq ø±s¡´Áø£e÷\qT düMTøÏ+å #·&yÉ TÓ qÆ ~.
uÛ≤>∑+ ` 4 : uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À C≤rj·T<ëj·T+ : n+#·Hê\T, <√s¡DT\T eT]j·TT ≈£Ls¡TŒ
uÛ≤>∑+ ` 5 : uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À ù|<ä]ø£+, Ä<ëj·T ndüe÷qfi¯\T
uÛ≤>∑+ ` 6 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ìs¡T<√´–‘·
40
uÛ≤>∑+-4: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À C≤rj·T<ëj·T+ : n+#·Hê\T, <√s¡DT\T
eT]j·TT ≈£Ls¡TŒ
$wüjT· Áø£eT+
4.0 \øå±´\T
4.1 |ü]#·j·T+
4.2 C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ n+#·Hê\ |üPs¡«|üsê\T
4.2.1 kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡«|ü⁄ n+#·Hê\T
4.2.2 kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡ n+#·Hê\T
4.3 C≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê\ |ü]XÀ<ÛHä ê |ü<‹Δä
4.4 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ <Û√s¡DT\T
4.5 C≤rj·÷<ëj·T+˝À $$<Ûä s¡+>±\ yê{≤
4.6 dü÷ú\ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À Á|üuÛÑT‘·«+, Áô|’y˚{Ÿ s¡+>±\ yê{≤
4.7 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À C≤rj·÷<äjT· |ü⁄ n+#·Hê\˝À >∑\ Çã“+<äT\T
4.8 kÕsê+X¯g
4.9 MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø√+&ç ` qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T
4.11 |ü<äø√X¯+
4.12 #·<äee\dæq |ü⁄düÔø±\T
4.0 \øå±´\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ eè~Δ˝Àì dü÷ú\ <√s¡DT\qT, |ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹ì eT]j·TT
n+#·Hê\qT á uÛ≤>∑+ |ü]o*düT+Ô ~. á uÛ≤>±ìï #·~$q ‘·sT¡ yê‘· MTs¡T :
● kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡« eT]j·TT kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s|¡ ⁄ü ø±˝≤\˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì C≤rj·÷<äjT· |ü⁄
n+#·Hê\qT ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T—
● C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ n+#·Hê\˝À ñ|üjÓ÷–+∫q |ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹ |ü≥¢ ˇø£ ne>±Vü≤q≈£î
sê>∑\T>∑T‘ês¡T—
● C≤rj·÷<ëj·T+˝À dü÷\ú <√s¡DT\qT ns¡+Δ #˚dTü >∑\T>∑T‘ês¡T—
● C≤rj·÷<ëj·T+˝À s¡+>±\ yê] ≈£Ls¡TŒqT $X‚w¢ +æ #·>\∑ T>∑T‘ês¡T — eT]j·TT
41
● C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ n+#·Hê\˝À>∑\ Çã“+<äT\qT $e]+#·>\∑ TZ‘ês¡T.
4.1 |ü]#·j·T+
C≤rj·÷<ë|ü⁄ n+#·Hê |ü\T yêdü$Ô ø£ düeTdü´\qT ø£*– ñ+~. <ä‘êÔ+X¯ $esê\T düs¬ q’ Ø‹˝À
n+<äTu≤≥T˝À ˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢ á düeTdü´\T Á|ü<ëÛ q+>± <√´‘·øe£ Te⁄‘·THêïsTT. yêdüyÔ êìøÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
C≤rj·÷<ëj·T+qT n+#·Hê y˚dTü qÔ ï|ü&ÉT eT÷&ÉT |ü<‘Δä T· \qT ne\+_ÛdTü qÔ ï|üŒ{Ïø˙Ï , @s¡+>±ìøÏ @ |ü<‹Δä
nqTyÓq’ <√, Ä |ü<‹Δä ì ne\+_ÛdTü HÔ êïs¡T. ø±˝≤qT>∑‘+· >± Ä]Δø£ eédüú Á|ü>‹∑ ì C≤rj·÷<ëj·T <Û√s¡DT\T
Á|ü‹_+_kÕÔsTT. 1950 ` 51, 2017 ` 18 eT<Û´ä ø±\+˝À kÕ«qTuÛeÑ +˝À Á|ü»\, Á|ü‘´˚ ø£+>± n~Ûø±s¡T\
}Vü≤\≈£î nqT>∑TD+>± Ä]Δø£ eédüú |ü˙rs¡T n+‘·>± #Ó|üø√<ä–+~>± ˝Ò<äT. Á|üD≤[ø± ø±\+
ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq|üŒ{Ï qT+∫ C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ ≈£Ls¡TŒ˝À ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ eT÷˝≤\ e\¢ Ä]Δø£ eè~Δ
Á|üÁøÏjT· dü+uÛ$Ñ +∫+~. Á|üdTü ‘Ô +· , uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ìø£s¡ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À ùde\ s¡+>∑+ Á|üã\yÓTqÆ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT
dü+‘·]+#·Tø=+~. Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>±\ s¬ +&ç+{Ï düe÷Vü≤s¡yT˚ C≤rj·÷<ëj·T+. 1951 ø£+fÒ eTT+<äT
Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑+ yê{≤ #ê˝≤ dü«\Œ+>± ñ+&˚~. Á|üD≤[ø°øs£ D¡ ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ |üŒ{Ï qT+∫ C≤rj·÷<äjT· +˝À
Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ yê{≤ Áø£eT+>± ô|]–+~.
4.2 C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ n+#·Hê\ |üPs¡«|üsê\T

C≤rj·÷<ëj·T <Û√s¡DT\T Á|ü‘´˚ øÏ+∫ dü÷\ú ˝Ò<ë ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô, ‘·\dü] dü÷\ú ˝Ò<ë ìø£s¡
C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô, dü÷\ú ˝Ò<ë ìø£s¡ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô jÓTTø£ÿ s¡+>±\ yê] $uÛ»Ñ q Ä]Δø£ eédüú Á|ü>‹∑ ì düs¬ q’ $<Û+ä >±
Á|ü‹_+_kÕÔsTT. C≤rj·÷<ëj·T ø£$T{° (1949) Á|üø±s¡+ ªª~«>∑TD°øè£ ‘·+ #˚jT· ≈£î+&Ü ìØí‘· ø±\ eé~Û˝À
kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚dqæ edüTeÔ ⁄ ùde\ yÓTT‘·+Ô |ü]e÷D≤ìï C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄
n+#·Hê eT~+|ü⁄ #˚dTü +Ô ~.μμ ø±ã{Ï,º ˇø£ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À ˇø£ <˚X+¯ ˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚dqæ edüTùÔ de\ ìø£s¡
$\TeqT C≤rj·÷<ëj·T+ ø=\TdüT+Ô ~. C≤rj·÷<ëj·TeTH˚~ ì\«>± ø±≈£î+&Ü Á|üyêVü≤|ü⁄ uÛ≤eq>± ñ+≥T+~.
C≤rj·T dü+|ü<Hä ~˚ ì]Δwºü düeTj·T+˝À ˇø£ <˚X|¯ ⁄ü edüTeÔ ⁄\qT ì\e s¡÷|ü+˝À ø=\TdüT+Ô ~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À C≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê\T $‘·Ô dü+e‘·‡sêìøÏ dü+ã+~Û+∫q$>± ñ+{≤sTT.
(@Á|æ˝Ÿ 1 qT+∫ e÷]Ã 31 es¡≈î£ ) kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡« ø±\+˝À uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À C≤rj·÷<ëj·÷ìï
n+#·Hê y˚jT· &É+ô|’ m˝≤+{Ï ì]Δwºü Á|üjT· ‘êï\T #˚jT· ˝Ò<Tä . Á_{Ïwt bÕ\Hê ø±\+˝À |ü\Te⁄s¡T |ü\T
s¡ø±\T>± n+#·Hê\T y˚XÊs¡T. n+<äT˝À <ë<ëu≤sTT HÍs√J (1868) $\j·T+ ~π>“ (1899), |ò+æ &¢̊|Áæò sêdt
(1911, 1922, 1931), cÕ, ø±+ã{≤º (1921), $.¬ø. ÄsY.$.sêe⁄ (1925 ` 29, 1931 ` 32), ÄsY.
dæ. <˚XÊjYT (1931 ` 40)\ n+#·Hê\T #Ó|ü ø√<ä–q$. kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s+¡ C≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê\qT
n~Ûø±]ø£+>± ≈£Ls¡Ã&ÜìøÏ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ä>∑wßü ,º 1949e dü+e‘·‡s¡+˝À Ä#ês¡´ |æ.dæ. eTVü≤\H√_dt
n<Û´ä ø£‘å q· Ä#ês¡´ &ç.ÄsY. >±&ç˝Z Ÿ, Ä#ês¡´ $.¬ø. ÄsY.$. sêe⁄ düuTÑÛ ´\‘√ C≤rj·÷<ëj·T ø£$T{°ì @sêŒ≥T
#˚d+æ ~. á ø£$T{° ‘·q ‘·T~ ìy˚~ø£qT 1954e dü+e‘·‡s¡+˝À Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ düeT]Œ+∫+~. uÛ≤s¡‘·
Á|üuTÑÛ ‘·«+ 1951e dü+e‘·‡s¡+˝À øπ +Á<ä >∑D≤+ø£ dü+düqú T (Central Statiatical Organisation - CSO)
@sêŒ≥T #˚d+æ ~. Ç~ 1954e dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ eTq <˚X+¯ ˝À C≤‘êj·÷<ëj·÷ìï eT~+|ü⁄
#˚d÷ü Ô ñ+~. kÕ<Ûës¡D+>± C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚dTü qÔ Œ&ÉT kÕ<Ûës¡D dü+e‘·‡sêìï |ü]>∑Dq˝ÀøÏ
42
rdüT≈£î+{≤s¡T. (n+fÒ ø£sT¡ e⁄ ø±≥ø±\T ˝Ò<ë C≤rj·T $|ü‘T· \Ô T ˝Ò<ë Ä]Δø£ #ê+#·˝≤´\T ˝Òì dü+e‘·‡s¡+).
Ç{°e\ C.S.O C≤rj·÷<ëj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫ 2011 ` 12qT Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+>± q÷‘·q ÁX‚DT\qT
Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. Ä]Δø£ eédü˝ú Àì eT÷&ÉT s¡+>±\ n+fÒ ÁbÕ<∏$ä Tø£, ~«rj·T, ‘·èrj·T s¡+>±\ düe÷Vü‰s¡+>±
C≤rj·÷<äjT· + ñ+≥T+~. eékÕj·T+, n&Ée⁄\T, eT‘·´ |ü]ÁX¯eT e+{Ï$ ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+˝Àì ekÕÔsTT.
‘·j÷· Ø, ìsêàD+ ˝≤+{Ï |ü]ÁX¯eT\ìï ~«rj·T s¡+>∑+ø√e˝ÀøÏ ekÕÔsTT. es¡øÔ +£ , s¡yêD≤, ø£eT÷´ìπøwüqT¢
u≤+øÏ+>¥, ;Ûe÷, ]j·T˝Ÿ mùdº{Ÿ, ø£eT÷´˙{Ï, e´øÏÔ>∑‘· ùde\˙ï ‘·èrj·T s¡+>∑+˝ÀøÏ ekÕÔsTT.
4.2.1 kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡«|ü⁄ n+#·Hê\T
kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡«+ C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ @ Á|üuTÑÛ ‘·« dü+düú Á|üjT· ‹ï+#·˝<Ò Tä .
n+<äTe\q n+<äTu≤≥T˝À e⁄qï nìï C≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê\T Áô|y’ ≥˚ T e´≈£î\Ô T ‘·j÷· s¡T#˚dqæ y˚.
kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡«+ düÁø£eTyÓTqÆ , qeTàX¯ø´£ yÓTqÆ >∑D≤+ø±\T \_Û+#˚$ø±e⁄. Ä ø±\+˝ÀH˚ C≤rjÓ÷<ëj·÷ìï
˝…øÿÏ +#·&ÜìøÏ, ‘·<ë«sê uÛ≤s¡‘· Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D kÕúsTTì ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ nH˚ø£ Á|üjT· ‘êï\T »]>±sTT.
yê{Ï˝À Á|üeTTKyÓT+Æ ~ <ë<ëu≤sTT HÍs√õ #˚dqæ Á|üjT· ‘·ï+. Äj·Tq 1867 qT+&ç 1870 dü+e‘·‡sê\
eT<Ûä´>∑\ ø±˝≤ìøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ C≤rj·÷<ëj·÷ìï, ‘·\dü] Ä<ëj·÷ìï 1876 dü+e‘·‡s¡+˝À n+#·Hê
y˚kÕ&ÉT. n‘·ì n+#·Hê eÁ|üø±s¡+ Á_{Ïwt |ü]bÕ\q˝À e⁄qï uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ C≤rj·÷<ëj·T+ s¡÷. 340 ø√≥T¢,
‘·\dü] Ä<ëj·T+ s¡÷. 20. n‘·ì ‘·sê«‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯ C≤rj·÷<ëj·Tìï n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ nH˚ø£
Á|üjT· ‘êï\T »]>±sTT. Ä Á|üjT· ‘êï\ |ò*ü ‘ê\qT |ü{øºÏ £ ` 4.1 ˝À #·÷|æ+#ê+. á n+#·Hê\≈£î
dü+ã+~Û+∫q $X‚w¢ Dü <ë«sê yê{Ï eT<Û´ä $XÊ\yÓTqÆ $uÛ<Ò ë\T e⁄q≥T¢ >√#·]düT+Ô ~.
|ü{øºÏ £ ` 4.1: kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡«+ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ C≤rj·÷<ëj·T, ‘·\dü] Ä<ëj·T n+#·Hê\T
s¡#·sTT‘· n+#·Hêy˚dæq C≤rj·÷<ëj·T+ ‘·\dü] ø£es¡T#˚dæq
dü+e‘·‡s¡+ (s¡÷.ø√≥¢˝À) Ä<ëj·T+(s¡÷.) ÁbÕ+‘·+
<ë<ëu≤sTT HÍs√J 1868 340 20 Á_{Ïwt Ç+&çj÷·
j·T|ò.t C…. n{ÏÿHédHü é 1875 574 31 Á_{Ïwt Ç+&çj÷·
uÒ]+>¥, u≤s¡“sY 1882 525 27 Á_{Ïwt Ç+&çj÷·
˝≤sY¶ ø£s¡®Hé 1897`98 675 30 Á_{Ïwt Ç+&çj·÷
$*j·T+ ~^“ 1899 390 17 Á_{Ïwt Ç+&çj÷·
düsY _. j·THé. X¯sà¡ 1911 ` 50 Á_{Ïwt Ç+&çj÷·
|ò+æ &¢̊ |òÁæ sêdt 1911 1942 80 Á_{Ïwt Ç+&çj÷·
yê&çj÷· , CÀwæ 1913`14 1087 44 yÓTT‘·+Ô Ç+&çj÷·
Äs¡ï˝Ÿ¶ \|üHº é 1919`20 2854 114 Á_{Ïwt Ç+&çj÷·
cÕ, ø±+ã{≤º 1921`22 2364 74 Á_{Ïwt Ç+&çj÷·
$.¬ø.ÄsY.$.sêyé 1931`32 1689 62 Á_{Ïwt Ç+&çj÷·
_. q≥sê»Hé 1938`39 1482 67 Á_{Ïwt Ç+&çj÷·
áÁdüHº é mø±q$Tdtº 1939`40 1934 67 Á_{Ïwt Ç+&çj÷·
yêDÏ»´ eT+Á‹‘·«XÊø£ 1945`46 8234 198 Á_{Ïwt Ç+&çj÷·
43
uÛ≤eq\T, >∑D≤+ø±\˝Àì $uÛ<Ò ë˝Òø±ø£ >∑D≈£î\ |üøbå£ Õ‘· yÓK’ ] ≈£L&Ü á $uÛ<Ò ë\≈£î Á|ü<ëÛ q
ø±s¡D≤\ì #Ó|Œü e#·TÃ. Á_{Ïwt |ü]bÕ\q uÛ≤s¡‘· Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D kÕúsTTì ô|+#·T≥˝À yÓ|’ \üò ´+
#Ó+~+<äì ìs¡÷|æ+#·&ÜìøÏ C≤rj·T Ä]Δø£ y˚‘\Ô· T ‘·≈î£ ÿe ‘·\dü] Ä<ëj·÷ìï, ù|<ä]ø£ìï #·÷|ü⁄≥≈£î
Á|üjT· ‹ï+#·>± Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ nqT≈£L\+>± e⁄qï Ä]Δø£ y˚‘\Ô· T ‘·\dü] Ä<ëj·T+ nqT≈£îqï+‘·
‘·≈î£ ÿe>± ˝Ò<ìä ìs¡÷|æ+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#ês¡T. n+<äTe\q á n+#·Hê\T |üøbå£ Õ‘· <Û√s¡DìÏ ø£*–
e⁄Hêïj·Tì #Ó|Œü e#·TÃ.
n+‘˚ø±ø£ á n+#·Hê\qT ˇπø $<Ûyä TÓ qÆ uÛ≤eq\ô|,’ ìs¡«#·Hê\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç eT~+|ü⁄ #˚jT· ˝Ò<Tä .
C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ ø£es¡T #˚dqæ ÁbÕ+‘·+ ≈£L&Ü ˇπø $<Û+ä >± ˝Ò<Tä . n+#·Hê\qT
Á|üdüTÔ‘· <Ûäs¡\˝À e÷Á‘·y˚T ˝…øÏÿ+#ês¡T.
nsTT‘˚ mH√ï s¡ø±\ Çã“+<äT\qT n~Û>$∑ T+∫ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ C≤rj·÷<ëj·÷ìï ˝…øÿÏ +∫q ô|’ Ä]Δøy£ ‘˚ \Ô·
Á|üjT· ‘êï\qT >∑DD°jT· yÓTqÆ $>± >∑T]Ô+#ê*. kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡«+ uÛ≤s¡‘· Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D kÕúsTTì
‘Ó*j·TCÒùd dü÷\ú n+#·Hê\qT á C≤rj·÷<ëj·T >∑D≤+ø±\T eTq≈£î \_Û+|üCkÒ ÕÔsTT.
$.¬ø. ÄsY.$.sêe⁄ >±] C≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê\qT yÓTT<ä{Ï XÊÁd”j Ô T· n+#·Hê>± |ü]>∑D+Ï #·e#·TÃ.
kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡«+ >∑D≤+ø£ eT÷\+ #ê˝≤ ù|\e+>± e⁄qï|üŒ{Ïø°, C≤rj·÷<ëj·÷ìï ˝…øÏÿ+∫q
n+#·Hê\˝À n‘·ì n+#·HêqT ÁX‚wyü̃ TÓ +Æ ~>± |ü]>∑D+Ï #·&yÉ TÓ +Æ ~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]Δø£ eédüqú T n‘·qT s¬ +&ÉT
esêZ\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. |ü]ÁX¯eT\T, es¡Ôø£+, s¡yêD≤, Á|üuÛÑT‘·« düØ«düT\T, Á|üuÛÑT‘·« |ü]bÕ\q, eè‘·TÔ\T,
Jeq<Ûës¡ ø£fi¯\T, <˚oj·T düØ«düT\qT yÓTT<ä{Ï es¡Z+>± |ü]>∑DÏ+∫ Ä<ëj·÷\ eT~+|ü⁄ |ü<äΔ‹ì
ñ|üjÓ÷–+∫ á s¡+>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q C≤rj·T<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚XÊ&ÉT. eékÕj·T+, |ü∫Ãø£
ãj·Tfi¯ófl, >∑qT\T, n&ÉTe⁄\T, #˚|\ü T |ü≥Tº≥ eT]j·TT y˚{≤&ÉT ø±s¡´Áø£e÷\qT s¬ +&Ée es¡+Z ˝À eTTU≤´+XÊ\T>±
|ü]>∑D+Ï ∫ ñ‘·Œ‹Ô eT~+|ü⁄ |ü<‹Δä ì ñ|üj÷Ó –+∫ á s¡+>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q C≤rj·T<ëj·÷ìï n+#·Hê
y˚XÊ&ÉT. n+<äTe\q $.¬ø.ÄsY.$.sêe⁄ >±] C≤rj·÷<ëj·T n+#·HêqT yÓTT<ä{Ï XÊÁd”Ôj·T n+#·q>±
|ü]>∑DÏ+#·&ÉyÓTÆ+~.
4.2.2 kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡|ü⁄ n+#·Hê\T:
C≤rj·÷<ëj·T >∑D≤+ø±\˝Àì <ä‘êÔ+X¯ >∑TD≤\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·T≥≈£î nedüs¡yÓTÆq #·s¡´\qT
dü÷∫+#·&ÜìøÏ, nedüs¡yÓTÆq >∑D≤+ø±\qT ùdeø£]+#·&ÜìøÏ C≤rj·÷<ëj·T s¡+>∑+˝À |ü]XÀ<ÛäqqT
eè~Δ|sü #¡ T· ≥≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ e÷sêZ\qT, kÕ<Ûqä \qT (ways & means) dü÷∫+#·&ÜìøÏ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+
1949 dü+e‘·‡s¡+˝À |æ.dæ eTVü≤\H√_dt n<Û´ä ≈£îå &ÉT>±qT, &ç.ÄsY. >±&ç˝Z Ÿ, $.¬ø.ÄsY.$. sêe⁄ \T düuTÑÛ ´\T>±qT
e⁄qï ªªC≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê\ ø£$T{°μμ (National Incomc Estimates Committee) ì ìj·T$T+∫+~.
á ø£$T{° ‘·q yÓTT<ä{Ï ]b˛s¡Tqº T @Á|æ˝Ÿ 1951˝À, n+‹eT ]b˛s¡Tqº T |òÁæ ãe] 1954˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ
düeT]Œ+∫+~.
á ÁøÏ+~ ù|]ÿqï$ C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ ø£$T{° ìy˚~ø£ jÓTTø£ÿ eTTK´\ø£Då ≤\T>± #Ó|Œü e#·TÃ. n$:
i. 1950`51˝À eékÕj·T s¡+>∑+ n+fÒ n&Ée⁄\T, |üXó¯ b˛wüD eT]j·TT eT‘·‡´|ü]ÁX¯eT\‘√bÕ≥T
ø£*|æ C≤rj·÷<ëj·T+˝À <ë<ë|ü⁄>± dü>+∑ y˚Ts¡≈î£ yê{≤qT ø£*– ñ+~.
44
2. >∑qT\T, ñ‘êŒ<äø£ s¡+>∑+ eT]j·TT #˚‹eè‘·T\Ô yê´bÕs¡+\ yê{≤ C≤rj·÷<ëj·T+˝À <ë<ë|ü⁄>±
Ä]+≥ ` ˇø£≥e e+‘·T yê{≤qT ø£*– ñ+~.
3. yêDÏ»´+, s¡yêD≤ eT]j·TT ø£eT÷´ìπøwüqT\T ≈£L&Ü C≤rj·÷<ëj·T+˝À Ä]+≥ ` ˇø£≥e e+‘·T
ø£+fÒ ø=+#Ó+ m≈£îÿe yê{≤qT ø£*– ñHêïsTT.
4. bÕ\Hê|üs¡yÓTÆq, <˚oj·T ùde\T, >∑èVü≤dü+ã+~Û‘· Ädæú, *ãs¡˝Ÿ ÄsYº‡ eT]j·TT eè‘·TÔ\ ˝≤+{Ï
Ç‘·s¡ ùde\ qT+&ç Ä]®+#˚ Ä<ëj·T+ C≤rj·÷<ëj·T+˝À düTe÷s¡T>± 15XÊ‘·+ y˚Ts¡≈£î yê{≤qT
ø£*– ñHêïsTT.
5. düTe÷s¡T>± eT÷&ç+≥ ` ¬s+&Ée e+‘·T y˚Ts¡≈£î C≤‘êj·÷<ëj·T+˝À edü÷Ô ñ‘·Œ‹Ô yê{≤qT
ø£*– ñ+&É>±, ùde\T eT÷&ç+≥ ` ˇø£≥e e+‘·T yê{≤qT ø£*– ñHêïsTT.
6. 1950 ` 51 ˝À ìø£s¡ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ yê{≤ 7.6 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ñ+~.
7. C≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê\ >∑Dq˝À s¡e÷s¡$T 10 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈£î <√wü|ü]e÷D+ ñ+≥T+<äì
uÛ≤e+#·ã&ÉT‘·T+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚ùd u≤<Ûä´‘·qT 1954 dü+e‘·‡s¡+˝À πø+Á<ä >∑D≤+ø£
dü+düú (Central Statistical Organisation) ≈£î n|üŒ–+#ês¡T. nHê{Ï qT+&ç, H˚{Ï es¡≈£L eTq <˚X¯
C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚ùd |üìì Ä dü+düú #˚dü÷Ô e⁄+~. πø+Á<ä >∑D≤+ø£ dü+düú ‘·j·÷s¡T#˚dæq
C≤‘êj·T<ëj·T n+#·Hê\ n~Ûø±s¡ø£ ÁX‚DT\qT (official series) ªªC≤rj·÷<ëj·T ˝…ø£ÿ\ >∑D≤+ø±\T
(National Accounts Statistics)μμ nqT yê]¸ø£ Á|ü#·Ts¡D <ë«sê á dü+düú Á|ü#·T]düTÔ+~. á πø+Á<ä
>∑D≤+ø£ dü+düú @s¡Œ&çq ‘·sê«‘· C≤rj·÷<ëj·T <ä‘êÔ+X¯ eT÷\+˝ÀqT, |ü<‘Δä T· \˝ÀqT nH˚ø£ n_Ûeè~Δ‘√
≈£L&çq e÷s¡TŒ\qT rdüT≈£îsêe&É+ »]–+~. á dü+düú Á|ü#T· ]+#˚ ªªC≤rj·÷<ëj·T ˝…øÿ£ \ >∑D≤+ø±\μμqT
Ä dü+düú jÓTTø£ÿ ªªX‚«‘·|üÁ‘·+μμ>± ≈£L&Ü |ü]>∑DÏ+#·e#·TÃ. eT÷\<Ûäq ø£\Œq, bı<äT|ü⁄, Áô|’y˚≥T $ìjÓ÷>∑
e´j·T+, ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\ Ä<ëj·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+#·Hê\qT ≈£L&Ü bı+<äT|ü]∫ C≤rj·÷<ëj·T
>∑D≤+ø±\ |ü]~Ûì $düèÔ ‘·|sü #¡ &· +É »]–+~. á dü+düú (CSO) Á|ü#T· ]+∫q "National Accounts Sta-
tistics : Sources and Methods - 1989" eT]j·TT "System of National Accounts - 1993" nqT
Á|ü#T· s¡D\˝À Á|üdTü ‘Ô +· ñ|üj÷Ó –düTqÔ ï C≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê\ |ü<‘Δä T· \qT $|ü⁄\+>± #·]Ã+#·Hq’Ó ~.
1. C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ n+#·HêqT ˙e⁄ m˝≤ ns¡+ú #˚dTü ≈£î+{≤e⁄?
..........................................................................................................................................
2. C≤‘êj·÷<ëj·T|ü⁄ n+#·Hê\ jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.

..........................................................................................................................................
45
3. C≤‘êj·÷<ëj·T ø£$T{° ìy˚~ø£ jÓTTø£ÿ @y˚ì eT÷&ÉT \ø£Då ≤\qT Áyêj·TTeTT.
.........................................................................................................................................
4.3 C≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê\ |ü]XÀ<ÛHä ê |ü<‹Δä

uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ $$<Ûä Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT á $<Û+ä >±
$uÛõÑ +#ês¡T. n$:
(i) eékÕj·T+ (|üXó¯ b˛wüD (animal husbandry)‘√ ø£*|æ) — (ii) n&ÉTe⁄\, ø£\|ü |ü]ÁX¯eT
(forestry and logging) — (iii) eT‘·‡´|ü]ÁX¯eT (fishing) — (iv) >∑qT\T, ø±«Ø\T (mining and quarry-
ing) — (v) bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ (manufacturing) — eT]j·TT (1) C≤_‹˝Àì |ü]ÁX¯eT\T (registered
manufacturing) (2) C≤_‘ê˝À˝Òì |ü]ÁX¯eT\T (unregistered manufacturing) — (vi) ìsêàD s¡+>∑
(construction) — (vii) $<äT´#·Ã¤øÏÔ, >±´dt, ˙{Ï düs¡|òüsê (electricity, gas and water supply) — (viii)
s¡yêD≤, ì\«\T, ø£eT÷´ìπøwüqT¢ (transport, storage and communication) — (ix) yê´bÕs¡+ Vü‰≥\T¢,
¬skÕº¬s+≥T¢ (trade, hotels and restaurants) — (x) u≤´+øÏ+>¥, ;Ûe÷ (banking and insurance) — (xi)
>∑èVü≤ dü+ã+<ÛäyÓTÆq ÄdüTú\T, yê´bÕs¡ ùde\T (real estate, ownership of dwellings and business
services) (xii) Á|üuÛÑT‘·« |ü]bÕ\q, s¡ø£åD (public administration and defence) — eT]j·TT (xiii) Ç‘·s¡
ùde\T (other services)
<ä‘êÔ+X¯ \uÛ´Ñ ‘· Ä<Ûës¡+>±q÷, n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#˚ |ü<‹Δä Ä<Ûës¡+>±q÷ á Ä]Δø£
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT eT÷&ÉT eTTKýÓTqÆ ‘·s>¡ ‘∑ T· \T>± eØZø]£ +#ês¡T. C≤_‘ê˝À ˝Òì |ü]ÁX¯eT\qT $TqVü‰sTT+∫
yÓTT<ä{Ï Äs¡T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT yÓTT<ä{Ï ‘·s>¡ ‹∑ >± eØZø]£ +#ês¡T. á ‘·s>¡ ‹∑ ˝À nìï s¡+>±\˝À ñ‘·Œ‹Ô,
ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\T eT]j·TT yê{Ï <Ûsä \¡ ≈£î dü+ã+~Û+∫q <ä‘êÔ+X¯+ ìs¡+‘·s+¡ >± \uÛ´Ñ eTe⁄‘·T+~. s¬ ˝’ «Ò \T,
$<äT´#·Ãø¤ ,ÔÏ ø£eT÷´ìπøwüqT, u≤´+øÏ+>¥, ;Ûe÷, >∑èVü≤ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ yê´bÕs¡ ùde\T, Á|üuTÑÛ ‘·« bÕ\q eT]j·TT
s¡øDå£ s¡+>±\T s¬ +&É ‘·s>¡ ‹∑ øÏ #Ó+~q$. á s¡+>±\ yê]¸ø£ ˝…øÿ£ \T (Annual accounts) Ä s¡+>±\˝Àì
ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\ Ä<ëj·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q <ä‘êÔ+XÊìï n+<äCÒkÕÔsTT. C≤_‘ê˝À ˝Òì |ü]ÁX¯eT\T,
yê´bÕs¡+, Vü≤À≥\T¢, ¬skÕº¬s+≥T¢, Ç‘·s¡ düØ«düT\T eT÷&Ée ‘·s¡>∑‹øÏ dü+ã+~Û+∫q$. á s¡+>±\≈£î
dü+ã+~Û+∫ ñ‘·Œ‹Ô >∑T]+∫ >±˙, ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\ >∑T]+∫>±˙, ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\≈£î \_Û+#˚ Ä<ëj·÷\
>∑T]+∫ >±˙ dü+‘·è|æÔø£s¡yÓTÆq <ä‘êÔ+X¯+ \_Û+#·<äT.
C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ >∑\ eT÷&ÉT |ü<äΔ‘·T\˝À edüTÔe⁄\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·TT
s¡+>±\ (commodity producing sectors)˝À ñ‘·Œ‹Ô eT~+|ü⁄ |ü<äΔ‹ì yê&ÉT‘ês¡T. ø±e⁄q ô|’q ‘Ó*|æq
yÓTT<ä{Ï ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì s¡+>±\˝À ñ‘·Œ‹Ô eT~+|ü⁄ |ü<‹Δä ì yê&ÉT‘ês¡T. $T–*q s¬ +&ÉT ‘·s>¡ ‘∑ T· ≈£î dü+ã+~Û+∫q
s¡+>±\˝À C≤rj·÷<ëj·÷ìï eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ Ä<ëj·÷\ |ü<äΔ‹ì Á|ü‘·´ø£å+>±q÷, |üs√ø£å+>±q÷
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
yÓTT<ä{Ï ‘·s>¡ ‹∑ øÏ dü+ã+~Û+∫q s¡+>±\˝À dü÷\ú <˚MjÓ÷‘·Œ‹Ô (gross domestic product) ì
ÁøÏ+~ $<Û+ä >± n+#·Hê y˚kÕÔsT¡ . ñ‘·Œ‹Ô #˚dqæ edüTÔ |ü]e÷D≤ìï Ä edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ <Ûsä ‘¡ √ >∑TDÏ+∫ ñ‘·Œ‹Ô
$\Te (value of output)qT n+#·Hê y˚kÕÔs¡T. |üX¯ó b˛wüD, n&Ée⁄\T, eT‘·‡´ |ü]ÁX¯eT e+{Ï s¡+>±\˝À
46
yê]¸ø£ <ä‘êÔ+X¯+ \_Û+#·<Tä . n+<äTe\q ãVæ≤sπ «ïX¯q+ (extrapolation) |ü<‹Δä ì ñ|üj÷Ó –+∫ n+#·Hê\qT
s¡÷bı+~kÕÔsT¡ . á ñ‘·Œ‘·T\Ô qT ‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+˝À ñ|üj÷Ó –+∫q eT<Û´ä +‘·s¡ edüTeÔ ⁄\ (intermediate
inputs) $\TeqT n+#·Hê y˚jT· &É+ s ¬ +&Ée yÓT≥Tº. á n+#·Hê\qT ø=ìï u…+#Ye÷sYÿ düsπ «\ (bench-
mark surveys) <ë«sê sêã{≤º*. á düs π «\T ñ‘êŒ<äø,£ ñ‘·Œ‘·T\Ô nqTbÕ‘ê\qT Äj·÷ düsπ « dü+e‘·‡sê\≈£î
n+<äCkÒ ÕÔsTT. á nqTbÕ‘ê\qT ñ|üj÷Ó –+∫ $T–*q dü+e‘·‡sê\≈£î ≈£L&Ü eT<Û´ä +‘·s¡ edüTeÔ ⁄\ $\TeqT
n+#·Hê y˚kÕÔs¡T. ñ‘·Œ‹Ô nsTTq edüTÔe⁄\ yÓTT‘·Ô+ $\Te qT+&ç eT<Ûä´+‘·s¡ edüTÔe⁄\ yÓTT‘·Ô+ $\TeqT
$TqVü‰sTTùdÔ ªªdü÷ú\ n<äq|ü⁄ $\Te (gross value added) edüTÔ+~. á $<Ûä+>± ñ‘·Œ‹Ô |ü<äΔ‹ì
ñ|üj÷Ó –+∫ yÓTT<ä{Ï ‘·s>¡ ‹∑ s¡+>±\˝À C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚kÕÔsT¡ .
s¬ +&Ée ‘·s>¡ ‹∑ s¡+>±\˝À C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ Ä<ëj·÷\ eT~+|ü⁄ |ü<‹Δä ì
Á|ü‘·´ø£å+>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. á s¡+>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q yê]¸ø£ ˝…ø£ÿ\T Ä s¡+>±\˝À |üì#˚düTÔqï
ñ<√´>∑dTü \Ô ≈£î Ç#˚Ã J‘· uÛ‘Ñ ê´\T, e&û¶ #Ó*+¢ |ü⁄\T, uÛ≤≥ø£+, ìs¡«Vü≤D $T>∑T\T, ‘·sT¡ >∑T<ä\ uÛ‘Ñ ´· + yÓTT<ä\>∑T
$wüj÷· \ <ä‘êÔ+XÊìï ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. á ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\ yÓTT‘·+Ô Ä<ëj·÷\qT ø£*|æ‘˚ Äj·÷ s¡+>±\
$\Te\ yÓTT‘·+Ô edüT+Ô ~. eT÷&Ée ‘·s>¡ ‹∑ øÏ #Ó+~q s¡+>±\˝À C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚jT· &É+
#ê˝≤ ø£w+ºü . á s¡+>±\≈£î dü+ã+~Û+∫ |ü<‹›ä >± ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯+ \uÛ´Ñ +ø±q+<äTe\q, Ä<ëj·T
n+#·Hê\qT |üs√ø£å |ü<‹Δä ˝À ùdø£]+#ê*. »HêuÛ≤≈£î dü+ã+~Û+∫q <äXÊãΔ >∑Dø±\ qT+&ç á s¡+>±\≈£î
dü+ã+~Û+∫q |üìyês¡\ <ä‘êÔ+XÊìï n+#·Hê y˚kÕÔsT¡ . 1951, 1961, 1971, 1981, 1991 eT]j·TT
2001 dü+e‘·‡sê\≈£î e÷Á‘·y˚T \uÛÑéTe⁄‘êsTT. á dü+e‘·‡sê\ eT<Ûä´ø±˝≤ìøÏ yê]¸ø£ <ä‘êÔ+XÊìï
n+‘·πs«ïX¯+ (interpolation) ˝Ò<ë ãVæ≤X‚«ïX¯+ (extrapolation) |ü<äΔ‘·T\ <ë«sê n+#·Hê y˚kÕÔs¡T.
C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ ñ<˚•› +∫q Á|ü‘´˚ ø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä <ë«sê ìs¡sí TT+∫q dü+e‘·‡sêìøÏ
(bench mark year) |üìyês¡\ dü>≥∑ T n<äq|ü⁄ $\TeqT (average value added) n+#·Hê y˚kÕÔsT¡ . á
$\Te\ n+#·Hê\qT eT]j·TT |üìyês¡\ n+#·Hê\qT ñ|üj÷Ó –+∫ Á|ü‹ s¡+>±ìøÏ $&ç>± Ä<ëj·÷ìï
n+#·Hê y˚kÕÔsT¡ .
á $<Û+ä >± $$<Ûä s¡+>±\≈£î n+#·Hê y˚dqæ Ä<ëj·÷\qT ø£\|ü>± dü÷\ú <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô (gross
Ô ~. n<˚ $<Û+ä >± $$<Ûä s¡+>±\≈£î dæsú ¡ eT÷\<Ûqä + (fixed capital) jÓTTø£ÿ
domestic product) edüT+
$ìjÓ÷>±ìï $&ç$&ç>± n+#·Hêy˚dæ ø£\bÕ*. n˝≤ #˚jT· >± e∫Ãq dæsú ¡ eT÷\<Ûqä $ìjÓ÷>±ìï dü÷\ú
<˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô qT+&ç $TqVü‰sTTùdÔ ªªìø£s¡ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ôμμ \_ÛdTü +Ô ~.
uÛ≤s¡rj·T ]»s¡T« u≤´+≈£î jÓTTø£ÿ #Ó*¢+|ü⁄\ X‚wü $uÛ≤>∑+ (Balance of Payments Division)
‘·j÷· s¡T#˚ùd $ìeTj·T ìj·T+Á‘·D (exchange control) <ä‘êÔ+X¯+ qT+&ç $<˚XÊ\˝À ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\
ìø£s¡ dü+bÕ<äq\ (net factor earnings from abroad) n+#·Hê\qT sêã≥ºe#·TÃ. ñ‘·Œ‹Ôø±s¡ø±\T $<˚XÊ\
qT+&ç bı+~q á ìø£s¡ dü+bÕ<äq\ $\TeqT dü÷\ú <˚oj·T ñ‘·Œ‹ÔøÏ ø£*|æ‘˚ dü÷\ú C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô (gross
national product)ì, ìø£s¡ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô (net domestic product)øÏ ø£*|æ‘˚ ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô (net
national product)ì bı+<äe#·TÃ.
47
4. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À C≤rj·÷<ëj·T+qT n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√H˚ |ü\T Ä]Δø£
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
..........................................................................................................................................
4.4 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À C≤rj·÷<ë|ü⁄ <Û√s¡DT\T

uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|üD≤[ø°øs£ D¡ Á|üu≤Û yêìï ns¡+ú #˚dTü ø√yê* n+fÒ C≤rj·÷<ëj·T+˝Àì <Û√s¡DT\
n<Û´ä j·Tq+ ÄeX¯´ø£+. ø±ã{Ïº >∑&∫ç q dü+e‘·‡sê\ Á|üD≤[ø°øs£ D¡ ø±\+˝À C≤rj·÷<ëj·T ì]à‹˝À e÷s¡TŒ\qT,
<Û√s¡DT\˝À dü+uÛÑ $+∫q e÷s¡TŒ\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ yê{Ïì $X‚w¢ +æ #ê*‡q nedüs+¡ ñ+~.
ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô, ‘·\dü] Ä<ëj·÷\ <Û√s¡DT\T :
Á|üdTü ‘Ô · <Ûsä \¡ e<ä› C≤rj·T, ‘·\dü] Ä<ëj·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]+∫q|üŒ{Ïø,°
Ç~ Ä]Δø£ eédüú eè~Δì >∑T]+∫ dü¬s’q $<Ûä+>± ‘Ó*j·TCÒj·T<äT. Á|üdüTÔ‘· <Ûäs¡\ e<ä› C≤rj·÷<ëj·T+˝Àì
ô|s¡T>∑T<ä\ s¬ +&ÉT n+XÊ\ dü+j·TTø£Ô Á|üu≤Û yêìï Á|ü‹_+_ÛdTü +Ô ~. n$ : (m) yêdü$Ô ø£ edüTùÔ de\ ñ
‘·Œ‹Ô˝Àì ô|s¡T>∑T<ä\ — (_) <Ûäs¡\˝Àì ô|s¡T>∑T<ä\. Á|ü»\≈£î edüTÔ ùde\T n~Ûø£+>± \uÛÑéTe&É+ e\¢
yÓTT<ä{Ï n+X¯+ e\¢ C≤rj·÷<ëj·T+˝Àì ô|s¡T>∑T<ä\H˚~ yêdü$Ô ø£ eè~ΔøÏ dü÷∫ø£>± ñ+≥T+~. ˇø£ y˚fi,¯
s¬ +&Ée ø±s¡D+ e\¢ C≤rj·÷<äjT· + ô|]–‘˚, Á<äe´ s¡÷|ü+˝À C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ n+#·Hê Á<äy√´\“¤D
Á|üu≤Û yêìï ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. |üs´¡ ekÕq+>±, Ä ø±\+˝À <Ûsä ¡ kÕúsTT˝Àì e÷s¡TŒ Á|üu≤Û yêìï ‘=\–+#·&ÜìøÏ
dæsú ¡ <Ûsä \¡ <äècÕº´ C≤rj·÷<ëj·÷ìï ≈£î~+∫ (deflated) yêdü$Ô ø£ Ä<ëj·÷ìï ˝…øÿÏ +#·e\dæ ñ+≥T+~.
ø±ã{Ï,º dæsú ¡ <Ûsä \¡ <äècÕº´ C≤rj·÷<ëj·T >∑D≤+ø±\qT b˛\Ã&ÜìøÏ ÄkÕÿs¡+ ñ+≥T+~. ø±ì n˝≤+{Ï
C≤rj·÷<ëj·T >∑D≤+ø±\T »HêuÛ≤ Á|üuÛ≤yêìï eTs¡T>∑T|üs¡TkÕÔsTT. »HêuÛ≤ eè~Δ Á|üuÛ≤yêìï ˝Ò≈£î+&Ü
#˚jT· &ÜìøÏ ‘·\düs¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô ˝Ò<ë ‘·\dü] Ä<ëj·÷ìï >∑D+Ï #ê*‡ ñ+≥T+~. ‘·\düs¡ Ä<ëj·T|ü⁄
n+#·Hê\qT sêã≥º&ÜìøÏ ìø£s¡ C≤rj·÷<ëj·÷ìï »HêuÛ≤‘√ uÛ≤–kÕÔ+. dæsú ¡ <Ûsä \¡ e<ä› ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô
eè~Δ düe÷»|ü⁄ ñ‘êŒ<äø£ kÕeTsêΔ´ìï dü÷∫düT+Ô ~. ø±ã{Ï,º Ä]Δø£ eédü˝ú À edüTùÔ de\ eè~Δsπ ≥T ô|s¡T>∑T‘·T+<äì
‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. dæsú ¡ <Ûsä \¡ e<ä› ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝Àì eè~Δ Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D+˝À e÷s¡TŒqT dü÷∫düT+Ô ~.
øπ +Á<ä >∑D≤+ø£ dü+düú (CSO) 1999 ` 2000 Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡ <Ûsä \¡ e<ä› C≤rj·÷<ëj·÷ìï
1950 ` 51 qT+∫ 2007 ` 08 es¡≈î£ $$<Ûä s¡ø±˝…q’ ÁX‚DT\˝À ÄbÕ~+∫+~. C≤rj·÷<ëj·÷ìï
n+#·Hê y˚ùd |ü<‘Δä T· ˝À¢ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=H˚ n+XÊ˝À¢ yÓ$’ <Û´ä + ñ+&É≥+ e\¢ $$<Ûä ø±˝≤˝À¢ C≤rj·÷<ëj·T
eè~Δ s¬ ≥T¢¢ ø=~› e÷s¡TŒ\‘√ ñHêïsTT.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À yêdü$Ô ø£ Ä<ëj·T|ü⁄ eè~Δì Á|üD≤[ø± ã<ä+Δ >± n<Û´ä j·Tq+ #˚dqæ ≥¢sTT‘˚ Ä]Δø£
Á|üD≤∞ø°øs£ D¡ neT\e⁄‘·Tqï H˚|<ü ´ä∏ +˝À yÓTT<ä{Ï eT÷&ÉT <äXÊu≤Δ\ ø±\+˝À C≤rj·÷<ëj·T+˝Àì kÕ©Hê
ô|s¡T>∑T<ä\ πs≥T n‹ ‘·≈£îÿe>± n+fÒ kÕ©Hê 3.5 XÊ‘·+>± ñqï|üŒ{Ïø°, 1980 ` 81 qT+∫
C≤rj·÷<ëj·T+˝Àì ô|s¡T>∑T<ä\ 5.9 XÊ‘·+>± ñ+&É≥eTH˚~ ÄXÊ»qø£+>± ñ+<äì uÛ≤$+#·e#·TÃ. >∑&∫É q
Äs¡T <äXÊu≤Δ\ ø±\+˝À C≤rj·÷<ëj·T <Û√s¡DT\ $X‚w¢ Dü á <˚X|¯ ⁄ü eè~Δ jÓTTø£ÿ Á|ü<ëÛ q \ø£Då ≤\qT
48
düŒwü+˜ >± ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. n$ : Áø£eTs¡V≤æ ‘· eè~Δ, ôV≤#·TÃø±ì eè~Δsπ ≥T\T, 1991 dü+düÿs¡D\ ‘·<qä +‘·s+¡
eè~Δ ‘·≈î£ ÿe ã\V”≤q‘· (fragile)qT ø£*– ñ+~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Ä]Δø£ Á|üD≤[ø°øs£ D¡ ≈£î ;C≤\T |ü&qç |üŒ{Ï qT+∫ eékÕsTTø£ ñ‘·Œ‹Ô˝À Áø£eTs¡V≤æ ‘·
eè~Δ, bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô˝À ˝À≥TbÕ≥T¢ ñqï|üŒ{Ïø,° ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝Àì ô|s¡T>∑T<ä\ eT+<äø√&ç>±H˚
ø=qkÕ–+~. ø=ìï dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T Á_{Ïwt bÕ\q˝À ñ+≥÷ düãÔ ‘Δ q· T #·$#·÷dæq Ä]Δø£ eédü˝ú À á
s¡øy£ TÓ qÆ ô|s¡T>∑T<ä\H˚~ ÄVü‰«ì+#·<–ä q n_Ûeè~Δ>± #Ó|Œü e#·TÃ. @~ @yÓTqÆ |üŒ{Ïø,° ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\ <äècÕº´
‘·\düs¡ ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô ˝≤>±H˚ ‘·\dü] C≤rj·÷<ëj·T+˝Àì <Û√s¡DT\qT |ü]o*+#·&+É e\¢ Ä]Δø£
eédüú |üì rs¡TqT ø£∫Ã‘·+>± #Ó|Œü ˝Ò+.
|ü{øºÏ £ 4.2 : ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\ <äècÕº´ ìø£s¡ C≤rj·÷<äjT· +, ‘·\dü] ìø£s¡ C≤rj·÷<ëj·T+
dü+e‘·‡s¡+ ìø£s¡C≤rj·÷<äj·T+ ‘·\dü]NNI NNI ‘·\dü] NNI
NNI(s¡÷.\T ø√≥¢˝À) (s¡÷.\˝À) (s¡÷.\Tø√≥¢˝À) (s¡÷.\˝À)
2004-05 <Ûäs¡\ <äècÕº´ es¡Δe÷q <Ûäs¡\ <äècÕº´
1950-51 2,69,724 7,513 9,829 274
1960-61 4,11,519 9,482 17,062 393
1990-91 13,42,031 15,996 5,26,012 6,270
2000-01 22,91,795 22,491 19,47,788 20,259
2010-11 <Ûäs¡\ <äècÕº´ es¡Δe÷q <Ûäs¡\ <äècÕº´

2011-12 77,42,330 63,462 77,42,330 63,462
2012-13 80,94,001 65,538 87,66,345 70,983
2013-14 85,78,417 68,572 98,97,663 79,118
2014-15 92,31,556 72,805 1,09,53,761 86,647
2015-16 99,82,112 77,826 1,20,76,882 94,731
2016-17 1,06,86,776 82,229 1,34,08,211 1,03,870
2017-18 1,14,04,413 86,668 1,47,10,563 1,12,835
Ä<Ûësê\T: i. Compiled and computed from the data given in Economic Survey (2017-2018)
ii. CSO, National Accounts Statistics, 2017.
|ü{øºÏ £ ` 4.2 ˝À 67 dü+e‘·‡sê\≈£î dü+ã+~Û+∫q (1950 ` 51 qT+&ç 2017 ` 18 es¡≈î£ )

<ä‘êÔ+X¯+ Ä<Ûës¡+>±, ìø£s¡ C≤rj·÷<ëj·T+ dæsú ¡ <Ûsä \¡ <äècÕº´ s¡÷.\T 2,69,724 ø√≥¢ qT+&ç s¡÷.\T 1,
14, 04, 413 ø√≥¢ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. n<˚ ø±\+˝À es¡eÔ ÷q <Ûsä \¡ <äècÕº´ C≤rj·÷<ëj·T+ s¡÷ˆˆ\T
9,829 ø√≥¢ qT+&ç s¡÷ˆˆ\T 1, 47, 10, 563 ø√≥¢ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. 1950 ` 51˝À dæsú ¡ <Ûsä \¡ <äècÕº´
‘·\dü] Ä<ëj·T+ s¡÷ˆˆ 7, 513 ñ+&É>± 2017 ` 18e dü+e‘·‡s¡+ Hê{ÏøÏ s¡÷ˆˆ\T 86,668 y˚Ts¡≈î£
ô|]–+~. es¡eÔ ÷q <Ûsä \¡ <äècÕº´ ≈£L&Ü >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ n<˚ ø±\+˝À s¡÷ˆˆ\T 274 qT+&ç s¡÷ˆˆ\T 1,
12, 835 \ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. n+<äTe\¢, |ü{øºÏ £ ` 4.2 ˝À düeT]Œ+∫q <ä‘êÔ+X¯+ Ä<Ûës¡+>± ìø£s¡
49
C≤rj·÷<ëj·T+, ‘·\dü] ìø£s¡ C≤rj·÷<ëj·T+\H˚ s¬ +&ç+{Ï˝À ≈£L&Ü Á|üD≤[ø°øs£ D¡ ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ |üŒ{Ï
qT+&ç ô|s¡T>∑T‘·Tqï <Û√s¡DÏ ñ+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
dæús¡, es¡Ôe÷q <Ûäs¡\ <äècÕº´ C≤rj·÷<ëj·T+, ‘·\dü] Ä<ëj·T+ eè~Δ¬s≥¢≈£î dü+ã+~Û+∫q
düe÷#êsêìï |ü{øºÏ £ ` 4.3 ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. 30 dü+e‘·‡sê\ ø±\ eé~Ûì (1950 ` 51 qT+&ç 1980
` 81 es¡≈î£ ) >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ (1999 ` 2000 R 100) kÕ\Tdü] eè~Δsπ ≥T 3.5
XÊ‘·+>± ñ+~. ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝Àì eè~Δsπ ≥T øπ e\+ 1.4 XÊ‘·+>±H˚ ñ+~. n<˚ ø±\+˝À es¡eΔ ÷q
<Ûsä \¡ <äècÕº´ ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô kÕ\Tdü] eè~Δsπ ≥T 9 XÊ‘·+ ñ+fÒ ‘·\dü] Ä<ëj·T eè~Δ sπ ≥T 6.7
XÊ‘·+>± ñ+~. ø±ì eTTK´+>± eT÷&Ée Á|üD≤[ø± ø±\+˝À Á<äe´|üsy¡ TÓ qÆ ô|s¡T>∑T<ä\ |ò*ü ‘·+>± <Ûsä \¡ ˝À
ô|s¡T>∑T<ä\ ‘·«]‘·>‹∑ q #√≥T#˚dTü ø√e&É+ e\q es¡eÔ ÷q <Ûsä \¡ <äècÕº´ ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝Àì ô|s¡T>∑T<ä\
øπ e\+ Áu≤+‹ e÷Á‘·yT˚ nì #Ó|Œü e#·TÃ.
C≤rj·÷<ëj·T+, ‘·\dü] Ä<ëj·T+ eè~Δ sπ ≥¢qT eT÷&ÉT u≤>±\T>± $uÛõÑ +∫ #·÷dæq≥¢sTT‘˚ yÓTT<ä{Ï
|ü~ dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À (1950 ` 51 qT+∫ 1960 ` 61 es¡≈î£ ) C≤rj·÷<ëj·T+ dü>≥∑ Tq 4.2 XÊ‘·+
y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. ‘·sy¡ ê‘· ø±\+˝À ‘·–+Z ~. kÕ©Hê 1960 ` 61. 1970`71 eT<Û´ä ø±\+˝À NNP
eè~Δsπ ≥T 3.5 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ , ‘·\dü] NNP 1.2 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ‘·–+Z ~. ‘·<Tä |ü] 10 dü+e‘·‡sê\ ø±\
eé~Û˝À (1970 ` 71 qT+&ç 1980 ` 81 es¡≈î£ ) ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝Àì ô|s¡T>∑T<ä\ sπ ≥T 2.9 XÊ‘·+ ñ
+fÒ ‘·\dü] NNP 0.6 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ‘·–+Z ~. mquÛ\’… ˝À eè~Δ sπ ≥T\ $wüjT· +˝À #ê˝≤ Á|üdTü Œ¤≥yÓTqÆ
ô|s¡T>∑T<ä\qT >∑eTì+#·e#·TÃ. 1999 ` 2000 <Ûsä \¡ <äècÕº´ 1980 ` 81, 1990 ` 91 ø±\+˝À ìø£s¡
C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À ô|s¡T>∑T<ä\ sπ ≥T kÕ©Hê 5.2 XÊ‘·+ ñ+fÒ, ‘·\dü] NNP kÕ\Tdü] eè~Δsπ ≥T 3 XÊ‘·+
y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]Δø£ eédüú Ä#ês¡´ sêCŸ ø£èwüí dü÷∫+∫q 3 XÊ‘·+ Væ≤+<ä÷ eè~Δ sπ ≥T qT+∫
ãj·T≥|ü&+ç ~. ø±ã{Ï,º á s¡øy£ TÓ qÆ eè~Δ sπ ≥T #ê˝≤ Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ eè~Δ sπ ≥T>± #Ó|Œü e#·TÃ. 1990 ` 91,
2000 ` 01 eT<Û´ä ø±\+˝À (1999 ` 2000 <Ûsä \¡ <äècÕº´) ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô kÕ\Tdü] eè~Δsπ ≥T 5.5
XÊ‘·+ ñ+fÒ, ‘·\dü] NNP 3.4 XÊ‘·+>± ñ+~. ∫e] s¬ +&ÉT <äXÊu≤Δ\ ø±\+˝À (1980 ` 81, 2000 `
01) NNP kÕ\Tdü] eè~Δ sπ ≥T 5.6 XÊ‘·+ nsTT‘˚, ‘·\dü] NNP eè~Δsπ ≥T 3.2 XÊ‘·+>± ñ+~. >∑‘· eT÷&ÉT
<äXÊu≤Δ\ C≤rj·÷<ëj·T <Û√s¡DT\qT b˛*Ã #·÷ùdÔ ∫e] s¬ +&ÉT <äXÊu≤Δ\ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]Δø£ eédüú ø=+‘·
y˚Ts¡≈î£ yÓTs¡T>¬ +’ <äì #Ó|Œü e#·TÃ.
2000 ` 01, 2004 ` 05 eT<Û´ä ø±\+˝À (1999 ` 2000 <Ûsä \¡ <äècÕº´) eè~Δsπ ≥T 6.4 XÊ‘·+
y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~, ‘·\dü] NNP ˝Àì kÕ©Hê eè~Δsπ ≥T 4.7 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. 2004 ` 05, 2013
` 14 eT<Û´ä ø±\+˝À (2004 ` 05 <Ûsä \¡ <äècÕº´) NNP ˝Àì eè~Δsπ ≥T eT]+‘·>± n+fÒ 7.3 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£
ô|]–+~, ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝Àì eè~Δ sπ ≥T 5.8 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. n+fÒ C≤rj·÷<ëj·T+˝À, ‘·\dü]
Ä<ëj·T+˝À kÕù|øÏøå +£ >± #ê˝≤ ô|s¡T>∑T<ä\ @s¡Œ&ç+<äì ô|’ >∑D≤+ø±\T ‘Ó*j·TCÒdTü HÔ êïsTT. Bìì Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ
n_Ûeè~Δ>± |ü]>∑D+Ï #·e#·TÃ.
50
|ü{øºÏ £ ` 4.3 : C≤rj·÷<ëj·T, ‘·\dü] Ä<ëj·T eè~Δsπ ≥T¢ (XÊ‘ê\˝À)
ø±\ eé~Û dæús¡ <Ûäs¡\ 1999` es¡Ôe÷q es¡Ôe÷q
<äècÕº´ 2000 <Ûäs¡\ <Ûäs¡\
C≤rj·÷<ëj·T+ <Ûäs¡\ <äècÕº´ <äècÕº´ <äècÕº´
‘·\dü] C≤rj·÷ ‘·\dü]
Ä<ëj·T+ <ëj·T+ Ä<ëj·T+
1950-51 qT+&ç 1960-61 es¡≈î£ 4.2 2.3 5.5 3.2
1960-61 qT+&ç 1970-71 es¡≈î£ 3.5 1.2 9.9 7.5
1970-71 qT+&ç 1980-81 es¡≈î£ 2.9 0.6 11.7 9.2
1980-81 qT+&ç 1990-91 es¡≈î£ 5.2 3.0 14.2 11.8
1990-91 qT+&ç 2000-01 es¡≈î£ 5.5 3.4 14.0 11.9
2000-01 qT+&ç 2004-05 es¡≈î£ 7.5 5.9 12.4 10.7
1950-51 qT+&ç 1980-81 es¡≈î£ 3.5 1.4 9.0 6.7
1980-81 qT+&ç 2000-01 es¡≈î£ 5.6 3.2 14.1 11.8
2000-01 qT+&ç 2004-05 es¡≈î£ 6.4 4.7 10.5 3.6
2004-05 qT+&ç 2013-14 es¡≈î£ 7.3 5.8 14.9 13.4

Source: i. Compiled and computed from the data given in Economic Survey (2013-2014),
ii.CSO, National Accounts Statistics, 2011.
Á|üD≤[ø£\ ø±\+˝À C≤rj·÷<ëj·T+, ‘·\dü] Ä<ëj·÷\ kÕ\Tdü] eè~Δsπ ≥T¢ :

|ü{øºÏ £ ` 4.4˝À |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\ ø±\+˝À C≤rj·÷<ëj·T+, ‘·\dü] Ä<ëj·÷\ kÕ\Tdü]
eè~Δsπ ≥T¢ bı+<ä|sü #¡ H· q’Ó ~.
|ü{øºÏ £ ` 4.4 : $$<Ûä Á|üD≤[ø± ø±˝≤\˝Àì kÕ\Tdü] eè~Δsπ ≥T¢
Á|üD≤[ø£\T I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
C≤rj·÷<ëj·T+ 4.4 3.8 2.6 3.1 4.9 5.4 5.5 6.7 5.3 7.8 7.6 8.0
‘·\dü]Ä<ëj·T+ 2.6 1.7 0.4 0.8 2.6 3.1 3.3 4.5 3.3 6.1 6.2 -
Ä<Ûës¡+ : i. CSO and Economic Survey (2017-18), ii. RBI, Hand book of statistics on Indian Economy, 2017-18.
yÓTT<ä{Ï |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À (1999 ` 2000 <Ûsä \¡ <äècÕº´) C≤rj·÷<ëj·T+ dü+e‘·‡sêìøÏ
dü>≥∑ T eè~Δ sπ ≥T 4.4 XÊ‘·+>± ñqï<ä˝≤¢, s¬ +&Ée Á|üD≤[ø± ø±\+ Hê{ÏøÏ 3.8 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ‘·–+Z ~.
@B`@yÓTqÆ Œ{Ïø,° eT÷&Ée Á|üD≤[ø± ø±\+˝À C≤rj·÷<ëj·T+˝À kÕ\Tdü] ô|s¡T>∑T<ä\ 2.6 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£
‘·–+Z ~. á ô|s¡T>∑T<ä\ sπ ≥T »HêuÛ≤ eè~Δì ‘·≥d”øú ]£ +#·&ÜìøÏ dü]|ü&~˚ >± ñ+≥T+~. á Á|üD≤[ø±
ø±\+˝À ‘·\dü] Ä<ëj·T eè~Δsπ ≥T 0.4 XÊ‘·+>± e÷Á‘·yT˚ ñ+~. 1965 ` 66 dü++‘·‡s¡+ ˝À @s¡Œ&çq
rÁeyÓTqÆ øå±eT+ e\¢ eè~Δ sπ ≥T eT+<ä–+∫+~. Bì ‘·sê«‘· eTs=ø£ øå±eT+ @s¡Œ&É≥+ e\¢ yê´bÕs¡+˝À
51
≈£L&Ü ‹s√>∑eTq+ #√≥T#˚dTü ø√e&É+ e\¢ eè~Δ sπ ≥T eT+<ä–+∫+~. 1967 ` 68 dü+e‘·‡s¡+ ‘·sê«‘·
Ä]Δø£ eè~Δsπ ≥T ô|s¡T>∑T<ä\ ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT´+~. Hê\Ze Á|üD≤[ø± ø±\+˝À (1969 ` 74) C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄
kÕ\Tdü] eè~Δsπ ≥T 3.1 XÊ‘êìøÏ |ü&bç ˛>±, ‘·\dü] Ä<ëj·T|ü⁄ kÕ\Tdü] eè~Δsπ ≥T 0.8 XÊ‘·+>± ñ+~.
1972 ` 73, 1973 ` 74 dü+e‘·‡sê\˝À <Ûsä \¡ ˝Àì ô|s¡T>∑T<ä\, ñ‘êŒ<äø£ kÕeTsêΔ´ìï |üP]Ô kÕúsTT˝À
$ìjÓ÷–+#·Tø√˝Òøb£ ˛e&É+ nH˚ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤\ e\¢ Hê\Ze Á|üD≤[ø± ø±\+˝À ‘·≈î£ ÿe eè~Δsπ ≥T qyÓ÷<Ó+’ ~
nH˚ $wüj÷· ìï |ü{øºÏ £ ` 4.4 <ë«sê >∑eTì+#·e#·TÃ.
◊<äe Á|üD≤[ø± ø±\+˝À (1974 ` 79) C≤‘êj·÷<ëj·T+˝Àì kÕ\Tdü] dü>≥∑ T ô|s¡T>∑T<ä\
4.9 XÊ‘·+ ñ+fÒ, ‘·\dü] Ä<ëj·T+ e÷Á‘·+ øπ e\+ 2.6 XÊ‘·+>± ñ+~. dü+øÏ|¢ +Ôü >± #ÓbÕŒ\+fÒ, 5e
Á|üD≤[ø± ø±\+˝À Ä]Δø£ eédüú |üìrs¡T #ê˝≤ dü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >± ñ+~. 6e Á|üD≤[ø± ø±\+˝À (1980 `
85) uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ eè~Δsπ ≥T 5.4 XÊ‘·+>± qyÓ÷<äT nsTT‘˚, ‘·\dü] Ä<ëj·T eè~Δ sπ ≥T
e÷Á‘·+ 3.1 XÊ‘·+>± ñ+~.
7e Á|üD≤[ø± ø±\+˝À (1985 ` 90) u≤s¡‘<· X˚ +¯ NNP kÕ\Tdü] eè~Δ sπ ≥T 5.5 XÊ‘·+
y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. ‘·\dü] NNP kÕ\Tdü] eè~Δsπ ≥T 3.3 XÊ‘·+>± ñ+~. ø±ì á Á|üD≤[ø± ø±\+˝À
NNP jÓTTø£ÿ Ä•+∫q eè~Δ s π ≥T 5 XÊ‘·+, ‘·\dü] NNP jÓTTø£ÿ Ä•+∫q eè~Δ sπ ≥T 3 XÊ‘·+. ø±ã{Ï,º
á Á|üD≤[ø± ø±\+˝À Ä•+∫q eè~Δ sπ ≥T ø£+fÒ yêdü$Ô ø£ eè~Δ sπ ≥T m≈£îÿe>± ñ+~ nì #Ó|Œü e#·TÃ.
8e Á|üD≤[ø± ø±\+˝À (1992 ` 97) C≤rj·÷<ëj·T+˝À 6.7 XÊ‘·+, ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝À
4.5 XÊ‘·+ eè~Δì kÕ~Û+∫+~. á s¡øy£ TÓ qÆ Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ <Û√s¡DìÏ dæsú +¡ >± ø=qkÕπ> $<Û+ä >± #·÷&É≥+
nedüs+¡ . 9e Á|üD≤[ø± ø±\+˝À (1997 ` 2002) C≤rj·÷<ëj·T+˝Àì eè~Δsπ ≥T 5.3 XÊ‘·+ ñ+fÒ,
‘·\dü] Ä<ëj·T+˝Àì eè~Δsπ ≥T 3.3 XÊ‘·+>± ñ+~. á Á|üD≤[ø± ø±\+˝Àì eè~Δ sπ ≥T\qT 8e
Á|üD≤[ø± ø±\+˝Àì eè~Δ sπ ≥¢‘√ b˛*Ãq|ü&ÉT ‘·–qZ ≥T¢ >∑eTì+#·e#·TÃ.
10e Á|üD≤[ø± ø±\+˝À (2002 ` 07) C≤rj·÷<ëj·T+ ˝Àì ô|s¡T>∑T<ä\ Ç+‘·≈î£ eTT+<Óqï&É÷
˝Òì $<Û+ä >± 7.8 XÊ‘·+>± ñ+fÒ, ‘·\dü] Ä<ëj·T+ 6.1 XÊ‘·+>± ñ+~. 11e Á|üD≤[ø± ø±\+˝À
(2007 ` 12) NNP ˝Àì eè~Δsπ ≥T 7.6 XÊ‘·+ nsTT‘˚, ‘·\dü] NNP ˝Àì ô|s¡T>∑T<ä\ 6.2 XÊ‘·+>±
ñ+~. á Á|üD≤[ø± ø±\+˝À >∑\ Á|üD≤[ø£\ eè~Δ sπ ≥¢qT n~Û>$∑ T+#·&+É »]–+~. 12e Á|üD≤[ø±
ø±\+˝À NNP ˝Àì eè~Δ sπ ≥T 8 XÊ‘·+>± ñ+~.
1950 ` 51, 2012 ` 13 eT<Û´ä ø±˝≤\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=ì Ä]Δø£ eédüú |üìrs¡TqT
düMTøÏ+å ∫q≥¢sTT‘˚, yÓTT<ä{,Ï s¬ +&Ée Á|üD≤[ø± ø±˝≤\˝À ìπsXΔ +¯ ∫ã&çq \øå±´\ <äècÕº´ eédüú |üìrs¡T
ìsêXÊ»qø£+>± ñ+~. ‘·\dü] ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À ô|s¡T>∑T<ä\ sπ ≥T ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É≥y˚T >±≈£î+&Ü
Äs¡T <äXÊu≤Δ\ Á|üD≤[ø± ø±\+ Hê{ÏøÏ ≈£L&Ü eédüú |üìrs¡T #·+#·\yÓT+Æ ~>±, Áø£eTs¡V≤æ ‘·+>± ñ+<äì
#Ó|Œü e#·TÃ. ‘·\dü] ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À $»è+uÛDÑ dü+e‘·‡sê\T (spurts of years) ñHêïsTT, ø±ì
ø=ìï dü+e‘·‡sê\˝À ‘·\dü] Ä<ëj·T+ ‘·–Z+~ ˝Ò<ë dæús¡+>± ñ+~. n+‘˚>±≈£î+&Ü, ‘·\dü] ìø£s¡
C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À $»è+uÛDÑ dü+e‘·‡sê\ ˝≤>±H˚ eékÕsTTø£ ñ‘·Œ‹Ô >∑D˙j·T+>± ô|]–+~. nsTT‘˚ >∑‘·
ø±˝≤\˝À kÕ~Û+∫q kÕúsTT |ü≥¢ #ê+#Û\· ´‘· ˝Ò<ë ‘·>T∑ <Z \ä \qT ø£q|ü]∫q|üŒ{Ïø° Á|ü‹≈£L\ yê‘êes¡D
|ü]dæ‘ú T· \ e\¢ |ü+≥\˝À qcÕº\T dü+uÛ$Ñ +#·&+É e\¢ >∑‘ø· ±\|ü⁄ dü+e‘·‡s¡+ ø£+fÒ _Ûqï+>± @$T ˝Ò<Tä .
n˝≤+{Ï Ä]Δø£ eè~Δ rs¡T n≥T düe÷C≤ìøÏ >±ì, Ç≥T <˚X+¯ ˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ neT\T #˚dTü qÔ ï Á|üD≤[ø£
eédüú≈£î >±ì |òüTq‘·qT @$T <äøÏÿ+#·˝Ò<äì #Ó|üŒe#·TÃ. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø°, n+‘·≈£î eTT+<äTqï Hê\T>∑T
52
<äXÊu≤Δ\ ø±˝≤\˝À øπ e\+ 2.3 XÊ‘·+>± ñqï kÕ\Tdü] eè~Δ sπ ≥T‘√ b˛*Ãq|ü&ÉT >∑&∫ç q 22 dü+e‘·‡sê\
ø±\+˝À (1991 ` 92 qT+∫ 2012 ` 13 es¡≈î£ ) ‘·\dü] C≤rj·÷<ëj·T+˝Àì eè~Δ sπ ≥T >∑D˙j·T+>±
ô|]–+~ n+fÒ á ø±\+˝À kÕ\Tdü] eè~Δ sπ ≥T 4.7 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+<äì #Ó|Œü e#·TÃ.
5. Á|üD≤[ø£\ ø±\+˝À C≤rj·÷<ëj·T+, ‘·\dü] Ä<ëj·÷\ kÕ\Tdü] eè~Δsπ ≥¢qT ‘Ó*j·TCÒjT· TeTT.
..........................................................................................................................................
4.5 C≤rj·÷<ëj·T+˝À $$<Ûä s¡+>±\ yê{≤

s¡+>±\ yê{≤\ yêØ>± C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô n<Û´ä j·Tq+ nH˚~ Ä]Δø£ ì]à‹ dü«s¡÷bÕìï ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
C≤rj·÷<ëj·T <Û√s¡DT\T m˝≤+{Ï ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ø£*– ñHêïjÓ÷ C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ $$<Ûä s¡+>±\ yê{≤\
$X‚w¢ Dü ≈£L&Ü n+‘˚ ÁbÕeTTK´‘·qT ø£*– ñ+~. Á|üD≤[ø£\ ø±\+˝À ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ Ä]Δø£ eè~Δ Á|üÁøÏjT·
|üs´¡ ekÕqy˚T bÕ]ÁXÊ$Tø£ |üsy¡ TÓ qÆ eT÷\+ (industrial origin) Ä<Ûës¡+>± C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ ≈£Ls¡TŒ
(composition)˝Àì ì]à‹ |üs¡yÓTÆq e÷s¡TŒqT ns¡ú+ #˚düTø√e#·TÃ. |ü{Ïºø£ ` 4.5 ˝À bı+<ä|ü]∫q
düe÷#ês¡+ <ë«sê Ç˝≤+{Ï $wüj÷· ìï >∑eTì+#·e#·TÃ.
|ü{øºÏ £ ` 4.5 ˝À #·÷|æq $<Û+ä >± uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝Àì ìø£s¡ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô Á|üdTü ‘Ô +· ùde\ s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ
yê{≤ $T>∑‘ê s¬ +&ÉT s¡+>±\ yê{≤ ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+~. >∑‘+· ˝À ìø£s¡ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À eT÷&ç+≥ ˇø£{À
e+‘·T yê{≤qT e÷Á‘·yT˚ ùde\ s¡+>∑+ ø£*– ñ+&˚~. <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô ˝À eékÕsTTø£ s¡+>∑+ yê{≤ >∑D˙j·T+>±
‘·–+Z ~. <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô ≈£Ls¡TŒ˝À #√≥T#˚dTü ø=+≥Tqï dü÷\ú <Û√s¡DT\qT ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ‘Ó*j·TCÒjT· e#·TÃ.
|ü{øºÏ £ ` 4.5 : C≤rj·÷<ëj·T+˝À $$<Ûä s¡+>±\ yê{≤ (XÊ‘·+˝À)
dü+e‘·‡s¡+ s¡+>±\T
ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+ ~«rj·T s¡+>∑+ ‘·èrj·T (ùde\) s¡+>∑+
1950-51 57.2 14.8 25.0
1960-61 56.6 17.1 26.3
1970-71 50.1 19.7 30.2
1980-81 41.1 23.3 35.6
1990-91 33.2 25.9 40.9
2000-01 25.1 22.1 52.4
2007-08 18.0 26.0 56.0
2011-12 20.5 24.6 54.9
2012-13 19.9 23.8 56.3
2013-14 13.9 26.2 59.9
2016-17 17.9 29.4 52.7
2017-18 17.2 29.3 53.5
2018-19 16.1 29.6 54.3
Ä<Ûës¡+ : i. Compiled and computed from the data provided by RBI, Hand book of Statistics on
the Indian Economy (2011-12, 2012-13, 2013-14&2018-19),
ii. CSO , National Accounts Statistics, and Economic Survey ( 2013-14 and 2018-19).
53
ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑|⁄ü yê{≤ :
eékÕj·T+, n&Ée⁄\T, ñ<ë´qeHê\T, eT‘·‡ |ü]ÁX¯eT\qT ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+ ø£*– ñ+≥T+~.
kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡ ø±\+˝À C≤rj·÷<ëj·T+˝À ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑|⁄ü yê{≤ >∑]wü+˜ >± 1950 ` 51 dü+e‘·‡s¡+˝À
57.2 XÊ‘·+ ñ+fÒ, 2018 ` 19 Hê{ÏøÏ ø£ìwü̃+>± n+fÒ 16.1 XÊ‘·+>± ñ+~. C≤rj·÷<ëj·T+˝À
ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+ yê{≤ Áø£eT+>± ‘·>T∑ ‘Z ÷· ñqï≥T¢ >∑eTq+#·e#·TÃ. eékÕj·T s¡+>∑|⁄ü Á|ü‹≈£L\ yê‘êes¡D
dæ‹ú >∑‘T· \, ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\ |ò*ü ‘·yT˚ yêékÕsTTø£ s¡+>∑|⁄ü yê{≤˝À ‘·«]‘·>‹∑ q dü+uÛ$Ñ +#˚ ‘·>T∑ <Z \ä ≈£î
Á|ü<ëq ø±s¡D+>± #Ó|Œü e#·TÃ. Ç{°\ ø±\+˝À <˚X¯ Ä]Δø£ eédü˝ú À ìsêàD≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\T #√≥T #˚dTü ø=HêïsTT.
s¡yêD≤ eT]j·TT es¡Ôø£+, u≤+øÏ+>¥ eT]j·TT ;Ûe÷, Ç‘·s¡ ùde\ s¡+>±\T yÓTT<ä˝…’q$ yêékÕsTTø£
s¡+>∑+ ø£+fÒ #ê˝≤ y˚>+∑ >± n_Ûeè~Δ #Ó+<ä&+É e\¢ ìø£s¡ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À $$<Ûä s¡+>±\ yê{≤\ n+#·Hê\T
Á|üu≤Û $‘·+ nj·÷´sTT. á e÷s¡TŒ\T #√≥T #˚dTü ø=+≥Tqï|üŒ{Ïø° ≈£L&Ü <˚X|¯ ⁄ü C≤rj·÷<ëj·T+ n~Ûø+£ >±
ô|s¡>±\+fÒ yêékÕsTTø£ s¡+>∑+ dü‘«· sê_Ûeè~Δ #Ó+<ë*‡q ÄeX¯´ø£‘· ñ+~. Á|üD≤[ø£\ ø±\+˝À yêékÕsTTø£
s¡+>∑+ eè~Δ sπ ≥T dü>≥∑ Tq 2.7 XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ . ø±ã{Ïº Bìì Ç‘·s¡ yêékÕsTTø£ <˚XÊ\ eè~Δsπ ≥T‘√
≈£L&Ü b˛\Ã&ÜìøÏ nkÕÿs¡+˝Ò<Tä .
~«rj·T s¡+>∑+ yê{≤ :
~«rj·T s¡+>∑+˝À >∑qT\T eT]j·TT ø±«ØsTT+>¥, edüTÔ ‘·j·÷Ø, ìsêàD+, $<äT´‘Y, >±´dt, ˙{Ï
düs|¡ süò ê yÓTT<ä˝q’… $ ñ+{≤sTT. C≤rj·÷<ëj·T+˝À á s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ yê{≤ eè~Δ Áø£eT+˝À yÓTT<ä{
ô|s¡T>∑T‘·T+~. 1950`51e dü+e‘·‡s¡+˝À 15 XÊ‘·+ ñ+fÒ, 1980`81 Hê{ÏøÏ 24 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ,
2018`19 Hê{ÏøÏ 29.6 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. ~«rj·T s¡+>∑+˝À edüTeÔ ⁄\ ‘·j÷· Ø, ìsêàD s¡+>∑+ s¬ +&ÉT
Á|ü<ëÛ q n+‘·sê“¤>±\T. C≤rj·÷<ëj·T+˝À edüTeÔ ⁄\ ‘·j÷· Ø s¡+>∑+ yê{≤ 1950 ` 51˝À 8.9 XÊ‘·+
ñ+fÒ 2013 ` 14 Hê{ÏøÏ 14.9 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. n<˚ $<Û+ä >±, ìsêàD s¡+>∑+ yê{≤ 1950 `
51˝À 4.4 XÊ‘·+ ñ+fÒ 2013 ` 14 Hê{ÏøÏ 7.4 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~.
‘·èrj·T s¡+>∑+ yê{≤ :
á s¡+>∑|⁄ü yê{≤˝À uÛ≤>∑+>± yê´bÕs¡+, s¡yêD≤, ø£eT÷´ìπøwüH‡é , k˛ºsπ õ, u≤+øÏ+>¥, ;e÷,
]j·T˝Ÿ mùd{º Ÿ, kÕe÷õø£, yÓj ’ T· TøÏøÔ £ ùde\T ñ+{≤sTT. M{Ï yê{≤ 1950 ` 51 dü+e‘·‡s¡+˝À 25 XÊ‘·+
ñ+fÒ, 2018 ` 19 dü+e‘·‡s¡+ Hê{ÏøÏ <ë<ë|ü⁄>± 54.3 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. n+fÒ yê{Ï yê{≤
>∑D˙j·T+>± ô|]–+<äì #Ó|Œü e#·Ã. Ç˝≤+{Ï ô|s¡T>∑T<ä\˝À s¡yêD≤ $düsÔ D¡ Á|ü‘´˚ øÏ+∫ s√&ÉT¶ s¡yêD≤,
ø£eT÷´ìπøwüH\é T Á|ü<ëÛ q ø±s¡ø±\T>± ñHêïsTT. n+fÒ 1950 ` 51 ˝À 11.3 XÊ‘·+ ñ+&É>±, 2013 `
14 Hê{ÏøÏ 26.4 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ M{Ï˝À ô|s¡T>∑T<ä\ #√≥T#˚dTü ≈£î+~. $‘·,Ô Çq÷‡¬sHé‡, ]j·T˝Ÿ mùd{º Ÿ
eT]j·TT yê´bÕs¡ ùde\ jÓTTø£ÿ yê{Ï 1950 ` 51 ˝À 7.7 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ñ+&É>±, 1980 ` 81 Hê{ÏøÏ
#ê˝≤ ø=~› y˚Ts¡≈î£ n+fÒ 7.5 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ‘·–+Z ~, Ä ‘·<Tä |ü] eT∞fl 2013 ` 14 Hê{ÏøÏ #ê˝≤
>∑D˙j·T+>± n+fÒ 20.6 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. Ä]Δø±_Ûeè~Δ˝À Ä]Δø£, kÕ+|òæTø£ ùde˝…’q $<ä´, yÓ’<ä´+,
≈£î≥T+ã dü+øπ eå T+ #ê˝≤ ‘·«]‘·>‹∑ q $dü]Ô +#ê*‡q nedüs+¡ ñ+~. kÕe÷õø£, yÓj ’ T· TøÏøÔ £ ùde\qT
dü$Twæ>º ± #·÷dæq≥¢sTT‘˚, C≤rj·÷<ëj·T+\ <ëì yê{≤ 1950 ` 51 dü+e‘·‡s¡+˝À 10.6 XÊ‘·+>±
ñ+fÒ, 2013 ` 14 Hê{ÏøÏ 12.9 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ <äX¯ |üP]Ô ø±≈£î+&ÜH˚ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
54
Ä]Δ eédüú u≤>± n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ˝…q’ j·TT.mdt.m., ø¬ q&Ü, j·TT.¬ø. ˝≤+{Ï <˚XÊ\˝≤>± bÕ]ÁXÊ$Tø£
|ü<øä∏ +£ ñqïrø£sD¡ e\¢ e÷s¡T‘·Tqï C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ ì]à+‹ì eT]+‘·>± ã˝Àù|‘·+ #˚j÷· *‡q nedüs+¡
ñ+~. n+fÒ eékÕj·÷ìï $düà]+#·&eÉ Tì ns¡+ú ø±<äT. ø±ì eékÕj·T Ä<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT\ |ü≥¢ <äèwæìº
kÕ]dü÷Ô Ä]Δø£ eédüú bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ ~X¯>± |üjT· ì+#˚ $<Û+ä >± #˚j÷· *‡ ñ+~. n+‘˚>±ø£, Ä]Δø£ eédüú
dü‘«· s¡ eè~ΔøÏ >±qT |ü]ÁX¯eT\T eékÕj·÷ìøÏ ñ‘êŒ~‘ê\qT düs|¡ süò ê #˚j÷· *‡q nedüs+¡ ñ+~.
MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø√+&ç:
6. C≤rj·÷<ëj·T+˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>∑|ü⁄ yê{≤qT ‘Ó*j·TCÒj·TT+&ç.
..........................................................................................................................................
7. C≤rj·÷<ëj·T+˝À ~«rj·T s¡+>∑|⁄ü yê{≤qT $es¡+#·TeTT.

..........................................................................................................................................
4.6 dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ ≥˚ T s¡+>±\ yê{≤

kÕ«‘·+Á‘·´ düeTj·T+˝À Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+ ˙{Ï bÕs¡T<ä\, $<äT´#·Ã¤øÏÔ, ¬s’˝Ò«\T, ø£eT÷´ìπøwüHé\T
˝≤+{Ï ø=ìï $uÛ≤>±\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·yÓTÆ ñ+&˚~. kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ‘·«]‘·>‹∑ q $dü]Ô +#êsTT. eTq <˚X+¯ ˝À 1948, 1956\˝Àì yÓTT<ä{,Ï s¬ +&ÉT bÕ]ÁXÊ$Tø£
rsêàHê\T Á|üuÛÑT‘·« |ü]~Ûì $düÔè‘· |üs¡Tdü÷Ô Áô|’y˚{Ÿ s¡+>∑ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT n‹>± ìj·T+Á‹+#·≈£î+&Ü
ñ+&˚ $<Û+ä >± ñ+{≤sTT nì Á<ÛTä Mø£]dü÷Ô uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $TÁX¯eT Ä]Δø£ eédüú @s¡Œ&É{≤ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT
Ç#êÃsTT. á s¬ +&ÉT bÕ]ÁXÊ$Tø£ rsêàHê\T |ü]ÁX¯eT\qT $$<Ûä s¡ø±\T>± $uÛõÑ +∫, ø=ìï+{Ïì |üP]Ô>±
Á|üuÛÑT‘·« s¡+>±ìøÏ, eT]ø=ìï+{Ïì ñeTà&ç s¡+>±ìøÏ n+fÒ Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚{Ÿ s¡+>±\≈£î Çø£ $T–*q
nìï+{Ï˙ øπ e\+ Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>±ìøÏ e÷Á‘·yT˚ n|üŒ–+#êsTT.
Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚{Ÿ s¡+>±\T ¬s+&É÷ ø£*dæ C≤rj·÷<ëj·÷ìï ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
1951øÏ |üPs¡«+ C≤rj·÷<ëj·T+˝À Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑+ yê{≤ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+~. |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\T
Á|üy˚X¯ ô|{Ïºq|üŒ{Ï qT+∫ Á|üuÛÑT‘·« Ä]Δø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T Áø£eT+>± ô|s¡>∑&É+ e\¢ C≤rj·÷<ëj·T+˝À
Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑+ yê{≤ Áø£eT+>± ô|]–+~.
>∑‘· ◊<äT <äXÊu≤›˝À¢ C≤rj·÷<ëj·T+˝À Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+ yê{≤ ì\ø£&É>± ô|]–q≥T¢ |ü{Ïºø£ `
4.6 <ë«sê düŒwü+º >± ns¡eú Te⁄‘·T+~. 1999 ` 2000 <Ûsä \¡ <äècÕº´ 1950 ` 51˝À dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À
Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ yê{≤ 8 XÊ‘·+ nsTT‘˚ 2000`01 Hê{ÏøÏ 23.2 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. ø±ì 2008`09
Hê{ÏøÏ 20.2 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ‘·–,Z 2009 ` 10 Hê{ÏøÏ dü«\Œ+>± n+fÒ 21.2 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~.
n+<äTe\¢, C≤rj·÷<ëj·T+˝À Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑+ ◊~+≥ ˇø£≥e e+‘·T yê{≤qT ø£*– ñ+~.
55
|ü{øºÏ £ ` 4.6: dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·‹Ô ˝Ô À Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>±\ yê{≤
dü+e‘·‡s¡+ C≤rj·÷<ëj·T+ Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+ Áô|’y˚{Ÿ s¡+>∑+ Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+ Áô|’y˚{Ÿ s¡+>∑+
(s¡÷ˆˆ\T ø√≥¢˝À) yê{≤ yê{≤ yê{≤ yê{≤
(s¡÷ˆˆ\T ø√≥¢˝À) (s¡÷ˆˆ\T ø√≥¢˝À) XÊ‘·+ XÊ‘·+
1990 `2000 <Ûsä \¡ <äècÕº´
1950-51 2,04,924 16,393 1,88,530 8.0 92.0
1960-61 3,09,045 30,905 2,78,140 10.0 90.0
1970-71 4,37,719 61,281 3,76,438 14.0 86.0
1980-81 5,83,548 1,16,710 4,66,838 20.0 80.0
1990-91 9,67,773 2,28,394 7,39,379 23.6 76.4
1993-94 10,88,897 2,82,024 8,06,876 25.9 74.1
2000-01 16,47,903 3,82,314 12,65,589 23.2 76.8
2004-05 <Ûäs¡\ e<ä›
2005-06 28,72,212 6,23,270 22,48,942 21.7 78.3
2008-09 36,69.890 7,41,318 29,28,572 20.2 79.8
2009-10 39,59,653 8,39,446 31,20,207 21.2 78.8
Ä<Ûësê\T : i. CSO, National Accounts Statistics, 2011; ii. Various Issues of Economic Survey.
yêdüyÔ êìøÏ >∑&∫ç q nsTT<äT <äXÊu≤›\ ø±\+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ C≤‘êj·÷<ëj·T+˝À Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑+
yê{≤ n~Ûø+£ >± ñqï≥T¢ |ü{øºÏ £ ` 4.6 <ë«sê >∑eTì+#·e#·TÃ. 1950 ` 51 ˝À C≤rj·÷<ëj·T+˝À
Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑+ yê{≤ 92 XÊ‘·+ nsTT‘˚ 1990 ` 91 Hê{ÏøÏ 76.4 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ‘·–+Z ~. Ä]Δø£
dü+düÿs¡D\qT Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº ‘·sy¡ ê‘· C≤rj·÷<ëj·T+˝À Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑+ yê{≤ ô|]–+~. 2000 ` 01
Hê{ÏøÏ C≤rj·÷<ëj·T+˝À Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑+ yê{≤ 76.8 XÊ‘·+ ñ+fÒ 2008 ` 09 Hê{ÏøÏ 79.8 XÊ‘·+,
2009 ` 10 Hê{ÏøÏ 78.8 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~.
4.7 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ n+#·Hê\˝À >∑\ Çã“+<äT\T

@ <˚X¯+˝ÀHÓ’Hê C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚j·T&É+ #ê˝≤ ø£wüºyÓTÆq |üì. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚j·T&É+˝À e⁄qï Çã“+<äT\T #ê˝≤ m≈£îÿe. yê{Ï˝À eTTKýÓTÆq yê{Ïì
ÁøÏ+<ä $e]+#ê+.
1. qeTàø£yTÓ qÆ >∑D≤+ø±\T ˝Òøb£ ˛e&É+
dü]bıì (inadequacy), \uÛÑ´+ø±ì (non-availability), qeTàX¯ø£´+ø±ì (unreliability)
>∑D≤+ø±\T rÁeyÓTqÆ Á|ü‹ã+<Ûøä ±\T>± e⁄HêïsTT. eékÕj·T+, <ëì nqTã+<Ûä s¡+>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q
56
yêdüeÔ >∑D≤+ø£ düe÷#ês¡+ \_Û+#·&+É ˝Ò<Tä . Á>±MTD CHêuÛ≤, |ü≥Dº CHêuÛ≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q $ìjÓ÷>∑
e´j·T+ (consumption expenditure)\, bı+<äT|ü⁄\ >∑D≤+ø±\ düe÷#ês¡+ \_Û+#·&+É ˝Ò<Tä . M{ÏøÏ
‘√&ÉT, ÁbÕ+rj·T yÓ$’ <Ûë´\T (regional diversities) e⁄qï+<äTe\q ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À \_Û+∫q >∑D≤+ø±\qT
eTs=ø£ ÁbÕ+‘êìøÏ ñ|üj÷Ó –+#·&+É M\Tø±<äT.
2. Á<äe´‘·«+ ø±ì s¡+>∑+ ˝Àì ñ‘·Œ‹Ôì n+#·Hê y˚jT· T≥˝À ñqï Çã“+<äT\T
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À eékÕj·÷ìï m≈£îÿe>± ø£˙dü Jeq nedüsê\qT rs¡TÃø√yê\H˚ ÁbÕ‹|ü~ø£q
(subsistence basis) #˚d÷ü Ô e⁄+&É&+É e\q ñ‘·Œ‹Ô˝Àì n~Ûø£ uÛ≤>∑+ e÷¬sÿ{Ÿ˝À neTàø±ìøÏ sêe&É+
˝Ò<Tä . Ä ñ‘·Œ‹Ô m≈£îÿe>± ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ dü«+‘· yê&Éø±ìøÏ>±ì, Ç‘·s¡ edüTùÔ de\≈£î e÷]Œ&ç #˚dTü ø√e&ÜìøÏ
>±ì ñ|üj÷Ó –+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. á $<Û+ä >± e÷¬sÿ{Ÿ neTàø±ìøÏ sê≈£î+&Ü ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T, ‘êy˚T
$ìjÓ÷–+#·Tø=+≥Tqï ñ‘·Œ‹Ô jÓTTø£ÿ Äs√|æ‘· $\Te (imputed value)qT ˝…øÿÏ +∫, e÷¬sÿ{Ÿ˝À neTàø±ìøÏ
e∫Ãq ñ‘·Œ‹Ô jÓTTø£ÿ $\Te≈£î (value of the monetised sector) ø£\|ü&+É \ nH˚ø£ Çã“+<äT\T edüTHÔ êïsTT.
3. düÁø£eTyÓTqÆ >∑D≤+ø±\T ˝Òøb£ ˛e&É+
Á|ü»\˝Àì ìs¡øså£ êdü´‘·, >∑D≤+ø±\qT ìs¡«Væ≤+#˚ n\yê≥T ˝Òøb£ ˛e&É+ eTs=ø£ Çã“+~. bÕXÊÃ‘·´
<˚XÊ\˝À Ä]Δø£ >∑D≤+ø±\qT Á|ü‘·´ø£å+>± e´≈£îÔ\ qT+&ç, |ü]ÁX¯eT\ qT+&ç bı+<äe#·TÃ. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
Ç~ K∫Ã‘·+>± M\Tø±<äT. n+‘˚>±ø£, uÛ≤s¡‘· Á|ü»\T kÕ+Á|ü<ëj·T+ Á|üø±s¡+ nqTe÷qdüT\Ô T. yês¡T
<ä‘êÔ+X¯ ùdø£sD¡ (collection of data) ˝À düV≤ü ø£]+#·sT¡ .
4. n+#·Hê y˚jT· >∑\ kÕeTs¡´ú + ˝Òøb£ ˛e&É+
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\‘√ m≈£îÿe eT+~øÏ yês¡T ñ‘·Œ‹Ô #˚dqæ edüTÔ |ü]e÷D≤ìï eT]j·TT Ä
edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ qT >∑T]+∫ n+#·Hê y˚ùd kÕeTs¡´ú + ˝Ò<Tä . n+<äTe\q dü«j·T+ ñbÕ~Ûì ø£*– e⁄qï
eékÕj·T<ës¡T\T, neéd”øú è£ ‘· s¡+>∑+ (unorganized) ˝Àì ≈£î{°s,¡ ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\ ñ‘êŒ<ä≈î£ \T
ñ‘·Œ‹Ô #˚dqæ edüT,Ô ùde\ $\TeqT ìs¡sí TT+#·T≥≈£î }Vü‰‘·àø£ |üì (guess work) nedüs+¡ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
5. neéd”øú è£ ‘· ñ‘·Œ‹Ô
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ eékÕj·T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>±\ ñ‘·Œ‹Ô˝Àì n~Ûø£ uÛ≤>∑+ neéd”øú è£ ‘· s¡+>∑+˝À
yê´|æÔ #Ó+~ (scattered) e⁄+~. n+<äTe\q düT\uÛ+Ñ >± ˝…øÿÏ +#·˝+Ò . uÛ≤s¡‘· eékÕj·T s¡+>∑+ dü«+‘·
ñ|üj÷Ó >±ìøÏ ñ<˚•› +∫q ùd<ä´+ (subsistence farming) #˚‘· Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆ n_Ûeè~Δ˝Òø£ dæús¡|ü&çj·TT+&ÉT
(semi-stagnant) s¡+>∑+>± e⁄+≥÷ n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï Ä]Δø£ eédüú jÓTTø£ÿ C≤rj·÷<ëj·T+ n+#·Hê\˝À
‘·≈î£ ÿe ÁbÕeTTU≤´ìï ø£*– ñ+~. Ç~ ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\≈£î (household crafts) ≈£L&Ü e]ÔdTü +Ô ~.
6. düÁø£eTyÓTqÆ eØZøs£ D¡ ˝Òøb£ ˛e&É+
ˇπø düeTj·T+˝À $$<Ûä s¡ø±\ eè‘·T\Ô ˝À |üì#˚dTü qÔ ï e´≈£î\Ô qT ø£*–q ≈£î≥T+u≤\T, ≈£î{°s¡
|ü]ÁX¯eT\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä]Δø£ eédüú˝À Á|ü<Ûëq uÛ≤>±ìï ø£*– e⁄HêïsTT. n+<äTe\q, kÕ<Ûës¡D (usual)
bÕ]ÁXÊ$Tø£ eØZøs£ D¡ (industrial classification) qT ñ|üj÷Ó –+∫ >∑D≤+ø£ ùdø£sD¡ #˚jT· T≥≈£î M\Tø±<äT.
57
7. ˇπø $<Ûyä TÓ qÆ Ä<Ûës¡+ ˝Òøb£ ˛e&É+
ñ‘·Œ‹Ô nsTTq edüT,Ô ùde\qT Á<äe´ s¡÷|ü+ ˝ÀìøÏ e÷]Ã, $\TeqT ˝…øÿÏ +#·T≥≈£î ˇπø $<Ûyä TÓ qÆ
Ä<Ûës¡+ ˝Òøb£ ˛e&É+ eTs=ø£ Çã“+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ñ‘·Œ‹Ô nsTTq edüTeÔ ⁄\˝À n~Ûø£ uÛ≤>∑+ dü«+‘· $ìjÓ÷>±ìøÏ
˝Ò<ë Ç‘·s¡ edüTÔ ùde\≈£î e÷]Œ&ç #˚dTü ø√e&ÜìøÏ $ìjÓ÷–düTqÔ ï+<äTe\q yê{Ï $\TeqT n+#·Hê y˚jT· &É+
eT]+‘· ø£w+ºü >± ‘·j÷· s¬ +’ ~. uÛ≤s¡‘· Ä]Δø£ eédü˝ú À n‹ ô|<ä› neéd”øú è£ ‘· (unorganised), Á<äe´‘·«+ø±ì
(non-monetised) s¡+>∑+ #˚se¡ ⁄+&É&+É C≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê\≈£î n‹ ô|<ä› düeTdü´>± ñ+~.
8. kÕ<Ûës¡D ˝…øÿÏ +|ü⁄ kÕ<Ûqä + ˝Òøb£ ˛e&É+
n+‹eT+>±, nH˚ø£ $T*j·Tq¢ Á|ü»\T #˚dTü qÔ ï nH˚ø£ s¡ø±\ Ä]Δø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ˇø£ kÕ<Ûës¡D
˝…øÏÿ+|ü⁄ kÕ<Ûäq+ (common measurable denominator.) <ë«sê ‘·–Z+#·T≥≈£î neø±X¯+ ˝Òø£b˛e&É+
düs¡«kÕ<Ûës¡D $<ë´|üs¡yÓTÆq düeTdü´ (universal academic difficulty). ñ<ëVü≤s¡D≈£î, s√&É¢qT X¯óÁuÛÑ+
#˚jT· Tyê&ç düØ«düT\ (services of a street sweeper) qT Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ düØ«düT\ (services of a Prime
Minister) ‘√ ø£*|æ ˝…øÏÿ+#·&É+ n‹ ø£wüºyÓTÆq|üì.
nsTT‘˚ ô|’ Çã“+<äT\qT ˝Ò<ë düeTdü´\qT C≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê\ ˝…øÿÏ +|ü⁄qT ìs¡T‘ê‡Vü≤|üs#¡ T·
kÕ<ÛHä ê\T (deterrents)>± nqTeT‹+#·sê<äT. ø=+‘· uÛ≤>∑+ C≤rj·÷<ëj·÷ìï }Vü‰‘·àø£+>± n+#·Hê
y˚j·T&É+ ‘·|üŒìdü]. C≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê\T }Vü‰‘·àø£yÓTÆq$ nsTTq|üŒ{Ïø°, Ä]Δø£ $<ÛëHê\
s¡÷|üø£\Œq˝ÀqT, $$<Ûä Ä]Δø£ düeTdü´\qT m<äTs=ÿqT≥≈£î dü]b˛e⁄ dü÷#·q\qT neT\T|üs¡Ã&É+˝ÀqT
n‘·´+‘· $\TeqT, ÁbÕ<ÛëHê´ìï ø£*– e⁄HêïsTT.
8. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À C≤rj·÷<ë|ü⁄ n+#·Hê\˝À >∑\ Çã“+<äT\qT ‘Ó*j·TCÒjT· TeTT.
..........................................................................................................................................
4.8 kÕsê+X¯+
¬s+&ÉT e÷s¡T¢ ˝…øÏÿ+#·≈£î+&Ü ìØí‘· ø±\ eé~Û˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚j·Tã&çq edüTÔeùde\ yÓTT‘·Ô+
|ü]e÷D≤ìï C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ n+#·Hê eT~+|ü⁄ #˚dTü +Ô ~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|üD≤[ø°øs£ D¡ Á|üu≤Û yêìï ns¡+ú
#˚dTü ø√yê\+fÒ C≤rj·÷<ëj·T+˝Àì <Û√s¡DT\ n<Û´ä j·Tq+ ÄeX¯´ø£+. 1950 ` 51, 2017 ` 18 eT<Û´ä
ø±˝≤\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=qï|ü&ÉT Ä]Δø£ eédüú |üì rs¡TqT düMTø£+å ∫q≥¢sTT‘˚, yÓTT<ä{,Ï s¬ +&Ée
Á|üD≤[ø£\˝À ìπs•Δ +#·ã&çq \øå±´\ <äècÕº´, eédüú |üìrs¡T ìsêXÊ»qø£+>± ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ. ‘·\dü]
ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À ô|s¡T>∑T<ä\ sπ ≥T ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É≥y˚T >±≈£î+&Ü 7 <äXÊu≤Δ\ Á|üD≤[ø± ø±\+
Hê{ÏøÏ ≈£L&Ü eédüú |üìrs¡T Áø£eT s¡V≤æ ‘·+>± ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ. ‘·\dü] ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À $»è+uÛDÑ
dü+e‘·‡sê\THêïsTT, ø±ì ø=ìï dü+e‘·‡sê\˝À ‘·\dü] Ä<ëj·T+ ‘·–+Z ~ ˝Ò<ë dæsú +¡ >± ñ+~. n+‘˚
>±≈£î+&Ü, ‘·\dü] ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À $»è+uÛDÑ dü+e‘·‡sê\ ˝≤>±H˚ eékÕsTT ñ‘·Œ‹Ô˝Àì ô|s¡T>∑T<ä\
#Ó|ü ø√<ä–q~>± ñ+~. ‘·\dü] ìø£s¡ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô ‘·–+Z ~ ˝Ò<ë >∑‘· ø±\+˝À kÕ~Û+∫q kÕúsTT |ü≥¢
#ê+#·\´‘·qT ø£q|üs∫¡ q|üŒ{Ïø° Á|ü‹≈£L\ yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \ e\¢ |ü+≥\˝À qcÕº\T dü+uÛ$Ñ +#·&+É
58
e\¢ >∑‘· dü+e‘·‡s¡+ ø£+fÒ _Ûqï+>± @MT˝Ò<Tä . n˝≤+{Ï Ä]Δø£ eè~Δ rs¡T n≥T düe÷C≤ìøÏ>±ì, Ç≥T
<˚X+¯ ˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+#˚ neT\T #˚jT· ã&ÉT‘·Tqï Á|üD≤[ø± eédü≈ú î£ >±ì |òTü q‘·qT @MT <äøÿÏ +#·˝<Ò ìä #Ó|Œü e#·TÃ.
@~ @yÓTqÆ |üŒ{Ïø,° n+‘·≈î£ eTT+<äTqï Hê\T>∑T <äXÊu≤Δ\ ø±˝≤\˝À øπ e\+ 2.3 XÊ‘·+>± ñqï kÕ\Tdü]
eè~Δsπ ≥T ‘√ b˛*Ãq|ü&ÉT >∑&∫ç q 22 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À (1991 ` 92 qT+∫ 2012 ` 13) ‘·\dü]
C≤rj·÷<ëj·T+˝Àì eè~Δ sπ ≥T #Ó|ü ø√<ä–q $<Û+ä >± ô|]–+~. n+fÒ á ø±\+˝À kÕ\dü] eè~Δ sπ ≥T
4.7 XÊ‘·+ nsTTq+<äTe\¢ >∑‘· ø±\+ ø£+fÒ >∑D˙j·T+>± ô|s¡–+~.

1. C≤rj·÷<ëj·T ø£$T{° (1949) Á|üø±s¡+ ªª~«>∑TD°øè£ ‘·+ (duplication) #˚jT· ≈£î+&Ü ìØí‘· ø±\
eé~Û˝À kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚dqæ edüTÔ ùde\ yÓTT‘·+Ô |ü]e÷D≤ìï
C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ n+#·Hê eT~+|ü⁄ #˚dTü +Ô ~.
2. kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡« ø±\+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚jT· &É+ô|’ m˝≤+{Ï
ì]Δwü˜ Á|üj·T‘êï\T #˚j·T˝Ò<äT. Á_{Ïwt bÕ\Hê ø±\+˝À |ü\Te⁄s¡T |ü\T s¡ø±\T>± n+#·Hê\T
y˚XÊs¡T. n+<äT˝À <ë<ëu≤sTT HÍs√õ (1868), $*j·T+ ~π>“ (1899), |ò+æ &¢̊ wæÁsêdt (1911,
1922, 1931) cÕ, ø±+ã{≤º (1921), $.¬ø. ÄsY.$.sêe⁄ (1925 ` 29, 1931 ` 32), ÄsY.dæ.
<˚XÊjYT (1931 ` 40)\ n+#·Hê\ #Ó|ü ø√<ä–q$.
3. C≤rj·÷<ëj·T ø£$T{° ìy˚~ø£ jÓTTø£ÿ eT÷&ÉT eTTK´ \ø£åD≤\T : (i) 1950 ` 51 ø±\+˝À
C≤rj·÷<ëj·T+˝À eékÕj·T s¡+>∑+ n+fÒ n&Ée⁄\T, |üXó¯ b˛wüD eT]j·TT eT‘·‡´ |ü]ÁX¯eT\‘√
bÕ≥T ø£*|æ <ë<ë|ü⁄>± dü>+∑ y˚Ts¡≈î£ yê{≤qT ø£*–Ç ñ+~ (ii) ñ‘êŒ<äø£ s¡+>∑+ (manufactur-
ing), yÓTÆì+>¥ eT]j·TT #˚‹ eè‘·TÔ\ yê´bÕs¡+˝À yê{≤ C≤rj·÷<ëj·T+˝À Äs¡+{Ï ˇø£≥e
e+‘·TqT ø£*– ñ+~. (iii) yêDÏ»´+, s¡yêD≤ eT]j·TT ø£eT÷´ìπøwüqT¢ ≈£L&Ü C≤rj·÷<ëj·T+˝À
Ä]+≥ ˇø£≥e e+‘·T ø£+fÒ ø=+#Ó+ m≈£îÿe yê≥qT ø£*– ñHêïsTT.
4. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ $$<Ûä Ä]Δø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT á $<Û+ä >±
eØZø]£ +#·yTÓ qÆ ~. n$: (i) |üXó¯ b˛wüD‘√ ø£*|æ eékÕj·T+ (ii) n&Ée⁄\T, ø£\|ü |ü]ÁX¯eT\T — (iii)
eT‘·‡´ |ü]ÁX¯eT — (iv) >∑qT\T, ø±´Ø\T — (v) bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ (1) C≤_‘ê˝Àì |ü]ÁX¯eT\T — (2)
C≤_‘ê˝À ˝Òì |ü]ÁX¯eT\T — (vi) ìsêàD s¡+>∑+ — (vii) $<äT´X¯ÃøÏ,Ô >±´dt, ˙{Ï düs|¡ süò ê — (viii)
s¡yêD≤, ì\«\T, ø£eT÷´ìπøwüqT¢ — (ix) yê´bÕs¡+, Vü≤À≥\T¢, s¬ kÕºs¬ +≥T¢ — (x) u≤+øÏ+>¥, ;Ûe÷ — (xi)
>∑èVü≤ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ÄdüT\ú T, yê´bÕs¡ ùde\T — (xii) Á|üuTÑÛ ‘·« |ü]bÕ\q, s¡øDå£ — (xiii) Ç‘·s¡ ùde\T
5. |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\ ø±\+˝À C≤rj·÷<ëj·T+, ‘·\dü] Ä<ëj·÷\ kÕ\Tdü] eè~Δ sπ ≥¢qT á
|ü{øºÏ ˝£ À bı+<ä|sü #¡ H· q’Ó ~ :
Á|üD≤[ø£\T I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
C≤rj·÷<ëj·T+ 4.4 3.8 2.6 3.1 4.9 5.4 5.5 6.7 5.3 7.8 7.6 8.0
‘·\dü] Ä<ëj·T+ 2.6 1.7 0.4 0.8 2.6 3.1 3.3 4.5 3.3 6.1 6.2 -
Ä<Ûës¡+ : i. CSO and Economic Survey (2017-18)

ii. RBI, Hand book of statistics on Indian Economy, 2017-18.
59
6. eékÕj·T+, n&Ée⁄\T eT]j·TT ø£\|ü |ü]ÁX¯eT eT]j·TT eT‘·‡´ |ü]ÁX¯eT\qT ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>∑+
ø£*– ñ+≥T+~. kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡ ø±\+˝À C≤rj·÷<ëj·T+˝À ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑|⁄ü yê{≤ >∑]wü+˜ >±
1950 ` 51 dü+e‘·‡s¡+˝À 57.2 XÊ‘·+ ñ+fÒ, 2018 ` 19 Hê{ÏøÏ ø£ìwü̃+>± n+fÒ 16.1
XÊ‘·+>± ñ+~. n+fÒ C≤rj·÷<ëj·T+˝À ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+ yê{≤ Áø£eT+>± ‘·>T∑ ‘Z ÷· ñqï≥T¢
>∑eTì+#·e#·TÃ.
7. >∑qT\T, ø±«Ø\T, ñ‘êŒ<äø£ s¡+>∑+, ìsêàD s¡+>∑+ eT]j·TT $<äT´X¯ÃøÏ,Ô >±´dt eT]j·TT ˙{Ï düs|¡ süò ê\qT
~«rj·T s¡+>∑+ ø£*– ñ+≥T+~. 1950 ` 51e dü+e‘·‡s¡+˝À 15 XÊ‘·+ ñ+fÒ, 1980 ` 81
Hê{ÏøÏ 24 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ 2018 ` 19 Hê{ÏøÏ 29.6 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. C≤rj·÷<ëj·T+˝À
á s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ yê{≤ eè~Δ Áø£eT+˝À ô|]–+~.
8. @ <˚X¯+˝ÀHÓ’Hê C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚j·T&É+ #ê˝≤ ø£wü˜yÓTÆq |üì. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hê y˚jT· &É+˝À ñqï Çã“+<äT\T #ê˝≤ m≈£îÿe. yê{Ï˝À ø=ìï eTTKýÓTqÆ $:
(i) qeTàø£yTÓ qÆ >∑D≤+ø±\T ˝Òøb£ ˛e&É+ (ii) Á<äe´‘·«+ ø±ì s¡+>∑+˝Àì ñ‘·Œ‹Ôì n+#·Hê y˚jT· &É+˝À
ñqï Çã“+<äT\T, (iii) düÁø£yÓTÆq >∑D≤+ø±\T ˝Òø£b˛e&É+ — (iv) n+#·Hê y˚jT· >∑\ kÕeTs¡´ú +
˝Òøb£ ˛e&É+— (v) neéd”úø£è‘· ñ‘·Œ‹Ô — (vi) düÁø£yÓTÆq eØZø£s¡D ˝Òø£b˛e&É+ — (vii) ˇπø $<ÛäyÓTÆq
Ä<Ûës¡+ ˝Òøb£ ˛e&É+ — (viii) kÕ<Ûës¡D ˝…øÿÏ +|ü⁄ kÕ<Ûqä + ˝Òøb£ ˛e&É+

I. á øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î düTe÷s¡T 10 |ü+≈£î\Ô #=|üq düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡«|ü⁄ C≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê\qT ‘Ó*j·TCÒjT· TeTT.
2. kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s|¡ ⁄ü C≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê\qT ù|s=ÿqTeTT.
3. C≤rj·÷<ëj·T ø£$T{° ìy˚~ø£ jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£åD≤\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
4. C≤rj·÷<ëj·T+qT n+#·Hê y˚jT· T |ü]XÀ<ÛHä ê |ü<‹Δä ì $e]+#·TeTT.
II. á øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î düTe÷s¡T 30 |ü+≈£î\Ô #=|üq düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. C≤rj·÷<äjT· +, ‘·\düs¡ Ä<ëj·T+ jÓTTø£ÿ eè~Δ <Û√s¡DT\qT dü÷\ú +>± e]í+#·TeTT.
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ C≤rj·÷<ëj·T+˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£, ~«rj·T eT]j·TT ‘·èrj·T s¡+>±\ jÓTTø£ÿ yê{≤\˝À
#√≥T #˚dTü ≈£î+≥Tqï e÷s¡TŒ\qT $X‚w¢ +æ #·T+.
3. dü÷ú\ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚{Ÿ s¡+>±\ jÓTTø£ÿ kÕù|øÏåø£ yê{≤\qT |ü]o*+#·TeTT.
4. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ C≤rj·÷<ëj·÷ìï n+#·Hêy˚jT· &É+˝À >∑\ Çã“+<äT\qT #·]Ã+#·TeTT.
III. \øå±´‘êàø£ Á|üX¯ï\T:
A. ãVüQfi¯ ◊∫Ã¤ø£ Á|üXï¯ \T:
1. M{Ï˝À @ n+#·Hê kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡«|ü⁄ n+#·Hê : ( )
m) $.¬ø.ÄsY.$.sêe⁄ _) |æ.dæ. eTVü‰\H√_dt
dæ) &ç.ÄsY.>±&çZ˝Ÿ &ç) ô|’$ @$j·T÷qT ø±e⁄
60
2. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ n+#·Hê\T á $‘·Ô dü+e‘·‡sêìøÏ dü+ã+~Û+∫q$>± ñ+{≤sTT:
m) &çôd+ãsY 1 qT+#· »qe] 31 es¡≈î£ _) @Á|æ˝Ÿ 1 qT+∫ y˚T 31 es¡≈î£ ( )
dæ) @Á|æ˝Ÿ 1 qT+∫ e÷]Ã 31 es¡≈î£ &ç) ô|$’ nìïj·T÷qT
3. C≤rj·÷<ëj·T ø£$T{° ‘·q yÓTT<ä{Ï ìy˚~ø£qT á dü+e‘·‡s¡+˝À Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ düeT]Œ+∫q~
m) 1949 _) 1954 dæ) 1951 &ç) 1950 ( )
4. 1949e dü+e‘·‡s¡+˝À @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ ø£$T{° M] n<Ûä´ø£å‘·q @sêŒ≥T
#˚j·Tã&çq~: ( )
(m) $.¬ø. ÄsY.$. sêe⁄ (_) &ç.ÄsY.>±&ç˝Z Ÿ
(dæ) <ë<ëu≤jYT HÍs√J (&ç) |æ.dæ eTVü‰\H√_dt
5. C.S.O n+fÒ ( )
(m) øπ +Á<ä >∑D≤+ø£ dü+düú (_) Á|ü<ëÛ q uÛÁÑ <ä‘ê n~Ûø±]
(dæ) øπ +Á<ä ùde\ dü+düú (&ç) ô|$’ @$j·T÷qT ø±e⁄
düe÷<ÛëHê\T: 1) dæ 2) _ 3) m 4) Ç 5) &ç
B. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
1) |æ.dæ. eTVü‰\H√_dt (m) C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ ø£$T{° n+‹eT ìy˚~ø£
2) sêCŸ ÁøÏwüí (_) Væ≤+<äT Ä]Δø£ eè~Δπs≥T
3) 1954 (dæ) C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ ø£$T{° n<Û´ä ≈£îå &ÉT
4) ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>∑+ (&ç) bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+
5) ~«rj·T s¡+>∑+ (Ç) eékÕsTTø£ s¡+>∑+
düe÷<ÛëHê\T: 1) dæ 2) _ 3) m 4) Ç 5) &ç
C. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. C≤rj·÷<ëj·T+ uÛ≤eq>± ‘Ó*j·TCÒjT· ã&ÉT‘·T+~.
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ n+#·Hê\T $‘·Ô dü+e‘·‡sêìøÏ
dü+ã+~Û+∫q$>± ñ+{≤sTT.
3. n<Ûä´ø£å‘·q 1949 Ä>∑wüßº HÓ\˝À uÛ≤s¡‘· <˚X¯ Á|üuÛÑT‘·«+ C≤rj·÷<ëj·T
ø£$T{°ì ìj·T$T+∫+~.
4. dü+e‘·‡s¡+˝À C≤rj·÷<ëj·T ø£$T{° ‘·q jÓTTø£ÿ n+‹eT ìy˚~ø£qT
Á|ü#·T]+∫+~.
5. Væ≤+<äT eè~Δsπ ≥T nH˚ |ü<dä eü T÷Vü≤+qT ñ|üj÷Ó –+#·∫Hê&ÉT.
düe÷<ÛëHê\T: 1) Á|üyêVü‰|ü⁄ 2) @Á|æ˝Ÿ 1 qT+&ç e÷]Ã 31 es¡≈î£ — 3) |æ.dæ eTVü‰\H√_dt 4) 1954
(5) Ä#ês¡´ sêCŸ ÁøÏwüí
4.11 |ü<äø√X¯+
1. C≤rj·÷<ëj·T+ : s¬ +&ÉT e÷s¡T¢ ˝…øÿÏ +#·≈î£ +&Ü ìØí‘· ø±\ eé~Û˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· ã&çq edüTùÔ de\
yÓTT‘·+Ô |ü]e÷D+.
61
2. ‘·\dü] Ä<ëj·T+ : C≤rj·÷<ëj·T+ ™ yÓTT‘·+Ô »HêuÛ≤
3. ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>∑+ : eékÕj·T+ eT]j·TT <ëì nqTã+~Û‘· ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, eT]j·TT >∑qT\T
eT]j·TT ø±«Ø+>¥ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T Ä]Δø£ eédüú jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>∑+˝À ñ+{≤sTT.
4. ~«rj·T s¡+>∑+ : ñ‘êŒ<äø£ s¡+>∑+, ìsêàD+, $<äT´X¯ÃøÏ,Ô >±´dt eT]j·TT ˙{Ï düs|¡ süò ê ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
Ä]Δø£ eédüú jÓTTø£ÿ ~«rj·T s¡+>∑+˝À ñ+{≤sTT.
5. ‘·èrj·T s¡+>∑+ : s¡yêD≤, ì\«, eT]j·T ø£eT÷´ìπøwüHé, yê´bÕs¡+, Vü≤À≥˝Ÿ‡ eT]j·TT ¬skÕº¬s+{Ÿ‡,
Á|üC≤bÕ\q, u≤+øÏ+>¥, $‘·Ô+ eT]j·TT ]j·T˝Ÿ môdº{Ÿ— eT]j·TT ø£eT÷´ì{° eT]j·TT e´øÏÔ>∑‘·
ùde\T nìï Ä]Δø£ eédüú jÓTTø£ÿ ‘·èrj·T s¡+>∑+˝À ñ+{≤sTT.
6. $TÁX¯eT Ä]Δø£ eédüú : Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚{Ÿ s¡+>±\T nH˚ ¬s+&ÉT ø£*dæ ìs¡«Væ≤+#˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT
ø£*>∑ ñqï Ä]Δø£ eédüúj˚T $TÁX¯eT Ä]Δ eédüú.
7. dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô : ˇø£ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À ˇø£ <˚X|¯ ⁄ü <˚oj·T dü]Vü≤<äT\› ˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· ã&çq
n+‹eT edüTeÔ ùde\ jÓTTø£ÿ e÷¬sÿ{Ÿ $\TeqT dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô nì n+{≤s¡T.
4.12 #·<äee\dæq |ü⁄düøÔ ±\T

1. Jean Dreze & Amartya Sen (2013) An Uncertain Glory, India and its contradictions,
Allen Lane.
2. Lekhi, R.K (2003) The Economics of Development and Planning, Kalyani Publishers,
New Delhi.
3. Misra & Puri (2005): Economics of Development and Planning, Himalaya Publishing
House, New Delhi.
4. Misra & Puri (2014): Indian Economy, 36th Revised Edition. Himalaya Publishing House,
New Delhi.
5. Prathyogita Darpan (2018) : General Studies- Indian Economy.
6. Ruddar Datt & K.P.M Sundaram (2018): Indian Economy, 70th Revised Edition.
62
uÛ≤>∑+-5 : uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À ù|<ä]ø£+, Ä<ëj·T ndüe÷qfi¯\T
$wüjT· Áø£eT+
5.0 \øå±´\T
5.1 |ü]#·j·T+
5.2 ù|<ä]ø£|ü⁄ uÛ≤eq
5.2.1 ù|<ä]ø£|⁄ü s¡ø±\T
5.2.2 uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À ù|<ä]ø£ uÛ≤s¡+
5.2.3 ù|<ä]ø£ e´‘ê´dü|⁄ü dü÷N
5.2.4 ù|<ä]ø±ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T
5.2.5 ù|<ä]ø£ düeTdü´ jÓTTø£ÿ |üs´¡ ekÕHê\T
5.2.6 ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q #·s´¡ \T
5.3 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T
5.3.1 Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T
5.3.2 ìs¡÷à\q #·s´¡ \T
5.4 Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T, ù|<ä]ø£+\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Û+ä
5.5 kÕsê+X¯+
5.6 MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø=+&ç ` qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T
5.8 |ü<äø√X¯+
5.9 #·<eä e\dæq |ü⁄düøÔ ±\T
5.0 \øå±´\T
ù|<ä]ø£+ eT]j·TT Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\H˚ s¬ +&ÉT Á|ü<ëÛ q düeTdü´\qT á uÛ≤>∑+˝À Á|ü<ëÛ q+>±
n<Û´ä j·Tq+ #˚kÕÔ+. á uÛ≤>∑+qT #·~$q ‘·sT¡ yê‘· MTs¡T:
● ù|<ä]ø£ uÛ≤eqqT eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤yêìï ìs¡«∫+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
● ù|<ä]ø£ düeTdü´≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT, |üs´¡ ekÕHê\qT eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ ìs¡÷à\q #·s´¡ \qT
$X‚¢wæ+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
● uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ù|<ä]ø£|⁄ü |ü]e÷D≤ìï $e]+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
● Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT, |üs´¡ ekÕHê\qT, eT]j·TT ìs¡÷à\q #·s´¡ \qT ns¡+Δ
#˚düTø√>∑\T>∑T‘ês¡T. 63
● Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\, ù|<ä]ø£+\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï $e]+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
5.1 |ü]#·j·T+
20e X¯‘êãΔ+ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ qT+&ç uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ù|<ä]ø£+, Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\H˚ s¬ +&ÉT Á|ü<ëÛ q
düeTdü´\qT m<äTs=ÿqT #·Tqï~. 20e X¯‘êãΔ|⁄ü eT<Û´ä ø±\+ Hê{ÏøÏ n~Ûø£ s¬ ≥T˝À »Hêu≤ ô|s¡>&∑ +É ,
ìs¡T<=´–‘· düeTdü´ ô|s¡>&∑ +É eT÷˝≤Hê á düeTdü´\T eT]+‘· Á|üø√|æ+∫HêsTT. >∑‘· 40 dü+e‘·‡sê\
qT+&ç <˚X¯ Ä]Δø£ eédüú˝À ù|<ä]ø£+, Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\ eT]j·TT ìs¡T<√´–‘ê düeTdü´\ jÓTTø£ÿ
rÁe‘·qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ |ü\T #·s´¡ \qT ne\+_Û+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
5.2 ù|<ä]ø£|⁄ü uÛ≤eq

ù|<ä]ø£+ nH˚~ ˇø£ kÕe÷õø£ <äè–«wüjT· +, düe÷»+˝Àì @ Á|ü»˝…‘’ ˚ ‘·eT ø£˙dü J$‘êedüsê\qT
rs¡TÃø√˝Òì dæ‹ú ˝À ñ+{≤s√, <ëìì ù|<ä]ø£+>± ìs¡«∫+#·e#·TÃ. @ düe÷»+˝ÀHÓH’ ê ˇø£ ìØí‘· kÕúsTT˝À
‘·eT JeHêìï ìs¡«Væ≤+#·Tø√˝Òø,£ JeHê<Ûës¡ y˚‘q· + ≈£L&Ü bı+<ä˝øÒ £ J$‘·+ >∑&TÉ |ü⁄‘·Tqï yê]ì ù|<äyês¡T>±
qyÓ÷<äT #˚jT· e#·TÃ. n≥Te+{Ï yês¡T m≈£îÿe>± ñ+&˚ Ä düe÷C≤ìøÏ ù|<ä]ø£ düeTdü´ nH˚ ñ|üÁ<äe+
ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ. s¡+>∑sê»Hé bÕ´HÓ˝Ÿ dü÷#·q y˚Ts¡≈î£ 2011 ` 12 dü+e‘·‡sêìøÏ >±qT @e¬s‘’ ˚ Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê\˝À HÓ\yê] e´j·T+ s¡÷ˆˆ\T 972— |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À HÓ\yê] e´j·T+ s¡÷ˆˆ1,407
#˚j·T>∑\T>∑T‘ês√ yês¡T ù|<ä]ø£ ìs¡«#·q+ |ü]~Û˝ÀøÏ sês¡T. n+<äTe\¢, s¡+>∑sê»Hé ø£$T{° Á|üø±s¡+
◊<äT>∑T] düuTÑÛ ´\T ø£*–q ≈£î≥T+ã+, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À s¡÷ˆˆ\T 4,760 — |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À s¡÷ˆˆ\T
7,035\ y˚Ts¡≈î£ $ìjÓ÷>∑ e´j·T+ #˚jT· Tyês¡T ù|<ä]ø£+ |ü]~Û˝ÀøÏ sês¡T. ˇø£ y˚fi¯ s√E yê] ÁbÕ‹|ü~øÛ q£
>∑Dq #˚dæq#√ 2011 ` 12 dü+e‘·‡s¡+q≈£î>±qT Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ‘·\dü] $ìjÓ÷>∑ e´j·T+
s¡÷ˆˆ\T 32 s√E ˇø£ÿ+{ÏøÏ — |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À s¡÷ˆˆ\T 47 s√E ˇøÏÿ+{ÏøÏ ñqï#√ yês¡T ù|<ä]ø£+
|ü]~Û˝ÀøÏ sês¡T. 2011 ` 12 dü+e‘·‡s¡+q≈£î >±qT ‘Ó+&É÷˝ŸÿsY |ü<‹Δä (n+#·Hê) Á|üø±s¡+ Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê\˝À s¡÷ˆˆ\T 816 eT]j·TT |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À s¡÷ˆˆ\T 1,000 HÓ\dü] e´j·T+ ˝Ò<ë ˇø£ y˚fi¯
s√Eyê] ÁbÕ‹|ü~ø£qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=qï#√, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ‘·\dü] e´j·T+ s√E ˇø£ÿ+{ÏøÏ
s¡÷ˆˆ\T 27 eT]j·TT |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À s¡÷ˆˆ\T 33 >± ñqï#√, yês¡T ù|<ä]ø£+ |ü]~Û˝ÀøÏ sês¡T. nsTT‘˚
‘Ó+&É÷˝ŸÿsY ø£$T{° Bìì Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\≈£î>±qT s¡÷ˆˆ 4080>± eT]j·TT |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\≈£î s¡÷ˆˆ\T
5000>± ìsêΔ]+∫q~.
eT÷&Ée Á|ü|+ü #· <˚XÊ\˝À ù|<ä]ø£+ n~Ûø+£ >± ñ+~. nìï s¡ø±˝…q’ düe÷C≤\˝À ù|<ä]ø±ìï
ìs¡«∫+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#ês¡T. n+<äs÷¡ ≈£L&Ü ø£˙dü JeHêìï ˝Ò<ë eT+∫ JeHêìï ÁbÕ‹|ü~ø£>±
rdüTø=Hêïs¡T.
5.2.1 ù|<ä]ø£+ s¡ø±\T
ns¡XΔ Êg kÕVæ≤‘·´+˝À ìs¡ù|ø£,å kÕù|øÏøå £ ù|<ä]ø±\H˚ s¬ +&ÉT s¡ø±˝…q’ uÛ≤eq\T ñHêïsTT.
1. ìs¡ù|ø£å ù|<ä]ø£+ : <˚X+¯ ˝Àì Á|ü»\ ø£˙dü nedüsê\ (<Ûëq´+, |ü|ü \T, bÕ\T, yÓqï yÓTT<ä˝q’… $)
|ü]e÷D≤\qT eTT+<äT>± ìs¡sí TT+∫ ‘·sT¡ yê‘· e÷¬sÿ{Ÿ <Ûsä \¡ Ä<Ûës¡+‘√ yê{Ï $\TeqT n+#·Hê
64
y˚dæ ø£˙dü JeHêedüs¡ $ìjÓ÷>±ìï ìsêΔ]kÕÔsT¡ . á ø£˙dü JeHê<Ûës¡ $ìjÓ÷>∑ e´j·÷ìï ≈£L&É
#˚jT· ˝Òì dæ‹ú ì ìs¡ù|ø£å ù|<ä]ø£+ nì n+{≤s¡T. ø£˙dü uÛÖ‹ø£ JeHêedüsêìï Á<äe´ s¡÷|ü+˝À
˝…øÿÏ +∫ ø£˙dü Jeq $ìjÓ÷>∑ e´j·÷ìï ìsêΔ]kÕÔsT¡ . ìsêΔ]+∫q ø£˙dü Ä<ëj·T+ ˝Ò<ë $ìjÓ÷>∑+
ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>± bı+<äT‘·Tqï Á|ü»\qT ìs¡ù|ø£å ù|<äyês¡T nì n+{≤s¡T. á s¡øy£ TÓ qÆ ù|<ä]ø±ìï
ø±´\Ø\ <äècÕº´ ≈£L&Ü ‘Ó*j·TCÒj·Te#·TÃ. Ç+&çj·THé øöì‡˝Ÿ Ä|òt yÓT&çø£˝Ÿ ØôdsYÃ Á|üø±s¡+, á
uÛÖ‹ø£ |ü]e÷D≤\T Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À 2,400 ‘·\dü] ø±´\Ø\T>± |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À 2,100
‘·\dü] ø±´\Ø\T>± ñ+&Ü*‡ ñ+~ n+‘·ø+£ fÒ ‘·≈î£ ÿe ø±´\Ø\qT $ìjÓ÷–+#˚ yês¡+<äs÷¡
ù|<ä]ø£+ øÏ+~øÏ ekÕÔsT¡ .
2. kÕù|øÏøå £ ù|<ä]ø£+ : kÕù|øÏøå £ ù|<ä]ø±ìï ˝…øÿÏ +#·&ÜìøÏ Á|ü»\ Ä<ëj·T |ü+|æDì° ‘·T\Hê‘·àø£+>±
n+#·Hê y˚dæ m>∑Te 5 qT+∫ 10 XÊ‘·+ Á|ü»\ Jeq kÕúsTT˝À b˛*Ã #·÷dæ ~>∑Te 5 qT+∫ 10
XÊ‘·+ Á|ü»\qT kÕù|øÏåø£ ù|<äyê]>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T ˝Ò<ë ‘·≈£îÿe Ä<ëj·T kÕúsTT >∑\ Á|ü»\qT n~Ûø£
Ä<ëj·T+ bı+<˚ yê]‘√ b˛*Ã ‘·≈î£ ÿe Ä<ëj·T+ bı+<äT‘·Tqï Á|ü»\qT kÕù|øÏøå +£ >± ù|<äyê]>±
|ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . ‘·≈î£ ÿe Ä<ëj·T+ >∑\ Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D+ n~Ûø+£ >± ñqï|üŒ{Ïø° n~Ûø£ Ä<ëj·T
Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D+‘√ b˛*Ã yê]ì kÕù|øÏøå £ ù|<äyês¡T nì n+{≤s¡T.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ù|<ä]ø£|⁄ü düeTdü´qT |ü]o*+#˚≥|ü&ÉT ìs¡ù|ø£å ù|<ä]ø±ìï <äèwæ˝º À ñ+#·Tø√yê*.
USA, UK ˝≤+{Ï n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\T Á|ü»\ ìs¡ù|ø£å ù|<ä]ø±ìï ìs¡÷à*+#·&+ É ˝À dü|*üò ø£è‘·eTj·÷´sTT.
ø±ì á <˚XÊ\˝À ≈£L&Ü Ä<ëj·T |ü+|æD˝° À ndüe÷q‘·\T ñ+&É≥+ e\¢ kÕù|øÏøå £ ù|<ä]ø£+ á <˚XÊ\˝À
≈£L&Ü Ç|üŒ{Ïø° ñ+~.
5.2.2 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ù|<ä]ø£ uÛ≤s¡+ (Incldence of poverty in India)
1970e <äXø¯ +£ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ eT+∫ Á|üD≤[ø± dü+|òTü + ù|<ä]ø£ kÕ+Á<ä‘≈· î£ dü+ã+~Û+∫q n+#·Hê\qT
>∑Dq #˚dTü +Ô ~. 1973 ` 74 <Ûsä \¡ <äècÕº´ <ë]Á<ä´ sπ K ìsêΔsD¡ ø√dü+ Á>±MTD Á|ü»\≈£î>±qT s¡÷ˆˆ\T
49.63 ‘·\dü] HÓ\yê] e´j·T+, |ü≥Dº Á|ü»\≈£î>±qT s¡÷ˆˆ\T 56.64 ‘·\düs¡ HÓ\yê] e´j·T+ bı+<ä˝ìÒ
yê]ì <ë]Á<ä´ sπ K øÏ+<ä J$+#˚ yês¡T>± ìs¡«∫+#·e#·TÃ. <Ûsä \¡ ˝À edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\ <äècÕº´ <ë]Á<ä´
sπ KqT ø±\qTkÕs¡+>± e÷s¡TdüTHÔ êïs¡T. 1973 ` 74, 1983 ` 84, 1993 ` 94, 2011 ` 12
dü+e‘·‡sê\≈£î >±qT >∑\ ù|<ä]ø£|⁄ü n+#·Hê\qT <ë]Á<ä´ sπ K\‘√ düV‰ü |ü{øºÏ £ ` 5.1 #·÷|ædTü +Ô ~.
|ü{øºÏ £ ` 5.1 <ë]Á<ä´ sπ K ~>∑Teq ñqï C≤HêuÛ≤ XÊ‘·+
1973 ` 74 1983 ` 84 1993 ` 94 2011 ` 12
ÁbÕ+‘ê\T <ë]Á<ä´πsK e´≈£îÔ\ <ë]Á<ä´πsK e´≈£îÔ\ <ë]Á<ä´πsK e´≈£îÔ\ <ë]Á<ä´ e´≈£îÔ\
(s¡÷.\˝À) XÊ‘·+ (s¡÷.\˝À) XÊ‘·+ (s¡÷.\˝À) XÊ‘·+ (s¡÷.\˝À) XÊ‘·+
Á>±MTD 49.63 56.4 89.5 45.7 205.84 37.3 816.00 25.70
|ü≥ºD 56.64 49 115.65 40.8 281.35 32.4 1000.0 13.70
ñeTà&ç>± ` 54.9 ` 44.5 ` 36 ` 21.92
Ä<Ûës¡+ : RBI, Hand Book of Statistics on the Indian Economy 2018`19. 65
|ü{øºÏ £ ` 5.1 Á|üø±s¡+ 1973 ` 74 ˝À »HêuÛ≤˝À dü>+∑ ø£+fÒ m≈£îÿe »Hêu≤ <ë]Á<ä´ sπ K
~>∑Teq ñHêïs¡T. eT÷&ÉT <äXÊu≤›\ ø±\+˝À n+fÒ 1973 ` 74 qT+∫ 2011 ` 12 es¡≈î£ >∑\
ù|<ä]ø±ìï >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ 1973 ` 74 ˝À 54.9 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ñqï ù|<ä]ø£+ 2011 ` 12 Hê{ÏøÏ
35.6 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ‘·–+Z ~ nH˚ $wüjT· + |ü{øºÏ £ ` 5.1 <ë«sê ns¡eΔ Te⁄‘·T+~. ø±ì ìs¡ù|ø£å ù|<äyê]
dü+K´ e÷Á‘·+ ‘·>∑Z˝Ò<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
(NSSO) 61e sö+&ÉT ù|<ä]ø£|⁄ü n+#·Hê\T : Á|üD≤[ø± dü+|òTü + 2004 ` 05 dü+e‘·‡s¡+˝À
(NSSO) 61e sö+&ÉT düe÷#êsêìï Ä<Ûës¡+>± #˚dTü ø=ì ù|<ä]ø±ìï s¬ +&ÉT |ü<‘Δä T· \ ÁbÕ‹|ü~ø£q n+#·Hê
y˚XÊs¡T. n$ : (1) n+‘·{øÏ Ï düe÷q+>± e]Ô+#˚ |ü⁄qsê˝À#·q ø±\+ (uniform recall period - URP)
(2) $T[‘·yTÓ qÆ |ü⁄qsê˝À#·q ø±\+ (mixed recall period - MRP) URP ì nqTdü]+∫ <˚X+¯ ˝Àì
ù|<ä]ø±ìï n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ 5 s¡ø±\ ÄVü‰sπ ‘·s¡ edüTeÔ ⁄\qT $TqVü‰sTT+∫ $T>∑‘ê nìï s¡ø±˝…q’
edüTeÔ ⁄\ô|’ 30 s√E\˝À #˚dqæ $ìjÓ÷>∑ e´j·÷ìï ˝…øÿÏ kÕÔsT¡ . MRP ì nqTdü]+∫ 5 s¡ø±\ ÄVü‰sπ ‘·s¡
edüTÔe⁄\T ` eÁkÕÔ\T, bÕ<äs¡ø£å\T, eTìïø£ >∑\ edüTÔe⁄\T, $<ä´, dü+kÕú|üs¡yÓTÆq yÓ’<ë´\ ô|’ 365 s√E\˝À
#˚ùd $ìjÓ÷>∑ e´j·÷ìï 30 s√E\˝À Ç‘·s¡ edüTeÔ ⁄\ô|’ #˚ùd Ks¡TÃqT n+#·Hê y˚dæ $ìjÓ÷>∑ e´j·÷ìï
˝…øÏÿkÕÔs¡T. á ¬s+&ÉT |ü<ä›‘·T\ ÁbÕ‹|ü~ø£q >∑\ <ä‘êÔ+XÊìï |ü{Ïºø£ ` 5.2 ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
|ü{øºÏ £ ` 5.2 : NSSO 61q sö+&ÉT ÁbÕ‹|ü~ø£q >∑\ ù|<ä]ø£|⁄ü n+#·Hê\T (2004 ` 05)
(XÊ‘·+˝À)
ìπsí•‘· ø±\+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+>± Á>±MTD |ü≥ºD
n+‘·{ÏøÏ düe÷q+>± e]Ô+#˚ |ü⁄qsê˝À#·q 27.5 28.3 25.7
ø±\|ü⁄ |ü<‹Δä (URP)
$T[‘·yTÓ qÆ |ü⁄qsê˝À#·q ø±\|ü⁄ |ü<‹Δä (MRP) 21.8 21.8 21.7
Ä<Ûës¡+ : Ecomonic survey, 2007 ` 08.
NSSO 61e sö+&ÉT Á|üø±s¡+ URP n+#·Hê <äècÕº´ 2004 ` 05 e dü+e‘·‡s¡+˝À u≤s¡‘<
· X˚ +¯ ˝À
27.5 XÊ‘·+ eT+~ Á|ü»\T <ë]Á<ä´ sπ K øÏ+<ä ìedædTü HÔ êïs¡T. Á>±e÷˝À¢ 28.3 XÊ‘·+ |ü≥Dº ≤\˝À 25.7
XÊ‘·+ Á|ü»\qT ù|<äyê]>± >∑T]Ô+#ês¡T. MRP n+#·Hê\ Á|üø±s¡+, Á>±e÷˝À¢ 21.8 XÊ‘·+, |ü≥Dº ≤\˝À
21.7 XÊ‘·+, <˚X¯+ yÓTT‘·Ô+˝À 21.8 XÊ‘·+ Á|ü»\qT ù|<äyê]>± >∑T]Ô+#ês¡T. |ü{Ïºø£ ` 5.2 ˝Àì
düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± (¬s+&ÉT |ü<‘Δä T· \ ÁbÕ‹|ü~ø£q) uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ù|<ä]ø£+
|ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝Àì ù|<ä]ø£+ ø£+fÒ ≈£L&Ü m≈£îÿe>± ñ+~.
NSSO 68e sö+&ÉT ù|<ä]ø£|⁄ü n+#·Hê\T : NSSO 68e sö+&ÉT (2011 ` 12) #˚dqæ >∑èVü≤düTΔ
$ìjÓ÷>∑<ës¡T e´j·T düsπ « <ä‘êÔ+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± 2011 ` 12 dü+e‘·‡sêìøÏ >±qT >∑\ ù|<ä]ø£|⁄ü
n+#·Hê\qT p˝…’ 22, 2013 s√Eq Á|üD≤[ø£ dü+|òTü + $&ÉT<ä\ #˚d+æ ~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À s√EyêØ
‘·\dü] e´j·T+ s¡÷ˆˆ\T 27.20, |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À s√EyêØ ‘·\dü] e´j·T+ s¡÷ˆˆ\T 33.33 \ ø£+fÒ
‘·≈î£ ÿe>± ñqï yês¡+<äs÷¡ ≈£L&Ü <ë]Á<ä´ sπ K ~>∑Te≈£î ekÕÔsT¡ . ˇø£yfi˚ ¯ HÓ\dü] ÁbÕ‹|ü~ø£qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ
rdüTø=qï≥¢sTT‘˚ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À HÓ\dü] ‘·\dü] $ìjÓ÷>∑ e´j·T+ s¡÷ˆˆ\T 816 nsTT‘˚, |ü≥Dº
66
ÁbÕ+‘ê\˝À Ç˝≤+{Ï e´j·÷ìï s¡÷ˆˆ\T 1000>± |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îHêïs¡T. Bì Á|üø±s¡+, 2011 `
12e dü+e‘·‡s¡+˝À yÓTT‘·+Ô »HêuÛ≤˝À 21.9 XÊ‘·+ Á|ü»\T <ë]Á<ä´ sπ K≈£î ~>∑Tq ñHêïs¡T. nsTT‘˚
Ç+<äT˝À 25.7 XÊ‘·+ eT+~ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À, 13.7 XÊ‘·+ eT+~ |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À ñHêïs¡T.
5.2.3 ù|<ä]ø£ e´‘ê´dü|ü⁄ dü÷N (Poverty Gap Index)
ù|<ä]ø£|⁄ü ^‘· ~>∑Teq >∑\ dü>≥∑ T <ä÷s¡+, Ä ^‘·≈î£ nqTbÕ‘·+>± ‘Ó*j·TCÒùd <ëìì (X¯Sq´
ù|<ä]ø£ e´‘ê´dü+ bı+<˚ es¡≈£î ù|<˚‘·s¡ yê]ì ˝…øÏÿ+#·Tø=+≥÷ b˛‘˚ yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤ <äècÕº´ dü>∑≥T
s¡÷bı+~+#·ã&ÉT‘·T+~). ù|<ä]ø£ e´‘ê´dü|⁄ü dü÷N>± ìs¡«∫kÕÔsT¡ . Á|ü‹ ù|<ä e´øÏÔ Ä<ëj·T+, <ë]Á<ä´ sπ K
dü÷∫+#˚ Ä<ëj·÷ìøÏ >∑\ e´‘ê´kÕìï ã~© #˚jT· &É+ <ë«sê Á|ü‹ ù|<ä e´øÏøÔ ° >∑\ Ä<ëj·T+ <ë]Á<ä´ sπ K
dü÷∫+#˚ Ä<ëj·÷ìøÏ düe÷qeTe⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº ìs¡ù|ø£å <ë]Á<ë´ìï n~Û>∑$T+#·e#·TÃ. Ä $<Ûä+>±
ù|<ä]ø£ e´‘ê´dü+ ù|<ä]ø£|⁄ü yê´|æìÔ , rÁe‘·qT Á|ü‹_+_Û+|üCdÒ Tü +Ô ~. á øÏ+~ dü÷Á‘·+ Ä<Ûës¡+>± ù|<ä]ø£|⁄ü
e´‘ê´dü|⁄ü dü÷Nì >∑Dq #˚jT· e#·TÃ :
ù|<ä]ø£|⁄ü ^‘· ` ù|<äyê&ç dü>≥∑ T $ìjÓ÷>∑ e´j·T+
ù|<ä]ø£|ü⁄ e´‘ê´dü+ R
ù|<ä]ø£|ü⁄ ^‘·
1997 ˝À UNDP $&ÉT<ä\ #˚dqæ e÷qyê_Ûeè~Δ ìy˚~ø£ ªªe÷qe ù|<ä]ø£ dü÷N (Human
poverty Index-HPI)ì Á|üyX ˚ ¯ ô|{Ï+º ~. düe÷»+˝À ù|<ä]ø£|⁄ü rÁe‘·ô|’ dü$Twæº n_ÛÁbÕj·÷ìøÏ sêe&É+
ø√dü+ >∑TD≤‘·àø£ Jeq+˝À $eø£‘å ≈· î£ dü+ã+~Û+∫q $$<Ûä \ø£Då ≤\ìï+{Ïì ˇø£ <ä>sZ∑ ¡ #˚]Ã dü+j·TTø£Ô
dü÷Nì @s¡Œ]#ês¡T. 2010 e÷qyê_Ûeè~Δ ìy˚~ø£ e÷qe ù|<ä]ø£|⁄ü dü÷N (HPI) kÕúq+˝À ãVüQ
bÕs¡Ù«|ü⁄ ù|<ä]ø£|⁄ü dü÷N (multi - dimensional priverty index - MPI)ì Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. ãVüQ bÕs¡Ù«|ü⁄
ù|<ä]ø£|⁄ü ‘·\dü] ˝…øÿ£ (»HêuÛ≤˝À ãVüQbÕs¡Ù«|ü⁄ ù|<ä]ø±ìï nqTuÛ$Ñ düTqÔ ï), ãVüQ bÕs¡Ù«|ü⁄ <ë]Á<ë´ìï
nqTuÛÑ$düTÔqï Á|ü‹ >∑èVü≤|ü⁄ $eø£å‘·\ dü>∑≥T dü+K´ (yê] ù|<ä]ø£|ü⁄ rÁe‘·\ \ã›y˚T MPL. á dü÷N
eT÷&ÉT n+XÊ\qT ø£*– ñ+≥÷ e÷qyê_Ûeè~Δ dü÷N (HDI)ì Á|üdüTŒ¤{°ø£]düTÔ+~. n$ : yÓ’<ä´+, $<ä´,
Jeq Á|üe÷D≤\T. 10 $&ç$&ç dü÷∫ø£\ <ë«sê á eT÷&ÉT n+XÊ\qT Áø√&ûø]£ +∫, Á|ü‹ n+XÊìøÏ >∑\
ÁbÕeTTK´‘· <äècÕº´ uÛ≤]‘·\qT ñ|üj÷Ó –+∫, ˇø£ dü$Twæº dü÷∫ø£qT s¡÷bı+~+#·&+É + <ë«sê <ë]Á<ä´
rÁe‘·qT >∑DÏdüTÔHêïs¡T.
5.2.4 ù|<ä]ø±ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì ù|<ä]ø±ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT á øÏ+~ $<Û+ä >± ‘Ó*j·TCÒjT· e#·TÃ.
1. Ä]Δø£ X¯øÏÔ πø+ÁBø£s¡D : uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T n~Ûø+£ >± ñ+&É≥y˚T>±ø£ Á>±e÷\
q>∑sê\ eT<Û´ä >∑\ e´‘ê´dü+ n~Ûø+£ >± ñ+~. 1990e <äXø¯ +£ ‘·sy¡ ê‘· Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T Áø£eT+>±
ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. <Ûäqe+‘·T\T n_Ûeè~Δ |òü*‘ê\ e\¢ ˝≤uÛ≤ìï bı+<äT‘·THêïs¡T, ø±ì ù|<ä yês¡T ‘·eT
Jeq Á|üe÷D kÕúsTTì @ e÷Á‘·+ ô|+bı+~+#·Tø√˝Òø£ b˛‘·THêïs¡T. ø±ã{Ïº ù|<ä yês¡T ìsêXÊ |üP]‘·+>±
ñHêïs¡T. n+<äTe\¢ Ä<ëj·T ` dü+|ü<ä ndüe÷q‘·\T, Ä]Δø£ X¯øÔÏ øπ +ÁBø£sD¡ e\¢ <Ûìä ≈£î\T eT]+‘·
<Ûìä ≈£î\T>±, ù|<äyês¡T eT]+‘· ù|<äyê]>± ‘·j÷· s¡e⁄‘·THêïs¡T. Ä]Δø±_Ûeè~Δ |ò*ü ‘ê\T ù|<äyê]øÏ düÁø£eT+>±
67
#˚s&¡ +É ˝Ò<Tä . á ø±s¡D+ <äècÕº´ 11e Á|üD≤[ø£ ø±\+˝À ù|<äyê]øÏ m≈£îÿe XÊ‘·+ Ä]Δø£ |ò*ü ‘ê\T n+<˚
$<Û+ä >± ñ+&É{≤ìøÏ eè~Δ Á|üÁøÏjT· qT ø=+‘· e÷s¡TŒ #˚dæ <ëìì dü$Tà[‘· eè~Δ n+≥THêïs¡T.
2. düVü≤» eqs¡T\ n\Œ $ìjÓ÷>∑+ : <˚X¯+˝Àì Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D kÕúsTTì ô|+#·Tø√yê\+fÒ
C≤rj·÷<ëj·T eè~Δ πs≥TqT ô|+bı+~+#·Tø√yê*‡q ÄeX¯´ø£‘· ñ+~. <˚X¯+˝Àì düVü≤» eqs¡T\qT
dü+|üPs¡í+>±, düeTs¡Δe+‘·+>±, ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+>± $ìjÓ÷–+#·Tø=qï|ü&˚ C≤rj·÷<ëj·T+ ô|s¡>∑&ÜìøÏ
ÄkÕÿs¡+ ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À q<äT\ ˙s¡T, n≥M dü+|ü<,ä Kì» dü+|ü<\ä qT dü+|üPs¡+í >± ñ|üj÷Ó
–+#·Tø√ø£b˛e&É+ e\¢H˚ 63 dü+e‘·‡sê\ Á|üD≤[ø± ø±\+ |üP]Ô nsTTq|üŒ{Ïø° Ç+ø± 19.3 XÊ‘·+
Á|ü»\T <ë]Á<ä´ sπ K ~>∑Teq J$düTHÔ êïs¡T.
3. n~Ûø£ »HêuÛ≤ ˇ‹Ô‹ : uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|ü<ëÛ q düeTdü´ @$T≥+fÒ eTs¡D≤\ sπ ≥T ‘·–Z »qHê\ sπ ≥T
#ê˝≤ n~Ûø+£ >± ñ+&É≥+ e\¢ 1951 qT+∫ 2001 dü+e‘·‡s¡+ es¡≈î£ »HêuÛ≤ kÕ\Tdü] eè~Δ sπ ≥T 2.1
XÊ‘·+>± ñ+~. ô|s¡T>∑T‘·Tqï Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D kÕúsTT ‘·>≈Z∑ î£ +&Ü ñ+&Ü* n+fÒ Ä]Δø£ eè~Δ sπ ≥T
n+‘˚ y˚>∑+>± ô|s¡>±*‡ ñ+≥T+~. ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤≈£î ø±e*‡q ÄVü‰s¡+. >∑èVü‰\T, yÓ’<ä´+, $<ä´
yÓTT<ä˝q’… ø£˙dü kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#·e\dæq nedüs+¡ ñ+~. C≤uÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ e\¢ ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
‘·‘·Œ¤*‘·+>± ÁXÊ$T≈£î\ &çe÷+&é ø£+fÒ dü|ü¢sTT n~Ûø£yÓTÆ <˚X¯+˝Àì ìs¡T<√´>∑+, ù|<ä]ø£+ nH˚ düeTdü´\T
ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. »HêuÛ≤ eè~Δ ‘·\dü] C≤rj·÷<ëj·T+ eè~Δ sπ ≥T ø£+fÒ n~Ûø+£ >± ñ+&É≥+ e\¢ Á|ü»\
‘·\dü] Ä<ëj·T+ ‘·–Z Jeq e´j·T+ ‘·–Z ù|<ä]ø£+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
4. ìs¡T<√´–‘· : uÛ≤s¡‘<· e˚ +˝À n~Ûø£ ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ ñ+&É≥+ e\¢ n+<ä]ø° ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£yTÓ qÆ ñbÕ~Ûì
ø£*Œ+#·&ÉeTH˚~ #ê˝≤ ø£wüº+‘√ ≈£L&ÉTø=qï |üì>± #Ó|üŒe#·TÃ. eT÷\<Ûäq ø=s¡‘·e\¢ bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D
eT+<äø=&ç>± ‘·j÷· s¬ q’ +<äTe\¢ ìs¡T<√´–‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. <˚X+¯ ˝Àì yÓTT‘·+Ô ÁXÊ$Tø£ X¯øøÔÏ Ï ñbÕ~Û neø±XÊ\T
ø£*Œ+#·&ÜìøÏ dü]|ü&˚ eT÷\<Ûäq+ ˝Òø£b˛e&É+ e\¢ |ü]ÁX¯eT\qT $düÔ]+#·˝Òø£b˛e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
‘·‘·Œ¤*‘·+>± <˚X¯+˝À ìs¡T<√´–‘· ô|s¡>∑&É+ e\¢ ù|<ä]ø£+ ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+<äq #Ó|üŒe#·TÃ. ìs¡T<√´>∑T\
dü+K´ ô|s¡>∑&É+ e\¢ ù|<ä]ø£+ rÁe‘· ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+~.
5. Hê•s¡ø+£ $<ä´ : ù|<ä Á|ü»\T ‘·≈£îÿe $<ä´qT nuÛÑ´dæ+#·&É+ e\¢ <˚X¯˝À¢ ù|<ä]ø£+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ù|<ä
Á|ü»˝À¢ kÕù|øÏøå £ Ä<ëj·T+ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É{≤ìøÏ $<ë´|üsy¡ TÓ qÆ e´‘ê´kÕ\T Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+>± ñ+{≤sTT.
ù|<ä ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T ‘·eT |æ\\¢ qT ñqï‘· $<ä´\T #·~$+#·˝øÒ b£ ˛‘·THêïs¡T. $<ä´ kÕúsTT, Ä<ëj·T dü+bÕ<äq\
eT<Û´ä Á|ü‘´· ø£å dü+ã+<Û+ä ñ+≥T+~. ìs¡øså£ êdüT´\ Ä<ëj·T+ ø£+fÒ &çÁ^ #·~$q yê] Ä<ëj·T+ 6 s¬ ≥T¢
m≈£îÿe>±qT, ÁbÕ<∏$ä Tø£ $<ä´qT nuÛ´Ñ dæ+∫q yê] ø£+fÒ 3.5 s¬ ≥T¢ m≈£îÿe>± ñqï≥T¢ >∑eTì+#ês¡T.
6. ì‘êédüsê\ \uÛ´Ñ ‘· ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É≥+ : ì‘êédüs¡ edüTeÔ ⁄\ \uÛ´Ñ ‘· ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É≥+ ≈£L&Ü
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ù|<ä]ø±ìøÏ ˇø£ eTTKýÓTqÆ ø±s¡D+>± #Ó|«ü #·TÃ. ì‘êédüs¡ $ìjÓ÷>∑ edüTeÔ ⁄\ ø=s¡‘·
düs¬ q’ |ü+|æD° $<Ûëq+ ˝Òq+<äTe\¢ ù|<äÁ|ü»\ Jeq Á|üe÷D+ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T~. m>∑Teq ñ+&˚ <Ûìä ≈£î\
n≥º&TÉ >∑Tq ñ+&˚ ù|<äyê] $ìjÓ÷>∑ kÕúsTT\˝À e´‘ê´dü+ n~ø£+>± ñ+~.
7. Á<äy√´\“D+ : ìs¡+‘·s¡ <Ûäs¡\ ô|s¡T>∑T<ä\ ≈£L&Ü ù|<ä]ø±ìøÏ eTs=ø£ ø±s¡D+. <Ûäs¡\T ô|s¡>∑&É+ e\¢
Á<äe´ ø=qT>√\T X¯øÏÔ ‘·>∑TZ‘·T+~. |òü*‘·+>± ~>∑Te düe÷»+˝À eT<Ûä´ ‘·s¡>∑‹, ù|<ä Á|ü»\T eT]+‘·
68
ù|<äyês¡T ø±e&ÜìøÏ <ë]rdüT+Ô ~. n+‘˚>±ø£, Á<äy√´\“D+e\¢ <˚X+¯ ˝À ù|<ä]ø£+ eTs¡+‘·>± ô|s¡T>∑T‘·T+<äq
#Ó|üŒe#·TÃ.
8. ‘·≈î£ ÿe kÕ+πø‹ø£‘· : uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì ù|<ä]ø±ìøÏ ‘·≈î£ ÿe kÕúsTT kÕ+πø‹ø£‘· ≈£L&Ü ø±s¡D+ ne⁄‘·T+<äì
#Ó|Œü e#·TÃ. n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\˝Àì kÕ+πø‹ø£‘‘· √ b˛*Ãq≥¢sTT‘˚ ‘·j÷· Ø, eékÕj·T s¡+>∑+˝À #ê˝≤
‘·≈î£ ÿe kÕúsTT kÕ+πø‹ø£‘q· T yê&ÉT‘·THêïs¡T. n+‘˚>±ø£, e÷¬sÿ≥¢ kÕeTs¡´Δ +, eékÕú|qü , ìs¡«Vü≤q, $‘·Ô e÷¬sÿ≥T¢
#ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe kÕúsTT˝À ñHêïsTT. ‘·≈î£ ÿe kÕ+πø‹ø£‘· |ò*ü ‘·+>± ‘·\dü] ñ‘êŒ<äø‘£ · ‘·≈î£ ÿe kÕúsTT˝À
ñ+≥T+~. |üs´¡ ekÕq+>±, eT÷\<Ûqä ñ‘êŒ<äø‘£ · ‘·≈î£ ÿe kÕúsTT˝À ñ+&ç ‘·≈î£ ÿe |ò*ü ‘ê\T sêe&É+ e\¢ eTq
<˚X+¯ ˝À eT÷\<Ûqä dü+#·jT· q+ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+~. ø±ã{Ïº Ä]Δø£ eédü˝ú À ñbÕ~Û ø£\Œq ÁXÊ$T≈£î\+<ä]øÏ
ñbÕ~Û ø£*Œ+#˚ $<Û+ä >± ˝Òq+<äTe\¢ ù|<ä]ø£+ Ç+ø± ñ+~.
9. eT÷\<Ûqä ø=s¡‘· : Ä]Δø£ eédüú n_Ûeè~Δ eT÷\<Ûqä dü+#·jT· q+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
#ê˝≤ eT+~ Á|ü»\T ìs¡øså£ êdüT´\T, ‘·≈î£ ÿe HÓ|’ ⁄ü D´‘· >∑\ yês¡T ø±e&É+ e\¢ |ü⁄sê‘·q eT÷\<Ûqä |ü]ø£sê\qT,
kÕ+Á|ü<ësTTøÏ ñ‘·Œ‹Ô |ü<‘Δä T· \qT m≈£îÿe>± ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T. ø±s¡ø±\ >∑eTq o\‘· ˝Òøb£ ˛e&É+, e÷¬sÿ≥¢
ndü+|üPs¡‘í · e\¢ Á|ü»\T m≈£îÿe>± JeHê<Ûës¡ eékÕj·T+ #˚kÕÔsT¡ . n+<äTe\¢, yê] ñbÕ+‘· ñ‘êŒ<äø‘£ ·
#ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ‘·≈£îÿe ñ‘êŒ<äø£‘· e\¢ ‘·≈£îÿe bı<äT|ü⁄, ‘·≈£îÿe ô|≥Tºã&ç, ‘·≈£îÿe eT÷\<Ûäq
dü+#·jT· Hê\qT >∑eTì+#·e#·TÃ. yêdüyÔ êìøÏ Ä]Δø±_Ûeè~ΔøÏ ø±e\dæq <ëìø£+fÒ eT÷\<Ûqä dü+#·jT· q+
‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~.
10. |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\T $|ò\ü + #Ó+<ä&+É : <˚X+¯ ˝À Á|ü»\+<ä]ø° ø£˙dü Jeq kÕúsTTì ø£*Œ+#·&+É
|ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\ eTTK´ \ø£´å +. leT‹ Ç+~sê >±+~Û ªª>∑Ø; Vü≤sƒêy√μμ ìHê<ä+ <ë«sê ù|<ä]ø£
ìs¡÷à\q≈£î mH√ï #·s´¡ \qT rdüTø=+~. |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\ ø±\+˝À kÕ~Û+∫q eè~Δ sπ ≥T ù|<ä]ø±ìï
düeT÷\+>± ìs¡÷à*+#·˝øÒ b£ ˛sTT+~. mìï #·s´¡ \T rdüTø=qï|üŒ{Ïø° ù|<ä]ø£+ Ä]Δø£ eédü˝ú À ˇø£ rÁeyÓTqÆ
n+X¯+>±H˚ ñ+~. n+<äTe\¢ 5e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£, Ä ‘·<Tä |ü] ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q |ü<øäÛ ±\qT Á|üD≤[ø£˝À¢
düeTq«j·T+ #˚dæ neT\T #˚dTü qÔ ï|üŒ{Ïø° 5 <äXÊu≤›\ Á|üD≤[ø± ø±\+ >∑&∫ç Hê ‘·<Tä |ü] ≈£L&Ü yÓTT‘·+Ô
»HêuÛ≤˝À 19.3 XÊ‘·+ »HêuÛ≤ <ë]Á<ä´ sπ K øÏ+<ä J$düT+Ô &É≥+ |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\ <ë«sê düeTdü´
>±&ÛÉ‘·qT ‘·–Z+#·˝Òø£b˛e&Üìï ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
11. düs∞¡ ø£sD¡ , Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ Á|ü|+ü Nø£sD¡ \ n_Ûeè~Δ qeT÷Hê : Á|ü»\≈£î n~Ûø£ dü+K´˝À ñbÕ~Û neø±XÊ\T
ø£*Œ+#·&+É ˝À Á|ü<ëÛ q eqs¡T>± ñqï e´j·TkÕj·T+, eékÕj·÷~Û]‘· |ü]ÁX¯eT\qT á qeT÷Hê $düà]+∫+~.
á qeT÷Hê eT÷\<Ûqä kÕ+Á<ä‘· n_Ûeè~Δ rs¡TqT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e&É+ e\¢ ñbÕ~Û ø£\Œq $wüjT· +˝À
rÁe uÛj Ñ ÷· +<√fi¯q\≈£î <ë]rdæ+~. Bì |ò*ü ‘·+>± <˚X+¯ ˝À ìs¡T<√´–‘· ô|]–+~. á eP´Vü‰ìøÏ $düsÔ D¡
Á|üu≤Û e+ (trickle down effect) ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº Ä]úø£ eédü˝ú À ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´>±\T ô|]>±sTT.
12. kÕ+|òæTø£ ø±s¡D≤\T : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À kÕ+|òæTø£, kÕ+düÿè‹ø£ ø±s¡D≤\ e\¢ Á|ü»\T ù|<ä]ø£ $wü
e\j·T+ ˝À ∫≈£îÿø=ì J$düTHÔ êïs¡T. |ü⁄{Ïqº |üŒ{Ï qT+∫ –fÒº es¡≈î£ #˚ùd ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ø√dü+ n~Ûø£
yÓTT‘·Ô+˝À Ks¡TÃ#˚kÕÔs¡T. ‘·≈£îÿe Ä<ëj·÷\ e\¢ ãTTD≤\T #˚dæ bı<äT|ü⁄qT |üP]Ô>± ìs¡¢ø£å´+ #˚kÕÔs¡T.
ãTTDÁ>∑dúü Á|üu≤Û e+ ù|<ä]ø£+ô|’ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ìs¡øså£ êdü´‘·, ne÷j·Tø£‘«· +, eT‘·, ≈£î\ dü+ã+~Û‘·
Ä#êsê\T, ñeTà&ç ≈£î≥T+ã eédüú yÓTT<ä˝q’… yê{Ïìï+{Ïe\¢ Ä<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£‘q· T #˚|≥ü øº £ b˛e&É+ e\¢
69
>∑eTq o\‘· ‘·–,Z Á|ü»\ Ä<ëj·÷\T ô|s¡>e∑ ⁄. n+<äTe\¢ Á|ü»\T ø=ìï d”«j·T ìs¡j
í ÷· \ e\¢ ù|<ä]ø£+˝À
ñ+{≤s¡T. nH˚ <äèø£Œ<Ûëìï |ü]>∑D+Ï #·e\dæ ñ+≥T+~.
5.2.5 ù|<ä]ø£ düeTdü´ |üsêékÕHê\T:
@ ù|<ä]ø£+ (ìs¡ù|ø£å ˝Òø£ kÕù|ø£)å nsTTHê ≈£L&Ü ˇø£ <˚X+¯ ˝Àì kÕ+|òTæ ø£, Ä]Δø,£ sê»ø°jT·
JeHê\ô|’ rÁeyÓTqÆ ˇ‹Ô&TÉ \≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. yêdüyÔ êìøÏ, Ä]Δø±_eè~Δ ÁbÕs¡+uÛÑ <äX\¯ ˝À ù|<ä]ø£
$wüe\j·÷\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ <√Vü≤<ä|&ü +ç ~. ñqï yês¡T, ˝Òì yês¡T nH˚ s¬ +&ÉT esêZ\T>± yÓTT‘·+Ô düe÷»+
$uÛÑõ‘·yÓTÆq ‘·s¡TD+˝À, yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤˝À ˝Òìyês¡T m≈£îÿe yÓTT‘·Ô+˝À ñHêïs¡H˚~ >∑eTHês¡Ω+ ñqïyês¡T
e÷Á‘·yT˚ $˝≤dü|⁄ü J$‘·+ düeT≈£Lsπ Ã nìï kÂø£sê´\qT nqTuÛ$Ñ +#˚yês¡T. nsTT‘˚ ˝Òì yês¡T e÷Á‘·+
ù|<ä]ø£ düeTdü´ e\¢ ø£˙dü+ ≈£L&ÉT, >∑T&É¶, >∑÷&ÉT nH˚ ÁbÕ<∏ä$Tø£ nedüsê\qT rs¡TÃø√˝Òø£b˛‘·THêïs¡T.
|ò*ü ‘·+>±, á øÏ+~ Á|ü‹≈£L\ Á|üu≤Û yê\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT.
1. ndüeT neø±XÊ\T : kÕ<Ûës¡D+>± <äÁe´ düV‰ü j·T+, eqs¡T\ n~Ûø´£ ‘· e\¢ ñqïyês¡T neø±XÊ\qT
yÓTs¡T>¬ q’ Ø‹˝À ñ|üj÷Ó –+#·Tø=+{≤s¡T. ø±ì ù|<äyês¡T e÷Á‘·+ ø£˙dü+ ÁbÕ<∏$ä Tø£ nedüsê\qT ≈£L&Ü
bı+<ä˝sÒ T¡ . |üs´¡ ekÕq+>± ù|<äyês¡T #ê˝≤ rÁe+>± ˝Ò$T Á|üu≤Û yêìøÏ ˝Àqe⁄‘ês¡T.
2. Ä]Δø£ k˛ÔeT‘· πø+ÁBø£s¡D : ø=~› eT+~ #˚‘·T˝À¢ Ä]Δø£ k˛ÔeT‘· πø+ÁBø£è‘·+ ø±e&ÜìøÏ rÁeyÓTÆq
ù|<ä]ø£+ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. <Ûìä ≈£î\T sê»ø°jT· ÁbÕã\´‘·qT bı+<ä&+É ø√dü+ yê] Ä]Δø£ k˛ÔeT‘·qT
ñ|üjÓ÷–+#·Tø=+{≤s¡T.
3. ndüeTs¡‘Δ · : ù|<ä]ø£+ ñ+&É≥+ e\¢ ù|<äyês¡T $<ä´, Ç‘·s¡ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq ‘·ØŒ¤<äT\T bı+<ä&ÜìøÏ >∑\
neø±XÊ\T eTè>∑éTe⁄‘êsTT. ˇø£ e´øÏÔ kÕeTsêΔ´ìï ø£*– ñ+&É{≤ìøÏ ø±e\dæq uÖ~›ø£ C≤„q+, uÛÖ‹ø£
X¯øÏÔ ÄeX¯´ø£‘· n+<äs¡÷ >∑T]Ô+∫q n+X¯y˚T. ø±ã{Ïº, M{Ïì dü+‘·]+#·Tø√e&ÜìøÏ ‘·–q neø±XÊ\T
˝Òq|ü&ÉT kÕeTs¡Δ´+ ô|+#·Tø√˝Òø£b˛e&ÉeTH˚~ <√´‘·ø£eTe⁄‘·T+~. Ç~ yê] |üì düeTs¡Δ‘· |ü≥¢, yê] X¯øÏÔ
j·TT≈£î\Ô qT ‘·–+Z #˚ Á|üu≤e+ ø£*– ñ+≥T+~. düs¬ q’ ne>±Vü≤q, HÓ|’ ⁄ü D´‘·qT ô|+#˚ •ø£Då ˝Òøb£ ˛e&É+
e\¢ yÓTT‘·Ô+ ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T ndüeTs¡Δ‘·≈£î ˝Àqe⁄‘·T+~.
4. ìs¡T<√´>∑ düeTdü´ : ù|<äyê]øÏ ñbÕ~Û neø±XÊ\T |ü]$T‘·+>± ñ+&É≥+ e\¢ ù|<ä]ø£ düeTdü´, ìs¡T<√´–‘·
düeTdü´\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·THêïsTT. Ä]Δø£ eédüú ã˝Àù|‘·+ nj˚T´ Áø£eT+˝À ìs¡T<√´–‘· nH˚~
Ä≥+ø£+>± |ü]D$TdüT+Ô ~. ˇø£ <˚X+¯ nìï n+XÊ\˝À |ü⁄s√>∑‹ì kÕ~Û+#˚ H˚|<ü ´ä∏ +˝À n~Ûø£ ìs¡T<√´–‘·
n&É+¶ øÏ>± ì\TdüT+Ô ~.
5. Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T, nuÛÁÑ <ä‘· : Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T ô|s¡>&∑ ÜìøÏ ù|<ä]ø£ düeTdü´ <√Vü≤<ä|&ü ≥É y˚T
ø±≈£î+&Ü nuÛÁÑ <ä‘ê uÛ≤yêìï ≈£L&Ü ø£\>∑CdÒ Tü +Ô ~.
6. düe÷»+ : ù|<ä]ø£ düeTdü´ düe÷»+˝Àì ø=ìï s¡T>∑à‘·\≈£î ø±s¡DuÛ÷Ñ ‘·+ ø±e#·TÃ. düe÷»+˝À ù|<ä]ø£+˝À
ñqï Á|ü»\˝À m≈£îÿe eT+~ >∑èVü≤ edü‹ ˝Òìyê]>± ñ+&É≥+ e\¢ yês¡+<äsT¡ M<ÛTä ˝À¢øÏ HÓ{yºÏ j
˚ T· ã&ÉT‘·THêïs¡T.
ù|<ä]ø£+, H˚sê\ eT<Û´ä ø=+‘· y˚Ts¡≈î£ dü+ã+<Û+ä ñ+≥T+~. á ù|<ä]ø£ düeTdü´ kÕe÷õø£ nXÊ+‹øÏ
<ë]rj·T&ÉyT˚ >±≈£î+&Ü H˚sê\T ≈£L&Ü ô|s¡>&∑ ÜìøÏ ÄkÕÿs¡+ ø±e#·TÃ.
70
7. kÂwæøº £ ÄVü‰s¡ ˝À|ü+ : ù|<ä]ø£|⁄ü n‹ kÕe÷q´ Á|üu≤Û e+ bÂwæøº £ ÄVü‰s¡ ˝À|ü+. á düeTdü´ Á|ü‘´˚ øÏ+∫
ù|<ä ≈£î≥T+u≤\ yê] |æ\\¢ ˝À ø£ì|ædTü +Ô ~. ù|<ä]ø£+˝À ìedædTü qÔ ï Á|ü»\≈£î ø=qT>√\T X¯øÔÏ ‘·≈î£ ÿyÓq’ +<äTe\¢
bÂwæøº £ ÄVü‰s¡+ #ê˝≤ ns¡T<äT>± n+<äTu≤≥T˝À ñ+≥T+~. kÕ<Ûës¡D+>± bÂwæøº £ ÄVü‰s¡+ n~Ûø£ Ks¡TÃ‘√
≈£L&ÉTø=ì ñ+&É≥+ e\¢ ‘·≈î£ ÿe Ä<ëj·T+ >∑\ ≈£î≥T+u≤\T yê{Ïô|’ yÓ∫Ã+#·&+É kÕ<Û´ä |ü&<É Tä . ø±ã{Ï,º
ù|<äyês¡T ‘·≈î£ ÿe ã\es¡øΔ y£ TÓ qÆ ÄVü‰s¡+ ø=qT>√\T #˚kÕÔsT¡ . ù|<ä]ø£+˝À ñqïyês¡T ø=ìï ø=ìï kÕs¡T¢
#ê*q+‘· y˚Ts¡≈î£ @~ ≈£L&Ü ‹q˝Òì $<Û+ä >± ñ+&É≥+ e\¢ bÂwæøº £ ÄVü‰s¡ ˝À|ü+‘√ ñ+{≤s¡T.
8. Äs√>∑´+ : ù|<ä]ø£|⁄ü rÁe Á|üu≤Û yê\T Äs√>∑´+ô|’ ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. ù|<ä]ø£+ e\¢ ‘·s#¡ T· >± nHês√>±´ìøÏ
>∑T] ne⁄‘·T+&É≥+ e\¢ yê] nj·TT' Á|üe÷D+ ‘·>&Z∑ yÉ T˚ >±≈£î+&Ü eT+<äT\ô|’ n~Ûø£ e´j·÷ìï yÓ∫Ã+#ê*‡
ñ+≥T+~. ù|<äyê] Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ Jeq |üsêés¡D ìs¡«Vü≤D≈£î >±qT eqs¡T\T ˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢ yês¡T
s√>±\ u≤]q |ü&É≥eTH˚~ düs¡«kÕ<Ûës¡D+. ù|<äyês¡T #ê˝≤ es¡≈£î ã\es¡Δø£yÓTÆq ÄVü‰sêìï
rdüTø√ø£b˛e&É+e\¢ »edü‘ê«\T ‘·–Z s√>±\ u≤]q |ü&˚ neø±X¯eTT+~. kÕ<Ûës¡D+>± |ü]düs¡ bÕ]X¯ó<ä´Δ
dæ‹ú >∑‘T· \T #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe kÕúsTT˝À ñ+&É≥+ e\¢ nHês√>±´ìøÏ >∑Ts¡jT˚ ´ neø±X¯+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
ø=ìï kÕs¡T¢ dü+uÛ$Ñ +#˚ s√>±\T ∫qï$>±qT, eT]ø=ìï kÕs¡T¢ J$‘êìï Vü≤]+#˚$>±qT ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº
ù|<ä]ø£+˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\T ‘·–q≥Te+{Ï Äs√>∑´|üsy¡ TÓ qÆ ÁX¯<qΔä T rdüTø=H˚ dæ‹ú ˝À ˝Òsì¡ #Ó|Œü e#·TÃ.
9. $<ä´ : ù|<ä]ø£|⁄ü Á|ü‹≈£L\ Á|üu≤Û e+ $<ä´ MT<ä n~Ûø+£ >± ñ+≥T+~. ù|<ä]ø£+˝À ñ+&˚ m≈£îÿe eT+~
Á|ü»\T ˝Ò<ë |üdæ ÁbÕj·T+˝À ã&çøÏ b˛˝Òøb£ ˛‘·THêïs¡T. ù|<ä]ø£+˝À ñ+&˚ ≈£î≥T+u≤\T nedüse¡ Tj˚T´
ã≥º\qT ˝Ò<ë ã&çøÏ b˛e&ÜìøÏ ø±e\dæq yê{Ïì yê] |æ\\¢ ≈£î n+~#·˝øÒ b£ ˛‘·THêïs¡T. Ç+ø± ø=ìï
≈£î≥T+u≤\ yês¡T yê] |æ\\¢ qT ã&çøÏ ≈£L&Ü |ü+|ü˝øÒ b£ ˛‘·THêïs¡T. ø±s¡D+ @eT÷q|üŒ{Ïø,° ù|<ä]ø£+˝À
ìedædTü qÔ ï ≈£î≥T+u≤\≈£î, yê]øÏ $<ä´ ˝Òøb£ ˛e&ÜìøÏ eT<Û´ä düŒwüyº TÓ qÆ düV≤ü dü+ã+<Û+ä ñ+~. ã&çøÏ Vü‰»s¡T
ø±˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢ #ê˝≤ eT+~ Á|ü»\T ìs¡øså£ êdüT´\T>± $T–* b˛‘·THêïs¡T.
5.2.6 ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q #·s¡´\T
<˚X+¯ ˝Àì ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´>±ìï y˚sT¡ >± #·÷&É{≤ìøÏ M\Tø±<äT. ø±ã{Ïº ìs¡T<√´>∑ ìs¡÷à\q
$<Ûëq|üs¡yÓTÆq #·s¡´\˙ï ≈£L&Ü ù|<ä]ø±ìï ìs¡÷à*+#·&ÜìøÏ düeT+>± nq«sTT+#·&ÜìøÏ neø±e+
ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Á|üD≤[ø£ s¡÷|üøs£ \Ô¡ T 1950, 1960 <äXÊu≤›\ ø±\+˝À $düsÔ D¡ Á|üu≤Û e dæ<ëΔ+‘êìï
(trickle-down theory) q$Tà, ù|<ä]ø£+ Áø£eT+>±, dü«j·T+ #ê\ø£+>± <ëq+‘·≥ n<˚ ìs¡÷à*+#·ã&ÉT‘·T+<äì
uÛ≤$+#ês¡T. ø±ã{Ïº Ä]Δø£ eédüú eè~Δ πs≥T ô|s¡T>∑T<ä\≈£î n~Ûø£ ÁbÕeTTK´‘·qT Ç#êÃs¡T. ø±ì $düÔs¡D
Á|üu≤e dæ<ëΔ+‘·+ ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q˝À dü|©üò ø£è‘·+ ø±˝Ò<Tä . n+<äTe\¢, ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q ø√dü+ Á|üD≤[ø±
s¡T|üøs£ \Ô¡ T 4 s¡ø±˝…q’ |ü<øä∏ ±\qT Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. n$ :
1. Á>±MTD ù|<ä Á|ü»\ ø√dü+ Ä<ëj·T, eqs¡T\ n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ ±\T —
2. Á|ü‘˚´ø£ ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~Δ |ü<∏äø±\T —
3. nqTã+<Ûä ñbÕ~Û neø±XÊ\ ø£\Œq≈£î dü+ã+~Û+∫q |üì |ü<øä∏ ±\T —
4. ù|<ä Á|ü»\ ñ‘êŒ<äø£ kÕeTsêΔ´ìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ $ìjÓ÷>∑ kÕúsTTì ô|+#˚ ø£˙dü
dü<Tä bÕj·÷\ |ü<øä∏ ±\T.
71
1. Ä<ëj·T, eqs¡T\ n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ ±\T : uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü\T Ä<ëj·T, eqs¡T\ n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ ±\T
neT\T˝À ñHêïsTT. ø=ìï |ü<øä∏ ±\T 1970 qT+∫, eT]ø=ìï |ü<øä∏ ±\qT Ç{°e\ Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . M{Ï
\ø£å´+ Á>±MTD ù|<ä Á|ü»\ Ä]Δø£ dæú‹>∑‘·T\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+. n+<äT˝À eTTKýÓTÆq$: düqïø±s¡T ¬s’‘·T\
n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ +£ (SFDA)— ñbÕ+‘· s¬ ‘’ T· \, e´j·TkÕj·T ÁXÊ$T≈£î\ dü+düú (MFAL)— düMTø£è‘· Á>±MTD≤_Ûeè~Δ
|ü<∏äø£+ (IRDP) ˝≤+{Ï yê{Ïì neT\T#˚jT· &É+ <ë«sê Á>±MTD ù|<ä Á|ü»\ Ä<ëj·T, eqs¡T\qT n_Ûeè~Δ
#˚jT· &ÜìøÏ ø£èwæ »]–+~.
2. Á|ü‘´˚ ø£ ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ ±\T : Ç+<äT˝À <äT]“¤øå£ ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ +£ (DPAP), m&Ü]
ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ +£ (DDP), n≥M ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ +£ (HADP) yÓTT<ä˝…’q |ü<∏äø±\T ñ
HêïsTT. M{Ï <ë«sê n&Ée⁄\T, bÕ&ç yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì n_Û\wüDj ° T· +>± $ìjÓ÷–+#·Tø=ì ù|<ä Á|ü»\
Ä<ëj·T kÕúsTTì ô|+bı+~+|üCj Ò T· &É+ á Á|ü‘´˚ ø£ ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ ±\ eTTK´ ñ<˚X› +¯ .
3. ñbÕ~Û ø£\Œq ˝Ò<ë C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û ø£\ŒHê |ü<∏äø£+ : C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û |ü<∏äø£+
(National Rural Employment Programme - NREP), Á>±MTD uÛÑ÷$T˝Òì yê] ñ<√´–‘ê Vü‰MT |ü<∏äø£+
(Rural Landless Employment Guarantee Programme. RLEGP), |üìøÏ ÄVü‰s¡ |ü<∏äø£+ (Food
Work Programme - FWP), Á|ü<Ûëq eT+Á‹ düeTÁ>∑ |ü≥ºD ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q |ü<Ûäø£+ (Prime Minster
Intergratged Urban Povery Eradication Progamme - PMIUPEP) yÓTT<ä˝…’q |ü<∏äø±\ <ë«sê ù|<ä
Á|ü»\≈£î nqTã+<Ûä ñbÕ~Û neø±XÊ\qTø£ *Œ+#·&yÉ T˚ \ø£´å +. C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û |ü<øä∏ +£ (NREP)
‘·sy¡ ê‹ ø±\+˝À eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û ø£\ŒHê |ü<øäÛ +£ (Mahatma Gandhi National
Rural Employment Ganaration Programme - MGNREGP) >± s¡÷bÕ+‘·s+ ¡ #Ó+~+~.
4. ø£˙dü nedüsê\ |ü<øä∏ ±\T, Çs¡y’Ó dü÷Á‘ê\ |ü<øä∏ +£ : M{Ï <ë«sê Á|ü»\≈£î ø£˙dü nedüsê\qT ø£*Œ+∫,
ù|<ä Á|ü»\ $ìjÓ÷>∑ kÕúsTTì ô|+∫, ñ‘êŒ<äø£ kÕeTsêΔ´ìï yÓTs¡T>∑T |üs¡#·&É+ eTTK´ ñ<˚›X¯+. ÁbÕ<∏ä$Tø£
$<ä´, Äs√>∑´+, ˙{Ï düs¡|òüsê, s√&ÉT¢, $<äT´B›ø£s¡D, >∑èVü‰\T, bÂwæºø£ ÄVü‰s¡+ yÓTT<ä˝…’q ø£˙dü nedüsê\qT
Á>±MTD, |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìedæ+#˚ ù|<ä Á|ü»\≈£î ø£*Œ+∫, yê] kÕeTsêΔ´ìï ô|+bı+~+#˚jT· &É+ á
|ü<øä∏ ±\ \ø£´å +.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Ç{°e* ø±\+˝À s¬ +&ÉT s¡ø±˝…q’ eP´Vü‰\‘√ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q düeTdü´≈£î
Á|üjT· ‹ïdüT+Ô ~. n$ :
(1) n~Ûø£ ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔøÏ ñbÕ~Ûì ø£\>∑CÒùd $<Ûä+>± ñ‘·Œ‹Ô s¡+>±\qT $düÔè‘· |üs¡#·&É+.
(2) $<ä´, HÓ’|ü⁄D´ ø£\Œq, Äs√>∑´ uÛÑÁ<ä‘· <ë«sê ù|<äyê] kÕ~Ûø±s¡‘·qT ô|+#·&É+ e\¢, ñ‘·Œ‹Ô
s¡+>±˝À¢ Á|üy˚•+∫, b˛{°‘·‘·Ô«+ <ë«sê n~Ûø£ Ä<ëj·÷\qT bı+~ ù|<ä]ø£+ qT+∫
ãj·T≥|ü&‘É ês¡T. á $<Ûëq+ ù|<ä]ø£ düeTdü´qT |ü]wüÿ]düT+Ô ~.
neTs¡´Ô ùdHé jÓTTø£ÿ ndæ‘Ô «· |ü⁄ <äèø£Œ<Û+ä , n+fÒ ô|’ n+XÊ\ìï+{Ïì ˇø£ Vü≤≈£îÿ>± bı+<ä>*∑ –
ñ+&É≥+ yê] kÕeTs¡´Δ bÕ≥yê\qT ô|+bı+~+|ü #˚dTü +Ô ~. á <Û√s¡D˝Ï À ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q≈£î >±qT
øπ +Á<ä, sêÁwüº kÕúsTT˝À |ü\T eP´Vü‰\qT neT\T |üs#¡ &· +É »s¡T>∑T‘·T+~. <˚X+¯ ˝À HÓ\ø=ì ñqï ù|<ä]ø£|⁄ü
rÁe‘·qT ‘·–+Z #˚ Áø£eT+˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ m˝≤+{Ï Á|üjT· ‘·ï+ ø=qkÕ–düT+Ô <√ nH˚~ á øÏ+~ ø=ìï eTTKýÓTqÆ
72
eP´Vü‰\qT >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ ne>∑‘e· Te⁄‘·T+~. n$ :
(1) düs∞¡ ø£sD¡ , dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô eè~ΔøÏ ã<äT\T ù|<äyê] eè~›øÏ nqT≈£L\yÓTqÆ eP´Vü‰ìï neT\T|üs#¡ &· +É .
á Áø£eT+˝ÀH˚ dü$Tà[‘· eè~Δ eP´Vü‰ìï 11e Á|üD≤[ø£ ø±\+ qT+∫ neT\T #˚dTü HÔ êïs¡T.
(2) yê´dükÕsTTø£ eè~Δì Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É .
(3) neéd”øú è£ ‘· s¡+>∑+˝Àì ñbÕ~Û HêD´‘·qT, ñ‘êŒ<äø‘£ q· T ô|+#·&+É .
(4) ù|<ä]ø±ìï ìs¡÷à*+#·&+É ø√dü+ eè~Δ Á|üÁøÏjT· ˝À y˚‘H· ê\ yê{≤qT ô|+bı+~+|üCj
Ò T· &É+.
(5) $<ä´, HÓ|’ ⁄ü D´‘·\ <ë«sê ù|<äyê]øÏ kÕ~Ûø±s¡‘q· T #˚≈L£ s¡Ã&É+.
(6) yÓTs¡T>¬ q’ Äs√>∑´ dü<Tä bÕj·÷\ <ë«sê ù|<äyê]øÏ kÕ~Ûø±s¡‘q· T #˚≈L£ s¡Ã&É+.
(7) >∑èVü≤ edü‹ì ø£*Œ+#·&+É <ë«sê ù|<äyê]øÏ kÕ~Ûø±]‘·qT ÄbÕ~+#·&+É .
(8) ◊.{Ï. s¡+>±ìï $düèÔ ‘·|sü T¡ dü÷Ô HÓ|’ ⁄ü D´+ <ë«sê ù|<äyê]øÏ kÕ~Ûø±s¡‘q· T #˚≈L£ s¡Ã&É+.
(9) NREGP <ë«sê ñbÕ~Ûì ø£*Œ+#·&+É .
ô|’ $X‚w¢ Dü qT nqTdü]+∫ dü+øÏ|å +Ôü >± #ÓbÕŒ\+fÒ ù|<äyê] Ä<ëj·T kÕúsTTì ô|+#·&+É ø√dü+
ñ‘·Œ‹Ô s¡+>±\˝À ñ‘êŒ<äø,£ ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À ø£*Œ+#ê*‡ ñ+≥T+~. n+<äT≈£î>±qT
ù|<äyê]øÏ nqT≈£L\+>± >∑\ eè~Δ eP´Vü‰ìï dü$Tà[‘· eè~Δ>± ù|s=ÿì Bìì neT\T#˚jT· &ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+
ø£èwæ #˚k˛Ô+~.
1. ªªù|<ä]ø£|ü⁄ e´‘ê´dü dü÷Nμμ uÛ≤eqqT ìs¡«∫+#·TeTT.
.........................................................................................................................................
2. ªªù|<ä]ø£|ü⁄ πsKμμ nq>± H˚$T

.........................................................................................................................................
3. ìs¡ù|ø£å, kÕù|øÏåø£ ù|<ä]ø±\qT e´‘ê´d”ø£]+#·TeTT.

.........................................................................................................................................
4. ù|<ä]ø£ düeTdü´ jÓTTø£ÿ |üs¡ékÕHê\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.

.........................................................................................................................................
5.3 Ä<ëj·T dü+|ü<ä |ü+|æD˝° À¢ ndüe÷q‘·\T : ø±s¡D≤\T, ìyês¡D #·s´¡ \T

uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Ä<ëj·T |ü+|æDø° Ï dü+ã+~Û+∫q <ä‘êÔ+XÊìï ≈£Ls¡Ã&ÜìøÏ n~Ûø±]ø£ dü+düú ˝Ò<Tä .
|æ.dæ. eTVü≤\H√_dt n<Û´ä ø£‘å q· Ä<ëj·T |ü+|æD° Á|ü»\ Jeq kÕúsTT\ô|’ 1960e dü+e‘·‡s¡+˝À ˇø£ ø£$T{°ì
73
@sêŒ≥T #˚XÊs¡T. á ø£$T{° <˚X+¯ ˝Àì Ä<ëj·T dü+|ü<ä |ü+|æDì° |ü]o*+∫+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $$<Ûä
ø±˝≤\˝À <ä H˚wqü ˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Ä|t nô|&¢’ é mø£Hê$Tø˘ ØôdsYÃ (NCAER) ø=+‘·eT+~ |ü]XÀ<Û≈ä î£ \T Ä<ëj·T
|ü+|æD° rs¡TqT |ü]o*+#ês¡T. >∑&∫ç q Äs¡T <äXu¯ ≤›\ ø±\+˝À Ä<ëj·T |ü+|æD° ô|’ düŒwüyº TÓ qÆ düe÷#êsêìï
Ç#êÃs¡T. Ä<ëj·T |ü+|æD° <ä‘êÔ+X¯yT˚ ø±≈£î+&Ü e´j·T <ä‘êÔ+XÊìï ≈£L&Ü ñ|üj÷Ó –+∫ Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\qT
ne>∑‘+· #˚dTü ø√e#·TÃ. 1980, 1990, 1995, 2000, 2005, 2010 dü+e‘·‡sê\≈£î >±qT |ü{øºÏ `£ 5.3
>∑èVü≤ e´j·T|ü⁄ n+#·Hê\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. á n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ 1980, 1990 \ eT<Û´ä ø±\+˝À >∑èVü≤
e´j·T|ü⁄ (house hold expenditure) |ü+|æD˝° À ø=+‘· yÓTs¡T>∑T<ä\ ø£ì|ædTü +Ô ~. á ø±\+˝À ~>∑Te 40
XÊ‘·+ >∑èVü≤düT\ú $ìjÓ÷>∑+ 21.3 XÊ‘·+ qT+∫ 21.7 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. m>∑Te 20 XÊ‘·+ >∑èVü≤düT\ú
$ìjÓ÷>∑+ 41.3 XÊ‘·+ qT+∫ 39.3 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ‘·–+Z ~.
|ü{øºÏ £ ` 5.3 : >∑èVü≤düT\ú $ìjÓ÷>∑ e´j·T XÊ‘·+ yê{≤
>∑èVü≤düTú\ düeT÷Vü‰\ 1980\˝À 1990 \˝À 1995\˝À 2000\˝À 2005\˝À 2010\˝À
XÊ‘·+
~>∑Te 20XÊ‘·+ 8.1 8.8 9.2 8.1 8.6 9
¬s+&Ée |ü]e÷D+ 12.3 12.5 13 11 12.2 12
eT÷&Ée |ü]e÷D+ 16.3 16.2 16.8 15.3 15.8 16
Hê\T>∑e |ü]e÷D+ 22 21.3 21.7 19.3 21 21
m>∑Te 20 XÊ‘·+ 41.4 41.3 39.3 46.1 42.4 43
10 XÊ‘·+ô|’q 26.7 27.1 25 33.5 28.3 29
Ä<Ûës¡+ : The World Bank, World Development Reports of 1992, 1993, 1997, 1999/2000, 2012 & 2013
@~ @yÓTqÆ |üŒ{Ïø° Ä ‘·sT¡ yê‘· ø±\+˝À $ìjÓ÷>∑ e´j·T |ü+|æD˝° À n~Ûø£ ndüe÷q‘·«+ #√≥T
#˚dTü ø=+~. á ø±\+ n+‘ê ≈£L&Ü düs∞¡ ø£sD¡ $<Ûëq+ neT\T˝À ñqï dü+e‘·‡sê\T. á düs∞¡ ø£sD¡
dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À m>∑TeqTqï 20 XÊ‘·+ >∑èVü≤düT\ú $ìjÓ÷>∑ e´j·T+ 1995e dü+e‘·‡s¡+ Hê{ÏøÏ
39.3 XÊ‘·+ nsTT‘˚, 2010e dü+e‘·‡s¡+ Hê{ÏøÏ 43 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. n<˚ ø±\+˝À m>∑Teq
>∑\ 10 XÊ‘·+ yê] e´j·T+ 25 XÊ‘·+ qT+∫ 29 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. 2010 ˝À »HêuÛ≤˝Àì <Ûìä ø£
(10 XÊ‘·+), ù|<ä (10XÊ‘·+) yê] »HêuÛ≤\ e´j·T ìwüŒ‹Ô yê{≤ n‘·´~Ûø+£ >± (7.3) ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ.
Ä<ëj·T |ü+|æD˝° Àì düeTÁ>∑ e÷s¡TŒ\qT eT~+|ü⁄ #˚jT· &ÜìøÏ Ä]Δø£ y˚‘\Ô· T^$ (Gini) dü÷Nì
ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T. 2010˝À ^˙ dü÷N n~Ûø+£ >± n+fÒ 0.34>± ñ+&É≥eTH˚~ ô|s¡T>∑T‘·Tqï e´j·T
ndüe÷q‘·\qT Á|ü‹_+_ÛdTü +Ô ~. <ä Ç+&çjT· Hé VüAéTHé &Óe\|tyTÓ +{Ÿ düsπ « 2004 ` 05 ˝À Ä<ëj·T
<ä‘êÔ+X¯+ #˚sÃ¡ ã&É≥+ e\¢ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ‘·\dü] Ä<ëj·T|ü⁄ ^˙ >∑TDø±ìï n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ kÕ<Û´ä yÓT+Æ ~.
^ì >∑TDø£+ $\Te 0.54 >± sêã≥ºã&ç+~. (0.35 $\Te ø£+fÒ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+~) ˝Ò<ë ‘·\dü]
e´j·T <ä‘êÔ+X¯+ <ë«sê ‘˚≥ ‘Ó\e¢ TsTT´+~. Á|ü|+ü #· u≤+≈£î n<Û´ä j·Tq+ dü÷∫+∫q <ëì y˚Ts¡≈î£ n~Ûø£
ndüe÷q‘·\T ø£*–q Áu…õ˝Ÿ, <äøDåÏ ≤Á|òøæ ±˝≤+{Ï s¬ +&ÉT <˚XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q düeT÷Vü≤+ (league)˝Àì
uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü ndüe÷q‘· <√´‘·ø+£ ne⁄‘·T+~.
74
ô|≈£îÿ n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝À ø£+fÒ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Ä<ëj·T |ü+|æD˝° À ‘·≈î£ ÿe ndüe÷q‘·«+
ñ+<äH~˚ #ê˝≤ rÁeyÓTqÆ ãVæ≤s¡+>∑ Á|üXï¯ ˝ÒeHÓ‘&Ô· ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü +ç ~. Çø£ÿ&É eTTKýÓTqÆ n+X¯+ @$T≥+fÒ
e´j·T ndüe÷q‘·\ ø£+fÒ kÕ<Ûës¡D+>± Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T n~Ûø£+>± ñHêïsTT nH˚ $wüj·÷ìï
>∑eTì+#ê*‡ ñ+≥T+~ (|ü{Ïºø£ ` 5.3˝À #·÷|æ+#·&ÉyÓTÆ+~). m+<äTø£+fÒ yÓTT<ä{Ï, ¬s+&Ée esêZìøÏ
dü+ã+~Û+∫q >∑èVü≤düT\ú T <ë]Á<ä´ sπ K øÏ+<ä J$düTHÔ êïs¡T. ø±ã{Ï,º M] bı<äT|ü⁄ X¯Sq´+>± ñ+~. ø±ì
m>∑Te 20 XÊ‘·+ >∑èVü≤düT\Δ T e÷Á‘·yT˚ bı<äT|ü⁄qT n~Ûø+£ >± #˚dTü HÔ êïs¡T. n+‘˚>±≈£î+&Ü, 1983 qT+∫
>∑èVü≤ s¡+>∑+˝À bı<äT|ü⁄ #Ó|ü ø√<ä–q~>± ô|]–+~. ø±ã{Ïº m>∑Te 20 XÊ‘·+ >∑èVü≤düT\ú Ä<ëj·÷\T
Ä•+∫q $<Û+ä >± ô|s¡>&∑ +É e\¢ bı<äT|ü⁄ ô|]–q≥T¢ >∑T]Ô+#ês¡T. Bì˝À $ìjÓ÷>∑ e´j·T+ ndüe÷q‘·\
ø£+fÒ Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T n~Ûø+£ >± ñqï≥T¢ >∑eTì+#ês¡T.
Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\ô|’ Ç{°e* <ä‘êÔ+X¯+ (talest data) 2011 ` 12e dü+e‘·‡sêìøÏ >±qT
(NSSO) 68 e sö+&ÉT˝À \uÛ´Ñ eTe⁄‘·T+~. á <ä‘êÔ+XÊ\ Á|üø±s¡+ Á>±MTD »HêuÛ≤˝À n‹ ù|<äyê¬sq’
10 XÊ‘·+ yê] HÓ\dü] ‘·\dü] e´j·T+ (monthly per capita expenditure - MPCE) 2009 ` 10e
dü+e‘·‡s¡|⁄ü 66e sö+&ÉT‘√ b˛*Ãq|ü&ÉT 2011 ` 12 Hê{ÏøÏ 11 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. n<˚
ø±\+˝À »Hêu≤˝Àì 10 XÊ‘·+ <Ûìä ø£ Á|ü»\T 38 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]>±s¡T. n<˚ ø±\ eé~Û˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
|ü≥Dº ≤\˝À »HêuÛ≤ eè~Δ es¡d>ü ± 17.2 XÊ‘·+, 30.5 XÊ‘·+>± ñ+~. m>∑TeqTqï 10 XÊ‘·+, ~>∑TeqTqï
10 XÊ‘·+ Á|ü»\ MPCE eT<Û´ä ìwüŒ‹ÔøÏ dü+ã+~Û+∫ >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚, n˝≤+{Ï ìwüŒ‹Ô Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê\˝À 2009 ` 10˝À 5.8>± ñqï<ä˝≤¢ 2011 ` 12 Hê{ÏøÏ 6.9 y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~.
&çôd+ãsY 2011˝À OECD $&ÉT<ä\ #˚dqæ ìy˚~ø£ |ü\T <˚XÊ\˝Àì Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\ >∑T]+∫
‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. á ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ >∑&∫ç q s¬ +&ÉT <äXÊu≤›\ ø±\+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À dü+bÕ<äq˝À ndüe÷q‘·\T
s¬ +&ç+‘·\j·÷´sTT (Ä]Δø£ dü+düÿs¡D\ ø±\+˝À). á n+XÊìï |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=qï|ü&ÉT m<äT>∑T‘·Tqï
Ä]Δø£ eédü\ú ˝À u≤s¡‘<· X˚ +¯ |üì rs¡T u≤>± ˝Ò<ìä #Ó|Œü e#·TÃ. á ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+, m>∑TeqTqï 10 XÊ‘·+
y˚‘q· Je⁄\T ~>∑TeqTqï 10 XÊ‘·+ eT+~ ø£+fÒ 12 s¬ ≥T¢ n~Ûø+£ >± ñHêïs¡T. Ç~ 20 dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘+·
6 s¬ ≥T¢>±H˚ ñ+&˚~. ø±ã{Ï,º Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T rÁe‘·se¡ Te⁄‘·THêïsTT nì #Ó|Œü e#·TÃ. Á|üdTü ‘Ô +· uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
Ä]Δø£ eédü˝ú À HÓ\ø=ì ñqï n~Ûø£ Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\qT eT]+‘·>± Á<äe|üs#¡ &· ÜìøÏ>±qT nqTdü+<Ûëì+#·ã&˚
yêdü$Ô ø£ n+X¯+ @$T≥+fÒ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 100 <Ûìä ≈£î\+<ä] ìø£s¡ ÄdüT\Ô $\Te 2011 dü+e‘·‡s¡+˝À
n~Ûø+£ >± n+fÒ s¡÷. 12,06,375 ø√≥T¢>± ñ+~. yê] Ä<ëj·T+ 2010 ` 11˝À u≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô
nsTTq s¡÷. 71.57.412 ø√≥¢˝À n+fÒ <ë<ë|ü⁄>± 17 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ñ+~.
5.3.1 Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T
ô|’ $X‚¢wüD Ä<Ûës¡+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T #ê˝≤ Á|üdüTŒ≥+>± ô|s¡T>∑T‘·Tqï≥T¢
ns¡eΔ Te⁄‘·T+~. Ç˝≤+{Ï ndüe÷q‘·\ ìs¡÷à\q≈£î>±qT, ndüe÷q‘·\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ >∑\ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤\qT
|ü]o*+#ê*‡ ñ+≥T+~. ndüe÷q‘·\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT øÏ+<ä ‘Ó*|æq≥T¢ ù|s=ÿqe#·TÃ. n$ :
1. uÛ÷Ñ j·÷»e÷q´+˝Àì ndüe÷q‘·\T : uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á_{Ïwt yê] ø±\+˝À »MT+<ë] |ü<‹Δä e\¢
eékÕsTTø£ uÛ÷Ñ eTT\T ø=+‘· eT+~ #˚‘T· ˝À¢ øπ +ÁBø£è‘·yTÓ Æ ñ+&˚$. kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s+¡ »MT+<ëØ |ü<‹Δä ì
s¡<Tä › #˚dqæ |üŒ{Ïø,° uÛ÷Ñ j·÷»e÷q´ øπ +ÁBø£sD¡ e÷Á‘·+ n<˚ $<Û+ä >± ñ+~. 2010 ` 11˝Àì Ç{°e\
75
<ä‘êÔ+X¯+ Á|üø±s¡+ yÓTT‘·+Ô eékÕj·T jÓ÷>∑ýÓTqÆ ø£eT‘ê\˝À 67 XÊ‘·+ ñbÕ+‘· ø£eT‘ê˝Ò (ˇø£ ôV≤ø±ºsY
ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe |ü]e÷D+ >∑\$. ø±ì 22.2 XÊ‘·+ $d”sÔ ‘í¡ · e÷Á‘·yT˚ kÕ>∑T˝À ñ+~ (yê] dü>≥∑ T ø£eT‘·
|ü]e÷D+ øπ e\+ 0.38 ôV≤ø±ºsT¡ ¢ e÷Á‘·yT˚ ). ˇø£ y˚fi¯ eTq+ düqï. ñbÕ+‘· ø£eT‘ê\ s¬ +&ç+{Ïì ø£*|æ
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=qï≥¢sTT‘˚ (2 ôV≤ø±ºs¢¡ ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe $d”sÔ ‘í¡ )· , 2010 ` 11˝À n‘·´~Ûø+£ >± n+fÒ 84.9
XÊ‘·+ ø£eT‘ê\T á ø√e˝Àπø ekÕÔsTT. ø±ì yês¡T øπ e\+ 44.3 XÊ‘·+ $d”sÔ ‘í¡ q· T e÷Á‘·+ kÕ>∑T˝ÀøÏ
‘Ó#êÃs¡T. <ëìøÏ $|üs´¡ j·T+>± yÓTT‘·+Ô ø£eT‘ê\˝À øπ e\+ 0.7 XÊ‘·+ yês¡T e÷Á‘·yT˚ uÛ≤Ø ø£eT‘ê\qT (10,
Äô|q’ ôV≤ø±ºs¢¡ $d”sÔ ‘í¡ )· ø£*– ñHêïs¡T. ø±ì yÓTT‘·+Ô kÕ>∑T#˚jT· ã&çq $d”sÔ ‘í¡ ˝· À 10.9 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£
kÕ>∑T#˚jT· ã&ç+~ (n˝≤+{Ï dü>≥∑ T ø£eT‘ê\ |ü]e÷D+ n‹ ô|<ä>› ± n+fÒ 17.37 ôV≤ø±ºsT¡ >¢ ± ñ+~.
2. Áô|y’ {˚ Ÿ ø±s√Œπs≥T s¡+>∑+˝À ÄdüT\Ô øπ +ÁBø£sD¡ : ã&Ü bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘·Ô\ #˚‘·T˝À¢ Ä]Δø£ dü+|ü<ä, X¯øÏÔ
n~Ûø+£ >± øπ +ÁBø£]+#·ã&ç+~. ø±\>∑eTq+˝À yês¡T ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À ÄdüT\Ô qT dü+bÕ~+#·Tø√e&É+˝À
dü|©üò ø£è‘·T\j·÷´s¡T. u≤+≈£î\, Ç‘·s¡ $‘·|Ô sü y¡ TÓ qÆ dü+dü\ú qT+∫ düT\uÛÑ $‘·+Ô n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É≥eTH˚~
yês¡T ÄdüT\Ô qT dü+Áø£$T+#·Tø=H˚+<äT≈£î #˚ùd Á|üjT· ‘êï\≈£î <√Vü≤<ä|&ü Ü¶sTT. n+‘˚>±≈£î+&Ü e÷¬sÿ{Ÿ qT+∫
áøÏ«{° eT÷\<ÛHä êìï yês¡T ô|+#·Tø√>∑*>±s¡T. 1951 qT+∫ 1971 es¡≈î£ n+fÒ s¬ +&ÉT <äXÊu≤›\ ø±\
eé~Û˝À Áô|y’ {˚ Ÿ ø±s=Œπs≥T s¡+>∑+˝À ndüT\Ô øπ +ÁBø£sD¡ ô|’ <äèwæº kÕ]+∫+<äH~˚ $~‘·yT˚ . ø±ì 1958,
1964 eT<Ûä´ e÷Á‘·y˚T Áô|’y˚{Ÿ s¡+>∑|ü⁄ yÓTT‘·Ô+ ÄdüTÔ\˝À @ø£kÕ«eT´ düeT÷Vü‰\ ì]Δwüº (b˛\Ã<ä–q) yê{≤
@MT ô|s¡>∑˝Ò<äT. nsTT‘˚ $T–*q |ü<ëï\T>∑T dü+e‘·‡sê\˝À ÄdüTÔ\ πø+ÁBø£s¡D <Û√s¡DÏ düŒwüº+>±
ñ+~. 1971, 1975 eT<Û´ä ø±˝≤\˝À á @ø£kÕ«eT´ düeT÷Vü‰\ yê{≤ dæsú +¡ >± ñ+~.
1975 ` 76 dü+e‘·‡sêìøÏ>±qT NCAER ˇø£ düsπ «qT ìs¡«Væ≤+∫+~. á düsπ « Á|üø±s¡+ |ü≥Dº
ÁbÕ+‘ê\˝Àì ÄdüT\Ô |ü+|æD° #ê˝≤ y˚Ts¡≈î£ yÓw’ eü ÷´ìï ø£*– ñ+~. á dü+e‘·‡s¡+˝À m>∑Teq ñqï 10
XÊ‘·+ yês¡T |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝Àì yÓTT‘·+Ô dü+|ü<˝ä À 46.28 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ yê{≤qT ø£*– ñHêïs¡T. ø±ì
~>∑Teq ñqï 60 XÊ‘·+ yês¡T yÓTT‘·Ô+ dü+|ü<ä˝À πøe\+ 11.67 XÊ‘·+ y˚Ts¡πø yê{≤qT ø£*–
ñHêïs¡T. 1981 ` 82e dü+e‘·‡sêìøÏ H˚wqü ˝Ÿ XÊ+|æ˝Ÿ düsπ « ˇø£ düsπ «qT ìs¡«Væ≤+∫+~. á düsπ «
Á|üø±s¡+ |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝Àì ø£ì|æ+#·<–ä q ÄdüT\Ô |ü+|æD° n~Ûø£ ndüe÷q‘·« |ü+|æDì° dü÷∫düT+Ô ~.
ÄdüT\Ô |ü+|æD° rs¡T nH˚~ ø±\>∑eTq+˝À Á|ü>‹∑ ì kÕ~Û+#·&+É bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘\Ô· ≈£î, yê´bÕs¡dTü \ú ≈£î,
s¡yêD≤ ø£*Œ+#˚ yê]øÏ, |ü≥Dº ÄdüT\Ô j·T»e÷qT\≈£î Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s+¡ >± ñ+≥T+~.
3. eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ •ø£Då ˝Àì ndüe÷q‘·\T : yê´bÕs¡düTú\T, Ç+»˙s¡T¢, Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T, &Üø£ºs¡T¢, düe÷#ês¡
kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑+˝Àì ñ<√´>∑T\T, Ç‘·s¡ eè‹Ô HÓ|’ ⁄ü D´‘· >∑\ ì|ü⁄DT\ Ä<ëj·÷\T ‘·s#¡ T· >± ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT.
Bìe\¢ Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. eTq ˝≤+{Ï es¡Z düe÷»+˝À eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ kÕeTs¡´ú ‘·≈î£
nedüse¡ Tj˚T´ ‘·ØŒ¤<Tä n+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝À ˝Ò<Tä . ø±ã{Ï,º $<ä´, •ø£Då \T ≈£L&Ü eTq<˚X+¯ ˝À Ä<ëj·T
ndüe÷q‘·\T rÁe‘·se¡ Te«&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·THêïsTT.
4. Á<äy√´\“D+, <Ûäs¡\ ô|s¡T>∑T<ä\ : 1950 eT<Û´ä ø±\+ qT+∫ <Ûsä \¡ T ìs¡+‘·s+¡ >± ô|s¡>&∑ +É e\¢ ÁXÊ$Tø£
es¡Z yêdüÔ$ø£ Ä<ëj·T+ ‘·>∑TZ‘·T+~. ø±ì bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘·Ô\T, yê´bÕs¡y˚‘·Ô\T, n~Ûø£ yÓTT‘·Ô+˝À e÷¬sÿ{Ÿ
$T>∑T\T ø£*>∑ ñqï ô|<ä› eékÕj·T<ës¡T\T á Á<äy√´\“D|üsy¡ TÓ qÆ Á|üÁøÏjT· e\¢ n~Ûø+£ >± \_Δ bı+<ës¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü⁄q'|ü+|æD° Á|üuÛ≤yêìï ìj·T+Á‹+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ »s¡|üø£b˛e&É+ e\¢ Ä<ëj·T
ndüe÷q‘·\T rÁe‘·se¡ Te⁄‘·THêïsTT.
76
5. |üs|¡ ‹ü kÂø£sê´˝À¢ ndüe÷q‘· : uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Ä<ëj·T dü+|ü<ä ndüe÷q‘·\T, |üs|¡ ‹ü kÂø£sê´\T
ndü+‘·T*‘·+>± ñ+&É≥+ e\¢ ndüe÷q‘·\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT nì #Ó|Œü e#·TÃ. bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+dü\ú T,
yê´bÕs¡ y˚‘\Ô· T eT÷\<ÛHä êìï #ê˝≤ düT\uÛ+Ñ >± bı+<ä>\∑ T>∑T‘·THêïs¡T. ø±ì eékÕj·T<ës¡T\T, düqïø±s¡T,
ñbÕ+‘· ¬s’‘·T\T, eékÕj·T ≈£L©\T, #˚‹ eè‘·T\ yês¡T e&û¶ yê´bÕs¡düTú\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+&É≥+ e\¢
nH˚ø£ s¡ø±˝…’q <√|æ&û\≈£î >∑T] ne⁄‘·THêïs¡T.
6. |ü≥Dº ≤\ yÓ|’ ⁄ü Áô|y’ {˚ Ÿ ô|≥Tºã&ç: Ç|üŒ{Ïø,Ï uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 70 XÊ‘·+ eT+~ Á|ü»\T Á>±e÷˝À¢ J$düTHÔ êïs¡T.
ø±ì düTe÷s¡T>± 70 XÊ‘·+ Áô|’y˚{Ÿ ô|≥Tºã&ç |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê˝À¢ì |ü]ÁX¯eT\≈£î yÓfi¯ó‘·T+~. ø±ã{Ïº eTq
<˚X¯+˝Àì ô|≥Tºã&ç ªª|ü≥ºD |üø£åbÕ‘·μμ yÓ’K] ø£*–q~>± #Ó|üe#·TÃ. á ô|≥Tºã&ÉT˝À¢ j·÷+Á‹ø°ø£s¡D
n~Ûø+£ >± ñ+&É≥+ e\¢ C≤rj·÷<ëj·T+˝À y˚‘H· ê\ yê{≤ kÕù|ø£+å >± ‘·≈î£ ÿe>± ñ+~. n+<äTe\¢,
Ä<ëj·T |ü+|æD˝° À ndüe÷q‘·\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT.
7. Á|üuÛÑT‘·«+ bÕÁ‘· : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ä]Δø£ |üs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ≈£î nÁ>∑>±$T>± Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·s¡#·T>± ñ+≥T+<äì
Á|üø£{Ï+#·Tø=qï|üŒ{Ïø°, Á|üuÛÑT‘·« ô|≥Tºã&ç Áô|’y˚{Ÿ ô|≥Tºã&çì Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ $<Ûä+>± ñ+~ (Á|ü‘˚´øÏ+∫ uÛ≤Ø,
eT÷\<Ûqä kÕ+Á<ä‘· dü+dü\ú T). n+<äTe\¢, Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\ ‘·–+Z |ü⁄ô|’ ÁX¯<Δä eVæ≤+#·&+É
˝Ò<Tä . Ç{°e\ ø±\+˝À Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº düs∞¡ ø£sD¡ , Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ , Á|ü|+ü Nø£sD¡ , ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D
$<ÛëHê\T <˚X+¯ ˝À Ä<ëj·T ` dü+|ü<ä ndüeTq‘·\qT ô|+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·THêïsTT.
5.3.2 ìs¡÷à\q #·s¡´\T:
uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\ ø±˝≤\˝Àì Á|ü<ëÛ q \øå±´˝À¢ Ä<ëj·T |ü+|æD˝° Àì ndüe÷q‘·\
ìs¡÷à\q ˇø£ Á|ü<ëÛ q \ø£´å +>± ìπs•› +|üã&ç+~. Á|üuTÑÛ ‘·«+ $&ÉT<ä\ #˚dqæ Á|üD≤[ø± &Ü≈£îýÓT+{Ÿ\qT,
$<Ûëq|üsy¡ TÓ qÆ rsêàHê\qT ‘·s∫¡ #·÷dæq≥¢sTT‘˚ Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ rdüTø=qï |ü\T
#·s´¡ \qT >∑eTì+#·e#·TÃ. n+<äT˝À ø=ìï+{Ïì á øÏ+<ä Á|ükÕÔ$+#·&yÉ TÓ +Æ ~ n$ :
1. uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T, yêékÕsTTø£ uÛ÷Ñ |ü⁄q:|ü+|æD° : Á>±MTD s¡+>∑+˝À eTTK´+>± yêékÕsTTø£ uÛ÷Ñ $T
øπ +ÁBø£sD¡ e\¢ Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T #√\T #˚dTü ø=+≥THêïsTT. »MT+<ëØ |ü<‹Δä ì s¡<Tä › #˚jT· ø£ eTT+<äT
ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À uÛ÷Ñ $T nqT|üd‹úæ uÛ÷Ñ kÕ«eTT\ (absentee landlords) nBÛq+˝À ñ+&É≥+ e\¢ yêékÕsTTø£
ñ‘·Œ‹Ôì n~Ûø£ yÓTT‘·+Ô ˝À uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T rdüTø=ì uÛ÷Ñ $Tì kÕ>∑T #˚ùd kÕ>∑T<ës¡T\≈£î JeHê<Ûës¡ kÕúsTT
y˚Ts¡πø ñ‘·Œ‹Ôì Ç#˚Ãyês¡T. n+<äTe\¢ uÛÑ÷kÕ«eTT\, Ç‘·s¡ eT<Ûäés¡TÔ\ s¡<äT›, uÛÑ÷ø£eT‘ê\ô|’ >∑]wüº |ü]$T‹
#·{≤º\qT Á|üy˚X¯ô|&ÉT‘·÷ XÊdüq|üs¡yÓTÆq #·s¡´\qT Á|üuÛÑT‘·«+ rdüTø=+~. Ç˝≤+{Ï #·s¡´\qT |ü{Ïwü̃e+‘·+>±
neT\T |ü]∫q≥¢sTT‘˚ yêékÕsTTø£ uÛÑ÷$T πø+ÁBø£s¡DqT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ ÄkÕÿs¡+ ñ+≥T+~. ø±ì
<äTs¡<äèwüºeXÊ‘·TÔ uÛÑ÷dü+düÿs¡D\ neT\T ø√dü+ rdüTø=H˚ XÊdüq|üs¡yÓTÆq #·s¡´\T ˝À|üuÛÑ÷sTTwüº+>±,
düeTs¡eΔ +‘·+>± ˝Òøb£ ˛e&ÉyT˚ >±≈£î+&Ü $$<Ûä kÕúsTT\ e<ä› yê{Ï neT\T ≈£L&Ü ìØ«s¡´+ ne⁄‘·T+~.
|üs´¡ ekÕq+>± Ç|üŒ{Ïø° ≈£L&Ü <ë<ë|ü⁄ 40 XÊ‘·+ yêékÕsTTø£ uÛ÷Ñ $Tì Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À m>∑Te 5
XÊ‘·+ >∑èVü≤düT˝ú Ò ø£*– ñHêïs¡H~˚ yêdüeÔ +.
2. @ø£kÕ«eT´ yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ìj·T+Á‘·D : Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ @ø£kÕ«eT´
dü+dü\ú Á|üeè‘·T\Ô qT ìj·T+Á‹+#ê*‡q nedüs+¡ ñ+~. @~ @yÓTqÆ |üŒ{Ïø,° yêdüyÔ êìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq
77
s¬ +&ÉT <äXÊu≤›\ ø±\+ ø£+fÒ m≈£îÿe dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ ≈£L&Ü @ø£kÕ«eT´ dü+dü\ú eè~Δì ìj·T+Á‹+#˚
#·s´¡ \T @MT #˚|≥ü ˝º <Ò Tä . 1969e dü+e‘·‡s¡+˝À @ø£kÕ«eT´ yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ìj·T+Á‘·D #·{≤ºìï
(Monoplies and Restrictive Trade Practices (MRTP)Act) Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. nsTTq|üŒ{Ïø°, Á|üdüTÔ‘·+
bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝À düs¡∞ø£s¡D Á|üuÛ≤e+ ˇ‹Ô&ç e\¢ @ø£kÕ«eT´ dü+düú\T, yê{Ï Á|üeè‘·TÔ\T, <Û√s¡DT\T
eT]+‘· ã˝Àù|‘·eTe⁄‘·THêïsTT. ‘·‘·Œ¤*‘·+>± Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T ≈£L&Ü eT]+‘·>± ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT.
3. ñbÕ~Û, y˚‘q· $<ÛëHê\T : Hê\T>∑e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ ø±\+ yê{ÏøÏ ≈£L&Ü ñ<√´>∑ ø£\Œq \øå±´ìøÏ
n+‘·>± ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çe«˝Ò<Tä . @~ @yÓTqÆ |üŒ{Ïø,° Hê\T>∑e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ Äs¡+uÛ+Ñ qT+∫ Á>±MTD
‘ê‘êÿ*ø£ ñbÕ~Û |ü<øä∏ +£ (Crash Scheme for Rural Employment-CSRE) <äT]“ø£å |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\
n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ +£ (Drought Prone Areas Programme - DPAP), Ç+»˙s¡¢ ø√dü+ dü«j·T+ ñbÕ~Û |ü<øä∏ ±\T,
ìs¡T<√´>∑ $<ëé+‘·T\≈£î ñbÕ~Û |ü<øä∏ ±\T, |üìøÏ ÄVü‰s¡+ |ü<øä∏ +£ (Food for Work Programme -
FFWP) yÓTT<ä˝…’q ø=ìï Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq |ü<∏äø±\qT Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. á |ü<∏äø±\ìï+{Ïì ‘ê‘êÿ*ø£ ÁbÕ‹|ü~ø£q
Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É e\¢ n$ #ê˝≤ ø±\+ bÕ≥T eTqT>∑&˝É À ˝Òe⁄. 1978 ` 79˝À düMTø£è‘· Á>±MTD≤_Ûeè~Δ
|ü<øä∏ ±ìï (IRDP) ÁbÕs¡+_Û+∫ Äs¡e Á|üD≤[ø£ ø±\+ Hê{ÏøÏ <˚X+¯ yÓTT‘·+Ô ˝À á |ü<øä∏ ±ìï $dü]Ô +|üCXÒ Ês¡T.
düMTø£è‘· Á>±MTD≤_Ûeè~Δ |ü<∏äø£+, C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<∏äø£+ (National Rural Employment
Programme-NREP), Á>±MTD uÛÑ÷$T˝Òì yê]øÏ ñbÕ~Û Vü‰$T |ü<∏äø£+ (Rural Lanless Employment
Guarantee Programme - RLEGP) ˝≤+{Ï |ü<ø ä∏ ±\qT Á|üyX˚ ô¯ |{Ïº <˚X+¯ ˝À ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´>∑+, Ä<ëj·T
ndüe÷q‘·\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïdüTHÔ êïs¡T. »eVü≤sY s√CŸ>±sY jÓ÷»q˝À NREP, RLEGP \T @Á|æ˝Ÿ
1, 1989q dü$Tà[‘·eTj·÷´sTT. á |ü<øä∏ ±\ìï+{ÏøÏ düs¬ q’ ~XÊ ìπsX› +¯ ø√dü+ Á|üjT· ‘êï\T ø=qkÕ–+#·
ã&çq|üŒ{Ïø° neT\T $wüjT· +˝À nqTuÛeÑ + Ä•+∫q y˚Ts¡≈î£ ˝Ò<Tä . @Á|æ˝Ÿ 1999 qT+∫ IRDP, Ç‘·s¡
nqTã+<Ûä |ü<øä∏ ±˝…q’ Áf…ìÆ +>¥ Ä|òt s¡÷s¡˝Ÿ j·T÷‘Y |òsü Y ôd˝ŸŒ¤ ` m+bÕ¢jTY yÓT+{Ÿ (TRYSEM), &Óe\|tyTÓ +{Ÿ
Ä|òt ñyÓTHé n+&é ∫Á\¶Hé ÇHé s¡÷s¡˝Ÿ @]j·÷dt (DWCRA)\qT |ü⁄q'ì]à+#˚ Áø£eT+˝À dü«s¡í »j·T+‹
Á>±yéT dü«sêCŸ>±sY jÓ÷»q (SGSy) nH˚ @ø£ dü«j·T+ ñbÕ~Û |ü<øä∏ +£ ˝À $©q+ #˚XÊs¡T. @Á|æ˝Ÿ 1999
qT+∫ JRY qT »eVü≤sY Á>±yéT düeTè~Δ jÓ÷»q>± e÷sêÃs¡T. øπ +Á<ä+˝À UPA Á|üuÛÑT‘·«+ eTVü‰‘êà>±+BÛ
C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<øä∏ ±ìï (MGNREGS) Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. á |ü<øä∏ +£ kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡
ø±\+˝À ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q ø√dü+ n‘·´+‘· \ø£´å kÕ<Ûqä ‘√ Á|üyX˚ ¯ ô|≥ºã&çq |ü<øä∏ +£ .
4. kÕ+|òæTø£ uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\T: <˚X¯+˝À #Ó|üø√<ä–q kÕ+|òæTø£ uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\T ˝Òø£b˛sTTq|üŒ{Ïø°, dü+|òüT{Ï‘·
s¡+>∑+˝Àì ÁXÊ$T≈£î\≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ kÕ+|òæTø£ uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\T ø=+‘· es¡≈£î düVü‰j·T|ü&ÉT‘·THêïsTT.
ñ<ë. ÁXÊ$T≈£î\ jÓTTø£ÿ qwü|º ]ü Vü‰s¡ #·≥+º Á|üø±s¡+ $~Û ìs¡«Vü≤D˝À >±j·T|ü&Hç ê, n+>∑ yÓø’ \£ ´+ ø£*–Hê,
yê´~ÛøÏ >∑T] nsTTHê, eTs¡DÏ+∫Hê, bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝Àì ÁXÊ$T≈£î\≈£î qwüº|ü]Vü‰s¡+ #Ó*¢kÕÔs¡T. n<˚
$<Ûä+>± ñ<√´>∑+ #˚düTÔqï eTVæ≤fi≤ ÁXÊ$T≈£î\ Á|üdü÷‹ ø£+fÒ eTT+<äT, ‘·s¡yê‘· yÓT≥]ï{Ï u…ì|òæ{Ÿ #·≥º+
Á|üø±s¡+ ø=ìï Á|üj÷Ó »Hê\T ø£*ŒdüTHÔ êïs¡T. dü+|òTü {Ï‘· s¡+>∑+˝Àì ÁXÊ$T≈£î\ uÛ$Ñ wü´‘·TqÔ T <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì
ÁbÕ$&Ó+{Ÿ |òü+&é #·≥º+ <ë«sê ÁbÕ$&Ó+{Ÿ |òü+&é ˝≤uÛ≤\qT ø£*ŒdüTÔHêïs¡T. Á|üuÛÑT‘·«+ ñ<√´>∑ ;Ûe÷ #·≥º+
kÕ+|òæTø£ uÛÑÁ‘ê #·s¡´˝À¢ #ê˝≤ eTTKýÓTÆ+~. Bì <ë«sê ÁXÊ$T≈£î\≈£î yÓ’<ä´+, n+>∑ yÓ’ø£\´+, >∑]“¤D° Ád”Ô\≈£î,
nHês√>∑´ ø±˝≤ìøÏ, ñ<√´>∑T\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñqï yê]øÏ Á|üj÷Ó »q+ #˚≈L£ sπ $<Û+ä >± kÕ+|òTæ ø£ uÛÁÑ <ä‘ê
78
#·s´¡ \T rdüTø=ì ù|<ä]ø±ìï, Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\ rÁe‘·qT ô|’ #·{≤º\ neT\T <ë«sê ‘·>eZ∑ TTK+ |üf˝ºÒ ≤
Á|üj·T‘êï\T #˚düTÔHêïs¡T.
5. ø£˙dü nedüsê\ |ü<øä∏ +£ : 1970e <äXÊã› ÁbÕs¡+uÛøÑ ±\+ qT+∫ n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ˝À¢ Ä]úøy£ ‘˚ \Ô· T
Á|ü»\≈£î ø£˙dü nedüsê\ ø±s¡´Áø£e÷\ neX¯´ø£‘q· T ‘Ó*j·TCÒXÊs¡T. ‘·≈î£ ÿe n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ˝À¢
Á|ü»\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ø£˙dü nedüsê\ô|’ Á|ü‘˚´ø£ <äèwæº ô|≥ºø£b˛‘˚, <˚X¯+ eè~Δ |òü*‘ê\T n≥º&ÉT>∑T Á|üC≤˙ø±ìøÏ
#˚≈L£ s¡e⁄ nì n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶sT¡ . ‘·sT¡ yê‘· ø£˙dü nedüsê\≈£î, Ä]úø£ eè~ΔøÏ eT<Û´ä dü+|òTü s¡¸D ñ+&É{≤ìøÏ
ÄkÕÿs¡+ ˝Ò<ìä yê~+#ês¡T. Á|üD≤[ø£ s¡÷|üøs£ \Ô¡ T ø£˙dü nedüsê\ |ü<øä∏ ±ìï nsTT<äe Á|üD≤[ø£˝À Á|üyX˚ ô¯ |{Ï,º
ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q‘√ bÕ≥T Ä]úø£ eè~Δì ≈£L&Ü ÄX¯j·T+>± ô|≥Tºø=Hêïs¡T. Á|üuÛÑT‘·«+ 6e |ü+#·es¡¸
Á|üD≤[ø£ qT+∫ Á|üuTÑÛ ‘·« @C…˙‡\ <ë«sê sêsTTr ùde\qT ø£*Œ+∫ ù|<ä Á|ü»\ $ìjÓ÷>∑ kÕúsTTì ô|+∫,
Á>±e÷˝À¢, q>±sê˝À¢ ÁXÊ$T≈£î\ ñ‘êŒ<äø£ kÕe÷s¡´ú + ô|]π>˝≤ #·s´¡ \T rdüTø=+≥THêïs¡T.
6. Á>±MTD ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q |ü<∏äø±\T: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ø£sƒ√s¡ ù|<ä]ø£+ ñ+~.
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ uÛÑ÷$T˝Òì eékÕsTTø£ ÁXÊ$T≈£î\T, düqïø±s¡T, ñbÕ+‘· ¬s’‘·T\T, Á>±MTD eè‘·TÔ\
yês¡T, ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\T, ‘Ó>\∑ yês¡T #ê˝≤ ù|<ä]ø£+˝À ñHêïs¡T. M] Ä<ëj·T kÕúsTTì ô|+bı+~+|ü
CÒj·T&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ á ÁøÏ+~ eT÷&ÉT s¡ø±˝…’q |ü<∏äø±\qT #˚|ü&ÉT‘·T+~. n$: (i) Á>±MTD ù|<ä Á|ü»\
eqs¡T\ Ä<ëj·T n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ ±\T— (ii) Á|ü‘˚´ø£ ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~Δ |ü<∏äø±\T— (iii) nqTã+<Ûä ñ<√´>∑
neø±XÊ\qT düŒwæ+º #˚ |üqT\ |ü<øä∏ ±\T.
7. |üqTï\ eédüú (Taxation) : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ñqï |üqTï\ eédüú˝À Á|ü‘·´ø£å |üqTï\≈£î |ü⁄s√>±$T
dü«uÛ≤e+ ñ+≥T+~. Á|ü‘´· ø£å |üqTï\ e\¢ <˚X+¯ ˝À ø=~› eT+~ #˚‘T· ˝À¢ øπ +ÁBø£è‘·yTÓ Æ ñqï dü+|ü<qä T
ìs√~Û+#·&ÜìøÏ nkÕÿs¡+ ñ+≥T+~.n+fÒ Ä<ëj·T ` dü+|ü<ä ndüe÷q‘·\qT ‘·–Z+#·e#·TÃ. |üqTï\
eédüqú T |ü{wÏ +ºü #˚jT· &É+ <ë«sê q\¢<HäÛ êìï n]ø£{,ºÏ Ä<ëj·T ` dü+|ü<ä |ü+|æD˝° À >∑\ rÁe yÓw’ eü ÷´\qT
s¡÷|ü⁄e÷|üe#·TÃ.

5. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\ düeTdü´≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT ‘Ó*j·TCÒjT· TeTT.
.........................................................................................................................................
6. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\ düeTdü´qT nBÛ>$∑ T+#·&ÜìøÏ >¬ ø’ =H˚ #·s´¡ \qT ‘Ó*j·TCÒjT· TeTT.
..........................................................................................................................................
5.4 Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T, ù|<ä]ø£+\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Û+ä

ªªÄ]Δø£ eè~Δ, Ä<ëj·T ndüe÷q‘·μμ nH˚ yê´kÕìï H√ãT˝Ÿ ãVüQeT‹ Á>∑V≤” ‘· ôde’ THé ≈£îCŸH{Ó Ÿ‡
Á|ü#T· ]+#ê&ÉT. á yê´dü+ #ê˝≤ es¡≈î£ }Vü≤ô|,’ ø=+‘· es¡≈î£ nqTuÛ≤$ø£ <ä‘êÔ+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+~.
nsTTq|üŒ{Ïøì° , n‘·ì }Vü‰ yêdüyÔ êìï ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. Ä]Δø±_Ûeè~Δ, bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ ‘=*<äX\¯ ˝À
eè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝À Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T ô|s¡T>∑T‘êsTT. >∑eTì+∫q ndüe÷q‘·\≈£î ˇø£
eTTK´ø±s¡D+ <ä«+<ä«‘·«+. eè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ eTTU´ \ø£Då + <ä«+<ä«‘·«+. ˇø=ÿø£ÿ s¡+>∑+˝À ˝Ò<ë
79
|ü]ÁX¯eT˝À ˇπø edüTÔe⁄≈£î, ˇπø ÁXÊ$T≈£îq≈£î ˝Ò<ë eT÷\<ÛäHêìøÏ <Ûäs¡\T, y˚‘·Hê\T, e&û¶πs≥T¢ y˚s¡Ty˚s¡T>±
ñ+{≤sTT. Á|üøÿ£ Á|üøÿ£ H˚ kÕ+πø‹ø£+>±, dü+kÕú|sü +¡ >± eTT+<äT+» y˚dqæ , yÓqTø£ã&çq s¡+>±\T ñ+{≤sTT.
ø=qkÕ>∑T‘·Tqï ndüe÷q‘·\≈£î eT]ø=ìï ø±s¡D≤\T @eTq>± |ü]e÷D≤\‘·àø£ ˝ÀbÕ\T, ndü+‘·T*‘· ô|≥Tºã&ç,
Á|üuTÑÛ ‘·«+ $<ÛëHê\T. á düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\≈£î, ù|<ä]ø±ìøÏ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï
‘Ó\TdüTø√+<ë+.
yêdüeÔ Á|ü|+ü #·+˝À ù|<ä]ø£+, ndüe÷q‘·\T dü+ã+<Ûëìï ø£*– ñ+{≤sTT. ndüe÷q‘·\T n~Ûø+£ >±
ñ+fÒ ù|<ä]ø£+ rÁe+>± ñ+≥T+~. ø±ì ôd<’ ëΔ+‹ø£+>± á s¬ +&ç+{Ï eT<Û´ä düV≤ü dü+ã+<Û+ä ˝Ò<Tä . Ä<ëj·÷\
|ü+|æD° dü+|üPs¡+í >± ñqï|üŒ{ÏøÏ ù|<ä]ø£+ m≈£îÿe>± ñ+&Ée#·TÃ. C≤rj·÷<ëj·T+ »HêuÛ≤ ø£+fÒ, n\Œ¤+>±
ñ+&ç, Ä]Δø£ eédüú eè~Δsπ ≥T eT+<äø√&ç>± ñqï|ü&ÉT, ndüe÷q‘·\T X¯Sq´+>± ñqïq÷ ù|<ä]ø£+ ñ
+≥T+~. n+‘˚>±≈£î+&Ü, ù|<ä]ø£+ X¯Sq´+>± ñ+&ç ndüe÷q‘·\T rÁe+>± ñ+&Ée#·TÃ. bÕ]ÁXÊ$Tø£+>±
eè~Δ #Ó+~q #ê˝≤ <˚XÊ\˝À ìs¡ù|ø£å ù|<ä]ø£+ ˝Òøb£ ˛sTTq|üŒ{Ïø,° ndüe÷q‘·\T n~Ûø+£ >± ñHêïsTT. á
|ü]o\q qT+&ç ‘Ó*ùd $wüjT· y˚TeT+fÒ, C≤rj·÷<ëj·T+ n\Œ¤+>± ñqï|ü&ÉT øπ e\+ |ü⁄q:|ü+|æD° <ë«sê
ù|<ä]ø±ìï ìs¡÷à*+#·&ÜìøÏ M\T|ü&<É Tä . yÓTT<ä≥ C≤rj·÷<ëj·÷ìï ô|+#ê*. n<˚ düeTj·T+\ $<Ûëq
kÕ<ÛHä ê\ <ë«sê ù|<ä]yê]øÏ düTeTTK+>± Ä<ëj·T |ü+|æDì° e÷sêÃ*. ôd<’ ëΔ+‹ø£+>± kÕ+|òTæ ø£ Hê´j·T+‘√
≈£L&çq eè~Δì kÕ~Û+#·e#·TÃ. Bì ns¡yΔ T˚ eT+fÒ, dü]jÓTÆ q ô|≥Tºã&ç |ü<øä∏ ±\, ñ‘·Œ‹Ô |ü<‘Δä T· \ m+|æø£
<ë«sê ô|≥Tºã&çì ô|+∫ ñ‘·Œ‹Ô, Ä<ëj·T+, ñ<√´–‘ê\qT eè~Δ #˚dæ ù|<ä]ø±ìï ‘·–+Z #·e#·TÃ.
5.5 kÕsê+X¯+
Á|üuTÑÛ ‘·«+ #˚|{ü qºÏ |ü\T #·s´¡ \˙ï ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\qô|’ n+‘·>± Á|üu≤Û yêìï #·÷|ü˝øÒ b£ ˛e&É e\¢
Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T <äjT· ˙j·TyÓTqÆ Ø‹˝À ô|s¡T>∑T‘·÷ eT]+‘· rÁe‘·se¡ Te⁄‘·THêïsTT. eTq <˚X+¯ ˝À
Á|üuÛÑT‘ê«ìï mqTïø=H˚ $<Ûëq+˝À <Ûäìø£, ù|<ä, nø£åsêdüT´\T, ìs¡ø£åsêdüT´\T, |ü⁄s¡Twüß\T, eTVæ≤fi¯\T n+<äs¡÷
uÛ≤>∑kÕ«eTT\e⁄‘·Tqï|üŒ{Ïø,° n~Ûø±s¡+ øπ e\+ ô|≥Tºã&ç<ës¡T\, uÛ÷Ñ kÕ«eTT\, <Ûìä ø£ s¬ ‘’ T· \ #˚‘T· ˝À¢ e÷Á‘·yT˚
ñ+~. Ç˝≤+{Ï H˚|<ü ´ä∏ +˝À, Ä]Δø£ ndüe÷q‘·\ ìs¡÷à\q˝À uÛ≤>∑+>± Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·s|¡ ⁄ü q m˝≤+{Ï düø±sê‘·àø£
<äèø£Œ<∏ëìï ≈£L&Ü }Væ≤+#·≈£L&É<äH˚~ ns¡úeTe⁄‘·T+~. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø°, ˇø£ y˚fi¯ Á|üdüTÔ‘·+ Á|üuÛÑT‘·«+
#˚|ü&ÉT‘·Tqï ñbÕ~Û ø£\Œq |ü<∏äø±\T dü|òü©ø£è‘·yÓTÆq≥¢sTT‘˚, ñbÕ~Û neø±XÊ\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ ÄkÕÿs¡+
ñ+≥T~. Ç~ ø=+‘· y˚Ts¡≈î£ ù|<ä]ø±ìï ‘·–+Z #·e#·TÃ. ø±ì Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T ‘·–+Z #·ã&Ée⁄. ˇø£yfi˚ ¯
ã˝Àù|‘·yTÓ qÆ , düeTs¡eΔ +‘·yTÓ qÆ |ü⁄q'|ü+|æD° $<ÛëHê\T Á|üuTÑÛ ‘·«+ ne\+_Û+∫q≥¢sTT‘˚ Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T
‘·>eZ∑ #·TÃ. n˝≤+{Ï $<ÛëHê\˝À ÄdüT\ú |ü+|æD˝° Àì e÷s¡TŒ\T, Á|ü‘´· ø£å |ü⁄q' |ü+|æD° ã~©\T, $<ä´
eT]j·TT yÓ’<ë´\ô|’ #˚ùd e´j·T+ ô|s¡>∑&É+, >∑TD≤‘·àø£ ñ<√´>±\ ø£\Œq, ù|<ä eT]j·TT <äj·T˙j·T dæú‹˝À
>∑\ Á|ü»\≈£î düe÷≈£Lsπ Ã kÕe÷õø£ uÛÁÑ <ä‘ê #·s´¡ \T #˚sÃ¡ ã&É‘êsTT. 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ Á|ü<ëÛ q
\ø£å´+ düTdæús¡ dü$Tà[‘· eè~Δ>± ô|≥Tº≈£îqï|üŒ{Ïø°, eè~Δ Á|üÁøÏj·T˝À ù|<ä Á|üC≤˙ø£+ jÓTTø£ÿ dü$Tà[‘·‘·«+
øπ e\+ HêeT e÷Á‘·+>±H˚ ñ+~.
ù|<ä]ø£eTH˚~ ˇø£ kÕ+|òTæ ø£ <äè–«wüjT· +. düe÷»+˝Àì ˇø£ düeT÷Vü≤+ ‘·q ø£˙dü J$‘êe\düsê\qT
rs¡TÃø√˝Òì dæ‹ú ì ù|<ä]ø£+>± ìs¡«∫+#·e#·TÃ. ìs¡ù|ø£,å kÕù|øÏøå £ ù|<ä]ø±\H˚ s¬ +&ÉT s¡ø±˝…q’ uÛ≤eq\THêïsTT.
Ä]Δø£ X¯øÔÏ øπ +ÁBø£sD¡ , düV≤ü » eqs¡T\ n\Œ $ìjÓ÷>∑+, n~Ûø£ »HêuÛ≤ ˇ‹Ô&,ç ìs¡T<√´–‘·, Hêdæsø¡ |£ ⁄ü
80
$<ä´, Á<äy√´\“¤D+ yÓTT<ä˝ì’… uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì ù|<ä]ø±ìøÏ >∑\ ø=ìï Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤\T. <˚X+¯ ˝Àì ù|<ä]ø£+,
ìs¡T<√´>±ìï y˚s¡T>± #·÷&É˝Ò+. ø±ã{Ïº, ìs¡T<√´>∑ ìs¡÷à\q≈£î ne\+_Û+#˚ $<Ûëq|üs¡yÓTÆq #·s¡´\˙ï
≈£L&Ü ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘êsTT. ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q≈£î Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£s¡Ô\T 4 s¡ø±˝…’q
|ü<øä∏ ±\qT Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. n$ : (i) Á>±MTD ù|<ä Á|ü»\ ø√dü+ Ä<ëj·T, eqs¡T\ n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ ±\T —
(ii) Á|ü‘˚´ø£ ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~Δ |ü<∏äø±\T — (iii) nqTã+<Ûä ñbÕ~Û neø±XÊ\ ø£\Œq≈£î dü+ã+~Û+∫q |üì
|ü<∏äø±\T — (iv) ù|<ä Á|ü»\ ñ‘êŒ<äø£ kÕeTsêΔ´ìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ $ìjÓ÷>∑ kÕúsTTì ô|+#˚ ø£˙dü
dü<Tä bÕj·÷\ |ü<øä∏ ±\T.

1. ù|<ä]ø£|ü⁄ ^‘· ~>∑Teq >∑\ dü>∑≥T <ä÷s¡+, Ä ^‘·≈£î nqTbÕ‘·+>± ‘Ó*j·TCÒùd <ëìì (X¯Sq´
ù|<ä]ø£ e´‘ê´dü+ bı+<˚ es¡≈£î ù|<˚‘·s¡ yê]ì ˝…øÏÿ+#·Tø=+≥÷ b˛‘˚ yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤ <äècÕº´
dü>≥∑ T s¡÷bı+~+#·ã&ÉT‘·T+~) ù|<ä]ø£ e´‘ê´dü|⁄ü dü÷N>± ìs¡«∫kÕÔsT¡ .
2. Ç+&çj·THé øöì‡˝Ÿ Ä|òt yÓT&çø±˝Ÿ ØôdsYÃ Á|üø±s¡+, uÛÖ‹ø£ |ü]e÷D≤\T Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À
2,400 ‘·\dü] ø±´\Ø\T>± |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À 2,100 ‘·\dü] ø±´\Ø\T>± ñ+&Ü*‡ ñ+~.
n+‘·ø+£ fÒ ‘·≈î£ ÿe ø±´\Ø\qT $ìjÓ÷–+#˚ yês¡+<äs÷¡ ù|<ä]ø£+ øÏ+~øÏ ekÕÔsT¡ . BìH˚ ù|<ä]ø£|⁄ü
sπ K nì n+{≤s¡T.
3. ø£ìwü̃ JeHê<Ûës¡ $ìjÓ÷>∑ e´j·÷ìï ≈£L&Ü #˚jT· ˝Òì dæ‹ú ì ìs¡ù|ø£å ù|<ä]ø£+μμ nì n+{≤s¡T. ˇø£
<˚X+¯ ˝Ò<ë ÁbÕ+‘·+ ˝Àì $_Ûqï esêZ\ Á|ü»\ $ìjÓ÷>∑ e´j·÷ìï b˛\TÃø=ì, ‘·≈î£ ÿe $ìjÓ÷>∑
e´j·T+ #˚ùd ù|<ä]ø£+ dæ‹ú ì ªªkÕù|ø£øå £ ù|<ä]ø£+μμ nì n+{≤s¡T.
4. ù|<ä]ø£ düeTdü´ e\¢ á Á|ü‹≈£L\ Á|üuÛ≤yê\T @s¡Œ&ÉT‘êsTT. n$ : (i) ndüeT neø±XÊ\T — (ii)
Ä]Δø£ k˛ÔeT‘· øπ +ÁBø£sD¡ — (iii) ndüeTs¡Δ‘· — (iv) ìs¡T<√´>∑ düeTdü´ — (v) Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T
nuÛÁÑ <ä‘· — (vi) kÕe÷õø£ nXÊ+‹ — (vii) bÂwæøº £ ÄVü‰s¡ ˝À|ü+, (viii) ÄHês√>±´ìøÏ >∑T]ne⁄‘·T+&É≥+
— eT]j·TT (ix) $<ä´ ˝Òøb£ ˛e&É+
5. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T #ê˝≤ Á|üdTü Œ¤≥+>± ñHêïsTT. ndüe÷q‘·\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ
>∑\ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤\T : (i) uÛ÷Ñ j·÷»e÷q´+˝Àì ndüe÷q‘·\T — (ii) Áô|y’ {˚ Ÿ ø±s=Œπs{Ÿ s¡+>∑+˝À
ÄdüT\ú øπ +ÁBø£sD¡ — (iii) eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ •ø£Då ˝À ndüe÷q‘·\T— (iv) Á<äy√´\“¤D+, <Ûäs¡\ ô|s¡T>∑T<ä\—
(v) |üs|¡ ‹ü kÂø£sê´˝À¢ ndüe÷q‘·— (vi) |ü≥ºD≤\ yÓ’|ü⁄ Á|üy˚{Ÿ ô|≥Tºã&ç— (vii) Á|üuÛÑT‘·«+ bÕÁ‘·.
6. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ >¬ ø’ =H˚ |ü\T #·s´¡ \T : (i) uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T,
eékÕsTTø£ uÛÑ÷|ü⁄q: |ü+|æD°— (ii) @ø£kÕ«eT´ yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ô|’ ìj·T+Á‘·D — (iii)
ñbÕ~Û, y˚‘q· $<ÛëHê\T — (iv) kÕ+|òæTø£ uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\T, (v) ø£˙dü nedüsê\ |ü<øä∏ +£ — (vi)
Á>±MTD ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q |ü<øä∏ ±\T — eT]j·TT (vii) |üqTï\ eédü.ú
81
I. á øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î düTe÷s¡T 10 |ü+≈£î\Ô #=|üq düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. ù|<ä]ø±ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT |ü]o*+#·TeTT.
2. ù|<ä]ø£ düeTdü´ e\¢ @s¡Œ&˚ |üs´¡ ekÕHê\qT $e]+#·TeTT.
3. ìs¡ù|ø£å, kÕù|ø£åø£ ù|<ä]ø±\qT e´‘ê´d”ø£]+#·TeTT.
4. ù|<ä]ø£ e´‘ê´dü|ü⁄ dü÷Nì $X¯~ø£]+#·TeTT.
5. Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\≈£î >∑\ ø±sêD≤\qT $X‚w¢ +æ #·TeTT.
II. á øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î düTe÷s¡T 30 |ü+≈£î\Ô #=|üq düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. ù|<ä]ø£ uÛ≤eqqT ìs¡«∫dü÷,Ô ù|<ä]ø£ düeTdü´≈£î >±qT >∑\ ø±s¡D≤\qT |üs´¡ ekÕHê\qT $X‚w¢ +æ #·TeTT.
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ù|<ä]ø£ düeTdü´ ìs¡÷à\q¬ø’ ¬>’ø=H˚ #·s¡´\qT $X‚¢wæ+#·TeTT.
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ù|<ä]ø£ uÛ≤s¡+qT |ü]o*+#·TeTT.
4. Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT $X¯Bø£]+#·TeTT.
5. Ä<ë, dü+|ü<ä |ü+|æD˝° À >∑\ ndüe÷q‘·\qT ˙e⁄ m˝≤ ‘·–kZ ÕÔy√? ‘Ó*j·TCÒjT· TeTT.
III. nu…®øÏºyé Á|üX¯ï\T:
A. ãVüQfi¯ ◊∫Ã¤ø£ Á|üXï¯ \T:
1. 1997 e÷Hêyê_Ûeè~Δ ìy˚~ø£ á uÛ≤eqqT Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº ~: ( )
m) ãVüQbÕs¡Ù«|ü⁄ ù|<ä]ø£ dü÷N _) ìs¡ù|ø£å ù|<ä]ø£|⁄ü dü÷N
dæ) kÕù|øÏøå £ ù|<ä]ø£|⁄ü dü÷N &ç) e÷qe ù|<ä]ø£|⁄ü dü÷N
2. ãVüQbÕs¡Ù«|ü⁄ ù|<ä]ø£|⁄ü dü÷N nH˚ uÛ≤eqqT á ìy˚~ø£ Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº ~. ( )
m) 1997 e÷Hêyê_Ûeè~Δ ìy˚~ø£ _) 2010 e÷Hêyê_Ûeè~Δ ìy˚~ø£
dæ) 2008 e÷Hêyê_Ûeè~Δ ìy˚~ø£ &ç) 2014 e÷Hêyê_Ûeè~Δ ìy˚~ø£
3. M{Ï˝À @B ù|<ä]ø£|⁄ü |üs´¡ ekÕq+ ø±<äT: ( )
m) Ä]Δø£ k˛úeT‘· øπ +ÁBø£sD¡ _) ìs¡T<√´>∑ düeTdü´
dæ) düe÷»+˝Àì Á|ü»\+<ä]øÏ düe÷q neø±XÊ\qT ø£*Œ+#·&+É &ç) bÂwæ̃ø£ ÄVü‰s¡˝À|ü+
4. I R D P n+fÒ ( )
(m) uÛ≤s¡rj·T |ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT n_Ûeè~Δ |ü<∏äø£+
(_) düMTø£è‘· Á>±MTD n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ +£
(dæ) n+‘·sê®rj·T |ü]XÀ<Ûqä eT]j·TT n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ (&ç) ô|$’ @$Tj·T÷q÷ ø±e⁄
82
5. ªª>∑Ø;Û Vü≤sƒy¡ √μμ nH˚ ìHê<ä+ me] #˚ »q ãVüQfi¯´+˝ÀøÏ e∫Ã+~.
(m) »eVü‰sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüQ (_) »j·TÁ|üø±XŸ Hêsêj·TD
(dæ) n+uÒ<ÿä sY (&ç) Ç+~sê>±+BÛ
düe÷<ÛëHê\T: 1) &ç 2) _ 3) dæ 4) _ 5) &ç
B. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
m) ìs¡ù|ø£å ù|<ä]ø£+ (m) ù|<ä]ø£|ü⁄ yê´|æÔì eT]j·TT rÁe‘·
_) kÕù|øÏøå £ ù|<ä]ø£+ (_) 2010 e÷Hêyê_Ûeè~Δ ìy˚~ø£
dæ) ù|<ä]ø£ e´‘ê´dü+ Á|ü‹_+_Û+|ü CÒdTü +Ô ~ (dæ) 1997 e÷Hêyê_Ûeè~Δ ìy˚~ø£
&ç) e÷qe ù|<ä]ø£|⁄ü dü÷N (&ç) $$<Ûä düeTTVü‰\˝À Á|ü»\ jÓTTø£ÿ Ä<ëj·T
|ü+|æDì° ‘·\THê‘·àø£+>± n+#·Hêy˚kÕÔsT¡ .
(Ç) ãVüQbÕs¡Ù«|ü⁄ ù|<ä]ø£|⁄ü dü÷N (Ç) ø£˙dü ndüsê\≈£î uÛÖ‹ø£ |ü]e÷D≤\qT Á<äe´
s¡÷|ü+˝À ˝…øÏÿ+kÕÔs¡T.
düe÷<ÛëHê\T: m) Ç _) &ç dæ) m &ç) dæ Ç) _
C. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. ~>∑Teq Ä<ëj·T+ ø£*–q Á|ü»\qT ù|<äyês¡T nì n+{≤s¡T.
2. ù|<ä]ø£|⁄ü sπ K ~>∑Teq ñ+&˚ Á|ü»\ XÊ‘·+qT nì n+{≤s¡T.
3. Ä<ëj·T |ü+|æD˝° Àì e÷s¡TŒ\qT eT~+|ü⁄ #˚jT· &É+ ø=s¡≈î£ >±qT dü÷N
Ä]Δy‘˚ \Ô· T ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
4. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À C≤rj·÷<ëj·T |ü+|æD° |ü]e÷D+ ô|s¡T>∑T‘·Tqï|üŒ{Ïø°˙ C≤rj·T <ëj·T |ü+|æD°
ñ+~
5. 2004 ` 05 <Ûsä \¡ <äècÕº´ C≤rj·T ù|<ä]ø£|⁄ü sπ K n<Ûä´ø£å‘·q expert
Á>∑÷|t #˚ e÷s¡Ãã&çq~.
düe÷<ÛëHê\T: 1) ù|<ä]ø£|⁄ü sπ K 2) ôV≤&éøö+{Ÿ ìwüŒ‹Ô 3) ^˙ 4) ndüeT+>±
5) Ä#ês¡´ j·Tdt. &ç. ‘Ó+&É÷˝ŸÿsY
5.8 |ü<äø√X¯+
1. ìs¡ù|ø£å ù|<ä]ø£+ : ø£ìwü̃ JeHê<Ûës¡ $ìjÓ÷>∑ e´j·÷ìï ≈£L&Ü #˚jT· ˝Òì dæ‹ú ì ìs¡ù|ø£å ù|<ä]ø£+
nì n+{≤s¡T.
2. kÕù|øÏøå £ ù|<ä]ø£+ : ˇø£ <˚X+¯ ˝Ò<ë ÁbÕ+‘·+˝Àì $_Ûqï esêZ\ Á|ü»\ $ìjÓ÷>∑ e´j·÷ìï
b˛\TÃø=ì, ‘·≈î£ ÿ $ìjÓ÷>∑ e´j·T+ #˚ùd ù|<ä]ø£|⁄ü dæ‹ú ì kÕù|øÏøå £ ù|<ä]ø£+ nì n+{≤s¡T.
83
ù|<ä]ø£|ü⁄ ^‘· ` ù|<äyê&ç dü>∑≥T $ìjÓ÷>∑ e´j·T+
3. ù|<ä]ø£|ü⁄ e´‘ê´dü+ R
ù|<ä]ø£|ü⁄ ^‘·
4. ù|<ä]ø£|⁄ü sπ K : $ìjÓ÷>±ìï ˝Ò<ë Ä<ëj·T+‘√ dü+ã+<Û+ä >∑\ $ìjÓ÷>±ìï ÁbÕ‹|ü~ø£>± rdüTø=ì
ˇø£ ejÓ÷»q e´øÏÔ ˇø£ s√E≈£î ø£˙dü+ mìï ø±´\Ø\ ÄVü‰sêìï rdüTø√yê\H˚ kÕúsTTì dü÷∫düT+Ô ~.
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À 2400 ø±´\Ø\T>±, |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À 2100 ø±´\Ø\T>± ìπs•Δ +∫qHÓq’ ~.

1. Jean Dreze and Amartya Sen (2013). An Uncertain Glory, India and its contradictions,
Allen Lane.
2. Lekhi, R.K (2003): The Economics of Development and Planning, Kalyani Publishers,
New Delhi.
3. Misra & Puri (2005) Economics of Development and Planning, Himalaya Publishing
House, New Delhi.
4. Misra & Puri (2018) Indian Economy, 36th Revised Edition. Himalaya Publishing House,
New Delhi.
5. Prathyogita Darpan (2018). General Studies- Indian Economy.
6. Ruddar Datt & K.P.M Sundaram (2018) - Indian Economy, 73rd Revised Edition.
84
uÛ≤>∑+ - 6 : uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ìs¡T<√´–‘·
$wüjT· Áø£eT+
6.0 \øå±´\T
6.1 |ü]#·j·T+
6.2 ìs¡T<√´–‘· uÛ≤eq
6.3 ìs¡T<√´–‘· s¡ø±\T
6.4 ìs¡T<√´–‘· uÛ≤eq\T
6.5 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ìs¡T<√´–‘· n+#·Hê\T
6.6 ìs¡T<√´–‘·≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T
6.7 ìs¡T<√´–‘· jÓTTø£ÿ |üs¡ékÕHê\T
6.8 ìs¡T<√´–‘· ìs¡÷à\q #·s´¡ \T
6.9 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q, ñbÕ~Û ø£\Œq |ü<øä∏ ±\T
6.9.1 ‘=*<äX¯ ` ‘ê‘êÿ*ø£ <äèø£Œ<∏ä+
6.9.2 eT*<äX¯ ` düeTÁ>∑ |ü<∏äø±\T
6.9.3 ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q eP´Vü≤+, ñbÕ~Û ø£\Œq |ü<øä∏ ±\T
6.10 kÕsê+X¯+
6.13 |ü<äø√X¯+
6.0 \øå±´\T
eT÷&ÉT eTTKýÓTqÆ düeTdü´\˝À ù|<ä]ø£+, Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\H˚ s¬ +&ÉT Á|ü<ëÛ q düeTdü´\qT
5e uÛ≤>∑+˝À |ü]o*+#ê+. á uÛ≤>∑+˝À eTs=ø£ Á|ü<ëÛ q düeTdü´ nsTTq ìs¡T<√´–‘·qT H˚sT¡ Ãø√e&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. á uÛ≤>∑+ #·~$q ‘·<äT|ü] MTs¡T:
● ìs¡T<√´–‘· düeTdü´ jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤e+, rÁe‘·\qT $e]+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
● |ü\T s¡ø±˝…q’ ìs¡T<√´–‘·\qT, ìs¡T<√´–‘·≈î£ >∑\ ø±s¡D≤\qT, |üs´¡ ekÕHê\qT ‘Ó\TdüTø=>∑\T>∑T‘ês¡T.
● ìs¡T<√´–‘· düeTdü´qT n~Û>∑$T+#·&É+ ø=s¡≈£î>±qT ¬>’ø=H˚ #·s¡´\qT $e]+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
● uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q, ñbÕ~Û ø£\Œq |ü<øä∏ ±\qT ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ês¡T. 85
6.1 |ü]#·j·T+
ˇø£ <˚X+¯ ˝Àì ñ<√´–‘ê |ü]e÷D+ Ä <˚X¯ Ä]úø±_Ûeè~Δ kÕúsTTô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº
<˚X¯+ eè~Δ #Ó+~‘˚, ñ‘·Œ‹Ô ô|]–, ñ<√´>±eø±XÊ\T ô|s¡T>∑T‘êsTT. uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À >∑‘· eT÷&ÉT <äXÊu≤Δ\
ø±\+˝À Ä]úø£ eédü˝ú Àì nìï s¡+>±\˝À ñ‘·Œ‹Ô ô|]–+~. Bì |ò*ü ‘·+>± <˚X+¯ ˝À ìs¡ù|ø£å ñ<√´–‘ê
kÕúsTT˝À ô|s¡T>∑T<ä\ dü+uÛ$Ñ +∫+~. á $<Û+ä >± »s¡>&∑ ÜìøÏ Á|ü<ëÛ q+>± yÓTT<ä{Ï eT÷&ÉT <äXÊu≤Δ\ Ä]úø£
Á|üD≤[ø°øs£ D¡ ø±\+˝À eè~Δ sπ ≥T <Û√s¡DÏ Ä•+∫q sπ ≥T ø£+fÒ n‹ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É≥+. ø±ã{Ïº ñ<√´>∑
ø£\Œq eT+<äø=&ç>± kÕ– ìs¡T<√´–‘ê kÕúsTTì ‘·–Z+#·˝Òø£b˛sTT+~. n+‘˚>±ø£, Ä]úø£ eè~Δ <ëìø£<Ò̊
ìs¡T<√´–‘· düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#·<Tä . ÁX¯eT kÕ+Á<Û‘ä q· T ø£*–q |ü]ÁX¯eT\qT $]$>± kÕú|+æ #·&+É <ë«sê
á düeTdü´qT ø=+‘· y˚Ts¡≈î£ |ü]wüÿ]+#·e#·TÃ.
6.2 ìs¡T<√´–‘· uÛ≤eq

$düèÔ ‘ês¡+ú <äècÕº´ neT\T˝À ñqï y˚‘q· sπ ≥T e<ä› ˇø£ e´øÏøÔ Ï |üì #˚j÷· \H˚ ø√]ø£ ñqï|ü{Ïø,°
n‘·ìøÏ ñ<√´>±eø±X¯+ \uÛ´Ñ + ø±ø£b˛e&ÜH˚ï ìs¡T<√´–‘·>± #Ó|ü e#·TÃ. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï
<˚X+¯ . ø±ã{Ïº uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ñ+&˚ ìs¡T<√´–‘· n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\˝Àì ìs¡T<√´–‘· ø£+fÒ _ÛqïyÓTqÆ ~>±
#Ó|Œü e#·TÃ. C….j·T+.ø°H‡é Á|üø±s¡+ n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\˝À kÕs¡øΔ £ &çe÷+&é ˝Àì ˝Ò$T e\¢ ìs¡T<√´–‘·
@s¡Œ&ÉT‘·T+~. kÕs¡øú £ &çe÷+&é ˝Ò$Tì n~Û>$∑ T+∫q≥¢sTT‘˚, n˝≤+{Ï ìs¡T<√´–‘·qT ìs¡÷à*+#·e#·TÃ nì
ø°H‡é n_ÛÁbÕj·T|ü&Hç ê&ÉT. ø±ì n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ ˝≤+{Ï uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì ìs¡T<√´–‘· |ü\T
ø±s¡D≤\ e\¢ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. á <˚XÊ\ Ä]úø£ eédü\ú ˝À ìs¡T<√´–‘· düeTdü´‘√ bÕ≥T Á<äy√´\“D düeTdü´
≈£L&Ü ø£\>∑*|æ ñ+≥T+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üdüTÔ‘· ìs¡T<√´–‘· düeTdü´ nH˚~ #ê˝≤ eT≥Tº≈£î ì]à‹|üs¡yÓTÆq dü«uÛ≤yêìï ø£*Z
ñqï~>± #Ó|üŒe#·TÃ. dü÷ú\+>± ìs¡T<√´–‘·qT (i) Á>±MTD ìs¡T<√´–‘·— (ii) |ü≥ºD ìs¡T<√´–‘·\T>±
eØZø£]+#·e#·TÃ.
i. Á>±MTD ìs¡T<√´–‘· : uÛ≤s¡‘<
· X˚ +¯ ˝À eTTK´+>± Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ìs¡T<√´–‘· jÓTTø£ÿ rÁe‘· n~Ûø+£ >±
ñ+~. Á>±MTD ìs¡T<√´–‘·qT s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± #Ó|Œü e#·TÃ. n$: (i) ãTT‘·T>∑‘· ìs¡T<√´–‘·— eT]j·TT
(ii) Á|ü#·Ã¤qï ìs¡T<√´–‘· ˝Ò~ ìs¡+‘·s¡+ ìs¡T<√´–‘·.
ii. |ü≥Dº ìs¡T<√´–‘· : á s¡øy£ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘· s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± ñ+≥T+~. n$: (i) bÕ]ÁXÊ$Tø£
ìs¡T<√´–‘·— eT]j·TT (ii) $<ä´ Hê]®+∫q ˝Ò<ë eT<Ûä´ ‘·s¡>∑‹ es¡Z|ü⁄ ìs¡T<√´–‘·.
6.3 ìs¡T<√´–‘· s¡ø±\T

ìs¡T<√´–‘·qT |ü\T s¡ø±\T>± eØZø]£ +#·e#·TÃ. Á|üdTü ‘Ô +· á j·T÷ì{Ÿ˝À Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ ‘=$Tà~
s¡ø±\T ìs¡T<√´–‘·\qT ù|s√ÿe&É+ »]–+~. n$:
1. ì]à‹ dü+ã+~Û‘· ìs¡T<√´–‘· (Structural Unemployment) : á s¡ø£yÓTÆq ìs¡T<√´–‘· <˚X¯|ü⁄ Ä]úø£
ì]à‹‘√ dü+ã+<Û+ä ø£*–q~>± ñ+≥T+~. ‘·«]‘·>‹∑ q ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤, yê]˝À >∑eTqo\‘· ˝Òøb£ ˛e&É+
e\¢ ÁXÊ$Tø£ &çe÷+&é ø£+fÒ ÁXÊ$Tø£ dü|j
¢ü TY n~Ûø+£ >± ñ+&É≥+ e\¢ Ä]úø£ eédü˝ú À ìs¡T<√´–‘· düeTdü´
86
@s¡Œ&ÉT‘·T+~. eT÷\<Ûäq dü+#·j·Tq πs≥T ‘·≈£îÿe>± ñqï+<äTe\¢ ñ<√´>∑ neø±XÊ\T |ü]$T‘·+>±
ñ+{≤sTT. á s¡øy£ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘· Bs¡øÈ ±*ø£ dü«uÛ≤yêìï ø£*– ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì ìs¡T<√´–‘·
Á|ü<ëÛ q+>± á ø√e˝ÀøÏ edüT+Ô ~.
2. n\Œ ñ<√´–‘· (Under-Employment) : ÁXÊ$T≈£î\ n\Œ ñ<√´–‘· n+fÒ yê]øÏ |üì <=s¡T≈£î‘·T+~.
ø±ì yê] X¯øÔÏ kÕeTsêú´\T n_Û\wüDj ° T· yÓTqÆ Ø‹˝À ñ|üj÷Ó –+#·ã&Ée⁄.ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ e´øÏøÔ Ï ˇø£
s√E˝À 8 >∑+≥\T |üì #˚j·T>∑\ kÕeTs¡ú´+ ñqï|üŒ{Ïø°, Ä e´øÏÔ X¯øÏÔ kÕeTsêú´\T Hê\T>∑T ˝Òø£ eT÷&ÉT
>∑+≥\πø |ü]$T‘·yTÓ qÆ |üŒ&ÉT n\Œ ñ<√´–‘· ñqï≥T¢ uÛ≤$+#ê*‡ ñ+≥T+~.
3. Á|ü#Ã· q¤ ï ìs¡T<√´–‘· (Disguised Unemployment) : ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T\˝À nedüs¡eTj˚T´ ÁXÊ$T≈£î\
ø£+fÒ m≈£îÿe eT+~ ñ+fÒ yê]ì Á|ü#Ã· q¤ ï ìs¡T<√´>∑T\T nì n+{≤s¡T. |üì #˚dTü qÔ ï yÓTT‘·+Ô ÁXÊ$T≈£î˝À¢
ø=+‘· eT+~ì ‘=\–+∫q|üŒ{Ïø° ñ‘·Œ‹Ô @ e÷Á‘·+ ‘·><Z∑ Tä . n˝≤+{Ï yê]ì Á|ü#Ã· q¤ ï ìs¡T<√´>∑T\T nì
n+{≤s¡T. Á|ü#Ã· q¤ ï ìs¡T<√´– ñbÕ+‘· ñ‘êŒ<äø‘£ · X¯Sq´+>± ñ+≥T+~. n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝Àì
yêékÕsTTø£ s¡+>∑+˝À á s¡øy£ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘· n~Ûø+£ >± ñ+≥T+~.
4. ãVæ≤s¡+>∑ (Open) ìs¡T<√´–‘·: ÁXÊ$T≈£î\T @ |üì ˝Ò≈î£ +&Ü J$+∫q≥¢sTT‘˚ yê]øÏ #˚jT· &ÜìøÏ @
|ü˙ <=s¡øq£ ≥¢sTT‘˚, yês¡+<äsT¡ ≈£L&Ü ãVæ≤s¡+>∑ ìs¡T<√´–‘· ø√e˝ÀøÏ ekÕÔsT¡ . $<ä´qT Ä]®+∫q yês¡T
ìs¡T<√´>∑T\T>± ñ+&É≥+, HÓ’|ü⁄D´‘· ˝Òì ø±s¡D+>± ÁXÊ$Tø£ ìs¡T<√´–‘· Á|üã\&É+ á s¡ø£yÓTÆq ìs¡T<√´–‘·
ø√e˝ÀøÏ ekÕÔsTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |üì ø√dü+ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\≈£î e\dü b˛e&É+
nH˚~ #ê˝≤ ‘·s#¡ T· >± ø£ì|ædTü +Ô ~. Bìì ≈£L&Ü ãVæ≤s¡+>∑ ìs¡T<√´–‘·≈î£ ñ<ëVü≤s¡D>± #Ó|Œü e#·TÃ.
5. $<ë´j·TT‘· ìs¡T<√´–‘· (Educated Unemployment): $<ä´Hê]®+∫ ˝Ò<ë ‘·ØŒ<äT bı+~, HÓ|’ ⁄ü D´‘·qT
ø£*– ñqï e´øÏøÔ Ï n‘·ì ns¡Ω‘\· ≈£î nqT>∑TD+>± ñ<√´>∑+ <=s¡øq£ ≥¢sTT‘˚, Ä e´øÏìÔ $<ä´Hê]®+∫q
ìs¡T<√´– nì n+{≤s¡T. Á|ü‘´˚ øÏ+∫, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝≤+{Ï n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝À á s¡øy£ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘·
düeTdü´>± ñ+~.
6. dü+|òüTèwüº (Frictional) ìs¡T<√´–‘·: <˚X+¯ ˝Àì ÁXÊ$T≈£î\T ˇø£ eè‹Ô qT+∫ eTs=ø£ eè‹ÔøÏ e÷s¡TŒ
#Ó+<˚ ø±\+˝À @s¡Œ&çq ìs¡T<√´–‘·qT dü+|òTü èwüº ìs¡T<√´–‘· nì n+{≤s¡T. ÁXÊ$Tø£ e÷¬sÿ{Ÿ˝Àì n+dü|Pü s¡‘í \·
e\¢ ÁXÊ$T≈£î\≈£î ñ<√´>∑ neø±XÊ\ >∑T]+∫ düs¬ q’ ne>±Vü≤q ˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢ á s¡øy£ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘·
@s¡Œ&ÉT‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ˇø£ |ü]ÁX¯eT˝À bÕ‘· j·T+Á‘ê\ kÕúq+˝À Ä<ÛäTìø£ j·T+Á‘ê\qT Á|üy˚X¯ô|fÒº
Áø£eT+˝À ø=‘·Ô HÓ’|ü⁄D´‘·\T bÕ‘· ÁXÊ$T≈£î\≈£î, ˝Ò<ë, yê]ì |üì˝À+∫ ‘=\–+∫q≥¢sTT‘˚, yês¡T ø=‘·Ô
HÓ’|ü⁄D´‘·\T dü+‘·]+#·Tø=H˚ Áø£eT+˝À @s¡Œ&˚ ìs¡T<√´–‘·qT dü+|òüTèwüº ìs¡T<√´–‘· nqe#·TÃ.
7. ãTT‘·T|üsy¡ TÓ qÆ (Seasonal) ìs¡T<√´–‘·: ãTT‘·T>∑‘· e÷s¡TŒ\qT nqTdü]+∫ &çe÷+&é˝À #√≥T #˚dTü ø=H˚
e÷s¡TŒ e\¢ á ìs¡T<√´–‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ÁXÊ$T≈£î\≈£î dü+e‘·‡s¡eT+‘ê |üì <=s¡ø<£ Tä . dü+e‘·‡s¡+˝À
ø=ìï ø=ìï ãTT‘·Te⁄\˝À e÷Á‘·yT˚ ñ<√´>∑+ <=s¡T≈£î‘·T+~. kÕ<Ûës¡D+>± eékÕsTTø£ s¡+>∑ ÁbÕeTTK´‘·
>∑\ <˚XÊ\˝À ãTT‘·T>∑‘· ìs¡T<√´–‘· n~Ûø+£ >± ñ+≥T+~. yêékÕsTTø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ eTTK´+>± |ü+≥\
kÕ>∑T, ø√‘·\ düeTj·÷\˝À eékÕsTTø£ ÁXÊ$T≈£î\≈£î dü+e‘·‡s¡+˝À 7 qT+∫ 8 eTkÕ\ y˚Ts¡≈î£ |üì
<=s¡T≈£î‘·T+~ $T>∑‘ê düeTj·÷\˝À |üì <=s¡øì£ ÁXÊ$T≈£î\qT ãTT‘·T>∑‘· ìs¡T<√´>∑T\T nì n+{≤s¡T.
87
8. #·Áø°jT· ìs¡T<√´–‘· (Cyclical Unemployment): n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\˝Àì yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢
eT+<äø=&ç‘q· + @s¡Œ&É≥+ e\¢ kÕ<Ûës¡D+>± @s¡Œ&˚ ìs¡T<√´–‘·qT #·Áø°jT· ìs¡T<√´–‘· nì n+{≤s¡T.
nìï <˚XÊ\T yê´bÕs¡ #·Áø±\ (trade cycles) #·Á≥+˝À ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº ñ‘·Œ‹Ô ñ#·Ã¤ <äX˝¯ Àñqï|ü&ÉT
ñ<√´–‘ê kÕúsTT ôV≤#·TÃ kÕúsTT˝À ñ+&ç, ñ‘·Œ‹Ô ‘·>∑TZ <äX¯˝Àñqï|ü&ÉT ñ<√´–‘ê kÕúsTT ‘·>∑TZeTTK+ |ü{Ïº
‹]– á #·Áø°jT· ÁuÛeÑ TD+˝À ñ<√´–‘ê kÕúsTT\T e÷s¡T‘·÷ ñ+&É≥y˚T #·Áø°jT· ìs¡T<√´–‘·.
9. kÕ+πø‹ø£ |üsy¡ TÓ qÆ (Technical) ìs¡T<√´–‘· : Ä]úø£ eédü˝ú À q÷‘·q kÕ+πø‹ø£‘· Á|üyX˚ +¯ e\¢
ÁXÊ$T≈£î\T ‘=\–+#·ã&É‘ês¡T. |ò*ü ‘·+>± @s¡Œ&˚ ìs¡T<√´–‘·qT kÕ+πø‹ø£ |üsy¡ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘· nì n+{≤s¡T.
10. nqT<√´–‘· (Non-employment) : nqT<√´–‘· dæú‹˝À Á|ü»\T ìs¡T<√´>∑T\T ø±e#·TÃ ˝Ò<ë
dü+Á|ü<ëj·T / ndü+|òüT{Ï‘· s¡+>∑+˝À|üì #˚dü÷Ô+&Ée#·TÃ. á s¡ø£yÓTÆq ìs¡T<√´–‘· n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï
<˚XÊ\˝ÀH˚ ñ+≥T+~.
1. ìs¡T<√´–‘· uÛ≤eqqT ìs¡«∫+#·TeTT.
..........................................................................................................................................
2. Á|ü#·Ã¤qï ìs¡T<√´>∑‘· uÛ≤eqqT ìs¡«∫+#·TeTT.
...........................................................................................................................................
3. ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘· nq>± H˚$T?

..........................................................................................................................................
6.4 ìs¡T<√´–‘· uÛ≤eq\T

ˇø£ e´øÏÔ s√E≈£î 8 >∑+≥\T ˝Ò<ë dü+e‘·‡s¡+˝À 273 s√E\T |üì #˚ùdÔ ÁbÕe÷DÏø£ dü+e‘·‡s¡
ñ<√´–>± |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . ìs¡T<√´–‘· n+#·Hê\ô|’ @sêŒ≥T #˚jT· ã&çq ì|ü⁄DT\ ø£$T{° dü÷∫+∫q dü÷#·q\
ÁbÕ‹|ü~ø£q NSSO 27 e sö+&ÉT˝À ìs¡T<√´–‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫q eT÷&ÉT n+#·Hê\T ñ‘·ŒqïeTj·÷´sTT.
n$:
1. ìs¡+‘·s¡ ìs¡T<√´–‘· ˝Ò<ë kÕ<Ûës¡D dæ‹ú >∑\ ìs¡T<√´–‘· (Chronic Unemployment or Usual
Principal Status Unemployment): ˇø£ e´øÏÔ |üì #˚j·T&ÜìøÏ Çwüº|ü&ç, |üì ø√dü+ Á|üj·T‘·ï+ #˚dæ
dü+e‘·‡s¡+˝À n~Ûø£ ø±\+ U≤∞>± ñ+&É≥+. XÊX¯«‘· ñ<√´–‘êH˚«wüD˝À e⁄qï $<ëé+‘·T\≈£î, HÓ|’ ⁄ü D´‘·>\∑
yê]øÏ á s¡øy£ TÓ qÆ uÛ≤eq #ê˝≤ es¡≈î£ dü]b˛‘·T+~. BìH˚ ªªãVæ≤s¡+>∑ ìs¡T<√´–‘·μμ (Open unemploy-
ment) nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
2. yês¡ |üsy¡ TÓ qÆ dæ‹ú >∑\ ìs¡T<√´–‘· (Weekly Status Unemployment) : >∑‘· 7 s√E\˝À ˇø£ e´øÏÔ
ø£˙dü+ ˇø£ >∑+≥ |üì #˚ùdÔ yês¡|sü y¡ TÓ qÆ dæ‹ú Á|üø±s¡+ n‘·ìì ñ<√´–>± |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . ø£˙dü+ ˇø£ >∑+≥
≈£L&Ü |üì#˚jT· ø£b˛‘˚ n‘·ìì ìs¡T<√´–>± uÛ≤$kÕÔsT¡ .
88
3. s√EyêØ dæ‹ú >∑\ ìs¡T<√´–‘· (Daily Status Unemployment): á dæ‹ú Á|üø±s¡+ ˇø£ e´øÏÔ ˇø£ÿ
s√E˝À @ e÷Á‘·eT÷ |üì <=s¡øì£ |ü]dæ‹ú ì s√E yêØ dæ‹ú >∑\ ìs¡T<√´–‘ê |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ .
kÕ<Ûës¡D ìs¡T<√´–‘· dæ‹ú ì ãVæ≤s¡+>∑ ìs¡T<√´–‘· nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. yês¡ |üsy¡ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘·qT
ìs¡+‘·s¡ ìs¡T<√´–‘·>± uÛ≤$kÕÔs¡T. s√E yêØ ìs¡T<√´–‘· dæú‹ì ô|<ä› ìs¡T<√´>∑ düeTdü´ >± uÛ≤$+∫,
Bì˝À yês¡|sü y¡ TÓ qÆ ìs¡+‘·s¡ ìs¡T<√´–‘·qT, n\Œ ñ<√´–‘·qT ˝…øÿÏ kÕÔsT¡ .
6.5 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ìs¡T<√´–‘· n+#·Hê\T

1951`2011 eT<Û´ä ø±\+˝À eTq <˚X+¯ ˝À »HêuÛ≤ >∑D˙j·TyÓTqÆ s¬ ≥T˝À n+fÒ kÕ©Hê 2.1
XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. |üs´¡ ekÕq+>± ÁXÊ$Tø£ e÷¬sÿ{Ÿ˝À ñ<√´>±H˚«wüD ø√dü+ >∑\ Á|ü»\ dü+K´
nq÷Vü≤´+>± ‘·«]‘·>‹∑ q ô|]–+~. ø±ì Ä]úø£ eè~Δ eT+<äø=&ç>± ñ+&É≥+ e\¢ <ëìøÏ nqT>∑TD+>±
ñ<√´>±eø±XÊ\T ô|s¡>˝∑ <Ò Tä . n+<äTe\¢ ªªˇø£ Á|üD≤[ø± ø±\+ qT+∫ eTs=ø£ Á|üD≤[ø± ø±\+ Hê{ÏøÏ
ìs¡T<√´–‘· |ü]e÷D+˝À ô|s¡T>∑T<ä\ #√≥T #˚dTü ≈£î+~μμ. Ä]úø£ eédüú ì]à‹˝À $|üy¢ ê‘·àø£ dü+düÿs¡D\qT
Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº ≥¢sTT‘˚H˚ á s¡øy£ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘·qT ìs¡÷à*+#·&ÜìøÏ nkÕÿs¡+ ñ+≥T+~.
|ü{Ïºø£`6.1 ˝À bı+<äT|üs¡∫q <ä‘êÔ+X¯ $esê\T Á|üø±s¡+ dü+düÿs¡D\ ‘·<äq+‘·s¡ ø±\+˝À
ìs¡T<√´–‘· πs≥T\T >∑D˙j·T+>± ô|]>±sTT nH˚ $wüj·T+ düŒwüºeTe⁄‘·T+~. 1991e dü+e‘·‡s¡+˝À
dü+düÿs¡D\T Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº |üŒ{Ïø° 1991`92 dü+e‘·‡sêìï e÷+<Û´ä dü+e‘·‡s¡+>± ‘Ó*j·TCÒd÷ü Ô dü+düÿs¡D\
Á|üÁøÏjT· e÷Á‘·+ 1993`94 qT+∫ ø=qkÕ–+<äì #Ó|Œü e#·TÃ. n+<äTe\¢ 1993`94 qT+∫ 2004`2005
es¡≈î£ n+fÒ 11 dü+e‘·‡sê\ ø±\ eé~Ûì düs∞¡ ø£sD¡ ø±\+>± |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . nsTT‘˚ 1977`78 qT+∫
1993`94 es¡≈î£ nìï s¡ø±˝…q’ ìs¡T<√´–‘·\T ‘·>T∑ <Z \ä <Û√s¡DÏ ø£q|ü]ùdÔ 1993`94, 2004`05 eT<Û´ä
ø±˝≤\˝À e÷Á‘·+ <ëìøÏ e´‹πsø£yTÓ qÆ <Û√s¡DÏ Á|üdTü Œ¤≥+>± ø£ì|ædTü +Ô ~. kÕ<Ûës¡D dæ‹ú ìs¡T<√´–‘·qT
nqTdü]+∫ 1977`78˝À ìs¡T<√´–‘· 4.23 XÊ‘·+ ñ+fÒ, 1993`94 Hê{ÏøÏ 2.56 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£
‘·–+Z ~. ø±ì 2004`05 Hê{ÏøÏ 3.06 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. 2011`12˝À á |ü<‹Δä ì nqTdü]+∫
ìs¡T<√´–‘· 2.7 XÊ‘·+>± n+#·Hê y˚jT· ã&ç+~.
n‹ düeTÁ>∑ ìs¡T<√´–‘· ø±\e÷q+ ≈£L&Ü n+fÒ es¡eÔ ÷q s√EyêØ dæ‹ú (CDS) ìs¡T<√´–‘·
sπ ≥T 1977`78˝À 8.18 XÊ‘·+ ñ+fÒ, 1993`94 Hê{ÏøÏ 6.03 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ‘·–+Z ~. ø±ì 2004`05
Hê{ÏøÏ eT∞¢ ìs¡T<√´–‘· 8.28 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. 2004`05‘√ b˛*Ãq|ü&ÉT 2011`12 dü+e‘·‡s¡+˝À
CDS ÁbÕ‹|ü~ø£q >∑\ ìs¡T<√´–‘· s π ≥T 6.6 XÊ‘·+ nì n+#·Hê y˚jT· ã&ç+~. n+fÒ eT∞fl ‘·>T∑ <Z \ä
<Û√s¡DÏ ø£q|üs∫¡ +~. |ü≥Dº , Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À á s¡øy£ TÓ qÆ <Û√s¡DÏ >∑eTì+#·e#·TÃ. @~ @yÓTqÆ |üŒ{Ïø,°
|ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À CDS ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T 1993`94˝À 7.43 XÊ‘·+ ñ+fÒ, 2004`05 Hê{ÏøÏ 8.28
XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ n+fÒ #ê˝≤ ø=~›>± e÷Á‘·yT˚ ô|]–+~. á ô|s¡T>∑T<ä\ sπ ≥T Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À #ê˝≤
y˚>e∑ +‘·+>± ñ+~. 1993`94˝À Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À 5.63 XÊ‘·+ ñ+fÒ, 2004`05 Hê{ÏøÏ 8.28
XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ô|]–+~. NSSO jÓTTø£ÿ 66e sö+&ÉT˝À ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T\T ‘·–qZ ≥T¢ >∑eTì+∫q|üŒ{Ïø,°
>∑‘· ø±\|ü⁄ <Û√s¡DÏ ø£+fÒ m˝≤+{Ï e´‘ê´dü+ ø£ì|æ+#·˝<Ò Tä . m+<äTø£+fÒ 2004`05, 2009`10 eT<Û´ä
ø±\+˝À n<äq|ü⁄ ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ 9.2 $T*j·TqT¢>± ñ+~. Ç+‘·≈î£ eTT+<äTqï ø±\+˝À á ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ
89
#ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+~. Á>±MTD eT]j·TT |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À nìï ìs¡T<√´–‘· ø=\e÷Hê\˝À á s¡øy£ TÓ qÆ
<äè–«wüj·÷ìï >∑eTì+#·e#·TÃ. Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ yÓTT<ä{Ï <äX¯˝À Á>±MTD Ä]úø£ eédüú kÕù|øÏåø£+>±
$düà]+#·ã&ç+<äì #Ó|Œü e#·TÃ. kÕ<Ûës¡D Á|ü<ëÛ q dæ‹ú (UPS) nH˚~ dü+e‘·‡s¡ ø±\+ bÕ≥T ãVæ≤s¡+>∑
ìs¡T<√´–‘· ø=\e÷q+>± ñ+≥T+~. ø±ì es¡eÔ THê s√E yêØ dæ‹ú (CDS) ãVæ≤s¡+>∑ ìs¡T<√´–‘·H˚
ø±≈£î+&Ü n\Œ ñ<√´–‘·qT ≈£L&Ü eT~+|ü⁄ #˚dTü +Ô ~. |ü{øºÏ £ ` 6.1 ˝À bı+<äT|üs∫¡ q <ä‘êÔ+X¯ düe÷#êsêìï
ã{Ïº >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ UPS sπ ≥T\T e÷eT÷\T>±, CDS sπ ≥T¢ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñHêïsTT nH˚ $wüjT· +
<√´‘·ø£eTe⁄‘·T+~.
|ü{øºÏ -£ 6.1: ìs¡T<√´–‘· sπ ≥¢ n+#·Hê\T: Á|ü‘êé÷ïj·T eT~+|ü⁄\T
dü+e‘·‡s¡+ kÕ<Ûës¡D Á|ü<Ûëq dæú‹ (UPS) es¡eÔ ÷q s√EyêØ dæ‹ú (CDS)
Á>±MTD |ü≥ºD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ Á>±MTD |ü≥ºD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+
1977-78 3.26 8.77 4.23 7.70 10.34 8.18
1983 1.91 6.04 2.77 7.94 9.52 8.28
1987-88 3.07 6.56 3.77 5.25 9.36 6.09
1993-94 1.80 5.21 2.56 5.63 7.43 6.03
1999-2000 1.96 5.23 2.81 7.16 7.74 7.31
2004-05 2.5 5.3 3.06 8.28 8.28 8.28
2009-10 2.1 3.7 2.5 6.8 5.8 6.6
2011-12 2.3 3.8 2.7 5.7 5.5 5.6
Ä<Ûës¡+: Planning Commission (2001): Report of Taskforce on Employment Opportunities, NSSO, 61 st
Round (2004-05) NSSO, 66th Round, NSSO 68th Round (2011-12).
>∑eTìø£: These estimates are based on NSS data combined with Census data.
ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T¢ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ø£+fÒ |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ m≈£îÿe>± ñHêïsTT nH˚
$wüj·T+ |ü{Ïºø£`6.1 ˝À bı+<äT|üs¡∫q <ä‘êÔ+X¯+ Ä<Ûës¡+>± ns¡úeTe⁄‘·T+~. 1977`78˝À |ü≥ºD
ÁbÕ+‘ê\˝À ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T 10.34 XÊ‘·+ ñ+fÒ, n<˚ ø±\+˝À Á>±MTD ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T 7.70
XÊ‘·+>± ñ+~ (CDS ÁbÕ‹|ü~ø£q). 1987`88 Hê{ÏøÏ Á>±MTD ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T #Ó|ü ø√<ä–q $<Û+ä >±
n+fÒ 5.25 XÊ‘·+ ñ+~. ø±ì |ü≥Dº ìs¡T<√´–‘· 9.36 XÊ‘·+>± ñ+~. 1993`94 ‘·sT¡ yê‘· düs∞¡ ø£sD¡
ø±\+˝À Á>±MTD ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T 8.28 XÊ‘·eTsTT´+~. 1993`94 qT+∫ 2004`05 es¡≈î£ >∑\ ø±\
eé~Û˝À |ü≥Dº ìs¡T<√´–‘· 8.28 XÊ‘·eTsTT´+~. eéd”øú è£ ‘· s¡+>∑ ìs¡T<√´–‘· n~Ûø£ nqTbÕ‘·+ e\¢
|ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝Àì n~Ûø£ ìs¡T<√´–‘· kÕúsTT\H˚$ #˚≥T #˚düTø=+≥THêïsTT. ‘·≈£îÿe ñ‘êŒ<äø£‘·
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À ìeT>∑ïeTj˚T´ yês¡T kÕù|øÏåø£+>± ø=+‘· eT+~πø neø±X¯+ ñqï+<äTe\¢ Á|ü»\T
ñ<√´>∑T\T>± ˝Ò<ë ìs¡T<√´>∑T\T>± ñ+&Ée\dæ edüT+Ô ~. Á|ü#Ã· q¤ ï ìs¡T<√´–‘· n~Ûø£ kÕúsTT\qT Á>±MTD
90
ÁbÕ+‘ê\˝À >∑eTì+#·e#·TÃ. n_Ûeè~Δ Á|üÁøÏjT· ˝À |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À m≈£îÿe <äèwæìº kÕ]+#·&+É e\¢
1993`94 es¡≈£î |ü≥ºD ìs¡T<√´–‘· πs≥T¢ Áø£eT+>±, ìs¡+‘·s¡+>± ‘·>∑Z&ÜìøÏ, 2004`05˝À #ê˝≤
dü«\Œ+>± ô|s¡>&∑ ÜìøÏ >∑\ Á|ü<ëq ø±s¡D+. ø±ì dü+düÿs¡D\ ‘·<qä +‘·s¡ ø±\+˝À Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\qT
$düà]+#·&É+ e\¢ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ìs¡T<√´>∑ πs≥T¢ ô|]>±sTT. BìøÏ Á|ü<Ûëq+>± >∑\ ø±s¡D+
ñ<√´–‘ê ≈£Ls¡TŒ dü«j·T+ ñ<√´–‘· qT+∫ dü«\Œø±*ø£ ñ<√´–‘· (casual labour) nH˚ e÷s¡TŒ≈£î >∑T]ø±e&É+.
|ü{øºÏ `£ 6.2: 2011`12 dü+e‘·‡s¡|⁄ü uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Á>±MTD, |ü≥Dº ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T\T
e.dü+K´ n+#·Hê Á>±MTD |ü≥ºD yÓTT‘·Ô+
1. j·TT.|æ.j·Tdt 2.3 3.8 2.7
2. j·TT|æ.j·Tdt düs¡T›u≤≥T #˚dæ+~ 1.7 3.4 2.2
3. dæ.&ÉãT¢´.j·Tdt 3.4 4.4 3.7
4. dæ.&ç.j·Tdt. 5.7 5.5 5.6
Ä<Ûës¡+: NSSO 68th Round, Employment and Unemployment in India, 2011-12 (June 2013), Table 3, p. 15.
68e NSSO ¬s+&ÉT Á|üø±s¡+ Á>±MTD, |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝Àì ìs¡T<√´–‘· πs≥T¢ es¡dü>± 5.7
XÊ‘·+, 5.5 XÊ‘·+>± qyÓ÷<äT nj·÷´sTT. nsTT‘˚ 2011`12 dü+e‘·‡s¡+˝À CDS ÁbÕ‹|ü~ø£ Ä<Ûës¡+>±
>∑\ Á>±MTD, |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝Àì ìs¡T<√´–‘· sπ ≥¢ eT<Û´ä >∑\ e´‘ê´dü+ ‘·–+Z ~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝Àì
ìs¡T<√´–‘· 5.7 XÊ‘·+>±, |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝Àì ìs¡T<√´–‘· 5.5 XÊ‘·+>± qyÓ÷<Ó+’ ~. 68e NSSO
sö+&ÉT düsπ « 2011`12 ≈£î >±qT >∑\ Á>±MTD, |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\ ìs¡T<√´–‘· sπ ≥¢≈î£ dü+ã+~Û+∫q
düe÷#êsêìï |ü{øºÏ £ ` 6.2 ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
2011`12 dü+e‘·‡s¡+˝À UPS |ü<äΔ‹ Á|üø±s¡+ ìs¡T<√´–‘· πs≥T 2.7>± ñ+<äH˚ $wüj·T+ |ü{Ïºø£
` 6.2 <ë«sê düŒwüeº Te⁄‘·T+~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ìs¡T<√´–‘· sπ ≥TqT |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝Àì ìs¡T<√´–‘·
sπ ≥T‘√ b˛*Ãq|ü&ÉT |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝Àì ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T ø£+fÒ
n~Ûø+£ >± ñ+~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T 2.3 XÊ‘·+ nsTT‘˚ |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À n~ 3.8
XÊ‘·+>± ñ+~. yêdüyÔ êìøÏ UPS (düs¡T›u≤≥T #˚dæ+~) |ü<äΔ‹ Á|üø±s¡+ <ë<ë|ü⁄>± ˇπø $<ÛäyÓTÆq <Û√s¡DT\qT
>∑eTì+#·e#·TÃ. nsTT‘˚ CWS n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T¢ UPS (düsT¡ u› ≤≥T #˚d+æ ~)‘√ b˛*Ãq|ü&ÉT
CWS s π ≥T¢ n~Ûø+£ >± ñHêïsTT n+fÒ <ë<ë|ü⁄>± s¬ {Ï+º |ü⁄ nj·÷´sTT. CDS |ü<‹Δä Á|üø±s¡+>± >∑\ ìs¡T<√´–‘·
sπ ≥T n+#·Hê\T $T>∑‘ê ìs¡T<√´–‘· n+#·Hê\ sπ ≥T\ ø£+fÒ n‘·´~Ûø+£ >± ñHêïsTT. á sπ ≥T¢ Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê\˝À 5.7 XÊ‘·+ nsTT‘˚ |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À 5.5 XÊ‘·+>±, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ yÓTT‘·+Ô ˝À 5.6 XÊ‘·+>±
qyÓ÷<äT nsTT´+~.
kÕ<Ûës¡D dæ‹ú (PS+SS) eT]j·TT yês¡|üs¡yÓTÆq dæú‹ (CWS) \ <äècÕº´ >∑\ ìs¡T<√´>∑ πs≥T
(UR) \qT |ü{øºÏ £ ` 6.3˝À bı+<ä|sü #¡ H· q’Ó ~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À |ü⁄s¡Twüß\˝À eT]j·TT eTVæ≤fi¯\˝À
kÕ<Ûës¡D dæ‹ú (PS+SS) \ <äècÕº´ ìs¡T<√´–‘· πs≥T\T es¡Tdü>± 5.8 XÊ‘·+>± eT]j·TT 3.8 XÊ‘·+>±
ñHêïsTT. nsTT‘˚ |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À |ü⁄s¡Twüß\˝À eT]j·TT eTVæ≤fi¯\˝À es¡Tdü>± 7.1 XÊ‘·+>± eT]j·TT
91
10.8 XÊ‘·+>± ñHêïsTT nH˚ $wüjT· + |ü{øºÏ £ ` 6.3 <ë«sê ne>∑‘e· Te⁄‘·T+~. ˇø£yfi˚ ¯ yês¡|sü y¡ TÓ qÆ dæ‹ú
<äècÕº´ ìs¡T<√´>∑ sπ ≥T\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=qïf…‘Ì¢ ,˚ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À |ü⁄sT¡ wüß\˝À eT]j·TT eTVæ≤fi¯\˝À
á ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T¢ es¡Tdü>± 8.8 XÊ‘·+>± eT]j·TT 7.7 XÊ‘·+>± ñHêïsTT. nsTT‘˚ |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À
|ü⁄s¡Twüß\˝À á ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T\T 8.8 XÊ‘·+ ø±>± eTVæ≤fi¯\˝À 12.8 XÊ‘·+>± ñHêïsTT nH˚ $wüjT· +
|ü{øºÏ £ ` 6.3 <ë«sê <√´‘·øe£ Te⁄‘·T+~.
|ü{øºÏ -£ 6.3: kÕ<Ûës¡D dæ‹ú (PS+SS) eT]j·TT yês¡|sü y¡ TÓ qÆ dæ‹ú (CWS) \ <äècÕº´
ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T\T (XÊ‘·+\˝À): (2017`18 <ä‘êÔ+XÊ\ Ä<Ûës¡+>±)
dæ‹ú Á>±MTD ÁbÕ+‘·+ |ü≥Dº ÁbÕ+‘·+ Á>±MTD eT]j·TT |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\T
|ü⁄s¡Twüß\T eTVæ≤fi¯\T e´≈£îÔ\T |ü⁄s¡Twüß\T eTVæ≤fi¯\T e´≈£îÔ\T |ü⁄s¡Twüß\T eTVæ≤fi¯\T e´≈£îÔ\T
kÕ<Ûës¡D dæú‹ 5.8 3.8 5.3 7.1 10.8 7.8 6.2 5.7 6.1
US (PS+SS) (3.2) (0.7) (2.0) (4.0) (1.7) (2.9) (3.4) (1.0) (2.2)
yês¡|üs¡yÓTÆq dæú‹ 8.8 7.7 8.5 8.8 12.8 9.6 8.8 9.1 8.9
Status (CWS) (4.8) (1.2) (3.1) (5.0) (2.0) (3.5) (4.8) (1.4) (3.2)
eT÷\+: Annual Report, Periodic Labour Force Survey (PLFS), (2017-18).
>∑eTìø£: Figures with in brackets indicate the percentage of unemployed in the population.
6.6 ìs¡T<√´–‘·≈î£ >∑\ ø±s¡D≤\T

ìs¡T<√´–‘·≈î£ >∑\ ø=ìï Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤\qT á ÁøÏ+~ $<Û+ä >± Á|ükÕÔ$+#·e#·TÃ.:
1.ñbÕ~Û s¡V≤æ ‘· eè~Δ : uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À yÓTT<ä{Ï eT÷&ÉT <äXÊu≤›\ ø±\+˝À GDP eè~Δsπ ≥T
‘·≈î£ ÿe>± n+fÒ kÕ\Tdü] 3.5 XÊ‘·+>± ñ+~. á ø±\+˝À ñ<√´–‘ê sπ ≥T kÕ©Hê 2 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£
düùV≤‘·Tø£yÓTÆq Ø‹˝À ô|]–+~. Ä ‘·<äT|ü], GDP eè~Δ sπ ≥T #Ó|Œü ø√<ä–q Ø‹˝À |ü⁄+Eø=+~. ø±ì
ñ<√´–‘ê eè~Δ sπ ≥T˝À e÷Á‘·+ ‘·«]‘·>‹∑ q ‘·>T∑ <Z \ä qyÓ÷<Ó+’ ~. yêdüyÔ êìøÏ 1972`73 qT+∫ 1977`78
es¡≈î£ >∑\ ◊<äT dü+e‘·‡sê\ ø±\ eé~Û˝À ñ<√´–‘ê eè~Δ kÕ©Hê 2.82 XÊ‘·+‘√ n~Ûø+£ >± ñ+fÒ,
1993`94 qT+∫ 1999`2000 es¡≈î£ >∑\ ◊<äT dü+e‘·‡sê\ ø±\ eé~Û˝À kÕ©Hê 1.02 XÊ‘·+
y˚Ts¡≈î£ ‘·–+Z ~. ø±ã{Ïº 1990 \˝À ñbÕ~Û s¡V≤æ ‘· eè~Δ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|üdTü Œ≥+>± ø£ì|ædTü +Ô ~. 1999`2000
$T+∫ 2004`05 es¡≈î£ >∑\ ◊<äT dü+e‘·‡sê\ ø±\ eé~Û˝À ñ<√´–‘ê eè~Δ sπ ≥T #Ó|ü ø√<ä–q+‘·
y˚Ts¡≈î£ n+fÒ kÕ©Hê 2.90 XÊ‘·+ #=|üq ô|]–+~.ø±ì Ä ‘·<Tä |ü] 2004`05 qT+∫ 2009`10
es¡≈î£ >∑\ ◊<äT dü+e‘·‡sê\ ø±\ eé~Û˝À <ë<ë|ü⁄>± düTHêï XÊ‘êìøÏ |ü&bç ˛sTT+~. n+<äTe\¢ <˚X+¯ ˝À
2004`05 qT+∫ 2009`10 ø±\+˝À øπ e\+ ˇø£ $T*j·THé ñ<√´>±\T e÷Á‘·yT˚ ñ‘·ŒqïeTj·÷´sTT.
nsTTq|üŒ{Ïø° 2005`06, 2006`07, 2007`08 (eT÷&ÉT) dü+e‘·‡sê\˝À kÕ©Hê GDP eè~Δsπ ≥T 9
XÊ‘êìï $T+∫+~. eT∞fl Ç{°e\ ø±\ eé~Û˝À ≈£L&Ü ñbÕ~Û s¡Væ≤‘· eè~Δ <ä«–«wüj·÷ìï eTs¡\
>∑eTì+#·e#·TÃ. n+<äTe\¢ dü+øÏ|å +Ôü >± #ÓbÕŒ\+fÒ, kÕ<Ûës¡D+>± Ä]úøe£ è~Δ ñ<√´>∑ neø±XÊ\qT ø£*Œ+#ê*‡
ñ+≥T+~. ø±ì, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝ÀH˚ eè~Δ #ê˝≤ ø±\+ qT+∫ ñbÕ~Û s¡V≤æ ‘·+>± ñ+<äH~˚ yêdüeÔ +.
m+<äTø£+fÒ ñ<√´>±eø±XÊ\T Ä•+∫q $<Û+ä >± ô|s¡>&∑ +É ˝Ò<Tä .
92
2. ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ˝Àì ô|s¡T>∑T<ä\: kÕ«‘·+Á‘·´+ dæ~+Δ ∫q|üŒ{Ï qT+∫ eTs¡D≤\ sπ ≥T ‘·>&Z∑ +É e\¢ »HêuÛ≤
|ü]D≤eT Áø£eT dæ<ëΔ‘+· ˝Àì s¬ +&Ée <äXq¯ T #˚sT¡ ø=Hêï+. 1960e <äXÊã›+˝À »HêuÛ≤ eè~Δ sπ ≥T dü>≥∑ Tq
2.2 XÊ‘·+, ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ dü>≥∑ Tq 1.9 XÊ‘·+ ô|]–+~. ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ 1983`1993 ø±\+˝À »HêuÛ≤
|üsy¡ TÓ qÆ , kÕ+|òTæ ø£ ø±s¡D≤\ e\¢ #ê˝≤ n~Ûø+£ >± ô|]–+~. ‘·<Tä |ü] ø±\+˝À ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ ‘·–+Z ~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ø=ìï dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À Á|üd÷ü ‹ sπ ≥T ‘·«]‘·>‹∑ q ‘·–+Z ~. ø±ì »qHê\ sπ ≥T ‘·>øZ∑ b£ ˛e&É+
e\¢ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ n~Ûø+£ >± qyÓ÷<Ó+’ ~. Bìe\¢ düV≤ü »+>± ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ ˝À ô|s¡T>∑T<ä\ dü+uÛ$Ñ +∫+~.
Ä]úø£ eédüú á düyêfi¯flqT m<äTs√ÿe&É+˝À |üP]Ô dü+dæ<+Δä >± ˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢ ìs¡+‘·s+¡ >± ìs¡T<√´>∑
düeTdü´ ô|s¡T>∑T‘√+~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ô|s¡T>∑T‘·Tqï ìs¡T<√´–‘· Á|ü#·Ã¤qï s¡÷|ü+˝Àñ+fÒ |ü≥ºD
ÁbÕ+‘ê\˝À ãVæ≤s¡+>∑ ìs¡T<√´–‘· düTdüŒwü+º >± ñ+~.
3. Á|ü‹≈£L\ kÕ+πø‹ø£‘:· uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À eT÷\<Ûqä + ø=s¡‘>· ±qT, ÁX¯eT n~Ûø+£ >±qT ñ+~. Ç˝≤+{Ï
|ü]dæú‘·T˝À¢ m+|æø£ #˚düTø√e\dæ edüTÔ+~. ø±ì bÕ]ÁXÊ$Tø£, eékÕsTTø£ s¡+>±˝À¢ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T ÁX¯eT≈£î
ã<äT\T>± dü«j·T+#ê\ø£ j·T+Á‘· X¯øìÔÏ ñ|üj÷Ó –+#·&+É e\¢ ìs¡T<√´>∑ düeTdü´ ô|s¡T>∑T‘·T+~. |ü•ÃeT
<˚XÊ\˝À eT÷\<Ûqä + n~Ûø+£ >± ñ+&É≥y˚T >±ø£ dü«j·T+#ê\ø£ j·T+Á‘ê\qT, Ç‘·s¡ yÓTs¡T>¬ q’ |ü]ø£sê\qT
ñ|üjÓ÷–+#·&ÉeTH˚~ nø£ÿ&ç ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ <äècÕº´ ñ|üj·TTø£Ô+>± ñ+&Ée#·TÃ. ø±ì uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ˝≤+{Ï
<˚X+¯ ˝À n+fÒ ÁX¯eT n~Ûø+£ >± ñqï <˚XÊ\˝À, |ü•ÃeT <˚XÊ\˝Àì $<ÛëHêìï nqTø£]+#·&+É e\¢ ìs¡T<√´>∑
düeTdü´ uÛ≤Ø kÕúsTT˝À ‘·˝…‘·TÔ‘·T+~.
4. Á|ü‹≈£L\yÓTqÆ $<ë´ eédü:ú uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $<ë´ eédüú ˝À|üu÷ÑÛ sTTwü+º >± ñ+~. yêdüyÔ êìøÏ Ç|ü&ÉTqï
$<ë´ eédüúqT e\dü yêq ø±\+˝À eTq <˚X¯+˝À yÓTø±˝Ò Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT. >∑THêïsY $Tsê›˝Ÿ Á|üø±s¡+
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $<ë´ $<Ûëq+ e÷qe eqs¡T\qT n_Ûeè~Δ |ü]#˚ $<Û+ä >± ˝Ò<ìä , Ç~ øπ e\+ Á|üuTÑÛ ‘·«,
Áô|’y˚{Ÿ s¡+>±\˝À >∑TeTkÕÔ\qT, kÕ<Ûës¡D ‘·≈£îÿe kÕúsTT ø±s¡´ìsê«Vü≤≈£î\qT e÷Á‘·y˚T ‘·j·÷s¡T #˚düTÔ+~.
$<ë´ dü+düú\ dü+K´ Çã“&ç eTTã“&ç>± ô|]– HÓ’|ü⁄D´+‘√ ≈£L&çq $<ä´ ø=s¡e&çq|ü&ÉT ìs¡T<√´–‘·
ô|s¡>&∑ +É nìyês¡´+. ñ‘êŒ<äø£ ñ<˚X› Ê\ |ü]$T‘· Á|üj÷Ó »q+ eT÷˝≤q ÄsY‡º , ø±eTsY‡, ôdH’ ‡é $<ä´\qT
nuÛ´Ñ dæ+∫q yê]øÏ ñ<√´>∑ neø±XÊ\T ø£*Œ+#·˝ìÒ |ü]dæ‹ú . e÷qe eqs¡T\qT dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚jT· >∑\
$<ë´ $<ÛëHêìï ne\+_Û+#·&yÉ T˚ ø±ø£, Áb˛‘ê‡Vü‰ìï Çyê«*‡ ñ+≥T+~.
5. qe´ Ä]úø£ düs∞¡ ø£sD¡ $<Ûëq+: uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 1990e <äXÊã›+˝À qe´ Ä]úø£ düs∞¡ ø£sD¡ $<ÛëHê\
e\¢ Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T ô|]>±sTT. kÕ<Ûës¡D+>± Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T ô|s¡>&∑ +É e\¢ ù|<äyê]
ø=qT>√\T X¯øÏÔ ‘·>∑TZ‘·T+~. |òü*‘·+>±, edü÷Ô‘·Œ‹ÔøÏ &çe÷+&é ‘·–Z ‹s√>∑eTq e÷+<Ûä´ |ü]dæú‘·T\T #√≥T
#˚düTø=ì ìs¡T<√´–‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~.
4. ìs¡T<√´–‘·≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
..........................................................................................................................................
93
6.7 ìs¡T<√´–‘· |üs´¡ ekÕHê\T
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü\T ø±s¡D≤\ e\¢ @s¡Œ&˚ |ü≥Dº , Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝Àì $düèÔ ‘· ìs¡T<√´–‘· ˇø£
dü+øÏ¢wüº düeTdü´. ìs¡T<√´–‘· πøe\+ e´≈£îÔ\ ô|’qH˚ >±ø£ yê] ≈£î≥T+u≤\ô|’, Bs¡È ø±\+˝À yês¡T ìedædüTÔqï
düe÷»+ô|’ ≈£L&Ü Á|üu≤Û yêìï ø£q|üsT¡ düT+Ô ~. ìs¡T<√´–‘· e\¢ JeHê<Ûës¡+ ˝Òø£ ù|<ä]ø±ìï nqTuÛ$Ñ +#·&yÉ T˚
ø±ø£ ìsêX¯, ìdüŒèVü≤\qT, <äT'U≤\qT ø£\>∑CdÒ Tü +Ô ~. ìs¡T<√´–‘· düeTdü´ e\¢ ø£*>π Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ |üs´¡ ekÕHê\T
øÏ+<ä ‘Ó*|æq $<Û+ä >± Áø√&ûø]£ +#·e#·TÃ:
1. e÷qe eqs¡T\qT ø√˝ÀŒe&É+: e÷qe eqs¡T\qT ø√˝ÀŒe&É+˝À ìs¡T<√´–‘· düeTdü´ Á|ü<Ûëq
ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. ÁXÊ$T≈£î\T ñ<√´>±H˚«wüD˝ÀH˚ yê] >∑]wüº düeTj·÷ìï eè<Ûë #˚kÕÔsT¡ . Ç+<äTe\¢ ø=ìï
Ä]úø£ eédüú\˝À Á<äy√´\“¤D≤+‘·s¡ düÔãΔ‘· (Stagflation) nH˚ düeTdü´≈£î <ë] rdüTÔ+<äì ô|ò˝ŸŒ¤dt (Phelps)
nH˚ Ä]úø£y˚‘·Ô n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&ÉT.
2. ù|<ä]ø£|⁄ü ô|s¡T>∑T<ä\: e´øÏÔ jÓTTø£ÿ nìï Ä<ëj·T eqs¡T\qT ìs¡T<√´–‘· Vü≤]+∫ y˚dTü +Ô ~. ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>±
e´øÏÔ ù|<äyê&ÉT ne⁄‘ê&ÉT. ø±ã{Ïº, ìs¡T<√´–‘· ù|<ä]ø±ìï ñ‘·Œqï+ #˚düTÔ+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
3. kÕ+|òæTø£ düeTdü´\T: düe÷»+˝À |ü\T kÕ+|òTæ ø£ düeTdü´\T ‘·˝‘… &Ô· ÜìøÏ ìs¡T<√´–‘· ø±s¡DeTe⁄‘·T+~.
kÕe÷õø£ uÛÁÑ <ä‘· ≈£L&Ü <Óã“‹+≥T+~.
4. sê»ø°jT· ndæsú ‘¡ :· <˚X+¯ ˝À sê»ø°jT· ndæsú ‘¡ · #√≥T #˚dTü ø√e&ÜìøÏ ìs¡T<√´–‘· ø±s¡DeTe⁄‘·T+~.
ìs¡T<√´>∑ e´≈£î\Ô T Á|ü‹≈£L\ kÕ+|òTæ ø£ n+XÊ\‘√ düT\uÛ+Ñ >± Á|üu≤Û $‘·eTe⁄‘ês¡T. n˝≤+{Ï yês¡T Á|üC≤kÕ«$Tø£
$\Te\ |ü≥,¢ XÊ+‹j·TT‘·yTÓ qÆ kÕ<äHê\ |ü≥¢ qeTàø±ìï ø√˝ÀŒ‘ês¡T.
5. ÁX¯eT <√|æ&ç: ìs¡T<√´–‘· dæú‹˝À ñqï|ü&ÉT kÕ<ÛäýÓTÆq+‘· y˚Ts¡≈£î >∑]wü̃+>± ÁXÊ$T≈£î\T <√|æ&çøÏ >∑T]
ne⁄‘ês¡T. ÁXÊ$T≈£î\≈£î me]¬ø’‘˚ |üì ø£*Œ+#·ã&ÉT‘·T+<√ yês¡T ‘·≈£îÿe y˚‘·q+‘√ u≤≥T yÓ’$<ÛäúÛÑ]‘·yÓTÆq
wüs‘¡ T· \˝À |üì #˚j÷· *‡ ñ+≥T+~. ñ<√´>∑ uÛÁÑ <ä‘· ˝Òq+<äTe\¢ ÁXÊ$T≈£î\T j·÷»e÷qT\≈£î ‘·≈î£ ÿe
y˚‘q· +‘√ m≈£îÿe >∑+≥\T |üì #˚j÷· *‡ñ+≥T+~.
6. Jeq Á|üe÷D+: ìs¡T<√´–‘· HÓ\ø=ì ñqï düeTj·÷\˝À ñ<√´>±\ ø√dü+ b˛{° ô|s¡>&∑ yÉ T˚ >±≈£î+&Ü
e´øÏÔ jÓTTø£ÿ uÒse¡ ÷&˚ X¯øÔÏ ‘·>T∑ ‘Z T· +~. n+<äTe\¢ J‘ê\, bÕ´πøJ\, Ä<ëj·÷\‘√ eTT&ç|&ü ç ñqï Á|ü»\
Jeq Á|üe÷D+ ≈£L&Ü ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
7. ñ<√´>∑ e´‘ê´kÕ\T: ˇø£ e´øÏÔ Bs¡È ø±\+ bÕ≥T ñ<√´>±ìøÏ ne\ (ãj·T≥) ñqï≥¢sTT‘˚ eT∞fl
ñ<√´>±ìï <=s¡ø£ ã≥Tºø=e&ÉeTH˚~ ø£w+ºü ‘√ ≈£L&ÉTø=qï~ ø±e&É+ e\¢ ÁXÊ$Tø£ e÷¬sÿ{Ÿ˝À ñ<√´>∑ \uÛ´Ñ ‘·
|ü]dæ‹ú eT]+‘· »{Ï\eTe⁄‘·T+~. ø=+‘· ø±\+ bÕ≥T |üìøÏ ne\ (ãj·T≥) ñqï e´øÏìÔ n‘·ì ‘·|ü @MT
˝Òq|üŒ{Ïø° n‘·ì ùde\qT $ìjÓ÷–+#·Tø√e&ÜìøÏ j·T»e÷qT\T mes¡T ≈£L&Ü düTeTTK+>± ñ+&ÉsT¡ .
8. HÓ’|ü⁄D≤´\T ñ|üjÓ÷–‘·qT ø√˝ÀŒe&É+: ìs¡T<√´>∑T\T>± ñqï ø±\+˝À yês¡T ‘·eT HÓ’|ü⁄D≤´\qT
ñ|üj÷Ó –+#·˝sÒ T¡ . ìs¡T<√´–‘ê dæ‹ú #ê˝≤ ø±\+ bÕ≥T ø=qkÕ–q≥¢sTT‘˚ yê]≈£îqï HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ø√˝ÀŒe&É+
»s¡T>∑T‘·T+~.
94
5. ìs¡T<√´–‘· jÓTTø£ÿ |üs¡ékÕHê\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT?
..........................................................................................................................................
6.8 ìs¡T<√´–‘· ìs¡÷à\q #·s´¡ \T

uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|üD≤[ø°øs£ D¡ Á|üÁøÏjT· ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ |üŒ{Ï qT+∫ ìs¡T<√´–‘·qT ˇø£ Á|ü<ëÛ q düeTdü´>±
>∑T]Ô+#ês¡T. Á|üD≤[ø£\ eTTK´ ÄX¯jT· + ìs¡T<√´–‘ê ìs¡÷à\q nsTTq|üŒ{Ïø° 6e Á|üD≤[ø£ es¡≈î£ ìs¡T<√´>∑
düeTdü´ ìs¡÷à\q≈£î kÕVü≤k˛ù|‘·yTÓ qÆ Bs¡øÈ ±*ø£ $<ÛëHêìï Á|üuTÑÛ ‘·«+ #˚|≥ü ˝º <Ò Tä . 6e Á|üD≤[ø£qT nqTdü]+∫
ñbÕ~Û ø£\Œq nH˚~ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø°øs£ D¡ jÓTTø£ÿ eTTK´ ÄX¯jT· +>± n+^ø£]+#·ã&ç+~. @~ @yÓTqÆ |üŒ{Ïø,°
düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#˚ Áø£eT+˝À dü]|ü&qç +‘· y˚Ts¡≈î£ ñbÕ~Û ø£\ŒqqT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=+≥÷ ∫qï
‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\ e+{Ï ñbÕ~Û kÕ+Á<ä‘· >∑\ s¡+>±\ dü‘«· sê_Ûeè~ΔøÏ >±qT Á|ü‘´˚ ø£ <äèwæìº kÕ]+#ê*‡q
nedüs¡+ ñ+~. 1973˝À uÛÑ>∑er ø£$T{° ìy˚~ø£ Á|ü#·T]‘·yÓTÆq|üŒ{Ï qT+∫ ñbÕ~Û ø£\Œq≈£î, n\Œ
ñ<√´–‘· ìs¡÷à\q≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«+ á ÁøÏ+~ #·s´¡ \qT rdüTø=+~. n$:
1. Á>±MTD |üqT\ |ü<øä∏ ±\T: dü+ã+~Û‘· ÁbÕ+‘ê\˝À ø=s¡‘· |ü]dæ‹ú ì <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì ìs¡T<√´–‘·qT
ˇø£yfi˚ ¯ |üP]Ô>± ìs¡÷à*+#·˝qÒ |üŒ{Ïø° ˝Ò<ë ìj·T+Á‹+#·&ÜìøÏ XÊX¯«‘· dü«uÛ≤e|ü⁄ dæe˝Ÿ |üqT\ ìsêàD+ô|’
á |ü<øä∏ +£ <äèwæº kÕ]+∫+~.
2. ñbÕ+‘· s¬ ‘’ T· \, eékÕsTTø£ ÁXÊ$T≈£î\ n_Ûeè~Δ dü+dü:ú eékÕj·T+, nqTã+<Ûä eè‘·TÔ˝…’q bÕ&ç, ø√fi¯fl,
#˚|\ü , |ü+<äT\ ô|+|üø+£ , ‘√≥ |ü+≥\qT kÕ>∑T #˚jT· &ÉyT˚ >±≈£î+&Ü Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À nekÕú|Hü ê
kÂø£sê´\ ø£\Œq˝À @s¡Œ&˚ Ç‘·s¡ neø±XÊ\ ø√dü+ sêsTTr‘√ ≈£L&çq |üs|¡ ‹ü ì ≈£î≥T+u≤\≈£î n+~+#·&+É
á |ü<øä∏ +£ øÏ+~øÏ edüT+Ô ~.
3. düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \ n_Ûeè~Δ dü+dü\ú T: kÕ+Á<ä‘· eékÕsTTø£ |ü<‘Δä T· \ $düsÔ D¡ ≈£î >±qT Ä<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£‘q· T
ñ|üj÷Ó –+#·&+É ø√dü+ düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \≈£î |üs|¡ ‹ü ì n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·&yÉ T˚ á |ü<øä∏ +£ ñ<˚X› +¯ .
4. düMTø£è‘· KTwæÿ eékÕsTTø£ uÛ÷Ñ $T (Dry Land) n_Ûeè~Δ : XÊX¯«‘· |üqT˝…’q uÛÑ÷ dü+s¡ø£åD, uÛÑ÷$T
n_Ûeè~Δ, ˙{Ï dü+s¡øDå£ á |ü<øä∏ +£ øÏ+~øÏ ekÕÔsTT. á |ü<øä∏ ±\˙ï ÁX¯eT kÕ+Á<ä‘· ø£*–q$. >∑D˙j·T+>±
ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ñ‘·Œqï+ #˚jT· >∑\eTH˚~ ˇø£ uÛ≤eq.
5. yêékÕsTTø£ ùde\ øπ +Á<ë\T: ìs¡T<√´>∑ |ü≥º uÛÑÁ<äT\T, yÓTø±ìø£˝Ÿ, yêékÕsTTø£ eT]j·TT m\ÁøÏºø£˝Ÿ
Ç+»˙]+>¥, nqTã+<Ûä s¡+>±\T, |ü]ÁX¯eT ˝Ò<ë eékÕj·T+˝À nqTuÛeÑ + ñqï eékÕj·T+, ôdH’ ‡é \˝À
|ü≥uº ÁÑÛ <äT\≈£î dü«j·T+ ` ñbÕ~Û ø√dü+ düV‰ü j·÷ìï n+~+#·&+É ˝≤+{Ï$ á |ü<øä∏ +£ øÏ+~øÏ ekÕÔsTT.
j·T+Á‘ê\qT n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·&yÉ T˚ ø±ø£ esYÿcÕ|ü⁄\ kÕú|qü , eékÕsTTø£ $TwüqØì eéd”øú ]£ +#·&+É ,
]ù|]+>¥ eT]j·TT ôV’≤]+>¥ kÂø£sê´\T, Ç‘·s¡ kÕ+πø‹ø£ |üs¡yÓTÆq ùde˝…’q ùdŒsY bÕsYº‡, ñ‘êŒ<äø±\T, Ç‘·s¡
nqTwü+–ø±\≈£î düV‰ü j·T düV≤ü ø±sê\T n+~+#·&+É ø√dü+ á |ü<øä∏ +£ ñ<˚•› +#·ã&ç+~.
6. ÁbÕ+rj·÷_Ûeè~Δ d”ÿyéT\T: á d”ÿyéT\T Á|ü<ëÛ q+>± ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁbÕC…≈î£ \º ‘√ $dü]Ô +#·ã&çq ÁbÕ+‘ê\˝À
nekÕú|Hü ê kÂø£sê´˝…q’ s√&ÉT,¢ e÷¬sÿ{Ÿ ø±+ô|ø¢ ‡˘ \T düs¬ q’ $<Û+ä >± n_Ûeè~Δ |üs#¡ &· ÜìøÏ dü+ã+~Û+∫q$.
95
7.Á>±MTD ñ<√´–‘·≈î£ >±qT >∑\ dü‘«· s¡ |ü<øä∏ +£ : ÁX¯eT kÕ+Á<ä‘,· ñ‘êŒ<äø‘£ \· qT ø£*–q |ü\T s¡ø±˝…q’
Á>±MTD ÁbÕC…ø\º˘ j·T+Á‘ê+>∑+ <ë«sê n<äq|ü⁄ ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ñ‘·Œqï+ #˚jT· &É+ á d”ÿyéT ÁbÕ<∏$ä Tø£
\ø£´å +. á d”ÿyéT s¬ +&ÉT ÄX¯j÷· \qT ø£*– ñ+~. yÓTT<ä{~Ï , dü+e‘·‡s¡+˝À |üì #˚ùd ãTT‘·Te⁄˝À dü>≥∑ Tq
ìs¡+‘·s+¡ >± 10 HÓ\\ ø±\+˝À 100 eT+~ e´≈£î\Ô ≈£î Á|ü‹ u≤¢ø˝˘ À ñbÕ~Ûì ø£*Œ+#·&eÉ TH˚ ÁbÕC…ø.º̆
s¬ +&Ée~, kÕúìø£ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£\≈£î nqT>∑TD+>± Á|ü‹ ÁbÕC…øº̆ ñ‘·Œ‹Ô #˚dqæ |üqT\T ˝Ò<ë nqX¯«s¡
dü«uÛ≤e+ ø£*–q ÄdüT\Ô T nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· ã&Ü*. ∫qï ˙{ÏbÕs¡T<ä\, uÛ÷Ñ dü+düsø¡ Då£ , Ä≥Mø£sD¡ , uÛ÷Ñ
|ü⁄qs¡T<äΔs¡D, es¡<ä ìj·T+Á‘·D, ˙{Ï ì\« X¯Sq´‘· (anti-water logging), ø£è‘·ø+£ >± #˚|\ü ô|+|üø+£
(pisciculture), Á‘ê>∑T ˙s¡T, s√&É¢ ìsêàD+ ˝≤+{Ï |ü\T s¡ø±˝…’q ÁbÕC…øº̆\T #˚s¡Ãã&Ü¶sTT.
8. eTVü‰sêÁwüº ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<øä∏ +£ (Employment Guarantee Scheme) : 1972`73 e dü+e‘·‡s¡+˝À
eTVü‰sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<∏äø±ìï (EGS) Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|üs∫¡ q ªª|üì
#˚ùd Vü≤≈£îÿμμ≈£î á |ü<øä∏ +£ yÓTT≥º yÓTT<ä{kÏ Õ]>± >∑T]Ô+|ü⁄qT ÄbÕ~+∫+~.
9. C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û |ü<øä∏ +£ : 1980 nø√ºãsY qT+∫ ªª|üìøÏ ÄVü‰s¡ |ü<øä∏ +£ μμ |ü⁄q'ì]à+#·ã&ç
ªC≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û |ü<øä∏ +£ μ (NREP)>± |ü⁄q'HêeTø£sD¡ + #˚jT· ã&ç+~. 50 XÊ‘·+ øπ +Á<ä düV‰ü j·T+‘√
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Ä<Ûä«s¡´+˝À sêÁcÕº\T neT\T #˚düTÔqï |ü<∏äø£+ Ç~. ìs¡T<√´>∑T˝…’q, n\Œ ñ<√´>∑T˝…’q
yê]øÏ NREP øÏ+<ä kÕ©Hê 300`400 $T*j·THé ÁXÊ$Tø£ s√E\ (mandays) n<äq|ü⁄ ñbÕ~Ûì ø£*Œ+#ê*.
n+‘˚>±≈£î+&Ü, Á>±MTD nekÕú|qü qT ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &É+ ø√dü+ düe÷»|üsy¡ TÓ qÆ ÄdüT\Ô qT düèwæ+º #·&+É
NREP øÏ >∑\ ˇø£ \ø£´å +. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± ‘ê>∑T ˙{Ï u≤e⁄\T, düe÷»|üsy ¡ TÓ qÆ ø£eT÷´ì{° u≤e⁄\T,
}s¡T #ÓsT¡ e⁄\T, ∫qï ˙{Ï bÕs¡T<ä\ |üqT\T— Á>±MTD s√&ÉT,¢ ã&ÉT\T, u≤˝Ÿyê&ç uÛeÑ Hê\T, Á>±eT |ü+#êsTTr
uÛeÑ Hê\T, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ø£≥\º T ø£≥&º +É ˝≤+{Ï Ç‘·sÁ¡ ‘ê |üqT\T+{≤sTT.
10. Á>±MTD, uÛ÷Ñ edü‹ ˝Òìyê] ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<øä∏ +£ (RLEGP): á |ü<øä∏ +£ Ä>∑wßü º 15, 1983˝À
neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£yTÓ qÆ ñ<√´–‘·qT ñ‘·Œqï+ #˚jT· &É+, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ñ‘êŒ<äø£
ÄdüTÔ\qT düèwæº+#·&É+, düeTÁ>∑ >∑TD≤‘·àø£ Á>±MTD Jeq+ yÓTs¡T>∑T<ä\ ˝≤+{Ï uÛÑ÷edü‹ ˝Òì ÁXÊ$T≈£î\≈£î
ñbÕ~Ûì ø£*Œ+#·&+É á |ü<øä∏ +£ ñ<˚X› +¯ .
11. IRDP, Á>±MTD ù|<ä]ø£+,ñ<√´–‘ê ñbÕ~Û: ãVüQfi¯ dü+dü\ú <ë«sê Á>±MTD ñbÕ~Û ø£\Œq ø√dü+
ìπs•› ‘·yTÓ qÆ |ü\T |ü<øä∏ ±\T Ç$. ñbÕ~Û d”ÿyéT\T, |üìøÏ ÄVü‰s¡ |ü<øä∏ +£ , ∫qïø±s¡T s¬ ‘’ T· \ n_Ûeè~Δ dü+dü,ú
ñbÕ+‘· s¬ ‘’ T· \, yêékÕsTTø£ ÁXÊ$T≈£î\ n_Ûeè~Δ dü+dü,ú <äT]“ø£å |”&‘ç · ÁbÕ+‘· |ü<øä∏ +£ , m&Ü] n_Ûeè~Δ
|ü<øä∏ +£ , ø£e÷+&é @]j·÷ &Óe\|tyTÓ +{Ÿ Áb˛Á>±+ ˝≤+{Ï$ á ãVüQfi¯ dü+dü\ú Ä<Û«ä s¡´+˝ÀH˚ neT\T #˚XÊs¡T.
Äs¡e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ (1980`85) Á|ü‹bÕ<äq Á|üø±s¡+ ªªãVüQfi¯ dü+dü\ú <ë«sê Á>±MTD ù|<äyê] ø√dü+
ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·Tqï ãVüQfi¯ |ü<øä∏ ±\qT n+‘·yTÓ T+~+∫, yê{Ï kÕúq+˝À <˚X+¯ yÓTT‘·+Ô >± ˇπø ˇø£ düMTø£è‘·
|ü<øä∏ +£ ìs¡«Væ≤+#·ã&Ü*μμ. á |ü<øä∏ y£ T˚ düMTø£è‘· Á>±MTD≤_Ûeè~Δ |ü<øä∏ +£ >± HêeTø£sD¡ + #˚jT· ã&ç+~.
12. »eVü≤sY s√CŸ>±sYj÷Ó »q (Jawahar Rojgar Yojana) : 1989, @Á|æ˝Ÿ 28q n|üŒ{Ï Á|ü<ëÛ q
eT+Á‹ nsTTq sêJyé >±+~Û ád”ÿyéT neT\TqT Á|üø{£ +Ï #ê&ÉT. neT\T˝À ñqï nìï Á>±MTD y˚‘q·
ñbÕ~Û |ü<øä∏ ±\qï JRY ˝À M*q+ #˚XÊs¡T. n+fÒ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û |ü<øä∏ +£ , Á>±MTD uÛ÷Ñ edü‹
˝Òì yê] ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<∏äø±\qT ˇπø |ü<∏äø£|ü⁄ >=&ÉT>∑T øÏ+~øÏ ‘Ódü÷Ô JRY ˝À $©q+ #˚XÊs¡T.
96
13. Ç+~sê Äyêdt jÓ÷»q (IAY): ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\T, ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\, $eTTøÏÔ bı+~q ø£≥Tº u≤ìdü\
düuTÑÛ ´\≈£î m˝≤+{Ï e´j·T+ ˝Ò≈î£ +&Ü >∑èVü≤ edü‹ì ø£*Œ+#·&+É á |ü<øä∏ |£ ⁄ü ñ<˚X› +¯ . 1993`94 qT+∫
á d”ÿyéT ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\/ ‘Ó>\∑ ‘√ bÕ≥T Ç‘·s¡ ≈£î˝≤\˝Àì ù|<äyê]øÏ ≈£L&Ü nq«sTT+|üCXÒ Ês¡T. yÓT<Æ ëq
ÁbÕ+‘ê\˝À ˇø√ÿ j·T÷ì{Ÿ≈£î s¡÷. 70,000/`\ #=|üq, Ä≥M / Çã“+~ø£s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À ˇø√ÿ
j·T÷ì{Ÿ≈î£ s¡÷. 75,000/` #=|üq |üP]Ô Á>±+{Ÿ s¡÷|ü+˝À q÷‘·q ìsêàD≤ìøÏ >±qT $‘·Ô düV‰ü j·÷ìï
n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. <˚X+¯ ˝Àì Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À >∑èVü≤ ø=s¡‘q· T ‘·–+Z #·&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ nìï
s¡ø±\ Á|üjT· ‘êï\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=+≥T+~. Ç{°e\ ø±˝≤\˝À á d”ÿyéT |ü]e÷D+ ô|]–+~.
14. »eVü≤sY Á>±yéT düeTè~Δ jÓ÷»q (JGSY): á d”ÿyéT @Á|æ˝Ÿ 1999e dü+e‘·‡s¡+˝À JRY ≈£î
Áø£e÷qTkÕs¡+>± Á|üyX˚ ô¯ |{ºã&ç øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+#˚ kÕŒq‡sY #˚jT· ã&çq |ü<øä∏ +£ >± neT\T #˚jT· ã&ÉT‘·Tqï~.
øπ +Á<ä, sêÁcÕº\ eT<Û´ä e´j·T yê{≤ ìwüŒ‹Ô 75:25 >± neT\T #˚dTü HÔ êïs¡T. á |ü<øä∏ +£ øÏ+<ä #˚|≥ü ãº &˚
|üqT©˙ï nqX¯«s¡ ÄdüT\Ô düèwæº ø√+dü ìπs•› +|üã&çq$.
15. dü«s¡í »j·T+‘Y Á>±yéT dü«sêCŸ >±sY jÓ÷»q (SGSY): düMTø£è‘· Á>±MTD≤_Ûeè~Δ |ü<∏äø£+, $T*j·THé
u≤e⁄\ d”ÿyéT\qT düeTq«j·T|üsT¡ dü÷Ô |ü⁄q'ìsêàD+˝À uÛ≤>∑+>± á d”ÿyéTqT @Á|æ˝Ÿ 1999e dü+e‘·‡s¡+˝À
ˇπø ˇø£ dü´j·T+ ñbÕ~Û |ü<∏äø£+>± Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. dü÷ø£åà dü+düú\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, dü«j·T+ düVü‰j·Tø£
ãè+<ë\T>± Á>±MTD ù|<äyê]øÏ düV‰ü j·T+ #˚jT· &É+ á d”ÿyéT ñ<˚X› +¯ . Ç~ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« ìs¡«Vü≤D˝À
>∑\ d”ÿyéT>± neT\T#˚jT· ã&ÉT‘·T+~. øπ +Á<ä, sêÁcÕº\ eT<Û´ä á d”ÿyéT jÓTTø£ÿ e´j·T yê{≤ ìwüŒ‹Ô 75:25.
16. dü«s¡í »j·T+‘Y düV≤ü Ø s√CŸyêsY jÓ÷»q (SJSY): á d”ÿyéT |ü≥Dº dü«j·T+`ñbÕ~Û |ü<øä∏ +£ , |ü≥Dº
y˚‘q· `ñbÕ~Û |ü<øä∏ ±\H˚ s¬ +&ç+{ÏøÏ Á|ü‘êé÷ïj·T+>± &çôd+ãsY 1997˝À Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . á d”ÿyéT ø£+fÒ
eTT+<äT |ü\T ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\Hê |ü<øä∏ ±\T neT\T˝À ñ+&˚$. øπ +Á<ä,sêÁcÕº\ eT<Û´ä á d”ÿyéT jÓTTø£ÿ
e´j·T yê{≤ ìwüŒ‹Ô 75:25
6. ìs¡T<√´–‘· düeTdü´qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ ¬>’ø=H˚ #·s¡´\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
..........................................................................................................................................
6.9 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q, ñbÕ~Û ø£\Œq |ü<øä∏ ±\T

6.9.1 ‘=*<äX¯ ` ‘ê‘êÿ*ø£ <äèø£Œ<∏ä+
1970e <äXø¯ +£ ˝À yÓTT<ä{kÏ Õ]>± Á>±MTD ñbÕ~Û |ü<øä∏ ±\T, Á>±MTD≤_Ûeè~Δ <ë«sê ù|<ä]ø£
ìs¡÷à\q≈£î >±qT Á|ü‘´· ø£å eP´Vü‰ìï neT\T |ü]#ês¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Ä]úø£ Á|üD≤[ø°øs£ D¡ Á|ü<ëÛ q \øå±´\˝À
ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q 5e Á|üD≤[ø£ qT+∫ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=qï ˇø£ \ø£´å +. 1970e <äXø¯ +£ ˝À Á>±MTD
ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q ø√dü+ Á|üuÛÑT‘·«+ |ü\T Á|ü‘˚´ø£ |ü<∏äø±\qT Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. n+<äT˝À ø=ìï eTTKýÓTÆq$:
∫qï ø±s¡T ¬s’‘·T\ n_Ûeè~Δdü+düú (SFDA), ñbÕ+‘· ¬s’‘·T\, eékÕsTTø£ ÁXÊ$T≈£î\ n_Ûeè~Δ dü+düú
(MFAL), ª<äT]“¤ø£å |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\ |ü<∏äø£+ (DPAP), Á>±MTD ñ<√´–‘·≈£î >±qT >∑\ dü‘·«s¡ |ü<∏äø£+
(CSRE), ô|’˝…{Ÿ kÕ+Á<ä‘ê Á>±MTD ñbÕ~Û ÁbÕC…øº̆ (PIREP), |üìøÏ ÄVü‰s¡ |ü<∏äø£+ (FWP). M≥ìï+{Ï˝À
97
@ ˇø£ÿ |ü<øä∏ +£ $düsÔ D¡ ≈£L&Ü <˚X+¯ yÓTT‘·+Ô ˝À düeTÁ>∑+>± ˝Ò<Tä . <˚X+¯ ˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À M{Ï˝À
ø=ìï+{Ïì @ø£ ø±\+˝À ˇπø $<Ûyä TÓ qÆ ì]Δwºü düeT÷Vü‰\ ø√dü+ neT\T|ü]#ês¡T. uÛÖ>√[ø£ yê´|æÔ neø£‘e· ø£˝Ò
ø±ø£, á |ü<øä∏ ±\˙ï sêsTTr Ç#˚Ã |ü<øä∏ ±\T>± |ü]D$T+#·&yÉ T˚ >±ø£, Á>±MTD ù|<äyês¡T n~Ûø£ Ä<ëj·T
kÕúsTTì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ >∑\ Á|üD≤[ø±ã<äyΔ TÓ qÆ <äèø£Œ<∏+ä ø=s¡e&É+ Á|ü<ëÛ q |ü]$T‘·T\T>± |ü]D$T+#êsTT.
ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q <äècÕº´ á |ü<øä∏ ±\≈£î >∑\ ‘ê‘êÿ*ø£ <äèø£Œ<∏+ä yê{Ï kÕeTs¡´ú ‘·qT ‘·–+Z ∫+~. n+<äTe\¢
øπ e\+ e]Ô+|ü⁄˝ÀH˚ düeTÁ>∑‘q· T ø£*– ñ+&É≥y˚T>±ø£ ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q ø√dü+ Á|ü‘´· ø£å Á|üu≤Û yêìï ≈£L&Ü
ø£*– ñ+&˚ $<Û+ä >± á |ü<øä∏ ±\ìï+{Ï˙ neT\T |üs#¡ &· +É >∑eTHês¡Ω+.
6.9.2 eT* <äX¯ ` düeTÁ>∑ |ü<∏äø±\T
düMTø£è‘· Á>±MTD≤_Ûeè~Δ |ü<∏äø£+ (IRDP), C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û |ü<∏äø£+ (NREP), Á>±MTD
uÛ÷Ñ edü‹ ˝Òìyê] ñbÕ~ Vü‰MT |ü<øä∏ +£ (RLEGP) \T ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q \øå±´ìï <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì
s¡÷bı+~+#·ã&Ü¶sTT. 1978`79e dü+e‘·‡s¡+˝À 2,300 n_Ûeè~Δ u≤¢ø\˘ ˝À yÓTT‘·+Ô n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ +£ >±
IRDP neT\T≈£î lø±s¡+ #·T{≤ºsT¡ . á IRDP <˚X+ ¯ yÓTT‘·+Ô >± $dü]Ô +|ü#j
˚ T· &É+ Äs¡e Á|üD≤[ø± ø±\+˝À
»]–+~. Äs¡e Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤>∑+>±n<˚ düeTj·T+˝À NREP ì Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. y˚‘·q ñbÕ~Û,
eékÕsTTø£ |üqT\T ˝Òì ø±\+˝À yêdüyÔ êìøÏ @ Ä<ëj·T eqs¡T\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ìÉ »HêuÛ≤ ø√dü+ NREP
ñ<˚•› +#·ã&ç+~. Á>±MTD uÛ÷Ñ edü‹ ˝Òì yê]øÏ ñbÕ~Û neø±XÊ\qT $dü]Ô +|üCj Ò T· &ÉyT˚ RLEGP jÓTTø£ÿ
eTTK´ ñ<˚›X¯+. RLEGP Ä>∑wßü `º 16, 1983 q neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. @~ @yÓTqÆ |üŒ{Ïø,° á y˚‘q· ñbÕ~Û
|ü<∏äø±\T düeTs¡úe+‘·+>± neT\T #˚ùd <äècÕº´ NREP, RLEGP s¬ +&ç+{Ïì @Á|æ˝Ÿ 1, 1989 q ˇπø
Á>±MTD ñbÕ~Û |ü<∏äø£+>± $©q+ #˚j·Tã&Ü¶sTT. $©q+ #˚j·Tã&çq á |ü<∏äø£y˚T »eVü≤sY s√CŸ>±sY
jÓ÷»q (JRY).
düqïø±s¡T ¬s’‘·T\, ñbÕ+‘· ¬s’‘·T\, uÛÑ÷edü‹ ˝Òì ÁXÊ$T≈£î\, #˚‹ eè‘·TÔ\ yê]øÏ düVü‰j·T+
#˚jT· &É+ <ë«sê ù|<ä]ø±ìï ìs¡÷à*+#·&+É IRDP ñ<˚X› +¯ . Á|üD≤[ø± s¡÷|üøs£ \Ô¡ Á|üø±s¡+ á ù|<ä Á|ü»\T
@ $<Ûyä TÓ qÆ Á|ü‘´˚ ø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, ñ‘êŒ<äø£ ÄdüT\Ô T ˝Òìyês¡T. ø±ã{Ï,º yê] ø√dü+ q÷‘·q ÄdüT\Ô qT ø£\T>∑CdÒ ÷ü Ô
ù|<äyê]øÏ düV‰ü j·Tø±]>± ñ+&˚ $<Û+ä >± IRDPì s¡÷bı+~+#ês¡T. Ç˝≤+{Ï ÄdüT\Ô ˝À ˙{Ï bÕs¡T<ä\
eqs¡T\T, ø±&ç m<äT›\T, eékÕj·T |ü]ø£sê˝Ò >±≈£î+&Ü $‘·ÔHê\T, ms¡Te⁄\T, bÕ&ç ø√dü+ π><Ó\T, Ç‘·s¡
»+‘·T dü+ã+~Û‘· s¡ø£åD ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, |üì eTT≥T¢, #˚H˚‘· eT]j·TT ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\≈£î>±qT Ç#˚Ã •ø£åD
˝≤+{Ï$ #˚sÃ¡ ã&Ü¶sTT. á ÄdüT\Ô qT ø£*Œdü÷Ô ù|<äyê]øÏ #˚jT· ÷‘·ì#˚Ã dü«j·T+ ñbÕ~Û ~X¯>± ÁbÕ<∏$ä Tø£
eP´Vü≤+ Ä<Ûës¡+>± yês¡T yê] Ä<ëj·÷\qT ô|+bı+~+|ü CÒdTü ø=+≥÷ <ë]Á<ä´ sπ KqT n~Û>$∑ T+#·&ÜìøÏ
ÄkÕÿs¡eTT+≥T+<äì uÛ≤$+#ês¡T. HÓ|’ ⁄ü D´ kÕ~Ûø±s¡‘· n+X¯+, Áf…ìÆ +>¥ Ä|òt j·T÷‘Y ôd˝ŸŒ`¤ m+bÕ¢sTTyÓT+{Ÿ
(TRYSEM) øÏ+~øÏ edüT+Ô ~. Á|üD≤[ø± dü+|òTü |ü<øä∏ £ eT÷˝≤´+ø£q eédüú (The Programme Evalua-
tion Organisation of the Planning Commission), NABARD, $‘·Ô|üs¡yÓTÆq ìsê«Vü≤D dü+düú (Insti-
tute for Financial Management) yês¡T »]|æq n<Û´ä j·THê\T, $$<Ûä ø±˝≤\ e<ä› IRDP |üìrs¡TqT
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚dæ ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q #·s´¡ \˝À uÛ≤>∑+>± IRDP n+‘· düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ ~ ø±<äT nì ‘˚*Ã
#ÓbÕŒs¡T. n+‘˚>±ø£, ø=ìï ì]Δwºü nqTã+<Ûä |ü<øä∏ ±\qT TRYSEM ‘√bÕ≥T SGSY ˝À $©q+ #˚XÊs¡T.
2001 ôdô|+º ãsY˝À ñbÕ~ Vü‰MT d”ÿyéT (EAS)qT dü+|üPs¡í Á>±MTD s√CŸ>±sY jÓ÷»q (SGRY) ˝À
98
$©q+ #˚ùdes¡≈î£ ñbÕ~Û nH˚«wüD≈£î >±qT Á>±MTD ù|<äyê]øÏ HÓ|’ ⁄ü D´‘· n+‘·>± neX¯´ø£‘· ˝Òì #˚‹
|üqT\qT ø£˙dü+ 100 s√E\T ñ+&˚ $<Û+ä >± ø£*Œ+#ês¡T.
Á|üdTü ‘Ô +· Á>±MTD, |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\ s¬ +&ç+{Ï˝Àq÷ ñbÕ~Û ø£\Œq≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|ü‘´˚ ø£ |ü<øä∏ ±\qT
Á|üuTÑÛ ‘·«+ neT\T #˚dTü qÔ ï~. á |ü<øä∏ ±\˙ï ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q ø√dü+ ñ<˚•› +#·ã&çq$>± #Ó|Œü e#·TÃ. dü«s¡í
»j·T+‹ Á>±yéT dü«sêCŸ>±sY jÓ÷»q (SGSY). dü+|üPs¡í Á>±MTD s√CŸ>±sY jÓ÷»q (SGRY) \T Á>±MTD
ù|<äyê] ø√dü+ ñ<˚•› +#·ã&çq |ü<øä∏ ±\T. |ü≥Dº ù|<äyê] \_Δø>Ï ±qT 1989 Äø√ºãsY˝À HÓÁVüA s√CŸ>±sY
jÓ÷»q (NRY) |ü<∏äø±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. 1997`98˝À NRY ì dü«s¡í »j·T+‹ cÕVü≤Ø s√CŸ>±sY
jÓ÷»q |ü<øä∏ +£ ˝À $©q+ #˚XÊs¡T. 2001 ôdô|+º ãsY˝À dü+|üPs¡í Á>±MTD s√CŸ>±sY jÓ÷»q (SGRY) qT
ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Ç+<äT˝À »eVü≤sY Á>±yéT düeTè~Δ jÓ÷»q (JGSY). ñbÕ~Û Vü‰MT d”ÿyéT (EAS) \qT
SGRY ˝À $©q+ #˚XÊs¡T. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À y˚‘q · ñbÕ~Ûì, nVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘q· T ≈£L&Ü ø£*Œ+#·&yÉ T˚
SGRY ñ<˚X › +¯ . 2006 |òÁæ ãe]˝À eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT d”ÿyéT (MGNREGS)
qT Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . á |ü<øä∏ +£ neT\T #˚dTü qÔ ï Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À Á|ü‹ >∑èVü≤düT&ú øç Ï ˇø£ $‘·Ô dü+e‘·‡s¡+˝À
ø£˙dü+ 100 s√E\ ñbÕ~Û Vü‰MTì ø£\*Œ+#·&yÉ T˚ á |ü<øä∏ +£ ÄX¯jT· +. á |ü<øä∏ |£ ⁄ü #·≥+º ˝À bı+<äT|üs∫¡ q
|ü<ä›‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± HÓ’|ü⁄D´+ ˝Òì ejÓ÷»qT\T dü«#·Ã¤+<ä+>± |üì #˚kÕÔs¡T.
6.9.3 ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q eP´Vü≤+, ñbÕ~Û ø£\Œq |ü<øä∏ ±\T
ù|<äyês¡+<äs÷¡ düC≤rj·T es¡+Z >± ñ+{≤s¡H˚ Á|üyT˚ j·÷ìï Á|üD≤[ø± s¡÷|üøs£ \Ô¡ T |ü]>∑Dq˝ÀøÏ
rdüTø=Hêïs¡H˚ $wüjT· + ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q |ü<øä∏ ±\qT düTì•‘·+>± |ü]o*+∫q ‘·sT¡ yê‘· ns¡eú Te⁄‘·T+~.
ù|<äyê]øÏ ñ+&˚ kÕe÷q´ \ø£Då ≤\qT, yê]øÏ ñ+&˚ nedüsê\qT Á|üD≤*ø£ s¡÷|üøs£ \Ô¡ T |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√˝Ò<Tä .
Á|üdTü ‘Ô +· ÄdüT\Ô ã~©, HÓ|’ ⁄ü D≤´\ <äèø£Œ<∏+ä , ñbÕ~ <äèø£Œ<∏ë\˝À ø=+‘· y˚Ts¡≈î£ düeTq«j·T+
ø£ì|ædTü +Ô ~. ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q |ü<øä∏ ±\T á s¬ +&ÉT n+XÊ\qT uÛ$Ñ wü´‘Y˝À u≤>± düeTq«j·T |üs#¡ ê*‡
ñ+<äì dü÷∫+#·ã&ç+~. á s¬ +&ç+{Ï eT<Û´ä >∑\ yêdü$Ô ø£ $TÁX¯eT+ nH˚~ @ ì]›wºü ÁbÕ+‘·+ ø√dü+ dü÷ø£àå
kÕúsTT Á|üD≤[ø£qT ‘·j÷· s¡T #˚dæ neT\T #˚ùd |ü]dæ‘ú T· \ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+<äH~˚ yêdüeÔ +. neT\T˝À
ñqï ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q eP´Vü≤+ Á|ü<ëÛ q |ü]$T‹ m˝≤+{Ï ÄdüT\ú T>±ì ˝Ò<ë HÓ|’ ⁄ü D≤´\T >±ì ˝Òì ≈£î≥T+u≤\
ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q ø√dü+ neT\T˝À ñqï ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q ñ|üj÷Ó –‘· n‘· dü«\Œ+ ˝Ò<ë @MT˝Ò<Hä ˚
#ÓbÕŒ*. n+‘˚>±≈£î+&Ü, y˚‘q· ñbÕ~Û |ü<øä∏ ±\ e\¢ ejÓ÷»q düuTÑÛ ´\T mes¡T ≈£L&Ü \_Δ bı+<ä&+É ˝Ò<Tä .
n˝≤+{Ï eP´Vü‰ìøÏ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq $<Ûëq|üs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\qT |ü<∏äø±\ ø£\Œq˝À rdüT≈£îsêyê*‡ ñ+~.
‘·|Œü ìdü]>± kÕe÷õø£ uÛÁÑ <ä‘ê d”ÿyéT\ <ë«sê á s¡øy£ TÓ qÆ ù|<äyê]ì n<äTø√yê*‡ ñ+≥T+~.
@&Ée |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q ø£+fÒ ñ‘êŒ<äø‘£ ‘· √ ≈£L&çq ñbÕ~Ûô|’ <äèwæìº kÕ]+#ê*‡
ñ+≥T+<äì dü÷∫+∫+~. düeTÁ>∑ eè~ΔøÏ >±qT ÁbÕ<∏$ä Tø£ Á|üD≤[ø£≈î£ nqTã+<Û+ä >± ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q
|ü<øä∏ ±\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*‡ ñ+≥T+~. ø±ã{Ï,º @&Ée Á|üD≤[ø£˝À ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q |ü≥¢ <äèwæìº
kÕ]+#·˝Ò<äì #Ó|üŒe#·TÃ. $$<Ûä ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q |ü<∏äø±\ |üìrs¡T qT+∫ >∑eTì+∫q nqTuÛÑyê\
düTì•‘· $X‚w¢ Dü ‘·sT¡ yê‘· @&Ée Á|üD≤[ø£ $<ÛëHê\T s¡÷bı+~+#·ã&Ü¶sTT nì Á|üD≤[ø£ s¡÷|üøs£ \Ô¡ T
‘Ó*j·TCÒXÊs¡T. @&Ée Á|üD≤[ø±s¡+uÛ+Ñ Hê{ÏøÏ 39.9 XÊ‘·+ eT+~ <ë]Á<ä´ sπ K ~>∑Teq ñqï »HêuÛ≤
XÊ‘êìï 1990 Hê{ÏøÏ 28.2 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ ‘·–+Z #ê\qï~ @&Ée Á|üD≤[ø£ ñ<˚X› +¯ .
99
mì$T<äe Á|üD≤[ø£ eTTK´ \øå±´\˝À ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q nH˚~ ˇø£ eTTK´ \ø£´å +. ñbÕ~ dü+ã+~Û‘·
eè~Δ eP´Vü‰ìï ne\+_Û+#·&+É e\¢ ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q ÄX¯j÷· ìï kÕ~Û+#·e#·TÃ nì Á|üD≤[ø± s¡÷|üøs£ \Ô¡ T
uÛ≤$+#ês¡T. n+<äTe\¢, ñbÕ~Û neø±XÊ\ $düsÔ D¡ , ñ‘êŒ<äø‘£ ,· Ä<ëj·T kÕúsTT\qT ô|+#·&+É e\¢ ìs¡T<√´>∑,
n\Œ ñ<√´>∑ ù|<äyê]øÏ ñbÕ~Û neø±XÊ\ $düsÔ D¡ , ñ‘êŒ<äø‘£ · eT]j·TT Ä<ëj·T kÕúsTT\qT ô|+bı+~+|ü
CÒjT· &ÉeTH˚ Á|ü<ëÛ q kÕ<äHê\ <ë«sê mì$T<äe Á|üD≤[ø± ø±\+˝À ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q≈£î m+#·Tø=qï e÷s¡+Z .
ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q ø√dü+ Ä]úø£ eè~Δ $düsÔ D¡ Á|üu≤Û yê\ (trickle down effects)ô|’ ‘=$Tà<äe Á|üD≤*ø£
Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+~. nsTTq|üŒ{Ïø,° 9e Á|üD≤[ø£ ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q |ü<øä∏ ±\ bÕÁ‘·qT >∑T]Ô+∫+~.
sêÁcÕº\ yêØ>± dü$Twæ̃ eè~Δ \ø£´å +>± |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=qï|ü&ÉT ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT
‘·–+Z #·&+É e\¢ ù|<ä]ø£|⁄ü sπ ≥TqT ‘·«]‘·+>± ‘·–+Z #·&+É |ü<eä |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± eTTK´ \ø£´å +. n+<äTe\¢
9e Á|üD≤[ø£ ˝≤>±H˚ 10e Á|üD≤[ø£ ≈£L&Ü ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q≈£î Ä]Δø£ eè~Δ jÓTTø£ÿ $düsÔ D¡ Á|üu≤Û yê\ô|H’ ˚
Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+~. ù|<ä]ø±ìï ‘·–+Z #·&eÉ TH˚ \øå±´ìï kÕ~Û+#·&+É ø√dü+ Ä]úø£ eédüú jÓTTø£ÿ dü‘«· s¡ eè~›
|ü≥¢ <äèwæìº eTs¡˝≤Ã*‡ ñ+<äì 11e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ ≈£L&Ü uÛ≤$+∫+~. @~ @yÓTqÆ |üŒ{Ïø,° 11e
Á|üD≤[ø£˝À yÓTs¡T>¬ q’ dü+‘·T\q eè~Δì kÕ~Û+#·&+É <ë«sê bÕ]ÁXÊ$Tø£, ùde\ s¡+>±\˝À ‘·«]‘·>‹∑ q
ñbÕ~Ûì ø£*Œ+#·&ÜìøÏ <äèwæìº kÕ]+#ê*‡ ñ+~.
12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ dü‘·«s¡, düTdæús¡,n~Ûø£ dü$Tà[‘· eè~Δ |ü≥¢ <äèwæºì πø+ÁBø£]+∫+~.
Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£s¡Ô\ Á|üø±s¡+ Á|ü»\ Ä]úø£, kÕe÷õø£ dæú‹>∑‘·T\˝À düeTÁ>∑ ÁbÕ‹|ü~ø£q yÓTs¡T>∑T<ä˝Ò \ø£å´+
nsTTq|ü&ÉT, á \øå±´ìï kÕ~+#·&+É ø√dü+ s¬ +&ÉT ø±s¡D≤\qT #ÓbÕŒ*‡q nedüs+¡ ñ+~. yÓTT<ä{~Ï ,
ˇø£yfi˚ ¯ eè~Δ Á|üÁøÏjT· dü$Tà[‘·yTÓ ‘Æ ˚ yÓTT‘·+Ô ñ‘·Œ‹Ô, Ä<ëj·T+˝Àì uÛ≤Ø $düsÔ D¡ ≈£î GDP jÓTTø£ÿ y˚>e∑ +‘·yTÓ qÆ
eè~Δ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. |ò*ü ‘·+>±, ñbÕ~Û neø±XÊ\ ø√dü+ GDP ˝À y˚>∑e+‘·yÓTÆq eè~Δ n‘·´+‘·
ÄeX¯´ø£+. BìøÏ >±qT Ç‘·s¡ Ä<ëj·÷\qT ô|+bı+~+#·Tø=H˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT n~Ûø£ yÓTT‘·+Ô ˝À >∑\
Á|üC≤˙ø±ìøÏ \uÛ´Ñ |üs#¡ · >∑*–‘˚ Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\T Á|ü‘´· ø£+å >± ô|s¡>&∑ ÜìøÏ nkÕÿs¡+ ñ+≥T+~.
s¬ +&Ée~, eTVü‰‘·à>±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT d”ÿyéT (MGNREGS), düs«¡ •øå± nuÛj Ñ ÷· Hé (SSA),
eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+ (MDMs), düMTø£è‘· u≤\\ n_Ûeè~Δ ùde\T (ICDS), C≤rj·T Á>±MTD yÓ’<ä´
$TwüHé (NRHM) yÓTT<ä˝…’q ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q |ü<∏äø±\≈£î ñ|üj·TTø£ÔyÓTÆq $‘êÔìï πø{≤sTT+#·&É+ e\¢
dü‘«· s¡ eè~Δ, n~Ûø£ sêã&ÉT\qT ñ‘·Œqï+ #˚jT· &ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ‘É êsTT.
6.10 kÕsê+X¯+
neT\T˝À ñqï y˚‘·q πs≥T e<äΔ e´øÏÔøÏ |üì #˚j·÷\H˚ ø√]ø£ ñqï|ü{Ïø° n‘·ìøÏ ñ<√´>∑
neø±X¯+ \uÛ´Ñ + ø±ø£b˛e&ÜH˚ï ìs¡T<√´–‘· nì n+{≤s¡T. ìs¡T<√´–‘· |ü\T s¡÷bÕ\T>± ñ+≥T+~. n$:
ì]à‹ dü+ã+~Û‘· ìs¡T<√´–‘·, n\Œ¤ ñ<√´–‘·, Á|ü#Ã· q¤ ï ìs¡T<√´–‘·, ãVæ≤s¡+>∑ ìs¡T<√´–‘·, $<ëé+‘·T\
ìs¡T<√´–‘·, dü+|òTü èwü˜ ìs¡T<√´–‘·, ãTT‘·T>∑‘· ìs¡T<√´–‘·, #·Áø°jT· ìs¡T<√´–‘·, kÕ+πø‹ø£|sü y¡ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘·,
eT]j·TT nqT<√´–‘·. kÕ<Ûës¡D dæú‹ >∑\ ìs¡T<√´–‘·, yês¡|üs¡yÓTÆq dæú‹ >∑\ ìs¡T<√´–‘·, s√EyêØ dæú‹
>∑\ ìs¡T<√´–‘· nH˚ eT÷&ÉT eTTKýÓTqÆ uÛ≤eq\ Ä<Ûës¡+>± ìs¡T<√´–‘ê kÕúsTT\qT eT~+|ü⁄ #˚kÕÔsT¡ .
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì ìs¡T<√´–‘· #ê˝≤ es¡≈î£ ì]à‹ dü+ã+~Û‘· dü«uÛ≤e+ ø£\~>± ñ+≥T+~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À
ø£+fÒ |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ ìs¡T<√´–‘· sπ ≥T¢ n~Ûø+£ >± ñHêïsTT nH˚ $wüjT· + ìs¡T<√´–‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫q
100
<ä‘êÔ+X¯ düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± ns¡úeTe⁄‘·T+~. ñbÕ~Û s¡Væ≤‘· eè~Δ, ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ˝À ô|s¡T>∑T<ä\, Á|ü‹≈£L\
kÕ+πø‹ø£‘,· Á|ü‹≈£L\ $<ëéédü,ú qe« Ä]úø£ düs∞¡ ø£sD¡ $<ÛëHê\T uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ìs¡T<√´–‘·≈î£ >∑\
Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤\T. n˝ÀŒ<Û√´–‘·, ù|<ä]ø±ìï ìs¡÷à*+#·&+É ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·«+ |ü\T#·s´¡ \qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ
rdüTø=qï~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î SFDA, RLEGP eT]j·TT MGNREGA yÓTTˆˆ>∑T ˝≤+{Ï |ü\T |ü<∏äø±\qT
Á>±MTD, |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À Á|üyX˚ ô¯ |{Ïº neT\T #˚jT· &ÜìøÏ Á|üjT· ‘êï\T »]>±sTT. ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q≈£î,
ñbÕ~ ø£\Œq≈£î á |ü<øä∏ ±\T ñ<Δ̊•+#·ã&çq$>± #Ó|Œü e#·TÃ.

1. $düèÔ ‘ês¡+Δ <äècÕº´ neT\T˝À ñqï y˚‘q· sπ ≥T e<äΔ ˇπø e´øÏøÔ Ï |üì #˚j÷· \H˚ ø√]ø£ ñqï|ü{Ïø,°
n‘·ìøÏ ñ<√´>∑ neø±X¯+ \uÛ´Ñ + ø±ø£b˛e&ÜH˚ï ìs¡T<√´–‘·>± ìs¡«∫+#·e#·TÃ.
2. ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏjT· \˝À nedüse¡ Tj˚T´ ÁXÊ$T≈£î\ ø£+fÒ m≈£îÿe eT+~ ñ+fÒ yê]ì Á|ü#Ã· q¤ ï ìs¡T<√´>∑T\T
nì n+{≤s¡T. |üì#˚dTü qÔ ï yÓTT‘·+Ô ÁXÊ$T≈£î˝À¢ ø=+‘· eT+~ì ‘=\–+∫q|ü{Ïø° ñ‘·Œ‹Ô @ e÷Á‘·+
‘·>∑Z<äT. n˝≤+{Ï yê]ì Á|ü#·Ã¤qï ìs¡T<√´>∑T\T nì n+{≤s¡T. Á|ü#·Ã¤qï ìs¡T<√´– ñbÕ+‘·
ñ‘êŒ<äø‘£ · X¯Sq´+>± ñ+≥T+~. n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝Àì eékÕsTTø£ s¡+>∑+˝À á
s¡øy£ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘· n~Ûø+£ >± ñ+≥T+~.
3. ì]à‹ dü+ã+~Û‘· ìs¡T<√´–‘· <˚X|¯ ⁄ü Ä]úø£ ì]à‹‘√ dü+ã+<Û+ä ø£*–q~>± ñ+≥T+~. ‘·«]‘·>‹∑ q
ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤, yê]˝À >∑eTqo\‘· ˝Òø£b˛e&É+ e\¢ ÁXÊ$Tø£ &çe÷+&é ø£+fÒ ÁXÊ$Tø£ dü|ü¢jYT
n~Ûø+£ >± ñ+&É≥+ e\¢ Ä]úø£ eédü˝ú À ìs¡T<√´–‘· düeTdü´ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. eT÷\<Ûqä dü+#·jT· q
sπ ≥T ‘·≈î£ ÿe>± ñqï+<äT e\¢ ñ<√´>∑ neø±XÊ\T |ü]$T‘·+>± ñ+{≤sTT. á s¡øy£ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘·
Bs¡øÈ ±*ø£ dü«uÛ≤yêìï ø£*– ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì ìs¡T<√´–‘· Á|ü<ëÛ q+>± á ø√e˝ÀøÏ edüT+Ô ~.
4. ìs¡T<√´–‘·≈£î >∑\ Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤\T : (i) ñbÕ~Û s¡Væ≤‘·eè~Δ— (ii) ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ˝Àì ô|s¡T>∑T<ä\—
(iii) Á|ü‹≈£L\ kÕ+πø‹ø£‘—· (iv) Á|ü‹≈£L\yÓTÆq $<ë´ eédüú, eT]j·TT (v) qe´ Ä]úø£ düs∞¡ ø£sD¡
$<Ûëq+.
5. ìs¡T<√´–‘· düeTdü´ e\¢ ø£*>π Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ |üs´¡ ekÕHê\T: (i) e÷qe eqs¡T\qT ø√˝ÀŒe&É+—
(ii) ù|<ä]ø£|⁄ü ô|s¡T>∑T<ä\— (iii) kÕ+|òTæ ø£ düeTdü´\T— (iv) sê»ø°jT· ndæsú ‘¡ —· (v) ÁX¯eT <√|æ&—ç (vi)
Jeq Á|üe÷D kÕúsTT˝À ‘·>T∑ <Z \ä — (vii) ñ<√´>∑ e´‘ê´kÕ\T— eT]j·TT (viii) HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ñ|üj÷Ó –‘·qT
ø√˝ÀŒe&É+.
6. 1973˝À uÛ>Ñ e∑ r ø£$T{Ï ìy˚~ø£ Á|ü#T· ]‘·yTÓ qÆ |üŒ{Ï qT+∫ ñbÕ~Û ø£\Œq≈£î, n\Œ¤ ñ<√´–‘· ìs¡÷à\q≈£î
Á|üuTÑÛ ‘·«+ rdüTø=qï #·s´¡ \T— (i) Á>±MTD |ü<øä∏ ±\T— (ii) ñbÕ+‘· s¬ ‘’ T· \, eékÕsTTø£ ÁXÊ$T≈£î\
n_Ûeè~Δ dü+dü—ú (iii) düqïø±s¡Ts¬ ‘’ T· \ n_Ûeè~Δ dü+dü\ú T— (iv) düMTø£è‘· KTwæÿ eékÕsTTø£ uÛ÷Ñ $T
n_Ûeè~Δ— (v) »eVü≤sY Á>±eT düeTè~Δ jÓ÷»q (JGSY)— (vi) dü«s¡í »j·T+‹ Á>±yéT düs√CŸ >±sY jÓ÷»q
(SGSY)— eT]j·TT (vii) dü«s¡í »j·T+‹ cÕVü≤ (viii) s√CŸ>±sY jÓ÷»q (SJSY) yÓTT<ä\>∑Tq$.
101
1. ìs¡T<√´–‘·≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT |ü]o*+#·TeTT.
2. ìs¡T<√´–‘· jÓTTø£ÿ |üs¡ékÕHê\qT #·]Ã+#·TeTT.
3. ìs¡T<√´–‘· uÛ≤eq\qT $e]+#·TeTT.
4. ìs¡T<√´–‘· düeTdü´qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ ¬>’ø=H˚ #·s¡Ã\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
5. Á|ü#·Ã¤qï ìs¡T<√´–‘·, n˝ÀŒ<√´–‘·\qT $uÛÒ~Û+#·TeTT.
1. ìs¡T<√´–‘· uÛ≤eqqT ìs¡«∫dü÷Ô, $$<Ûä s¡ø±˝…’q ìs¡T<√´–‘·\qT e]í+#·TeTT.
2. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì ìs¡T<√´–‘· n+#·Hê\qT |ü]o*+#·TeTT.
3. ìs¡T<√´–‘· düeTdü´≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT, |üs¡ékÕHê\qT $X‚¢wæ+#·TeTT.
4. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ìs¡T<√´–‘· düeTdü´qT ìs¡÷à*+#·&É+ ø=s¡≈£î>±qT ne\+_Û+#˚ |ü\T s¡ø±˝…’q
$<Ûëq|üsy¡ TÓ qÆ #·s´¡ \qT $X¯Bø£]+#·TeTT.
III. \øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\T
1. e´≈£î\Ô dü«j·T+ ñbÕ~ÛøÏ Á|ü‘´˚ ø£+å >± dü+ã+~Û+∫q |ü<øä∏ +£ @~?
m) |üìøÏ ÄVü‰s¡ |ü<øä∏ +£ (Food for Work) _) j·THé.ÄsY.Ç.|æ (NREP)
dæ) |æ.j·T+.ÄsY.yÓ’ (PMRY) &ç) Áf…ÆCÒyéT (TRYSEM)
2. uÛ≤s¡‘· <˚X|¯ ⁄ü ìs¡T<√´–‘· ÁbÕ<∏$ä Tø£+>± á ø√e≈£î dü+ã+~Û+∫q~>± ñ+≥T+~.
m) #·Áø°j·T|üs¡yÓTÆq ìs¡T<√´–‘· _) dü+|òüTèwü̃ ìs¡T<√´–‘·
dæ) ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘· &ç) ô|$’ @$j·T÷q÷ ø±e⁄
3. Á|ü#·Ã¤qï ìs¡T<√´–‘· M]øÏ e]ÔdüTÔ+~.
m) y˚‘q· ÁX¯eT _) ≈£î≥T+ã ÁX¯eT dæ) u≤\\ ÁX¯eT &ç) ô|$’ nìïj·T÷
4. dü+|òTü èwü̃ ìs¡T<√´–‘· á <˚XÊ\˝À kÕ<Ûës¡D <äè^«wüjT· +>± ñ+≥T+~.
m) n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T _) n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\T
dæ) kÕeTýê<ä <˚XÊ\T &ç) ô|$’ @$j·T÷q÷ ø±e⁄
102
5. q÷‘·q kÕ+πø‹ø£‘q· T Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É e\¢ kÕúq#·\q+ #Ó+<˚ ÁXÊ$T≈£î\qT á $<Û+ä >± ù|s√ÿ+{≤s¡T:
m) $<ë´|üs¡yÓTÆq ìs¡T<√´–‘· _) #·Áø°j·T|üs¡yÓTÆq ìs¡T<√´–‘·
dæ) kÕ+πø‹ø£|üs¡yÓTÆq ìs¡T<√´–‘· &ç) ãTT‘·T>∑‘· ìs¡T<√´–‘·
düe÷<ÛëHê\T: 1) &ç 2) dæ 3) _ 4) _ 5) dæ
B. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. ìs¡T<√´–‘· <˚X|¯ ⁄ü Ä]úø£ ì]à‹‘√ dü+ã+~Û+∫q~>± ñ+≥T+~.
2. ìs¡T<√´–‘· rs¡T jÓTTø£ÿ ñbÕ+‘· ñ‘êŒ<äø‘£ · X¯Sq´+>± ñ+&˚ <ëìì
ìs¡T<√´–‘· nì n+{≤s¡T.
3. ìs¡T<√´–‘· øπ e\+ ‘ê‘êÿ*ø£ ìs¡T<√´–‘·>± e÷Á‘·yT˚ ñ+≥T+~.
4. q÷‘·q kÕ+πø‹ø£‘q· T Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É e\¢ kÕúq #·\q+ #Ó+<˚ ÁXÊ$T≈£î\qT
ìs¡T<√´–‘· nì n+{≤s¡T.
5. C.D.S. n+fÒ .
düe÷<ÛëHê\T: 1) ì]à‹|üs¡yÓTÆq— 2) Á|ü#·Ã¤qï— 3) dü+|òüTèwü̃— 4) kÕ+πø‹ø£|üs¡yÓTÆq— 5) es¡Ôe÷q s√Eyê]
dæ‹ú (Current Daily Status)
C. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
m) ø£eT÷´ì{° &Óe\|tyTÓ +{Ÿ |ü<øä∏ +£ i) 2006
_) TRYSEM ii) 1980
dæ) IRDP iii) 2005
&ç) »q˙ düTs¡ø±å jÓ÷»q iv) 1979
Ç) MGNREGS v) 1952
düe÷<ÛëHê\T: m) v _) iv dæ) ii &ç) i Ç) iii

6.13 |ü<äø√X¯+
1. ÁbÕe÷DÏø£ e´øÏÔ dü+e‘·‡s¡+ : ˇø£ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À 273 s√E˝À¢ Á|ü‹s√E ˇø£ e´øÏÔ 8 >∑+≥\T
|üì#˚jT· &É+qT ÁbÕe÷DÏø£ e´øÏÔ dü+e‘·‡s¡+ nì n+{≤s¡T.
2. n\Œ ñ<√´–‘·: ÁXÊ$T≈£î\ n\Œñ<√´–‘· n+fÒ yê]øÏ |üì <=s¡T≈£î‘·T+~, ø±ì yê] X¯øÔÏ kÕeTsêú´\T
n_Û\wüDj ° T· yÓTqÆ Ø‹˝À ñ|üj÷Ó –+#·ã&Ée⁄.
3. ãTT‘·T>∑‘· ìs¡T<√´–‘· : ãTT‘·Te⁄\˝À e÷s¡TŒ\qT nqTdü]+∫ &çe÷+&é ˝À #√≥T #˚dTü ø=H˚ e÷s¡TŒ\
e\¢ @s¡Œ&˚~ ãTT‘·T>∑‘· ìs¡T<√´–‘·.
4. $<ë´j·TT‘· ìs¡T<√´–‘·: $<ä´ Hê]®+∫ ˝Ò<ë ‘·ØŒ¤<Tä bı+~, HÓ|’ ⁄ü D´‘·qT ø£*– ñqï e´øÏøÔ Ï n‘·ì
103
ns¡Ω‘\· ≈£î nqT>∑TD+>± ñ<√´>∑+ <=s¡øì£ #√, <ëìì $<ë´j·TT‘· ìs¡T<√´–‘· nì n+{≤s¡T.
5. ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘· : ‘·«]‘·>‹∑ q ô|s¡>T∑ ‘·Tqï »Hêu≤, yê]˝À >∑eTqo\‘· ˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢
ÁXÊ$Tø£ &çe÷+&é ø£+fÒ ÁXÊ$Tø£ düô|j¢ TY n~Ûø+£ >± ñ+&É≥+ e\¢ Ä]úø£ eédü˝ú À @s¡Œ&˚ ìs¡T<√´–‘·qT
ì]à‹|üsy¡ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘·>± ù|s=ÿ+{≤s¡T.
6. Á|ü#·Ã¤qï ìs¡T<√´–‘·: ˇø£ Çe«ã&çq |üìì nedüsêìøÏ $T+∫q e´≈£îÔ\T #˚j·T&Üìï Á|ü#·Ã¤qï
ìs¡T<√´–‘· nì n+{≤s¡T. Çø£ÿ&É ÁXÊ$T≈£î\ ñbÕ+‘· ñ‘êŒ<äø‘£ · X¯Sq´+>± ñ+≥T+~. ÁXÊ$T≈£î\T
|üì #˚dTü qÔ ï≥T¢ ø£qã&É‘ês¡T, ø±ì ø±e\dæq+‘· |üì ñ+&É<Tä .
7. nqT<√´–‘· : nqT<√´–‘· dæú‹˝À Á|ü»\T ìs¡T<√´>∑T\T ø±e#·TÃ ˝Ò<ë dü+Á|ü<ëj·T ndü+|òüT{Ï‘·
s¡+>∑+˝À |üì #˚d÷ü +Ô &Ée#·TÃ. á s¡øy£ TÓ qÆ ìs¡T<√´–‘· n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝ÀH˚ ñ+≥T+~.
6.14 #·<äee\dæq |ü⁄düøÔ ±\T

1. Jean Dreze and Amartya Sen (2013). An Uncertain Glory, India and its contradictions,
Allen Lane.
2. Lekhi, R.K (2003): The Economics of Development and Planning, Kalyani Publishers,
New Delhi.
3. Misra & Puri (2005) Economics of Development and Planning, Himalaya Publishing
House, New Delhi.
4. Misra & Puri (2018) Indian Economy, 36th Revised Edition. Himalaya Publishing House,
New Delhi.
5. Prathyogita Darpan (2018). General Studies- Indian Economy.
6. Ruddar Datt & K.P.M Sundaram (2018) - Indian Economy, 73rd Revised Edition.
104
K+&É+` III
eékÕj·T s¡+>∑+
á K+&É+˝À eékÕj·T s¡+>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô, ñ‘êŒ<äø‘£ ,· Vü≤]‘·
$|ü¢e+, uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\T eT]j·TT M{Ï Á|üuÛ≤yê\T, eékÕj·T $‘·Ô+, e÷¬sÿ{Ï+>¥, <Ûäs¡\T eT]j·TT
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘· nH˚ n+XÊ\qT #·]Ã+#·&yÉ TÓ qÆ ~.
uÛ≤>∑+ ` 7 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯ eékÕj·T s¡+>∑ dü«s¡÷|ü+, uÛÑ÷dü+düÿD\T eT]j·T Vü≤]‘· $|ü¢e+
uÛ≤>∑+ ` 8 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eékÕj·T dü+øå√uÛÑ+ eT]j·TT ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·
uÛ≤>∑+ ` 9 : eékÕj·T $‘·Ô+, e÷¬sÿ{Ï+>¥ eT]j·TT <Ûäs¡ ìs¡íj·T+
105
uÛ≤>∑+-7: uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ eékÕj·T s¡+>∑ dü«s¡÷|ü+, uÛ÷Ñ dü+düÿD\T eT]j·T
Vü≤]‘· $|üe¢ +
$wüjT· Áø£eT+
7.0 \øå±´\T
7.1 |ü]#·j·T+
7.2 kÕ«‘·+Å‘ê´ìøÏ |üPs¡«+ eékÕj·T s¡+>∑ dü«s¡÷|ü+
7.3 kÕ«‘·+Å‘·´+ ‘·s¡Tyê‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À uÛÑ÷dü+düÿs¡D\T
7.3.1 eT<Ûäés¡TÔ\ ‘=\–+|ü⁄
7.3.2 øö\T dü+düÿs¡D\T
7.3.3 1960 ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À yÓTT<ä{Ï sö+&é uÛÑ÷>∑]wüº |ü]$T‹ #·{≤º\T
7.3.4 1970 ¬s+&Ée sö+&é uÛÑ÷>∑]wüº |ü]$T‹ eT]j·TT uÛÑ÷$T |ü+|æD°
7.3.5 uÛÑ÷dü+düÿs¡D\ neT\T˝À ˝ÀbÕ\T
7.4 Vü≤]‘· $|üy¢ êìøÏ |üPs¡«+ eékÕj·T n_Ûeè~Δ
7.4.1 Vü≤]‘· $|ü¢e+ neT\T, neX¯´ø£‘·
7.4.2 Vü≤]‘· $|ü¢e+ - kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ $düÔs¡D
7.5 |ü+≥\ rs¡T eT]j·TT eTTKýÓTÆq |ü+≥\ ñ‘êŒ<äø£‘·
7.6 Vü≤]‘· $|üe¢ + - e´j·÷\T
7.7 ÁbÕ+rj·T ndüeT‘Í\´‘· eT]j·TT ø£eπsCŸ
7.8 Vü≤]‘· $|üe¢ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ e\¢ kÕ~Û+∫q Á|ü>‹∑
7.9 kÕsê+X¯+
7.12 |ü<äø√X¯+
7.0 \øå±´\T
kÕ«‘·+Å‘ê´ìøÏ |üPs¡«+ eékÕj·T s¡+>∑ dü«s¡÷bÕìï $e]+#·&+É , eT]j·TT kÕ«‘·+Á‘êq+‘·s+¡
uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T eT]j·TT Vü≤]‘· $|üe¢ + ø±\+˝À eékÕj·T s¡+>∑+ dæ‹ú >∑‘T· \qT $e]+#·&+É á
106
uÛ≤>∑+ jÓTTø£ÿ ñ<Δ̊X¯+.
á uÛ≤>±ìï #·~$q ‘·sT¡ yê‘· MTs¡T:
1. eékÕj·T s¡+>∑+‘√ dü+dü\ú T eT]j·TT kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ jÓTTø£ÿ |üsd¡ Œü s¡ dü+ã+<Ûëìï ns¡+ú
#˚düTø=+{≤s¡T.
2. kÕ«‘·+Å‘ê´ìøÏ |üPs¡«+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ eékÕj·T s¡+>∑ dü«s¡÷|ü+ >∑÷]Ã ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
3. kÕ«‘·+Å‘´· + ‘·sT¡ yê‘· #˚|{ü qºÏ uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\qT ne˝Àø£q+ #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
4. Vü≤]‘· $|ü¢yêìøÏ |üPs¡«+ eékÕj·T s¡+>∑ |üìrs¡TqT $X‚¢wækÕÔs¡T.
5. Vü≤]‘· $|üe¢ ø±\+˝À eékÕj·T s¡+>∑+ n_Ûeè~Δ rs¡T‘ÓqTï\qT n+#·Hê y˚jT· >∑\T>∑T‘ês¡T.
7.1 |ü]#·j·T+
ˇø£<X˚ ¯ Ä]úø£ eédü˝ú À eékÕj·T s¡+>∑+ n_Ûeè~Δ, eékÕj·T dü«s¡÷|ü+˝Àì e÷s¡TŒ\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç
e⁄+≥T+~. n{≤¢>π eékÕj·T s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ dü«s¡÷|ü+ <ëì˝Àì dü+dü\ú T eT]j·TT uÛ÷Ñ dü+ã+<Ûë\ô|’
Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. eékÕj·T dü«s¡÷bÕìï ã{Ïº eékÕj·T kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·T+~.
kÕ+π≈‹ø£‘· nH˚~ ø=‘·Ô ñ‘·Œ‹Ô kÕ<ÛHä ê\qT ø£ìô|≥º&ÜìøÏ ˝Ò<ë yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
kÕ<Ûës¡D+>± kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ kÕe÷õø£ dü+düú\T eT]j·TT sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\ <ë«sê
ìj·T+Á‹+#·ã&ÉT‘êsTT. nsTT‘˚ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ ≈£L&Ü dü+dü\ú qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü +Ô ~. n+<äTe\q,
kÕ+π≈‹ø£‘· eT]j·TT dü+dü\ú eT<Û´ä |üsd¡ Œü s¡ #·s´¡ ñ+≥T+~. |üsd¡ Œü s¡ #·s´¡ qT á ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ns¡+ú
#˚dTü ø√e#·TÃqT. uÛ÷Ñ kÕ«eT´ düe÷»+˝À, uÛ÷Ñ kÕ«eT´ dü+dü\ú T, kÕ<Ûës¡D+>± kÕ+π≈‹ø£ |ü⁄s√>∑‹ì düeTà‹+#·e⁄.
nsTT‘˚ dü+kÕú>∑‘· e÷s¡TŒ\qT uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\T, |üs¡|ü‹ eT]j·TT e÷¬sÿ{Ï+>¥ dü+düú\ <ë«sê Á|üy˚X¯ô|&ç‘˚,
kÕ+π≈‹ø£ e÷s¡TŒ≈£î Áù|s¡D ñ+≥T+~. Bìì eékÕj·T n_Ûeè~ΔøÏ eTT+<ädüTÔ wüs¡‘·T\T>± C≤q‡ ºHé
eT]j·TT yÓT\¢sY (1961) ù|s=ÿHêïs¡T. kÕ+π≈‹ø£ e÷s¡TŒ |ü⁄s√>∑‹˝À ñqï ‘·sê«‘·, Ç~ dü+dü\ú ˝À e÷s¡TŒ\qT
‘ÓdTü +Ô ~. ‘·<ë«sê, s¬ ‘’ T· \T eékÕj·÷ìï kÕeT÷Væ≤ø£ ˝Ò<ë düV≤ü ø±s¡ eékÕj·T+ |ü<‹Δä ˝À ø=qkÕ–+#˚
M\T+~. nsTT‘˚ e÷s¡TŒ jÓTTø£ÿ Á|üÁøÏjT· \T m\¢yfi˚ ˝¯ ≤ nqT≈£÷\+>± ñ+&Éøb£ ˛e#·TÃqT. eékÕj·T dü+dü\ú ˝À,
eékÕj·T kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„Hêìï d”«ø£]+#·&ÜìøÏ uÛ÷Ñ kÕ«eT´ j·÷»e÷q´+˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ\T eTTKýÓTqÆ $.
Ä<ÛäTìø£ eékÕj·T kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„Hêìï wæ¬>yÓ÷∫ (Shigemochi) Hê\T>∑T esêZ\T>±
$uÛõÑ +∫Hê&ÉT. 1. ôV≤’ Á&√˝≤õø£˝Ÿ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+, 2. yÓTø±ìø£˝Ÿ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+, 3. ãjÓ÷
≈¬ $Tø£˝Ÿ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ 4. ìsê«Vü≤ø£ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+. ôV≤’ Á&√˝≤õø£˝Ÿ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„Hêìï,
ÁX¯eTqT ø£*– ñqï ìsê«Vü≤ø£ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„Hêìï, yÓTø±ìø£˝Ÿ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+˝À e÷qe eT÷\<Ûqä
ìsêàD+˝À uÛ≤>∑+>± #˚]Ãq≥¢sTT‘˚, Ä<ÛTä ìø£ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„Hêìï s¬ +&ÉT esêZ\T>± e÷Á‘·yT˚ ù|s=ÿqe#·TÃqT.
n$: 1. yÓTø±ìø£˝Ÿ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ 2. ãjÓ÷ ≈¬ $Tø£˝Ÿ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+. uÛÖ‹ø£ eT]j·TT Ç+»˙]+>¥
XÊÅkÕÔ\#˚ n+~+#·ã&çq yÓTø±ìø£˝Ÿ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+, eT÷\<Ûqä -kÕ+Á<ä‘‘· √ ≈£÷&ÉT≈£îqï~. BìøÏ dæsú ¡
eT÷\<Ûqä + n~Ûø£ yÓ÷‘ê<äT˝À ø±e*dæe⁄+≥T+~. s¡kÕj·Tq XÊÅd+Ôü eT]j·TT JeXÊÅkÕÔ\ düV≤ü ø±s¡+‘√
n+~+#·ã&çq ãjÓ÷ ¬≈$Tø£˝Ÿ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+, s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T, |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\T, ø£\T|ü⁄
107
dü+Vü‰s¡ø±\T yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì ÇdüT+Ô ~. Ç~ uÛ÷Ñ $T ø√˝ÀŒsTTq kÕsêìï ‹]– bı+<ä&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
n{≤¢π> yÓTTø£ÿ\qT yê´<ÛäT\T eT]j·TT ‘Ó>∑Tfi¯fl qT+&ç s¡øÏådüTÔ+~. ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ yÓTTø£ÿ\
jÓTTø£ÿ »qT´XÊÅdüÔ+ô|’ |üì#˚düTÔ+~. Ç~ n~Ûø£ ~>∑Tã&çøÏ <√Vü≤<ä|ü&É&Éy˚T >±≈£î+&Ü, ÁX¯eT kÕ+Á<ä‘·‘√
≈£÷&ÉT≈£îqï~.
j·÷+Á‹ø£ (yÓTø±ìø£˝Ÿ) kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+, eT÷\<Ûqä -kÕ+Á<ä‘>· ± |ü]>∑D+Ï #·ã&ÉT‘·Tqï|üŒ{Ïø,°
uÛÑ÷$T Ä<ë eT]j·TT düø±\+˝À ÁX¯eTqT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e+{Ï πøåÁ‘·kÕúsTT |ü+≥\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
ãVüQfi¯ |ü+≥\≈£î <ë]rkÕÔsTT. n<˚ $<Û+ä >±, ÁX¯eT kÕ+Á<ä‘· Je-s¡kÕj·Tq (ãjÓ÷-¬≈$Tø£˝Ÿ) kÕ+π≈‹ø£
|ü]C≤„q+ ≈£÷&Ü ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø±\T eT]j·TT ø£\T|ü⁄ dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\qT ñ|üj÷Ó –+#·&+É <ë«sê
kÕ<ÛäýÓTÆq+‘· y˚Ts¡ ÁX¯eTqT Ä<ë #˚düTÔ+~. #ê]Á‘ê‘·àø£+>± >∑eTìùdÔ, j·÷+Árø£s¡D |ü⁄s√>∑‹ ÁX¯eTqT Ä<ë
#˚ùd Á|ü<ëÛ q n+X¯+. n{≤¢>π uÛ÷Ñ $Tì Ä<ë #˚ùd Á|ü<ëÛ q n+X¯+ Je (biological innovations) Ä$wüÿs¡D\T.
@ Ä]úø£ eédüú˝ÀHÓ’Hê Ä]úø±_Ûeè~Δ˝À eékÕj·T s¡+>∑+ eTTKýÓTÆq bÕÁ‘· b˛wædüTÔ+~. n{≤¢π>
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ≈£L&Ü eékÕj·T s¡+>∑+ Ä]úø±_Ûeè~ΔøÏ nH˚ø£ $<Ûë\T>± <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. eékÕj·T
s¡+>∑+ Ä]úø±_Ûeè~ΔøÏ &çe÷+&ÉT yÓ’|ü⁄ qT+&ç eT]j·TT düô|¢Ì yÓ’|ü⁄ qT+&ç Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd ø±s¡ø±\T
ñHêïsTT. düô|¢Ì yÓ’|ü⁄ qT+&ç 1. eékÕj˚T‘·s¡ s¡+>±ìøÏ #Ó+~q ø±]à≈£î\≈£î ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T düô|¢Ì #˚düTÔ+~
2. eékÕj·T Ä<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT\≈£î eTT&ç|<ü ësêú\qT (|ü‹,Ô #Ós≈¡ î£ yÓTT<ä˝q’… $) düô|Ì¢ #˚dTü +Ô ~ 3. eékÕj˚T‘·s¡
s¡+>±\≈£î ø±]à≈£î\qT ‘·s¡*düTÔ+~. 4. ìj·T$T‘· Ä]úø£ eédüú˝À (closed economy) $T>∑T\TqT
ùdø£]+#·&É+ <ë«sê ˝Ò<ë eékÕj·T edüTÔe⁄\qT m>∑TeT‹ #˚j·T&É+ <ë«sê, $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´+
dü+bÕ~+#·&É+ <ë«sê eékÕj˚T‘·s¡ s¡+>±ìøÏ eT÷\<Ûäq+ n+~düTÔ+~. &çe÷+&é yÓ’|ü⁄ qT+&ç 1.
eékÕj˚T‘·s¡ s¡+>±\˝À ‘·j·÷¬s’q edüTÔe⁄\≈£î &çe÷+&ÉTqT düèwæºdüTÔ+~. 2. HYV $‘·ÔHê\T, ms¡Te⁄\T,
ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\T, eékÕj·T |üìeTT≥T¢, j·T+Á‘ê\T eT]j·TT Ç‘·s¡ eékÕj·T ñ‘êŒ<äø±\≈£î
&çe÷+&ÉTqT ø£\T>∑CdÒ Tü +Ô ~.
7.2 kÕ«‘·+Å‘ê´ìøÏ |üPs¡«+ eékÕj·T s¡+>∑ dü«s¡÷|ü+

Ä+π>¢j·TT\T uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï ÄÁø£$T+#·T≈£îqï ‘·sê«‘· eTq<˚X¯ uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú˝À rÁeyÓTÆq
e÷s¡TŒ\qT Á|üyX˚ ô¯ |{ÏHº ês¡T. Ç+<äT˝À ÁbÕ<∏$ä Tø£yTÓ qÆ ~ Á>±eT düe÷»+ jÓTTø£ÿ bÕ‘· ìsêàD+ $∫Ã¤qï+
ø±e&É+. BìøÏ ø=+‘·yT˚ s¡ Á_{Ïwt yês¡T 1793-1850 eT<Û´ä ø±\+˝À Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº ø=‘·Ô uÛ÷Ñ kÕ«eT´ |ü<‹Δä
ø±s¡D+ ø±>±, eTs=ø£ ø±s¡D+ 1850-1947 eT<Û´ä , nq>± 19e X¯‘êã›+ ∫e]˝À eT]j·TT 20e
X¯‘êu≤›\ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À yêDÏ»´ eékÕj·T+ $dü]Ô +#·&+É . 1757 bÕ¢d‡” j·TT<ä+Δ ‘·sT¡ yê‘·, ádtº Ç+&çj÷·
ø£+ô|˙ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ n+‘·{≤ ‘·eT bÕ\qqT $dü]Ô +#·&+É ÁbÕs¡+_Û+∫+~. uÛ÷Ñ $T e÷Á‘·yT˚ ñ‘êŒ<äø£
s¡+>∑+ ø±e&É+ e\q, ádtº Ç+&çj÷· ø£+ô|˙ yê] ôdì’ ø£ eT]j·TT bÂs¡ |ü]bÕ\Hê e´j·÷ìøÏ eékÕj·÷ìï
Ä<ëj·T eqs¡T>± >∑T]Ô+∫+~. yês¡T ‘·÷s¡TŒ uÛ≤s¡‘· uÛ÷Ñ uÛ≤>±\˝À, »MT+<ëØ |ü<‹Δä ˝Àì XÊX¯«‘· |ü<‹Δä ì
(Permanent Settlement) Á|üy˚X¯ô|{ÏºHês¡T. uÛÑ÷$Tô|’ XÊX¯«‘· Vü≤≈£îÿ\Tqï »MT+<ës¡T¢ edü÷˝…’q •düTÔ˝À
@&Ée uÛ≤>±ìï ‘·eT e<ä› e⁄+#·Tø=ì $T>∑‘ê uÛ≤>∑+ ádtº Ç+&çj÷· ø£+ô|˙øÏ #Ó*+¢ #˚yês¡T. <äøDåÏ eT]j·TT
bÕXÊÃ‘·´ uÛÑ÷uÛ≤>±\˝À, ¬s’‘ê«Ø |ü<äΔ‹ì Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. Bì Á|üø±s¡+ ùd<ä´+#˚ùd ¬s’‘·T\‘√ ádtº Ç+&çj·÷
ø£+ô|˙ Á|ü‘´· ø£å dü+ã+<Û+ä ø£*–e⁄+&ç •düTÔ edü÷\T #˚ùd~. yêj·TTe´ uÛ÷Ñ uÛ≤>±\˝À eTVü≤fi≤«Ø |ü<‹Δä ì
108
neT\T #˚XÊs¡T. Bì˝À Á>±eT ô|<ä\› T ádtº Ç+&çj÷· ø£+ô|˙øÏ •düTqÔ T #Ó*+¢ #˚ u≤<Û´ä ‘·qT d”«ø£]+#ês¡T.
nsTT‘˚ ‘·sê«‘· ø±\+˝À e&û¶ yê´bÕs¡T\ ÁbÕeTTK´‘· ô|s¡>∑&É+, ¬s’‘·T\T düø±\+˝À s¡TD≤\T ‹]–
#Ó*+¢ #·øb£ ˛e&É+ e\q yês¡T s¬ ‘’ T· \ uÛ÷Ñ eTT\qT kÕ«BÛq+ #˚dTü ø=Hêïs¡T. BìeT÷\+>± s¬ ‘’ ê«Ø eT]j·TT
eTVü≤fi≤«Ø |ü<‘Δä T· \T ≈£L&Ü »MT+<ëØ |ü<‹Δä ˝ÀH˚ ø=qkÕ–HêsTT. ‘·sT¡ yê‘· 1858 qT+&ç 1947 es¡≈î£
Á_{°wt Á|ü‘´· ø£å bÕ\q uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’ yêDÏ»´ eékÕj·÷ìøÏ ã\e+‘·+>± s¡T~›+~. ‘·<ë«sê Ç+>±¢+&é˝À
n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï |ü]ÁX¯eT\≈£î eTT&ç |ü<ësêú\T (|ü‹Ô, #·¬≈ÿs¡, Ç+&ç>√, yÓTT<ä˝…’q$) eTq <˚X¯+ qT+&ç
bı+<ä>∑*–Hês¡T.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T: ªuÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\Tμ nH˚ |ü<+ä , uÛ÷Ñ $TøÏ dü+ã+~Û+∫q dü+kÕú>‘∑ ·
dü+düÿs¡D\qT ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢, uÛ÷Ñ $T m≈£îÿe eT+~øÏ Á|ü<ëÛ q JeH√bÕ~Û eqs¡T.
uÛ÷Ñ $T j·÷»e÷q´+˝À e⁄+&˚ ndüe÷q‘·\qT uÛ÷Ñ $Tì |ü⁄q' |ü+|æD° #˚jT· &É+ <ë«sê kÕe÷õø£ Hê´j·÷ìï
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ, dü+kÕú>‘∑ · e÷s¡TŒ\qT nq>± uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\qT Á|üyX˚ ô¯ |≥ºe\dæq nedüs+¡ ñ+~.
uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\qT Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É <ë«sê eékÕj·T dü«s¡÷|ü+˝À e÷s¡TŒ rdüT≈£îsêe&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ jÓTTø£ÿ
Á|ü‘·´ø£å CÀø£´+ ‘·|üŒìdü].
uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\ \øå±´\T: Á|üD≤[ø± dü+|òTü + 1951 ˝À uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\ \øå±´\qT Á|ükÕÔ$+∫+~.
yê{Ïì ÁøÏ+<ä ù|s=ÿqã&É+ »]–+~.
1. uÛÑ÷ø£eT‘ê\≈£î >∑]wüº |ü]$T‘·T\qT $~Û+#·&É+ <ë«sê ø=s¡‘·>± ñqï uÛÑ÷$Tì ùV≤‘·Tã<äΔ+>±
ñ|üjÓ÷–+#·Tø=q&É+.
2. uÛ÷Ñ $Tì |ü⁄q' |ü+|æD° #˚jT· &É+ <ë«sê Á>±MTD ù|<ä Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\qT ô|+#·&+É .
3. øö\T<ës¡T\qT <√|æ&û qT+&ç s¡øÏå+#·&É+.
4. øö\T<ës¡T\≈£î uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+#·&É+.
5. uÛÑ÷$T |ü⁄qs¡T<äΔs¡D <ë«sê eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À yÓTs¡T>∑T<ä\ kÕ~Û+#·&É+.
6. Bs¡øÈ ±*ø£ ÁbÕ‹|ü~ø£q eékÕj·T s¡+>∑+˝À Á|üD≤[ø±ã<äyΔ TÓ qÆ n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#·&+É .
mì$T<äe Á|üD≤[ø£˝Àì \øå±´\˝À Á>±MTD ù|<ä\≈£î uÛÑ÷$T |ü⁄q' |ü+|æD° #˚j·T&É+qT ˇø£
Á|ü‘´˚ ø£ \ø£´å +>± ù|s=ÿqã&ç+~.
7.3 kÕ«‘·+Å‘´· + ‘·sT¡ yê‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T

C≤rj·T eékÕj·T ø£MTwüHé (GOI, 1976, p.20) Á|üø±s¡+, ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ëΔìøÏ eTT+<äT
ø±+Á¬>dt bÕØº, Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº @ ˇø£ÿ uÛ÷Ñ dü+ã+<Û|ä sü y¡ TÓ qÆ ø±s¡´Áø£eT+˝À uÛ÷Ñ j·÷»e÷q´ ø±\+ ˝Ò<ë uÛ÷Ñ
j·÷»e÷Hê´ìï düeT÷\+>± e÷πsÃ Á|üXï¯ qT ˝ÒeHÓ‘˝Ô· <Ò ìä ù|s=ÿ+~. kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡«+ uÛ÷Ñ kÕ«eT´
eT]j·TT ôdMT |òPü ´&É˝Ÿ nD∫y˚‘· eT]j·TT <√|æ&û ø±s¡D+>±, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À s¬ ‘’ T· b˛sê{≤\T uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì
<ë<ë|ü⁄ nìï ÁbÕ+‘ê\˝À ÁbÕs¡+uÛeÑ Tj·÷´sTT. M{Ï‘√ u…+>±˝Ÿ˝À ‘Óu≤Û >± (Tebhaga) ¬s’‘·T b˛sê≥+,
‘Ó\+>±D˝À ¬s’‘·T kÕj·TT<Ûä b˛sê≥+ yÓTT<ä˝…’q$ eTTKýÓTÆq$. Ç˝≤+{Ï ¬s’‘·T b˛sê{≤\˙ï ø£eT÷´ìdüTº
bÕØº\#˚ q&ç|+æ #·ã&Ü¶sTT.
109
7.3.1 eT<Û´ä es¡T\Ô ‘=\–+|ü⁄
1945-46 ˝À ø±+Á¬>dt bÕØº ‘·eT mìïø£\ e÷´ìô|òk˛º˝À, ¬s’‘·T≈£î eT]j·TT sêÁcÕº\ eT<Ûä´
eT<Û´ä es¡T\Ô ‘=\–+|ü⁄ nH˚ n+XÊìï eTT+<äT≈£î ‘Ó∫Ã+~. 1947˝À n~Ûø±sêìï ø±+Á¬>dt bÕØºøÏ ã~©
#˚dæq|ü⁄Œ&ÉT, uÛÑ÷dü+düÿs¡D\ jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·qT bÕØº >∑T]Ô+∫+~. kÕ«‘·+Å‘·´+ ‘·s¡Tyê‘·, ø±+Á¬>dt
eékÕj·T dü+düÿs¡D\ ø£$T{°ì (Agrarian Reforms Committee - ARC) J.C. ≈£îe÷s¡|üŒ #ÛÓ’s¡àHé>±
ìj·T$T+∫+~. á ø£$T{Ï ‘·q ìy˚~ø£˝À (ARC, 1949, ù| .6) 1947-48˝À uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ ˝Ò<ë ôdMT
uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ ìsêàD+ ñìøÏ˝À ñ+<äì, >∑‘+· ˝À Á_{Ïwt Ç+&çj÷· @sêŒ≥T #˚dqæ ÁbÕ+‘ê\˝À »MT+<ëØ
eédüú ÁøÏ+<ä 57 XÊ‘·+, ¬s’‘ê«Ø eédüú ÁøÏ+<ä 38 XÊ‘·+ eT]j·TT eTVü≤fi≤«Ø eédüú ÁøÏ+<ä 5 XÊ‘·+
eékÕj·T uÛ÷Ñ $T ñqï≥T¢>± ù|s=ÿ+~. eékÕj·T dü+düÿs¡D\ ø£$T{° eT÷&ÉT uÛ≤>±\˝À uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\qT
neT\T #˚j÷· \ì dæbÕò s¡dTü #˚d+æ ~. n$ 1. eT<Û´ä es¡T\Ô ‘=\–+|ü⁄ 2. øö\T dü+düÿs¡D\T 3. uÛ÷Ñ ø£eT‘ê\≈£î
>∑]wüº |ü]$T‘·T\qT ìs¡ísTT+#·&É+.
1. |ü]$T‘·yÓTÆq |ü]Vü‰s¡+ #Ó*¢+∫, ¬s’‘·T\qT <√|æ&û #˚ùd nìï s¡ø±\ uÛÑ÷kÕ«eT´ |ü<ä›‘·T\qT yÓ+≥H˚
s¡<äT› #˚j·T&É+.
2. øö\T<ës¡T\≈£î uÛ÷Ñ $Tì ≈π {≤sTT+#·&+É <ë«sê ∫qï eT]j·TT eT<Û´ä düú ø£eT‘ê\qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+.
uÛ÷Ñ kÕ«eT´, ô|≥Tºã&ç<ëØ ø£eT‘ê\ kÕú|qü ≈£î e´‹πsø£+>± ∫qï s¬ ‘’ T· \T eT]j·TT eékÕj·T ≈£÷©\≈£î
nqT≈£÷\+>± e⁄+&˚≥≥T¢ #·÷&É&+É .
3. ˇø£ es¡+Z eTs=ø£ esêZìï <√|æ&û #˚jT· &ÜìøÏ neø±X¯+ ˝Ò≈î£ +&Ü #˚jT· &É+.
Bìø£qT>∑TD+>± <˚X+¯ ˝À nìï sêÁcÕº\T 1946-1953 dü+e‘·‡sê\ eT<Û´ä ø±\+˝À eT<Û´ä es¡T\Ô
‘=\–+|ü⁄≈£î dü+ã+~Û+∫q #·{≤º\qT ÄyÓ÷~+#êsTT. 1950 <äXÊã› ø±\+˝À eT<Û´ä es¡T\Ô ‘=\–+|ü⁄≈£î
dü+ã+~Û+∫q #·{≤º\T neT\T˝À ñqï |ò*ü ‘·+>±, 20 $T*j·Tq¢ øö\T<ës¡T\≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«+‘√ Á|ü‘´· ø£å dü+ã+<Û+ä
@s¡Œ&ç+~. á #·≥+º ã\e+‘·+>± neT\T #˚jT· ã&É&+É e\q ø=ìï kÕqT≈£÷\ e÷s¡TŒ\≈£î <ë]rdæ+~.
nsTT‘˚ n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ãq ã÷s¡Ty® ê\T mìïø£\˝À >¬ \e&ÜìøÏ kÕúìø£ »MT+<ës¡T¢ ˝Ò<ë uÛ÷Ñ kÕ«eTT\ô|’
Ä<Ûës¡|&ü Ü¶sT¡ . n+<äTø£ì »MT+<ës¡T,¢ C≤^sê›sT¡ ¢ eT]j·TT ÇHêy¥T<ës¡¢ uÛ÷Ñ eTT\qT kÕ«BÛq+ #˚dTü ø√˝Ò<Tä .
nsTT‘˚ M]øÏ ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À |ü]Vü‰s¡+ #Ó*+¢ ∫ ‘=\–+#ês¡T. 1951 ˝À, Ms¡T bı+~q |ü]Vü‰s¡+ n+#·Hê
s¡÷. 3500 - 4000 $T*j·TqT¢. ø±+Á¬>dt ôV≤’ ø£e÷+&é Á|ü‹ì<ÛTä \ Á|ü‘´· ø£å Áb˛‘ê‡Vü≤+ eT]j·TT ˇ‹Ô&ç
|ò*ü ‘·+>± 1961 ˝À á |ü]Vü‰s¡+ yÓTT‘·+Ô s¡÷. 6700 $T*j·Tq¢ es¡≈î£ #˚sT¡ ≈£î+~. ô|>’ ± Á_{Ïwt ø±\+˝À
Vü≤≈£îÿ\T ø√˝ÀŒsTTq uÛ÷Ñ kÕ«eTT\≈£î ≈£÷&Ü |ü]Vü‰s¡+ #Ó*+¢ #ês¡T. »MT+<ës¡≈¢ î£ dü«j·T+ ùd<ä´+ ù|s¡Tq, n+fÒ
düs,Y KT<ëâdÔt eT]j·TT U≤dt uÛ÷Ñ eTT\qT ñ+#·Tø√e&ÜìøÏ nqTeT‹+#ês¡T. sêuÀj˚T #·≥+º H˚|<ü ´ä∏ +˝À,
øö\T<ës¡T\qT ‘=\–+#·&+É <ë«sê »MT+<ës¡T¢ ‘·eT düs‡Y qT $dü]Ô +#·Tø√e&ÜìøÏ M\T ø£*–+~. »MT+<ës¡≈¢ î£ qï
|ü\T≈£îã&ç ø±s¡D+>± yês¡T ‘·eT≈£î nqT≈£÷\+>± ]ø±s¡T\¶ qT e÷s¡Ã&É+ düT\uÛyÑ TÓ +Æ ~.
7.3.2 øö\T dü+düÿs¡D\T
øö\T dü+düÿs¡D\T nH˚$ øö\T |ü]e÷D+ eT]j·TT øö\T uÛÁÑ <ä‘≈· î£ dü+ã+~Û+∫q #·{≤º\ >∑T]+∫
‘Ó\T|ü⁄‘êsTT. á s¬ +&ÉT n+XÊ\T ø£*dæ Áø£eT+>± øö\T<ës¡T\≈£î j·÷»e÷q´ Vü≤≈£îÿ\qT ø£*Œ+#·&ÜìøÏ
110
<ë]rj·÷\H˚~ øö\T dü+düÿs¡D\ eTTUÀ´<˚X› +¯ . Á_{Ïwt ø±\+˝À »MT+<ëØ eT]j·TT s¬ ‘’ ê«Ø ÁbÕ+‘ê\˝À
¬s’‘·T\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ eT]j·TT <äT]“¤øå±* qT+&ç ¬s’‘·T\≈£î s¡ø£åD ø£*Œ+#·&ÜìøÏ øö\T dü+düÿs¡D\T ø=+‘·
es¡≈î£ <√Vü≤<ä|&ü Hç êsTT. eTq<˚X+¯ ˝À 1885 qT+&ç Á_{Ïwt |ü]bÕ\q ø±\+˝À »$T+<ëØ $<Ûëq+˝Àì
XÊX¯«‘· •düTÔ |ü<‹Δä jÓTTø£ÿ ø=ìï düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ, øö\T dü+düÿs¡D\qT u…+>±˝Ÿ˝À Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº
düTBs¡È #·]Á‘· ñqï~. eTq<˚X+¯ ˝À nìï sêÁcÕº\˝À eT<Û´ä es¡T\Ô ‘=\–+|ü⁄q≈£î 1950 \˝À øö\T #·{≤º\qT
neT\T #˚XÊs¡T. ôdô|+º ãsY 2006 Hê{Ïø,Ï 12.56 $T*j·Tq¢ øö\T<ës¡T\≈£î 6.77 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¢¡
uÛ÷Ñ $TøÏ j·÷»e÷q´ Vü≤≈£îÿ\qT sêÁcÕº\T ø£*Œ+#êsTT.
øö\T |ü]e÷D+: eTq<˚X+¯ ˝À nìï sêh≤\˝À düùV≤‘·Tø£yTÓ qÆ øö\TqT ìs¡sí TT+#·&ÜìøÏ nìï
ÁbÕ+‘ê\˝À ˇπ≈ $<Ûyä TÓ qÆ ìã+<Ûqä \T ˝Òe⁄. yêdüyÔ êìøÏ ø=ìï sêÁcÕº˝À¢ øö\T |ü]e÷D+ m≈£îÿe>± ñqï~.
ø=ìï sêÁcÕº˝À¢ øö\TqT uÛ÷Ñ $T qT+&ç \_Û+#˚ Ä<ëj·T+ Ä<Ûës¡+>± (eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ) ìs¡sí TT+#·ã&ç+~. nH˚ø£
sêÁcÕº˝À¢, øö\T dü÷\ú ñ‘·Œ‹Ô˝À ˇø£ uÛ≤>∑+>± e⁄+≥Tqï~. uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\ |ü⁄s√>∑‹ô|’ Á|üD≤[ø± dü+|òTü +
ìy˚~ø£ (1963) eT]j·TT uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\ô|’ eTTKéT+Á‘·T\ düe÷y˚X+¯ (1970), dü÷\ú ñ‘·Œ‹Ô˝À Hê\T>∑e
e+‘·T qT+&ç ◊<äe e+‘·T eT<Ûä´ øö\TqT ìs¡ísTT+#ê\ì ù|s=ÿHêïsTT. Bì ‘·s¡Tyê‘·, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
Á|üuTÑÛ ‘·«+ ˇø£ dües¡D <ë«sê düùV≤‘·Tø£yTÓ qÆ øö\TqT (Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·+˝À) 25 XÊ‘·+ qT+&ç 30 XÊ‘·+
eT<Û´ä ‘·–+Z ∫+~. Ç~ ≈£÷&Ü Á|üD≤[ø± dü+|òTü + dü÷#·q≈£î nqT>∑TD+>± ˝Ò<Tä . ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, |ü+C≤uŸ,
Vü≤sê´Hê eT]j·TT »eT÷à ø±oàs¡˝¢ À ìs¡sí TT+∫q øö\T |ü]e÷D+ Á|üD≤[ø± dü+|òTü + dü÷∫+∫q
<ëìø£+fÒ m≈£îÿe>± ñqï~.
øö\T uÛÑÁ<ä‘·: øö\T uÛÁÑ <ä‘· ◊<äT n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. n$: 1. øö\T<ës¡T nH˚ |ü<ëìøÏ
ìs¡«#·q+ 2. uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T e´øÏ>Ô ‘∑ · ùd<ä´+ ø√dü+ uÛ÷Ñ $Tì ‹]– øö\T<ës¡T\qT+&ç rdüTø√e&ÜìøÏ
nqTeT‹+#˚ |ü]dæú‘·T\T 3. e´øÏÔ>∑‘· ùd<ä´+ nH˚ |ü<ëìøÏ ìs¡«#·q+ 4. øö\T<ës¡T&ÉT dü«#·Ã¤+<ä+>±
˝§+–b˛e&Üìï ìj·T+Á‹+#·&+É 5. uÛ÷Ñ $T ]ø±s¡T\¶ dæ‹ú .
q>∑<Tä s¡÷|ü+˝À >±˙ ˝Ò<ë edüTsÔ ÷¡ |ü+˝À >±˙ øö\T #Ó*+¢ ∫, uÛ÷Ñ j·T»e÷qT\ ˝Ò<ë uÛ÷Ñ kÕ«eTT\
uÛ÷Ñ eTT\qT ùd<ä´+ #˚ùd e´≈£î\Ô qT øö\T<ës¡T\T>± |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . nsTT‘˚ |ü+≥˝À yê{≤<ës¡T\qT (share
croppers) ø=ìï sêÁcÕº˝À¢ øö\T<ës¡T\T>± |ü]>∑DÏ+#·˝Ò<äT. ñ‘·Ôs¡ Á|ü<˚XŸ˝Àì |ü+≥˝À yê{≤<ës¡T\T
eT]j·TT kÕõ\T, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝Àì uÛ≤s¡Z<ës¡T¢, ˇ]kÕ‡˝À u≤>¥#êdædt— ;Vü‰sY˝Àì u≤{≤sTT<ës¡T¢
eT]j·TT nkÕ‡+˝Àì n~Ûj·÷sY‡ yÓTT<ä˝…’q yê]ì øö\T<ës¡T\T>± |ü]>∑DÏ+#·˝Ò<äT á ø√D+ qT+&ç
>∑eTìùdÔ, kÕ«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·{≤º\T eT]j·TT Á_{Ïwt yê] ÁøÏ+<ä 1885 u…+>±˝Ÿ øö\T #·≥º+ eT<Ûä´
‘˚&Ü ø£ì|æ+#·<äT. nsTT‘˚, 1970 ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝À ªÄ|üπswüHé uÛ≤sêZμ ‘·s¡Tyê‘· uÛ≤s¡Z<ës¡T¢,
øö\T<ës¡T\T>± >∑T]Ô+#·ã&çHês¡T.
ñ‘·sÔ ¡ Á|ü<X˚ Ÿ eT]j·TT |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ $TqVü‰ nìï sêÁcÕº\˝À e´øÏ>Ô ‘∑ · ùd<ä´+ ø√dü+ j·T»e÷qT\T
uÛ÷Ñ $Tì ‹]– bı+<ä&ÜìøÏ nqTeT‹+#ês¡T. H˚wqü ˝Ÿ ø£MTwüHé ÄHé nÁ–ø£\ÃsY (GOI, 1976, p.66) ù|s=ÿqï
$<Û+ä >± øö\T<ës¡T\qT ‘=\–+#·{≤ìøÏ <ë<ë|ü⁄ 24 n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ nqTeT‹ ñqï~. ø=ìï
sêÁcÕº˝À¢ uÛ÷Ñ j·T»e÷qT\≈£î >∑]wüº |ü]$T‹ es¡≈î£ nqTeT‹ ñ+~. nH˚ø£ sêÁcÕº˝À¢ øö\T<ës¡T\T øö\T≈£î
rdüT≈£îqï $d”Ôs¡í+˝À dü>∑+ uÛ≤>±ìï e<äT\Tø√yê*. ø=ìï sêÁcÕº˝À¢, ∫qï ¬s’‘·T\T øö\T≈£î rdüT≈£îqï yÓTT‘·Ô+
111
uÛ÷Ñ $Tì ‹]– bı+<ä&ÜìøÏ nqTeT‹+#ês¡T. ø=ìï sêÁcÕº\˝À øö\T<ës¡T\T uÛ÷Ñ $Tì bı+<ä&ÜìøÏ, ø=+‘·
ø±\+ es¡≈î£ nqTeT‹+#·ã&ç+~. Ä ‘·sT¡ yê‘· øö\T<ës¡T\≈£î j·÷»e÷q´ Vü≤≈£îÿ\T Çe«ã&É‘êsTT.
e´øÏ>Ô ‘∑ · ùd<ä´+ nH˚~ ˇø£ e´øÏÔ ˝Ò<ë n‘·ì ≈£î≥T+ãdüuTÑÛ ´&ÉT øÏsêsTT ø±]à≈£î\≈£î q>∑<Tä s¡÷|ü+˝À
>±˙ ˝Ò<ë edüTsÔ ÷¡ |ü+˝À >±˙ y˚‘H· ê\T #Ó*+¢ #·&+É <ë«sê ùd<ë´ìï |üs´¡ y˚ø+åÏ #·&+É . Ç~ #ê˝≤ neø£‘e· ø£\≈£î
neø±X¯+ ø£*Œ+∫+~. n{≤¢>π uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T øö\T<ës¡T\qT ã\e+‘·+>± ‘=\–+#·{≤ìøÏ dü«#·Ã+¤ <ä+>±
˝§+–b˛e&É+ nH˚ eTs=ø£ ù|s¡TqT ñ|üj÷Ó –+∫Hês¡T.
7.3.3 1960 ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À yÓTT<ä{Ï sö+&é uÛ÷Ñ |ü]$T‹ #·{≤º\T
eTq<˚X+¯ ˝À yÓTT<ä{Ï |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À @ e´øÏÔ nsTTHê >∑]wüº |ü]$T‹øÏ $T+∫ uÛ÷Ñ $T ø£*– ñ
+&Ésê<äT nH˚ dü÷Á‘êìøÏ nqT≈£÷\+>± n_ÛÁbÕj·÷ìï e´ø£+Ô #˚jT· &É+ »]–+~. 1950 ˝À @&ÉT ˝Ò<ë
mì$T~ õ˝≤¢˝À¢ eékÕj·T ìs¡«Vü≤D n<Û´ä j·THê\T ìs¡«Væ≤+∫q|ü⁄Œ&ÉT, ∫qï eékÕj·T ø£eT‘ê\ |ü]e÷D
düeT÷Vü‰\T eT<Ûä´ eT]j·TT ô|<ä› eékÕj·T ø£eT‘ê\ |ü]e÷D düeT÷Vü‰ ø£+fÒ mø£sêìøÏ n~Ûø£
ñ‘êŒ<äø‘£ e· ⁄+<äì ‘˚*+~. n+<äTe\¢, E.J. ˝≤+>¥ (1961) eT]j·TT neTs¡´Ô ùdHé (1962) <äTH˚ïyêìøÏ uÛ÷Ñ $T
|ü⁄q' |ü+|æD° ø±e&ÜìøÏ eT<ä‘› T· ‘Ó*|æHês¡T. Bì Á|üu≤Û e+‘√, 1959 Hê>¥|Pü sY˝À »]–q nœ\ uÛ≤s¡‘·
ø±+Á¬>dt ø£$T{° uÛ÷Ñ ø£eT‘ê\≈£î >∑]wüº |ü]$T‹ ìs¡sí TT+#˚ rsêàHêìï @ø£Áê+>± ÄyÓ÷~+∫+~. nìï sêÁcÕº\T
yÓTT<ä{Ï sö+&é >∑]wüº |ü]$T‹ #·{≤º\qT neT\T #˚XÊsTT. 1960 ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À uÛ÷Ñ >∑]wüº |ü]$T‹ #·{≤º\qT
s¡÷bı+~+#ês¡T. nsTT‘˚ á #·≥+º ˝À e⁄qï nH˚ø£ ˝§düT>∑T\T eT]j·TT sê»ø°jT· dü+ø£\Œ+ düÁø£eT+>±
˝Òøb£ ˛e&É+e\¢ n‹‘·≈î£ ÿe uÛ÷Ñ $T e÷Á‘·yT˚ $T>∑T\T>± Á|üø{£ +Ï #·ã&ç, |ü+|æD° #˚jT· ã&ç+~.
s¬ +&Ée |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À uÛ÷Ñ >∑]wüº |ü]$T‹ì, ≈£î≥T+ã ø£eT‘êìøÏ eT÷&ÉT s¬ ≥T¢>± ìs¡sí TT+#·&+É
düeT+»dü+>± e⁄+≥T+<äì uÛ≤$+#ês¡T. ≈£î≥T+ã ø£eT‘·+ n+fÒ yê]¸ø£ Ä<ëj·T+ s¡÷. 1,200 Ç#˚Ã~>±
uÛ≤$+#ês¡T. Bì Á|üø±s¡+ uÛ÷Ñ >∑]wüº |ü]$T‹ dü+e‘·‡sêìøÏ s¡÷. 3,600, (n|üŒ{Ï <Ûsä \¡ ˝À) Ç#˚Ã~>±
e⁄+&Ü\ì uÛ≤$+#ês¡T. ø±˙ <˚X¯+˝Àì sêÁcÕº\T uÛÑ÷>∑]wüº |ü]$T‘·T˝À¢ ˇπ≈ s¡ø£yÓTÆq $<ÛëHêìï
nqTdü]+#·˝<Ò Tä . kÕ<Ûës¡D+>± uÛ÷Ñ >∑]wüº |ü]$T‘·T\T n~Ûø£ kÕúsTT˝À ñ+&É&+É e\q $T>∑T\T uÛ÷Ñ $T
m≈£îÿe>± \_Û+#·˝<Ò Tä . 1970 Hê{ÏøÏ n+#·Hê y˚dqæ 1.038 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¢¡ $T>∑T\T uÛ÷Ñ $T˝À ≈π e\+
0.477 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¢¡ uÛ÷Ñ $Tì e÷Á‘·yT˚ |ü+|æD° #˚dHæ ês¡T. n+<äTe\¢, 1960 Hê{Ï yÓTT<ä{Ï sö+&é
uÛ÷Ñ >∑]wüº |ü]$T‹ #·{≤º\T <äTH˚ïyêìøÏ uÛ÷Ñ $T nH˚ \øå±´ìï kÕ~Û+#·˝øÒ b£ ˛j·÷sTT. Ç+<äT≈£î á ÁøÏ+~
˝ÀbÕ\qT ù|s=ÿqe#·TÃqT.
1. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, nkÕ‡+, ;Vü‰sY, Vü≤sê´Hê, Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ, »eT÷à ø±oàsY, ˇ]kÕ‡, |ü+C≤uŸ,
ñ‘·Ôs¡ Á|ü<˚XŸ eT]j·TT |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ yÓTT<ä˝…’q sêÁcÕº\˝À uÛÑ÷>∑]wüº |ü]$T‹øÏ ≈£î≥T+u≤ìøÏ
ã<äT\T>± e´øÏìÔ j·T÷ì{Ÿ>± rdüTø√>±— >∑T»sê‘Y, ø£sêí≥ø£, ≈π s¡fi,¯ eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ, eTVü‰sêh, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT
yÓTT<ä˝…’q sêÁcÕº\˝À uÛÑ÷>∑]wüº |ü]$T‹øÏ ≈£î≥T+u≤ìï j·T÷ì{Ÿ>± rdüTø=Hêïs¡T.
2. C≤rj·T eékÕj·T øöì‡˝Ÿ ù|s=ÿqï≥T¢, <ë<ë|ü⁄ 42 s¡ø±\≈£î dü+ã+~Û+∫q uÛ÷Ñ eTT\qT >∑]wüº
|ü]$T‹ qT+&ç $TqVü‰sTT+#ês¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, eT‘· dü+düú\ uÛÑ÷eTT\T, #˚|ü\ #Ós¡Te⁄\T,
düeTs¡Δe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#˚ ø£eT‘ê\T yÓTT<ä˝…’q$.
112
3. XÊdüq|üsy¡ TÓ qÆ #·s´¡ \T ˝§düT>∑T\‘√ ì+&ç ñ+&É&+É , Ç$ ô|<ä› uÛ÷Ñ j·T»e÷qT\T #·{≤º\qT+&ç
‘·|Œæ +#·T≈£îH˚+<äT≈£î _Hê$T ã~©\qT ˇø£ e÷s¡+Z >± m+#·T≈£îHêïs¡T.
4. ô|<ä› uÛÑ÷kÕ«eTT\T ø√s¡Tº\qT ÄÁX¯sTT+#·&É+.
7.3.4 1970 ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À ¬s+&Ée sö+&é uÛÑ÷>∑]wüº |ü]$T‹ eT]j·TT $T>∑T\T uÛÑ÷$T |ü+|æD°
1960 ∫es¡˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ n+‘·{≤ eékÕj·T nXÊ+‹ yê´|æ+∫+~. BìøÏ dü+ã+~Û+∫ ¨+
eéVü‰sê\ XÊK &çôd+ãsY 1969 ˝À Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ ôV≤#·Ã]ø£ #˚d+æ ~. Bì |ò*ü ‘·+>± s¬ +&Ée sö+&é
uÛ÷Ñ >∑]wüº |ü]$T‹ #˚|≥ü eº \dæ e∫Ã+~. Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ Ç+~sê >±+BÛ p˝…’ 1972 ˝À eTTKéT+Á‘·T\‘√
düe÷y˚X+¯ ìs¡«Væ≤+∫, >∑]wüº |ü]$T‹ì >∑D˙j·T+>± ‘·–+Z #·&yÉ T˚ >±≈£î+&Ü nH˚ø£ $TqVü‰sTT+|ü⁄\qT
‘=\–+#ês¡T. >∑]wüº |ü]$T‹ì $~Û+#·&ÜìøÏ e´øÏøÔ Ï ã<äT\T>± ≈£î≥T+u≤ìï ˇø£ j·T÷ì{Ÿ>± rdüTø√yê\ì
ìs¡ísTT+#·ã&ç+~. eTTKéT+Á‘·T\ düe÷y˚X¯+˝À, uÛÑ÷>∑]wüº |ü]$T‹ ø√dü+ C≤rj·T e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T
s¡÷bı+~+#·ã&çHêsTT. n$:
1. ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T ñ+&ç, dü+e‘·‡sêìøÏ s¬ +&ÉT |ü+≥\T |ü+&É>\∑ kÕeTs¡´ú + ñqï uÛ÷Ñ eTT\≈£î
uÛ÷Ñ >∑]wüº |ü]$T‹ì 10-18 mø£sê\ eT<Û´ä ìs¡sí TT+#ês¡T. ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T ˝Òì uÛ÷Ñ eTT\≈£î
>∑]wüº+>± 54 mø£sê\T>± >∑]wüº |ü]$T‹ì ìs¡ísTT+#ês¡T.
2. >∑]wüº |ü]$T‹øÏ ≈£î≥T+u≤ìï j·T÷ì{Ÿ>± ìs¡sí TT+#ês¡T. ≈£î≥T+ã+ n+fÒ 5 eT+~ ≈£î≥T+ã
düuÛÑT´\T (nq>± uÛ≤s¡´, uÛÑs¡Ô eT]j·TT 3 yÓTÆqsY |æ\¢\T), m≈£îÿe eT+~ ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T e⁄+fÒ
yê]øÏ n<äq+>± uÛ÷Ñ $Tì nqTeT‹kÕÔsT¡ . nsTT‘˚ ≈£î≥T+u≤ìøÏ nqTeT‹+#˚ uÛ÷Ñ $T >∑]wüº |ü]$T‹,
¬s+&ÉT ¬s≥¢ ø£+fÒ m≈£îÿe e⁄+&Ésê<äT.
3. Á|ü‹ y˚T»sY ø=&ÉT≈£îqT Á|ü‘˚´ø£ j·T÷ì{Ÿ>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T.
4. ‘√≥\T eT]j·TT eékÕj·T dü+düú\T e+{Ï ø=ìï s¡ø±\ uÛÑ÷$Tô|’ e÷Á‘·y˚T $TqVü‰sTT+|ü⁄qT
nqTeT‹+∫+~.
5. >∑]wüº |ü]$T‹ì yê´»´+ ˝Òì~>± #˚j·T&ÜìøÏ, sêC≤´+>∑+˝Àì ‘=$Tà<äe ôw&É÷´˝Ÿ˝À #˚sêÃs¡T.
á $<Û+ä >±, s¬ +&Ée sö+&é jÓTTø£ÿ >∑]wüº |ü]$T‹ #·{≤º\T 1970 ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À nìï sêÁcÕº\T,
»qe] 24, 1971 qT+&ç neT\T #˚XÊsTT. 2013 Hê{Ïø,Ï 5.73 $T*j·Tq¢ \_Δ<ës¡T\≈£î 2.62 $T*j·THé
ôV≤ø±ºs¡¢ $T>∑T\T uÛÑ÷$Tì |ü+|æD° #˚j·T&ÉeTH˚~ ø=+‘· y˚Ts¡≈£î Á|üX¯+dü˙j·T+>± ù|s=ÿqe#·TÃqT.
7.3.5 uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\ neT\T˝À ˝ÀbÕ\T
1. #·{≤º\˝À ˝§düT>∑T\T: uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\ #·{≤º\˝À nH˚ø£ ˝§düT>∑T\THêïsTT. ªe´øÏ>Ô ‘∑ · ùd<ä´+μ nH˚<ëìøÏ,
øö\T dü+düÿs¡D\˝À ªøö\T<ës¡T&ÉTμ nH˚<ëìøÏ ndü+‘·è|æøÔ s£ y¡ TÓ qÆ ìs¡«#·Hê\qT Ç#êÃs¡T. Bì˝Àì
˝ÀbÕ\qT e⁄|üj÷Ó –+#·Tø=ì ô|<ä› uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T yê] Ä]úø£ eT]j·TT sê»ø°jT· |ü\T≈£îã&ç‘√
uÛ÷Ñ $Tô|’ ‘·eT j·÷»e÷Hê´ìï ì\T|ü⁄ø√>∑*–Hês¡T.
113
2. sê»ø°jT· dü+ø£\Œ+ ˝Òøb£ ˛e&É+: uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T neT\T≈£î ã\yÓTqÆ sê»ø°jT· dü+ø£\Œ+ #ê˝≤
eTTK´+. n~Ûø±s¡+˝À ñqï sê»ø°jT· bÕØº\T ô|<ä› uÛ÷Ñ kÕ«eTT\≈£î nqT≈£÷\+>± eéVü≤]+∫Hêπs
‘·|üŒ, uÛÑ÷dü+düÿs¡D\ neT\Tô|’ ì»yÓTÆq ÄdüøÏÔì ø£qãs¡#·˝Ò<äT. n+<äTe\¢ á #·{≤º\˙ï
˙s¡T>±s¡Ãã&Ü¶sTT.
3. \_Δ<ës¡T\ ìÅwÿæ j·÷‘·àø£ dü«uÛ≤e+: ñbÕ+‘· eT]j·TT ∫qï s¬ ‘’ T· \T eT]j·TT uÛ÷Ñ $T˝Òì ÁXÊ$T≈£î\qT
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ dü+|òTü {Ï‘+· #˚dæ yê]øÏ uÛ÷Ñ dü+düÿD\ e\¢ ø£*>π Á|üj÷Ó »Hê\qT ‘Ó*j·TCÒùd
ã\yÓTqÆ dü+|ò÷ü \T ˝Òe⁄. ô|>’ ± M]˝À m≈£îÿe eT+~ ìs¡øså£ êdüT´\T ø±e&É+ e\q M] dü«uÛ≤e+
ìÅwÿæ j·÷‘·àø£+>± (Possive Nature) e⁄+&ç uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\ #·{≤º\ Á|üj÷Ó »Hê\qT ‘Ó\TdüTø√e&É+˝À
$|òü\yÓTÆHês¡T.
4. ñ<√´>∑kÕ«eT´+ (ã÷´s√Áø±{Ïø)˘ n&É+¶ ≈£î\T: eTq<˚X¯ ã÷´s√Áø£d” uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T eT]j·TT Á>±MTD
ù|<ä]ø£+ |ü≥¢ ñ<ëd”q yÓK’ ] ø£*– ñ+~. ø=ìï dü+<äsê“¤˝À¢ Ms¡T sê»ø°jT· Hêj·T≈£î\‘√ #˚‘T· \T
ø£*|æ Á|üø{£ +Ï ∫q $T>∑T\T uÛ÷Ñ $Tì kÕ«BÛq+ #˚dTü ≈£îqï dü+|òTü ≥q\T ñHêïsTT.
5. yê´»´+ (Litigation): uÛÑ÷dü+düÿs¡D\≈£î dü+ã+~Û+∫q #·{≤º\˝À nH˚ø£ ˝§düT>∑T\T eT]j·TT
˝ÀbÕ\T ñHêïsTT. á #·≥+º ˝Àì á ˝§düT>∑T\qT dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚dTü ø=ì ø=+<äsT¡ ô|<ä› uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T
Hê´j·TkÕúHê\qT ÄÁX¯sTT+#ês¡T. Á|üdüTÔ‘·+, uÛÑ÷>∑]wüº |ü]$T‹ #·≥º+ jÓTTø£ÿ ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡+
$T>∑T\T>± Á|üø{£ +Ï ∫q uÛ÷Ñ $T˝À 9.59 \ø£\å mø£sê\T ø√s¡T\º yê»´+˝À ñ+~.
6. düs¬ q’ uÛ÷Ñ $T ]ø±s¡T\¶ T ˝Òøb£ ˛e&É+ : <äXÊu≤›\T>± uÛÑ÷$T ]ø±s¡T¶\T düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤+#·&É+˝Ò<äT.
K∫Ã‘·yTÓ qÆ uÛ÷Ñ $T ]ø±s¡T\¶ T ˝Ò≈î£ +&Ü uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\qT neT\T #˚jT· &É+ kÕ<Û´ä + ø±<äT.
7. #·{≤º\˝À ‘˚&Ü\T: eékÕj·T+ nH˚~ sêh |ü]~Û˝Àì n+X¯+. n+<äTe\¢ $$<Ûä sêÁcÕº\T @ø£s÷¡ |ü‘·
˝Ò≈î£ +&Ü _Ûqï+>± #·{≤º\qT s¡÷bı+~+#êsTT. á düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ H˚wqü ˝Ÿ øöì‡˝Ÿ
|òsü Y ˝≤´+&é ]bòÕsYà‡ qT 2008 ˝À kÕú|+æ #·&+É »]–+~.
8. neT\T rs¡TqT |ü]o*+#˚ #·s´¡ ˝À Ä\dü´+: uÛ÷Ñ dü+düÿD\ #·{≤º\ neT\T rs¡TqT |ü]o*+#˚
#·s´¡ \qT rdüTø√e&É+˝À #ê˝≤ Ä\dü´+ »]–+~. $T>∑T\T>± Á|üø{£ +Ï ∫q uÛ÷Ñ eTT\ìï{Ïì Á|üuTÑÛ ‘·«+
kÕ«BÛq+ #˚dTü ø√˝Ò<Tä . n{≤¢>π #·≥+º Á|üø±s¡+ kÕ«BÛq+ #˚dTü ≈£îqï uÛ÷Ñ $Tì yÓTT‘·+Ô |ü+|æD° #˚jT· ˝Ò<Tä .
1. eékÕj·T s¡+>∑ Ä]úø±_Ûeè~ΔøÏ <√Vü≤<ä|&ü {É ≤ìøÏ &çe÷+&é yÓ|’ ⁄ü qT+&ç Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd ø±s¡ø±\qT
‘Ó\Œ+&ç.
..........................................................................................................................................
2. øö\T uÛÑÁ<ä‘· @ ø±s¡ø±\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+~?
...........................................................................................................................................
114
3. uÛ÷Ñ >∑]wüº |ü]$TÇ 1972 jÓTTø£ÿ $~Û$<ÛëHê\qT ‘Ó\|ü+&ç.
..........................................................................................................................................
7.4 Vü≤]‘· $|üy¢ êìøÏ |üPs¡«+ eékÕj·T n_Ûeè~Δ

Á_{Ïwt bÕ\q qT+&ç eTq<˚X+¯ kÕ«‘·+Å‘´· bı+<˚ Hê{Ïø,Ï ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ m>∑TeT‹ #˚ùd kÕúsTT
qT+&ç ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ ~>∑TeT‹ #˚düT≈£îH˚ kÕúsTTøÏ |ü&çb˛sTT+~. kÕ«‘·+Å‘·´+ ‘·s¡Tyê‘· eTq<˚X¯+ ÄVü‰s¡
<Ûëq´+ ø=s¡‘· ø±s¡D+>±, nyÓT]ø± eT]j·TT Ç‘·s¡ <˚XÊ\ qT+&ç ~>∑TeT‘·T\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü eÉ \dæ e∫Ã+~.
1946-47˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ 2.58 $T*j·THé ≥qTï\ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT ~>∑TeT‹ #˚dTü ø√e\dæ
e∫Ã+~. ø±s¡D+, eTq<˚X¯ $uÛ»Ñ q e\q bÕøÏkÕÔH≈é î£ 18 XÊ‘·+ »HêuÛ≤ e÷Á‘·yT˚ ã~© ø±>±, ˙{ÏbÕs¡T<ä\
eT]j·TT kÕs¡e+‘·yTÓ qÆ ùd<ä´|ü⁄ uÛ÷Ñ $T $d”sÔ +í¡ 31 XÊ‘·+ ã~© #˚jT· ã&ç+~. n+<äTe\¢ eTq<˚X+¯ ˝À
ÄVü‰s¡ |ü]dæ‹ú eT]+‘· ~>∑C≤]+~.
ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ~>∑TeT‹ 1947-48˝À 2.3 $T*j·THé ≥qTï\ qT+&ç 1951-52 Hê{ÏøÏ 4.7
$T*j·THé ≥qTï\≈£î ô|]–+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·&ÜìøÏ $<ÛëHê\T eT]j·TT
ø±s¡´Áø£e÷\qT s¡÷bı+~+#·&+É ˝À nyÓT]ø± Á|üuTÑÛ ‘·«+ eTq <˚XÊìøÏ düV‰ü j·T düV≤ü ø±sê\T n+~+∫+~.
n+‘˚ >±≈£î+&Ü eTq <˚X+¯ ˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ø=s¡‘· ñqïø±\+˝À 1951 qT+&ç |æ.m˝Ÿ-480 øÏ+<ä
ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT m>∑TeT‹ #˚d+æ ~. 1952 ˝À nyÓT]ø± kÕŒq‡sY #˚dqæ ø£eT÷´ì{° &Óe\ô|à+{Ÿ Áb˛Á>±+
(dæ.&ç.|æ), eT]j·TT 1953 ˝À H˚wqü ˝Ÿ mø˘‡f…q¸Hé düØ«dt (mHé.Ç.mdt) yÓTT<ä˝q’… $ eTq<˚X¯ Á>±MTD
|ü⁄q]ïsêàD+ eT]j·TT ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·&+É ø√dü+ Á|üyX˚ ô¯ |≥ºã&Ü¶sTT. ˇø£ <äXÊã› ø±\+˝ÀH˚,
á ø±s¡´Áø£eT+ <˚Xe¯ T+‘·{≤ $dü]Ô +∫+~. yÓTT<ä{Ï Á|üD≤[ø£˝À, á ø±s¡´Áø£e÷\≈£î n~Ûø£ ≈π {≤sTT+|ü⁄\
ø±s¡D+>± ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ ñ‘·Œ‹Ô˝À ô|s¡T>∑T<ä\ kÕ<ÛäýÓTÆ ~>∑TeT‘·T\T ø=+‘·y˚Ts¡≈£î ‘·>±ZsTT. nsTT‘˚
1956 ˝À, ‘·èD<ÛëHê´\ ìø£s¡ ~>∑TeT‹ 1.39 $T*j·THé ≥qTï\T ø±>±, Ä ‘·sT¡ yê‘· ~>∑TeT‘·T\T Áø£eT+
‘·|üŒ≈£î+&Ü ô|]>±sTT.
s¬ +&Ée Á|üD≤[ø£ ø±\+˝À, eT∞fl ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ø=s¡‘· @s¡Œ&É&+É e\q ~>∑TeT‘·T\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ≥É +
ô|]–+~. yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT Á|üD≤[ø£\˝À, eékÕj·T s¡+>∑+ ñ‘·Œ‹Ô˝À |ü⁄s√>∑‹ì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ≈π e\+
eékÕj·T s¡+>∑+˝À kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+˝À yÓTs¡T>∑T<ä\ dü]b˛<äì, dü+kÕú>‘∑ · e÷s¡TŒ\T, eTTK´+>± uÛ÷Ñ
dü+düÿs¡D\T s¬ ‘’ T· \ ñ‘êŒ<äø£ #=s¡eqT Áù|sπ |æ+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘êj·Tì ns¡yú TÓ +Æ ~.
bò˛sY¶ bòÂ+&˚wHü é kÕŒq‡sY #˚dqæ eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô ãè+<ä+, »qe] 1959 ˝À eTq<˚XÊìï
dü+<ä]Ù+∫, uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ÄVü‰s¡ dü+øå√uÛ+Ñ eT]j·TT <ëìì m<äTs=ÿH˚ e÷sêZ\T nH˚ ù|s¡T‘√ ˇø£ ìy˚~ø£qT
düeT]Œ+∫+~. ø£$T{° dæbÕò s¡dTü \≈£î K∫Ã‘·yTÓ qÆ s¡÷|ü+ Çe«&ÜìøÏ, bò˛sY¶ bòÂ+&˚wHü é kÕŒq‡sY #˚dqæ s¬ +&Ée
eékÕj·T ì|ü⁄DT\ ãè+<ä+ nø√ºãsY 1959 ˝À eTq <˚XÊìï dü+<ä]Ù+∫+~. m+#·T≈£îqï ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·&ÜìøÏ ì|ü⁄DT\ ãè+<ä+ |ü~-bÕsTT+≥¢ ø±s¡´Áø£e÷ìï n_Ûeè~Δ #˚d+æ ~. bò˛sY¶
bòÂ+&˚wHü é ãè+<ä+ #˚dqæ dæbÕò s¡dTü \ Ä<Ûës¡+>± kÕ+Á<ä eékÕj·T õ˝≤¢ ø±s¡´Áø£eT+ (Ç+f…ì‡yé nÁ–ø£\Ãs¡˝Ÿ
&çÅdøºæ º̆ Áb˛Á>±+ - ◊.m.&ç.|æ)qT s¡÷bı+~+#ês¡T.
115
kÕ+Á<ä eékÕj·T õ˝≤¢ ø±s¡´Áø£eT+ (IADP) 1960 ˝À ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~. Bìì $»j·Te+‘·+>±
neT\T #˚jT· &ÜìøÏ Ä]úø£ eT]j·TT kÕ+π≈‹ø£ düV‰ü j·÷\qT bò˛sY¶ bòÂ+&˚wHü é n+~+∫+~. Bìì yÓTT<ä≥>±
@&ÉT õ˝≤¢˝À¢ neT\T #˚d,æ ‘·sT¡ yê‘· mì$T~ õ˝≤¢\≈£î $dü]Ô +|üCXÒ Ês¡T. nø√ºãsY 1965 ˝À kÕ+Á<ä
eékÕj·T ÁbÕ+‘ê\ ø±s¡´Áø£eT+ (IAAP) ˝À uÛ≤>∑+>± 114 õ˝≤¢\qT m+|æø£ #˚jT· &É+ <ë«sê ø=‘·Ô
ø±s¡´Áø£eT+ Ä#·sD¡ ˝ÀøÏ e∫Ã+~.
7.4.1 Vü≤]‘· $|üe¢ + neT\T, neX¯´ø£‘·
1962 ˝À #ÓH’ ê‘√ eT]j·TT 1965 ˝À bÕøÏkÕÔH‘é √ »]–q j·TT<ëΔ\T— HÓÁVüA (1964-y˚T)
eT]j·TT ˝≤˝Ÿ ãVüQ<ä÷sY XÊÅdÔæ (1966-»qe]) Ç<äs› T¡ Á|ü<ëÛ qeT+Á‘·T\T eTs¡D+Ï #·&+É — eT]j·TT ø£sT¡ e⁄\
e\q es¡Tdü>± s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ |ü+≥\T $|ò\ü + ø±e&É+ yÓTT<ä˝q’… ø±s¡D≤\ e\q, 1966 ˝À, nyÓT]ø±
qT+&ç 10.34 $T*j·THé ≥qTï\ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT ~>∑TeT‹ #˚dTü ø√yê*‡q nedüs+¡ @s¡Œ&ç+~. Ç~
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·˝À Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ jÓTTø£ÿ >∑]wüº kÕúsTT ~>∑TeT‹. »qe] 24, 1966 q
Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>± |ü<$ä #˚|{ü qºÏ ÁoeT‹ Ç+~sê >±+BÛ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ÄVü‰s¡ düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#·&+É ˝À
ÄdüøÏÔì #·÷bÕs¡T. yÓTøÏ‡ø√ n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚Ã >√<ÛäTeT s¡ø±\T eT]j·TT |òæ*|”ŒHé‡ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ¬s’dt
ØôdsYÃ Çì‡º≥÷´{Ÿ qT+&ç HYV _j·T´+, @Á|æ˝Ÿ 1966 Hê{ÏøÏ nyÓT]ø± qT+&ç uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ Vü≤]‘·
$|üy¢ êìï ~>∑TeT‹ #˚dTü ø√e&ÜìøÏ s¡÷bÕsTT eT÷\´V”≤˙ø£sD¡ ≈£î n+^ø£]+∫+~. nsTT‘˚, $‘·HÔ ê\‘√
bÕ≥T s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T, Á{≤ø£ºs¡T¢ eT]j·TT ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\ ~>∑TeT‘·T\T ≈£÷&Ü nyÓT]ø± qT+&ç
e#êÃsTT. Bì‘√ 1966-67 qT+&ç uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Vü≤]‘· $|üe¢ + ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~..
yêdüyÔ êìøÏ, düs¬ q’ $<Û+ä >± uÛ÷Ñ $T |ü⁄q'|ü+|æD° »]–, <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q uÛ÷Ñ >∑]wü|º ]ü $T‹
#·{≤º\qT ∫‘·XÔ ó¯ ~Δ‘√ neT\T #˚d,æ ‘·<ë«sê $T>∑T\T>± \_Û+∫q uÛ÷Ñ $Tì kÕ«BÛq+ #˚dTü ø=ì ∫qïø±s¡T
¬s’‘·T\≈£î, uÛÑ÷$T˝Òì eékÕj·T ≈£÷©\≈£î |ü+|æD° #˚ùdÔ, eékÕj·T s¡+>∑+˝À ñ‘·Œ‹Ô ô|]–, eTq<˚X¯+˝À
ÄVü‰s¡ düeTdü´ |ü]wüÿ]+#·ã&˚~. ø±˙ n˝≤ »s¡>˝∑ <Ò Tä . 1960 Hê{Ïø,Ï ∫qï s¬ ‘’ T· \ jÓTTø£ÿ kÕeTs¡´ú +
dæsú y¡ TÓ qÆ ~>± e⁄+&É&+É e\q uÛ÷Ñ $Tì |ü⁄q' |ü+|æD° #˚jT· &É+ nH˚~ ÁbÕ<Ûëq´‘· ø√˝ÀŒsTT+~. n<˚
düeTj·T+˝À ô|<ä› ø£eT‘ê\ s¬ ‘’ T· \≈£î j·÷+Árø£sD¡ <ë«sê Áb˛‘ê‡Vü≤+ \_Û+∫+~.
á H˚|<ü ´ä∏ +˝À Vü≤]‘· $|üe¢ + jÓTTø£ÿ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ ~>∑TeT‹ nsTTq dü+<äs“¡ +¤ >±, dæôV≤#Y
Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ e÷≥˝À¢ ≈£î≥T+ã-eékÕj·T+ eT]j·TT ÁX¯eT kÕ+Á<ä‘· ≈£÷&çq |ü<äΔ‘·T\ eédüú˝À,
uÛ÷Ñ $T j·÷»e÷q´+ jÓTTø£ÿ ìsêàD+ e÷s¡Ã&É+ <ë«sê uÛ÷Ñ $T ñ‘êŒ<äø‘£ q· T eT]j·TT yÓTT‘·+Ô ñ‘·Œ‹Ôì
ô|+#·e#·TÃqT. ø±˙, uÛ÷Ñ j·÷»e÷q´+ jÓTTø£ÿ Á|üdTü ‘Ô · ìsêàD≤ìøÏ uÛ+Ñ >∑+ ø£*–+#·˝qÒ +<äTq, uÛ÷Ñ $Tì
eT]+‘· düeTs¡eú +‘·+>± ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e{≤ìøÏ j·÷+Á‹ø£ Á|üÁøÏjT· \ |ü]#·jT· + nedüs+¡ e⁄+~. m+<äTø£+fÒ
Ç~ ô|<ä› s¬ ‘’ T· \ eT<Û´ä |üs´¡ y˚øDå£ eT]j·TT ìsê«Vü≤ø£ n&É+¶ ≈£î\qT ‘·–dZ Tü +Ô ~. á s¬ +&ÉT Á|ü‘êé÷ïj·÷\˝À,
yÓTT<ä{~Ï sê»ø°jT· +>± kÕ<Û´ä eTj˚T´~ ø±<äì Ç|üŒ{Ï≈π ìs¡÷|æ+#·ã&ç+~. n+<äTe\¢ j·÷+Á‹ø£ Á|üÁøÏjT· \
<ë«sê Vü≤]‘· $|üy¢ êìï d”«ø£]+#·&+É ÁoeT‹ Ç+~sê >±+BÛ Ä<Û«ä s¡´+˝À bÕ\ø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ nedüsy¡ TÓ +Æ ~.
yÓTøÏ‡ø√˝Àì ø=‘·Ô >√<ÛäTeT $‘·Ôq s¡ø±\≈£î Hês¡àHé uÀsê¢>¥ u≤<Ûä´‘· eVæ≤düTÔqï+<äTq ø=‘·Ô $‘·Ôq-
ms¡Te⁄\ kÕ+π≈‹ø£‘q· T Hês¡àHé uÀsê¢>¥ f…ø±ï\J nì |æ*#ês¡T. ø=‘·Ô $‘·qÔ s¡ø±˝À¢ $»j·T+ kÕ~Û+∫q+<äT≈£î
1970 ˝À n‘·ìøÏ H√u…˝Ÿ ãVüQeT‹ \_Û+∫+~. ‘·sT¡ yê‘·, BìøÏ Vü≤]‘· $|üe¢ + nì ù|s¡T ô|{≤ºsT¡ .
116
yêdüyÔ êìøÏ Vü≤]‘· $|üe¢ + nH˚ |ü<ëìï n+‘·s-Y j·TT<äΔ ø±\+˝À ‘·÷s¡TŒ ◊s√bÕ˝À rÁeyÓTqÆ s¬ ‘’ T· sê»ø°jT·
ñ<äé÷\qT dü÷∫+#·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#·ã&ç+~, ø±ì 1968 qT+&ç, ªVü≤]‘· $|üe¢ +μ nH˚ |ü<ëìï n~Ûø£
~>∑Tã&çì#˚Ã ‘·èD<ÛëHê´\ kÕ+π≈‹ø£‘q· T $e]+#·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#·ã&ç+~. á |ü<ëìï yÓTT<ä≥ The
United States Agency for International Development - USAID ìsê«Vü≤≈£î&ÉT $*j·T+ >±&é (Wil-
liam Gaud) dü÷∫+∫Hês¡T.
7.4.2 Vü≤]‘· $|üe¢ + - kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ $düsÔ D¡

q÷‘·q eékÕj·T kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„Hêìï ne\+_+∫q ‘·sT¡ yê‘·, eTq<˚X+¯ ˝À kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+
jÓTTø£ÿ $düsÔ D¡ qT Á|ü<ëÛ q+>± ˙{ÏbÕs¡T<ä\ $d”sÔ +í¡ , j·T+Á‘ê\T, n~Ûø£ ~>∑Tã&ç e+>∑&Ü\T (HYV) øÏ+<ä
ñqï ÁbÕ+‘ê\T eT]j·TT ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ |üs¡+>± |ü]>∑DÏ+#·e#·TÃqT. $X‚¢wüD ¬s+&ÉT ø±˝≤\≈£î
#˚|≥ü ãº &ç+~. n+fÒ Vü≤]‘· $|üy¢ êìøÏ |üPs¡«+ (P-I): 1950-51 qT+&ç 1965-66 es¡≈î£ — eT]j·TT
Vü≤]‘· $|üe¢ + ‘·sê«‘· ø±\+ (P-II): 1966-67 qT+&ç 1989-90 es¡≈î£ #˚jT· ã&ç+~.
q÷‘·q kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„Hêìï ne\+_+#·&ÜìøÏ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ n‘·´+‘· nìyês¡ýÓTqÆ ñ‘êŒ<äø+£
ø£qTø£, ˙{ÏbÕs¡T<ä\ $düÔs¡Dô|’ ô|≥Tºã&ÉT\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À $$<Ûä |òü*‘ê\‘√
nqTdü]+#·ã&çHêsTT. C≤rj·T kÕúsTT˝À, ìø£s¡ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ ÁbÕ+‘·+ (Net Irrigated Area-NIA) 1950-
51 ˝À 20.85 $T.ôV≤ø±ºsT¡ \ qT+&ç 1965-66˝À Hê{ÏøÏ 26.24 $T.ôV≤ø±ºsT¡ \≈£î $dü]Ô +∫+~. 1989-
90˝À 36.70 $T.ôV≤ø±ºsT¡ \≈£î ô|]–+~. 1965-66 qT+&ç 1989-90 eT<Û´ä ø±\+˝À kÕ©Hê 2.43
XÊ‘·+ eè~Δ sπ ≥TqT kÕ~Û+∫+~. ìø£s¡ $‹Ôq ÁbÕ+‘·+ (Net Sown Area - NSA) yê{≤ es¡Tdü>±
1950-51, 1965-66, 1989-90˝À 17.56, 19.34, eT]j·TT 32.81 XÊ‘·+. >=≥º|⁄ü u≤e⁄\‘√
düV‰ü u≤e⁄\ øÏ+<ä ìø£s¡ $‹Ôq ÁbÕ+‘·+ yê{≤ 28.67 XÊ‘·+ qT+∫ 32.85 XÊ‘êìøÏ, Ä ‘·sê«‘·
eT÷&˚fi˝¢̄ À 51.16 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~.
Ä<ÛTä ìø£ |ü]ø£sê\T eT]j·TT j·T+Á‘ê\qT |ü]o*ùd,Ô m\ÅøøºÏ ˘ yÓ÷{≤s¡T¢ ‘=* <äX˝¯ À (1951-
56) kÕ©Hê 20.30 XÊ‘·+‘√ #ê˝≤ y˚>+∑ >± ô|]>±sTT. ‘·sT¡ yê‹ <äX˝¯ À (1966-87) n$ 12.04
XÊ‘êìøÏ ô|]–HêsTT. @<˚yTÓ HÆ ê, ‘=* <äX¯ n~Ûø£ sπ ≥T≈£î ‘·≈î£ ÿe uÒdt (1950-51˝À) ø±s¡DeTì #Ó|Œü e#·TÃqT.
ÄsTT˝Ÿ Ç+»qT¢ s¬ +&ÉT <äX˝¯ À¢ es¡Tdü>± 12.27 eT]j·TT 16.05 XÊ‘·+ ô|]>±sTT.
Á{≤ø£ º s ¡ T ¢ 13.03 eT]j· T T Table-7.1: Net Sown Area in Hectares per Each Item
13.26 XÊ‘·+ ô|]>±sTT. nq>± s¬ +&ÉT Item 1951 1966 1972 1982 1987
<äX\¯ ˝À <ë<ë|ü⁄ ˇπ≈ eè~Δ˝À ñHêïsTT. Electric Motor 4,567 328 87 40 9
eTq<˚X+¯ ˝À 1966-67 qT+&ç 1976- Oil Engine 1,431 289 91 46 4
77 <äXÊã›+˝À, Á{≤ø£ºs¡¢ \uÛÑ´‘· ¬s{Ïº+|ü⁄ Tractor 13,808 2,522 945 274 58
ø±>± yê{Ï <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô Hê\T>∑T s¬ ≥T¢
ô|]–+~. Á{≤ø£sº ¢¡ >∑]wüº kÕúsTT ~>∑TeT‹ 1970-71˝À 12,032>± e⁄+~. Ç<˚ ø±\+˝À |ü{øºÏ £ 7.1˝À
Á|ü‹ edüTÔe⁄≈£î ìø£s¡ $‹Ôq ÁbÕ+‘·+˝À >∑D˙j·TyÓTÆq ‘·–Z+|ü⁄qT >∑eTì+#·e#·TÃqT
q÷‘·q eékÕj·T kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Ûëq´‘·, eékÕj·T s¡+>∑+˝À ñ|üj÷Ó –+#˚
117
Je-s¡kÕj·THê\ yê&Éø£+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç Table-7.2: Compound Annual Growth Rate
ñ+≥T+~. Ç+<äT˝À Á|ü<Ûëq+>± n~Ûø£ (CAGR) Growth Rate of HYV Area
~>∑Tã&ç e+>∑&Ü\ yê&Éø+£ $d”sÔ +í¡ eT]j·TT S.No. Period Years CAGR
s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ yê&Éø+£ ñHêïsTT. ◊<äT 1 1966-67 to 1989-90 23 16.33
Á|ü<Ûëq ‘·èD<ÛëHê´\ |ü+≥\T e], >√<ÛäTeT, 2 1966-67 to 1976-77 10 33.36
C§qï, dü»® eT]j·TT yÓTTø£ÿC§qï (HYV) \ 3 1976-77 to 1989-90 13 4.73
|ü]~Û 1966-67 ˝À 1.886 $T.ôV≤ø±ºsT¡ \ Note: CAGRs are computed from end values.
qT+&ç 1989-90˝À 61.165 $T.ôV≤ø±ºsT¡
\≈£î ô|]–+~. nq>± 23 dü+e‘·‡sê\˝À dü+e‘·‡sêìøÏ 16.33 XÊ‘·+ eè~Δ qyÓ÷<Ó+’ ~. 1976-77
Hê{Ïø,Ï (HYV) ÁbÕ+‘·+ 33.560 $T.ôV≤ø±ºsT¡ \≈£î #˚sT¡ ≈£î+~. |ü{øºÏ £ 7.2 ˝À, Vü≤]‘· $|üe¢ + <äXÊã›+˝À,
1966-67 qT+&ç 1976-77 es¡≈î£ kÕ©Hê 33.36 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. 1976-77 qT+&ç 1989-90
es¡≈î£ $T–*q ø±\+˝À Ç~ ≈π e\+ kÕ©Hê 4.73 XÊ‘·+ eè~Δ e÷Á‘·yT˚ qyÓ÷<Ó+’ ~.
s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ yê&Éø+£ 1951-52˝À 0.066 $T.≥qTï\T e⁄+&É>± 1965-66˝À 0.785
$T.≥qTï\T eT]j·TT 1966-67 Vü≤]‘· $|ü¢e+ ÁbÕs¡+uÛÑ dü+e‘·‡s¡+ Hê{ÏøÏ 1.101 $T.≥qTï\≈£î
ô|]–+~. 1976-77 Hê{ÏøÏ n‘·´~Ûø+£ >± 3.411 $T.≥qTï\≈£î #˚]+~. Ç~ 1989-90 Hê{ÏøÏ 11.568
$T.≥qTï\≈£î ô|]–+~. |ü{øºÏ £ 7.3 ˝À #·÷|æqæ ≥T¢>±, Vü≤]‘· $|üe¢ + yÓTT‘·+Ô ø±\+˝À eè~Δ sπ ≥T 1966-
67 qT+&ç 1989-90 es¡≈î£ kÕ©Hê 20.66 XÊ‘·+— eT]j·TT 1966-67 eT]j·TT 1976-77 eT<Û´ä
<äXÊã›+ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À kÕ©Hê 11.98 XÊ‘·+>± qyÓ÷<Ó+’ ~. 1976-77 qT+&ç 1989-90 es¡≈î£ 13
dü+e‘·‡sê\ ∫e] Vü≤]‘· $|üe¢ + ø±\+˝À, Ç~ kÕ©Hê 9.85 XÊ‘·+ ô|]–+~.
ôV≤ø±ºs¡T≈£î dü÷ú\ |ü+≥ $d”Ôs¡í+˝À |ü{Ïºø£ 7.3: Compound Annual Growth Rate
ms¡Te⁄\ $ìjÓ÷>±ìï |ü]o*ùd,Ô >∑D≤+ø±\T (CAGR) Growth Rate of Chemical Ferilizers
n<äT“¤‘+· >± ø£ì|ækÕÔsTT. 1950-51˝À 0.53 S.No. Period Years CAGR
øÏ˝À\ qT+&ç 1965-66˝À 5.05 øÏ˝À\≈£î 1 1966-67 to 1989-90 23 20.66
eT]j·TT 1966-67˝À 7.00 øÏ˝À\ es¡≈î£ 2 1966-67 to 1976-77 10 11.98
ô|]–+~. Vü≤]‘· $|üe¢ + yÓTT<ä{Ï <äXÊã›+˝À 3 1976-77 to 1989-90 13 9.85
ms¡Te⁄\ $ìjÓ÷>∑+ 20.38 øÏ˝À\≈£î, Note: CAGRs are computed from end values.
‘·sT¡ yê‘· 1989-90˝À 63.47 øÏ˝À\≈£î ô|]–+~. 1976-77 kÕúsTTì 1966-67 ‘√ b˛*Ãq≥¢sTT‘˚,
M{Ï yê&Éø+£ mø£sêìøÏ eT÷&ÉT s¬ ≥T¢ ô|]–+~. 1989-90‘√ 1966-67 kÕúsTTì b˛*Ãq≥¢sTT‘˚, <ë<ë|ü⁄
@&ÉT s¬ ≥T¢ ô|]–+~. á $<Û+ä >±, Vü≤]‘· $|üe¢ + yÓTT‘·+Ô 23 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\
yê&Éø+£ 600 XÊ‘·+ ô|]–+~.
7.5 |ü+≥\ rs¡T eT]j·TT eTTKýÓTqÆ |ü+≥\ ñ‘êŒ<äø‘£ ·

ˇø£ <˚X+¯ ˝Àì |ü+≥\ rs¡T ˇø£ ø±\+˝À y˚sπ «s¡T |ü+≥\ ÁøÏ+<ä ñqï ÁbÕ+‘· ìwüŒ‹Ôì dü÷∫düT+Ô ~.
n{≤¢>π ø=+‘· ø±\+˝À yπ̊s«s¡T |ü+≥\ ÁøÏ+<ä $d”sÔ í¡ |ü+|æD˝° À e∫Ãq e÷s¡TŒqT ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. |ü+≥\
rs¡T Á|ü<Ûëq+>± es¡¸bÕ‘·+, yê‘êes¡D+ eT]j·TT H˚\ |ü]dæú‘·T\ e+{Ï düVü≤» ø±s¡ø±\ <ë«sê
118
ìs¡sí TT+#·ã&ÉT‘·T+~. M{Ï‘√ bÕ≥T, $$<Ûä |ü+≥\ øÏ+<ä $d”sÔ í¡ ìwüŒ‹Ôì Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· &É+˝À Ä]úø,£
kÕ+π≈‹ø£ n+XÊ\T ≈£÷&Ü eTTKýÓTÆq bÕÁ‘·qT b˛wækÕÔsTT. @ <˚X¯+˝ÀHÓ’Hê |ü+≥\ rs¡T á ÁøÏ+~
ø±s¡ø±\#˚ Á|üu≤Û $‘·eTe⁄‘·T+~.
1. düV≤ü » ø±s¡ø±\T: á ø±s¡ø±\˝À H˚\ jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤e+, yê‘êes¡D+, es¡¸bÕ‘·+ yÓTT<ä˝q’… $ ñHêïsTT.
á ø±s¡ø±\T ˇø£ ÁbÕ+‘·+ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏$ä Tø£ |ü+≥\ rs¡TqT ìs¡sí TTkÕÔsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ‘·–q+‘·
es¡¸bÕ‘·+ e⁄+&ç ˙s¡T ì\« #˚ùd ÁbÕ+‘ê\˝À e]— ‘·≈î£ ÿe es¡¸bÕ‘·+ ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ C§qï, yÓTTø£ÿC§qï
eT]j·TT dü»—® n<˚$<Û+ä >±, dæ+<ÛTä ->∑+>± ÁbÕ+‘ê\˝À >√<ÛTä eT |ü+≥ nqT≈£L\+>± ñ+≥T+~.
2. Ä]úø£ ø±s¡ø±\T: M{Ï˝À eékÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô <Ûsä \¡ T, s¬ ‘’ T· \ Ä<ëj·÷\T, |ü+≥\ ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£‘,· ˇø£
ì]›wºü |ü+≥ ùd<ä´+ #˚jT· &É+ e\q ø£*>π Çã“+~ eT]j·TT ø£eT‘ê\ |ü]e÷D+ yÓTT<ä˝q’… $ ñ+{≤sTT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, Ç‘·s¡ |ü+≥\‘√ b˛*ùdÔ ˇø£ ì]›wüº |ü+≥ <Ûäs¡ ô|s¡T>∑T<ä\ K∫Ã‘·+>± ¬s’‘·T\T ‘·eT kÕ>∑T
uÛ÷Ñ $T˝À m≈£îÿe uÛ≤>±ìï Ä |ü+≥≈£î ≈π {≤sTT+#·&ÜìøÏ Áù|sπ |ædTü +Ô ~. ø£eT‘·+ |ü]e÷D+ ∫qï~>± e⁄qï
ø±s¡D+>±, ∫qï s¬ ‘’ T· \T ‘·eT ÁbÕ<∏$ä Tø£ ÄVü‰s¡ nedüsê\qT rs¡Ã&ÜìøÏ ÄVü‰s¡ |ü+≥\qT |ü+&çkÕÔsT¡ .
BìøÏ $s¡T<äΔ+>±, ô|<ä› ¬s’‘·T\T ‘·eT e<ä› ñqï ô|<ä› yÓTT‘êÔìï yêDÏ»´ |ü+≥\≈£î π≈{≤sTTkÕÔs¡T. $‘·ÔHê\T,
ms¡Te⁄\T, ˙{ÏbÕs¡T<ä\ yÓTT<ä˝q’… eékÕj·T ñ‘êŒ<äø±\ \uÛ´Ñ ‘· ≈£÷&Ü |ü+≥\ rs¡TqT ø=+‘·es¡≈î£
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT.
3. kÕe÷õø£ n+XÊ\T: kÕe÷õø£ yê‘êes¡D+, Ä#êsê\T, dü+Á|ü<ëj·÷\T yÓTT<ä˝q’… $ ≈£÷&Ü |ü+≥
rs¡TqT ø=+‘·es¡≈î£ Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔsTT. á ø±s¡ø±\T kÕ+Á|ü<ëj·T s¡ø±˝…q’ $‘·HÔ ê\T eT]j·TT |ü<‘Δä T· \qT
ñ|üj÷Ó –+∫ kÕ+Á|ü<ëj·T |ü+≥\qT |ü+&ç+#·&ÜìøÏ s¬ ‘’ T· \qT Áù|sπ |ækÕÔsTT.
4. Á|üuTÑÛ ‘·« $<Ûëq+: $$<Ûä |ü+≥\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëHê\T, m>∑TeT‘·T\T, |üqTï\T, dü_‡&û\T,
ñ‘êŒ<äø±\ düs|¡ süò ê, s¡TD \uÛ´Ñ ‘· yÓTT<ä˝q’… $ |ü+≥\ rs¡TqT >∑D˙j·TyÓTqÆ Ø‹˝À Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔsTT.
n˝≤π>, ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\ $düsÔ D¡ , ÄVü‰s¡ <ëq´+ ùdø£sD¡ eT]j·TT ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä \¡ T, ñ‘êŒ<äø±\
dü_‡&û $<ÛëHê\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üuTÑÛ ‘·« ìs¡j í ÷· \T |ü+≥ rs¡T˝À e÷s¡TŒ\≈£î <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT.
|ü{Ïºø£ 7.4 ˝À eT÷&ÉT <äX\¯ ø±˝≤ìï $e]+#˚ |ü+≥\ rs¡TqT eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃqT. P-I Vü≤]‘·
$|üy¢ êìøÏ |üPs¡«+ eT]j·TT P-II ÁbÕs¡+uÛ|Ñ ⁄ü eT]j·TT ∫e] Vü≤]‘· $|üe¢ ø±˝≤\qT $e]düT+Ô ~. Vü≤]‘·
$|üy¢ êìøÏ |üPs¡«+ (P-I), 1950-51 eT]j·TT 1965-66 eT<Û´ä ÄVü‰s¡ |ü+≥\T eT]j·TT ‘·èD<ÛëHê´\
yê{≤\T es¡Tdü>± 3/4 eT]j·TT 3/5 e e+‘·T dü÷\ú |ü+≥ $d”sÔ +í¡ ˝À ñHêïj·Tì düŒwü+º >± ‘Ó\TdüTqÔ ï~.
Vü≤]‘· $|ü¢e+ ‘·sê«‘· (P-II), ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ yê{≤ 1989-90 Hê{ÏøÏ <ë<ë|ü⁄ 4 XÊ‘·+
‘·–+Z ~. ‘·èD<ÛëHê´\ yê{≤ ≈£L&Ü 8 XÊ‘·+ ‘·–+Z ~. Vü≤]‘· $|üy¢ êìøÏ |üPs¡«+ (P-I), ‘=$Tà~ s¡ø±\
q÷HÓ–+»\ düeT÷Vü≤+ 1.7 XÊ‘·+ (8.1 qT+&ç 9.8 es¡≈î£ ) ô|s¡T>∑T<ä\ <Û√s¡DìÏ #·÷|æ+~. nsTT‘˚
Vü≤]‘· $|ü¢e+ ‘·sê«‘· (P-II), 3 XÊ‘·+ (9.53 qT+&ç 12.5 XÊ‘êìøÏ) ô|s¡T>∑T<ä\ qyÓ÷<Ó+’ ~.
119
|ü{øºÏ £ 7.4: m+|æø£ #˚dqæ dü+e‘·‡sê\ eT<Û´ä (1950`51 qT+&ç 1989`90) uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü+≥\ rs¡T
S.No. Year 1950-51 1960-61 1965-66 1966-67 1980-81 1989-90
1 Rice 23.36 22.34 22.84 22.4 23.26 23.14
2 Wheat 7.39 8.46 8.1 8.16 12.91 12.89
3 Jowar 11.81 12.05 11.39 11.47 9.16 8.14
4 Bajra 6.84 7.51 7.71 7.78 6.75 5.98
5 Maize 2.4 2.89 3.09 3.22 3.48 3.25
6 Gram 5.74 6.07 5.16 5.08 3.81 3.55
7 Tur 1.65 1.59 1.65 1.6 1.65 1.98
8 G.Nut 3.4 4.23 4.96 4.64 3.94 4.78
9 Rape S &M 1.57 1.89 1.87 1.91 2.38 2.73
10 Sunflower 0 0 0 0 0.07 0.65
11 Soyabeen 0 0 0 0 0.35 1.23
12 S.Cane 1.3 1.58 1.83 1.46 1.55 1.89
13 Cotton 4.46 4.98 5.13 4.98 4.53 4.22
14 All Others 30.09 26.41 26.28 27.28 26.17 25.58
GCA 100 100 100 100 100 100
15 Foodgrains 73.79 75.66 74.12 73.28 73.38 69.55
16 Cereals 59.31 60.23 59.49 59.22 60.37 56.71
17 Pulses 14.47 15.42 14.63 14.06 13.01 12.84
18 C Cereals 28.56 29.43 28.55 28.66 24.2 20.68
19 Oilseeds (9) 8.14 9.01 9.82 9.53 10.2 12.51
NSA (m.hectares) 118.75 133.2 136.2 137.23 140 142.34
GCA (m.hecatres) 131.89 152.77 155.28 157.35 172.63 182.27
Note: Nine Oilseeds: Groundnut, Rapeseed & Mustard, Castorseed , Seasamum, Nigerseed,
Soybean, Sunflower, Safflower, and Linseed.
|ü{Ïºø£ 7.4 ˝À 13 eTTKýÓTÆq |ü+≥\˝À, e], >√<ÛäTeT, C§qï, eT]j·TT dü»® nH˚$ Hê\T>∑T
yÓTT<ä{Ï Hê\T>∑T kÕúHê\qT bı+<ä&yÉ T˚ >±≈£î+&Ü Ç$ dü÷\ú |ü+≥ $d”sÔ +í¡ ˝À dü>+∑ (50.0 XÊ‘·+)
yê{≤qT ø£*–e⁄HêïsTT. P-II ∫e]˝À, yÓTT<ä{Ï Hê\T>∑T |ü+≥\T ø£*|æ 50.2 XÊ‘·+ yê{≤qT ø£*–
ñHêïsTT. Ç+<äT˝À _j·T´+ 23.14 XÊ‘·+ eT]j·TT >√<ÛTä eT\T 12.89 XÊ‘·+ yê{≤\qT ø£*– ñHêïsTT.
á s¬ +&ÉT |ü+≥\˝À <ë<ë|ü⁄ 5 XÊ‘·+ ñeTà&ç yê{≤ ô|s¡T>∑T<ä\ e⁄+&É>± C§qï eT]j·TT dü»® jÓTTø£ÿ
ñeTà&ç yê{≤ ‘·–+Z ~. ◊<äe eT]j·TT Äs¡e kÕúHê\T es¡Tdü>± y˚sT¡ X¯q>∑ eT]j·TT |ü‹Ô |ü+≥\T bı+<ësTT.
Ä s¬ +&ÉT |ü+≥\T ø£*dæ 9.0 XÊ‘·+ yê{≤qT ø£*– ñHêïsTT.
7.6 Vü≤]‘· $|üe¢ + - e´j·÷\T

eTq<˚X¯+˝À Vü≤]‘· $|ü¢e+ jÓTTø£ÿ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ Á|üy˚X¯ô|≥º&ÜìøÏ ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À e´j·T+
#˚jT· e\dæ e∫Ã+~. Bì ø√dü+ »]π> e´j·T+ @fÒ{≤ ô|s¡T>∑T‘·÷H˚ ñqï~. yÓTT<ä{Ï Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤Ø
eT]j·TT eT<Ûä´düú ÁbÕC…≈£îº\ øÏ+<ä ôV≤ø±ºs¡T≈£î ˙{ÏbÕs¡T<ä\ Ks¡TÃ s¡÷. 1,200 e⁄+&É>±, Äs¡e Á|üD≤[ø£˝À
21,515 s¡÷bÕj·T\≈£î ô|]–+~. n<˚$<Û+ä >±, ∫qï ˙{ÏbÕs¡T<ä\ e´j·T+ es¡Tdü>± s¡÷. 509 qT+&ç
120
s¡÷. 4,745 ≈£î ô|]–+~. BìøÏ ‘√&ÉT eékÕj·T $düÔs¡D ùde\T, eékÕj·T $X¯«$<ë´\j·÷\ô|’
Ks¡TÃ‘√ bÕ≥T, ms¡Te⁄\ sêsTTr\≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«+ uÛ≤Ø yÓTT‘êÔ\qT Ks¡TÃ #˚j÷· *‡ e∫Ã+~. n+<äTe\¢,
eékÕj·T+ n~Ûø£ e´j·T+‘√ ≈£÷&ÉT≈£îqï<˚ >±ø£ ô|s¡T>∑T‘·Tqï eT÷\<Ûqä +‘√ ≈£÷&ÉT≈£îqï~>± e÷]+~.
Vü≤]‘· $|üe¢ + eT÷\+>± s¡kÕj·T˙ø£sD¡ ô|]–q+<äTq |üsêés¡D düeTdü´\T ‘·˝‘… êÔsTT. Vü≤]‘·
$|üe¢ +, s¡kÕj·Tq ø£sêà>±sê˝À¢ uÛ÷Ñ kÕsêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· >∑\<äH˚ uÛ≤eqqT düèwæ+º ∫+~. Vü≤]‘· $|üe¢ +
eékÕj·÷ìøÏ#Ã˚ X¯øÔÏ Á|üyêVü‰+, kÕ+Á|ü<ëj·T X¯øÔÏ Á|üyêe+ ø£+fÒ dü>≥∑ Tq 50 s¬ ≥T¢ m≈£îÿe. nsTT‘˚
Vü≤]‘· $|üe¢ + eT÷\+>± s¡kÕj·T˙ø£sD¡ »]– uÛ≤Ø yÓTT‘·+Ô ˝À ñ‘·Œ‹Ô ô|]–q|üŒ{Ïø,Ï ì»+>±, eTq+
•˝≤» Ç+<ÛHä ê\qT (fossilfuels) ‹+≥THêïeTH˚ $wüj÷· ìï $düà]+#·sê<äT.
7.7 ÁbÕ+rj·T ndüeT‘Í\´‘· eT]j·TT ø£esπ CŸ

eTq<˚X+¯ ˝À q÷‘·q eékÕj·T kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº ‘·sT¡ yê‘· eékÕj·T n_Ûeè~Δ
Á|üÁøÏjT· ˝À ÁbÕ+‘·+-|üøbå£ Õ‘·+, |ü+≥-|üøbå£ Õ‘·+, es¡-Z |üøbå£ Õ‘·+ eT÷\+>± ø=ìï ndüeT‘Í\´‘·\T #√≥T
#˚dTü ≈£îHêïsTT. yÓTs¡T>¬ q’ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ dü<Tä bÕj·÷\ ø±s¡D+>± |ü+C≤uŸ, Vü≤sê´Hê, ñ‘·sÔ ¡ Á|ü<X˚ Ÿ ˝Àì
ñ‘·sÔ ¡ ÁbÕ+‘·+, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ eT]j·TT ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T yÓ+≥H˚ q÷‘·q kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„Hêìï
ne\+_+#·>*∑ >±sTT. BìøÏ $s¡T<ä+Δ >± ‘·÷s¡TŒ sêÁcÕº\T #ê˝≤ yÓqTø£ã&ç ñHêïsTT. n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚Ã
e+>∑&Ü\T (HYV) Á|ü<ëÛ q+>± e] eT]j·TT >√<ÛTä eT |ü+≥\≈£î n+~+#·ã&çq+<äTq, eT+∫ |ò*ü ‘ê\qT
Çe«&ÜìøÏ yê{ÏøÏ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ dü<Tä bÕj·÷\T nedüse¡ Tj·÷´sTT. á yÓK’ ] |ü+≥-|üøbå£ Õ‘·+, ÁbÕ+‘·+-
|üøbå£ Õ‘êìøÏ <ë]rdæ+~. á s¬ +&ÉT |üøbå£ Õ‘ê\T ø£*dæ es¡-Z |üøbå£ Õ‘êìøÏ ã\+ #˚≈÷£ ]ÃHêsTT. m+<äTø£+fÒ
eqs¡T\Tqï ô|<ä› ¬s’‘·T\T e÷Á‘·y˚T q÷‘·q kÕ+π≈‹ø£‘·qT |üP]Ô kÕúsTT˝À d”«ø£]+#·>∑\s¡T. Vü≤]‘· $|ü¢e+
ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À á |üøbå£ Õ‘ê\T ‘·|Œü e⁄, m+<äTø£+fÒ Ä düeTj·T+˝À, ÄVü‰s¡ düeTdü´ |ü]dæ‹ú #ê˝≤ Á|üe÷<äøs£ +¡ >±
e⁄+&É&+É e\q, q÷‘·q kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„HêìøÏ n~Ûø£ Á|ü<ëÛ q´‘·ì#êÃs¡T.
1980 dü+e‘·‡s¡+ ∫e]Hê{Ïø,Ï Vü≤]‘· $|üe¢ + ‘=* dü+e‘·‡sê˝À¢ ñqï≥T¢>±, ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä
ndüe÷q‘·\T n+‘· rÁe+>± ˝Òe⁄. Vü≤]‘· $|üe¢ + jÓTTø£ÿ yÓTT<ä{Ï <äXÊã›+˝À ù|<ä]ø£+ $düèÔ ‘·+>± ñ+&ç
ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô eT+<ä–+∫q nkÕ‡+, ;Vü‰sY, ˇ]kÕ‡, eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ eT]j·TT |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ
yÓTT<ä˝…’q nH˚ø£ sêÁcÕº\T >∑‘· <äXÊã›+˝À yÓTs¡T¬>’q |üìrs¡TqT #·÷|æ+#êsTT.
7.8 Vü≤]‘· $|üe¢ + - kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+

eTq<˚X+¯ ˝À 1960 eT<Û´ä ˝À eékÕj·T dü+øå√uÛ+Ñ jÓTTø£ÿ u≤<Ûëø£sy¡ TÓ qÆ C≤„|øü ±\qT n~Û>$∑ T+∫,
ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ ñ‘·Œ‹Ô˝À kÕ«e\+ãq kÕ~Û+#·>\∑ <äH~˚ q÷‘·q eékÕj·T kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ jÓTTø£ÿ
Á|ü<ëÛ q \ø£Då +>± e⁄qï~. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô 1950-51˝À 50.00 $T.≥qTï\ qT+&ç, 1966-67
Hê{ÏøÏ 74.23 $T.≥qTï\≈£î ô|]–+~. ‘·sT¡ yê‘· 1989-90˝À 171.04 $T.≥qTï\≈£î #˚sT¡ ≈£î+~. 39
dü+e‘·‡sê\˝À 242 XÊ‘·+ eè~Δ qyÓ÷<Ó+’ ~. 1951˝À »HêuÛ≤ 361 $T*j·Tq¢ qT+&ç 1990 Hê{ÏøÏ
828 $T*j·Tq¢≈î£ nq>± 129 XÊ‘·+ ô|]–+~. n+<äTe\¢ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ yÓTT‘·+Ô ô|s¡T>∑T<ä\ »HêuÛ≤
ô|s¡T>∑T<ä\≈£î <ë<ë|ü⁄ ¬s{Ïº+|ü⁄>± e⁄qï~.
121
eTs√ ÄdüøøÔÏ s£ y¡ TÓ qÆ \ø£Då + @$T≥+fÒ, |ü+≥ ~>∑Tã&ç˝À ô|s¡T>∑T<ä\, |ü+≥ $d”sÔ +í¡ jÓTTø£ÿ ‘·≈î£ ÿe
ô|s¡T>∑T<ä\qT uÛØÑ Ô #˚d+æ ~. Vü≤]‘· $|üy¢ êìøÏ |üPs¡«+ 49 XÊ‘·+ qT+&ç Vü≤]‘· $|üy¢ êq+‘·s¡ ø±\+˝À 81
XÊ‘·+ ñ‘êŒ<äø£ eè~ΔøÏ ~>∑Tã&ç $düsÔ D¡ ô|]–+~. Jes¡kÕj·Tq kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ uÛ÷Ñ -eè~Δ \ø£Då +
ø±s¡D+>±, m≈£îÿe ñbÕ~Û \_Û+∫+<äì eT]j·TT ÁX¯eT-ñ‘êŒ<äø‘£ · ≈£÷&Ü ô|]–+<äì ìy˚~+#·ã&ç+~.
|ü{øºÏ `£ 7.5: eTTKýÓTqÆ |ü+≥\ ~>∑Tã&ç kÕúsTT\T (Kgs/ha)
Year Wheat Rice Tur G.Nut Cotton Su.Cane Cereals Pulses F.grains 9 Oilseeds
1950-51 663 668 788 775 88 33422 542 441 522 481
1960-61 851 1013 849 745 125 45549 753 539 710 507
1965-66 827 862 678 554 104 43717 676 438 629 419
1966-67 887 864 448 604 114 40336 707 377 644 428
1979-80 1436 1074 643 805 160 49358 982 385 876 516
1989-90 2121 1745 763 930 252 65612 1530 549 1349 742
Overall Growth Rates (between end Years)
Phase-I 24.74 29.04 -13.96 -28.52 18.18 30.80 24.62 -0.68 20.50 -12.89
Phase-II 139.12 101.97 70.31 53.97 121.05 62.66 116.46 45.62 109.47 73.36
Soybean, Sunflower, Safflower, and Linseed,
|ü{Ïºø£ 7.5 ¬s+&ÉT Á|ü<Ûëq ÄVü‰s¡ |ü+≥\T, Hê\T>∑T yêDÏ»´ |ü+≥\T eT]j·TT Hê\T>∑T |ü+≥
düeT÷Vü‰\≈£î ~>∑Tã&ç kÕúsTT\qT (øÏ˝À\T / ôV≤ø±ºsT¡ ) dü÷∫düTqÔ ï~. Vü≤]‘· $|üy¢ êìøÏ |üPs¡«+ (P-I),
>√<ÛTä eT\T 25 XÊ‘·+, e] 29 XÊ‘·+ ô|]>±sTT. nsTT‘˚ Vü≤]‘· $|üy¢ êq+‘·s¡ ø±\+˝À (P-II) >√<ÛäTeT\T
eT]j·TT e] es¡Tdü>± 139 XÊ‘·+, 102 XÊ‘·+ ô|]>±sTT. y˚s¡TX¯q>∑ Vü≤]‘· $|ü¢yêìøÏ |üPs¡«+ (P-I)
Á|ü‹≈£÷\ ô|s¡T>∑T<ä\qT #·÷|æ+~, ø±ì Vü≤]‘· $|üy¢ êq+‘·s¡ ø±\+˝À (P-II) 54.0 XÊ‘·+ ô|s¡T>∑T<ä\‘√
eT+∫ Á|ü<sä Ù¡ q Ç∫Ã+~. Ç<˚ ø±\+˝À |ü‹Ô ~>∑Tã&ç es¡Tdü>± 18.1 XÊ‘·+, 121.1 XÊ‘·+ ô|s¡T>∑T<ä\
e⁄+~. |ü+≥\ düeT÷Vü‰\≈£î dü+ã+~Û+∫, ‘·èD<ÛëHê´\T eT]j·TT ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T Vü≤]‘· $|üe¢ ø±\+˝À
110 XÊ‘·+ #=|ü⁄Œq eT+∫ |üìrs¡TqT #·÷|æ+#êsTT. |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\T eT]j·TT 9 s¡ø±\ q÷HÓ –+»\T
Vü≤]‘· $|üy¢ êìøÏ |üPs¡«+ (P-I) Á|ü‹≈£÷\ eè~Δì #·÷|æ+#êsTT. ø±ì n$ Vü≤]‘· $|üy¢ êq+‘·s¡ ø±\+˝À
(P-II) es¡Tdü>± 45.6 XÊ‘·+ eT]j·TT 73.4 XÊ‘·+‘√ eT+∫ |üìrs¡TqT ø£qã]#êsTT. á $<Û+ä >±,
Vü≤]‘· $|üy¢ êq+‘·s+¡ |ü{øºÏ £ 7.5 ˝À #·÷|æq $<Û+ä >± nìï |ü+≥\T eT]j·TT |ü+≥-düeT÷Vü‰\ |üìrs¡T
>=|üŒ>± e⁄qï~.
eTq<˚X¯+˝À ù|<ä]ø£+, eTTK´+>± 1960 eT<Ûä´˝À Ç~ n~Ûø£ kÕúsTT˝À ñqï|ü⁄Œ&ÉT
eékÕj·÷_Ûeè~Δì, Á>±MTD ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q≈£î ˇø£ ã\yÓTqÆ j·T+Á‘ê+>∑+>± |ü]>∑D+Ï #ês¡T. n+<äTe\¢
düe÷q‘·«+ nH˚ Á|üX¯ï me] <äèwæºì Äø£]¸+#·˝Ò<äT. Ä]úø£y˚‘·Ô <ä+‘ê«˝≤ #Ó|æŒq≥T¢>±, <˚X¯+˝À $düÔè‘·yÓTÆq
ù|<ä]ø£+ ñqï|ü⁄Œ&ÉT eè~Δ eT]j·TT áøÏ«{° düeTq«j·TeTe⁄‘êsTT. q÷‘·q kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ $düsÔ D¡
ø±s¡D+>±, eékÕj·T|üs+¡ >± n_Ûeè~Δ #Ó+~q ÁbÕ+‘ê\˝À ìs¡ù|ø£å ù|<ä]ø£+ ‘·>&Z∑ +É dü+‘√wæ+#·‘>· Z∑
|ü]D≤eT+. nsTT‘˚ 1977-78 qT+&ç 1983-84 eT<Û´ä ø±\+˝À n_Ûeè~Δ #Ó+~q ÁbÕ+‘ê\˝À, ˝≤¬s+CŸ
122
sπ K eT]j·TT õì >∑TDø£+ |üs+¡ >± Ä<ëj·T |ü+|æD˝° À ndüe÷q‘·\qT Á|ü‹_+_+#˚ kÕù|ø£å ù|<ä]ø£+
e÷Á‘·+ n_Ûeè~Δ #Ó+~q ÁbÕ+‘ê\˝À ô|]–+~.
2011-12 dæsú y¡ TÓ qÆ <Ûsä \¡ ˝À nìï $\Te\qT rdüT≈£î+fÒ, eékÕj·T s¡+>∑+ (|ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô,
|üXó¯ dü+|ü<,ä n≥M eT]j·TT #˚|\ü ô|+|üø+£ ) qT+&ç e∫Ãq dü÷\ú ø£\T|üã&çq $\Te (GVA) 1950-
51˝À 61.7 XÊ‘·+‘√ m≈£îÿe>± ñqï~. nsTT‘˚ Vü≤]‘· $|üe¢ ø±\+˝À eékÕj·T s¡+>∑+ yê{≤ 1966-
67˝À 47.1 XÊ‘·+ qT+&ç 1989-90 ˝À 35.6 XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~.
3. Vü≤]‘· $|ü¢e+ jÓTTø£ÿ ÄeX¯´ø£‘·qT ‘Ó\|ü+&ç.
..........................................................................................................................................
4. Vü≤]‘· $|üe¢ + kÕ~Û+∫q Á|ü>‹∑ @$T{Ï?
...........................................................................................................................................
7.9 kÕsê+X¯+
kÕ+π≈‹ø£ e÷s¡TŒ\ <ë«sê dü+dü\ú qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· e#·TÃqT. nsTTq|üŒ{Ïø° kÕ+π≈‹ø£ e÷s¡TŒ\T
»s¡T>±\+fÒ uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T nedüs+¡ e⁄+≥T+~. Bìì <äèwæ˝º À ñ+#·T≈£îì, kÕ«‘·+Å‘ê´q+‘·s+¡ eT<Û´ä es¡T\Ô
‘=\–+|ü⁄ eT]j·TT øö\T #·{≤º\qT neT\T #˚jT· &É+ <ë«sê uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\qT neT\T
#˚d+æ ~. Äô|’ $T>∑T\T uÛ÷Ñ $Tì |ü⁄q'|ü+|æD° ø√dü+, 1960 eT]j·TT 1970 \˝À uÛ÷Ñ >∑]wüº |ü]$T‹
#·{≤º\T neT\T #˚d+æ ~. uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\qT düeTs¡eú +‘·+>± neT\T #˚jT· &É+˝À yÓ|’ \üò ´+ #Ó+<ä&+É e\q,
á dü+düÿs¡D\ qT+&ç ù|<ä esêZ\T Ä•+∫q Á|üj÷Ó »Hê\qT bı+<ä˝<Ò Tä . H˚{Ï es¡≈î£ $T>∑T\T uÛ÷Ñ $Tì
kÕ«BÛq+ #˚dTü ø√e&É+ eT]j·TT |ü+|æD° #˚jT· &É+ eT<Û´ä $düèÔ ‘· n+‘·s+¡ ñ+<äì nH˚ø£ n<Û´ä j·THê\T
‘Ó*bÕsTT. nsTT‘˚, |ü<äø=+&Ée Á|üD≤[ø£≈£î dü+ã+~Û+∫q nÁb˛#Y ù||üsY˝À, ndü+|üP]Ô>± ñqï
uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\qT neT\T #˚jT· e\dæq nedüsêìï H=øÏÿ#ÓbÕŒs¡T. ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ ø=s¡‘· ñqï|ü⁄Œ&ÉT, uÛ≤s¡‘·
Á|üuTÑÛ ‘·«+ |æm˝Ÿ 480 øÏ+<ä nyÓT]ø± qT+&ç ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT ~>∑TeT‹ #˚dTü ≈£î+~. 1966 ˝À, nyÓT]ø±
qT+&ç 10 $T*j·THé ≥qTï\≈£î ô|>’ ± ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT ~>∑TeT‹ #˚dTü ø√yê*‡q nedüs+¡ @s¡Œ&ç+~.
n|üŒ{Ï Á|ü<ëÛ ì ÁoeT‹ Ç+~sê >±+BÛ s¡÷bÕsTT $\TeqT ‘·–+Z ∫ (eT÷\´ q÷´˙ø£sD¡ ) 1966-67˝À
nyÓT]ø± qT+&ç Vü≤]‘· $|üy¢ êìï ~>∑TeT‹ #˚dTü ø√e&ÜìøÏ ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃ≈£îHêïs¡T. Bì Á|üø±s¡+
nyÓT]ø± qT+&ç n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚Ã $‘·qÔ s¡ø±\T (HYVs), s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T, Á{≤ø£ºs¡T¢ yÓTT<ä˝…’q
yê{Ïì ~>∑TeT‹ #˚düT≈£î+~. Á|üuÛÑT‘·«+ nH˚ø£ Äqø£≥º\ <ë«sê ˙{ÏbÕs¡T<ä\ì n+~+∫+~. >=≥º|ü⁄
u≤e⁄\ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ ≈£÷&Ü u≤>± ô|]–+~. ÄVü‰s¡ nedüsê\qT rs¡Ã&É+˝À Vü≤]‘· $|ü¢e+
$»j·Te+‘·yTÓ +Æ ~. ‘·<ë«sê uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\˝À dü«j·T+ düeTè~Δì kÕ~Û+#·>*∑ –+~. 1980
∫e]Hê{ÏøÏ kÂø£s´¡ e+‘·yTÓ qÆ ã|òsü Y ì\«\qT ìs¡«Væ≤+∫+~. Vü≤]‘· $|üe¢ + jÓTTø£ÿ e´j·÷\T, |üsêés¡D
düeTdü´\T, \eD°jT· ‘·, s¡kÕj·T˙ø£sD¡ eT]j·TT ˙{Ï ì\«\T yÓTT<ä˝q’… Çã“+<äT\T Á|ü‹_+_kÕÔjT· H˚
yêdüyÔ êìï >∑T]Ô+#·&+É #ê˝≤ eTTK´+. n{≤¢>π ˇπ≈ |ü+≥ dü+düÿè‹ì ne\+_+#·&+É |ü+≥ yÓ$’ <Ûë´ìøÏ
uÛ+Ñ >∑+ ø£*–düT+Ô ~.
123
1. eékÕj·T s¡+>∑+ Ä]úø±_Ûeè~ΔøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. &çe÷+&ÉT yÓ|’ ⁄ü qT+&ç Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd ø±s¡ø±\T
1. eékÕj˚T‘·s¡ s¡+>±\˝À ‘·j·÷¬s’q edüTÔe⁄\≈£î &çe÷+&ÉTqT düèwæºdüTÔ+~. 2. HYV $‘·ÔHê\T,
ms¡Te⁄\T, ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\T, eékÕj·T |üìeTT≥T¢, j·T+Á‘ê\T eT]j·TT Ç‘·s¡ eékÕj·T
ñ‘êŒ<äø±\≈£î &çe÷+&ÉTqT ø£\T>∑CdÒ Tü +Ô ~.
2. øö\T uÛÁÑ <ä‘· ◊<äT n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. n$: 1. øö\T<ës¡T nH˚ |ü<ëìøÏ ìs¡«#·q+
2. uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T e´øÏ>Ô ‘∑ · ùd<ä´+ ø√dü+ uÛ÷Ñ $Tì ‹]– øö\T<ës¡T\qT+&ç rdüTø√e&ÜìøÏ nqTeT‹+#˚
|ü]dæ‘ú T· \T 3. e´øÏ>Ô ‘∑ · ùd<ä´+ nH˚ |ü<ëìøÏ ìs¡«#·q+ 4. øö\T<ës¡T&ÉT dü«#·Ã+¤ <ä+>± ˝§+–b˛e&Üìï
ìj·T+Á‹+#·&+É 5. uÛ÷Ñ $T ]ø±s¡T\¶ dæ‹ú .
3. ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T ñ+&ç, dü+e‘·‡sêìøÏ s¬ +&ÉT |ü+≥\T |ü+&É>\∑ kÕeTs¡´ú + ñqï uÛ÷Ñ eTT\≈£î
uÛ÷Ñ >∑]wüº |ü]$T‹ì 10-18 mø£sê\ eT<Û´ä ìs¡sí TT+#ês¡T. ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T ˝Òì uÛ÷Ñ eTT\≈£î
>∑]wü+º >± 54 mø£sê\T>± >∑]wüº |ü]$T‹ì ìs¡sí TT+#ês¡T. >∑]wüº |ü]$T‹øÏ ≈£î≥T+u≤ìï j·T÷ì{Ÿ>±
ìs¡ísTT+#ês¡T. ≈£î≥T+ã+ n+fÒ 5>∑Ts¡T ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T (nq>± uÛ≤s¡´, uÛÑs¡Ô eT]j·TT 3 yÓTÆqsY
|æ\\¢ T), m≈£îÿe eT+~ ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\T e⁄+fÒ yê]øÏ n<äq+>± uÛ÷Ñ $Tì nqTeT‹kÕÔsT¡ . nsTT‘˚
≈£î≥T+u≤ìøÏ nqTeT‹+#˚ uÛÑ÷$T, >∑]wüº |ü]$T‹ ¬s+&ÉT ¬s≥¢ ø£+fÒ m≈£îÿe e⁄+&Ésê<äT. Á|ü‹
y˚T»sY ø=&ÉT≈£îqT Á|ü‘˚´ø£ j·T÷ì{Ÿ>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. ‘√≥\T eT]j·TT eékÕj·T dü+düú\T e+{Ï
ø=ìï s¡ø±\ uÛ÷Ñ $Tô|’ e÷Á‘·yT˚ $TqVü‰sTT+|ü⁄ nqTeT‹+#·ã&ç+~.
4. 1962 ˝À #Ó’Hê‘√, eT]j·TT 1965 ˝À bÕøÏkÕÔHé‘√ j·TT<ëΔ\T, ø£s¡Te⁄ ø±s¡D+>± es¡Tdü>± ¬s+&ÉT
|ü+≥\T $|ò\ü + ø±e&É+ e\q 1966 ˝À, ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT nyÓT]ø± qT+&ç 10.34 $T*j·THé
≥qTï\ ~>∑TeT‹ #˚dTü ø√yê*‡q nedüs+¡ @s¡Œ&É&+É ‘√ Vü≤]‘· $|üe¢ ÄeX¯´ø£‘· @s¡Œ&ç+~.
5. Vü≤]‘· $|ü¢e+ e\¢ ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ ñ‘·Œ‹Ô ô|s¡T>∑T<ä\, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñbÕ~Û neø±XÊ\T
ô|s¡T>∑T<ä\, Ä<ëj·÷\˝À yÓTs¡T>∑T<ä\, eékÕj·T+ eT]j·TT nqTã+<Ûä ñ‘·Œ‘·TÔ\ m>∑TeT‘·T˝À¢
ô|s¡T>∑T<ä\ düŒwü+º >± ø£ìŒ+∫+~.

I. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î düTe÷s¡T10 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<Ûëq+ sêj·T+&ç.
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À uÛÑ÷>∑]wüº |ü]$T‹øÏ dü+ã+~Û+∫ Á|üuÛÑT‘·« #·s¡´\qT $e]+#·+&ç.
2. uÛÑ÷>∑]wüº |ü]$T‹ô|’ ˇø£ yê´K´+ Áyêj·T+&ç.
3. Vü≤]‘· $|üe¢ + neT\T neX¯´ø£‘q· T $e]+#·+&ç.
4. kÕ«‘·+Å‘´· + ‘·sT¡ yê‘· uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\ neT\T >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
5. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT ñ‘êŒ<äø£‘· jÓTTø£ÿ b˛ø£&É\qT $X‚¢wæ+#·+&ç.
124
1. eTq <˚X+¯ ˝À uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\ \øå±´\qT ‘Ó*|æ, Á|üuTÑÛ ‘·«+ ÁbÕs¡+_Û+∫q $$<Ûä uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D #·s´¡ \qT
$X‚¢wæ+#·+&ç.
2. Ä]úø±_Ûeè~Δ˝À eékÕj·T s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ bÕÁ‘·qT $e]+#·+&ç.
3. |ü+≥\ rs¡T eT]j·TT Á|ü<Ûëq |ü+≥\ ñ‘êŒ<äø£‘·ô|’ Vü≤]‘· $|ü¢e+ jÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤yêìï $X‚¢wæ+#·+&ç.
4. Vü≤]‘· $|üe¢ kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ kÕ~Û+∫q $»j·÷\qT |ü]o*+#·+&ç.
5. |ü+≥\ rs¡TqT Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd n+XÊ\qT $e]+#·+&ç.
m. ãVüQfiË∫’ Ãø£ Á|üXï¯ \T.
1. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À Á_{Ïwt yês¡T ø=‘·Ô uÛÑ÷kÕ«eT´ |ü<äΔ‹ì Á|üy˚X¯ô|{Ïºq ø±\+ @~?
m. 1719-20 _. 1793-1850 dæ. 1929 &ç. M{Ï˝À @B ˝Ò<Tä
2. @ sêh+˝À ‘Óu≤Û >± s¬ ‘’ T· b˛sê≥+ »]–+~.
m. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ _. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT dæ. u…+>±˝Ÿ &ç. ø£sêí≥ø£
3. eékÕj·T dü+düÿs¡D\ ø£$T{° #ÛÓ’s¡àHé ..
m. |æ$ qs¡d+æ Vü‰sêe⁄ _. J.C. ≈£îe÷s¡|üŒ dæ. kÕ«$THê<∏äHé &ç. dæôV≤#Y. Vü≤qTeT+‘·sêe⁄
4. C≤rj·T e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\ Á|üø±s¡+ 1972 >∑]wüº |ü]$T‹ øÏ+<ä ñqï ñ‘·eÔ T es¡+Z (Best Category)
uÛ÷Ñ $T jÓTTø£ÿ |ü]$T‹ m+‘·?
m. 5-10 mø£sê\T _. 10-18 mø£sê\T dæ. 5 mø£sê\T &ç. 15 mø£sê\T
düe÷<ÛëHê\T: 1-_— 2-dæ— 3-_— 4-_.
_. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
1. C≤q‡ ºHé eT]j·TT yÓT\¢sY Á|üø±s¡+ __________ eékÕj·T n_Ûeè~ΔøÏ eTT+<ädüTÔ wüs¡‘·T.
2. kÕ+π≈‹ø£‘· eT]j·TT __________ eT<Ûä´ (dialectical) &Ó’˝…øÏº˝Ÿ |üs¡düŒs¡ #·s¡´ ñ+≥T+~.
3. øö\T dü+düÿs¡D\T __________ eT]j·TT __________ \≈£î dü+ã+~Û+∫q$.
4. __________qT $e]+#·&ÜìøÏ Vü≤]‘· $|üe¢ + ñ|üj÷Ó –+#·ã&ç+~.
düe÷<ÛëHê\T: 1. kÕ+π≈‹ø£ e÷s¡TŒ , 2. dü+dü\ú T , 3. øö\T ìj·T+Á‘·D eT]j·TT øö\T uÛÁÑ <ä‘·
4. n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚Ã ‘·èD<ÛëHê´\ kÕ+π≈‹ø£‘·
125
dæ. ÁøÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç.
A B
1. IADP düV‰ü j·T+ m. Hês¡àHé uÀsê¢>¥

2. ø=‘·Ô $‘·qÔ -ms¡Te⁄\ kÕ+π≈‹ø£‘· _. bò˛sY¶ bòÂ+&˚wHü é
3. ø=‘·Ô kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+ e\¢ kÕ~Û+∫q |òTü q‘· dæ. u…+>±˝Ÿ˝À s¬ ‘’ T· b˛sê≥+
4. ‘Óu≤Û >± &ç. ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ ñ‘·Œ‹Ô˝À kÕ«e\+ãq
düe÷<ÛëHê\T: 1-_— 2-m— 3-&ç— 4-dæ
7.10 |ü<äø√X¯+
1. ñ‘êŒ<äø‘£ :· ˇø£ ôV≤ø±ºs¡T ~>∑Tã&ç.
2. |ü+≥\ rs¡T: ˇø£ düeTj·T+˝À yπ̊s«s¡T |ü+≥\ ÁøÏ+<ä ñqï $d”sÔ +í¡ .
3. uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T: uÛ÷Ñ j·÷»e÷q´+˝À ndüe÷q‘·\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|ü‘´· ø£+å >± CÀø£´+
#˚düTø√e&É+.
4. øö\T dü+düÿs¡D\T: øö\T<ës¡T\ Vü≤≈£îÿ\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ÁbÕs¡+_Û+∫q #·s´¡ \T.
5. uÛ÷Ñ |ü]$T‘· #·{≤º\T: ø£eT‘·+ jÓTTø£ÿ >∑]wüº |ü]e÷D+ô|’ #·≥ºã<äΔyÓTÆq |ü]$T‹ ˇø£ ≈£î≥T+ã
j·T÷ì{Ÿ <ëì j·÷»e÷Hê´ìï ø£*– ñ+≥T+~.

1. Appu, P.S (1975),”Tenancy Reform in India”, Economic and Political Weekly, Vol. 10,
Issue No. 33-35, August 06 (Special).
2. Bhalla, G.S (1979), “Transfer of Technology and Agricultural Development in India”,
Economic and Political Weekly, Vol.14, No.51-52, December 22-29.
3. Bhalla, G.S (1987), “Some Issues in Agricultural Development in India – An Overview”,
in P.R.Brahmananda and V.R. Panchamukhi (eds.).
4. Brahmananda, P.R and V.R. Panchamukhi (eds.) (1987), The Development Process of
the Indian Economy, Himalaya Publishing House, New Delhi.
5. Dandekar, V.M and Nila Kanth Rath (1971), “Poverty in India”, Economic and Political
Weekly, January 9.
6. Gotsh, Carl H., (1972), “Technical Change and the Distribution of Income in Rural
Area”, American Journal of Agricultural Economics, Vol. 54, No. 2 May.
7. Government of India (1976), Report of the National Commission on Agriculture –Part
XV-Agrarian Reforms, Ministry of Agriculture and Irrigation, New Delhi.
8. Hayami, Yujiro and Rattan, Vernon W., (1971): Agricultural Development : An
International Perspective, The Johns Hopkins Press, Baltimore.
126
9. Kotovsky, G (1964), Agrarian Reforms in India, Peoples Publishing House.
10. E.J (1961), “The Economic Basis of Land Reforms in Underdeveloped Countries”, Land
Economics, May.
11. Parthasarathy, G and Suryanarayana, K (9171),” Andhra Pradesh (Andhra Area) Ten-
ancy Amendment Act”, Economic and Political Weekly, March 27.
12. Rao, C.H. Hanumantha (1965), Agricultural Production Functions, Costs and Returns
in India, Asia Publishing House, Bombay.
13. Rao, C.H. Hanumantha (1989), “Technological Change in Indian Agriculture Emerging
Trends and Perspective”, Indian Journal of Agricultural Economics, October-Decem-
ber.
14. Rao, V.M and Deshpande, R.S (1987), “Agricultural Growth in India: A Review of
Experience and Prospects”, in P.R. Brahmananda and V.R. Panchamukhi (eds.).
15. Sawant, S.D (1987), “A Review of Performance in the Agricultural Sector”, in P.R.
Brahmananda and V.R. Panchamukhi, (eds.).
16. Sen, Amartya (1962), “An Aspect of Indian Agriculture”, Economic Weekly, Annual
Number, February.
17. Sen, Bhawani (1962), Evolution of Agrarian Relations in India, Peoples Publishing House,
New Delhi.
18. Shigemochi, Hirashima (1978), The Structure of Disparity in Developing Agriculture,
Institute of Developing Economies, Tokyo.
19. Venkateswarlu, Akina (1998),Developing Agricultural Technology: A Study of Andhra
Pradesh Agriculture, Rawat Publications, Jaipur.
127
uÛ≤>∑+`8: uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À eékÕj·T dü+øå√uÛ+Ñ eT]j·TT ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘·
$wüjT· Áø£eT+
8.0 \øå±´\T
8.1 |ü]#·j·T+
8.2 Á|ü|+ü Nø£sD¡ ‘·sT¡ yê‘· ø±\+˝À ˙{ÏbÕs¡T<ä\, n~Ûø£ ~>∑Tã&ç s¡ø±\T eT]j·TT s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\
$d”sÔ +í¡ $düsÔ D¡
8.3 Á|ü|+ü Nø£sD¡ ÁbÕs¡+uÛÑ eT]j·TT ∫e] <äX\¯ ˝À eékÕj·T s¡+>∑+
8.4 eékÕj·T s¡+>∑+ eT]j·TT eékÕj·T dü+øå√uÛÑ+ô|’ Á|ü|ü+Nø£s¡D Á|üuÛ≤e+
8.5. eékÕj·T s¡+>∑+˝À dü+øå√uÛ≤ìï |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ $<ÛëHê\T
8.6 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·
8.7 dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ÄVü‰s¡ $<Ûëq+
8.8 kÕsê+X¯+
8.9 MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø√+&ç ` qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T
8.11 |ü<äø√X¯+
8.0 \øå±´\T
1991 ˝À düs¡∞ø£s¡D eT]j·TT 1995 ˝À Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düú˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ düuÛÑ´‘·«+
bı+~q ‘·sT¡ yê‘· düs∞¡ ø£sD¡ , Åô|y’ {˚ ø° s£ D¡ eT]j·TT Á|ü|+ü Nø£sD¡ (LPG) $<ÛëHê\ H˚|<ü ´ä∏ +˝À eékÕj·T
s¡+>∑+ dæ‹ú ì $e]+#·&+É á uÛ≤>∑+ jÓTTø£ÿ eTTUÀ´<Δ̊X+¯ . á uÛ≤>±ìï n<Û´ä j·Tq+ #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· MTs¡T:
● düs∞¡ ø£sD¡ , Åô|y’ {˚ ø° s£ D¡ eT]j·TT Á|ü|+ü Nø£sD¡ (LPG) ≈£î <ë]rdæq |ü]dæ‘ú T· \qT ‘Ó\TdüTø=+{≤s¡T.
● ˙{ÏbÕs¡T<ä\, n~Ûø£ ~>∑Tã&ç e+>∑&Ü\ (HYV) eT]j·TT s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ $d”sÔ +í¡ $düsÔ D¡ qT
‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
● Á|ü|ü+Nø£s¡D ÁbÕs¡+uÛÑ eT]j·TT ‘·s¡Tyê‘· <äX¯\˝À eékÕj·T n_Ûeè~Δì $X‚¢wækÕÔs¡T.
● uÛ≤s¡‘· eékÕj·T s¡+>∑+ô|’ Á|ü|ü+Nø£s¡D Á|üuÛ≤yêìï n+#·Hê y˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T.
● eékÕj·T dü+øå√uÛ≤ìï |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ ø=ìï $<ÛëHê\qT dü÷∫+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
● eTq<˚X+¯ ˝À ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘· eT]j·TT Á|üuTÑÛ ‘·«+ ne\+_düTqÔ ï ÄVü‰s¡ $<ÛëHê\qT ns¡+ú #˚dTü ø=+{≤s¡T.
128
8.1 |ü]#·jT· +
1980\˝À eT]j·TT 1990 ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À, n+‘·sê®rj·T kÕúsTT˝À nH˚ø£ sê»ø°jT· e÷s¡TŒ\T
dü+uÛ$Ñ +#êsTT, m+<äTø£+fÒ ‘·÷s¡TŒ j·T÷s√|æjT· Hé <˚XÊ\˝À (1989) eT]j·TT k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´˝À (1991)
˝À k˛wü*»+ |ü‘q· + ø±e&É+ »]–+~. á e÷s¡TŒ jÓTTø£ÿ yÓTT<ä{Ï dü+≈π ‘·+ 1980˝À b˛˝≤+&é˝À ˝…#Y
e˝ÒkÕ (Lech Walesa) Ä<Û«ä s¡´+˝À ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq kÕ*&Ü]{° ñ<äéT+ (Solidarity Movement).
Bì ø±s¡D+>± eTq<˚X+¯ ˝À ≈£÷&Ü 1980\˝À Ä]úø£ eT]j·TT sê»ø°j÷· \˝À e÷s¡TŒ\T »]>±sTT. Ø>∑Hé
eT]j·TT <∏ë#·sY Á|üuÛ≤e+‘√ n|üŒ{Ï Á|ü<Ûëq eT+Á‹ sêJyé >±+BÛ Hêj·Tø£‘·«+˝À n+‘·s¡Z‘· eT]j·TT u≤Vü≤´
Ä]úø£ eéVü‰sê\ bÕøÏøå £ düs∞¡ ø£sD¡ <ë«sê ˇø£ q÷‘·q Ä]úø£ $<Ûëq+ (NEP-I) 1985˝À ñìøÏ˝ÀøÏ
e∫Ã+~. ‘·‘Œ· *‘·+>± eTq<˚X+¯ ˝À oÁ|òTü sê»ø°jT· e÷s¡TŒ\T »]>±sTT. n|üŒ{Ï≈π <˚X+¯ ˝À n+‘·s‘Z¡ ·
eT]j·TT u≤Væ≤s¡Z‘· s¡TD≤\‘√ Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T eT]+‘· ~>∑C≤]HêsTT.
1991˝À Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>± Áo |æ.$.qs¡d+æ Vü‰sêe⁄>±] H˚‘è· ‘·«+˝À ø=‘·Ô Á|üuTÑÛ ‘·«+ @s¡Œ&ç+~.
Á|ü|+ü #· u≤´+≈£î s¡TD+ nedüs¡ ì$T‘·+Ô Hê{Ï Ä]úø£ eT+Á‹ &Üø£sº Y eTH√àVü≤Hé dæ+>¥ #=s¡e‘√ Ä]úø£
dü+düÿs¡D\T nì |æ\Teã&˚ s¬ +&Ée q÷‘·q Ä]úø£ $<ÛëHêìï (NEP-II) ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>±H˚
s¡÷bÕsTT $\Te ‘·–+Z |ü⁄ eT]j·TT Ä]úø£ eédüqú T düs∞¡ ø£sD¡ #˚XÊs¡T. ø=‘·Ô Á|üuTÑÛ ‘·«+ &É+≈¬ ˝Ÿ eTTkÕsTT<ëô|’
dü+‘·ø+£ #˚d,æ »qe] 01, 1995q Á|ü|+ü #· yêDÏ»´ dü+dü˝ú À (WTO) düu´ÑÛ ‘·«+ bı+~+~. ˇø£ yÓ|’ ⁄ü
1985 eT]j·TT 1991 q÷‘·q Ä]úø£ $<ÛëHê\T (NEP), eTs=ø£ yÓ’|ü⁄ 1995˝À Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düú˝ÀøÏ
(WTO) Á|üy˚X¯+— uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú˝À eékÕj·T s¡+>∑+‘√ düVü‰ nìï s¡+>±\˝À, düs¡∞ø£s¡D
y˚>e∑ +‘·yTÓ +Æ ~. ÁbÕs¡+uÛÑ Á|ü|+ü Nø£sD¡ ø±\+˝À (1990-91 qT+&ç 1999-00 es¡≈î£ ) <äX¯ -3 (P-III)
eT]j·TT Á|ü|+ü Nø£sD¡ ø±\+ ∫e]˝À (2001-02 qT+&ç 2016-17 es¡≈î£ ), <äX-¯ 4 (P-IV) eékÕj·T
s¡+>∑+ô|’ Á|ü|+ü Nø£sD¡ Á|üu≤Û yêìï |ü]o*<ë›+.
8.2 ˙{ÏbÕs¡T<ä\, n~Ûø£ ~>∑Tã&ç s¡ø±\T eT]j·TT s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ $d”sÔ +í¡ $düsÔ D¡
1. ˙{ÏbÕs¡T<ä\ $düsÔ D¡ : yÓTT<ä≥>± ìø£s¡ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ $d”Ôs¡í+ (Net Irrigated Area - NIA), dü÷\ú
˙{ÏbÕs¡T<ä\ $d”sÔ +í¡ (Gross Irrigated Area - GIA), ìø£s¡ $‹Ôq $d”Ôs¡í+ (Net Sown Area - NSA),
dü÷\ú |ü+≥\ $d”sÔ +í¡ (Gross Cropped Area - GCA), ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÕ+Á<ä‘· (Irrigation Intensity - II)
eT]j·TT |ü+≥\ kÕ+Á<ä‘· (Cropping Intensity - CI) s¬ +&ÉT <äX\¯ ˝À, nq>± <äX¯ III eT]j·TT <äX¯ IV
\˝À e÷s¡TŒ\qT |ü]o*+#·e\dæ e⁄+≥T+~.
ìø£s¡ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ $d”sÔ +í¡ ˝À ìø£s¡ $‹Ôq $d”sÔ +í¡ yê{≤ Áø£eT+>± ô|]–+~. 1990-91˝À
33.58 XÊ‘·+ e⁄+&É>± 1999-00 Hê{ÏøÏ 44.78 XÊ‘êìøÏ, 2014-15 Hê{ÏøÏ 48.80 XÊ‘êìøÏ
ô|]–+~. 25 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À, 15 XÊ‘·+ bÕsTT+≥¢≈î£ ô|>’ ± ô|s¡>&∑ +É $X‚w+ü . ˙{ÏbÕs¡T<ä\
kÕ+Á<ä‘· (dü÷\ú ˙{Ï bÕs¡T<ä\ $d”sÔ +í¡ , ìø£s¡ ˙{Ï bÕs¡T<ä\ $d”sÔ +í¡ ìwüŒ‹Ô) 1990-91˝À 131.62
qT+&ç 1999-00˝À 137.00 ≈£î, 2014-15˝À 141.10 øÏ ô|]–+~. |ò*ü ‘·+>±, dü÷\ú |ü+≥ $d”sÔ +í¡
≈£÷&Ü ô|]–+~, ‘·<ë«sê <˚X+¯ ˝À |ü+≥\ kÕ+Á<ä‘· 1990-91˝À 129.90 qT+&ç 1999-00˝À 133.60
øÏ, ‘·sT¡ yê‘· 2014-15˝À 141.55 øÏ ô|]–+~. n+<äTe\q, ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÕ+Á<ä‘· (II) eT]j·TT
|ü+≥\ kÕ+Á<ä‘· (CI) s¬ +&É÷ ô|]>±sTT.
129
C≤rj·T kÕúsTT˝À, ìø£s¡ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ $d”sÔ +í¡ 1990-91˝À 48.02 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¢¡ qT+&ç
1999-00 Hê{ÏøÏ 57.53 $T*j·THé ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ $dü]Ô +∫+~. nq>± P-III ˝À eè~Δ 2.02 XÊ‘·+>±
e⁄+~. 2014-15˝À 68.40 $T*j·THé ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ ô|]–+~. P-IV ø±\+˝À kÕ©Hê 1.61 XÊ‘·+ eè~Δ
sπ ≥T qyÓ÷<Ó+’ ~. ìø£s¡ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ $d”sÔ +í¡ P-II ø£+fÒ P-III ˝À n~Ûø£ sπ ≥T‘√ ô|]–+~ (∫e] Vü≤]‘·
$|üe¢ + <äX,¯ 1.77 XÊ‘·+).
eT÷&Ée <äX¯˝À, Á|üuÛÑT‘·« ø±\Te\ yê{≤, P-III ÁbÕs¡+uÛ+Ñ qT+&ç <ëì ∫e] es¡≈î£ <ë<ë|ü⁄>±
ˇπ≈ $<Û+ä >± ñ+~ (düTe÷s¡T 17.00 $T*j·THé ôV≤ø±ºsT¡ )¢ . 1990-91 eT]j·TT 1999-00 eT<Û´ä >=≥º|⁄ü
u≤e⁄\ yê{≤ 14.26 qT+&ç 22.04 $T*j·THé ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ ô|]–+~. Á|ü|+ü Nø£sD¡ eT]j·TT düs∞¡ ø£sD¡
ø±\+˝À ˙{ÏbÕs¡T<ä\ô|’ Åô|y’ {˚ Ÿ ô|≥Tºã&ÉT\T ô|]>±sTT. n+<äTe\¢, >=≥º|⁄ü u≤e⁄\ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ n‘·´~Ûø£
πs≥T‘√ ô|]–+~. nsTT‘˚ Á|üuÛÑT‘·« ø±\Te\T #ê˝≤ ‘·≈£îÿe πs≥T‘√ ô|]>±sTT. #Ós¡Te⁄\ ˙{ÏbÕs¡T<ä\
eT]+‘· ‘·–+Z ~. <äX-¯ IV ˝À, >=≥º|ü⁄ u≤e⁄\ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÕù|ø£å+>± n~Ûø£ πs≥T‘√ ô|s¡>∑>±, Á|üuÛÑT‘·«
ø±\Te\T ‘·≈£îÿe πs≥T‘√ ô|]>±sTT.
2. n~Ûø£ ~>∑Tã&ç s¡ø±\T (HYV): Vü≤]‘· $|üe¢ + n~Ûø±]ø£+>± ÁbÕs¡+_Û+∫q 1966-67 dü+e‘·‡s¡+
qT+&ç n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚Ã s¡ø±\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+≥THêïs¡T. ÁbÕs¡+uÛÑ Vü≤]‘· $|ü¢e+ ø±\+
nq>± <äX¯ -2 ˝À, ◊<äT Á|ü<Ûëq ‘·èD<ÛëHê´\ |ü+≥\ (e], >√<ÛäTeT, C§qï, dü»® eT]j·TT yÓTTø£ÿC§qï)
$d”sÔ +í¡ u≤>± ô|]–+~. Vü≤]‘· $|üe¢ + ø±\+ <äX¯ -2 eTT–ùd düeTj·÷ìøÏ, 1989-90˝À nìï |ü+≥\˝À
dü÷\ú |ü+≥\ $d”sÔ +í¡ (GCA)˝À HYV $d”sÔ +í¡ 33.56 XÊ‘·+>± e⁄+~. á <äX˝¯ À e], >√<ÛTä eT\ ø£+fÒ
s¬ {Ï+º |ü⁄ eè~Δ sπ ≥TqT kÕ~Û+∫+~.
Vü≤]‘· $|üe¢ ø±\+ ‘·sT¡ yê‘·, ÁbÕs¡+uÛÑ Á|ü|+ü Nø£sD¡ ø±˝≤ìøÏ e÷Á‘·yT˚ HYV jÓTTø£ÿ >∑D≤+ø±\T,
<äX¯ -3 (1990-91 qT+&ç 1998-99) es¡≈î£ e÷Á‘·yT˚ n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT. HYV øÏ+<ä yÓTT‘·Ô+
◊<äT |ü+≥\ $d”sÔ +í¡ 1990-91˝À 73.73 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¢¡ (GCA˝À 34.32 XÊ‘·+) qT+&ç 1998-
99˝À 77.05 $T*j·THé ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ (GCA˝À 40.20) ô|]–+~.
3. s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T eT]j·TT ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\T: yÓTT‘·+Ô s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ yê&Éø+£ 1950-
51˝À 69.80 y˚\ ≥qTï\ qT+&ç 1965-66 Hê{ÏøÏ 784.60 y˚\ ≥qTï\≈£î ô|]–+~. 1989-90
Hê{ÏøÏ s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ yê&Éø+£ 11568.20 y˚\ ≥qTï\≈£î #˚sT¡ ≈£î+~. P-III ˝À, yÓTT‘·Ô+ s¡kÕj·Tq
ms¡Te⁄\ yê&Éø+£ 12.55 qT+&ç 18.07 $T*j·THé ≥qTï\≈£î, Äô|’ 2006-07˝À 21.65 $T*j·THé
≥qTï\≈£î ô|]–+~. 2017-18 Hê{ÏøÏ, n+fÒ P-IV eTT–ùd Hê{ÏøÏ 26.59 $T*j·THé ≥qTï\≈£î
#˚sT¡ ≈£î+~. |ü+≥\ $d”sÔ +í¡ ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î ms¡Te⁄\ $ìjÓ÷>±ìï |ü]o*ùd,Ô eT÷&Ée <äX˝¯ À 1990-91˝À
87.74 øÏ˝À\ e⁄+&É>± 1999-00 Hê{ÏøÏ 128.10 øÏ˝À\≈£î ô|]–+~. Á|ü|+ü Nø£sD¡ ôV≤#·TÃ kÕúsTT˝À
e⁄qï ø±\eTsTTq 2014-15 P-IV ˝À, Ç~ 182.55 øÏ˝À\≈£î ô|]–+~. 1990-91‘√ b˛*ùdÔ s¡kÕj·Tq
ms¡Te⁄\ yê&Éø+£ s¬ {Ï+º |ü⁄ ø£+fÒ m≈£îÿe.
q÷‘·q Ä]úø£ $<Ûëq+ (NEP-II) eT]j·TT Á|ü|+ü #· yêDÏ»´ dü+dü\ú (WTO) jÓTTø£ÿ ìsêàD≤‘·àø£
düsT¡ u› ≤≥T ø±s¡´Áø£eT+ (Structural Adjustment Programme - SAP) Á|üu≤Û e+, NPK (HÓÁ’ {À»Hé-N, bòÕdüŒs¡d-t
P eT]j·TT bı{≤wæjT· +-K) ìwüŒ‹Ôì Á|üu≤Û $‘·+ #˚d+ æ ~. ìsêàD≤‘·àø£ düsT¡ u› ≤≥T ø±s¡´Áø£eT+˝À uÛ≤>∑+>±,
130
Á<äe´ ˝À≥TqT ‘·–+Z #·&+É e\q Bì Á|üu≤Û e+ yÓTT<ä≥>± ms¡Te⁄\ dü_‡&ûô|’ |ü&+ç ~. Ä>∑dTü º 1991˝À, Bì
Á|ü u Û ≤ e+ ms¡ T e⁄\ <Û ä s ¡ \ ô|s¡ T >∑ T <ä \ ≈£ î <ë]rdæ + ~. ms¡ T e⁄\T nH˚ $ Jes¡ k Õj· T q
ñ‘êŒ<äø±\˝À ˇø£ uÛ≤>∑+. M{Ïì ñbÕ+‘· eT]j·TT ∫qï s¬ ‘’ T· \+<äs÷¡ ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T. M{Ï <Ûsä \¡ ô|s¡T>∑T<ä\
<ëì $ìjÓ÷>∑+˝À ‘·–+Z |ü⁄≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. |ò*ü ‘·+>± ñ‘êŒ<äø‘£ · eT]j·TT ñ‘·Œ‹Ô s¬ +&É÷ ‘·>T∑ ‘Z êsTT.
dü_‡&û\qT ‘·–+Z #·&+É e\¢ ms¡Te⁄\ <Ûsä \¡ ô|]–, ∫e]øÏ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ <Ûsä \¡ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î <ë]rdæ+~.
8.3 Á|ü|+ü Nø£sD¡ ÁbÕs¡+uÛÑ eT]j·TT ∫e] <äX\¯ ˝À eékÕj·T s¡+>∑+

1960\ eT<Û´ä ˝À eékÕj·T dü+øå√uÛ+Ñ jÓTTø£ÿ u≤<Ûëø£sy¡ TÓ qÆ C≤„|øü ±\qT n~Û>$∑ T+∫, 1970
∫e] Hê{ÏøÏ ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ ñ‘·Œ‹Ô˝À kÕ«e\+ãq kÕ~Û+#·&yÉ T˚ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Vü≤]‘· $|üe¢ + jÓTTø£ÿ Á|ü<ëÛ H√<˚XΔ +¯ .
Vü≤]‘· $|üy¢ êìøÏ |üPs¡«+ (P-I) 1950-51 eT]j·TT 1966-67 eT<Û´ä ø±\+˝À ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ ñ‘·Œ‹Ô
50.82 $T*j·THé ≥qTï\ qT+&ç 72.35 $T*j·THé ≥qTï\≈£î ô|]–+~. Vü≤]‘· $|üe¢ ø±\+ (P-II)
eTT–ùd düeTj·÷ìøÏ, 1989-90 Hê{ÏøÏ ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ ñ‘·Œ‹Ô 171.04 $T*j·THé ≥qTï\≈£î ô|]–+~.
P-III Hê{ÏøÏ (1999-00), ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ ñ‘·Œ‹Ô 209.80 $T*j·THé ≥qTï\≈£î ô|]–+~. 2016-17,
P-IV ø±\+ eTT–ùd Hê{Ïø,Ï M{Ï ñ‘·Œ‹Ô 275.70 $T*j·THé ≥qTï\≈£î #˚sT¡ ≈£î+~.
1. |ü+≥\ rs¡T: |ü{øºÏ £ 8.1 ˝À P-III eT]j·TT P-IV nH˚ s¬ +&ÉT <äX\¯ ø±\+˝À |ü+≥\ rs¡T $e]+#·ã&ç+~.
dü÷\ú |ü+≥ $d”sÔ +í¡ ˝À ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ |ü+≥\T Ä~Û|‘ü ´· +˝À e⁄HêïsTT. 1990-91 qT+&ç 1999-00
eT<Ûä´ P-III ø±\+˝À, dü÷\ú |ü+≥ $d”sÔ +í¡ ˝À ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ |ü+≥\ yê{≤ <ë<ë|ü⁄ 2/3>± e⁄qï~. Çø£
‘·èD<ÛëHê´\T dü÷\ú |ü+≥ $d”sÔ +í¡ ˝À dü>±ìøÏ ô|>’ ± ñHêïsTT (düTe÷s¡T 55 XÊ‘·+). P-IV <äX¯ eTT–ùd
Hê{ÏøÏ á |ü+≥\ düeT÷Vü‰\ yê{≤\T 2.5 qT+&ç 3.5 XÊ‘·+ bÕsTT+≥¢≈î£ ‘·>±ZsTT.
|ü{øºÏ £ 8.1: 1990`91 qT+&ç 2014`15 eT<Û´ä ø±˝≤\˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü+≥\rs¡T
(dü÷\ú |ü+≥\ $d”sÔ +í¡ XÊ‘·+˝À)
S.No. Year/Crop 1990-91 1995-96 1999-00 2000-01 2005-06 2006-07 2014-15
1 Rice 22.98 22.85 23.97 24.12 22.65 22.77 22.24
2 Wheat 13.01 13.34 14.59 13.88 13.74 14.55 15.87
3 Jowar 7.73 6.04 5.44 5.32 4.50 4.40 3.11
4 Bajra 5.64 4.97 4.72 5.30 4.97 4.94 3.69
5 Maize 3.18 3.19 3.41 3.57 3.94 4.10 4.63
6 Gram 4.05 3.80 3.26 2.80 3.60 3.89 4.16
7 Tur 1.93 1.84 1.82 1.96 1.86 1.85 1.94
8 G.Nut 4.47 4.01 3.65 3.54 3.50 2.92 2.40
9 Rape S &M 3.11 3.49 3.20 2.42 3.78 3.53 2.92
10 Sunflower 0.88 1.13 0.68 0.58 1.21 1.12 0.30
11 Soyabeen 1.38 2.69 3.30 3.46 4.00 4.33 5.50
12 S.Cane 1.99 2.21 2.24 2.33 2.18 2.68 2.56
13 Cotton 4.01 4.82 4.62 4.60 4.50 4.75 6.46
131
14 All Others 25.64 25.60 25.10 26.11 25.58 24.16 24.22
GCA 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
15 Foodgrains 68.83 64.55 65.33 65.31 63.09 64.31 62.66
16 Cereals 55.55 52.66 54.12 54.33 51.47 52.25 50.79
17 Pulses 13.28 11.88 11.21 10.98 11.62 12.05 11.87
18 Cereals 19.55 16.47 15.57 16.33 15.08 14.92 12.69
19 Oilseeds 13.00 13.85 12.87 12.29 14.45 13.78 12.90
NSA (m. hectares) 143.00 142.20 141.06 141.34 141.16 139.82 140.13
GCA (m. hectares) 185.74 187.47 188.43 185.34 192.74 192.38 198.36
Soybean, Sunflower, Safflower, and Linseed,
‘=$Tà~ s¡ø±\ q÷HÓ–+»\ düeT÷Vü≤+ yê{≤ P-III ˝À 13.00 XÊ‘·+>± ñ+~. M{Ï yê{≤
P-IV ˝À (2005-06) 14.45 XÊ‘·+‘√ >∑]wüº kÕúsTTøÏ #˚s¡T≈£î+~. nq>± 1.5 XÊ‘·+ bÕsTT+≥T¢
ô|]–+~. ~>∑TeT‘·T\qT ìs¡T‘ê‡Vü≤|ü]#˚+<äT≈£î uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ #·eTTs¡T $‘·ÔHê\ n_Ûeè~Δ ø±s¡´Áø£eT+
Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\ ø±s¡D+>± Bì˝À ô|s¡T>∑T<ä\ »]–+~. nsTT‘˚ eT˝Òwj æ ÷· ˝Àì uÛ≤s¡rj·T ô|≥Tºã&ç<ës¡T\T
sêsTTr\T bı+<ä{≤ìøÏ M\T>±, eT˝Òwj æ ÷· qT+&ç #·eTTs¡TqT ~>∑TeT‹ #˚dTü ø√e{≤ìøÏ ÄHê{Ï yêCŸù|jYT
Äø£dàæ ø£ ìs¡j
í T· +‘√ Bì yê{≤ Áø£yT˚ |” ‘·>T∑ ‘Z ÷· 2014-15 Hê{ÏøÏ 12.90 XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~. |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\
$wüj÷· ìø=ùd,Ô P-IV eT]j·TT P-V \˝À yê{≤ 11-12 XÊ‘·+>± ñ+~.
13 |ü+≥\˝À Hê\T>∑T |ü+≥˝…q’ e], >√<ÛTä eT, C§qï eT]j·TT dü»\® T P-III ˝À yÓTT<ä{Ï Hê\T>∑T
kÕúHê\qT ÄÁø£$T+#êsTT. P-III ˝À yê{Ï yê{≤˝À ô|<ä›>± e÷s¡TŒ˝Ò<äT. nsTT‘˚ P-IV˝À 2000-01
48.62 XÊ‘·+>± ñqï yê{Ï yê{≤ Áø£eT+>± 44.91 XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~. ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >± á ø±\+˝À yêDÏ»´
|ü+≥˝…’q |ü‹Ô eT]j·TT k˛j·÷;Hé\T Áø£eT+>± e], >√<ÛäTeT ‘·s¡Tyê‘· 3e eT]j·TT 4e kÕúHê\qT
ÄÁø£$T+#êsTT. á s¬ +&ÉT |ü+≥\T 2000-01˝À dü÷\ú |ü+≥ $d”sÔ +í¡ ˝À 8.06 XÊ‘·+ ø£*– e⁄HêïsTT.
2014-15 Hê{ÏøÏ Ä |ü+≥\T dü÷\ú |ü+≥\ $d”sÔ +í¡ ˝À 11.96 XÊ‘·+ ÄÁø£$T+∫, 3.9 XÊ‘·+ bÕsTT+≥¢
ô|s¡T>∑T<ä\qT qyÓ÷<äT #˚XÊsTT.
2. eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT <ëì nqTã+<Ûä s¡+>±\T: Á|ü|ü+Nø£s¡D≤q+‘·s¡ ø±\+˝À eékÕj·T
s¡+>∑+ |üìrs¡TqT |ü{øºÏ £ 8.2˝À s¬ +&ÉT <äX\¯ T>± $uÛõÑ +#·&+É »]–+~. 1990-91 qT+&ç 1999-00
es¡≈î£ P-III <äX,¯ eT]j·TT 2000-01 qT+&ç 2016-17 es¡≈î£ P-IV <äX.¯ P-III <äX˝¯ À eékÕj·T
dü÷\ú ø£\T|üã&çq $\Te (GVA) (nqTã+<Ûä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\‘√ düV‰ü ) kÕ©Hê 2.77 XÊ‘·+ ø±+bÂ+&é
sπ ≥T˝À ô|]–+~. P-IV ˝À 2.84 XÊ‘·+ ô|]–+~. ÁbÕs¡+uÛÑ Á|ü|+ü Nø£sD¡ ø±\+˝À yÓTT‘·+Ô GVA eè~Δ
5.28 XÊ‘·+ ø±+bÂ+&é yê]¸ø£ sπ ≥T e⁄+&É>±, Á|ü|+ü Nø£sD¡ ø±\+ ∫e]˝À 6.23 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. á
$<Û+ä >± eékÕj·T dü÷\ú ø£\T|üã&çq $\Te (AGVA) eT]j·TT yÓTT‘·+Ô dü÷\ú ø£\T|üã&çq $\Te (TGVA)˝À
s¬ +&É÷ P-IV ˝À eT+∫ |üìrs¡TqT ø£qã]#êsTT.
eékÕj·T dü÷ú\ ø£\T|üã&çq $\Te (AGVA) eT]j·TT yÓTT‘·Ô+ dü÷ú\ ø£\T|üã&çq $\Te
(TGVA)˝À yê{≤ eT]j·TT AGVA ˝À eékÕj·T nqTã+<Ûä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ yê{≤\qT |ü{øºÏ £ 8.2˝À
132
$e]+#·ã&Ü¶sTT. yÓTT‘·Ô+ TGVA ˝À eékÕj·T AGVA yê{≤ 1990-91˝À n+fÒ P-III ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À
35.13 XÊ‘·+, á <äX¯ ∫e] Hê{ÏøÏ Ç~ 27.58 XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~. P-IV ∫e] Hê{ÏøÏ Ç~ 15.26
XÊ‘êìøÏ |ü&çb˛sTT+~. ÁbÕs¡+uÛÑ eT]j·TT ∫e] Á|ü|ü+Nø£s¡D <äX¯\˝À, eékÕj·T+ jÓTTø£ÿ yê{≤
AGVA˝À eT÷&ç+≥ ˇø£ e+‘·T qT+&ç Äs¡e e+‘·T≈£î ‘·–+Z ~. Ç<˚ düeTj·T+˝À, AGVA 111.6 XÊ‘·+
ô|s¡T>∑>±, TGVA 386.9 XÊ‘·+ ô|]–+~. nq>±, s¬ +&√~ eTTqT|ü{Ï <ëìø£qï eT÷&ÉT s¬ ≥T¢ ô|]–+~.
|ü{øºÏ £ 8.2: 1990`91 qT+&ç 2016`17\ eT<Û´ä ø±˝≤\˝À eékÕj·T s¡+>∑ |üìrs¡T
Year Agri. GVA Total GVA % Agri. % Shares in Agricultural GVA
(Rs.Crore) (Rs.Crore) GVA in Crops Live Forestry Fishing Agri.
TGVA Stock and and GVA
Logging Aquaculture
1990-91 811,417 2,310,015 35.13 64.2 18.28 14.26 3.26 100

1999-00 1,065,918 3,864,524 27.58 65.29 18.63 12.14 3.94 100
2016-17 1,716,746 11,247,629 15.26 60.17 26.15 8.08 5.59 100
Source: Computed from CSO at Constant Prices of 2011-12 fo back Series; and at 2011-12
Prices thereafter.
Note: The shares of Agricultural Activities were found from the actual summation
from the back series. But Absolute figures for Agri.GVA and Total GVA were taken from the
Back series as they were given.
|ü{øºÏ £ 8.2 ≈£î&ç uÛ≤>∑+˝À, eékÕj·T AGVA˝À eékÕj·T nqTã+<Ûä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ yê{≤\qT,
27 dü+e‘·‡sê\≈£î #·÷|æ+#·ã&çHêsTT. |ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô yê{≤ Á|ü‹ <äX˝¯ À eT÷&ÉT e+‘·T\ (60 XÊ‘êìøÏ
ô|>’ ±) ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+<äì eT]j·TT #ê˝≤ dü+e‘·‡sê\˝À Ç~ eékÕj·T AGVA eT÷&ç+≥ s¬ +&ÉT
e+‘·T\øÏ <ä>sZ∑ >¡ ± ñ+<äì ‘Ó\TdüT+Ô ~. |ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô ‘·sT¡ yê‘·, |üXó¯ dü+|ü<ä s¡+>∑+ Ä~Û|‘ü ê´ìï kÕ~Û+∫+~.
P-III ˝À ≈ π e\+ 18.0 XÊ‘êìøÏ ô|>’ ± ñqï |üXó¯ dü+|ü<ä yê{≤ 2016-17 Hê{ÏøÏ 26.15 XÊ‘êìøÏ
ô|]–+~. n≥M s¡+>∑+ 1990-91˝À 14.26 XÊ‘·+ qT+&ç 2016-17 Hê{ÏøÏ 8.08 XÊ‘êìøÏ
|ü&bç ˛sTT+~. Äø±« s¡+>∑+ P-III ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À 3.3 XÊ‘·+ qT+&ç P-III ∫e] Hê{ÏøÏ 3.9 XÊ‘êìøÏ
ô|]–+~. nsTT‘˚ P-IV eTT–ùd düeTj·÷ìøÏ <ëì yê{≤ 5.6 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~.
3. Á|ü<ëÛ q |ü+≥\ ~>∑Tã&ç kÕúsTT\T eT]j·TT eè~Δ |üìrs¡T: |ü{øºÏ £ 8.3˝À s¬ +&ÉT Á|ü<ëÛ q |ü+≥\T,
Hê\T>∑T yêDÏ»´ |ü+≥\T eT]j·TT Hê\T>∑T |ü+≥\ düeT÷Vü‰\ ~>∑Tã&ç kÕúsTT\qT (øÏ˝À\T/ôV≤ø±ºsT¡ )¢
#·÷|üã&ç+~. ÁbÕs¡+uÛÑ Á|ü|+ü Nø£sD¡ , P-III ø±\+˝À, >√<ÛTä eT\T eT]j·TT e] 21.8 eT]j·TT 14.1
XÊ‘·+ ô|]>±sTT. nsTT‘˚ Á|ü|+ü Nø£sD¡ ∫e] P-IV ø±\+˝À, >√<ÛTä eT\T eT]j·TT e] es¡Tdü>± 18.8
eT]j·TT 34.1 XÊ‘·+ ô|]>±sTT. e] |ü+≥˝À eè~Δ u≤>± e⁄+~. á ø±\+˝À >√<ÛTä eT\ ~>∑Tã&ç˝À
ô|s¡T>∑T‘·Tqï Á|üu≤Û e+ ø=+‘·yT˚ s¡ Ä–b˛sTTq≥T¢ nì|æ+∫+~. P-III <äXÊã›+˝À |ü‹Ô |ü+≥˝À m≥Te+{Ï
eè~Δ ˝Ò<Tä . y˚sT¡ X¯q>∑ Á|ü‹≈£÷\ eè~Δì ø£*– ñ+~. P-IV ˝À |ü‹Ô ~>∑Tã&ç 173.2 XÊ‘·+ ô|]–+~,
m+<äTø£+fÒ 2002 qT+&ç uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À _{Ï |ü‹Ô $‘·HÔ ê\T yê&Éã&Ü¶sTT. nsTT‘˚ |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\T eT]j·TT
y˚sT¡ X¯q>∑ ≈£÷&Ü P-IV ˝À eT+∫ |üìrs¡TqT ø£qã]#êsTT. M{Ï ~>∑Tã&ç 44 XÊ‘·+ ô|]–+~. #Ós≈¡ î£ P-
III ˝À 8.5 XÊ‘·+‘√ eT+∫ |üìrs¡TqT #·÷|æ+∫+~. nsTT‘˚ P-IV ø±\+˝À Ç~ 2 XÊ‘·+ ø£Hêï
133
‘·≈î£ ÿe>± ñ+~. nìï |ü+≥\ düeT÷Vü‰\ |üìrs¡T P-III ø£+fÒ P-IV ˝À u≤>± e⁄+~. |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\T
eT]j·TT ‘=$Tà~ q÷HÓ $‘·HÔ ê\T P-IV ˝À P-III ø£+fÒ es¡Tdü>± 43.2 eT]j·TT 51.2 XÊ‘·+‘√ n~Ûø£
eè~Δì #·÷|æ+#êsTT.
|ü{øºÏ `£ 8.3: Á|ü<ëÛ q |ü+≥\ ~>∑Tã&ç kÕúsTT\T (øÏ˝À\T / ôV≤ø±ºsT¡ )¢
Year Wheat Rice Tur G.Nut Cotton Sug.Cane Cereals Pulses F.grains 9 Oilseeds
1990-91 2281 1740 673 904 225 65395 1571 578 1380 771
1999-00 2778 1986 786 764 225 70934 1926 635 1704 854
2000-01 2708 1901 618 977 190 68578 1844 544 1626 810
2006-07 2708 2131 650 866 421 69022 2020 612 1756 916
2014-15 2750 2391 729 1552 462 71512 2331 728 2028 1075
2015-16 3034 2400 646 1465 415 70720 2393 656 2042 968
2016-17 3216 2550 885 1424 519 69886 2564 779 2153 1225
Overall Growth Rates (between end Years)
Phase-III 21.79 14.14 16.79 -15.49 0.00 8.47 22.55 9.86 23.48 10.77
Phase-IV 18.76 34.14 43.20 45.75 173.16 1.91 39.01 43.20 32.41 51.23
P-III+P-IV 40.99 46.55 31.50 57.52 130.67 6.87 63.17 34.78 56.01 58.88
Note-1: Nine Oilseeds: Groundnut, Rapeseed & Mustard, Castorseed , Seasamum, Nigerseed, Soybean,
Sunflower, Safflower, and Linseed,
Note 2: Overall Growth rate = ((Yn/Yi) -1)*100, where Yi= Initital Year value and Yn= End Year Value.
|ü{øºÏ `£ 8.4: 1990`91 qT+&ç 2016`17 eT<Û´ä $$<Ûä |ü+≥\ eè~Δ sπ ≥T¢, ~>∑Tã&ÉT\T
S.No. Crop 1990-91 to 1999-00 Yield 2001-02 to 2016-17 Yield
(Phase-III) Effect (Phase-IV) Effect
P A Y (%) P A Y (%)
1 Foodgrains 2.09 -0.07 2.17 104 2.24 0.29 1.94 87
2 Cereals 2.20 0.05 2.15 98 2.15 0.03 2.12 99
3 Pulses 0.65 -0.60 1.26 193 3.41 1.39 2.00 59
4 Coarse Cereals -0.01 -2.09 2.14 - 2.27 -1.30 3.61 159
5 Rice 2.02 0.67 1.34 66 1.84 0.03 1.81 98
6 Wheat 3.57 1.72 1.82 51 2.47 1.33 1.13 46
7 Jowar -3.07 -3.54 0.48 - -3.06 -3.89 0.86 -
8 Bajra 0.95 -1.39 2.38 251 1.65 -1.78 3.50 212
9 Maize 3.29 0.94 2.26 69 5.19 2.35 2.78 53
10 Gram 2.96 1.26 1.69 57 4.60 3.11 1.44 31
11 Tur 0.95 -0.65 1.60 167 2.73 1.68 1.03 38
12 Oil seeds (9) 2.25 0.15 2.09 93 3.09 0.92 2.15 70
13 Groundnut -1.25 -2.30 1.07 - 1.01 -1.88 2.94 291
134
14 R&M 0.78 0.72 0.06 8 2.76 1.11 1.63 59
15 Sunflower -3.14 -2.97 -0.22 7 -6.88 -8.49 1.77 -
16 Soyabean 13.06 10.24 2.57 20 5.53 4.45 1.03 19
17 Sugar Cane 2.73 1.67 1.05 38 1.68 1.06 0.62 37
18 Cotton 2.30 2.71 -0.41 - 9.33 3.01 6.14 66
Note-1: P= Production; A = Area; and Y = Yield: R&M = Rape seed and Mustards.
Note-2: Nine Oilseeds: Groundnut, Rapeseed & Mustard, Castorseed, Seasamum, Nigerseed, Soybean, Sunflower,
Safflower, and Linseed.
Note-3: Growth rates are computed by the author by trend line method, by formula: log Y= log A + t log b
|ü{øºÏ £ 8.4˝À s¬ +&ÉT <äX\¯ ˝À (P-III eT]j·TT P-IV) $$<Ûä |ü+≥\ eè~Δ sπ ≥T¢ eT]j·TT ~>∑Tã&ÉT\T
ù|s=ÿqã&çHêsTT. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T, ‘·èD<ÛëHê´\T, |ü|ü⁄Œ<ÛëHê´\T, eTT‘·ø£ ‘·èD<ÛëHê´\T eT]j·TT ‘=$Tà~
q÷HÓ –+»\ jÓTTø£ÿ ◊<äT düeT÷Vü‰\qT |ü]o*+∫q|ü⁄Œ&ÉT, ‘·èD<ÛëHê´\T $TqVü‰ Ç‘·s¡ Hê\T>∑T düeT÷Vü‰\T
P-III ø£+fÒ P-IV ˝À yÓTs¡T¬>’q |üìrs¡TqT ø£qã]#êsTT. |ü|ü⁄Œ<ÛëHê´\T eT]j·TT ‘=$Tà~ #·eTTs¡T q÷HÓ
–+»\T P-IV ˝À 3.41 eT]j·TT 3.09 XÊ‘·+ n~Ûø£ eè~Δ sπ ≥TqT ø£*– ñHêïsTT. nsTT‘˚ n$ es¡Tdü>±
P-III ˝À 0.65 eT]j·TT 2.25 XÊ‘·+ eè~Δì #·÷|æ+#êsTT. ‘·èD<ÛëHê´\T P-III eT]j·TT P-IV
s¬ +&ç+{Ï˝Àq÷ <ë<ë|ü⁄ 2.20 XÊ‘·+ kÕ©Hê eè~Δì kÕ~Û+#êsTT. eTT‘·ø£ ‘·èD<ÛëHê´\T Á|ü‹≈£÷\‘·
qT+&ç kÕqT≈£÷\ eè~ΔøÏ -0.01 qT+&ç 2.27 XÊ‘êìøÏ P-III qT+&ç P-IV øÏ ô|]>±sTT. ¬s+&ÉT <äX¯\˝À,
á ◊<äT |ü+≥\ düeT÷Vü‰\T n~Ûø£ ~>∑Tã&çì #·÷|æ+#êsTT.
q÷HÓ –+»\˝À, k˛j·÷;Hé e÷Á‘·yT˚ ñ‘·Œ‹Ô˝À yÓTs¡T>¬ q’ |üìrs¡TqT #·÷|æ+∫+~. nsTT‘˚ Ç~
nìï <äX\¯ ˝À $d”sÔ +í¡ $düsÔ D¡ <ë«sê e÷Á‘·yT˚ <√Vü≤<ä|&ü +ç ~. y˚sT¡ X¯q>∑ P-III ˝À ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT
$d”sÔ +í¡ \˝À Á|ü‹≈£÷\ eè~Δì ø£*– ñ+~. ñ‘·Œ‹Ô kÕqT≈£÷\ eè~Δì #·÷|æ+∫q|üŒ{Ïø° P-IV ø±\+˝À
$d”sÔ +í¡ Á|ü‹≈£÷\ eè~Δì ø£*– ñqï~. ‘·<ë«sê ∫e] <äX˝¯ À n‘·´~Ûø£ ~>∑Tã&ç Á|üu≤Û yêìï #·÷|æ+~.
Äyê\T P-IV ˝À 2.76 XÊ‘·+ kÕ©Hê n~Ûø£ eè~Δì #·÷|æ+#êsTT. bı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT s¬ +&ÉT <äX\¯ ˝À
ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT $d”sÔ +í¡ s¬ +&ç+{Ïø° Á|ü‹≈£÷\ eè~Δ sπ ≥TqT #·÷|æ+∫+~. s¬ +&ÉT yêDÏ»´ |ü+≥\˝À, #·≈¬ ÿs¡
P-III ˝À yÓTs¡T¬>’q eè~Δì kÕ~Û+∫, ‘·s¡Tyê‘· ‘·–Z+~. P-III ø±\+˝À |ü‹Ô 2.30 XÊ‘·+ kÕqT≈£÷\ ñ‘·Œ‹Ô
eè~Δì, ~>∑Tã&ç Á|ü‹≈£÷\ eè~Δ (-0.41 XÊ‘·+) #·÷|æ+∫+~. P-IV ø±\+˝À, |ü‹Ô 2002 qT+&ç _{Ï
|ü‹ìÔ d”«ø£]+#·&+É e\q n‘·´~Ûø£ ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT ~>∑Tã&ç ô|s¡T>∑T<ä\ 9.33 eT]j·TT 6.14 XÊ‘·+
kÕ©Hê ø£*– ñ+~.
1. s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ yê&Éø+£ ˝À >∑\ rs¡T‘ÓqTï\qT ‘Ó\|ü+&ç.
..........................................................................................................................................
2. 1990`91 qT+&ç 2016`17\ eT<Û´ä |ü+≥\ ~>∑Tã&ç, ñ‘·Œ‹Ô, $d”sÔ í¡ kÕúsTT\qT ‘Ó\|ü+&ç.
...........................................................................................................................................
135
8.4 eékÕj·T s¡+>∑+ eT]j·TT eékÕj·T dü+øå√uÛ+Ñ ô|’ Á|ü|+ü Nø£sD¡ Á|üu≤Û e+
ìsêàD≤‘·àø£yÓTÆq düs¡T›u≤≥T ø±s¡´Áø£eT+˝À (Structural Adjustment Program- SAP) uÛ≤>∑+>±
1991˝À Á|ü|+ü #· u≤+≈£î, n+‘·sê®rj·T Á<äe´ ì~Û qT+&ç s¡TD≤ìï d”«ø£]+∫q ø=~› dü+e‘·‡sê\˝ÀH˚
eTq<˚X+¯ 1994 ˝À &É+≈¬ ˝Ÿ Á&Ü|òôºt |’ dü+‘·ø+£ #˚jT· &É+ e\q Á|ü|+ü #· yêDÏ»´ dü+dü˝ú À uÛ≤>∑yTÓ +Æ ~.
Á|ü|+ü #· yêDÏ»´ dü+düú jÓTTø£ÿ eékÕj·T ˇ|üŒ+<ä+ (Agreement on Agriculture - AOA) Á|üø±s¡+,
Ç‘·s¡ n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ e÷~]>± uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ≈£L&Ü eT÷&ÉT s¡+>±\˝À $<Ûëq dü+düÿs¡D\T
neT\T #˚jT· ã&çq$. n$ 1. e÷¬sÿ{Ÿ Á|üyX˚ +¯ , 2. <˚oj·T eT<ä‘› T· , 3. m>∑TeT‹ sêsTTr\T.
1. uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£+ ø±ì eékÕj·T m>∑TeT‘·T\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ≥É +: Á|ü|+ü #· yêDÏ»´ dü+düú
ìã+<Ûäq\ ø±s¡D+>± _j·T´+, >√<ÛäTeT\‘√ düVü‰ eékÕj·T edüTÔe⁄\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ n+‘·sê®rj·T
yêDÏ»´+˝À bÕ˝§Zqe\dæ e∫Ã+~. yêDÏ»´ |ü+≥\ m>∑TeT‘·T\qT Áb˛‘ê‡Vü≤+#·&+É ˝À düeTdü´ ˝Ò<Tä .
ø±˙, ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ yêDÏC≤´ìï düs∞¡ ø£è‘·+ #˚jT· &É+˝À nÁ|üeT‘·+Ô >± ñ+&É≥+ nedüs+¡ . eTTK´+>±
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ e+{Ï ô|<ä› <˚X+¯ ˝À ÄVü‰s¡ <Ûëq´+ $wüjT· +˝À dü«j·T+ düeTè~Δ ñ+&˚˝≤ #·÷&Ü*. ô|>’ ±,
ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT ~>∑TeT‹ #˚düTø√e{≤ìøÏ, ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ~>∑TeT‘·T\qT rs¡Ã&ÜìøÏ ‘·–q $<˚o
e÷s¡øÁ£ <äe´+ ñ+&Ü*. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ m>∑TeT‹ #˚jT· >∑\ $T>∑T\T, eTTK´+>± >√<ÛTä eT ◊<äT n_Ûeè~Δ
#Ó+~q <˚XÊ˝…q’ , nyÓT]ø±, ÁbòÕHé‡, ≈¬ q&Ü, ÄÅùd*º j·÷ eT]j·TT »s¡à˙\˝À ≈π +ÁBø£è‘·yTÓ Æ ñ+~. Ç$
yÓTT‘·Ô+ >√<ÛäTeT m>∑TeT‘·T˝À¢ <ë<ë|ü⁄ 70 XÊ‘·+ yê{≤qT ø£*– ñHêïsTT. nsTT‘˚ _j·T´+ $wüj·T+˝À
nyÓT]ø± $TqVü‰ $T>∑‘ê nìï Á|ü<ëÛ q m>∑TeT‹ <˚XÊ\T n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T ø±e&É+ e\q
|ü]dæ‹ú ø=+‘· yÓTs¡T>±Z ñ+~.
2. |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\T eT]j·TT e+≥ q÷HÓ\ ~>∑TeT‹ô|’ m≈£îÿe Ä<Ûës¡|&ü ≥É +: <äTs¡<äèwüºeXÊ‘·TÔ eTq<˚X¯+˝À
|ü|ü⁄Œ<ÛëHê´\ <˚oj·T &çe÷+&ÉTqT rs¡Ã&ÜìøÏ |ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT kÕ+π≈‹ø£ |ü]C≤„q+˝À #Ó|ü⁄Œø√<ä>∑Z
|ü⁄s√>∑‹ »s¡>˝∑ <Ò Tä . 67 dü+e‘·‡sê\˝À, |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô 8.4 qT+&ç 23.0 $T*j·THé ≥qTï\≈£î
e÷Á‘·yT˚ ô|]–+~. Ç<˚ ø±\+˝À ‘·èD<ÛëHê´\T ÁbÕs¡+uÛÑ ñ‘·Œ‹ÔøÏ Äs¡T s¬ ≥T¢ ô|]–+~. |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\T
e÷qe X¯Øs¡+ jÓTTø£ÿ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î eTTKýÓTqÆ $. n<˚$<Û+ä >± e+≥ q÷HÓ\T ≈£÷&Ü Äs√>±´ìøÏ nedüs+¡ .
ø±˙ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À yê{Ï &çe÷+&ÉTqT rs¡Ã&ÜìøÏ dü]b˛qT ñ‘·Œ‹Ô ˝Òøb£ ˛e&É+ e\q, ~>∑TeT‘·T\ô|’
Ä<Ûës¡|&ü eÉ \dæ edüTqÔ ï~.
3. Á|ü|+ü Nø£sD¡ - #˚|\ü m>∑TeT‘·T\T: 1991 qT+&ç Á|ü|+ü Nø£sD¡ ø±\+˝À #˚|\ü m>∑TeT‘·T\T eT]j·TT
#˚|\ü ô|+|üø+£ ÁbÕeTTK´‘·qT dü+‘·]+#·T≈£îHêïsTT. 1990-91˝À, M{Ï m>∑TeT‘·T\ $\Te s¡÷. 960
ø√≥T¢ e÷Á‘·yT˚ e⁄+&É>±, dü+düÿs¡D\ nq+‘·s¡ ø±\+˝À 1994-95 Hê{Ïø,Ï 270 XÊ‘·+ eè~Δ‘√ m>∑TeT‘·T\
$\Te s¡÷. 3,547 ø√≥¢≈î£ #˚sT¡ ≈£î+~. á m>∑TeT‘·T\ $\Te 2002-03 Hê{ÏøÏ s¡÷.6,928 ø√≥¢≈î£ ,
2016-17 Hê{ÏøÏ s¡÷.39,707 ø√≥¢≈î£ ô|]–+~. 1990-91‘√ b˛*ùdÔ es¡Tdü>± 622 eT]j·TT 4036
XÊ‘·+ eè~Δì qyÓ÷<äT #˚d+æ ~.
4. eékÕj·T s¡+>∑+ ñbÕ~Ûô|’ Á|ü|+ü Nø£sD¡ Á|üu≤Û e+: H˚wqü ˝Ÿ XÊ+|æ˝Ÿ düsπ «\ >∑D≤+ø±\ Ä<Ûës¡+>±
Á>±MTD eékÕj·T ñbÕ~Û yê{≤\T |ü⁄s¡Twüß\˝À 1983 eT]j·TT 1999-00 eT<Û´ä 77.5 qT+&ç 71.4
XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~. 1999-00 eT]j·TT 2011-12 eT<Û´ä á yê{≤ 12 XÊ‘·+ ‘·–+Z ~. Åd\ûÔü ˝À ≈£÷&Ü,
136
Á>±MTD eékÕj·T ñbÕ~Û yê{≤ ‘·>T∑ <Z \ä 8.4 XÊ‘·+>± e⁄qï~. Á|ü|+ü Nø£sD¡ ø±\+ ∫e]˝À Á>±MTD
eékÕj·T ñbÕ~Û˝À ‘·>T∑ <Z \ä m≈£îÿe>± ñqï~.
5. ñ‘êŒ<äø±\ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£+ - |ü+≥\ rs¡T: ñ‘ê‡Vü≤uÛ]Ñ ‘·yTÓ qÆ |ü]dæ‘ú T· \ ø±s¡D+>± e÷s¡T‘·Tqï |ü+≥\
rs¡T _ÛqïyÓTqÆ |ü+≥\ $TÁX¯e÷ìøÏ <ë]rdæ+~. KØ<Óq’ ñ‘êŒ<äø±\T - $‘·HÔ ê\T, s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T
eT]j·TT ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\‘√ bÕ≥T $<äT´‘Y yÓ÷{≤s¡T,¢ >=≥º|⁄ü u≤e⁄\ <ë«sê KØ<Óq’ ˙{ÏbÕs¡T<ä\
nedüse¡ TsTT´+~. nœ\ uÛ≤s¡‘· |ü+≥\ rs¡T Á|üø±s¡+, 1990-91˝À e] yê{≤ 22.99 XÊ‘·+>±
ñ+&É>±, 2015-16 Hê{ÏøÏ 21.66 XÊ‘·+>± ñqï~. ÄVü‰sπ ‘·s¡ |ü+≥\ yê{≤ 1950-51˝À 18.80
XÊ‘·+ e⁄+&É>± 1990-91˝À 20.25 XÊ‘êìøÏ, 2015-16˝À 28.32 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. Bìì ã{Ïº
KØ<Óq’ ñ‘êŒ<äø-£ Áb˛‘ê‡Vü‰ø±\Tqï yêDÏ»´ |ü+≥\ ÁbÕ<Ûëq´‘· ô|s¡T>∑T‘·Tqï<äì ‘Ó\TdüTqÔ ï~.
6. ø£˙dü eT<ä›‘·T <Ûäs¡ (Minimum Supporting Price -MSP) ô|+|ü⁄ - |üsêés¡D düeTdü´: ‘·≈£îÿe
Ks¡TÃ‘√ ≈£÷&çq ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T e⁄+&É&+É , n~Ûø£ kÕúsTT ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä \¡ ø±s¡D+>± >√<ÛTä eT
eT]j·TT _j·T´+ ø√dü+, n~Ûø£ kÕúsTT <Ûsä \¡ qT ìs¡«Væ≤+#˚ $<Ûëq+ eT÷\+>± >√<ÛTä eT-e] |ü+≥\≈£î
Áb˛‘ê‡Vü≤+ \_Û+#·&É+ e\q, ˇø£ yÓ’|ü⁄ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\ eqs¡T\T y˚>∑+>± ø°åDÏdüTÔ+fÒ, eTs√yÓ’|ü⁄ ms¡Te⁄\T
eT]j·TT ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\‘√ uÛÑ÷$Tì n~Ûø£+>± ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e\¢ uÛÑ÷kÕs¡+ ø°åDÏ+#·&É+
»s¡T>∑T‘·Tqï~. eTTK´+>± n_Ûeè~Δ #Ó+~q sêÁcÕº˝À¢ á |ü]dæ‹ú @s¡Œ&ç+~.
7. ô|s¡T>∑T‘·Tqï ñ‘êŒ<äø£ e´j·÷\T - ø£˙dü eT<ä›‘·T <Ûäs¡\T yêdüÔe e´j·÷\qT uÛÑØÔ #˚j·T˝Òø£b˛e&É+: |ü‹Ô
|ü+≥\≈£î dü]jÓÆTq <Ûäs¡\T ˝Òø£b˛e&É+ e\¢ ¬s’‘·T\T m≈£îÿe qwüºb˛‘·THêïs¡T. ø£˙dü eT<ä›‘·T <Ûäs¡\T
ñ‘·Œ‹Ô e´j·÷\qT uÛØÑ Ô #˚jT· ˝Òøb£ ˛‘·THêïsTT. bÕ]ÁXÊ$Tø£y‘˚ \Ô· T eT]j·TT ùde\qT n+~+#˚yê]˝≤π>,
s¬ ‘’ T· \T ≈£L&Ü ‘·eT ñ‘·Œ‘·T\Ô ≈£î ‘·–q+‘· ˝≤uÛ+Ñ ‘√ <Ûsä q¡ T ìs¡sí TT+#˚ dæ‹ú ˝À ˝ÒsH¡ ~˚ yêdüeÔ +. n+‘˚>±≈£î+&Ü
eékÕj·T e´j·÷\T eT]j·TT <Ûsä \¡ ø£$TwüHé (Commission for Agricultural Costs and Prices-CACP)
#˚dqæ e´j·T eT÷˝≤´+ø£q+ yêdü$Ô ø£yTÓ qÆ ~ ø±<äì s¬ ‘’ T· \T n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶sT¡ .
8. ¬s’‘·T\ s¡TDÁ>∑düÔ‘·: H˚wüq˝Ÿ XÊ+|ü⁄˝Ÿ düπs« 70e sö+&é 2013 Á|üø±s¡+ ¬s’‘·T\ s¡TDÁ>∑düÔ‘·, Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ
(ø=‘·~Ô )˝À Á|ü‹ ≈£î≥T+ã+ s¡÷. 1,23,400 s¡TD+ ø£*– ñqï~. ô|>’ ± eékÕj·T ≈£î≥T+u≤\˝À 92.7
XÊ‘·+ n‘·´~Ûø£ yê{≤ s¡TDÁ>∑düÔ‘·˝À ñ+~. s¡TDÁ>∑düÔ‘· ñqï ≈£î≥T+u≤\˝À ‘·<äT|ü] n‘·´~Ûø£ yê{≤
‘Ó\+>±D˝À 89.1 XÊ‘·+ ñ+~. nœ\ uÛ≤s¡‘· kÕúsTT˝À, s¡TDÁ>∑düÔ‘· yê{≤ 51.9 XÊ‘·+ e÷Á‘·y˚T
e⁄+&É>± Á|ü‹ ≈£î≥T+ã+ s¡÷. 47,000 s¡TD+ ø£*– ñ+~.
9. kÕ«$THê<∏Hä é ø£$TwüHé ìy˚~ø£ - ñ‘·Œ‹Ô e´j·T+ ø£+fÒ ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä ¡ 50% m≈£îÿe: ùd<ä´ e´j·T+˝À
150 XÊ‘·+ e#˚Ã $<Û+ä >± ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä ¡ ìs¡sí TT+#·ã&ÉT‘·T+<äì Ç{°e\ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|üø{£ +Ï ∫+~.
yêdüyÔ êìøÏ, M.S. kÕ«$THê<∏Hä é ø£$TwüHé jÓTTø£ÿ ìy˚~ø£ eékÕj·T e´j·T+˝À 50 XÊ‘·+ ô|q’ ø£˙dü
eT<ä›‘·T <Ûäs¡ e⁄+&Ü\ì dæbòÕs¡düT #˚dæ+~.
10. ¬s’‘·T\ Ä‘·àVü≤‘·´\T: $TÁXÊ (2008) Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 2001-05 eT<Û´ä ø±\+˝À 86,922
eT+~ s¬ ‘’ T· \ Ä‘·àVü≤‘·´\T »]>±j·Tì, n+<äT˝À 86 XÊ‘·+ eT+~ |ü⁄s¡Twüß\T ñHêïs¡T. C≤rj·T H˚s¡
qyÓ÷<äT ø±sê´\j·T+ (H˚wqü ˝Ÿ Åø¬ y’ T¥ ‡ ]ø±sY¶ ã÷´s√ - National Crimes Record Bureau - NCRB)
Á|üø±s¡+ s¬ ‘’ T· Ä‘·àVü≤‘·´\T1995 qT+&ç 2016 es¡≈î£ 3,33,398 >± qyÓ÷<Óq’ $.
137
8.5 eékÕj·T s¡+>∑+˝À dü+øå√uÛ≤ìï |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ $<ÛëHê\T
1. düùV≤‘·Tø£yTÓ qÆ <Ûsä \¡ qT ìs¡sí TT+#·&+É <ë«sê s¬ ‘’ T· \ s¡TD uÛ≤sêìï ‘·–+Z #˚ #·s´¡ \T: uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ 26 |ü+≥\≈£î ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä \¡ qT Á|üø{£ dÏ Tü qÔ ï~. nsTT‘˚, e] $TqVü‰ nìï |ü+≥\
ñ‘·Œ‘·TÔ\T dæús¡+>± e⁄+&É&É+ ˝Ò<äT. yêdüÔyêìøÏ, ¬s’‘·T\≈£î eT]j·TT sêh Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î ø£˙dü eT<ä›‘·T <Ûäs¡\T
yêdüÔe ñ‘·Œ‹Ô e´j·÷\qT rs¡Ã˝Òeì ‘Ó\TdüT. ô|s¡T>∑T‘·Tqï ñ‘êŒ<äø£ e´j·÷\≈£î, ø£˙dü eT<ä›‘·T <Ûäs¡\≈£î
˝Ò<ë e÷¬sÿ{Ÿ <Ûäs¡\≈£î eT<Ûä´ düeTq«j·T+ ˝Ò<äT. BìøÏ‘√&ÉT <äfi≤Ø\T eT]j·TT ø£MTwüHé @C…+≥¢ e\¢
¬s’‘·T\≈£î ø£˙dü eT<ä›‘·T <Ûäs¡\‘√ ø=q&É+ ˝Ò<äT. eTTK´+>± ñbÕ+‘·, ∫qï eT]j·TT øö\T ¬s’‘·T\T yê] ñ
‘·Œ‘·TÔ\≈£î dü]jÓÆTq <Ûäs¡\T e#˚Ã es¡≈£î y˚∫ ñ+&É˝Òs¡T. Ms¡T n~Ûø£ e&û¶øÏ s¡TD≤\T ‘˚e&É+ e\q, |ü+≥\T
|ü+&ç+∫q yÓ+≥H˚ yês¡T ‹]– s¡TD≤\T #Ó*+¢ #·&+É ø√dü+ ‘·≈î£ ÿe <Ûsä \¡ ≈π eékÕjÓ÷‘·Œ‘·T\Ô qT neTàe\dæ
edüTqÔ ï~. n+<äTe\¢, yês¡T m<äTs=ÿ+≥Tqï n‹ eTTKýÓTqÆ düeTdü´ s¡TD uÛ≤s¡+. dü+kÕú>‘∑ · s¡TD≤\qT
n~Ûø£ yÓTT‘·+Ô ˝À n+~+#·&+É <ë«sê Bìì |ü]wüÿ]+#·e#·TÃqT.
2. øö\T düeTdü´\T - øö\T<ës¡T\qT qyÓ÷<äT #˚jT· &É+: eTq<˚X+¯ ˝À 1960 eT]j·TT 1970\˝À s¬ +&ÉT
<äbÕò \T>± uÛ÷Ñ >∑]wüº |ü]$T‹ #·{≤º\qT neT\T #˚dqæ ‘·sê«‘·, Hê\T>∑T <äXÊu≤›\ ø±\+˝À ˇø£ yÓ|’ ⁄ü q
uÛ÷Ñ eTT\T $uÛ»Ñ q, $|òTü ≥q≈£î >∑T]ø±e&É+ e\q ñbÕ+‘· ø£eT‘ê\T ô|s¡>&∑ +É , eTs√yÓ|’ ⁄ü ñbÕ+‘· eT]j·TT
∫qï ¬s’‘·T\T eT]j·TT uÛÑ÷$T˝Òì øö\T ≈£î≥T+u≤\T ô|s¡T>∑T‘·Tqï <Û√s¡DÏ. >∑‘· ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\ ø±\+˝À,
øö\T<ës¡T\ ùd<ä´+ ô|]–+~, ø±ì yê]øÏ dü+kÕú>‘∑ · @C…˙‡\ <ë«sê s¡TD dü<Tä bÕj·÷\T ˝Òe⁄. |ü+≥\
yÓ’|òü\´+ #Ó+~q|ü⁄Œ&ÉT Ms¡T |ü]Vü‰sêìøÏ dü+ã+~Û+∫ ;Ûe÷ eT]j·TT Á|üuÛÑT‘·« düVü‰j·Tø£ |ü<∏äø±\
Á|üj÷Ó »Hê\qT bı+<ä˝sÒ T¡ . øö\T<ës¡T\T n≥Te+{Ï Á|üj÷Ó »Hê\qT bı+<ä{≤ìøÏ, uÛ÷Ñ j·T»e÷ì Vü≤≈£îÿ\≈£î
uÛ+Ñ >∑+ ø£\T>∑≈î£ +&Ü, øö\T<ës¡T\qT qyÓ÷<äT #˚jT· e\dæ e⁄+≥T+~. BìøÏ nqT>∑TD+>±, uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+
2016˝À ˝≤´+&é ©õ+>¥ ô|’ ì|ü⁄DT\ ø£$T{° ìy˚~ø£ Ä<Ûës¡+>± ˇø£ #·{≤ºìï Á|ü‹bÕ~+∫+~ (Report of
the Expert Committee on Land Leasing RECLL). Bì Á|üø±s¡+ ˇø£ qeT÷Hê øö\T #·≥+ º (Model
Act of Tenancy) s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. øö\T<ës¡T\qT ˝…ô’ dHé‡ bı+~q kÕ>∑T<ës¡T\T>± qyÓ÷<äT #˚ùdÔ
uÛ÷Ñ j·T»e÷qT\T uÛ÷Ñ $Tì ø√˝ÀŒ‘ês¡H˚ uÛj Ñ T· + ˝Ò≈î£ +&Ü #˚jT· &ÜìøÏ qeT÷Hê øö\T #·≥+º jÓTTø£ÿ s¬ +&Ée
n<Ûë´j·T+ 3 (m|ò)t ˝À düŒwü+º #˚jT· &É+ »]–+~.
3. s¬ ‘’ T· ã+<ÛTä |ü<øä∏ +£ ˝≤+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\T nedüs+¡ : eTq sêh+˝À 2019 mìïø£\≈£î ˇø£ dü+e‘·‡s¡+
eTT+<äT, |òÁæ ãe] 2018˝À »j·TX¯+ø£sY eékÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+˝À »]–q s¬ ‘’ T· düeTq«j·T dü$T‹
düe÷y˚X+¯ ˝À ‘Ó\+>±D eTTKéT+Á‹ ≈¬ . #·+Á<äXK‚ sYsêe⁄ s¬ ‘’ T· ã+<ÛTä |ü<øä∏ ±ìï Á|üø{£ +Ï #ês¡T. 2018-
19 qT+&ç Bìì neT\T #˚XÊs¡T. s¬ +&ÉT d”»q¢˝À mø£sêìøÏ s¡÷.8000 Çe«&É+ Bì \ø£´å +. \_Δ<ës¡T\
dü+K´ 58 \ø£\å T>± e⁄+~. á $|üy¢ ê‘·àø£ |ü<øä∏ ±ìï 2018 y˚T 10q sêh ã&Ó{® Ÿ˝À s¡÷.12 y˚\ ø√≥T¢
≈π {≤sTT+∫q ‘·sT¡ yê‘· ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
4. π≈+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø£yÓTÆq Á|ü<ÛëHéeT+Á‹ øÏkÕHé düe÷àHé ì~Û: 2022 Hê{ÏøÏ s¬ ‘’ T· \ Ä<ëj·T+ s¬ {Ï+º |ü⁄
nj˚T´ $<Û+ä >± eékÕj·÷ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«\ì uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|üD≤[ø£ y˚d+æ ~. BìøÏ eTT+<äT
2019-20 ã&Ó®{Ÿ˝À Bì neT\T≈£î ˇø£ ìs¡íj·T+ rdüT≈£î+~. ‘Ó\+>±D≤ Á|üuÛÑT‘·«+‘√ düe÷q+>±,
Á|ü<ÛëHé eT+Á‹ øÏkÕHé düe÷àHé ì~Ûì Á|üø£{Ï+#ês¡T. á |ü<∏äø£+ Á|üø±s¡+, 2 ôV≤ø±ºs¡¢ es¡≈£î yÓTT‘·Ô+ kÕ>∑T
138
uÛ÷Ñ $T ø£*–e⁄qï s¬ ‘’ T· ≈£î≥T+u≤\≈£î Á|ü‹ Hê\T>∑T HÓ\\ø√kÕ] eT÷&ÉT düe÷q yêsTT<ë\˝À dü+e‘·‡sêìøÏ
s¡÷. 6000 #Ó*d¢ Tü +Ô ~. á |ü<øä∏ +£ 01.12.2018 qT+&ç neT\T˝ÀìøÏ e∫Ã+~.
5. $<ä´ eT]j·TT øöHÓ‡*+>¥ <ë«sê s¬ ‘’ T· \ Ä‘·àVü≤‘·´\qT n]ø£≥&º +É : õ˝≤¢ kÕúsTT˝À eT]j·TT u≤¢ø˘/
eT+&É\ kÕúsTT˝À s¡TDÁ>∑dTü ˝Ô q’… s¬ ‘’ T· \qT dü+Á|ü~+∫, e÷qdæø+£ >± ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«
eT]j·TT Á|üuTÑÛ ‘˚«‘·s¡ düeTq«j·T ø£$T{°\‘√ ø=ìï @C…˙‡\qT @sêŒ≥T #˚j÷· *. yê]øÏ u≤´+≈£î\T eT]j·TT
Ç‘·s¡ Á|üuTÑÛ ‘·« dü+dü\ú <ë«sê Á<äe´ eqs¡T\qT ø£*Œ+∫ düeTq«j·T+ #˚jT· &É+ <ë«sê ‘ê‘êÿ*ø£ ñ|üXe¯ Tq
e÷sêZ\T #˚|≥ü eº \dæ e⁄+≥T+~.
8.6 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘·

ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘· nH˚~ Ä]úø±_Ûeè~Δ ÁbÕ<∏$ä Tø£ \ø£´å +>± $$<Ûä y˚~ø£\˝À #·]Ã+#·ã&ç+~. ÄVü‰s¡
nuÛÑÁ<ä‘·qT ‘=\–+#·&Éy˚T ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·. ÄVü‰s¡ nuÛÑÁ<ä‘· π≈e\+ |ü]e÷D≤‘·àø£+>± ÄVü‰s¡ ø=s¡‘·qT
e÷Á‘·yT˚ >±≈£î+&Ü bÂwæøº ‘£ · ˝ÀbÕìï ≈£÷&Ü dü÷∫düT+Ô ~. ÄVü‰s¡ eékÕj·T dü+düú -1983 (Food and
Agriculture Organisation - FAO- 1983) jÓTTø£ÿ ìs¡«#·q+˝À Á|ü»\+<ä]øÏ yê]øÏ ø±e\dæq eTÚ[ø£
ÄVü‰s¡+ nìï ø±˝≤\˝À uÛÖ‹ø£+>±q÷, Ä]úø+£ >±q÷ ‘·|Œü ìdü]>± n+<äTu≤≥T˝À e⁄+&˚$<Û+ä >± #˚jT· &É+
ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘.· Á|ü|+ü #· u≤´+ø˘ (1986) Bìì Äs√>∑é+‘·yTÓ qÆ , #·Ts¡Tø¬ q’ JeHêìï ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ
Á|ü»\+<ä]ø° #ê*q+‘· |ü]e÷D+˝À nìï ø±˝≤\˝À yê]øÏ nedüsy¡ TÓ qÆ ÄVü‰sêìï n+<äTu≤≥T˝À e⁄+#·&yÉ T˚
Äs√>∑´ uÛÁÑ <ä‘· nì düe]+∫+~. Á|ü|+ü #· ÄVü‰s¡ •KsêÁ>∑ düe÷y˚X+¯ ˝À (1996) Á|ü|+ü #· ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘ô· |’
s√y¥T &çø£¢πswüHé Ç∫Ãq ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· jÓTTø£ÿ ìs¡«#·q+ @$T≥+fÒ, Á|ü»\+<ä]ø° nìï ø±˝≤\˝ÀqT,
‘·–q+‘·, düTs¡ø‘åÏ y· TÓ qÆ eT]j·TT b˛wüøy£ TÓ qÆ ÄVü‰sêìï bı+<ä&ÜìøÏ uÛÖ‹ø£+>±q÷, Ä]úø+£ >±q÷ ‘·|Œü ìdü]>±
n+<äTu≤≥T˝À e⁄+&˚$<Ûä+>± #˚j·T&É+ ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·. ô|’ ìs¡«#·Hê\qT ã{Ïº ªÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·μ uÛ≤eq˝À
ÁøÏ+~ n+XÊ\T Ç$T&ç e⁄HêïsTT.
1. Äs√>∑ýÓTqÆ JeHêìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ b˛wüø£ $\Te\T >∑\ ÄVü‰s¡+ Á|ü»\+<ä]øÏ \_Û+#·&+É .
2. n˝≤+{Ï ÄVü‰s¡+ #ê*q+‘· |ü]e÷D+˝À \_Û+#·&+É .
3. ÄVü‰s¡ \uÛ´Ñ ‘· Bs¡øÈ ±*ø£ ÁbÕ‹|ü~ø£q ì\ø£&>É ± ø=qkÕ>∑&+É .
4. nedüsy¡ TÓ qÆ +‘· |ü]e÷D+˝À b˛wüø£ $\Te\T >∑\ ÄVü‰s¡+qT ø=qT>√\T #˚jT· &ÜìøÏ ø±e*dæq
Ä]úøk£ ˛ÔeT‘· Á|ü»\T ø£*– e⁄+&É&+É .
ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘ê eédüú jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq uÛ≤>±\T
1 ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤≈£î, ô|s¡T>∑T‘·Tqï &çe÷+&ÉTqT rs¡Ã&ÜìøÏ <˚oj·T ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·&É+.
2 m≈£îÿe »q dü+K´˝À e⁄qï b˛wüø±Vü‰s¡ ˝ÀbÕìï ‘·–+Z #·&+É eT]j·TT b˛wüø£ kÕúsTTì ô|+#·&+É .
3 ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ùdø£sD¡ eT]j·TT ì\«\ ø√dü+, ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä \¡ qT n+~+#·&+É .
4 Á|üC≤ |ü+|æD° eédüúqT düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·&É+.
139
5 Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T @s¡Œ&çq|ü⁄Œ&ÉT, ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ø=s¡‘· @s¡Œ&É≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô>± #·÷düTø√e{≤ìøÏ
ã|òüsY ì\«\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ düs¡|òüsê ø=s¡‘·>± ñqï ø±\+˝À yê´bÕs¡T\T
ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ì\« eT]j·TT u≤¢ø˘ e÷¬sÿ{Ï+>¥˝À bÕ˝§Zq≈£î+&Ü dü]jÓÆTq j·T+Á‘ê+>±ìï
ìs¡«Væ≤+#·&É+.
ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘q· T, $$<Ûä kÕúsTT\˝À |ü]o*+#ê*‡q nedüs+¡ ñ+~. Á|ü|+ü #·, <˚oj·T, sêh,
≈£î≥T+ã+ eT]j·TT e´øÏÔ |üs+¡ >± Bìì |ü]o*+#ê*‡ e⁄+~. dü÷\ú kÕúsTT˝À ÄVü‰s¡ dü«j·T+ düeTè~Δ
nH˚~ e⁄+fÒ n~ dü÷ø£Î kÕúsTT˝À ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘q· T ìsêΔ]+#·<Tä . ñ<ëVü≤s¡D≈£î, Á|ü|+ü #·+˝Àì ÄVü‰s¡
ñ‘·Œ‹Ô Á|ü|+ü #· Á|ü»\ ÄVü‰s¡ nedüsê\≈£î dü]b˛‘·T+~. nsTT‘˚ ø=ìï <˚XÊ\˝À ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô yê]
nedüsêìøÏ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&Ée#·TÃqT. n˝≤+{Ï <˚XÊ\˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·q bÂs¡T\≈£î ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘q· T
ìsêΔ]+#˚ dæ‹ú ˝À ñ+&Éøb£ ˛e#·TÃqT. ˇø£ <˚X+¯ ‘·q Á|ü»\≈£î ø±e*dæq+‘· ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚dTü +Ô ~.
nsTTq|üŒ{Ïø° #ê˝≤ ≈£î≥T+u≤\T, yê] jÓTTø£ÿ ‘·≈£îÿe ø=qT>√\T X¯øÏÔ ø±s¡D+>± ÄVü‰s¡ nuÛÑÁ<ä‘·qT
nqTuÛ$Ñ kÕÔsTT. ˇπø ≈£î≥T+ã+˝À ø=+‘·eT+~ e´≈£î\Ô T ‘·–q+‘· ÄVü‰sêìï bı+<ä>\∑ T>∑T‘ês¡T, eT]ø=+<äsT¡
‘·≈î£ ÿe ÄVü‰s¡+ bı+<ä>\∑ T>∑T‘ês¡T. n+<äTe\¢, ÄVü‰s¡ düeTè~Δ dü«j·T+#ê\ø£+>± ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘q· T ìsêΔ]+#·<Tä .
&Üø£ºsY S.P. >∑TbÕÔ ø£$T{° (2002), uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 20e X¯‘êã›+ ¬s+&Ée uÛ≤>∑+˝À y˚>∑e+‘·yÓTÆq
»HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ C≤rj·T ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘≈· î£ eTT|ü⁄Œ>± ñ+<äì düŒwü+º #˚d+æ ~. 1960\ eT<Û´ä ˝À Ä
eTT|ü⁄Œ n‹ Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq dæú‹øÏ #˚s¡T≈£î+~. nsTT‘˚ Vü≤]‘· $|ü¢yêìï ÁbÕs¡+_Û+#·&É+, ÄVü‰s¡<ÛëHê´\
dü«j·T+ düeTè~Δ kÕ~Û+#·&+É e\q 1970\ eT<Û´ä Hê{ÏøÏ $T>∑T\T ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ì\«\T ô|]>±sTT. >∑‘·
eT÷&ÉT <äXÊu≤›\T>± ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô eè~Δ, »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\qT $T+∫b˛sTT+~.
1960\ eT<Û´ä qT+&ç Á|üC≤ |ü+|æD° düs|¡ süò ê y˚>+∑ >± ô|]–+~. yê]¸ø£ dü>≥∑ T düs|¡ süò ê 1961-
65˝À 6.5 $T*j·THé ≥qTï\ qT+&ç 1990-92˝À 18.4 $T*j·THé ≥qTï\≈£î ô|]–+~. nsTT‘˚
1994-95˝À 12.86 $T*j·THé ≥qTï\≈£î ‘·–+Z ~. 1998-99˝À ‹]– 18.69 $T*j·THé ≥qTï\≈£î
ô|]–+~. á b˛ø£&É\˝À >∑T]Ô+#·<ä–q \ø£åD+ @eT+fÒ ñ‘·Œ‹Ô˝À ôV≤#·TÃ‘·>∑TZ\≈£î Á|üuÛÑT‘·« düs¡|òüsê
Á|ü‹düŒ+<äq>± ù|s=ÿqe#·TÃqT.
8.7 dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÄVü‰s¡ $<Ûëq+

e÷qe⁄\ eTqT>∑&≈É î£ ÄVü‰s¡+ n‹ eTTKýÓTqÆ ~ ø±e&É+ e\q, e÷qeC≤‹ ÄVü‰sêìøÏ n‘·´+‘·
ÁbÕeTTK´‘·qT ÇdüTqÔ ï~. düe÷»+˝Àì bÂs¡T\+<ä]ø° eTTK´+>± ã\V”≤q esêZ\≈£î ÄVü‰s¡+, <äTdüT\Ô T
eT]j·TT ÄÁX¯jT· + ø£*Œ+#·øb£ ˛‘˚ @ Á|üuTÑÛ ‘·«+ dü+øπ eå T Á|üuTÑÛ ‘·«+>± eTqC≤\<äT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü, Á|üuTÑÛ ‘·«+
‘ê>∑T˙s¡T, $<ä´ eT]j·TT Äs√>∑´ ùde\T e+{Ï nedüsy¡ TÓ qÆ ùde\qT ≈£÷&Ü n+~+#ê*‡q nedüs+¡
e⁄qï~. nsTT‘˚ Á|üuTÑÛ ‘·«+ n+~+#˚ nìï edüTeÔ ⁄\˝À, ÄVü‰sêìï n+~+#·&+É nH˚~ Á|üuTÑÛ ‘·« mC…+&Ü˝À
nÁ>∑kÕúq+˝À ñ+≥T+<äq&É+˝À dü+<˚V≤ü + ˝Ò<Tä .
dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ÄVü‰s¡ $<ÛëHêìï ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ $<Ûëq ø£$TwüHé (1947) |ü]o*+∫+~.
|ü+≥\ yÓ|’ ˝üò ≤´\ qT+&ç s¡øDå£ ø£*Œ+#·&ÜìøÏ ≈π +Á<ä+ ì\«\qT ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ M\T>± ~>∑TeT‘·T\T
nedüse¡ Tì ø£$TwüHé uÛ≤$+∫+~. n˝≤+{Ï ì\«\T s¬ +&ÉT $T*j·THé ≥qTï\ es¡≈î£ ñ+&Ü\ì dü÷∫+∫+~.
140
n{≤¢>π Á|üdTü ‘Ô e· TTqï sπ wüHé $<Ûëq+ ø=qkÕ>±\ì dæbÕò s¡dTü #˚d+æ ~. dü«j·T+ düeTè~Δì kÕ~Û+#˚ es¡≈î£
<˚oj·T ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ôì kÕ©Hê 10 $T*j·THé ≥qTï\T ô|+#ê\ì ø£$TwüHé dæbÕò s¡dTü #˚d+æ ~.
u…+>±˝Ÿ ø£sT¡ e⁄ eT]j·TT j·TT<ä+Δ H˚|<ü ´ä∏ +˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ô|’ $~Û+∫q nìï ìj·T+Á‘·D\qT, &çôd+ãsY
1947 ˝À ˇπ≈kÕ] ‘=\–+#·ã&Ü¶sTT.
1947 Hê{Ï ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\ $<Ûëq ø£$TwüHé ‘·sT¡ yê‘· nH˚ø£ ø£MTwüqT¢ ÄVü‰s¡ $<ÛëHêìï m|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT
|ü]o*+#êsTT. 1949 Hê{Ï |ò⁄ü &é Á¬>sTTHé‡ ÇHÓ«dæ>πº wüHé ø£$TwüHé 1949 eT∞fl dü«j·T+ düeTè~Δì H=øÏÿ
#Ó|Œæ +~. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ùdø£sD¡ ø£$TwüH-é 1950 $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î ‘·–q+‘· düs|¡ süò ê #˚ùd˝≤ ÄVü‰s¡
<ÛëHê´\ <Ûsä \¡ qT düùV≤‘·Tø£yTÓ qÆ kÕúsTT˝À ìs¡«Væ≤+#·&+É ô|’ H=øÏÿ #Ó|Œæ +~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü, $ìjÓ÷>∑<ës¡T\qT
s¡ø+åÏ #·&ÜìøÏ, 50,000 ø£+fÒ m≈£îÿe »HêuÛ≤ ñqï nìï |ü≥Dº ≤˝À¢ sπ wüH,é Ç‘·s¡ |ü≥Dº ≤˝À¢ nq~Ûø±]ø£
sπ wüHé eT]j·TT Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ <ÛëHê´\ düs|¡ süò êqT ìj·T+Á‹+#ê\ì ù|s=ÿ+~.
‘·sê«‘· ø±\+˝À uÛ≤s¡‘· ÄVü‰s¡ dü+düú eT]j·TT eékÕj·T <Ûsä \¡ ø£$TwüH\é qT 1965˝À @sêŒ≥T
#˚j·T&É+ eTTKýÓTÆq yÓTÆ\Tsêfi¯ófl>± ù|s=ÿqe#·TÃqT. eékÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\T e÷¬sÿ{À¢ ø£˙dü eT<ä›‘·T <Ûäs¡\qT
bı+<ä˝qÒ |ü⁄Œ&ÉT uÛ≤s¡‘· ÄVü‰s¡ dü+düú ø=qT>√\T #˚dTü +Ô ~. <ÛëHê´ìï XÊÅdj
Ô” T· +>± ì\« #˚jT· &É+, <ÛëHê´ìï
$T>∑T\T ÁbÕ+‘ê\qT+&ç ˝À≥T ÁbÕ+‘ê\≈£î ‘·s*¡ +#·&+É eT]j·TT <ÛëHê´ìï sêh≤\ Á|üC≤ |ü+|æD° eédü≈ú î£
ÄVü‰s¡+>± Çe«&ÜìøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·&+É . eékÕj·T <Ûsä \¡ ø£$TwüHé jÓTTø£ÿ ñ<˚X› ´¯ + Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ
eékÕj·T edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ $<Ûëq+ô|’ dü\Vü‰ Çe«&É+ eT]j·TT ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ eT]j·TT $ìjÓ÷>∑<ës¡T\
nedüsê\qT <äèwæ˝º À ñ+#·T≈£îì düeT‘Í\´ eT]j·TT düeTÁ>∑ <Ûsä ¡ $<ÛëHêìï s¡÷bı+~düT+Ô ~.
ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘ê düeTdü´ jÓTTø£ÿ |ü]e÷D≤‘·àø£ eT]j·TT >∑TD≤‘·àø£ n+XÊ\qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ,
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ eT÷&ÉT ÄVü‰s¡ Ä<Ûë]‘· uÛÑÁ<ä‘ê dü+düú\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç+~: 1. Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú
(Public distribution System - PDS), 2. düMTø£è‘· |æ\\¢ n_Ûeè~› ùde\T (Integrated Child Devel-
opment Services- ICDS)), 3. eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q ø±s¡´Áø£eT+ (Mid-day Meals).
≈£î≥T+u≤\≈£î ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+#˚ Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\˝À Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú |ü⁄sê‘·qyÓTÆq~.
ø±\+ >∑&#ç ø˚ =B›, á $<Ûëq+ nH˚ø£ e÷s¡TŒ\≈£î >∑Ts¬ +’ ~. ÁbÕs¡+uÛÑ dü+e‘·‡sê˝À¢ Á|üC≤ |ü+|æD° eédü,ú
ø£s¡Te⁄ jÓTTø£ÿ Á|ü‹≈£÷\ Á|üuÛ≤yêìï eT]j·TT ≈£î≥T+ã $ìjÓ÷>∑+ô|’ Á<äy√´\“D≤ìï ìyê]+#·&ÜìøÏ
ñ<˚•› +#·ã&ç+~. 1992 »qe]˝À Á|üC≤ |ü+|æD° eédüqú T ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &ÜìøÏ eT]j·TT Áø£eTãBΔø]£ +
#·&ÜìøÏ, n˝≤π> eTTK´+>± <ä÷s¡ÁbÕ+‘·, ø=+&É, e÷s¡TeT÷\ ÁbÕ+‘ê˝À¢ì ù|<ä ≈£î≥T+u≤\≈£î <ëì
$düÔs¡DqT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ |ü⁄q]ï]à‘· Á|üC≤ |ü+|æD° eédüúqT (Revamped Public Distribution
System-RPDS) Á|üuÛÑT‘·«+ @sêŒ≥T #˚dæ+~. ‘·<äq+‘·s¡+ π≈+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ù|<ä ≈£î≥T+u≤\ô|’ <äèwæº
kÕ]+∫ pHé, 1997˝À \øÏ´å ‘· Á|üC≤|ü+|æD° eédüqú T (Targeted Public Distribution System-TPDS)
Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. á |ü<øä∏ +£ Äs¡T ø√≥¢ ù|<ä ≈£î≥T+u≤\≈£î \_Δ #˚≈÷£ sêÃ\ì \ø£´å +>± ô|≥Tº≈î£ +~.
C≤rj·T ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘· #·≥+º 2013 (National Food Security Act-NFSA) e÷qe Jeq
$<Ûëq+˝À ÄVü‰s¡+ eT]j·TT b˛wüø£ uÛÁÑ <ä‘· ø√dü+, >ös¡eÁ|ü<yä TÓ qÆ J$‘êìï >∑&|É &ü ÜìøÏ Á|ü»\≈£î düsd¡ yü TÓ qÆ
<Ûsä \¡ ≈£î HêDýÓTqÆ ÄVü‰sêìï n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·&+É ø√dü+ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. á #·≥+º p˝…’ 5,
2013 qT+&ç neT˝…+’ ~. Ç+<äT˝À \_Δ<ës¡T\ ø£esπ CŸ/>∑T]Ô+|ü⁄ ø√dü+ Á>±MTD »HêuÛ≤˝À 75 XÊ‘·+
141
eT]j·TT |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À 50 XÊ‘·+ »HêuÛ≤qT ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘· ø√dü+ ns¡TΩ\T>± >∑T]Ô+#ê\ì ù|s=ÿqã&ç+~.
ns¡Ω‘>· \∑ ≈£î≥T+u≤\qT s¬ +&ÉT esêZ\T>± >∑T]ÔkÕÔsT¡ . 2000 &çôd+ãsY 25q ≈π +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+
ÁbÕs¡+_Û+∫q n+‘√´<äjT· nqïjÓ÷»q |ü<øä∏ +£ jÓTTø£ÿ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\ Á|üø±s¡+ Á|ü‹ sêÁcÕºìøÏ ≈π +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+
ìπs•› +∫q y˚Ts¡≈î£ >∑T]Ô+#·ã&çq ≈£î≥T+u≤\T ˇø£ es¡+Z ˝À #˚sT¡ ‘êsTT. eTs=ø£ es¡+Z ˝À dü+ã+~Û‘· sêh
Á|üuTÑÛ ‘ê«\T yê{Ï e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\ Á|üø±s¡+ ÁbÕ<Ûëq´‘ê ≈£î≥T+u≤\qT ù|s=ÿqe#·TÃqT. yÓTT‘·+Ô 67 XÊ‘·+
»HêuÛ≤qT (75 XÊ‘·+ Á>±MTD eT]j·TT 50 XÊ‘·+ |ü≥Dº ) Bì |ü]~Û˝ÀìøÏ ‘˚yê\ì á #·≥+º \ø£´å +>±
ô|≥Tº≈î£ +~. á #·{≤ºìï neT\T #˚jT· &ÜìøÏ sêÁcÕº\≈£î ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ düeTj·T+ Çe«ã&ç+~. ø±˙ ˇø£
dü+e‘·‡s¡+ ∫e] Hê{Ïø,Ï n+fÒ, 05.07.2014 Hê{ÏøÏ 11 sêÁcÕº\T e÷Á‘·yT˚ #·{≤ºìï neT\T #˚XÊsTT.
n+‘√´<äjT· nqï jÓ÷»q |ü<øä∏ +£ |ü]~Û˝À ñqï ≈£î≥T+u≤\T HÓ\≈£î 35 øÏ˝À\ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T
bı+<äe#·TÃqT. ÁbÕ<Ûëq´‘ê ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q Á|ü‹ e´øÏøÔ Ï HÓ\≈£î 5 øÏ˝À\ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´ìï bı+<äe#·TÃqT.
_j·T´+ øÏ˝À≈£î s¡÷ .3, >√<ÛäTeT\≈£î øÏ˝À≈£î s¡÷. 2, eTT‘·ø£ <ÛëHê´\≈£î øÏ˝À≈£î s¡÷. 1 #=|ü⁄Œq ÄVü‰s¡
<ÛëHê´ìï n+~kÕÔsT¡ . 2015 ∫e] Hê{Ïø,Ï á #·{≤ºìï neT\T #˚dTü qÔ ï sêÁcÕº\T eT]j·TT ≈π +Á<äbÕ*‘·
ÁbÕ+‘ê\ dü+K´ 25 q≈£î ô|]–+~.
ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘· kÕ~Û+#·&ÜìøÏ á ÁøÏ+~ #·s´¡ \T rdüTø=qe\dæe⁄+~:
1. >∑‘· <äXÊu≤›\˝À kÕ<ÛäýÓTÆq≥T¢>±, »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\‘√ bÕ≥T ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ô|s¡T>∑T<ä\qT
ìs¡«Væ≤+#·&+É <ë«sê ÄVü‰s¡+ jÓTTø£ÿ dæsú y¡ TÓ qÆ \uÛ´Ñ ‘·qT ìsêΔ]+#·&+É .
2. Ä]úø£ eT]j·TT |üsêés¡D e´j·÷\qT ø£ìwüº+>± ñ+#·&É+ <ë«sê eqs¡T\ ñ‘êŒ<äø£‘·qT
ø=qkÕ–+#·&É+.
3. kÕe÷õø£ uÛÁÑ <ä‘ê #·s´¡ \ <ë«sê ≈£î≥T+ã ÄdüT\Ô qT ô|+bı+~+#·&+É , ñbÕ~Û eT]j·TT Ä<ëj·÷\
kÕ~Ûø±s¡‘q· T kÕ~Û+#·&+É .
3. eékÕj·T nqTã+<Ûä s¡+>±\ ñbÕ~Ûô|’ Á|ü+Nø£sD¡ Á|üu≤Û e+qT ‘Ó\|ü+&ç.
..........................................................................................................................................
4. ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘q· T ìs¡«∫+#·+&ç.
...........................................................................................................................................
5. ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· jÓTTø£ÿ Á|ü<ÛëqyÓTÆq eT÷&ÉT n+XÊ\qT ‘Ó\|ü+&ç.

..........................................................................................................................................
8.8 kÕsê+X¯+
eTq<˚X+¯ ˝À 1991˝À qj·÷ ñ<ës¡yê<ä $<ÛëHê\qT neT\T #˚jT· &É+ eT]j·TT 1995˝À
Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düú (WTO) ˇ|üŒ+<ä+˝À Á|üy•˚ +∫q ‘·sT¡ yê‘· n+‘·sê®rj·T e÷¬sÿ{À¢ b˛{° ø±s¡D+>±
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ eékÕj·T+ ø=ìï düyêfi¢̄qT m<äTs√ÿe\dæ e∫Ã+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü _j·T´+, $Ts¡|øü ±j·T, |ü‹,Ô
142
s=j·T´\T e+{Ï nH˚ø£ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ m>∑TeT‹ #˚j·T>∑\<äì ¬s’‘·T\T Ä•+#ês¡T. ¬s’‘·T\T yêDÏ»´
|ü+≥\≈£î |ü+≥\ rs¡TqT e÷sêÃs¡T. BìøÏ KØ<Óq’ $‘·HÔ ê\T, ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\, s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T
nedüsy¡ TÓ HÆ êsTT. ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\ neX‚cÕ\ e+{Ï ø£]qƒ yÓTqÆ |ü]X¯óÁuÛ‘Ñ · ìã+<Ûqä \ |ü]dæ‘ú T· \
ø±s¡D+>±, m>∑TeT‹ e÷¬sÿ{ŸqT }Væ≤+∫q $<Û+ä >± Äø£≥Tºø√˝Òøb£ ˛sTT+~.
eékÕj·T ñ‘êŒ<äø±\ e´j·÷\T ô|]>±sTT, BìøÏ nqT>∑TD+>± |ü+≥\ ñ‘êŒ<äø£ <Ûsä \¡ ˝À
<ëe÷cÕ ô|s¡T>∑T<ä\ ˝Òøb£ ˛e&É+ e\q, s¬ ‘’ T· \T dü+øå√uÛ≤ìï m<äTs=ÿHêïs¡T. eTTK´+>± yêDÏ»´ |ü+≥\˝À
$‘·HÔ ê\T eT]j·TT ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\ e´j·÷\T #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñHêïsTT. ÄVü‰s¡ |ü+≥\ ø√dü+
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ø£˙dü eT<ä›‘·T <Ûäs¡\qT Á|üø£{ÏdüTÔqï|üŒ{ÏøÏ, ø£˙dü eT<ä›‘·T <Ûäs¡\T
nedüs¡yÓTÆq ñ‘·Œ‹Ô <Ûäs¡\qT Çe«˝Òø£b˛‘·THêïsTT. Á|ü‹≈£÷\ e÷¬sÿ{Ÿ |ü]dæú‘·T\ ø±s¡D+>± ¬s’‘·T\T ‘·eT
ñ‘·Œ‘·T\Ô ≈£î –≥Tºu≤≥T <Ûsä \¡ qT bı+<ä˝øÒ b£ ˛‘·THêïs¡T. s¬ ‘’ T· \T ˝ÒeHÓ‹qÔ n‹ eTTKýÓTqÆ düeTdü´ @$T≥+fÒ,
eékÕj˚T‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T&ÉT ‘·q ñ‘·Œ‹Ô <Ûäs¡\ô|’ e÷]®Hé‘√ ‘·q ñ‘·Œ‹Ô <Ûäs¡qT ìs¡ísTT+#·>∑\&ÉT. ø±ì
eékÕj·T+˝À n~Ûø£ dü+K´˝À e⁄+&˚ ñbÕ+‘·, ∫qï eT]j·TT øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î ‘·eT ñ‘·Œ‘·T\Ô qT ì\Te
#˚ùd kÕeTs¡´ú + ˝Òøb£ ˛e&É+ e\q ‘·≈î£ ÿe <äs\¡ ≈π ‘·eT ñ‘·Œ‘·T\Ô qT neTà&É+ e\q rÁeyÓTqÆ qcÕº\≈£î
˝Àqe⁄‘·THêïs¡T. 1991 ˝À düs∞¡ ø£sD¡ , Åô|y’ {˚ ø° s£ D¡ eT]j·TT Á|ü|+ü Nø£sD¡ $<ÛëHê\T neT\T #˚jT· ã&çq|üŒ{Ï
qT+&ç ¬s’‘·T\ Ä‘·àVü≤‘·´\T m≈£îÿyÓ’HêsTT. 1995 eT]j·TT 2016 eT<Ûä´ ¬s’‘·T\ Ä‘·àVü≤‘·´\T 3.30
\ø£\å qT <ë{Ïq≥T¢ >∑D≤+ø±\T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT.
M.S. kÕ«$THê<∏Hä é ø£$TwüHé 2004 ìy˚~ø£˝À ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä q¡ T ùd<ä´ e´j·÷ìøÏ 50 XÊ‘·+
$T+∫ e⁄+&Ü\ì dæbÕò s¡dTü #˚d+æ ~. ‘·<ë«sê ∫qï s¬ ‘’ T· \T ø£˙dü+ Hê\Ze ‘·s>¡ ‹∑ Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´–‘√
düe÷q+>± ìø£s¡ Ä<ëj·÷ìï bı+<äT‘ê&Éì ù|s=ÿ+~. Ç{°e\, uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2022 Hê{ÏøÏ s¬ ‘’ T· \
Ä<ëj·÷ìï s¬ {Ï+º |ü⁄ #˚j÷· \ì jÓ÷∫k˛Ô+~. s¬ ‘’ T· \≈£î s¬ ‘’ T· ã+<ÛTä |ü<øä∏ +£ <ë«sê q>∑<Tä ã~© 2018-
19 qT+&ç ‘Ó\+>±D sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ (uÛ÷Ñ $d”sÔ +í¡ ‘√ dü+ã+<Û+ä ˝Ò≈î£ +&Ü) neT\T #˚dTü qÔ ï~. n{≤¢>π
π≈+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ≈£L&Ü 2019-20 qT+&ç 2 ôV≤ø±ºs¡¢ es¡≈£î uÛÑ÷$T e⁄qï ¬s’‘·T\≈£î Á|ü<Ûëq eT+Á‹ øÏkÕHé
düe÷àHé ì~Û <ë«sê q>∑<Tä ã~© #˚dTü qÔ ï~.
j·T»e÷qT\ uÛ÷Ñ Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛ+Ñ >∑+ ø£\T>∑≈î£ +&Ü, øö\T s¬ ‘’ T· \qT ]õÅùdwº Hü é <ë«sê qyÓ÷<äT
#˚dæ ‘·<ë«sê øö\T<ës¡T\T $$<Ûä |ü<øä∏ ±\ ÁøÏ+<ä Á|üuTÑÛ ‘·« Á|üj÷Ó »Hê\qT bı+<ä&yÉ T˚ >±≈£î+&Ü dü+kÕú>‘∑ ·
s¡TD≤\qT düT\uÛ+Ñ >± bı+<ä&ÜìøÏ M\T>± yÓdTü \Tu≤≥T ø£*Œ+#ê*. s¬ ‘’ T· dü+|ò÷ü \qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+
<ë«sê eékÕj·T e÷¬sÿ≥T¢ s¬ ‘’ T· \≈£î nqT≈£÷\+>± ñ+&˚≥≥T¢ #·÷&Ü*. s¬ ‘’ T· \≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ |ü]e÷D+˝À
s¡kÕj·THê\qT yê&É{≤ìøÏ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&+É ‘√ bÕ≥T Á|üuTÑÛ ‘·«+ düV≤ü »/ùd+ÁBj·T eékÕj·÷ìï
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É ≈£÷&Ü nedüs+¡ .
ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘· nH˚~ Ä]úø±_Ûeè~Δ ÁbÕ<∏$ä Tø£ \ø£´å +>± nH˚ø£ y˚~ø£\˝À #·]Ã+#·&+É »]–+~.
Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú j·T+Á‘ê+>∑+˝À ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘ê ø±s¡´Áø£eT+ $»j·T+, <ëì jÓTTø£ÿ s¡÷|üø£\Œq
eT]j·TT <ëì neT\T $<Ûëq+ô|’ #ê˝≤ es¡≈î£ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. C≤rj·T ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘ê #·≥+º -
2013 neT\T ‘·sê«‘· Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú |üìrs¡T >∑D˙j·T+>± yÓTs¡T>∑T|ü&ç+<äì ;Vü‰sY˝Àì Á>±MTD
≈£î≥T+u≤\ düsπ «˝À yÓ\&¢ +’Ó ~.
143
1. yÓTT‘·+Ô s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ yê&Éø+£ 1950-51˝À 69.80 y˚\ ≥qTï\ qT+&ç 1965-66 Hê{ÏøÏ
784.60 y˚\ ≥qTï\≈£î ô|]–+~. 1989-90 Hê{ÏøÏ 11568.20 y˚\ ≥qTï\≈£î #˚s¡Tø√>±, P-3 ˝À
12.55 qT+&ç 18.07 $T*j·THé ≥qTï\≈£î, Äô|’ 2006-07˝À 21.65 $T*j·THé ≥qTï\≈£î ô|]–+~.
2017-18, P-IV eTT–ùd Hê{ÏøÏ 26.59 $T*j·THé ≥qTï\≈£î #˚sT¡ ≈£î+~. |ü+≥ $d”sÔ +í¡ ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î
ms¡Te⁄\ $ìjÓ÷>±ìï |ü]o*ùd,Ô eT÷&Ée <äX˝¯ À 1990-91˝À 87.74 øÏ˝À\ e⁄+&É>± 1999-00˝À
Hê{ÏøÏ 128.10 øÏ˝À\≈£î ô|]–+~. Á|ü|+ü Nø£sD¡ ôV≤#·TÃ kÕúsTT˝À e⁄qï ø±\yÓTÆq 2014-15˝À, Ç~
182.55 øÏ˝À\≈£î ô|]–+~. 1990-91‘√ b˛*ùdÔ s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ yê&Éø+£ s¬ {Ï+º |ü⁄ ø£+fÒ m≈£îÿe.
2. ‘·èD<ÛëHê´\T $TqVü‰ Ç‘·s¡ Hê\T>∑T düeT÷Vü‰\T P-III ø£+fÒ P-IV ˝À yÓTs¡T¬>’q |üìrs¡TqT
ø£qã]#êsTT. |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\T eT]j·TT ‘=$Tà~ q÷HÓ –+»\T P-IV ˝À 3.41 eT]j·TT 3.09
XÊ‘·+ n~Ûø£ eè~Δ sπ ≥TqT ø£*– ñHêïsTT. nsTT‘˚ n$ es¡Tdü>± P-III ˝À 0.65 eT]j·TT 2.25
XÊ‘·+ eè~Δì #·÷|æ+#êsTT. ‘·èD<ÛëHê´\T P-III eT]j·TT P-IV s¬ +&ç+{Ï˝Àq÷ <ë<ë|ü⁄ 2.20
XÊ‘·+ kÕ©Hê eè~Δì kÕ~Û+#êsTT. eTT‘·ø£ ‘·èD<ÛëHê´\T Á|ü‹≈£÷\ qT+&ç kÕqT≈£÷\+ eè~ΔøÏ -
0.01 qT+&ç 2.27 XÊ‘êìøÏ P-III qT+&ç P-IV øÏ ô|]>±sTT. s¬ +&ÉT <äX\¯ ˝À, á ◊<äT |ü+≥\
düeT÷Vü‰\T n~Ûø£ ~>∑Tã&çì #·÷|æ+#êsTT.
3. H˚wqü ˝Ÿ XÊ+|æ˝Ÿ düsπ «\ >∑D≤+ø±\ Ä<Ûës¡+>± Á>±MTD eékÕj·T ñbÕ~Û yê{≤\T |ü⁄s¡Twüß\˝À,
1983 eT]j·TT 1999-00 eT<Û´ä 77.5 qT+&ç 71.4 XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~. 1999-00 eT]j·TT
2011-12 eT<Û´ä á yê{≤ 12 XÊ‘·+ ‘·–+Z ~. Åd\Ô” ˝À ≈£÷&Ü, Á>±MTD eékÕj·T ñbÕ~Û yê{≤
‘·>T∑ <Z \ä 8.4 XÊ‘·+>± e⁄qï~. Á|ü|+ü Nø£sD¡ ø±\+ ∫e]˝À Á>±MTD eékÕj·T ñbÕ~Û˝À ‘·>T∑ <Z \ä
m≈£îÿe>± ñqï~.
4. ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· nH˚~ Ä]úø±_Ûeè~Δ ÁbÕ<∏ä$Tø£ \ø£å´+>± $$<Ûä y˚~ø£\˝À #·]Ã+#·ã&ç+~. ÄVü‰s¡
nuÛÑÁ<ä‘·qT ‘=\–+#·&Éy˚T ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·. ÄVü‰s¡ nuÛÑÁ<ä‘· π≈e\+ |ü]e÷D≤‘·àø£+>± ÄVü‰s¡ ø=s¡‘·qT
e÷Á‘·yT˚ >±≈£î+&Ü bÂwæøº ‘£ · ˝ÀbÕìï ≈£÷&Ü dü÷∫düT+Ô ~. ÄVü‰s¡ eékÕj·T dü+düú -1983 (Food
and Agriculture Organisation - FAO- 1983)) jÓTTø£ÿ ìs¡«#·q+˝À Á|ü»\+<ä]øÏ yê]øÏ ø±e*dæq
eTÚ[ø£ ÄVü‰s¡+ nìï ø±˝≤˝À uÛÖ‹ø£+>±q÷, Ä]úø+£ >±q÷ ‘·|Œü ìdü]>± n+<äTu≤≥T˝À e⁄+&˚$<Û+ä >±
#˚j·T&Éy˚T ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·.
5. 1. ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤≈£î, ô|s¡T>∑T‘·Tqï &çe÷+&ÉTqT rs¡Ã&ÜìøÏ <˚oj·T ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·&É+.
2. m≈£îÿe »q dü+K´˝À e⁄qï b˛wüø±Vü‰s¡ ˝ÀbÕìï ‘·–+Z #·&+É eT]j·TT b˛wüø£ kÕúsTTì ô|+#·&+É .
3. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ùdø£sD¡ eT]j·TT ì\«\ ø√dü+, ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä \¡ qT n+~+#·&+É .

1 ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·qT ìs¡«∫+∫, ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq uÛ≤>±\qT ù|s=ÿq+&ç.
2 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘q· T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ rdüTø√e\dæq #·s´¡ \qT $e]+#·+&ç.
144
3 C≤rj·T ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘· #·≥+º 2013 >∑T]+∫ Áyêj·T+&ç.
4 ∫e] Á|ü|+ü Nø£sD¡ <äX\¯ ˝À |ü+≥\ rs¡TqT |ü]o*+#·+&ç.
5 1990-91 ‘·sT¡ yê‘· ~>∑Tã&ç kÕúsTT\T eT]j·TT Á|ü<ëÛ q |ü+≥\ ô|s¡T>∑T<ä\ |üìrs¡TqT $e]+#·+&ç.
1 Á|ü|+ü Nø£sD¡ ≤q+‘·s¡ ø±\+˝À ˙{ÏbÕs¡T<ä\, n~Ûø£ ~>∑Tã&ç s¡ø±\ $d”sÔ +í¡ eT]j·TT s¡kÕj·Tq
ms¡Te⁄\ $düsÔ D¡ >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
2 Á|ü|+ü Nø£sD¡ ÁbÕs¡+uÛÑ eT]j·TT ∫e] <äX\¯ ˝À eékÕj·T n_Ûeè~Δì $X‚w¢ +æ #·+&ç.
3 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ eékÕj·T+ô|’ Á|ü|+ü Nø£sD¡ Á|üu≤Û yêìï n+#·Hê y˚jT· +&ç.
4 eékÕj·T dü+øå√uÛ≤ìï |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ @ $<ÛëHê\qT dü÷∫kÕÔe⁄?
5 dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÄVü‰s¡ $<ÛëHêìï $e]+#·+&ç.
III. ˇø£ e÷sYÿ Á|üXï¯ \T.
A. ãVüQfiË∫’ Ãø£ Á|üXï¯ \T.
1. C≤rj·T XÊ+|ü⁄˝Ÿ düsπ « jÓTTø£ÿ 70 e sö+&é Á|üø±s¡+, n|ü\T ñqï ≈£î≥T+u≤\˝À n‘·´~Ûø£ yê{≤
ñqï sêh+.
m. Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ _. ‘Ó\+>±D dæ. ;Vü‰sY &ç. nkÕ‡+
2. 2016-17˝À eékÕj·T dü÷\ú ø£\T|üã&çq (GVA) |ü+≥\ yê{≤
m. 50% _. 80% dæ. 70% &ç. 60.17%
3. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À \øÏå´‘· Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú <˚ìô|’ <äèwæº ô|&ÉT‘·T+~
m. ù|<ä ≈£î≥T+u≤\T _. Á|ü»\+<äs÷¡ dæ. ñbÕ+‘· ∫qï s¬ ‘’ T· \T &ç. SC ST \T.
düe÷<ÛëHê\T: 1-_, 2-&ç, 3-m
B. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
1. yÓTT‘·Ô+ s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ 2017-18 Hê{ÏøÏ .................. øÏ #˚s¡T≈£î+~.
2. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô 2016-17 dü+e‘·‡s¡+˝À ..................... øÏ ô|]–+~.
3. 2016-17˝À yÓTT‘·+Ô GVA˝À eékÕj·T GVA XÊ‘·+ ............. .
4. q÷HÓ –+»\ ñ‘·Œ‹Ô˝À ............ yÓTs¡T>¬ q’ |üìrs¡TqT #·÷|æ+∫+~.
düe÷<ÛëHê\T: 1. 26.59 $T*j·THé ≥qTï\T 2. 275.70 $T*j·THé ≥qTï\T 3. 15.26 4. k˛j·÷;Hé.
C. øÏ+~ yê{Ïì dü]b˛\Ã+&ç.
m _
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ WTO ˝À uÛ≤>∑yTÓ +Æ ~ m) 28.32 XÊ‘·+
2. 2015-16˝À ÄVü‰sπ ‘·s¡ |ü+≥\ yê{≤ _) b˛wüø£ uÛÁÑ <ä‘q· T ø£*Œ+#·&+É
3. ¬s’‘·T ã+<ÛäT |ü<∏äø£+ dæ) 10 y˚T 2018
4. NFSA - 2013 &ç) 1995
5. ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘ê eédüú jÓTTø£ÿ uÛ≤>∑+ Ç) Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú
düe÷<ÛëHê\T: 1-&ç, 2-m, 3-dæ, 4-_— 5-Ç 145
8.11 |ü<äø√X¯+
1. q÷‘·q eékÕj·T eP´Vü≤+: eékÕj·T+˝À ø=‘·Ô |ü<äΔ‘·T\qT nqTdü]+#·&É+ n+fÒ Ä<ÛäTìø£
ñ‘êŒ<äø±\T yê&Éø+£ . HYV $‘·ÔHê\T yÓTT<ä˝…’q$.
2. Vü≤]‘· $|üe¢ +: q÷‘·q eékÕj·T eP´Vü‰ìï nqTdü]+#·&+É e\¢ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô˝À ô|s¡T>∑T<ä\.

1. Government of India (2002), Report of the Committee on India Vision 2020, Planning
Commission, New Delhi, (Chairman, Dr. S. P. Gupta), December.
2. Government of India (2015), Report of the High Level Committee on Reorienting the
Role an Restructuring of Food Corporation of India, Report of High Level Committee
(Chairman, Shanta Kumar), January.
3. Landes, Rip and Ashok Gulati (2003), “Policy Reform and Farm Sector Adjustment in
India”, Paper presented at the Workshop on The Policy Reform and Adjustment, Impe-
rial College, London, 23-25 October, Agricultural Adjustment Project, Penn University
4. Nanda, Meera (1995), “Transnalisation of Third World State and Undoing of Green Revo-
lution”, Economic and Political Weekly, January 28.
5. National Commission on Farmers (2005a), Serving Farmers and Saving Farming- From
Crisis to Confidence, Second Report, Ministry of Agriculture, Government of India New
Delhi, August
6. National Commission on Farmers (2005b), Serving Farmers and Saving Farming - 2006
Year of Agricultural Renewal, Third Report, Ministry of Agriculture, , Government of
India New Delhi, December
7. National Commission on Farmers (2006a), Serving Farmers and Saving Farming- Jai
kisan: A Draft National Policy for Farmers, Fourth Report, Ministry of Agriculture,
Government of India New Delhi, April.
8. National Commission on Farmers (2006b), Serving Farmers and Saving Farming - To-
wards Faster and More Inclusive Growth of Farmers’ Welfare, Fifth and Final Report,
Ministry of Agriculture, Government of India, New Delhi, October.
9. Patnaik, Utsa (1996), “Export-Oriented Agriculture and Food Security in Developing
Countries and India”, Economic and Political Weekly, Special Number, September.
10. Radhakrishna, R and K. Venkata Reddy (2004), “Food Security and Nutrition: Vision
2020”, (3rd Chapter in background papers), in Government of India (2004), India Vision
2020, Planning Commission, Academic Foundation, New Delhi (pp.201-220).
11. Rao, C.H. Hanumantha (1998), “Agricultural Growth, Sustainability and Poverty Alle-
viation: Recent Trends and Major Issues of Reform”, Economic and Political Weekly,
July 18.
12. Ray, Sarbapriya (2011), “Role and Effectiveness of Public Distribution System in Assur-
ing Food Security in India: An Appraisal”, Journal of Economics and Sustainable De-
velopment (online), Vol.2, No.4, 2011, pp.238-252.
13. Indrakanth, S (2018), “Food Security: Where Telangana Stands?, Presidential Address
an TEA Annual Conference held at Kakatiya University Campus, Khammam.
146
uÛ≤>∑+-9 : eékÕj·T $‘·+Ô , e÷¬sÿ{Ï+>¥ eT]j·TT <Ûsä ¡ ìs¡j
í T· +
$wüjT· Áø£eT+
9.0 \øå±´\T
9.1 |ü]#·j·T+
9.2 eékÕj·T |üs¡|ü‹ ÄeX¯´ø£‘·
9.3 eékÕj·T $‘·Ô s¡ø±\T
9.4 eékÕj·T $‘·Ô Ä<Ûësê\T
9.4.1 dü+kÕú>∑‘·+ ø±ì eT]j·TT dü+kÕú>∑‘·yÓTÆq |üs¡|ü‹ Ä<Ûësê\T
9.5 eékÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥
9.6 eékÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ rdüT≈£îqï #·s¡´\T
9.7 eékÕj·T <Ûäs¡\T
9.8 kÕsê+X¯+
9.11 |ü<äø√X¯+
9.12 dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\T
9.0 \øå±´\T
eékÕj·T $‘·+Ô ˝Ò<ë |üs|¡ ‹ü nedüsêìï, |üs|¡ ‹ü s¡ø±\qT, <ëìøÏ >∑\ Ä<Ûësê\qT, eékÕj·T
e÷¬sÿ{Ï+>¥ dü«uÛ≤yêìï eT]j·TT düV≤ü ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥qT $e]+#·≥y˚T á uÛ≤>∑+ \ø£´å +. eékÕj·T <Ûsä \¡
$<ÛëHêìï, eT<ä‘Δ T· <Ûsä \¡ T eT]j·TT dü+ã+~Û‘· düeTdü´\qT >∑T]+∫ ≈£L&Ü á uÛ≤>∑+ $e]düT+Ô ~.
á uÛ≤>±ìï #·~$q |æeTà≥, MTs¡T:
● uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À eékÕj·T |üs|¡ ‹ü nedüsêìï >∑T]Ô+#·>\∑ s¡T.
● eékÕj·T |üs|¡ ‹ü nedüsê\qT eT]j·TT s¡ø±\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. $$<Ûä eékÕj·T
|üs|¡ ‹ü øÏ >∑\ Ä<Ûësê\qT >∑T]+∫ ne>±Vü≤q ø£*– ñ+{≤s¡T.
● eékÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥qT eT]j·TT e÷¬sÿ{Ï+>¥qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ rdüT≈£îqï #·s¡´\qT
ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T— eT]j·TT
● uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eékÕj·T <Ûäs¡\qT eT]j·TT eT<äΔ‘·T <Ûäs¡\ $<Ûëq+ >∑÷]Ã $e]+#·>∑\s¡T.
147
9.1 |ü]#·j·T+
eékÕj·T $‘·+Ô nH˚~ dü+dü\ú T eT]j·TT s¬ ‘’ T· \T ãTTD≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|ü‘´˚ ø£ n<Û´ä j·Tq+>±
>∑T]Ô+#·ã&ç+~. Ç~ ˇø£ eTTK´ ñ‘êŒ<äø+£ >± |ü+≥ ñ‘·Œ‹Ôì eT]j·TT eékÕj·T<ës¡T\ Ä<Ûëj·÷ìï
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. ‘·≈£îÿe e&û¶πs≥T≈£î \uÛÑéTj˚T´ |üs¡|ü‹ eékÕj·T s¡+>∑ n_Ûeè~ΔøÏ nqT≈£L\yÓTÆq
|ü]dæ‘ú T· \qT ø£*ŒdüT+Ô ~. dü+kÕú>‘∑ · |üs|¡ ‹ü ‘√bÕ≥T, eékÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô e÷¬sÿ{Ï+>¥˝À Á|üuTÑÛ ‘·« düV≤ü ø±s¡+,
dü+kÕú>∑‘·yÓTÆq #·s¡´\T ≈£L&Ü ¬s’‘·T dü+πøåe÷ìøÏ <√eT<ä+ #˚kÕÔsTT.
9.2 eékÕj·T $‘·+Ô ÄeX¯´ø£‘·

eékÕj·÷ìøÏ $‘êÔìï düeT≈£Lsπ Ã dü+kÕú>‘∑ y· TÓ qÆ |üs|¡ ‹ü Ä<Ûësê\ n_Ûeè~Δ dü+kÕú>‘∑ +· ø±ì
|üs|¡ ‹ü ì n+~+#˚ e´≈£î\Ô T ˝Ò<ë dü+dü\ú T ãTTD≤\ <√|æ&øç Ï $s¡T>∑T&ÉT>± |ü]>∑D+Ï #·ã&ç+~. |üs|¡ ‹ü
|ü+≥\qT |ü+&ç+#·&ÜìøÏ e÷Á‘·yT˚ >±ø£, øπ Áå ‘· kÕúsTT˝À Bs¡øÈ ±*ø£ n_Ûeè~ΔøÏ eT÷\<ÛHä êìï ì]à+#·Tø√e&ÜìøÏ
nedüs+¡ . 1969˝À yêDÏ»´ u≤´+≈£î\ C≤rsTTø£sD¡ <ë«sê dü+kÕú>‘∑ · ãTTD≤\ øπ {≤sTT+|ü⁄≈£î Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ
ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«ã&ç+~. Bì ‘·sT¡ yê‘· 1975˝À ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\T eT]j·TT C≤rj·T eékÕj·T
Á>±MTD≤_Ûeè~Δ u≤´+≈£îqT (NABARD) 1982˝À kÕú|+æ #·&+É »]–+~. |ò*ü ‘·+>± Á>±MTD |üs|¡ ‹ü
s¡÷|ü⁄sπ K\˝À #ê˝≤ e÷s¡TŒ\T e#êÃsTT. yê{Ï˝À ø=ìï ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ñHêïsTT.
Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝À yêDÏ»´ u≤´+≈£î XÊK\ dü+K´ y˚>e∑ +‘·+>± $dü]Ô +#êsTT. 1969˝À yêDÏ»´
u≤´+≈£î XÊK\ dü+K´ 8,262 ø±>± 2004 pHé es¡≈î£ 32,178 øÏ ô|]–+~. yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T
eékÕj·T s¡+>±ìøÏ Ç#˚Ã |üs|¡ ‹ü øÏ ≈£L&Ü ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çe«&É+ »]–+~. u≤´+≈£î\T Ç#˚Ã yÓTT‘·+Ô
|üs|¡ ‹ü ˝À eékÕj·÷ìøÏ 13.5 XÊ‘·+ ãTTD+ Çe«e\dæ ñ+~. yêDÏ»´ dü\Vü≤ ø£$T{° (Advisory
Commercial Committee) eékÕj·T+ eT]j·TT dü+ã+~Û‘· ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î Ç#˚Ã ãTTD Á|üyêVü≤ìï 18
XÊ‘êìøÏ düe]+∫+~ (BìH˚ V.S. yê´dt ø£$T{° n+{≤s¡T). eékÕj·T s¡+>±ìøÏ dü_‡&û e&ûsπ¶ ≥T¢ ≈£L&Ü
dæbòÕs¡T‡ #˚j·Tã&Ü¶sTT. >∑‘· ø=ìï dü+e‘·‡sê\T>± e&û¶πs≥T¢ eT]j·TT ãTTDπs≥T¢ ‘·>∑Z&É+‘√, dü_‡&û nH˚
n+X¯+ >∑D˙j·T+>± ø£qTeTs¡T>¬ +’ ~.
Á>±MTD s¡+>±ìøÏ #Ó+~q ∫qï ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T eT]j·TT yÓqø£ã&çq düeT÷Vü≤\ nedüsê\qT
rπsÃ+<äT≈£î ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\T ˝≤+{Ï Á|ü‘´˚ ø£ dü+dü\ú qT @sêŒ≥T #˚kÕs¡T. eékÕj·÷ìøÏ
|üs|¡ ‹ü düs|¡ süò ê‘√ bÕ≥T |üs|¡ ‹ü ì n+~+#˚ dü+dü\ú HÓ{ŸesYÿqT düèwæ̃+#·&+É ˝À >∑D˙j·TyÓTqÆ |ü⁄s√>∑‹
kÕ~Û+#·ã&ç+~. 1940`61˝À yÓTT‘·Ô+ dü+kÕú>∑‘·yÓTÆq |üs¡|ü‹˝À πøe\+ 214 ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\T
eékÕj·÷ìøÏ πø{≤sTT+#·ã&Ü¶sTT. 2003`04˝À eékÕj·T s¡+>±ìøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñqï yÓTT‘·Ô+
|üs|¡ ‹ü 87 y˚\T ø√≥¢ s¡÷bÕj·÷\≈£î eT]j·TT 2017`18 es¡≈î£ 1168 y˚\ ø√≥¢≈î£ ô|]–+~.
Á|üuTÑÛ ‘·«+ rdüT≈£îqï nH˚ø£ #·s´¡ \ e\q eékÕj·T |üs|¡ ‹ü >∑D˙j·T+>± ô|]–q|üŒ{Ïø,Ï nH˚ø£
düeTdü´\T eT]j·TT Ä+<√fi¯q\T Ç|üŒ{Ïø° ñHêïsTT. M{Ïì ÁøÏ+<ä ≈£î|¢ +Ôü >± $e]+#·&+É »]–+~.
1. ‘·≈£îÿe eT÷\<Ûäq+ \uÛÑ´‘· : eékÕj·T s¡+>±ìøÏ 2009`10 qT+&ç dü+kÕú>‘∑ y· TÓ qÆ |üs|¡ ‹ü
ô|]–q≥T¢>± |ü{øºÏ `£ 9.1 dü÷∫düT+Ô ~.
148
|ü{øºÏ £ 9.1: eékÕj·T s¡+>±ìøÏ dü+kÕú>‘∑ · |üs|¡ ‹ü düs|¡ süò ê (s¡÷. ø√≥¢˝À)
dü+e‘·‡sê\T 1990-91 1995-96 2000-01 2009-10 2015-16 2016-17 2017-18
düV≤ü ø±s¡ u≤´+≈£î\T 4608 10479 20801 63497 153295 142758 150389
ÁbÕ+rj·T Á>±MTD 5010 11553 32026 321017 762214 922997 1018114

u≤´+≈£î\T düV‰ü
yêì»´ u≤´+≈£î\T
yÓTT‘·Ô+ 9618 22032 55827 9618 22032 55827 9618
Source: Economic Survey 2018-19 and Agriculture Statistics at a Glance, 2015.
1990˝À kÕ>∑T#˚jT· ã&çq uÛ÷Ñ $T 16.5 ø√≥¢ ôV≤ø±ºsT¡ ¢ ø±>± Á|ü‹ ôV≤ø±ºsT¡ ãTTD \uÛ´Ñ ‘· s¡÷bÕj·T\øÏ
$T+#·˝<Ò Tä . 2003`04 dü+ˆˆ˝Àdü÷\ú |ü+≥ $d”sÔ +í¡ 18 ø√≥¢ ôV≤ø±ºsT¡ ¢ nqTø=qï≥¢sTT‘˚, ôV≤ø±ºsT¡ ãTTD
\uÛ´Ñ ‘· 5000 s¡÷bÕj·T\ ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+~. Ç~ 2017`18˝À s¡÷ˆˆ 655.72≈£î ô|]–+~.
eékÕj·÷ìøÏ dü]|ü&qç +‘· eT÷\<Ûqä + \_Û+#·øb£ ˛e&É+‘√ bÕ≥T, dü+kÕú>‘∑ · |üs|¡ ‹ü Á|üyêVü≤+
n‹ ‘·≈î£ ÿe>± Á>±MTD ù|<ä\≈£î #˚sT¡ e˝À ñ+~. <˚X+¯ ˝À <ë<ë|ü⁄ 50 XÊ‘·+ Á>±MTD >∑èVü≤ j·T»e÷qT\T
Á|üuÛÑT‘·«+ <ë«sê n+<˚ |üs¡|ü‹øÏ <ä÷s¡+>± ñHêïs¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü, ôw&É÷´˝Ÿ yêDÏ»´ u≤´+≈£î yÓTT‘·Ô+
|üs|¡ ‹ü ˝À 14 XÊ‘·+ ø£+fÒ m≈£îÿe ø±≈£î+&Ü Á>±MTq ãTTDÁ>∑V≤” ‘·≈î£ |üs|¡ ‹ü ì n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·>*∑ +Z ~.
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À 78 XÊ‘·+ »HêuÛ≤ ñ+<äqT≈£î+fÒ, Á>±MTD s¡+>±ìøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñqï
|üs|¡ ‹ü |ü]e÷D+ ìwüŒ‹Ô ‘·≈î£ ÿe>± ñqï~, ∫qï eT]j·TT ñbÕ+‘· s¬ ‘’ T· \≈£î dü]b˛sTTq+‘· |üs|¡ ‹ü
\uÛ´Ñ + ø±ø£b˛e≥+ e\q Ç+ø£q÷ eékÕj·T s¡+>∑+˝À ndüe÷q‘·\T HÓ\ø=ì ñHêïsTT. <Ûìä ø£ eT]j·TT
ô|<ä› ¬s’‘·T\≈£î, ∫qï eT]j·TT ñbÕ+‘· ¬s’‘·T\ ø£+f… m≈£îÿe>± dü+kÕú>∑‘·yÓTÆq |üs¡|ü‹ n+<äTu≤≥T˝À
ñ+~. |üs|¡ ‹ü |ü]e÷D Á|üyêVü≤+ ‘·>&Z∑ +É ‘√, eékÕj·÷ìï n~Ûø£ $\Te>∑\ |ü+≥\≈£î $dü]Ô +#·&+É
kÕ<ä´|ü&É+ ˝Ò<äT.
2. n~Ûø£ Á>±MTD |üs|¡ ‹ü ìs¡«Vü≤D e´j·T+: Á>±MTD |üs|¡ ‹ü ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ìs¡«Vü≤D nìï $<Ûë\T>±
m≈£îÿe e´j·T+‘√ ≈£L&ÉTø=ì ñ+~. m≈£îÿe dü+K´˝À dü+dü\ú T ˝≤uÛ≤ù|ø£å ˝Ò≈î£ +&Ü |üì#˚jT· &É+ ≈£L&Ü á
|ü]dæ‹ú ˇø£ ø±s¡D+, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ nekÕú|qü eT]j·TT düV≤ü j·Tø£ eédüú ˝À|ü+ e\q eT]+‘·
Ks¡TÃ ô|s¡T>∑T‘·+~. eékÕj·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ dü«uÛ≤e+ eT]j·TT @ düeTj·T+˝À |üs|¡ ‹ü nedüs+¡ nH˚
$wüjT· + ‘Ó*j·Tø£b˛e&É+ e\q, |üs|¡ ‹ü ì düeT≈£Lsπ Ã dü+dü\ú T ìs¡sí TT+#·Tø√e≥+ ø£w+ºü >± ñ+~. n+<äTe\q
˝≤yê<˚M\ Ks¡TÃ\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT.
n~Ûø£ ìsê«Vü≤D e´j·÷\‘√ (Establishment costs) |üsd¡ ‹úæ Ç+ø± Ä<ë«q+>± ‘·j÷· s¡sTT+~.
|ü≥Dº u≤´+øÏ+>¥ eédüú e÷~]>± Á>±MTD |üs|¡ ‹ü dü+dü\ú jÓTTø£ÿ y˚‘H· ê\T eT]j·TT J‘ê\T m≈£îÿe>± ñ
+&É&+É e\q, yê{Ï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ìs¡«Vü≤q Ks¡TÃ\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. Á>±MTD |üs|¡ ‹ü dü+dü\ú T yê{Ïø$£
Á>±MTD u≤´+øÏ+>¥ nedüsê\qT ns¡+ú #˚dTü ≈£îì Ä#·]ùdÔ ‘·|Œü ≈£î+&Ü ˝≤u≤˝≤Hê]®kÕÔsTT ˝Ò≈î£ +fÒ qcÕº\‘√H˚
q&Éyê*‡ ñ+≥T+~.
149
ìs¡søΔ¡ £ ÄdüT\Ô T (Non-performing assets) n~Ûø+£ >± ñ+&É≥+ ˝Ò<ë ãTTD≤\ edü÷\T düÁø£eT+>±
˝Òøb£ ˛e&É+ nH˚~ Á>±MTD |üs|¡ ‹ü ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Vü≤D Ks¡TÃ\T ô|s¡>&∑ ÜìøÏ eTs=ø£ø±s¡D+. á
ìwüŒ‹Ô ø±\Áø£yT˚ D≤ (lack of recoveries) ‘·–bZ ˛sTT+~. ãTTD≤\T n+~+#˚ dü+dü\ú ˝Àì ˝ÀbÕ\T ≈£L&Ü
á |ü]dæ‹ú øÏ ˇø£ ø±s¡D+. (ÁbÕC…≈î£ º ‘·j÷· Ø, |üs|¡ ‹ü ì n+~+#˚ düeTj·T+, Ä‹u≤~+∫q ãTTD yÓTT‘·+Ô
yÓTT<ä\sTTq ˝ÀbÕ\T). s¬ ‘’ T· \ nedüsê\≈£î nDT>∑TD+>± Á|ü‘´˚ ø£ |üs|¡ ‹ü $<ÛëHê\qT s¡÷|üø\£ Œq #˚j÷· *.
ãTTD≤\ edü÷\T ‘·|üŒìdü]>± yÓTs¡T>∑T|üs¡#ê*. |ü+≥ yÓ’|òü\´+ ˝Ò<ë Ç‘·s¡ Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\ düeTj·T+˝À
|ü+≥\ ;Ûe÷ |ü<øä∏ +£ s¬ ‘’ T· \≈£î #˚jT· ÷‘·ìdüT+Ô ~.
3. eékÕj·÷ìøÏ yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T n+<ä#ù˚ d |ü]|ü‹˝À ‘·>T∑ <Z \ä : Ä]Δø£ dü+düÿs¡D\ ø±\+˝À yêDÏ»´
u≤´+≈£î\T eékÕj·T s¡+>±ìøÏ Ç#˚Ã ãTTD≤\T >∑D˙j·T+>± ‘·>±ZsTT. ìø£s¡ u≤´+≈£î |üs|¡ ‹ü ˝À Ç~
11`12 XÊ‘·+ ø°Då +Ï ∫+~. ‘·÷s¡TŒ eT]j·TT áXÊq´ sêÁcÕº\˝À |üsd¡ ‹úæ #ê˝≤ øÏw¢ +ºü >± ñ+~. <äXÊãΔ
ø±\+ ÁøÏ‘+· Á>±MTD nekÕú|qü / eTÚ[ø£ dü<Tä bÕj·÷\ n_Ûeè~Δ ì~Û (Rural Infrastructure Develop-
ment Fund) ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. yêDÏ»´ u≤´+≈£î\ |üs¡|ü‹ yê{≤ ‘·>∑TZ<ä\ H˚|ü<Ûä´+˝À eékÕj·T s¡+>±ìøÏ
eTÚ[ø£ dü<Tä bÕj·÷\qT ø£*Œ+#·&ÜìøÏ ˇø£ ‘ê‘êÿ*ø£ #·s´¡ >± á ì~Ûì @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>±
ìs¡sí TT+#·T≈£îqï \øå±´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ e÷s¡+Z düT\uÛyÑ TÓ +Æ ~. |üs´¡ ekÕq+>±, ô|≥Tºã&ç eT]j·TT ñ‘·Œ‹Ô
ø=s¡≈£î ¬s’‘·T\ jÓTTø£ÿ e´øÏÔ>∑‘· ãTTD nedüsê\T HÓs¡y˚s¡Ãã&É˝Ò<äT. u≤´+≈£î\T ª˝≤yê<˚M\ Ks¡TÃ\Tμ (trans-
action costs) ‘·–+ Z #·&+É eT]j·TT qcÕº\qT ø£ìwü+º #˚dTü ø√e&ÜìøÏ #˚ùd Á|üjT· ‘êï\T eTq eékÕj·T
s¡+>∑ ÁbÕ<Ûëq´+ ø°åDÏ+∫b˛‘·T+~ nì düŒwü̃+ #˚k˛Ô+~. u≤´+øÏ+>¥ s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ uÛÑ$wü´‘·TÔ ø√dü+ ø=‘·Ô
mC…+&ÜqT s¡÷bı+~+#·T≈£îì, eékÕj·T s¡+>±\øÏ |üs|¡ ‹ü ì düô|Ì¢ (düs|¡ süò ê) #˚ùd u≤<Û´ä ‘·qT düV≤ü ø±s¡
s¡+>∑+, ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\≈£î eT]j·TT HêHéù≤+øÏ+>¥ ô|H’ êì‡j·T˝Ÿ ø£+ô|˙\≈£î n|üŒ–+#ê*.
uÛ≤s¡‘· ]»s¡T«u≤´+≈£î >∑es¡ïsY u≤´+øÏ+>¥ s¡+>∑ uÛ$Ñ wü´‘Y ø√dü+ Á|üø{£ +Ï ∫q mC…+&Ü á ÁøÏ+<ä $<Û+ä >± ñ+~:
ªª.... yêDÏ»´ u≤´+≈£î\ |üìrs¡TqT ìj·T+Á‹+#˚ b˛{° dü«uÛ≤e+ eT]j·TT yê{≤<ës¡T\≈£î
»yêãT<ëØ‘·q+ jÓTTø£ÿ Á|üj÷Ó »Hêìï >∑eTì+∫, yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T yêDÏ»´|üsy¡ TÓ qÆ <äèwæ‘º √ Á|ü<ëÛ q+>±
Á>±MTD |üs|¡ ‹ü s¡+>∑+˝À Á|üy•˚ +#ê*. |ü]bÕ\q≈£î dü+ã+~Û+∫q #·≥|º sü y¡ TÓ qÆ eT]j·TT dü+kÕú>‘∑ ·
e÷s¡TŒ\ nedüs+¡ ‘√bÕ≥T, Á>±MTD düV≤ü ø±s¡ìsêàD+ eT]j·TT ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\ ìj·T+Á‘·D
|üìrs¡T uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À Á>±MTD |üs|¡ ‹ü n+~+#·&+É ˝À ø°\ø£yTÓ qÆ kÕ<Ûqä +>± ñ+&Ü*.μμ
4. dü÷ø£àå $‘·+Ô (Micro-Finance): Á>±MTD ù|<ä\≈£î dü+ã+~Û+∫q dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ dü+|ò÷ü \qT
u≤´+øÏ+>¥ eédü‘ú √ nqTdü+<Ûëq+ #˚ùd ø±s¡´Áø£eT+ 1992˝À ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~. #ê˝≤ dü+e‘·‡sê\T>±,
Ç~ <˚X+¯ ˝À ˇø£ Á|ü<ëÛ q dü÷ø£àå $‘·Ô (Micro-Finance) ø±s¡´Áø£eT+>± ne‘·]+∫+~. á ø±s¡´Áø£eT+
ìs¡«Vü≤D˝À 560 u≤+≈£î\T 48 yêDÏ»´ u≤´+≈£î\qT ø£\T|ü⁄ø=ì, 196 ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\T
eT]j·TT 316 düV≤ü ø±s¡ u≤´+≈£î\T #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+≥THêïsTT. u≤´+≈£î\T, dü«j·T+ düV≤ü j·Tø£ dü+|ò÷ü \
nqTdü+<ëq+˝À Á>±MTD ù|<ä\T u≤´+øÏ+>¥ eédüú <ë«sê ãTTD+bı+<˚ neø±XÊìï n+<äT≈£îHêïs¡T.
dü«j·T+ düV≤ü j·Tø£ dü+|ò÷ü \ düuTÑÛ ´\T #˚dqæ bı<äT|ü⁄≈£î nDT>∑TD+>± ãTTD düV‰ü j·÷ìï á ø±s¡´Áø£eT+
n+~düT+Ô ~. á ø±s¡´Áø£eT+ düuTÑÛ ´\≈£î Á|ü‘´· ø£å ˝≤uÛ≤\qT Çe«&É+‘√ bÕ≥T, u≤´+≈£î\ ˝≤yê<˚M\ Ks¡TÃ
‘·–+Z |ü⁄˝À düV≤ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~. n˝≤π> ∫qï ãTTD≤\ |ü+|æD˝° À qwü+º ø£*>π neø±X¯+ ñ+&É<Tä . á
150
ø±s¡´Áø£eT+˝À >∑Ts¡TÔ+#·Tø√>∑*–q eTTKýÓTÆq n+X¯+ @$T≥+fÒ, u≤´+≈£î\‘√ nqTdü+<ëì+#·ã&çq
dü+|ò÷ü \˝À 40 XÊ‘·+ Á|ü‘´˚ ø£+>± eTVæ≤fi≤ dü+|ò÷ü \y˚ ø±e&É+ >∑eTHês¡Ω+.
eTT–+|ü⁄: ¬s’‘·T\T Á|üdüTÔ‘·+ dü+kÕú>∑‘· e÷sêZ\ <ë«sê 60 XÊ‘·+ ãTTD≤\qT eT]j·TT $T>∑‘ê
40 XÊ‘·+ dü+kÕú>‘∑ +· ø±ì e÷sêZ\T <ë«sê bı+<äT‘·THêïs¡T. Ç+‘·≈î£ eTT+<äT ‘Ó*|æq Á|üø±s¡+, eékÕj·T
s¡+>∑ n_Ûeè~ΔøÏ düeT≈£Ls¡Ãã&çq yÓTT‘·Ô+ |üs¡|ü‹ dü]b˛sTTq+‘·>± ˝Ò<äT. ∫qï eT]j·TT ñbÕ+‘· ¬s’‘·T\T,
øö\T<ës¡T\‘√ ø£\T|ü⁄≈£îì <ë<ë|ü⁄ 80 XÊ‘·+ ø£eT‘ê\T M] ÄBÛq+˝À ñ+&É>± eT]j·TT eT÷&ç+≥ ˇø£
e+‘· uÛ÷Ñ $Tì kÕ>∑T#˚dTü qÔ ï Ms¡+<äs÷¡ nq~Ûø±s¡ |üs|¡ ‹ü (dü+kÕú|sü +¡ ø±ì |üs|¡ ‹ü )ô|’ m≈£îÿe>± Ä<Ûës¡|&ü ç
ñHêïs¡T. yêdüÔe+>± yêDÏ»´ u≤´+≈£î\ |üs¡|ü‹ kÕù|ø£å yê{≤ ‘·>∑TZ‘·÷, e&û¶ yê´bÕs¡T\ bÕÁ‘· ô|s¡>∑&ÜìøÏ
neø±X¯+ ñ+~.
9.3 eékÕj·T $‘·Ô (|üs|¡ ‹ü ) s¡ø±\T

eékÕj·T<ës¡T\ Ä]úø£ nedüsê\qT <äèwæj º T· +<äT+#·Tø=ì, yê]øÏ n+~+#˚ |üs|¡ ‹ü ì s¬ +&ÉT
s¡ø±\T>± $uÛõÑ +#·e#·TÃ. n$: m) ø±\+ Ä<Ûës¡+>± |üs|¡ ‹ü _) |üs|¡ ‹ü ñ|üj÷Ó >±ìï ã{Ï.º eékÕj·T<ës¡T\
|üs|¡ ‹ü nedüsê\qT ø±\+ Ä<Ûës¡+>± eT÷&ÉT s¡ø±\T>± $uÛõÑ +#·e#·TÃ. n$ dü«\Œø±*ø£, eT<Û´ä ø±*ø£
eT]j·TT Bs¡øÈ ±*ø£ ãTTD≤\T. n<˚$<Û+ä >±, ñ|üj÷Ó >±ìï ã{Ïº |üs|¡ ‹ü nedüsê\qT ñ‘êŒ<äø,£ $ìjÓ÷>∑
eT]j·TT nqT‘êŒ<äø£ |üs|¡ ‹ü >± $uÛõÑ +#·e#·TÃ. $$<Ûä s¡ø±\ |üs|¡ ‹ü ì ÁøÏ+<ä #·]Ã+#·T≈£î+<ë+.
1. dü«\Œø±[ø£ ãTTD≤\T: $‘·ÔHê\T, ms¡Te⁄\T, ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\T, |üX¯óÁ>±dü+ eT]j·TT ø±]à≈£î\
y˚‘H· ê\T #Ó*+¢ |ü⁄ ø√dü+ s¬ ‘’ T· \≈£î dü«\Œø±*ø£ ãTTD≤\T nedüs+¡ . á ãTTD≤\ ø±\|ü]$T‹ 15 HÓ\\
es¡≈î£ ñ+≥T+~. kÕ<Ûës¡D+>± |ü+≥ #˚‹øÏ sê>±H˚ á ãTTD≤\qT ‹]– #Ó*k¢ ÕÔsT¡ .
2. eT<Ûä´ø±[ø£ ãTTD≤\T: |üXó¯ e⁄\ ø=qT>√\T, eékÕj·T |üìeTT≥¢ ø=qT>√\T, u≤e⁄\ ìsêàD+ eT]j·TT
eTs¡eTà‘·T\Ô ø√dü+ s¬ ‘’ T· \T rdüT≈£îH˚ ãTTD≤\qT eT<Û´ä ø±[ø£ ãTTD≤\T n+{≤s¡T. á ãTTD≤\ ø±\|ü]$T‹
15 HÓ\\ qT+&ç 5 dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ ñ+≥T+~. kÕ<Ûës¡D+>± eT<Û´ä ø±[ø£ ãTTD≤\ |ü]e÷D+ dü«\Œø±[ø£
ãTTD≤\ ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
3. Bs¡øÈ ±[ø£ ãTTD≤\T: n<äq+>± uÛ÷Ñ $Tì ø=qT>√\T #˚jT· ´{≤ìøÏ, ñqï≥Te+{Ï uÛ÷Ñ $Tì XÊX¯«‘·+>±
yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· ÜìøÏ, u≤e⁄\ Á‘·e«&ÜìøÏ ˝Ò<ë >=≥º|⁄ü u≤e⁄\ ìsêàD≤ìøÏ, eékÕj·T |ü]ø£sê\T eT]j·TT
Á{≤ø£sº T¡ ,¢ Vü≤s¬ «düsº ¢¡ ø=qT>√\T eT]j·TT bÕ‘· ãTTD≤\qT rs¡Ã&ÜìøÏ s¬ ‘’ T· \T Bs¡øÈ ±[ø£ ãTTD≤\qT rdüT≈£î+{≤s¡T.
á ãTTD≤\ ø±\|ü]$T‹ 5 dü+e‘·‡sê\ ø£+f… m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. Bs¡øÈ ±[ø£ ãTTD≤\qT yêsTT<ë\
|ü<äΔ‹˝À #Ó*¢+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
4. ñ‘êŒ<äø£ |üs|¡ ‹ü : á s¡øy£ TÓ qÆ |üs|¡ ‹ü eékÕj·T ñ‘êŒ<äø‘£ q· T Á|ü‘´˚ ø£+>± Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· &É+ e\q
M{Ïì ñ‘êŒ<äø£ ãTTD≤\T n+{≤s¡T. $‘·HÔ ê\T, s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T, eékÕj·T |üìeTT≥T¢, |üXó¯ dü+|ü<,ä
u≤e⁄\ ‘·e«ø£+ eT]j·TT eTs¡eTà‘·TÔ\≈£î, >=≥º|ü⁄ u≤e⁄\ ìsêàD≤ìøÏ, y˚‘·Hê\T #Ó*¢+#·&ÜìøÏ eT]j·TT
uÛÑ÷$Tì XÊX¯«‘·+>± yÓTs¡T>∑T |üs¡#·&É+ yÓTTˆˆq Ks¡TÃ\ ì$T‘·Ô+ ¬s’‘·T\≈£î á ãTTD+ nedüs¡eTe⁄‘·T+~.
5. $ìjÓ÷>∑ |üs|¡ ‹ü : eékÕj·T<ës¡T\≈£î ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À $ìjÓ÷>∑ nedüsê\≈£î ≈£L&Ü |üs|¡ ‹ü
nedüse¡ Te⁄‘·T+~. Á|üdTü ‘Ô · |ü+≥qT e÷¬sÿ{Ÿ˝À neTà&ÜìøÏ ‘·sê«‘· eT∞fl |ü+≥ #˚‹øÏ sêe{≤ìøÏ #ê˝≤
151
eé~Û ñ+≥T+~. eékÕj·T<ës¡T\˝À #ê˝≤ eT+~ Ä]úø+£ >± ã\V”≤q+>± ñqï+<äTe\q, á eé~Û˝À
‘·eT $ìjÓ÷>∑ nedüsê\ ì$T‘·+Ô á ãTTD≤\T rdüT≈£î+{≤s¡T. á ãTTD≤\ ø√dü+ eékÕj·T<ës¡T\T
m≈£îÿe>± Áô|’y˚≥T e´≈£îÔ\T ˝Ò<ë dü+düú\qT ÄÁX¯sTTkÕÔs¡T.
6. nqT‘êŒ<äø£ |üs|¡ ‹ü : ñ‘êŒ<äø£ eT]j·TT $ìjÓ÷>∑ nedüsê\ ø√dü+ e÷Á‘·yT˚ ø±≈£î+&Ü, uÛ÷Ñ $T ‘·>±<ë\T,
$yêVü≤\T #˚j·T{≤ìøÏ eT]j·TT ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\ |ü⁄{Ïºq s√E, eT‘·|üs¡yÓTÆq ø±s¡´Áø£e÷\T eT]j·TT
|ü+&É>\∑ T yÓTTˆˆq nqT‘êŒ<äø£ $ìjÓ÷>±\ ø√s¡≈î£ eékÕj·T<ës¡T\≈£î |üs|¡ ‹ü ø±e\dæ ñ+≥T+~. á
s¡øy£ TÓ qÆ e´j·T+‘√ eékÕj·T ñ‘êŒ<äø‘£ · ô|s¡><∑ Tä . s¬ ‘’ T· \T øπ e\+ ôVA<ë eT]j·TT Á|ü‹wü̃\ ø√dü+ á
e´j·÷ìï uÛ]Ñ düTHÔ êïs¡T. kÕ<Ûës¡D+>± nqT‘êŒ<äø£ nedüsê\ ø√dü+, eékÕj·T<ës¡T\T, e&û¶ yê´bÕs¡T\
e<ä› m≈£îÿe e&û¶πs≥T‘√ n|ü ‘·düT≈£î+{≤s¡T.
9.4 eékÕj·T $‘·Ô Ä<Ûësê\T

¬s’‘·T\T $$<Ûä e÷sêZ\ <ë«sê ãTTD≤\qT bı+<äT‘·THêïs¡T. M{Ïì ¬s+&ÉT s¡ø±\T>±
eØZø]£ +#·e#·TÃqT. n$ dü+kÕú>‘∑ +· ø±ì eT]j·TT dü+kÕú>‘∑ y· TÓ qÆ |üs|¡ ‹ü . dü+kÕú>‘∑ +· ø±ì |üs|¡ ‹ü ˝À
eTTK´+>± e&û¶ yê´bÕs¡T\T, ã+<äTe⁄\T, ø£MTwüHé @»+≥T¢, uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T, eTVü≤»Hé\T eT]j·TT ùdïVæ≤‘·T\T
ñ+{≤s¡T. dü+kÕú>‘∑ y· TÓ qÆ |üs|¡ ‹ü e÷sêZ\˝À düV≤ü ø±s¡ u≤´+≈£î\T, yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T, ÁbÕ+rj·T Á>±MTD
u≤´+≈£î\T eT]j·TT Hêu≤sY¶ (NABARD) dü+dü\ú T ñHêïsTT. M{Ïì >∑T]+∫ $es¡+>± #·]Ã<ëΔ+.
9.4.1 dü+kÕú>∑‘·+ø±ì eT]j·TT dü+kÕú>∑‘·yÓTÆq |üs¡|ü‹ Ä<Ûësê\T
I. dü+kÕú>‘∑ +· ø±ì |üs|¡ ‹ü Ä<Ûësê\T
1. e&û¶ yê´bÕs¡dTü \ú T: kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s+¡ eékÕj·T s¡+>±ìøÏ n+~+∫q yÓTT‘·+Ô |üs|¡ ‹ü ˝À e&û¶ yê´bÕs¡T\
yê{≤ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+&˚~. 1951`52 ˝À Á>±MTD |üs¡|ü‹˝À e&û¶ yê´bÕs¡düTú\ yê{≤ 69.7
XÊ‘·+>± ñ+~. Ç‘·s¡ |üs|¡ ‹ü e÷sêZ\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òì ø±s¡D+>±, e&û¶ yê´bÕs¡T\T m≈£îÿe e&ûsπ¶ ≥TqT
$~Û+#·&+É eT]j·TT ø£]qƒ yÓTqÆ |üs|¡ ‹ü ìã+<äq\qT ìs¡+≈£îX¯+>± neT\T#˚ùdyês¡T. eékÕj·T<ës¡T\
ìs¡ø£åsêdü´‘· M]øÏ es¡+>± e÷]+~. e&û¶ yê´bÕs¡T\T ¬s’‘·T\ U≤‘ê\qT ‘·eT≈£î Á|üjÓ÷»qø£s¡+>±
ñ+&˚˝≤ e÷s¡TÃø=H˚yês¡T n˝≤π>, eékÕj·T<ës¡T\ô|’ ˇ‹Ô&ç ô|+∫ eékÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô qT ‘·≈î£ ÿe<Ûsä ≈¡ î£
‘·eTπø ny˚Tà≥≥T¢ #˚ùdyês¡T.
uÛ≤s¡rj·T eékÕj·T<ës¡T\qT e&û¶ yê´bÕs¡T\ jÓTTø£ÿ ø£ã+<ÛVä ≤ü kÕÔ\ qT+&ç ø±bÕ&É&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+
Áø£eT+>± nH˚ø£ #·s´¡ \qT #˚|{ü +ºÏ ~. á ø±s¡D+>± eékÕj·Ts¡+>∑ |üs|¡ ‹ü ˝À e&û¶ yê´bÕs¡T\ yê{≤
1951`52˝À 69.7 XÊ‘·+ ñ+&É>±, n~ 1991 Hê{ÏøÏ 15.7 XÊ‘êìøÏ ‘·–bZ ˛sTT+~.
2. yê´bÕs¡T\T eT]j·TT ø£MTwüHé @»+≥T¢ : kÕ<Ûës¡D+>± eékÕj·T<ës¡T\T |ü+≥ø√‘·≈£î eTT+<äT
ñ‘êŒ<äø£ nedüsê\ ø√dü+ yê´bÕs¡T\T eT]j·TT ø£MTwüHé @»+≥¢ e<ä› ãTTD≤\T rdüT≈£î+{≤s¡T. Ms¡T
≈£L&Ü eékÕj·T<ës¡T\ô|’ ˇ‹Ô&ç ‘Ó∫Ã e÷¬sÿ{Ÿ <Ûäs¡ø£+fÒ ‘·≈£îÿe <Ûäs¡≈£î ‘·eT≈£î ny˚Tà˝≤ #˚j·T&É+ eT]j·TT
m≈£îÿe yÓTT‘·+Ô ˝À ø£$TwüHé #êØ®\qT edü÷\T #˚ùdyês¡T 1951`52˝À yÓTT‘·+Ô Á>±MTD |üs|¡ ‹ü ˝À M]
5.5 XÊ‘·+ ø±>±, 1951 Hê{ÏøÏ 3.2 XÊ‘êìøÏ ‘·–bZ ˛sTT+~. yêdüeÔ +>± ≈£L&Ü, M] ÁbÕ<Ûëq´+ Áø£eT+>±
‘·–bZ ˛sTT+<äì #Ó|Œü e#·TÃqT.
152
3. ã+<ÛTä e⁄\T, ùdïVæ≤‘·T\T: e´øÏ>Ô ‘∑ · eT]j·TT ‘ê‘êÿ*ø£ nedüsê\qT rs¡TÃø√e&ÜìøÏ s¬ ‘’ T· \T kÕ<Ûës¡D+>±
ã+<ÛTä e⁄\T eT]j·TT ùdïVæ≤‘·T\qT nÁX¯sTTkÕÔsT¡ . M]e<äΔ #˚‹ ãTTD≤\T rdüT≈£î+{≤s¡T. M{Ïô|’ e&û¶ ‘·≈î£ ÿe>±
˝Ò<ë e&û¶ ñ+&Éøb£ ˛e#·TÃ. |ü+≥ n$Tàq ‘·øDå£ y˚T ãTTD+ #Ó*k¢ ÕÔqqï ˇ|üŒ+<ä+‘√ á s¡øy£ TÓ qÆ ãTTD≤\T
rdüT≈£î+{≤s¡T. eékÕj·T<ës¡T\T n‘·édüs¡ düeTj·÷\˝À Ç˝≤+{Ï ãTTD Á|üjT· ‘·ï+ #˚kÕÔsT¡ . ã+<äTe⁄\T
eT]j·TT ùdïVæ≤‘·T\ yê{≤ 1951 eT]j·TT 1981 eT<Û´ä ø±\+˝À 14.2 XÊ‘·+ qT+&ç 8.7 XÊ‘êìøÏ ‘·–bZ ˛j·T+~.
4. uÛÑ÷kÕ«eTT\T: eékÕj·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ìs¡«Vü≤D ø√dü+ ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \T eT]j·TT øö\T<ës¡T\T
‘·eT Ä]úø£ nedüsê\qT rs¡TÃø√e&ÜìøÏ, uÛ÷Ñ kÕ«eTT\ e<ä› ãTTD≤\T rdüT≈£î+{≤s¡T. dü+kÕú>‘∑ +· ø±ì
|üs|¡ ‹ü Ä<Ûësê\≈£î dü+ã+~Û+∫ ñqï ˝ÀbÕ\ìï á |üs|¡ ‹ü Ä<Ûës¡+˝À ≈£L&Ü ñHêïsTT. á s¡øy£ TÓ qÆ
ãTTD≤ìï uÛÑ÷$Tì ‘·qU≤>± ô|≥Tº≈£îì Ç#˚Ãyês¡T. ˇø£y˚fi¯ ¬s’‘·T ãTTD≤ìï ‹]– #Ó*¢+#·˝Òì |üø£å+˝À,
uÛÑ÷kÕ«$TøÏ uÛÑ÷$Tì neTà&ÉyÓ÷ ˝Ò<ë uÛÑ÷kÕ«eTT˝Ò uÛÑ÷$Tì ‘·eT Vü≤düÔ>∑‘·+ #˚düT≈£îH˚yês¡T. Á>±MTD
|üs|¡ ‹ü ˝À uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T n+~+∫q |üs|¡ ‹ü yê{≤ 1951˝À 3.3 XÊ‘·+ ñ+&É>±, 1951 Hê{ÏøÏ 5.8
XÊ‘êìøÏ ô|]–+~.
Á|üuTÑÛ ‘·«+ dü+kÕú>‘∑ +· ø±ì |üs|¡ ‹ü øÏ dü+ã+~Û+∫q ˝ÀbÕ\ìï+{Ïì >∑T]Ô+∫+~. eékÕj·T<ës¡T\≈£î
düeTj·÷ìøÏ eT]j·TT dü]b˛sTTq+‘· ãTTD≤\qT dü+kÕú>‘∑ · e÷sêZ\ <ë«sê n+~+#·&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+
$$<Ûä s¡ø±\ |üs|¡ ‹ü dü+dü\ú qT kÕú|+æ ∫+~.
II. dü+kÕú>‘∑ · |üs|¡ ‹ü Ä<Ûësê\T
düVü≤ø±s¡ u≤´+≈£î\T, yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T, ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\T eT]j·TT Ç‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·«
dü+dü\ú <ë«sê n+~+#˚ |üs|¡ ‹ü ì dü+kÕú>‘∑ · |üs|¡ ‹ü n+{≤s¡T. eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ôì eT]j·TT ñ‘êŒ<äø‘£ q· T
ô|+#·&ÜìøÏ eT]j·TT >∑]wü̃yTÓ qÆ Ä<ëj·÷ìï bı+<ä&ÜìøÏ eékÕj·T<ës¡T\≈£î düV‰ü j·T+>± ñ+&É&yÉ T˚
dü+kÕú>∑‘· |üs¡|ü‹ jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚›X¯´+. dü+kÕú>∑‘·+ ø±ì |üs¡|ü‹˝À ˝≤>± á |üs¡|ü‹ e÷s¡Z+˝À
neø£‘e· ø£\T ˝Ò<ë ˝ÀbÕ\T @$ ñ+&Ée⁄.
1. düV≤ü ø±s¡ |üs|¡ ‹ü : eékÕj·T s¡+>±ìøÏ düV≤ü ø±s¡ |üs|¡ ‹ü dü+|ò÷ü \ <ë«sê n+<˚ |üs|¡ ‹ü n‘·´+‘·
eTTKýÓTÆq~. düVü≤ø±s¡ |üs¡|ü‹ dü+|òü÷\T eT÷&ÉT kÕúsTT\˝À |üì#˚dü÷Ô, ‘·≈£îÿe e&û¶πs≥T≈£î ãTTD≤\qT
n+~kÕÔsTT. Á>±eTkÕúsTT˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ eékÕj·T düVü≤ø±s¡ |üs¡|ü‹ dü+|òü÷\T (PACCs), õ˝≤¢ kÕúsTT˝À
õ˝≤¢ πø+Á<ä düVü≤ø±s¡ u≤´+≈£î (DCCBs) eT]j·TT sêÁwüº kÕúsTT˝À sêÁwüº düVü≤ø±s¡ u≤´+≈£î\T (SCBs) |üì
#˚düTÔHêïsTT. ÁbÕ<Ûä$Tø£ eékÕj·T düVü≤ø±s¡ |üs¡|ü‹ dü+|òü÷\T ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ø√dü+ ¬s’‘·T\≈£î
ãTTD≤\qT n+~kÕÔsTT. ÁbÕ<∏$ä Tø£ eékÕj·T düV≤ü ø±s¡ |üs|¡ ‹ü dü+|ò÷ü \≈£î õ˝≤¢ øπ +Á<ä düV≤ü ø±s¡ u≤´+≈£î\T
ãTTD$TùdÔ, sêÁwüº düVü≤ø±s¡ u≤´+≈£î\T õ˝≤¢ πø+Á<ä düVü≤ø±s¡ u≤´+≈£î\≈£î ãTTD≤\T ÇkÕÔsTT.
2. uÛ÷Ñ $T n_Ûeè~Δ u≤´+≈£î\T: ¬s’‘·T\ jÓTTø£ÿ Bs¡Èø±*ø£ |üs¡|ü‹ düeTdü´\T |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ uÛÑ÷$T
n_Ûeè~Δ u≤´+≈£î\qT kÕú|+æ #·&+É »]–+~. á u≤´+≈£î\T uÛ÷Ñ $Tì ≈£î<äTe ô|≥Tº≈î£ ì BÛsøÈ¡ ±*ø£ ãTTD≤ìï
ÇkÕÔsTT. ‘·≈î£ ÿe e&ûsπ¶ ≥T≈£î ãTTD≤\qT n+~kÕÔsTT. ãTTD≤\ ‹]– #Ó*+¢ |ü⁄ ø±\eé~Û 15 qT+&ç 20
dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ ñ+≥T+~. XÊX¯«‘·+>± uÛ÷Ñ $Tì n_Ûeè~Δ |üs#¡ {· ≤ìøÏ, nq>± >=≥º|⁄ü u≤e⁄\ ‘·e«ø±ìøÏ,
yê{Ï eTs¡eTà‘·T\≈£î eT]j·TT uÛÑ÷$Tì #·<äTqT #˚j·T≥+ yÓTTˆˆ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î uÛÑ÷$T n_Ûeè~Δ u≤´+≈£î\T
ãTTD\qT ÇkÕÔsTT.
153
3. yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T: 1969øÏ |üPs¡«+ Á>±MTD |üs|¡ ‹ü ˝À yêDÏ»´ u≤´+≈£î\ yê{≤≈£î n+‘· ÁbÕ<Ûëq´+
˝Ò<Tä . u≤´+≈£î\ C≤rj·Tø£sD¡ ≈£î |üPs¡«+ á u≤´+≈£î\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\πø |ü]$T‘·yTÓ HÆ êsTT.
C≤rj·Tø£sD¡ ‘·sê«‘· yêDÏ»´ u≤´+≈£î\ ãTTD $<Ûëq+˝À >∑eTì+#· <ä>Z∑ e÷s¡TŒ\T #√≥T #˚dTü ≈£îHêïsTT.
]»s¡T« u≤´+≈£î Ä|òt Ç+&çj÷· (RBI) dü÷#·q\T y˚Ts¡≈î£ nìï yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T eékÕj·T s¡+>±ìï
ÁbÕ<Ûëq´‘· s¡+>∑+>± >∑T]Ô+∫ ãTTD dü<Tä bÕj·÷\qT ø£*ŒdüTHÔ êïsTT. eékÕj·T<ës¡T\ |üs|¡ ‹ü nedüsê\qT
rs¡Ã&ÜìøÏ yêDÏ»´ u≤´+≈£î ªÁ>±eT <ä‘·Ô‘· |ü<∏äø£+μμ (Village adoption scheme) eT]j·TT ªªùdyê ÁbÕ+‘·
|ü<∏äø£+μμ (service area approach) yÓTTˆˆ\>∑T ø±s¡´Áø£e÷\qT neT\T|üs¡TdüTÔHêïsTT.
4. ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\T: Á>±MTD eè‹Ô|ìü yês¡T, eékÕj·T ø±]à≈£î\T, ∫qï eT]j·TT düqïø±s¡T
s¬ ‘’ T· \ nedüsê\qT rs¡Ã&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ nø√ºãsY 2, 1975˝À ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\qT HÓ\ø=*Œ+~.
á u≤´+≈£î\T ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ø√dü+ ãTTD≤\qT n+~kÕÔsTT. ã\V”≤q esêZ\≈£î n~Ûø£ yÓTT‘·+Ô ˝À
|üs|¡ ‹ü ì n+~kÕÔsTT. 1975˝À á u≤´+≈£î Áu≤+N\ dü+K´ 17 e÷Á‘·yT˚ ñ+&É>±, 1999 Hê{ÏøÏ M{Ï
dü+K´ 14,454 ≈£î ô|]>±sTT. 1979 qT+&ç ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\T eékÕj·T<ës¡T\≈£î düeTj·÷ìøÏ,
‘·–q+‘· |üs|¡ ‹ü ì n+~dü÷Ô Á>±MTD Ä]úø£ eédüú Á|ü>‹∑ ˝À n‘·´+‘· ÁbÕeTTK´‘·qT dü+‘·]+#·T≈£îHêïsTT.
Ç∫Ãq ãTTD≤\qT ‹]– sêã≥Tºø√˝Òøb£ ˛e&É+, qcÕº\ ô|s¡T>∑T<ä\, j·÷»e÷q´+ ndüeTs¡‘Δ · eT]j·TT
Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝À |üì #˚jT· &ÜìøÏ ñ<√´>∑T\T Çwü+º #·÷|üøb£ ˛e&É+ ˝≤+{Ï ø=ìï Á|ü‘´˚ ø£ düeTdü´\qT
ÁbÕ+rj·T Á>±$TD u≤´+≈£î\T m<äTs=ÿ+≥THêïsTT.
5. ‘·ø±ÿ$ ãTTD≤\T (Taccavi loans): #ê˝≤ dü+dü\ú <ë«sê |üs|¡ ‹ü n+<äTu≤≥T˝À ñqï|üŒ{Ïø,° ø=ìï
Á|ü‘´˚ ø£ düeTj·÷\˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ eékÕj·T<ës¡T\≈£î |üs|¡ ‹ü ì n+~düT+Ô ~. Á|üuTÑÛ ‘·«+ dü«\Œø±*ø£ eT]j·TT
Bs¡øÈ ±*ø£ ãTTD≤\qT ÇdüT+Ô ~. eékÕj·T<ës¡T\≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«+ n+~+#˚ ãTTD≤\qT ª‘·ø±ÿ$μ ãTTD≤\T
n+{≤s¡T. kÕ<Ûës¡D+>± ø£s¡Te⁄\T, es¡<ä\T yÓTT<ä˝…’q n‘·édüs¡ düeTj·÷\˝À Á|üuÛÑT‘·«+ á s¡ø£yÓTÆq
ãTTD≤\qT n+~düT+Ô ~. á ãTTD≤\ô|’ 6 XÊ‘·+ e&ûì¶ Á|üuTÑÛ ‘·«+ $~ÛdTü +Ô ~. ãTTD≤\T ‹]– #Ó*+¢ |ü⁄
kÂø£s´¡ + s¬ ‘’ T· \≈£î nqT≈£L\+>± ñ+≥T+~.
6. Hêu≤sY¶ eT]j·TT Á>±MTD |üs|¡ ‹ü : eékÕj·T s¡+>∑ |üs|¡ ‹ü nedüsê\qT rs¡Ã{≤ìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ 1982˝À
C≤rj·T eékÕj·T Á>±MTD≤_Ûeè~Δ u≤´+≈£îqT kÕú|+æ ∫+~. Á>±MTD |üs|¡ ‹ü ì n+~+#˚ dü+dü\ú ìï+{ÏøÏ
Hêu≤sY¶ •KsêÁ>∑ dü+dü>ú ± (National Bank of Agriculture and Rural Development) eéVü≤]düT+Ô ~.
]»s¡T« u≤´+≈£î 1963˝À e«j·TkÕj·T Øô|H’ò êHé‡ eT]j·TT n_Ûeè~Δ ø±s√ŒπswüH\é T kÕú|+æò ∫ (Agricultural
Refinance Development Corporation) eékÕj·Ts¡+>∑ Bs¡ø È ±*ø£ |üs|¡ ‹ü nedüsêq\T rs¡TÃ‘·T+~.
1982˝À ARDC ì Hêu≤sY˝¶ À ø£*|æyj ˚ T· &É+ »]–+~.
Hêu≤sY¶ $<ÛTä \T: 1. Ç~ •KsêÁ>∑ dü+dü>ú ± eéVü≤]dü÷,Ô eékÕj·T s¡+>∑ |üs|¡ ‹ü nedüsê\qT rs¡TÃ‘·T+~.,
2. düVü≤ø±s¡ s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ |üìrs¡TqT n~Ûø±]ø£+>± |üs¡ý˚øÏådüTÔ+~, 3. sêÁwüº düVü≤ø±s¡ u≤´+≈£î\≈£î
Hêu≤sY¶ dü«\Œø±*ø£, eT<Û´ä ø±*ø£ ãTTD≤\qT n+~düT+Ô ~, 4) ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\≈£î eT<Û´ä ø±*ø£
ãTTD≤\qT n+~düT+Ô ~, 5. sêÁwüº düV≤ü ø±s¡ u≤´+≈£î\≈£î, uÛ÷Ñ $T n_Ûeè~Δ u≤´+≈£î\≈£î ÁbÕ+rj·T Á>±MTD
u≤´+≈£î\≈£î Bs¡øÈ ±[ø£ ãTTD≤\qT n+~kÕÔsTT, 6. sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«\≈£î Bs¡øÈ ±[ø£ ãTTD düV≤ü j·÷ìï n+~kÕÔsTT.
154
1. eékÕj·T |üs|¡ ‹ü ($‘·+Ô )ì ìs¡«∫+|ü⁄eTT
..........................................................................................................................................
2. eékÕj·T |üs|¡ ‹ü ˝À $$<Ûä s¡ø±\ @$.
.........................................................................................................................................
3. dü+kÕú>‘∑ +· ø±ì |üs|¡ ‹ü e÷sêZ\ ù|s¡q¢ T ‘Ó\T|ü+&ç.

..........................................................................................................................................
4. eékÕj·T dü+kÕú>‘∑ · |üs|¡ ‹ü Ä<Ûësê\T ‘Ó\T|ü+&ç.
..........................................................................................................................................
9.5 eékÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥

eékÕj·T<ës¡T\T eékÕjÓ÷‘·Œ‹Ôì e÷¬sÿ{Ï+>¥ #˚jT· &É+ <ë«sê ‘·eT ñ‘·Œ‹ÔøÏ $\TeqT bı+<äT‘ês¡T.
‘·≈î£ ÿe $Áø£jT· + ø±>∑\ $T>∑T\T ø£*–ñqï ∫qï ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î á eédüú Á|ü‘´˚ ø£+>± eTTKýÓTqÆ ~. |ü+≥ø√‘·
düeTj·T+˝À |ü+≥ <Ûsä ¡ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~. s¬ ‘’ T· \T m≈£îÿe <Ûsä q¡ T bı+<ä&ÜìøÏ |ü+≥qT Bs¡øÈ ±\+ ì\«
#˚dTü ≈£îH˚ dü<Tä bÕj·T+ ˝Òøb£ ˛e&É+ e\q, Ms¡T m≈£îÿe>± <√|æ&øû Ï >∑Ts¡e‘·THêïs¡T. s¬ ‘’ T· \ jÓTTø£ÿ ÄdüøìÔÏ
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ, Á|üuTÑÛ ‘·«+ Áø£eTã<äy› TÓ qÆ e÷¬sÿ≥¢ <ë«sê eékÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô e÷¬sÿ{Ï+>¥qT #˚|{ü +ºÏ ~.
$$<Ûä n<Û´ä j·THê\ Á|üø±s¡+, Áø£eTã<äy› TÓ qÆ e÷¬sÿ≥T¢ ùd«#·Ã¤ eT]j·TT Á|ü‘´· ø£å e÷¬sÿ{Ï+>¥, eTT&ç |ü<ësêΔ\
düs|¡ süò ê, düe÷#ês¡ e÷]Œ&ç eT]j·TT $q÷‘·ïyÓTqÆ e÷¬sÿ{Ï+>¥ |ü<‘›ä T· \T eT]j·TT kÕ+πø‹ø£‘· n_Ûeè~Δì
Áb˛‘·‡Væ≤+#·øb£ ˛e&É+ e\q á e÷¬sÿ≥T¢ |ü]$T‘· $»j·÷ìï e÷Á‘·yT˚ kÕ~Û+#êsTT.
eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ neTàø±ìøÏ, n+‘·s¡Z‘· e÷¬sÿ{Ï+>¥ eédüúqT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ
ø±˝≤DT>∑TD+>± Á|üjT· ‘êï\T #˚jT· ã&Ü¶sTT. á dü+<äs“¡ +¤ ˝À, eékÕj·T eT+Á‹‘·«XÊK#˚ @sêŒ≥T #˚jT· ã&çq
ˇø£ Ç+≥sY $TìdæØº j·T˝Ÿ {≤dtÿbò˛sY‡ dü+düÿs¡D #·s´¡ \ bÕ´πøõì dü÷∫+#·&+É ‘√ bÕ≥T sêÁwüº eékÕj·T
ñ‘·Œ‹Ô e÷¬sÿ{Ï+>¥ #·{≤ºìøÏ dües¡D\T #˚jT· &É+ »]–+~. düV≤ü ø±s¡ eT]j·TT Á|üy≥˚ T s¡+>∑+˝À b˛{°jT· T‘·
eékÕj·T e÷¬sÿ≥¢ n_Ûeè~Δì Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É Bì jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£´å +. n˝≤π> e÷¬sÿ{Ï+>¥ eédüqú T
|ü{wÏ +ºü #˚jT· &ÜìøÏ e÷¬sÿ{Ï+>¥˝À nekÕú|qü kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#·&ÜìøÏ Á|üy≥˚ T ô|≥Tºã&çì Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É
»]–+~. á dæbÕò s¡T‡\T ˇ|üŒ+<ä eékÕj·÷ìï eT]j·TT uÛ$Ñ wü´‘Y yêDÏ»´ $düsÔ D¡ qT (Future trading)
dü÷∫+#êsTT. øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ dü÷∫+∫q qeT÷Hê #·{≤ºìï sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«\T nyÓ÷~+#êsTT. sêÁwüº
Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|ü‘·´ø£å ø=qT>√\T πø+Á<ë\ kÕú|üq, $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î Á|ü‘·´ø£å+>± neTà&ÜìøÏ ¬s’‘·T e÷¬sÿ≥¢
@sêŒ≥T, ‘˚≥‘Ó\¢yÓTÆq <Ûäs¡\ $<Ûëq+ eT]j·TT n$Tàq s√CÒ ¬s’‘·T\≈£î #Ó*¢+|ü⁄ yÓTTˆˆq eT+∫ $<ÛëHê\≈£î
s¡÷|üø\£ Œq #˚kÕsTT. s¬ ‘’ T· \ jÓTTø£ÿ ø=ìï ø£cÕº\qT á Áø=‘·Ô #·≥+º ‘=\–düT+Ô <äì qeTàø£+ ø£*+Z ~.
eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î eékÕj·T<ës¡T bı+<˚ <Ûäs¡≈£î $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T #Ó*¢+#˚ <Ûäs¡≈£î eT<Ûä´>∑\ e´‘ê´dü+
‘·>∑TZ‘·T+~.
155
ˇ|üŒ+<ä eékÕj·T+: <˚X+¯ ˝À ˇ|üŒ+<ä eékÕj·T+ nH˚ø=‘·Ô $<ÛëHêìï ÁbÕs¡+_Û+#·&+É »]–+~.
á $<Ûëq+ s¬ ‘’ T· \≈£î eT]j·TT ˇ|üŒ+<ä ø£+ô|˙\≈£î ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£+>± ñ+≥T+~. |ü<eä Á|üD≤[ø± |üÁ‘·+
≈£L&Ü ˇ|üŒ+<ä eékÕj·T Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\ô|’ <äèwæº ô|{Ïº+~. Á|ü‘˚´ø£+>± ∫qï ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î Ç~
ñ|üj÷Ó >∑ø±]>± ñ+≥T+~. ‘·–q+‘· |üs|¡ ‹ü \uÛ´Ñ + ø±ø£b˛e≥+ eT]j·TT kÕ+πø‹ø£ dü\Vü≤ ˝Ò<ë e÷¬sÿ≥T¢
n+<äTu≤≥T˝À ˝Òøb£ ˛e≥+ yÓTTˆˆ nes√<Ûë\T eT÷\+>± Ms¡T eékÕj·T e÷¬sÿ≥¢˝À bÕ˝§Zq˝Òøb£ ˛‘·THêïs¡T.
eékÕj·T+ ˝≤uÛkÑ Õ{Ï>± ñ+&˚+<äT≈£î s¬ ‘’ T· \≈£î ˇ|üŒ+<ä eékÕj·÷ìï ˇø£ e÷s¡+Z >± uÛ≤$+#·e#·TÃ.
ô||æ‡|ü⁄&é‡, ø¬ ˝≤¢>,¥ ø±´&éãØ Ç+&çj÷· , ◊{Ïdæ eT]j·TT ø±]Z˝Ÿ ˝≤+{Ï ô|<ä› ø£+ô|˙\T ˇ|üŒ+<ä eékÕj·T+˝À
Á|üy•˚ +#êsTT. dæ<ëΔ+‘·|sü +¡ >±, Ç~ s¬ ‘’ T· \ Ä<ëj·÷ìï ô|+#·>\∑ <äT, e÷¬sÿ{Ï+>¥ e\q e#˚Ã qcÕº\qT
‘·–dZ Tü +Ô ~. yêdüyÔ êìøÏ ˇ|üŒ+<ä eékÕj·T+˝À ndüe÷q uÛ≤>∑kÕ«e÷´\ eT<Û´ä ˇ|üŒ+<ä+ »s¡>ã∑ &É≥+
e\q, ô|<ä› ø£+ô|˙\T ∫qï s¬ ‘’ T· \qT <√|æ&û #˚ùd neø±XÊ\T m≈£îÿe>± ø£ì|ædTü HÔ êïsTT.
eékÕj·T edüTeÔ ⁄\ uÛ$Ñ wü´‘Y yê´bÕs¡+: ø=‘·Ô APMC #·≥+º Ä$wüÿs¡D\˝À eékÕj·T edüTeÔ ⁄\
uÛ$Ñ wü´‘Y yê´bÕs¡+ ˇø£{.Ï uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2003`04˝À á ~X¯>± Á|ü<ëÛ q #·s´¡ \qT Äs¡+_Û+∫+~.
C≤rj·T kÕúsTT˝À edüTÔ $ìeTj·T øπ +Á<ë\qT kÕú|+æ ∫, nìï edüTeÔ ⁄\ $wüjT· +˝À uÛ$Ñ wü´‘Y yê´bÕsêìï
ìùw~+∫+~. á øπ +Á<ë\T ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT $<ÛTä \qT ìs¡«Væ≤düTqÔ ï|üŒ{Ïø,Ï eékÕj·T edüTeÔ ⁄\ uÛ$Ñ wü´‘Y
yê´bÕs¡+ n+‘·>± }|ü+<äTø√˝Ò<Tä .
Á|ü<ëÛ q eékÕj·T edüTeÔ ⁄˝…q’ k˛j·÷ q÷HÓ, >√s¡T ∫≈£îÿ&ÉT –+»\T, |ü|ü \T, <ä÷~, »qTeTT,
s¡ã“s¡T, >√<ÛäTeT, $T]j·÷\T eT]j·TT |üdüT|ü⁄ yÓTTˆˆq edüTÔe⁄\T es¡Ôø£+ á $ìeTj·T πø+Á<ë\˝À
(mπøÃ+J\˝À) »s¡T>∑T‘·T+~. á $ìeTj·T øπ +Á<ë\T (exchanges) $$<Ûä qeø£\Œq\qT Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsTT.
n$ eékÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥ kÕeTsêú´ìï ô|+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚kÕsTT. uÛÖ‹ø£ edüTÔe⁄\ es¡Ôø£+˝À
ñqï Çã“+<äT\qT ‘=\–+#·&+É ˝À –&É+¶ – s¡d<” Tä |ü<‹Δä ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. á eédüú <Ûsä ¡ eT]j·TT
HêD´‘· qkÕº\T s¬ +&ç+{Ï qT+&ç s¡øDå£ qT ø£*ŒdüT+Ô ~. |ü+≥ ø√‘·≈î£ eTT+<äT edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ ˝À e#·TÃ
e÷s¡TŒ\ e\q ø£\T>∑T ˝≤uÛqÑ cÕº\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&ÜìøÏ H˚wqü ˝Ÿ ø£y÷Ó &ç{° eT]j·TT &Ó]y˚{yÏ é
mπøÃ+#Y ô|\’ {Ÿ |ü<øä∏ ±ìï s¬ ‘’ T· \≈£î düV‰ü j·T+ #˚jT· &ÜìøÏ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. Ç≥Te+{Ï eédü,ú n~Ûø£ $Áø£jT· +
ø±>∑\ $T>∑T\T ñqï s¬ ‘’ T· \≈£î m≈£îÿe>± düV≤ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~. Ç~ düV≤ü ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ dü+dü\ú ≈£î eT]j·TT
düuTÑÛ ´\≈£î eT+∫ <Ûsä q¡ T bı+<ä{≤ìøÏ M\T ø£*ŒdüT+Ô ~. edüTeÔ ⁄\ uÛ$Ñ wü´‘Y e÷¬sÿ{Ÿ düeTs¡+ú >± q&É|&ü ÜìøÏ
ˇø£ eT+∫ ìj·T+Á‘·D eédüú ‘·|Œü ìdü]>± neT\T˝À ñ+&Ü*.
9.6 eékÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ rdüT≈£îqï #·s´¡ \T
eékÕj·T edüTÔe⁄\ e÷¬sÿ{Ï+>¥ eédüúqT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ, ¬s’‘·T\≈£î ˝≤uÛÑ+ ø£\–+#·{≤ìøÏ
Ç{°e\ ø±\+˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ ø=ìï #·s´¡ \qT Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. yê{Ï jÓTTø£ÿ Á|üu≤Û e+ ‘Ó\e&ÜìøÏ ø=+‘· ø±\+
|ü&ÉT‘·T+~. ˇ|üŒ+<ä eékÕj·T+, eékÕj·T edüTÔe⁄\ uÛÑ$wü´‘Y yê´bÕs¡+ ˝Ò<ë Áø=‘·Ô APMC #·≥+º
ìã+<Ûqä \T yÓTT<ä˝q’… #·s´¡ \T ø=+‘· dü‘Œ· *¤ ‘ê\ì#êÃs¡T. Áø£eTã<äy› TÓ qÆ e÷¬sÿ≥T¢ ñqï|üŒ{Ïø,Ï á #·s´¡ \
e\q s¬ ‘’ T· \T m<äTs=ÿ+≥Tqï e÷¬sÿ{Ï+>¥ düeTdü´\T ‘·>π Z neø±X¯+ ñ+~..
1. Áø£eTã<äΔyÓTÆq e÷¬sÿ≥T¢ : Á|üuTÑÛ ‘·«+ eékÕj·T<ës¡T\qT s¡ø+åÏ #·{≤ìøÏ Áø£eTã<ä+› ø±ì e÷¬sÿ≥¢˝Àì
˝ÀbÕ\qT ‘=\–+∫, eT<Û´ä es¡T\Ô <√|æ&ç qT+&ç eékÕj·T<ës¡T\qT ø±bÕ&É&ÜìøÏ Áø£eTã<äyΔ TÓ qÆ e÷¬sÿ≥¢qT
156
@sêŒ≥T #˚d+æ ~. Áø£eTã<äyΔ TÓ qÆ e÷¬sÿ≥¢ s√Eyê] ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Vü≤D ªªe÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{Ïμμ <ë«sê
»s¡T>∑T‘·T+~. á ø£$T{Ï˝À sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«, kÕúìø£ dü+düú\T, Áu§ø£s¡T¢ eT]j·TT eékÕj·T<ës¡T\ Á|ü‹ì<ÛäT\T
düuTÑÛ ´\T>± ñ+{≤s¡T. e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{Ï ÁøÏ+~ $<ÛTä \qT ìs¡«Væ≤düT+Ô ~.
1. ‘·÷ø£+q≈£î eT]j·TT ÁuÀø£s≈¢¡ î£ Çe«e\dæq #êØ®\qT ìs¡sí TT+#·&+É .
2. nq~Ûø±s¡ ‘·–+Z |ü⁄\qT ìyê]+#·&+É .
3. ÁbÕe÷DÏø£ ‘·÷ìø£\qT ñ|üj÷Ó –+#˚≥≥T¢ #·÷&É≥+
4. e÷¬sÿ{Ï+>¥≈î£ dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï eékÕj·T<ës¡T\≈£î n+~#·&+É .
eékÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô ø=qT>√\T≈£î dü+ã+~Û+∫ ø=qT>√\T<ës¡≈¢ î£ eT]j·TT ÁuÀø£s≈¢¡ î£ Áø£eTã<äyΔ TÓ qÆ
e÷¬sÿ≥T¢ ˝…’düHé‡\qT C≤Ø#˚kÕÔsTT. Ms¡T @yÓTÆHê neø£‘·eø£\≈£î bÕ\Œ&ç‘˚ yê]øÏ Ç∫Ãq ˝…’düHé‡\qT
e÷¬sÿ{Ï+>¥ ø£$T{° s¡<äTΔ #˚düTÔ+~. Bì ø±s¡D+>± ø=qT>√\T<ës¡T\T eT]j·TT ÁuÀø£s¡T¢ ‘·|ü&ÉT ‘·÷ìø£\T
eT]j·TT ø=\‘·\T ñ|üjÓ÷–+∫ eékÕj·T<ës¡T\qT yÓ÷dü+ #˚j·T&ÜìøÏ uÛÑj·T|ü&É‘ês¡T. Bì
|òü*‘·+>±,eékÕj·T<ës¡T\T ‘·eT ñ‘·Œ‹ÔøÏ dü¬s’q <Ûäs¡ bı+<˚ neø±X¯eTT+~. eT<Ûäés¡TÔ\T nqTdü]+#˚
˝À|üuÛÑ÷sTTwüº |ü<ä›‘·T\ qT+&ç Áø£eTã<äΔyÓTÆq e÷¬sÿ≥T¢ eékÕj·T<ës¡T\≈£î s¡ø£åD ø£*ŒkÕÔsTT.
2. Áπ>&ç+>¥ eT]j·TT ÁbÕe÷D°øø° s£ D¡ : eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ e÷¬sÿ{Ï+>¥ $<ÛëHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+˝À
Áπ>&ç+>¥ eT]j·TT ÁbÕe÷D°ø°ø£s¡D Á|ü<ÛëqbÕÁ‘· eVæ≤kÕÔsTT. Áø£eTã<äΔyÓTÆq e÷¬sÿ≥¢˝À Áπ>&ç+>¥ eT]j·TT
ÁbÕe÷D°øø£ s£ D¡ ˝À nedüsy¡ TÓ qÆ dü<Tä bÕj·÷\T ñ+{≤sTT. ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À Áπ>&ç+>¥qT bı>±≈£î (Tobacco)≈£î
e]Ô+|ü#˚XÊs¡T. |æeTà≥ Ç‘·s¡ eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î $düÔ]+#ês¡T. Áπ>&ç+>¥ eT]j·TT ÁbÕe÷D°ø°ø£s¡DqT
ìs¡sí TT+#·&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ Hê>∑|Pü sY˝À ôd+Á≥˝Ÿ ø±«©{° ø£+Á{À˝Ÿ ˝≤u≤πs≥Øì @sêŒ≥T #˚d+æ ~. Bì‘√bÕ≥T
<˚X+¯ ˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À ñ|üøπ +Á<ë\qT @sêŒ≥T #˚kÕs¡T. ˝≤u§πs≥Ø\˝À |üØø£\å T »]|æq ‘·sê«‘·
Ä~Ûø±s¡ &û\s¡¢≈£î ªªn>¥e÷sYÿμμ (Agmark) eTTÁ<ä\qT C≤Ø #˚kÕÔs¡T.
3. ÁbÕe÷DÏø£ ‘·÷ìø£\T : Áø£eTã<ä+Δ ø±ì e÷¬sÿ≥¢˝Àì ˝ÀbÕ\˝À ìs¡øså£ êdüT˝…q’ eékÕj·T<ës¡T\qT ‘·|ü &ÉT
‘·÷ìø£\ <ë«sê yÓ÷dü+ #˚jT· ≥+ Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ ~, á ˝ÀbÕìï n]ø£≥&º ÜìøÏ, Á|üuTÑÛ ‘·«+ ÁbÕe÷DÏø£ ‘·÷ìø£\
#·{≤ºìï (Standards Weights Act) neT\T˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã+~. ‘·sê«‘· yÓTÁ{Ïø˘ |ü<‹Δä ì neT\T |ü]∫+~.
4. >√<ëeTT\T (–&É+¶ >∑T\T) eT]j·TT ì\« kÂø£sê´\T : –&É+¶ >∑T\T eT]j·TT ì\«kÂø£sê´\T ø£*Œùd,Ô
eékÕj·T<ës¡T\T |ü+≥ #˚‹øÏ sê>±H˚ $Áø£sTT+#·≈î£ +&Ü ø=+‘·ø±\+ y˚∫ ñ+&˚≥T¢>± Ç$ yê]ì Áb˛‘·‡$TkÕÔsTT.
ì\« kÂø£sê´\T ñqï≥¢sTT‘˚, eékÕj·T<ës¡T\T düùV≤‘·Tø£yTÓ qÆ <Ûsä ¡ bı+<˚ es¡≈î£ ‘·eT ñ‘·Œ‘·T\Ô qT ì\«
#˚dTü ø√e{≤ìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~. Bìì <äèwæ˝º À ô|≥Tº≈î£ ì Á|üuTÑÛ ‘·«+ 1957˝À ªªπø+Á<ä –&É+¶ >∑T\ ø±s√ŒπswüHμé qT
(Central Warehousing Corporation) qT HÓ\ø=*Œ+~. n≥T ‘·sê«‘· sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«\T ≈£L&Ü sêÁwüº –&É+¶ >∑T\T
ø±s√ŒπswüHé (State Warehousing Corporation) @sêŒ≥T≈£î #·s´¡ \T rdüT≈£îHêïsTT.
5. e÷¬sÿ{Ÿ düe÷#ês¡+: eékÕj·T<ës¡T\T ‘·eT eékÕjÓ÷‘·Œ‘·T\Ô qT $Áø£sTT+#ê˝≤ e<ë› nH˚ ìs¡j í T· +
rdüTø√e{≤ìøÏ eTTK´+>± e÷¬sÿ{Ÿ˝À Á|üdTü ‘ú · <Ûsä \¡ ≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+ #ê˝≤ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
Ä˝Ÿ Ç+&çj÷· sπ &çj÷Ó , yêsêÔ|Áü ‹ø£\T, <ä÷s¡<sä Ù¡ Hé eT]j·TT e÷¬sÿ{Ÿ Ç+f…*C…H‡é ìy˚~ø£\ <ë«sê Á|üuTÑÛ ‘·«+
e÷¬sÿ≥¢˝À ñqï≥Te+{Ï <Ûsä \¡ ≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï n+~düT+Ô ~.
157
6. &Ó’s¡ø£ºπs{Ÿ Ä|òt e÷¬sÿ{Ï+>¥ eT]j·TT |üs¡ý˚ø£åD : eékÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥≈î£ dü+ã+~Û+∫ $$<Ûä dü+dü\ú T
˝Ò<ë @»˙‡\ eT<Û´ä düeTq«j·÷ìï kÕ~Û+#·{≤ìøÏ, eékÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥≈î£ dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\
$wüj·T+˝À Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ‘·>∑T dü\Vü‰\T Çe«{≤ìøÏ, πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ªª&Ó’s¡ø£ºπs{Ÿ Ä|òt e÷¬sÿ{Ï+>¥ eT]j·TT
|üs´¡ y˚øDå£ μμ n@ @»˙‡ì HÓ\ø√*Œ+~. &Ós’ ø¡ sπº£ {Ÿ jÓTTø£ÿ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T á $<Û+ä >± ñHêïsTT.
1. eékÕj·T+ eT]j·TT nqTã+<Ûä edüTÔe⁄\≈£î dü+ã+~Û+∫ Áπ>&ç+>¥ eT]j·TT ÁbÕe÷D°ø£s¡DqT
Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+.
2. eékÕj·T e÷¬sÿ≥¢qT, e÷¬sÿ≥¢˝Àì ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT #·≥ãº <ä+Δ >± Áø£eTã<ä+Δ #˚jT· ≥+.
3. e÷¬sÿ≥¢˝À |üì#˚ùd yê]øÏ •ø£Då Çe«&É+.
4. e÷¬sÿ≥¢qT $düÔ]+#·&É+ eT]j·TT
5. e÷¬sÿ{Ÿ |ü]XÀ<Ûäq, düπs« eT]j·TT Á|üD≤[ø£
o‘·\ ì\« kÂø£sê´\ neT\TqT &Ós’ ø¡ sπº£ {Ÿ |üs´¡ y˚ødå£ Tü +Ô ~. m+|æø£ #˚jT· ã&çq Áø£eTã<äyΔ TÓ qÆ e÷¬sÿ≥¢≈î£
Áπ>&ç+>¥ dü<Tä bÕj·÷\qT ø£*Œ+#·Tø√e{≤ìøÏ &Ós’ ø¡ sπº£ {Ÿ Ä]úø£ düV‰ü j·÷ìï n+~düT+Ô ~.
7. eT<äΔ‘·T <Ûäs¡\ ìs¡íj·T+: eékÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\ <Ûäs¡\˝À e#˚Ã $T‹MT]q ‘·>∑TZ<ä\ eT÷\+>±,
eékÕj·T<ës¡T\T qwübº ˛≈£î+&Ü ñ+&É&ÜìøÏ, yê] Á|üj÷Ó »Hê\qT |ü]s¡ø+åÏ #·{≤ìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ 1965˝À
ªªeékÕj·T <Ûäs¡\ ø£$TwüHéμμqT (Agricultural Prices Commission) qT @sêŒ≥T #˚d+æ ~. n|üŒ{Ï qT+&ç
eékÕj·T <Ûsä \¡ ø£$TwüHé eT<ä‘Δ T· <Ûsä \¡ qT eT]j·TT ùdø£sD¡ <Ûsä \¡ ≈£î Á|üø{£ dÏ ÷ü Ô ñ+~. Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|üø{£ +Ï ∫q
eT<ä‘Δ T· <Ûsä \¡ T, eékÕj·T<ës¡T\T #˚dqæ e´j·T+ b˛>± K∫Ã‘·+>± yês¡T bı+<˚ ìø£s¡ sêã&çì dü÷∫kÕÔsTT.
Á|üuÛÑT‘·« |ü+|æD° eédüúqT q&É|ü&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq eékÕj·T edüTÔe⁄\qT ùdø£s¡D\ <Ûäs¡\ e<äΔ Á|üuÛÑT‘·«+
ø=qT>√\T #˚dTü +Ô ~.
8. düVü≤ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ : düVü≤ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ e\q ø£\T>∑T Á|üjÓ÷»Hê\T: 1. eékÕj·T<ës¡T\
uÛÒs¡e÷&˚ X¯øÏÔ yÓTs¡T>∑e⁄‘·T+~. 2. eT<Ûäés¡TÔ\ ‘=\–+|ü⁄ |òü*‘·+>± eékÕj·T<ës¡T\T Á|ü‘·´ø£å+>±
ø=qT>√\T<ës¡T\‘√ uÒsê\T »s¡|eü #·TÃ, ‘·<ë«sê s¬ ‘’ T· \T düùV≤‘·Tø£yTÓ qÆ <Ûsä ¡ bı+<˚ neø±X¯+ ñ+≥T+~.
3. düVü≤ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ kıôd’{°\T eékÕj·T<ës¡T\≈£î nedüs¡yÓTÆq düeTj·÷ìøÏ Ä]úø£ düVü‰j·÷ìï
n+~kÕÔsTT. eékÕj·T<ës¡T\T ‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ‘·≈£îÿe <Ûäs¡≈£î neTà≈£î+&Ü y˚∫ ñ+&Ée#·TÃ eT]j·TT
yê] sêã&ÉT\qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ T· ø√e#·TÃ. 4. düV≤ü ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ kıôd{’ \Ï T @sêŒ≥T <ë«sê eékÕj·T<ës¡T\T
ô|<ä› yÓTT‘êÔ\˝À ñ‘·Œ‹Ôì $Áø£sTT+#·e#·TÃ eT]j·TT s¡yêD≤ Ks¡TÃ\T ≈£L&Ü ‘·>∑TZ‘êsTT. 5. kÕ<Ûës¡D+>±
düV≤ü ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ kıôd{’ \° ˝À ì\« dü<Tä bÕj·÷\T+{≤sTT. 6. düV≤ü ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥˝À Áπ>&ç+>¥ eT]j·TT
ÁbÕe÷D°ø°ø£s¡D düT\uÛÑeTe⁄‘·T+~. 7. düVü≤ø±s¡ dü+düú\T Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü e÷¬sÿ{Ÿ düe÷#êsêìï
bı+<äT‘êsTT. 8. düVü≤ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ dü+düú\T |ü{Ïwü˜+>± ñqï≥¢sTT‘˚, n$ e÷¬sÿ{Ÿ <Ûäs¡\qT
Á|üuÛ≤$‘·+#˚kÕÔsTT. á ø±s¡D+>± eékÕj·T<ës¡T\T yÓTs¡T¬>’q <Ûäs¡\T bı+<äT‘ês¡T.
düV≤ü ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥≈î£ dü+ã+~+∫, C≤rj·T kÕúsTT˝À ªªC≤rj·T eékÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥ ô|&ò sπÉ wüHμé
•KsêÁ>∑ dü+düú (Apex Institution) >± |üì #˚düTÔ+~. Á|üdüTÔ‘·+, Á>±eT kÕúsTT˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£ düVü≤ø±s¡
158
|üs¡|ü‹ dü+|òü÷\T, õ˝≤¢ kÕúsTT˝À õ˝≤¢ πø+Á<ä düVü≤ø±s¡ u≤´+≈£î eT]j·TT sêÁwüº kÕúsTT˝À sêÁwüº düVü≤ø±s¡
u≤´+≈£î\T |üì #˚düTÔHêïsTT. düVü≤ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ dü+düú\ |üìrs¡T, |ü⁄s√>∑‹ dü+‘·è|æÔø£s¡+>± ˝Ò<äT.
9.7 eékÕj·T <Ûsä \¡ T

dü÷\ú `Ä]úø£ $<Ûëq|üsy¡ TÓ qÆ #·s´¡ \ \ø£´å + Á|ü‘´· ø£+å >± eékÕj·Ts¡+>∑+ ø±q|üŒ{Ïø,Ï á s¡+>∑+˝À
ô|<ä› m‘·TqÔ ñ‘·Œ‹Ô˝À e÷s¡TŒqT n˝≤π> kÕe÷õø£ dü+ã+<ë\qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü +Ô ~. es¡øÔ £ ìã+<äq\T,
<Ûsä \¡ T, ø√X¯, |üs|¡ ‹ü eT]j·TT $ìeTj·T sπ ≥T $<ÛëHê\T uÛ≤s¡‘· eékÕj·T s¡+>±ìï Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü HÔ êïsTT.
ìsêàD≤‘·àø£ düsT¡ u› ≤≥T Á|üÁøÏjT· ˝À uÛ≤>∑+>± á düeTdü´\T n<äq|ü⁄ ÁbÕeTTK´‘·qT bı+<ësTT. Ç{°e\
dü+e‘·‡sê\˝À <Ûsä ¡ jÓTTø£ÿ düeTdü´ >∑D˙j·TyÓTqÆ <äèwæìº Äø£]¸+∫+~. BìøÏ s¬ +&ÉT eTTK´ ø±s¡D≤\qT
#Ó|üŒe#·TÃ. yÓTT<ä{Ï~, eékÕj·T ˝≤;˝À sê»ø°j·T X¯≈£îÔ\ ô|s¡T>∑T<ä\, eékÕj·T düeTdü´\˝À eP´Vü≤‘·àø£
<Ûsä \¡ >∑÷]Ãq #·sÃ¡ ‘Ósô¡ |ø’ Ï sêe&É+ s¬ +&Ée ø±s¡D+. Ç~ dæØú ø£sD¡ eT]j·TT ìsêàD≤‘·àø£ dü+düÿs¡D
bÕ´ø°õ˙ e÷s¡Ã>∑\ X¯øeÔÏ +‘·yTÓ qÆ dü÷\ú `nqTdü+<ÛëHê\T qT+&ç |ü⁄≥Tºø=∫Ã+~. ø√X¯, Á<äe´, $ìeTj·Tsπ ≥T
eT]j·TT |üs|¡ ‹ü $<ÛëHê\T eékÕj·T <Ûsä \¡ ô|’ Á|üu≤yêìï #·÷|ü⁄‘êsTT. n˝≤π> eékÕj·T s¡+>∑+‘√
bÕ≥T, Ä]úø£ eédü˝ú Àì nìï s¡+>±\qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· e#·TÃ. <Ûsä ¡ >∑+<äs>¡ √fi¯+ düyê\TqT m<äTs√ÿe{≤ìøÏ,
eékÕj·T s¡+>±ìøÏ ø£*ŒdüTqÔ ï ãTTD≤‘·àø£ s¡øDå£ qT ‘=\–+#·&+É eT]j·TT e#˚Ã ø=~› dü+e‘·‡sê\˝À
y˚>+∑ >± ô|]π> <Ûsä \¡ qT <Ûsä ˝¡ Ò yê{Ïø$£ dü]#˚dTü ø√yê*, ø±ì n˝≤+{Ï ô|s¡T>∑T<ä\qT nqTeT‹+#˚≥|ü&ÉT
ù|<ä eT]j·TT ã\V”≤q esêZ\ Á|ü»\≈£î ns¡úe+‘·yÓTÆq uÛÑÁ<ä‘·qT ø£*Œ+#ê*. ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q≈£î,
ñ<√´>±eø±XÊ\ ø£\Œq ø±s¡´Áø£e÷\≈£î eT]j·TTÁ|üC≤ |ü+|æD° eédüúqT ã*wü˜+ #˚j·T&ÜìøÏ $<ÛäT\T
øπ {≤sTT+|ü⁄qT ô|+#·&+É <ë«sê e÷Á‘·yT˚ Bìì kÕ~Û+#·e#·TÃ.
<Ûäs¡\T, Ks¡TÃ\T eT]j·TT ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£‘·˝Àì <Û√s¡DT\qT $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ eékÕj·T
Ä]úø£ eédüú dæ‹ú ì, sêã&ç eT]j·TT ô|≥Tºã&ÉT\ <Û√s¡DT\qT ns¡+Δ #˚dTü ø√e&É+ nedüs+¡ . e´j·÷\≈£î
dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+˝À eékÕj·T s¡+>∑+˝À ìeT>∑ïyÓTÆ ñqï ≈£î≥T+ã ø±]à≈£î\ yê{≤ >∑D˙j·T+>±
ñ+~. eT]j·TT eT÷\<Ûqä #êØ®\T eT]j·TT n<Ó≈› î£ dü+ã+~+∫q ~>∑TeT‹ düe÷#ês¡+ |ü]$T‘·+>±
ñ+&É&+É e\q ñ‘·Œ‹Ô düe÷#ês¡+ ø=+‘· ndüŒwü+º >± ñ+~. n<˚$<Û+ä >±, eékÕj·÷ìøÏ dü+ã+~+∫
n+<äTu≤≥T˝À ñqï <Ûsä ¡ düe÷#ês¡+ (Price data) kÕ<Ûës¡D+>± #Ó*+¢ #·ã&çq <Ûsä ¡ nsTT ñ+≥T+~
eT]j·TT eT<Ûäés¡TÔ\ ø√dü+ ø£MTwüHé rdæy˚dæq <Ûäs¡ jÓTTø£ÿ ìwüŒ‹Ô‘√ ¬s’‘·T\T yêdüÔe+>± bı+~q <Ûäs¡
ñ+&Ü*‡q nedüs+¡ ˝Ò<Tä . n+<äTe\q, eékÕj·T Ä<ëj·T+ n+#·Hê ø=+‘· ndüŒwü+º >± ñ+~.
es¡¸bÕ‘·+ e\q ñ‘·ŒqïeTj˚T´ ñ‘·Œ‹Ô ôV≤#·TÃ ‘·>∑TZ\T eT]j·TT <˚X¯+˝À ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ <Ûäs¡
yê´ø√#·‘«· &çe÷+&é ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É&+É e\q, dü+e‘·‡s¡+ dü+e‘·‡sêìøÏ <Ûsä \¡ T ôV≤#·TÃ ‘·>T∑ \Z ≈£î >∑Ts¡e⁄‘êsTT.
dü|j ¢ü TY ˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ |ü+≥ ø√‘·ø±\+˝À <Ûsä \¡ qT (harvestseason prices) u≤>± Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü +Ô ~.
|ü+≥ ø±\+ <Ûsä \¡ T, Ç$ s¬ ‘’ T· \≈£î dü+ã+~+∫q$. s¬ ‘’ T· \ Ä<ëj·÷\ô|’ Ç˝≤+{Ï ôV≤#·TÃ ‘·>T∑ \Z Á|üu≤Û e+
‘·–+Z #˚˝≤, ø=ìï |ü+≥\ $wüjT· +˝À ø£˙dü eT<ä‘Δ T· <Ûsä \¡ (MSP) $<ÛëHêìï Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É »]–+~.
ñ‘·Œ‹Ô m≈£îÿe>± ñqï dü+e‘·‡sê\˝À n~Ûø£ <Ûsä \¡ |ü‘H· êìøÏ MSP ;e÷>± |üì#˚dTü +Ô ~. á <Ûsä \¡ ≈£î
Á|üuÛÑT‘·«+ ¬s’‘·T\ e<ä› qT+&ç m+‘· yÓTT‘·Ô+˝ÀHÓ’Hê <ÛëHê´ìï ø=q&ÜìøÏ dæ<äΔ+>± ñ+≥T+~.
159
ø£˙dü eT<ä‘Δ T· <Ûsä ¡ |üP]Ô ñ‘·Œ‹Ô e´j·÷\qT sêã≥Tº≈î£ H˚~>± ñ+&Ü\H˚~ ˇø£ kÕ<Ûës¡D n_ÛÁbÕj·T+.
ñ‘·Œ‹Ô Ks¡TÃ\˝À ì»+>± @j˚T n+XÊ\T ñ+{≤j·TH˚ <ëìô|’ >∑D˙j·TyÓTqÆ #·sÃ¡ »]–+~. Á|ü‘´˚ ø£+>±
#·sÃ¡ øπ e\+ #Ó*+¢ #·ã&çq Ks¡TÃ\ >∑T]+#˚ ø±≈£î+&Ü, ª|üP]Ôμ dü>≥∑ T e´j·÷\ ˝…øÿÏ +|ü⁄˝À ndüŒwü̃+>± <ë–
ñqï ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\ Á>±MTqùde\T eT]j·TT uÛ÷Ñ $T $\Te\qT ≈£L&Ü ˝…øÿ£ ˝ÀøÏ rdüTø√yê\ì dü÷∫düT+Ô ~.
n≥Te+{Ï |üP]Ô Ks¡TÃqT sêãfÒº <Ûsä ¡ ªªeTT+<äT#·÷|ü⁄ ñqï <Ûsä \¡ >± uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·T+~, m+<äTø£q>±,
ì»+>± s¬ ‘’ T· \T ‘êeTT #˚dqæ e´j·÷\ø£+f… m≈£îÿe q>∑<Tä Ä<ëj·÷ìï bı+<äT‘ês¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü, ñ
‘êŒ<äHêìøÏ nsTTq Ks¡TÃ≈£î düe÷q+>± ‹]– bı+<äT‘·T+~. m+<äTø£q>± ≈£î≥T+ã ñ‘êŒ<äø±\≈£î ãj·T≥
|üì#˚ùdÔ m+‘· Ä<ëj·÷ìï dü+bÕ~+#·>\∑ s√ n+‘˚ bÕ]‘√wüø±ìï eékÕj·Ts¡+>∑+˝À Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
ndüŒwü̃ e´j·÷\ (imputed casts) n+#·Hê ìs¡j í ÷· ìï Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd nìï n+XÊ\T ì»+>±
e÷¬sÿ{Ÿ Ä<Ûës¡+>± ñ+&Éeì >∑eTì+#·&+É eTTK´+. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, #Ó*+¢ ∫q yêdüeÔ y˚‘H· ê\ ø£+fÒ
ÁXÊ$Tø£ e´j·÷ìï ˝…øÏÿ+#·&ÜìøÏ #·≥ºã<äΔyÓTÆq ø£˙dü y˚‘·Hê\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. ø£˙dü eT<äΔ‘·T <Ûäs¡
ìs¡j
í T· +˝À sê»ø°jT· eT]j·TT eékÕj·T ˝≤;\ Á|üu≤Û e+ düŒwü+º >± ø£ì|ædTü +Ô ~.
¬s’‘·T≈£î s¡ø£åD eT]j·TT kÕ«e\+ãq jÓTTø£ÿ nedüs¡+ ≈£L&Ü eT<äΔ‘·T <Ûäs¡\ $<ÛëHêìï
nqTdü]+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«ìï Áù|πs|ædüTÔ+<äq&É+˝À dü+<˚Vü≤+ ˝Ò<äT. Á|üuÛÑT‘·«+ 24 Á|ü<Ûëq |ü+≥\≈£î
eT<äΔ‘·T <Ûäs¡qT Á|üø£{ÏdüTÔ+~. n$ e], >√<ÛäTeT, C§qï\T, dü»®\T, yÓTTø£ÿC§qï, sê>∑T\T, |ü|ü\T,
q÷HÓ–+»\T($‘·ÔHê\T), <ä÷~, »qTeTT, #Ós¡T≈£î>∑&É eT]j·TT bı>±≈£î yÓTTˆˆ ø£˙dü eT<äΔ‘·T <Ûäs¡\ $<Ûëq+
|ü]~Û˝À #ê˝≤ ô|<ä› dü+K´˝À |ü+≥\T ñHêïsTT. Ç~ Á|üuTÑÛ ‘·« j·T+Á‘ê+>±ìøÏ >∑D˙j·TyÓTqÆ |üìuÛ≤sêìï
eT]j·TT Ä]úø£ uÛ≤sêìï ô|+#·T‘·T+~. Ç≥Te+{Ï $<ÛëHêìï #ê˝≤ø±\+ bÕ≥T ìs¡«Væ≤+#·&É+
nqTe÷qdüŒ<äy˚T. kÕ+πø‹ø£ |ü⁄s√>∑‹ ø=ìï |ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô˝À ìs¡+‘·s¡ ô|s¡T>∑T<ä\qT ø£\T>∑#˚düTÔ+~
n+<äTe\q MSP ì |ü]$T‘· dü+K´˝À |ü+≥\≈£î e]Ô+|ü#˚j·÷*. Bs¡Èø±*ø£ eT<äΔ‘·T eT]j·TT Vü‰MT
eékÕj·T s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ kÕeTsêú´ìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+˝À düVü≤j·T|ü&Ée⁄. n+‘˚ø±≈£î+&Ü, ‘·≈£îÿe ñ‘·Œ‹Ô
e´j·T+ >∑\ sêÁwüº ÁbÕ‹|ü~ø£>± MSP ì ìs¡sí TT+#ê*.
MSP <ë«sê Á|üuTÑÛ ‘·«+ <Ûsä ˝¡ À CÀø£´+ #˚dTü ø√e&É+ |ò*ü ‘·+>± |ü+≥\ rs¡T eÁø°ø]£ +∫+~.
|ü+≥\ rs¡TqT Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd ø±s¡ø±\˝À s¬ ‘’ T· bı+<˚ Ä<ëj·T+ ˝Ò<ë |ü+&ç+#˚ |ü+≥ qT+&ç ‘êqT
}Væ≤+∫q Ä<ëj·T+ Á|ü<ëÛ qyÓT+Æ ~. kÕ<Ûës¡D+>± qwüº Á|üe÷<ä+ ˝Ò≈î£ +&Ü, Á|ü‹ôV≤ø±ºsT¡ ˝À Ä~Ûø£ ~>∑Tã&çì
Ç#˚Ã |ü+≥\≈£î ¬s’‘·T ÁbÕ<Ûëq´+ ÇkÕÔ&ÉT. n˝≤π> eT<äΔ‘·T<Ûäs¡‘√ bÕ≥T $düÔè‘·yÓTÆq ùdø£s¡D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT
≈£L&Ü eékÕj·T<ës¡T |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+{≤&ÉT. n<äq+>±, á |ü+≥\ <Ûsä \¡ T #ê˝≤ y˚>+∑ >± ô|]>±sTT.
eTT‘·ø£ <ëHê´\T eT]j·TT |ü|ü\ ~>∑Tã&çπs≥T ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+, M{Ï ñ‘·Œ‹Ô e´j·T+ m≈£îÿe>±
ñ+&É&É+ eT]j·TT ‘·≈£îÿekÕúsTT ùdø£s¡D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ¬s’‘·T\qT e] eT]j·TT >√<ÛäeT |ü+≥\≈£î e÷¬s˝≤
<√Vü≤<ä+ #˚kÕsTT.
>∑‘· ø=~› dü+e‘·‡sê\ qT+&ç >=<äTeT eT]j·TT e] eT<äΔ‘·T <Ûäs¡ #ê˝≤ y˚>∑+>± ô|]–+~. ÁøÏ+~
|ü{øºÏ £ <ë«sê ô|]–q eT<ä‘Δ T· <Ûsä \¡ qT |ü]o*<ë›+.
160
|ü{øºÏ £ 9.2: >∑‘· ø=~› dü+e‘·‡sê\˝À >√<äTeT eT]j·TT e] |ü+≥≈£î
Çe«ã&çq eT<ä‘› T· <Ûsä ¡ (s¡÷ˆˆ øÏ«+{≤˝˝À)
Year Paddy index 1990 Coarse index 1990 index 1990 index 1990
Common -91=100 Cereals -91=100 Wheat -91=100 Gram -91=100
1990-91 205 100 180 100 225 100 450 100
1995-96 360 176 300 167 380 169 700 156
2000-01 510 249 445 247 610 271 1100 244
2005-06 570 278 525 292 650 289 1435 319
2010-11 1000 488 880 489 1170 520 2100 467
2015-16 1410 688 1325 736 1525 678 3500 778
2016-17 1470 717 1365 758 1625 722 4000 889
2017-18 1550 756 1425 792 1735 771 4400 978
2018-19 1750 854 1700 944 1840 818 4620 1027
Source: Economic Survey and www.agricoop.nic.in.
e] eT]j·TT >√<äTeT |ü+≥\ ø£˙dü eT<äΔ‘·T <Ûäs¡˝À ô|s¡T>∑T‘·Tqï <Û√s¡DÏ ñqï≥T¢>± |ü{Ïºø£`2
‘˚*j·TCÒdTü +Ô ~. e] ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä ¡ 2014`15 dü+ˆˆ˝À 1360 s¡÷bÕj·T\ qT+&ç 2014`15 dü+ˆˆøÏ
1750 s¡÷bÕj·T\≈£î ô|]–+~. n˝≤π>, >√<ÛTä eT ø£˙dü eT<ä‘Δ T· <Ûsä ¡ ≈£L&Ü 2014`15 dü+ˆˆ˝À 1450
s¡÷ˆˆ\ qT+&ç 2018`19 es¡≈î£ s¡÷ˆˆ1840 \≈£î ô|]–+~. ◊<äT dü+e‘·‡sê\ eé~Û˝À, e] MSP 29
XÊ‘·+ eT]j·TT >√<äTeT MSP 27 XÊ‘·+ ô|]–+~.
>∑‘· |ü~ùV≤qT dü+e‘·‡sê\ qT+&ç >√<ÛäTeT eT]j·TT e] jÓTTø£ÿ MSP ˝À <ë<ë|ü⁄ eT÷&ÉT ¬s≥T¢
ô|s¡T>∑T<ä\ düŒwü+º >± ø£ì|ædTü +Ô ~.e] dü÷∫ø£ 1990`91˝À 100qT+&ç 2004`05˝À 273 ø£+f… m≈£îÿe>±
ô|]–+~. >√<ÛTä eT MSP Ç+ø± y˚>+∑ >± ô|]–+~. 1990e <äXÊã›+˝À á s¬ +&ÉT |ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT
ñ‘êŒ<äø£‘· eè~Δπs≥T ø°åDÏdüTÔqï|ü⁄&˚ MSP ˝À #ê˝≤ m≈£îÿe ô|s¡T>∑T<ä\ ñ+<äì >∑eTì+#·e#·TÃ. á
¬s+&ÉTÁ|ü<Ûëq |ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô e´j·T+ô|s¡>∑&ÜìøÏ á ô|s¡T>∑T<ä\ ø±s¡DyÓTÆ‘˚, K∫Ã‘·+>± kÕ>∑T Ä]Δø£
XÊÁkÕÔìøÏ (economics of cultivation) øÏ¢wüºyÓTÆq |üØø£å nedüs¡+ eT]j·TT kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+˝À Á|ü<Ûëq
e÷s¡TŒ nedüs+¡ . @<˚yTÓ HÆ ê, MSP ì ô|+#·&+É ˝À Á|ü<ëÛ q ˝Ò<ë ø±+‘· uÛ≤>∑+, MSP ìs¡jí T· +˝À eékÕj·T
˝≤;\ Á|üuÛ≤e+ ø±s¡DyÓTÆ‘˚, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À y˚>∑e+‘·yÓTÆq Ä]Δø£eè~Δ rÁeyÓTÆq ˇ‹Ô&çøÏ ˝Àqe⁄‘·T+~. BìøÏ
‘√&ÉT <Ûäs¡\˝À >∑DD°j·TyÓTÆq ô|s¡T>∑T<ä\ ñqï|üŒ{Ïø° yêdüÔe+>± ¬s’‘·T\˝À Ä‘·àVü≤‘·´\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT.
düeTs¡Δe+‘·yÓTÆq ñ‘·Œ‹Ô |ü<äΔ‘·T\T ¬s’‘·T\≈£î n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêe&É+ nH˚~ #ê˝≤ eTTKýÓTÆq~. ø£˙dü
eT<äΔ‘· <Ûäs¡ e\q ø=+‘· eT+~ ¬s’‘·T\ Ä<ëj·T+ ô|s¡>∑e#·TÃ, ø±ì ñ‘êŒ<äø£‘· kÕúsTT˝Àì ô|s¡T>∑T<ä\
e\q #ê˝≤ eT+~ s¬ ‘’ T· \ Ä<ëj·T+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. nsTT‘˚, eékÕj·T <Ûsä \¡ $<Ûëq+˝À XÊX¯«‘·yTÓ qÆ
n+X¯+>± MSP CÀø£´+‘√ ÁbÕ<Û$ä Tø£ n+X¯eTsTTq øπ {≤sTT+|ü⁄ kÕeTs¡´ú + ˝À|æ+#·≈L£ &É<Tä . eékÕj·T+
ø√dü+ Á|ü‘êé÷ïj·T n_Ûeè~Δ e÷sêZìï ‘·«s¡>± @sêŒ≥T #˚dTü ø√yê*.
ˇø£y|’Ó ⁄ü ÄVü≤s¡ <ÛëHê´\ sêsTTr\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. eTs=ø£ yÓ|’ ⁄ü n~Ûø£ s¡yêD≤ eT]j·TT ì\«
Ks¡TÃ\T ñqï|üŒ{Ïø° ø£˙dü eT<ä‘Δ T· <Ûsä ¡ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ì\«\ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î <√Vü≤<ä+ #˚dTü +Ô ~. uÛ≤s¡‘·
161
ÄVü‰s¡ dü+dü≈ú î£ ùdø£sD¡ eT]j·TT |ü+|æD° ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ eTT+<ädTü Ô ì<ÛTä \T düeT≈£Ls¡Ã&É+
e\q ø√X¯ $<Ûëq+ô|’ ˇ‹Ô&ìç ø£*–düT+Ô ~. Ç~ eékÕj·T s¡+>±ìøÏ ≈£L&Ü Á|ü‘´· ø£å ãTTD≤ìøÏ ≈£L&Ü
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
<Ûäs¡\T eT]j·TT e´j·÷\ $X‚¢wüD Á|üø±s¡+, <˚X¯+˝Àì eékÕj·T s¡+>∑+ô|’ eTTK´+>± >√<äTeT
eT]j·TT e] |ü+≥\≈£î dü+ã+~+∫ ø£˙dü eT<ä‘Δ T· <Ûsä ¡ eÁø°øs£ D¡ qT (distortion) Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. Ç~
eékÕj·T s¡+>∑+˝À düeTs¡Δe+‘·yÓTÆq eqs¡T\ πø{≤sTT+|ü⁄˝À $s¡T<ä›+>± ñ+~. ø£˙dü eT<äΔ‘·T <Ûäs¡\
$<Ûëq+ s¬ ‘’ T· \ Ä<ëj·÷\T ô|<ä› m‘·TqÔ $Áø£jT· + ø±>∑\ $T>∑T\T‘√ ñ+#·>*∑ –+~, ø±ì düùV≤‘·Tø£yTÓ qÆ
ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘· eT]j·TT u≤¢≈î£ #˚jT· &É+ <Ûsä \¡ dæsú ‘¡ ê«ìï kÕ~+#·&ÜìøÏ nedüse¡ TsTTq <ëìø£+fÒ m≈£îÿe>±
ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ì\«ø√dü+ ì<ÛTä \T u≤¢≈î£ #˚jT· &É+ Ä]úø£ ˇ‹Ô&øç Ï ø±s¡DyÓT+Æ ~.
5. Hêu≤sY¶ jÓTTø£ÿ ø=ìï $<ÛäT\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT.
..........................................................................................................................................
6. düV≤ü ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ e\q ø£\T>∑T eT÷&ÉT Á|üj÷Ó »Hê\qT sêj·T+&ç.
..........................................................................................................................................
7. Áø£eTã<äyΔ TÓ qÆ e÷¬sÿ≥T¢ n+fÒ @$T{Ï?
..........................................................................................................................................
9.8 kÕsê+X¯+
|ü+≥ ~>∑Tã&ÉT\qT eT]j·TT ¬s’‘·T\ uÛÑ$wü´‘YqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd ñ‘êŒ<äø±\˝À eékÕj·T $‘·Ô+
ˇø£{.Ï kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s+¡ ‘=* Hêfi¯fl˝À eékÕj·T<ës¡T\T ãTTD≤\ ø√dü+ ô|<ä› m‘·TqÔ Áô|y’ ≥˚ T e÷sêZ\qT
˝Ò<ë dü+kÕú>‘∑ +· ø±ì |üs|¡ ‹ü e÷sêZ\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü y˚ ês¡T. dü+kÕú>‘∑ +· ø±ì |üs|¡ ‹ü e÷sêZ\T $dü]Ô +#·&+É ‘√
bÕ≥T m≈£îÿe e&ûsπ¶ ≥TqT $~Û+#·&+É »]–+~. eékÕj·T<ës¡T\T e&û¶ yê´bÕs¡T\ jÓTTø£ÿ ø£ã+<äV≤ü kÕÔ\
qT+&ç $eTT≈£îÔ\qT #˚j·T&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ ø=ìï #·s¡´\T rdüT≈£î+~. ‘·<äqT>∑TD+>±, eékÕj·T Øô|’HêHé‡
eT]j·TT n_Ûeè~Δ ø±s=ŒπswüHqé T 1963˝À kÕú|+æ #·&+É »]–+~. u≤´+≈£î\ C≤rj·Tø£sD¡ »]–q ‘·sT¡ yê‘·
yêì»´ u≤+≈£î\T eékÕj·÷ìï ÁbÕ<Ûëq´ s¡+>∑+>± >∑T]Ô+∫ ãTTD≤\qT n+~düTHÔ êïsTT. ∫qï eT]j·TT
ñbÕ+‘· s¬ ‘’ T· \ |üs|¡ ‹ü nedüsê\qT rs¡Ã&ÜìøÏ 1975˝À ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\ (RRBs) @sêŒ≥T
»]–+~.
Á>±MTD |üs¡|ü‹ dü+düú\ìï+{Ïì ˇø£ >=&ÉT>∑T ÁøÏ+<ä≈£î rdüT≈£î sêe&ÜìøÏ, Á>±MTD |üs¡|ü‹
s¡+>±ìøÏ nÁ>∑>±$T u≤´+≈£î>± Á|üuTÑÛ ‘·«+ 1982˝À Hêu≤sYq¶ T (NABARD) kÕú|+æ ∫+~. Çeìï #·s´¡ \
|ò*ü ‘·+>±, uÛ≤s¡‘· eékÕj·T<ës¡T\T ñ‘êŒ<äø£ nedüsê\ ø√dü+ dü+kÕú>‘∑ y· TÓ qÆ |üs|¡ ‹ü e÷sêZ\ <ë«sê
m≈£îÿeyÓTT‘·Ô+˝À ãTTD≤\T bı+<äT‘·THêïs¡T.
eékÕj·T $‘·Ô+‘√ bÕ≥T, eékÕj·T<ës¡T\≈£î eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ e÷¬sÿ{Ï+>¥ eédüú
eTTKýÓTÆq~. kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ Áø£eTã<äΔyÓTÆq e÷¬sÿ≥T¢ n+<äTu≤≥T˝À ˝Òø£b˛e&É+ e\q ¬s’‘·T\T ‘·eT
ñ‘·Œ‘·T\Ô qT Áø£eTã<ä+› ø±ìe÷¬sÿ≥¢˝À ny˚Tàyês¡T. á e÷¬sÿ≥¢˝Àì eT<Û´ä <äfi≤Ø\T $$<Ûä s¡ø±\ neø£‘e· ø£\qT
162
bÕ\Œ&ÉT‘·÷ eékÕj·T<ës¡T\qT <√|æ&ç #˚ùdyês¡T. s¬ ‘’ T· \T ‘·eT ñ‘·Œ‘·T\Ô ≈£î eT+∫ <Ûsä ¡ bı+<˚˝≤, eT]j·TT
eT<Ûäés¡TÔ\ neø£‘·eø£\≈£î eTT–+|ü⁄ |ü*πø˝≤ Á|üuÛÑT‘·«+ nH˚ø£ #·s¡´\T rdüT≈£î+~. Bì˝À uÛ≤>∑+>±
Áø£eTã<äΔyÓTÆq e÷¬sÿ≥¢ kÕú|üq, Áπ>&ç+>¥ eT]j·TT ÁbÕe÷D°ø°ø£s¡D, dü¬s’q ‘·÷ø£+ |ü<äΔ‘·T\T, ø£˙dü eT<äΔ‘·T
<Ûäs¡\ $<Ûëq+, düVü≤ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ eT]j·TT ¬s’‘·T ãC≤s¡T\ @sêŒ≥T »]–+~. Áπ>&ç+>¥ eT]j·TT
ÁbÕe÷D°ø°ø£s¡D, ÁbÕe÷DÏø£ ‘·÷ø±\ ñ|üjÓ÷>∑+, –&É¶+>∑T\T eT]j·TT ì\« dü<äTbÕj·÷\T, e÷¬sÿ{Ÿ
düe÷#ês¡+, eT<äΔ‘·T <Ûäs¡\ ìs¡íj·T+ eT]j·TT düVü≤ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ kÂø£sê´\ ø£\Œq˝À Á|üuÛÑT‘·«+ Á|ü<Ûëq
bÕÁ‘· eVæ≤+#·&+É ‘·|Œü ìdü].
eékÕj·T edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ T eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ôì eT]j·TT eqs¡T\ øπ {≤sTT+|ü⁄qT Á|üu≤Û $‘·+
#˚jT· &É+˝À #ê˝≤ eTTKýÓTqÆ bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔsTT. ø±˝≤qT>∑TD+>± eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô˝Àø£\T>∑T ˇ&ç<Tä &ÉT≈£î\qT
ìyê]+#·{≤ìøÏ eT]j·TT ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ <Ûsä \¡ qT dæØú ø£]+#·&ÜìøÏ düss¡ TTq <Ûsä \¡ $<Ûëq+ nedüs+¡ .
eékÕj·T <Ûsä \¡ $<Ûëq+ \øå±´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ 1965˝À ªªeékÕj·T <Ûsä \¡ ø£MTwüHμé μqT
@sêŒ≥T #˚d+æ ~. eékÕj·T <Ûsä \¡ ø£MTwüHé #ê˝≤ eékÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô ˝À $‘·HÔ ê\qT $‘Ô̊ düeTj·T+˝ÀH˚
ø£˙dü eT<äΔ‘·T <Ûäs¡\qT Á|üø£{ÏdüTÔ+~.
eT<ä‘Δ T· <Ûsä \¡ T s¬ ‘’ T· \T yê]≈£îqï uÛ÷Ñ $Tì $$<Ûä |ü+≥\≈£î øπ {≤sTT+#˚˝≤ Áù|sπ |ækÕÔsTT. Á|üuTÑÛ ‘·«
|ü+|æD° eédüqú T q&É|&ü ÜìøÏ eT]j·TT ã|òsü Y ì\«\qT ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ ÄVü‰s¡ <ëHê´\qT ùdø£]+#·&ÜìøÏ,
eékÕj·T <Ûsä \¡ ø£MTwüHé ùdø£sD¡ <Ûsä \¡ qT Á|üø{£ dÏ Tü +Ô ~. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ <Ûsä \¡ dæØú ø£sD¡ ˝À Á|üuTÑÛ ‘·« |ü+|æD°
eédüú #ê˝≤ eTTK´bÕÁ‘· eVæ≤k˛Ô+~. ø=+‘·eT+~ Ä]úøy£ ‘˚ \Ô· T es¡øÔ £ ìã+<äq\T eékÕj·÷ìøÏ nqT≈£L\+>±
ñHêïj·Tì #Ó_‘˚, eT]ø=+‘· eT+~ Ä]úøy£ ‘˚ \Ô· T es¡øÔ £ ìã+<Ûqä \T Á|ü‹≈£L\+>± ñHêïj·Tì #ÓbÕŒs¡T.

1. eékÕj·T $‘·+Ô nH˚~ dü+dü\ú T eT]j·TT s¬ ‘’ T· \T ãTTD≤\T Çe«&É+ eT]j·TT ãTTD≤\T rdüTø√e&ÜìøÏ
dü+ã+~Û+∫q Á|ü‘´˚ ø£ n<Û´ä j·Tq+>± |ü]>∑D+Ï #·ã&ÉT‘·T+~.
2. eékÕj·T $‘·+Ô ˝Àì $$<Ûä s¡ø±\T: dü«\Œø±*ø£ ãTTD≤\T, eT<Û´ä ø±*ø£ ãTTD≤\T eT]j·TT Bs¡øÈ ±*ø£
ãTTD≤\T M{Ï˝À ñ‘êŒ<äø£ ãTTD+, $ìjÓ÷>∑ ãTTD+ ø£*|æ ñ+≥T+~.
3. e&û¶ yê´bÕs¡T\T, yê´bÕs¡T\T eT]j·TT ø£MTwüHé @»+≥T¢, ã+<ÛäTe⁄\T eT]j·TT ùdïVæ≤‘·T\T eT]j·TT
uÛÑ÷kÕ«eTT\T.
4. düVü≤ø±s¡ dü+düú\T, yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T, ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\T eT]j·TT Á|üuÛÑT‘·« Ç‘·s¡
dü+dü\ú <ë«sê n+~+#·ã&˚ |üs|¡ ‹ü ì dü+kÕú>‘∑ y· TÓ qÆ |üs|¡ ‹ü e÷sêZ\T n+{≤+. Bì˝À düV≤ü ø±s¡
|üs¡|ü‹, uÛÑ÷$T n_Ûeè~Δ u≤´+≈£î\T, yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T, ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\T eT]j·TT
‘·ø±ÿ$ ãTTD≤\T ñ+{≤sTT. Ç+ø± Hêu≤sY¶ (NABARD) ≈£L&Ü ñ+~.
5. Hêu≤sY¶ $<ÛäT\T ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT. 1. Ç~ ÄÁ>∑>±$T dü+düú>± eéVü≤]dü÷Ô, eékÕj·Ts¡+>∑
|üs¡|ü‹ nedüsê\≈£î ‘√&ÉTŒ‘·T+~. 2. düVü≤ø±s¡ s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ |üìrs¡TqT |üs¡ý˚øÏådüTÔ+~. 3. sêÁwüº
düV≤ü ø±s¡ u≤´+≈£î\≈£î Hêu≤sY¶ dü«\Œø±*ø£, eT<Û´ä ø±*ø£ ãTTD≤\qT n+~düT+Ô ~. 4. ÁbÕ+rj·T
Á>±MTD u≤´+≈£î\≈£î eT<Û´ä ø±*ø£ ãTTD≤\qT n+~düT+Ô ~.
163
6. düVü≤ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ Á|üjÓ÷»Hê\T: 1. eékÕj·T<ës¡T\T jÓTTø£ÿ uÛÒs¡e÷&˚ X¯øÏÔì ô|+#·T‘·T+~.
2. eT<Û ä ´ es¡ T Ô \ qT ‘=\–+∫ ø=qT>√\T<ës¡ T \‘√ Á|ü ‘ · ´ ø£ å dü + uÛ Ñ + <ëìï @s¡ Œ s¡ # · & É + ˝À
düVü≤j·T|ü&ÉT‘·T+~. Bì e\¢ ¬s’‘·T\T düùV≤‘·Tø£yÓTÆq <Ûäs¡ bı+<äT‘ês¡T. 3. düVü≤ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥
kıôd{’ \° T eékÕj·T<ës¡T\≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ düeTj·T+˝À Ä]úø£ düV‰ü j·÷ìï n+~kÕÔsTT. n+<äTe\q,
¬s’‘·T\T ‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ‘·≈£îÿe <Ûäs¡≈£î neTTàø√≈£î+&Ü ñ+&Ée#·TÃ eT]j·TT yê] sêã&ÉT\qT
ô|+#·Tø√e#·TÃ.
7. Áø£eTã<äΔ+ø±ì e÷¬sÿ≥¢˝À >∑\ eT<Ûä´ <äfi≤Ø\ nÁø£eT ˝≤yê<˚M\ qT+&ç ¬s’‘·T\qT s¡øÏå+#·&ÜìøÏ
Áø£eTã<äyΔ TÓ qÆ e÷¬sÿ≥T¢ kÕú|+æ #·ã&Ü¶sTT. Áø£eT ã<äyΔ TÓ qÆ e÷¬sÿ≥¢ s√Eyê] ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ìs¡«Vü≤D
ªªe÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{Ïμμ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~. Ç+<äT˝À sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+, kÕúìø£ dü+düú\T, ÁuÀø£s¡T¢ eT]j·TT
eékÕj·T<ës¡T\ Á|ü‹ì<ÛTä \T düuTÑÛ ´\T>± ñ+{≤s¡T.

1. eékÕj·T $‘·+Ô ˝Àì $$<Ûä s¡ø±\qT $e]+#·+&ç.
2. dü+kÕú>‘∑ +· ø±ì eékÕj·T |üs|¡ ‹ü e÷sêZ\qT ‘Ó\T|ü+&ç.
3. ˇ|üŒ+<ä eékÕj·T >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
4. Áø£eTã<äyΔ TÓ qÆ e÷¬sÿ{Ÿ n+fÒ @$T{Ï?
5. düV≤ü ø±s¡ e÷¬sÿ≥¢ e\q ø£\T>∑T Á|üj÷Ó »Hê\T @$?
6. ø£˙dü eT<äΔ‘·T <Ûäs¡˝Àì <Û√s¡D\qT $X‚¢wæ+#·+&ç.
1. eékÕj·T |üs|¡ ‹ü nedüsêìï $e]+|ü⁄eTT.
2. eékÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ rdüT≈£îqï #·s¡´\qT $e]+#·+&ç.
3. eékÕj·T <Ûäs¡\ dæúØø£s¡D˝À eékÕj·T <Ûäs¡ ÁbÕeTTK´‘·qT $e]+|ü⁄eTT.
4. $$<Ûä eékÕj·T $‘·Ô Ä<Ûësê\qT >∑T]+∫ #·]Ã+|ü⁄eTT.
5. NABARD jÓTTø£ÿ bÕÁ‘· eT]j·TT ÁbÕ<ÛëHê´ìï #·]Ã+#·+&ç.
1. eékÕj·T $‘·+Ô nH˚ eTTK´ ñ‘êŒ<äø+£ Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· Tq~.
m) |ü+≥ ñ‘·Œ‹Ô _) eékÕj·T<ës¡T jÓTTø£ÿ Ä<ëj·T+
dæ) eékÕj·÷_Ûeè~ΔøÏ nqT≈£L\ eè~Δ &ç) nìï
164
2. dü«\Œø±*ø£ ãTTD eé~Û
m) 15 HÓ\\T _) 3 dü+e‘·‡sê\T dæ) |ü~ dü+e‘·‡sê\T &ç) @~ø±<äT
3. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À ñ‘êŒ<äø£ ãTTD+ @~?
m) ms¡Te⁄\T ø=qT>√\T _) $yêVü‰\T #˚jT· &É+ dæ) u≤e⁄\ eTs¡eTà‘·TÔ &ç) m dæ
4. dü+kÕú>‘∑ · |üs|¡ ‹ü e÷s¡+Z ø±ì~ @~?
m) düV≤ü ø±s¡ |üs|¡ ‹ü _) uÛ÷Ñ $T n_Ûeè~Δ u≤´+≈£î\T
dæ) yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T &ç) e&û¶ yê´bÕsê\T
5. ‘·ø±ÿ$ ãTTD≤\qT düeT≈£Ls¡TÃq~.
m) Á|üuTÑÛ ‘·«+ _) NABARD dæ) IMF &ç) SBI
düe÷<ÛëHê\T: 1) &ç 2) m 3) &ç 4) &ç 5) m
B. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
m) ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\T i) 1975
_) NABARD ii) 1982
dæ) dü+kÕú>‘∑ · Ä<Ûës¡+ iii) uÛ÷

Ñ $T Ä_Ûeè~Δ u≤´+≈£î\T
&ç) ñ‘êŒ<äø£ ãTTD+ iv) $‘·H Ô ê\ ø=qT>√\T
Ç) dü+kÕú>‘∑ +· ø±ì Ä<Ûësê\T v) e&û¶ yê´bÕs¡T\T
düe÷<ÛëHê\T: m) i _) ii dæ) iii &ç) iv Ç) v

C. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. yêDÏ»´ u≤´+≈£î\ C≤rj·Tø£sD¡ »]–q dü+e‘·‡s¡+ .
2. RIDF n+fÒ .
3. ø±[ø£ ãTTD≤\qT uÛ÷Ñ $Tì XÊX¯«‘·+>± n_Ûeè~Δ #˚jT· &ÜìøÏ rdüT≈£î+{≤s¡T.
4. eékÕj·T |üs|¡ ‹ü øÏ dü+ã+~+∫ nÁ>∑>±$T dü+düú .
5. e÷¬sÿ{Ï+>¥ ¬s’‘·T\ uÛÒs¡e÷&˚ X¯øÏÔì yÓTs¡T>∑T |üs¡∫+~.
düe÷<ÛëHê\T: 1) 1969 2) Rural Infrastructure Development Fund 3) BÛsÈ¡ 4) NABARD;
5) düV≤ü ø±s¡
9.11 |ü<äø√X¯+
1. dü+kÕú>‘∑ +· ø±ì |üs|¡ ‹ü Ä<ësê\T: e&û¶ yê´bÕs¡T\T, ã+<äTe⁄\T, ùdïVæ≤‘·T\T eT]j·TT uÛ÷Ñ kÕ«eTT\
<ë«sê n+<˚ |üs|¡ ‹ü .
165
2. dü+kÕú>∑‘· |üs¡|ü‹ Ä<Ûësê\T: yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T, ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\T, NABARD
yÓTTˆˆ dü+dü\ú <ë«sê n+<˚ ãTTD≤\T.
3. ‘·ø±ÿ$ ãTTD≤\T : es¡<\ä T ˝≤+{Ï yÓ|’ ]ü ‘ê´\ düeTj·÷\˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ n+~+#˚ ãTTD≤\T.
4. eékÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥ : s¬ ‘’ T· \ <ë«sê eékÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô neTàø£+ ˝Ò<ë e÷¬sÿ{Ï+>¥
5. dü÷ø£åà $‘·Ô+: Á>±MTD, |ü≥Dº ù|<ä\≈£î eT]j·TT dü«j·T+ ñbÕ~ÛøÏ ∫qï yÓTT‘êÔ\˝À Ä]Δø£ ùde\qT
n+~+#·&É+.
9.12 dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\T

1. Misra & Puri - Economics of Development and Planning, Himalaya Publishing House,
New Delhi, 2005.
2. Misra & Puri - Indian Economy, 32nd Revised Edition, 2014.
3. Prathyogita Darpan - General Studies- Indian Economy, 2014.
4. RuddarDatt & K.P.M Sundaram - Indian Economy, 70th Revised Edition, 2015.
166
K+&É+` IV
bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+
ˇø£ <˚X¯ Ä]úø±_Ûeè~Δ˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ bÕÁ‘· ø°\ø£yTÓ qÆ ~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ ìsêàD+, eè~Δ,
n_Ûeè~Δ eT]j·TT uÛ≤s¡rj·T |ü]ÁX¯eT m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\T, MSME s¡+>∑+, bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHê\T,
ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D $<Ûëq+, LPG qeT÷Hê eT]j·TT $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ÉT\ dü«uÛ≤e+
eT]j·TT |ü⁄s√>∑‘T· \qT á K+&É+˝À $e]+#·&yÉ TÓ qÆ ~.
uÛ≤>∑+ ` 10 : bÕ]ÁXÊ$Tø£ eédüú ` ìsêàD+, eè~Δ eT]j·TT dü÷ø£åà, ∫qï, eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰
|ü]ÁX¯eT\T
uÛ≤>∑+ ` 11: bÕ]ÁXÊ$Tø£ rsêàHê\T, Ä]úø£ $<ÛëHê\T
uÛ≤>∑+ ` 12 : Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T ` m˝Ÿ|õæ ` $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T
167
uÛ≤>∑+-10: bÕ]ÁXÊ$Tø£ eédüú ` ìsêàD+, eè~Δ eT]j·TT dü÷ø£åà,
∫qï, eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T
$wüjT· Áø£eT+
10.0 \øå±´\T
10.1 |ü]#·j·T+
10.2 uÛ≤s¡rj·T |ü]ÁX¯eT ìsêàD+
10.3 uÛ≤s¡‘˝Y À bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~Δ <Û√s¡DT\T
10.4 bÕ]ÁXÊ$Tø£ |ü+<Ûë˝À Á|ü<Ûëq e÷s¡TŒ\T
10.5 uÛ≤s¡rj·T |ü]ÁX¯eT düeTdü´\T
10.6 uÛ≤s¡‘Y˝À Ä]úø£ eédüú˝À dü÷ø£åà, ∫qï eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\ (MSMEs) bÕÁ‘·
10.7 MSME s¡+>∑+ m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\T
10.8 MSME s¡+>∑+˝À s¡T>∑à‘·
10.4 kÕsê+X¯+
10.7 |ü<äø√X¯+
10.8 dü+Á|ü~+|ü⁄ |ü⁄düøÔ ±\T
10.0 \øå±´\T
bÕ]ÁXÊ$Tø£ dæú‹>∑‘·T*ï $e]+#·≈£î+&Ü Ä]úø£ eè~Δì $e]+#·&É+ ndü+|üPs¡í $X‚¢wüD>±
ñ+≥T+~. m+<äTø£+fÒ Ä]úøe£ è~ΔøÏ bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~Δ‘√ düìïVæ≤‘· dü+ã+<Û+ä ñ+&É&+É e\q. 137 ø√≥¢
»HêuÛ≤ ñqï uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ |ü{wÏ yºü TÓ qÆ bÕ]ÁXÊ$Tø£ eédüú m+‘√ nedüs+¡ . ã\yÓTqÆ bÕ]ÁXÊ$Tø£ |ü⁄Hê~\T
ñqï <˚XÊ\T n~Ûø£ eè~Δì, n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#·&+É #ê]Á‘·ø£ dü‘´· +. á <˚XÊ\ C≤rj·T Ä<ëj·÷\T ô|]–
Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\T m+‘·>±H√ yÓTs¡T>∑T|ü&Ü¶sTT. $<˚X¯ e÷s¡øÁ£ <äyê´ìï düeT≈£Ls¡TÃø√&ÜìøÏ eékÕj·T
ñ‘·Œ‘·T\Ô ô|’ Ä<Ûës¡|&ü &É Üìï bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûeè~Δ ‘·–dZ Tü +Ô ~. á uÛ≤>∑+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ eédüú ìsêàD+,
eè~Δ <Û√s¡DT\T MSME s¡+>∑+‘√bÕ≥T |ü]ÁX¯eT\ düeTdü´\T $es¡+>± #·]Ã+|üã&Ü¶sTT. á uÛ≤>±ìï
#·~$q ‘·sT¡ yê‘· MTs¡T:
● bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
● bÕ]ÁXÊ$Tø£ ìsêàD≤ìï ns¡+ú #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
168
● uÛ≤s¡‘Y˝À |ü]ÁX¯eT\ düeTdü´\qT |ü]o*+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
● MSME s¡+>∑+ bÕÁ‘·qT, s¡T>∑à‘·‘√ bÕ≥T n$ m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\qT $e]+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
10.1 |ü]#·j·T+
Ä]úøe£ édüú düs«¡ ‘√eTTK n_Ûeè~Δ˝À |ü]ÁX¯eT\T ìs¡j
í ÷· ‘·àø£ bÕÁ‘·qT ø£*– ñ+{≤sTT. bÕ]ÁXÊ$Tø£
eè~› ˝Ò≈î£ +&Ü eékÕj·T+‘√bÕ≥T sTT‘·s¡ s¡+>±\qT düTdæsú +¡ >± n_Ûeè~Δ #˚jT· &É+ kÕ<Û´ä |ü&<É Tä . bÕ]ÁXÊ$Tø£
s¡+>∑+˝À ñbÕ+‘· bı<äT|ü⁄ Á|üeè‹Ô m≈£îÿe>± ñ+&ç ô|≥Tºã&ÉT\T m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. Ç+<äTe\q Áø£eT+>±
ô|≥Tºã&ÉT\T, Ä<ëj·÷\T ô|s¡T>∑T‘·÷ dü«j·T+ #ê*‘· düTdæsú ¡ Ä]úø£ eédü≈ú î£ neø±X¯+ ñ+≥T+~. Á|ü»\
ñ‘êŒ<äø£ X¯≈î£ \Ô qT ô|+∫ ñ<√´–‘· neø±XÊ\qT m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT ô|+#·T‘·T+~.
Á_{°wtyês¡T sêe&ÜìøÏ eTT+<äT uÛ≤s¡rj·T |ü]ÁX¯eT\≈£î Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± >∑T]Ô+|ü⁄ ñ+&˚~.
Á|ü|+ü #· bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô˝À 4e e+‘·T uÛ≤s¡‘Y |üs+¡ >± »]π>~. Ä ø±\+˝À uÛ≤s¡rj·T m>∑TeT‘·T\˝À
q÷\T, dæ\Tÿ, ñìï ã≥º\T, q–w” edüTÔe⁄\T ñ+&˚$. Á_{°wt yê] $<ÛëHê\T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü¢e+
uÛ≤s¡rj·T q–w” #˚‹ ø£fi\¯ qT ø£è+>∑BXÊsTT. bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|üe¢ + ‘·sT¡ yê‘· Ç+>∑+¢ &é˝À j·T+Á‘ê\‘√
ñ‘·Œ‹Ô #˚j·Tã&çq edüTÔe⁄\‘√ uÛ≤s¡rj·T e÷¬sÿ≥T¢ ì+&çb˛j·÷sTT. Ç+>∑¢+&é˝À ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&çq
edüTeÔ ⁄*ï ~>∑TeeT‹ #˚dTü ø=ì uÛ≤s¡‘Y qT+&ç eTT&ç |ü<ësêΔ\qT Ç+>∑+¢ &é≈î£ m>∑TeT‹ #˚ùd $<ÛëHêìï
Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«+ nqTdü]+∫+~ Ç+<äTe\q kÕ+Á|ü<ëj·T |ü]ÁX¯eT\T ø°Då +Ï ∫ Ä<ÛTä ìø°øs£ D¡ »s¡>˝∑ <Ò Tä .
á $<Ûëq+ bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ ‹s√>∑eTq+ nqã&É‘T· +~. n<ÛTä ìø£ bÕ]ÁXÊMTø°øs£ D¡ 1850 ‘·sT¡ yê‘·
ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ Á|ü|ü+#· j·TT<äΔø±\+˝À |ü⁄+E≈£î+~. Ä düeTj·T+˝À Á_{°wt Ä]úø£ eédüúô|’ uÛ≤s¡+ m≈£îÿe
ø±e&É+‘√ e÷¬sÿ{Ÿ neø±XÊ\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø√˝Òø£b˛sTT+~. uÛ≤s¡‘Y˝À ñ‘êŒ<äø£ dü+düú\T
ñ|üj÷Ó –+#·Tø=q >∑*–HêsTT. eTÚœø£ eT]j·TT uÛ≤Ø |ü]ÁX¯eT\ kÕú|qü ≈£î Á_{°wt Á|üuTÑÛ ‘·«+ nqTeT‹+#·˝<Ò Tä .
yêdüyÔ êìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘· 1950 qT+&ç bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ uÛ≤s¡‘˝Y À ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ +Æ ~.
1950 ‘·sT¡ yê‘· uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ dü]j·T>∑T $<ÛëHê\qT s¡÷bı+~+∫ bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûeè~ΔøÏ
ô|≥Tºã&ÉT\qT düeT≈£L]Ã+~. Á|üsTTy˚{Ÿ s¡+>±ìøÏ Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\qT, kÂø£sê´\T ø£*Œ+∫+~. nsTT‘˚ 1990
‘·sT¡ yê‘· Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑+ô|’ <äèwæìº øπ +ÁBø£]+∫ bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûeè~ΔøÏ $<ÛëHê\qT s¡÷bı+~k˛Ô+~.
2014 qT+&ç uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|ü<ëÛ q s¡+>±\˝À ñ‘·Œ‘·T\Ô qT ô|+#·&ÜìøÏ Start up India,
Ease of doing Business, Make in India, FDI $<Ûëq+˝À dü+düÿs¡D\T e+{Ï mH√ï ø±s¡´Áø£e÷\qT
Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. 2018˝À Á|ü|+ü #· u≤´+≈£î 190 <˚XÊ\qT |ü]o*+∫ uÛ≤s¡‘Y 77e kÕúq+˝À ñqï≥T¢
ìs¡sí TT+∫+~. 2019˝À Doing Business Report uÛ≤s¡‘Y sê´+ø˘ 2017˝Àì 100 qT+&ç 23 kÕúHê\T
ô|ø’ Ï ô|]–q≥T¢ ‘Ó*j·TCÒd+æ ~. n+fÒ 100 qT+&ç 77≈£î #˚sT¡ ≈£îqï≥T¢.
10.2 uÛ≤s¡rj·T |ü]ÁX¯eT ìsêàD+

uÛ≤s¡‘˝Y À |ü]ÁX¯eT\ ìsêàD+ ÁøÏ+~ düeT÷Vü‰\T>± (Groups) $uÛõÑ +|üã&ÉT‘·T+~.
I.ñ|üj÷Ó –‘· Ä<Ûës¡+>± ìsêàD+
1. ÁbÕ<∏ä$Tø£ |ü]ÁX¯eT\T (Basic Industries) : uÛ≤Ø Ç+»˙]+>¥, j·T+Á‘· ìsêàD |ü]ÁX¯eT\T á
169
|ü]ÁX¯eT#˚ ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· ã&É‘êsTT. j·T+Á‘· |ü]ø£sê\T, $&çu≤Û >±\T, uÛeÑ q ìsêàD+, >∑qT\≈£î dü+ã+~Û+∫q
|ü]ø£sê\T, $<äT´‘Y |ü]ø£sê\T, eÁdüÔ |ü]ÁX¯eT≈£î j·T+Á‘ê\T yÓTT<ä˝q’… $ á $uÛ≤>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q$.
2. $ìjÓ÷>∑ edüTÔ |ü]ÁX¯eT\T : á |ü]ÁX¯eT\T $ìjÓ÷>∑ edüTÔe⁄\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔsTT. ÄVü‰s¡ edüTÔe⁄\T,
ã≥º\T, bÕπøõ #˚j·Tã&çq edüTÔe⁄\T, ã≥º\T, ‘√fi¯fl‘√ #˚j·Tã&çq edüTÔe⁄\T, bÕ˙j·÷\T, yÓ÷{≤s¡T
yêVü≤Hê\T, m\Áø±ºìø˘ edüTeÔ ⁄\T yÓTT<ä˝q’… $ á |ü]ÁX¯eT\#˚ ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· ã&É‘êsTT.
3. e÷<Ûä´$Tø£ edüTÔ |ü]ÁX¯eT\T (Intermediary Industries) : ñ‘·Œ‹Ô #˚j·Tã&ç, y˚s=ø£ edüTÔe⁄qT
∫e]>± ñ‘·Œ‹Ô#j ˚ T· T≥≈£î ñ|üj÷Ó –+|üã&ÉT edüTeÔ ⁄qT e÷<Û´ä $Tø£ edüTeÔ ⁄ n+{≤s¡T. s¡ã“s¡T, s¡kÕj·THê\T,
»q|üHês¡, q÷\T yÓTT<ä˝…’q$ e÷<Ûä´$Tø£ edüTÔe⁄\T.
II. j·÷»e÷q´+ Ä<Ûës¡+>± bÕ]ÁXÊ$Tø£ ìsêàD+
1. Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ |ü]ÁX¯eT\T : Á|üuÛÑT‘·« j·÷»e÷q´+˝Àì |ü]ÁX¯eTqT Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ |ü]ÁX¯eT n+{≤s¡T.
n~Ûø£ XÊ‘·+ ùws¡T¢ Á|üuTÑÛ ‘·« j·÷»e÷q´+˝À ñ+≥÷ ìsê«Vü≤q, ìj·T+Á‘·D\T Á|üuTÑÛ ‘·« |üs+¡ >± ñ+fÒ Ä
dü+düqú T Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ dü+düú n+{≤s¡T. ñ<ë: ONGC, BHEL, Coal India Ltd., BSNL e+{Ï$
2. Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑ |ü]ÁX¯eT\T: j·÷»e÷q´+, ìsê«Vü≤D, ìj·T+Á‘·D\T e´≈£î\Ô T ˝Ò<ë Áô|y’ {˚ Ÿ dü+dü\ú
Ä<Û«ä s¡´+˝À ñ+fÒ Ä dü+dü*ú ï, ø£+ô|˙\qT Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑ |ü]ÁX¯eT\T n+{≤s¡T. HDFC, ITC Ltd.,
Infosys, Reliance Industries Ltd. yÓTT<ä˝q
’… $ á $uÛ≤>±ìøÏ #Ó+<äT‘êsTT.
3. dü+j·TTø£Ô s¡+>∑ |ü]ÁX¯eT\T: Á|üuTÑÛ ‘·« ` Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>±\ ñeTà&ç j·÷»e÷q´+˝À ñqï |ü]ÁX¯eT\qT
dü+j·TTø£Ô s¡+>∑ |ü]ÁX¯eT\T n+{≤s¡T. ìsê«Vü≤D, ìj·T+Á‘·D\˝À düyT˚ àfi¯q+ ñ+≥T+~. ø=‘·Ô |ü]ÁX¯eT\
kÕú|qü ≈£î á düyT˚ àfi¯q+ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. ñ<ë: Indian Synthetic Rubber Ltd., BPCL, Mahanagar
Gas Ltd. yÓTT<ä˝…’q$.
III. eT÷\<Ûqä |ü]e÷D+ Ä<Ûës¡+>± bÕ]ÁXÊ$Tø£ ìsêàD+

j·T+Á‘ê\T, uÛeÑ Hê\T |ü]ø£sê\ô|’ >∑\ ô|≥Tºã&ç (dæsú ¡ eT÷\<Ûqä +) Ä<Ûës¡+>± |ü]ÁX¯eT*ï 2016˝À
SMED #·≥+ º ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ìs¡«∫+∫+~.
1. ô|<ä› ‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\T (Large Industries) : á |ü]ÁX¯eT\T <˚X+¯ ˝À bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ ≈£î ñ‘Ô̊C≤ìï
ÇkÕÔsTT. kÕ<Ûës¡D+>± sTT$ eT÷\<Ûqä eT]j·TT eTÚ[ø£ edüTeÔ ⁄\qT (j·T+Á‘ê\T, s¡kÕj·THê\T yÓTT<ä˝q’… $)
ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔsTT. 10 ø√≥T¢ ô|’ã&çq ô|≥Tºã&ç ñqï dü+düú\T ô|<ä› |ü]ÁX¯eT>± >∑T]Ô+|üã&É‘êsTT.
2. eT<Ûä´‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\T (Medium Industries) : j·T+Á‘ê\T, uÛeÑ Hê\ô|’ ô|≥Tºã&ç 5 qT+&ç 10
ø√≥T¢ eT<Ûä´ ñqï dü+düº\T eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰≈£î #Ó+<äT‘êsTT. ùdyê s¡+>∑+˝À dü+düú\≈£î dæús¡eT÷\<Ûäq |ü]$T‹
2`5 ø√≥T¢ eT<Û´ä ñ+≥T+~.
3. ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T: 25 \ø£\å T ` 5 ø√≥T¢ eT<Û´ä ô|≥Tºã&ç ñqï dü+dü\ú T ∫qï ‘·sV¡ ‰ü dü+dü\ú T.
ùdyê s¡+>±ìøÏ #Ó+~q dü+dü\ú ≈£î á |ü]$T‹ 10 \ø£\å T ` 2 ø√≥T¢>± ñ+≥T+~.
4. dü÷ø£åà |ü]ÁX¯eT\T : ñ‘êŒ<äø£ dü+düú ô|≥Tºã&ç 25 \ø£\å ø£qï ‘·≈î£ ÿe ñqï|ü&ÉT dü÷ø£àå dü+dü>ú ±
>∑T]Ô+|üã&ÉT‘·T+~. ùdyê s¡+>∑ dü+dü\ú ≈£î á |ü]$T‹ 10 \ø£\å T.
170
IV. dü+dü\ú s¡ø±ìï (Type of Enterprises) Ä<Ûës¡+>± ìsêàD+
1. Áô|y’ {˚ Ÿ *$Tf…&é ` |ü_ø¢ ˘ *$Tf…&é ø£+ô|˙\T : eT÷\<Ûqä +˝À yê{≤\T ÁbÕ‹|ü~ø£q Áô|y’ {˚ Ÿ *$Tf…&,é
|ü_ø¢ ˘ *$Tf…&é nqã&˚ s¬ +&ÉT s¡ø±\ ø£+ô|˙\T uÛ≤s¡‘˝Y À ñHêïsTT. ˇø£ \ø£å s¡÷bÕj·T\T ˝Òø£ ø£+ô|˙\
#·≥+º ìsêΔ]+∫q Á|üø±s¡+ #Ó*+¢ |üã&çq eT÷\<Ûqä + ø£*–q Áô|y’ {˚ Ÿ *$Tf…&é ø£+ô|˙\T. á ø£+ô|˙
düuTÑÛ ´\T 2 qT+&ç 50 es¡≈î£ ñ+&Ü*. yê{≤\T M] eT<Û´ä e÷Á‘·yT˚ ã~© #˚jT· &ÜìøÏ M\T ñ+≥T+~.
ø=+<äsT¡ düãT´\T dü«#·Ã+¤ <ä+>± ˇø£ ãè+<ä+>± @s¡Œ&ç |ü_ø¢ ˘ *$Tf…&é ø£+ô|˙ì @sêŒ≥T #˚kÕÔsT¡ . BìøÏ
Hê´j·Tã<äyΔ TÓ qÆ ñìøÏ ñ+≥T+~. düuTÑÛ ´\ \j·T_*{° |ü]$T‘·+. |ü_ø¢ ˘ *$Tf…&é ø£+ô|˙˝À yê{≤<ës¡T¢
ø£˙dü+ 7>∑Ts¡T ñ+&ç #Ó*+¢ |üã&çq yê{≤ eT÷\<Ûqä + ø£˙dü+ 5 \ø£\å s¡÷bÕj·T\T>± ñ+≥T+~.
V. |ü]ÁX¯eT\ eØZøs£ D¡
|ü]ÁX¯eT\T ÁøÏ+~ $<Û+ä >± eØZø]£ +|üã&É‘êsTT.
1. ÁbÕ<∏ä$Tø£ edüTÔ |ü]ÁX¯eT\T: Á|üø£è‹ qT+&ç \_Û+#˚ edüTÔe⁄\T ÁbÕ<Ûä$Tø£ edüTÔe⁄\T. eékÕj·T+, #˚|ü\
ô|+|üø£+, >∑qT\T, n&Ée⁄\T Á|ü<ÛëqyÓTÆq ÁbÕ<Ûä$Tø£ edüTÔe⁄\T
2. ‘·j÷· Ø |ü]ÁX¯eT\T: j·T+Á‘ê\T, e÷qeX¯øìÔÏ ñ|üj÷Ó –+∫ eTT&ç |ü<ësêΔ\ qT+&ç |üP]Ô>± ‘·j÷· s¡T
#˚j·Tã&çq edüTÔe⁄\qT sTT$ ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔsTT. ÄVü‰s¡ edüTÔe⁄\T, s¡kÕj·THê\T. eÁkÕÔ\T, j·T+Á‘ê\T,
|ü]ø£sê\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd dü+dü\ú T á $uÛ≤>∑+˝À ñ+{≤sTT.
3. ìsêàD+, nekÕú|qü s¡+>∑+: uÛeÑ Hê\T, s√&ÉT,¢ e+‘Óq\T, ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁbÕC…≈î£ \º T, ø±\Te\T yÓTT<ä˝q’…
ìsêàD≤\T ìsêàD s¡+>∑+ <ë«sê »s¡T>∑T‘êsTT. $$<Ûä dü+ã+~Û‘· s¡+>±\˝À ô|≥Tºã&ç neø±XÊ\qT
düèwæ+º #·&+É <ë«sê ìsêàD s¡+>∑+ uÛ≤s¡‘˝Y À ˇø£ Á|ü<ëÛ q n_Ûeè~Δ dü÷∫ø£>± ñ+~. á s¡+>∑+ dü÷\ú
C≤rj·T ñ‘·Œ‹ÔøÏ (GDP) 8 qT+&ç 10 XÊ‘·+ es¡≈î£ düeT≈£Ls¡TdüT+Ô ~.
4. ùdyês¡+>∑+ : Ç{°e* ø±\+˝À ùdyês¡+>∑+ uÛ≤s¡‘Y Ä]úø£ eédü˝ú À ø°\ø£ bÕÁ‘·qT b˛wæk˛Ô+~. á
s¡+>∑+˝À Á|ü<ëÛ q+>± ôVA≥fi¯ófl, |üsê´≥ø£ (Tourism) s¡+>±\T ñHêïsTT.
nekÕú|qü s¡+>∑+ô|’ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ m≈£îÿe>± <äèwæìº øπ +ÁBø£]k˛Ô+~. 2019`20 øπ +Á<ä ã&Ó{® Ÿ˝À
63.2 _*j·TqT\ nyÓT]ø£Hé &Ü\s¡T¢ á s¡+>±ìøÏ øπ {≤sTT+#·ã&Ü¶sTT. 2018˝À 167 <˚XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q
Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î Logistics performance Index (LPI) ˝À uÛ≤s¡‘Y 44e sê´+ø˘‘√ ñ+~. 2018 Agility
Emerging Markets Logistic Index ˝À uÛ≤s¡‘Y s ¬ +&Ée kÕúq+˝À ñ+~.
1. ñ|üj÷Ó –‘· Ä<Ûës¡+>± bÕ]ÁXÊ$Tø£ ìsêàD+ nq>± H˚$T?
..........................................................................................................................................
171
2. ÁbÕ<∏ä$Tø£ |ü]ÁX¯eT, ‘·j·÷Ø |ü]ÁX¯eT, ùdyê s¡+>±\qT ìs¡«∫+#·+&ç.
...........................................................................................................................................
10.3 uÛ≤s¡‘Y˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~Δ <Û√s¡DT\T

bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô dü÷N dü+K´ (IIP) bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ |üìrs¡TqT ‘Ó*j·TCÒùd Á|üe÷D+.
bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~Δ dæ‹ú >∑‘T· *ï sTT~ ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. kÕù|ø£å ÁbÕ<Ûëq´‘·\T Ä<Ûës¡+>± á dü÷N˝À ‘·j÷· Ø
s¡+>±ìøÏ 77.63, >∑qT\≈£î 14.37, $<äT´‘Y s¡+>±ìøÏ 7.99 uÛ≤sê\T>± (Weights) sTTe«ã&çHêsTT.
ñ|üj÷Ó –‘· Ä<Ûës¡+>± ñ‘êŒ<äø£ s¡+>±\ eØZøs£ D¡ qT ≈£L&Ü IIP rdüTø=ì $$<Ûä dü+e‘·‡sê\˝À Äj·÷
s¡+>±\ |üìrs¡TqT ø=\TdüT+Ô ~. 2011`12 Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+>± (Base Year), >∑‘· 7 dü+e‘·‡sê\˝À
nq>± 2012`13 ` 2018`19 eT<Û´ä ô|’ s¬ +&ÉT |ü<‘Δä T· \˝À eè~Δsπ ≥¢qT |ü{øºÏ `£ 10.1 ˝À #·÷|ü&yÉ TÓ +Æ ~.
|ü{øºÏ ˝£ Àì $esê\ Á|üø±s¡+ 2012`13 ` 2014`15 dü+e‘·‡sê\ eT<Û´ä bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝À
eè~Δsπ ≥T 3.3 XÊ‘·+ qT+&ç 4 XÊ‘êìøÏ ô|]– 2015`16˝À 3.4 XÊ‘êìøÏ ‘·–qZ ≥T¢ >∑eTì+|ü>\∑ +.
2016`17˝À 4.6 XÊ‘êìøÏ ô|]–Hê, ‘·sT¡ yê‹ s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À 4.4— 3.6 XÊ‘ê\≈£î ‘·–+Z ~. á
$X‚w¢ Dü ˝Àì 3 s¡+>±\˝À (yÓTìÆ +>¥) >∑qT\ s¡+>∑+ eè~›sπ ≥T 2016`17 Hê{Ï 5.3 XÊ‘·+ qT+&ç 2018`19
˝À 2.9 XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~. 7 dü+e‘·‡sê\˝ÀqT ‘·j÷· Ø s¡+>∑+ eè~Δsπ ≥T ‘·>T∑ ‘Z T· H˚ ñ+~. $<äT´‘Y X¯øÔÏ
s¡+>∑+˝À eè~Δsπ ≥T 2012`13 ` 2014`15 eT<Û´ä ô|]–Hê, ‘·T<ä|]ü nìï dü+e‘·‡sê\˝Àq÷ ‘·–+Z ~.
ñ|üj÷Ó >∑ Ä<Ûë]‘· eØZøs£ D¡ ˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô dü÷N dü+K´ Á|üø±s¡+ nekÕú|qü / ìsêàD
s¡+>∑+ 5.6 XÊ‘·+, 7.5 XÊ‘·+ eè~Δì 2017`18 — 2018`19 dü+e‘·‡sê\˝À kÕ~Û+∫+~. ø±ì 2014`17
eT<Û´ä ‘·>T∑ ‘Z ÷· e∫Ã+~. n~Ûø£ Á|üuTÑÛ ‘·« e´j·T+ á s¡+>±ìøÏ }|ü⁄ì∫Ã+~. ÁbÕ<Û$ä Tø£ edüTÔ s¡+>∑+ 2015`16
es¡≈î£ ô|]– ‘·sT¡ yê‘· ‘·>&Z∑ +É yÓTT<ä˝+’… ~. eT÷\<Ûqä edüTÔ s¡+>∑+˝À eè~Δsπ ≥T dü«\Œ+>± ˝Ò<ë ãTTD≤‘·àø£+>±
2015`16 es¡≈î£ ñ+~. 2017`18 ˝À 4 XÊ‘·+ ô|]– ‹]– 2018`19˝À ‘·–+Z ~. e÷<Û´ä $Tø£ edüTÔ
s¡+>∑+˝À eè~Δsπ ≥T 4`6 XÊ‘·+ eT<Û´ä 2014`15 es¡≈î£ ñ+&ç Áø£eT+>± 2018`19 Hê{ÏøÏ ‘·–+Z ~.
eTìïø£>\∑ $ìjÓ÷>∑edüTÔ s¡+>∑+˝À eè~Δsπ ≥T 2013`14 ` 2017`18 eT<Û´ä 5.7 XÊ‘·+ qT+&ç 0.8
XÊ‘êìøÏ ‘·–Z ‘·<Tä |ü] dü+e‘·‡s¡+˝À >∑D˙j·T+>± 5.5 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. 2015`16˝À eTìïø£˝ìÒ $ìjÓ÷>∑
edüTeÔ ⁄\ eè~Δsπ ≥T 2.7 XÊ‘êìøÏ |ü&bç ˛sTTHê 2017`18 ˝À >∑D˙j·T+>± 10.6 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~.
2018`19 ˝À ≈£L&Ü á s¡+>∑+ 3.9 XÊ‘·+ eè~Δì qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£î+~. á $X‚w¢ Dü yÓTT‘·+Ô uÛ≤s¡‘Y
Ä]úøe£ édü˝ú Àì ã\V”≤q‘·*ï ‘Ó*j·TCÒd÷ü Ô ‹s√>∑eTq <Û√s¡DT*ï dü÷∫k˛Ô+~.
172
|ü{øºÏ `£ 10.1: bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô dü÷N dü+K´˝À s¡+>±\ yê]>± yê]¸ø£ eè~Δsπ ≥T¢
(Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ 2011`12)
s¡+>∑+ uÛ≤s¡+ 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19
>∑qT\T 14.377 -5.3 -0.1 -1.4 4.3 5.3 2.3 2.9
‘·j·÷Ø 77.633 -4.8 3.6 3.9 3.0 4.4 4.6 3.6
$<äT´#·Ã¤øÏÔ 7.994 4.6 6.1 14.8 5.7 5.8 5.4 5.2
kÕ<Ûës¡D dü÷∫ 100 3.3 3.4 4.0 3.4 4.6 4.4 3.6
ñ|üjÓ÷–‘· |üs¡yÓTÆq eØZø£s¡D (Use Based Classification)
ÁbÕ<Ûä$Tø£ edüTÔe⁄\T 34.05 0.5 2.3 3.8 5.0 4.00 3.7 3.5
eT÷\<Ûqä edüTeÔ ⁄\T 8.22 0.4 -3.6 -0.8 2.1 3.2 4.0 2.8
e÷<Ûä´$Tø£ edüTÔe⁄\T 17.22 5.1 4.5 6.2 1.5 3.3 2.3 0.5
nekÕú|qü ìsêàD
edüTÔe⁄\T 12.34 5.4 5.7 5.0 2.8 3.9 5.6 7.5
eTìïø£ >∑\ $ìjÓ÷
edüTÔe⁄\T 12.84 5.0 5.7 4.0 4.2 2.0 0.8 5.5
eTìïø£˝ìÒ $ìjÓ÷>∑
edüTÔe⁄\T 15.33 6.1 3.7 4.1 2.7 7.0 10.6 3.9
Ä<Ûës¡+: Press information Bureau, Ministry of Commerce & Industry, GOI for 2016-17 to 2018-19 (P),
Economic Survey 2018-19, P. 198.
u§>∑TZ, eTT&ç#·eTTs¡T, düVü≤» yêj·TTe⁄, X¯ó~Δ #˚j·Tã&çq ô|Á{À*j·TyéT edüTÔe⁄\T, s¡kÕj·Tìø£

ms¡Te⁄\T, ñ≈£îÿ, dæyÓT+{Ÿ, $<äT´#·Ã¤øÏÔ |ü]ÁX¯eT\˝À |üìrs¡TqT 8 Á|ü<Ûëq |ü]ÁX¯eT\ dü÷N (Index of
Eight Core Industries) ‘Ó*j·TCÒdTü + Ô ~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô dü÷N dü+K´˝À (IIP) á mì$T~ |ü]ÁX¯eT\≈£î
sTTe«ã&çq uÛ≤s¡+ (Weight) 40.3 M{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫ ñeTà&ç dü÷N 2018`19˝À 4 XÊ‘·+ô|s¡T>∑T<ä\qT
#·÷|æk˛Ô+~. 2014`15 ` 2018`19 eT<Û´ä 2015`16 $TqVü‰ nìï dü+e‘·‡sê\˝À ñeTà&ç eè~Δsπ ≥T
4 XÊ‘·+ ô|ã’ &ç ñ+~. Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+‘√ b˛*ùdÔ u§>∑T,Z dæyTÓ +{Ÿ eè~Δsπ ≥T¢ >∑D˙j·T+>± ô|]>±sTT.düV≤ü »
yêj·TTe⁄ ñ‘·Œ‹Ô ãTTD≤‘·àø£ sπ ≥T¢˝À 2016`17 es¡≈î£ ñ+&ç Áø£eT+>± dü«\Œ ô|s¡T>∑T<ä\ qyÓ÷<äT sêã&ç+~.
s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\ eè~Δsπ ≥T¢ dü«\Œ+>± ñ+≥÷ ‘·sT¡ >∑T<ä\ <Û√s¡DìÏ dü÷∫düTHÔ êïsTT. ô|Á{À edüTeÔ ⁄\ ñ
‘·Œ‹Ô ô|s¡T>∑T<ä\ <Û√s¡DT\˝À ñ+≥÷ 2018`19˝À ‘·sT¡ >∑T<ä\qT dü÷∫düT+Ô ~. ñ≈£îÿ ñ‘·Œ‹Ô 2016`17˝À
>∑]wü̃+>± 10.7 XÊ‘·+ ô|]– 2018`19˝À 4.7 XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~. $<äT´#·Ãø¤ ÔÏ s¡+>∑+˝À eè~Δsπ ≥T 14.8
XÊ‘êìøÏ #˚sT¡ ø=ì $X‚w¢ +æ ∫q nìï dü+e‘·‡sê\˝À 5`6 XÊ‘·+>± ñHêïsTT. á $X‚w¢ Dü Ä<Ûës¡+>± ø°\ø£
s¡+>∑+ (Core Sector) uÛ≤s¡‘˝Y À eTØ |ü{wÏ +ü̃ >± ˝Òøb£ ˛sTTHê ã\V”≤q+>± e÷Á‘·+ ˝Ò<ìä #Ó|Œü >∑\+.
173
|ü{øºÏ `£ 10.2: mì$T~ ø°\ø£ (Core) |ü]ÁX¯eT\˝À ñ‘·Œ‹Ô eè~Δsπ ≥T (XÊ‘·+˝À)
s¡+>∑+ uÛ≤s¡+ 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 (P)
u§>∑TZ 10.3335 1.0 8.0 4.8 3.2 2.6 7.4
eTT&ç#·eTTs¡T 8.9833 -0.2 -0.9 -1.4 -2.5 -0.9 -4.1
düVü≤» yêj·TTe⁄ 6.8768 -12.9 -5.3 -4.7 -1.0 2.9 0.8
ô|Á{À edüTÔe⁄\T 28.0376 1.4 0.2 4.9 4.9 4.6 3.1
ms¡Te⁄\T 2.6276 1.5 1.3 7.0 0.2 0.03 0.3
ñ≈£îÿ 17.9166 7.3 5.1 -1.3 10.7 5.6 4.7
dæyÓT+{Ÿ 5.3720 3.7 5.9 4.6 -1.2 6.3 13.3
$<äT´#·Ã¤øÏÔ 19.8530 6.1 14.8 5.7 5.8 5.3 5.2
yÓTT‘·Ô+ MT<ä dü÷N 100.0000 2.6 4.9 3.0 4.8 4.3 4.3
Ä<Ûës¡+: Same as earlier table and Economic survey 2018-19, p.200.
kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ eTT+<äT Á_{°wt bÕ\≈£î\T uÛ≤s¡‘˝Y À |ü]ÁX¯eT*ï n_Ûeè~Δ #˚jT· &ÜìøÏ ø£èwæ #˚jT· ˝Ò<Tä .
Á_{°wt bÕ\q n+‘·yTÓ qÆ |üŒ&ÉT uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ u≤>± yÓqTø£ã&çq eékÕj·T Ä]úø£ eédü>ú ± ‘·j÷· s¬ +’ ~.
eékÕj˚T‘·s¡ s¡+>∑+ #ê˝≤ ∫qï~>±qT ndü+‘·T*‘·yTÓ qÆ ~>±qT $T–*+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝À n‘·´~Ûø£
dü+K´˝À ø±]à≈£î\T >∑èVü≤, ∫ï‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\˝À ìj·T$T+|üã&Ü¶sT¡ . eékÕj·÷<Ûë]‘·yTÓ qÆ ø=ìï |ü]ÁX¯eT\T
e÷Á‘·y˚T n_Ûeè~Δ #˚j·Tã&Ü¶sTT. uÛ≤Ø eT]j·TT eT÷\<Ûäq edüTÔ |ü]ÁX¯eT\T n‹ ‘·≈£îÿe. <˚X¯ $uÛÑ»q
eékÕj·÷<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT\qT <Óã“rdæ+~. kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s+¡ Á|üD≤[ø± s¡#q· <ë«sê e\dü bÕ*‘·
yÓqTø£ã&çq, <√|æ&û #˚jT· ã&çq, ‘·sT¡ >∑T<ä\ #Ó+~q, Ä]úø£ düãÔ ‘› q· T nqTuÛ$Ñ +∫q uÛ÷Ñ kÕ«eT´ ô|‘·+Ô <ëØ
eédüqú T Ä<ÛTä ìø£, X¯øeÔÏ +‘·yTÓ qÆ , >∑‹o\ bÕ]ÁXÊ$Tø£ eédü>ú ± e÷s¡Ãe\dæq nedüs+¡ @s¡Œ&ç+~.
kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘· uÛ≤s¡‘˝Y À bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~ΔøÏ nqT≈£L\yÓTqÆ yê‘êes¡D+ @s¡Œ&ç+~.
1951˝À yÓTT<ä{Ï |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£‘√ ªªn_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø± s¡#q· μμ yÓTT<ä˝+’… ~. Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ 12 |ü+#·es¡¸
Á|üD≤*ø£\qT neT\T |ü]#ês¡T. mH√ï q÷‘·q |ü]ÁX¯eT\T HÓ\ø=\Œã&Ü¶sTT. ø=ìï Áô|y’ {˚ Ÿ |ü]ÁX¯eT\T
C≤rj·T+ #˚jT· ã&Ü¶sTT. 1980 <äXø¯ +£ eT<Û´ä qT+&ç Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T ø±\+˝À nH˚ø£ dü+kÕú|sü y¡ TÓ qÆ
|ü]e÷D≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\T »]>±sTT.
Á|üD≤[ø± ø±\+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~ÛΔ:
1951 qT+&ç uÛ≤s¡‘˝Y À bÕ]ÁX¯$Tø±_Ûeè~Δ sπ ≥T ˇπø $<Û+ä >± ˝Ò<Tä . 1951`65 eT<Û´ä 14
dü+e‘·‡sê\˝À eT÷&ÉT |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\ ø±\+˝À |ü]ÁX¯eT\T 8 XÊ‘·+ dæús¡eè~Δì kÕ~Û+#êsTT.
‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À ndæsú +¡ >± bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~Δsπ ≥T ñqï≥T¢ >∑T]Ô+|üã&ç+~. 1966`68 dü+e‘·‡sê\˝À
düãÔ ‘Δ ˝· À bÕ]ÁX¯$Tø£ eè~Δ ñHêï 1976`77˝À 9.5 XÊ‘·+ eè~Δsπ ≥T kÕ~Û+|üã&ç+~. ‹]– 1979`80˝À
174
eè~Δsπ ≥T ãTTD≤‘·àø£+>± 1.4 XÊ‘êìøÏ |ü&bç ˛sTT+~. 1960 <äXø¯ +£ ˝À ≈£L&Ü yê]¸ø£ eè~Δsπ ≥T 5.5
XÊ‘·+ ñ+&ç 1970 <äXø¯ +£ ˝À 4 XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~.
1980 <äXø¯ +£ ˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ |üìrs¡T yÓTs¡T>∑T |ü&+ç ~. 1980`85 eT<Û´ä bÕ]ÁXÊ$Tø£
eè~Δsπ ≥T eT+<ä–+#·&+É e\q Ä]úø£ eédüú eè~Δsπ ≥T 5.5 XÊ‘·+>± ñ+~. @&Ée Á|üD≤[ø£˝À 1985`90
yê]¸ø£ dü>≥∑ T eè~Δsπ ≥T 8.5 XÊ‘êìøÏ ô|]–Hê 8e Á|üD≤[ø£˝À 7.0 XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~. 9e Á|üD≤[ø£˝À
(1997`2001`02) yê]¸ø£ bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~Δ
sπ ≥T 4.6 XÊ‘êìøÏ ‘·–,Z 10e Á|üD≤[ø£˝À 8.2 |ü{Ïºø£`10.3 : $$<Ûä Á|üD≤[ø£\˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~Δπs≥T¢
XÊ‘êìøÏ |ü⁄+E≈£î+~. Á|üD≤[ø± ø±\+ eè~Δπs≥T¢
11e Á|üD≤[ø£˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~Δ eT÷&Ée |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ 8.2
ndæsú +¡ >± ñqï≥T¢ >∑eTì+#·>\∑ +. 8 XÊ‘·+ ø£qï 1966-67 yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ 0.6
n~Ûø£+>± eè~Δπs≥T ô|]– 2008`09˝À 2.8 1967-68 yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ 1.2
1968-69 yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ 6.7
XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~. 2008˝À Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± Hê\T>∑e Á|üD≤[ø£ 4.4
@s¡Œ&çq Ä]úø£ dü+øå√uÛyÑ T˚ BìøÏ ø±s¡D+. ‹]– ◊<äe Á|üD≤[ø£ 5.9
2009`10˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~Δ ø√\Tø=ì n‘·´~Ûø£ Äs¡e Á|üD≤[ø£ 5.9
kÕú s TT˝À 10 XÊ‘êìøÏ #˚ s ¡ T ≈£ î +~. ø=ìï y˚&Ée Á|üD≤[ø£ 8.5
ˇ&ç<äT&ÉT≈£î*ï ‘·≥Tºø=ì 2010`11˝À 8.2 1990-91 yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ 8.3
XÊ‘êìøÏ #˚s¡T≈£î+~. 11e Á|üD≤[ø£ ø±˝≤ìøÏ 1991-92 yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ 0.6
eè~Δsπ ≥T 7.5 XÊ‘·+. 12e Á|üD≤[ø£˝À nq>± mì$T<äe Á|üD≤[ø£ 7.3
‘=$Tà<äe Á|üD≤[ø£ 6.3
2012`13— 2013`14— 2014`15 eT]j·TT |ü<äe Á|üD≤[ø£ 8.2
2015`16 dü+e‘·‡sê\˝À kÕ~Û+|üã&çq yê]¸ø£ |ü<äø=+&Ée Á|üD≤[ø£ 7.5
eè~Δsπ ≥T¢ es¡Tdü>± 2.7% — 5% — 5.7%— 7.3%. Ä<Ûës¡+: GOI, Hand book of Industrial Statistics
10.4 Á|üD≤[ø± ø±\+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ |ü+<Ûë˝À Á|ü<ëÛ q e÷s¡TŒ\T

Á|üD≤[ø± ø±\+˝À >∑D˙j·TyÓTqÆ e÷s¡TŒ bÕ]ÁXÊ$Tø£ |ü+<Ûë˝À #√≥T #˚dTü ≈£î+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£
ñ‘·Œ‹Ô 5 s¬ ≥T¢ ô|]–+~. Ç+<äTe\q uÛ≤s¡‘Y n‘·´~Ûø£ bÕ]ÁXÊ$Tø£ <˚XÊ\˝À 10e kÕúHêìøÏ #˚sT¡ ≈£î+~.
bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑ ìsêàD+˝À $ìjÓ÷>∑, eT<Û´ä +‘·s,¡ eT÷\<Ûqä edüTeÔ ⁄\≈£î dü+ã+~Û+∫ $düèÔ ‘· yÓ$’ <Û´ä +
@s¡Œ&ç+~. u≤s¡‘Y $<˚X¯ e]Ôø+£ ˝À ô|qTe÷s¡TŒ. #√≥T #˚dTü ≈£î+~. ~>∑TeT‘·T\˝À ‘·j÷· Ø edüTeÔ ⁄\ yê{≤
Áø£eT+>± ‘·–+Z ∫ m>∑TeT‘·T˝À¢ bÕ]ÁXÊ$Tø£ edüTeÔ ⁄\T, eTTK´+>± sTT+»˙]+>¥ edüTeÔ ⁄\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT.
ô|>’ ± kÕ+πø‹ø£, ìs¡«Vü≤D |üsy¡ TÓ qÆ ì|ü⁄D‘·\T m+‘·>±H√ ô|]>±sTT.
Ç+#·T$T+#·T nìï $ìjÓ÷>∑ edüTeÔ ⁄\˝À uÛ≤s¡‘Y dü«j·T+ düeTè~Δì kÕ~Û+#·Tø√>∑*–+~. Á|ü<ëÛ q+>±
eTìïø£>\∑ $ìjÓ÷>∑ edüTeÔ ⁄\ ñ‘·Œ‹Ô lÁ|òTü >∑‹˝À ô|]– 2016`17˝À 6.2 XÊ‘·+ eè~Δsπ ≥TqT qyÓ÷<äT
#˚dTü ø√>∑*–+~. M{Ï eè~Δ sπ ≥T 2020˝À 8.5 XÊ‘·+ ñ+&É>\∑ <äì n+#·Hêy˚jT· ã&ÉT‘·T+~. eT÷\<Ûqä
edüTeÔ ⁄\ ñ‘·Œ‹Ô˝À eè~Δsπ ≥T >∑T]Ô+|ü<–ä q~>± ñ+&ç eTÚ[ø£ |ü]ÁX¯eT\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ô|]–+~. á
esêZìøÏ #Ó+~q |ü]ÁX¯eT\˝À eT÷\<Ûqä + 1959˝À 50 XÊ‘·+ ñ+&É>± es¡eÔ ÷q+˝À 80 XÊ‘êìøÏ
175
ô|]–+~. 2016`17˝À eT÷\<Ûqä edüTÔ s¡+>∑+ m>∑TeT‘·T˝À¢ 10.4 _*j·Tq¢qT düeT≈£L]Ã+~. s¡kÕj·THê\T,
ô|{À¢`s¡kÕj·THê\T M{Ï nqTã+<Ûä |ü]ÁX¯eT\T 1980 <äXø¯ +£ ˝À lÁ|òTü >∑‹˝À $dü]Ô +#êsTT.
uÛ≤s¡‘Y bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûeè~Δ˝À Á|üeTTK+>± ù|s=ÿq<ä–q n+X¯+ >∑D˙j·T+>± Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑+
$düÔ]+#·&É+. C≤rj·T Ä<ëj·T+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ yê{≤˝À 5e e+‘·TqT Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+
düeT≈£Ls¡TdüTÔ+~.
Äs¡T <äXÊu≤›\T ô|ã’ &çq Á|üD≤[ø± ø±\+˝À uÛ≤s¡‘Y |ü{wÏ ºü kÕúsTT˝À bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~Δì kÕ~Û+#·˝øÒ £
b˛sTT+~. Ç+<äT≈£î >∑\ ø=ìï düeTdü´\T ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ñHêïsTT.
1. \øå±´\≈£î kÕ~Û+∫q Á|ü>‹∑ øÏ eT<Û´ä e´‘ê´kÕ\T: eT÷&Ée Á|üD≤[ø£ qT+&ç \øå±´\≈£î kÕ~Û+∫q Á|ü>‹∑ øÏ
eT<Û´ä e´‘ê´kÕ\T ô|s¡T>∑T‘·÷ ñHêïsTT. 6, 7 Á|üD≤[ø£\˝À e÷Á‘·yT˚ bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ ìπs•› ‘· \øå±´\qT
kÕ~+#·>∑*–+~.
2. nekÕú|Hü ê kÂø£sê´\ ø=s¡‘:· Ç+<Ûqä dü+øå√uÛ+Ñ bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~Δô|’ rÁe Á|üu≤Û yêìï #·÷|ædTü +Ô ~.
$<äT´‘Y s¡+>∑+˝À &çe÷+&é ø£qï kÕú|æ‘· kÕeTs¡ú´+ ‘·≈£îÿe. $<äT´‘Y düs¡|òüsê˝À ø=s¡‘· e\q bÕ]ÁXÊ$Tø£
ñ‘êŒ<äø‘£ ,· eT]j·TT kÕeTs¡´ú + ‘·–Z ñ‘êŒ<äø£ sπ ≥T¢ n\Œ kÕúsTTøÏ ~>∑C≤sêsTT. nekÕú|qü kÂø£sê´\˝À
eTs=ø£ Á|ü<ëÛ q $uÛ≤>∑+ s¡yêD≤. uÛ≤s¡‘˝Y À s¡yêD≤ m≈£îÿe Ks¡TÃ‘√ ≈£L&ç eT+<äø=&ç>± ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘·
Á|üuTÑÛ ‘·«+ á düeTdü´qT >∑T]Ô+∫ |ü]cÕÿsêìøÏ ø£èwæ #˚k˛Ô+~.
3. n\Œ ÁXÊ$Tø£ ñ‘êŒ<äø‘£ :· düô|¢Ì ìs¡«Vü≤D, s¡yêD≤`ñ‘êŒ<äø£‘·\T düeTs¡úe+‘·+>± ˝Òø£b˛e&É+ sTT+<äT≈£î
Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤\T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûeè~ΔøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ kÕ+πø‹ø£+>± düeTs¡T˝ú q’… dæã“+~ ø=s¡‘· <˚X+¯ ˝À
ˇø£ düeTdü´.
4. ‘·j÷· Ø s¡+>∑+˝À (Manufacturing Sector) ‘·≈î£ ÿe>± ñqï qeø£\Œq\T, kÕ+πø‹ø£‘\· T : j·T+Á‘ê\
kÕeTs¡´ú +, ñ‘êŒ<äø£ |ü<‘Δä T· \T, bÕ¢ì+>¥ e+{Ï n+XÊ\˝À ø=‘·<Ô Hä êìøÏ neø±XÊ\T ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É&+É .
5. n\ŒkÕúsTT˝À &çe÷+&é: $ìjÓ÷>∑ kÕúsTT, ø=qT>√\T X¯ø,ÔÏ Jeq Á|üe÷D≤\T ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É&+É e\q
bÕ]ÁXÊ$Tø£ edüTeÔ ⁄\ &çe÷+&é ‘·≈î£ ÿe>± ñ+~. n~Ûø£ XÊ‘·+ Á|ü»\T ø=qT>=\T #˚ùd $ìjÓ÷>∑ edüTeÔ ⁄\
ñ‘·Œ‹Ô˝À ô|s¡T>∑T<ä\ sπ ≥T dü«\Œ+>± ñ+~. nsTT‘˚, <Ûìä ø£ esêZ\T ø=qT>√\T #˚ùd $ìjÓ÷>∑ edüTeÔ ⁄\
ñ‘·Œ‹Ô˝À eè~Δsπ ≥T ô|s¡T>∑T‘·÷ ñ+~.
6. eT÷\<Ûqä + ø=s¡‘:· uÛ≤s¡‘˝Y À bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûeè~Δ, rÁeyÓTqÆ eT÷\<Ûqä ø=s¡‘q· T m<äTs=ÿ+{À+~.
Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î, A D B e+{Ï n+‘·sê®rj·T dü+dü\ú ≈£î ãTTD≤\qT #Ó*+¢ #·&ÜìøÏ n~Ûø£ |ü]e÷D+˝À
$<˚X¯ e÷s¡ø£ Á<äe´+ ñ|üj÷Ó –+|üã&ÉT‘√+~. eT÷\<Ûqä ø£\Œq sπ ≥T n\Œ+>± ñ+&É&+É e\q bÕ]ÁXÊ$Tø£
eè~Δsπ ≥T n\Œ+>± ñ+{À+~.
7. eékÕj·T s¡+>∑+ |üìrs¡T ÄXÊ»qø£+>± ˝Òøb£ ˛e&É+: es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄, esê¸uÛ≤e+ e+{Ï Á|üø£è‹
yÓ|’ Øü ‘ê´\ ø±s¡D+>± eékÕj·T s¡+>∑+ |üìrs¡T ÄXÊ»qø£+>± ˝Ò<Tä . á |ü]dæ‹ú eékÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô T,
eTT&ç |ü<ësêΔ\ düô|ô¢’ |’ Á|üu≤Û yêìï #·÷|ædTü +Ô ~. ãTT‘·T|üeHê\ yÓ|’ \üò ´+ Á|ü»\ ø=qT>√\T X¯øìÔÏ , bÕ]ÁXÊ$Tø£
edüTÔe⁄\ &çe÷+&éqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. á dü+øå√uÛ≤ìï sTT{°e* ø±\+˝À dæyÓT+{Ÿ |ü]ÁX¯eT
m<äTs=ÿ+{À+~.
176
8. Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ |ü]ÁX¯eT\ yÓ’|òü˝≤´\T: <Ûsä ¡ $<Ûëq+, ìs¡«Vü≤D ˝ÀbÕ\ e\q mH√ï Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑ dü+dü\ú T
dü+e‘·‡sê\ ‘·sã¡ &ç HêcÕº\˝À ñHêïsTT. kÕe÷õø£ $ø±kÕìøÏ, ø=‘·Ô |ü]ÁX¯eT\ kÕú|qü ≈£î sTT$ $T>∑T\TqT
düèwæ+º #·˝øÒ £ b˛‘·THêïsTT. Á|üuTÑÛ ‘·« KC≤Hêô|’ uÛ≤sêìï ‘·–+Z #·Tø√&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ qT Áb˛‘·‡Væ≤dü÷Ô
ø=ìï Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ dü+dü\ú yê{≤\qT ô|≥Tºã&ç ñ|üd+ü Vü≤s¡D <ë«sê $Áø£sTTk˛Ô+~.
9. bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡T>∑à‘·: bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡T>∑à‘·≈£î ÁøÏ+~ ø±s¡D≤\T eTTKýÓTÆq$. (1) ìs¡«Vü≤D, |ü]ø£sê\T,
ñ‘·Œ‹Ô |ü<äΔ‘·T\T düeTs¡úe+‘·+>± ˝Òø£b˛e&É+— (2) ñ‘êŒ<äø±\ ø=s¡‘· ø±s¡D+>± kÕú|æ‘· ñ‘êŒ<äø£ X¯øÏÔ
|üP]Ô>± $ìjÓ÷–+#·Tø=q˝Òøb£ ˛e&É+ (3) ø±\+ #Ó*+¢ ∫q j·T+Á‘ê\T, |ü]ø£sê\T, ñ‘·Œ‹Ô |ü<‘Δä T· \T— (4)
˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£+ ø±ì ñ‘·Œ‹Ô ‘·sV¡ ‰ü — (5) ñ‘·Œ‹ÔøÏ ‘·>T∑ &çe÷+&é ˝Òøb£ ˛e&É+— (6) edüTÔ $Áø£j÷· ìøÏ e÷¬sÿ{Ï+>¥
kÂø£sê´\T ˝Òø£b˛e&É+‘√ bÕ≥T sTT‘·s¡ düeTdü´\T. dü÷ø£åà, ∫qï, eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ dü+düú\ eT+Á‹‘·« XÊK
Á|üø±s¡+ 2012`13˝À s¡T>∑à‘· dü+dü\ú T 2,22,204 ñ+&É>± 2015`16 Hê{ÏøÏ s¬ {Ï+º |ü⁄ dü+K´˝À 4,86,291
≈£î ô|]>±sTT.
10.6 uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédü˝ú À MSME \ bÕÁ‘·:

2006 nø√ºãs¡T 2e ‘˚B qT+&ç 2006 MSMED ≈£î #·≥º+ ‘·s¡Tyê‘· ∫qï ` eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰
|ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ dü÷ø£åà, ∫qï, eT<Ûä´‘·s¡Vü‰ dü+düú\T>± (MSMEs) ìs¡«∫+|üã&ç+~. Bì Á|üø±s¡+
‘·j·÷Ø ` ùdyê s¡+>∑+˝Àì dü+düú\≈£î Á|ü‘˚´ø£ ô|≥Tºã&ç |ü]$T‘·T\T ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ìs¡ísTT+|üã&Ü¶sTT.
‘·j÷· Ø s¡+>∑+
dü+dü\ú T uÛeÑ Hê\T, j·T+Á‘ê\ô|’ ô|≥Tºã&ç
1. dü÷ø£àå dü+dü\ú T 2.5 \ø£\å s¡÷bÕj·T\ ø£Hêï ‘·≈î£ ÿe
2. ∫qï dü+dü\ú T 2.5 \ø£\å T ô|ã’ &ç 5 ø√≥T¢ ˝À|ü⁄
3. eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ dü+düú\T 5 ø√≥T¢ ô|’ã&ç 10ø√≥¢ ˝À|ü⁄
ùdyê s¡+>∑+
1. dü÷ø£àå dü+dü\ú T 10 \ø£\å ø£qï ‘·≈î£ ÿe
2. ∫qï dü+dü\ú T 10 \ø£\å T ô|ã’ &ç 2 ø√≥¢ ˝À|ü⁄
3. eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ dü+düú\T 2ø√≥T¢ ô|’ã&ç 5 ø√≥¢ ˝À|ü⁄
uÛ≤s¡‘Y˝À MSME \˝À 3 ñ|ü $uÛ≤>±\T ñHêïsTT.
1. n‘·´~Ûø+£ >± Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝Àì kÕ+Á|ü<ëj·T, ≈£î≥T+ã |ü]ÁX¯eT\T
2. ø±\+ #Ó*q¢ kÕ+πø‹ø£‘‘· √ |üì#˚ùd ∫qïèT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T
3. Ä<ÛTä ìø£ ∫qïèT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü dü+dü\ú T. Ç$ kÕ+πø‹ø£ ì|ü⁄D‘·\T ø£*–q eékÕú|≈ü î£ \ j·÷»e÷q´+˝À
ìs¡«Væ≤+|üã&É‘êsTT. á s¡øy£ TÓ qÆ ø=‘·Ô |ü]ÁX¯eT\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T>± kÕ|òyºt s˚ ,Y ãjÓ÷`f…ø±ï\J e+{Ï
dü+dü\ú qT #Ó|Œü e#·TÃ.
177
MSME s¡+>∑+ bÕÁ‘·:
uÛ≤s¡‘Y Ä]úø£ eédüú˝À MSME \T >∑D˙j·TyÓTÆq bÕÁ‘·qT b˛wædüTÔHêïsTT. kÕe÷õø£, Ä]úø£
|ü]es¡Ôq≈£î sTT$ ã\yÓTÆq eT<Ûäés¡TÔ\T (Catalysts). ù|<ä]ø±ìï, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç |ü≥Dº ≤\≈£î
e\dü b˛e&Üìï ‘·–+Z #·&+É , ñbÕ~Û ø£\Œq e+{Ï C≤rj·T \øå±´\qT kÕ~Û+#·&+É ˝À á s¡+>∑+ n‹
Á|ü<ÛëqyÓTÆ+~. Ç$ kÕ+Á|ü<ëj·T kÕ+πø‹ø£ $ìjÓ÷>±ìï yÓTs¡T>∑T|üs¡Tdü÷Ô eékÕú|üø£ düeT‘Í˝≤´ìï
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. dü+|ü<ä |ü+|æD˝° À ndüe÷q‘·*ï ‘·–kZ ÕÔsTT.
ñ<√´>¥ Ä<ÛësY yÓTyÓTTsê+&ÉyéT (UAM) b˛s¡˝º Ÿ˝À ôdô|+º ãs¡T 2015` p˝…’ (12) 2018 eT<Û´ä
qyÓ÷<äT ø±ã&çq MSME\ dü+K´ 48.4 \ø£\å T. nsTT‘˚ NSS 73e sö+&é düe÷#ês¡+ Á|üø±s¡+ <˚X+¯ ˝Àì
yÓTT‘·Ô+ MSME \T 633.88 \ø£\å T. uÛ≤s¡‘Y m>∑TeT‘·T\˝À MSME edüTeÔ ⁄\ yê{≤ ãTTD≤‘·àø£+>± 5.9
XÊ‘·+ 2015`16˝À ñ+~. Áø£eT+>± 2016`17 Hê{ÏøÏ á s¡+>∑+ qT+&ç m>∑TeT‘·T\T 137.1 _*j·THé
&Ü\s¡¢≈£î ô|]>±sTT.
MSME eT+Á‹‘·«XÊK Á|üø±s¡+ 2017˝À á s¡+>∑+˝À 8 ø√≥¢ eT+~øÏ ñbÕ~Û ø£*Œ+#·ã&ç+~.
6000 ≈£î ô|ã’ &çq edüTeÔ ⁄\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚d÷ü Ô á s¡+>∑+ dü÷\ú C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À 8 XÊ‘·+, ‘·j÷· Ø s¡+>∑+
ñ‘·Œ‘·T\Ô ˝À 45 XÊ‘·+, m>∑TeT‘·T\˝À 40 XÊ‘·+ yê{≤\qT ø£*– ñ+~. á $<Û+ä >± MSME s¡+>∑+
dü÷\ú C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ôø,Ï ñ<√´>∑ ø£\Œq≈£î m>∑TeT‘·T\≈£î düV‰ü j·T|ü&‘É √+~. <˚oj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô qT ô|+∫,
$<˚X¯ e÷s¡ø£ Á<äyê´ìï düeT≈£Ls¡Tdü÷Ô, ‘·≈£îÿe ô|≥T≥“&ÉT\‘√ ìs¡«Vü≤D |üs¡yÓTÆq yÓdüT\Tu≤≥T‘√, ~>∑TeT‹
edüTeÔ ⁄\qT dü«\Œ+>± ñ|üj÷Ó –dü÷,Ô ~>∑TeT‹ Á|ü‘êé÷ïj·÷\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚d÷ü Ô MSME \T <˚XÊ_Ûeè~Δ˝À
ø°\ø£ bÕÁ‘·qT b˛wædüTÔHêïsTT. >∑‘· ø=~› dü+e‘·‡sê\T>± uÛ≤s¡‘Y Ä˝À#·q\≈£î, eékÕú|ü≈£î\≈£î Ä$sê“¤e
øπ +Á<ä+>± e÷]+~. >∑‘+· ˝À mqï&É÷ ˝Òì kÕúsTT˝À n+≈£îs¡ |ü]ÁX¯eT\ kÕú|qü Á|üdTü ‘Ô +· ñ+~.
Á>±MTD, ∫qï |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç bı<äT|ü⁄, eékÕú|øü £ ì|ü⁄DT‘·*ï ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T
düMTø£]+|ü>\∑ e⁄. <˚X+¯ ˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\≈£î bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+dü\ú qT MSME \T $πø+ÁBø£]+#·&+É ˝À
Á|üeTTK bÕÁ‘· b˛wædTü +Ô ~. j·T»e÷qT\T ÁXÊ$T≈£î\T eT<Û´ä eT+∫ bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+ã+<Ûë\T ∫qï |ü]ÁX¯eT\˝À
ñ+&É&+É e\q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $yê<ë\T ‘·≈î£ ÿe>± ñ+{≤sTT.
MSME s¡+>∑+ n_Ûeè~ΔøÏ Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´Áø£e÷\T
düT\uÛ‘Ñ s· +¡ yê´bÕsêìï ô|+bı+~+∫ á s¡+>±ìï lÁ|òTü >∑‹˝À n_Ûeè~Δ #˚jT· &ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+
2018˝À $$<Ûä Á|ü<Ûëq ø±s¡´Áø£e÷*ï Á|üø£{Ï+∫+~. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± ˇø£ ø√{Ï s¡÷bÕj·T\T 59
ìeTTcÕ\˝À n+<äCj Ò T· &É+— GST ÁøÏ+<ä qyÓ÷<äT#˚jT· ã&çq dü+dü\ú ≈£î n<äq+>± eTs=ø£ ø√{Ï ãTTD+ô|’
2 XÊ‘·+ e&ûsπ¶ ≥TqT 2018`19— 2019`20 s¬ +&ÉT Ä]úø£ dü+e‘·‡sê\˝À ‘·–+Z #·&+É . Ç+<äT≈£î 975
ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\T øπ {≤sTT+#·ã&Ü¶sTT. á ø±s¡´Áø£e÷ìï neT\T #˚jT· &ÜìøÏ SIDBI øπ +Á<ä dü+dü>ú ± (Nodal
Agency) |üì#˚dTü + Ô ~.
Á|ü<Ûëì ñbÕ~Û ø£\ŒHê ø±s¡´Áø£eT+— dü÷ø£åà, ∫qï |ü]ÁX¯eT\≈£î Á¬ø&ç{Ÿ >±´s¡+{° Á≥dtº |òü+&é—
kÕ+πø‹ø£ kÕeTsêú´ìï ô|+#·&ÜìøÏ Á¬ø&ç{Ÿ *+ø˘&é øπ |æ≥˝Ÿ dü_‡&û |ü<øä∏ +£ — dü÷ø£àå , ∫qï, kÕ+Á|ü<ëj·T
|ü]ÁX¯eT\≈£î |òü+&é |òüsY Ø»qπswüHé |ü<∏äø£+— ø=‘·Ô dü+düú\ @sêŒ≥T≈£î, ñqï dü+düú\ n_Ûeè~ΔøÏ øÏ¢wüºsY
178
&Óe\|tyÓT+{Ÿ ø±s¡´Áø£eT+ e+{Ï mH√ï |ü<∏äø±\qT ø±s¡´Áø£e÷\qT uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. (Ä]úø£
düsπ « 2018`19).
10.7 MSME s¡+>∑+˝À düeTdü´\T

mH√ï neø±XÊ\T ñHêï MSME s¡+>∑+ n•+∫q kÕúsTT˝À n_Ûeè~Δ #Ó+<ä˝<Ò Tä . ô|<ä› |ü]ÁX¯eT\‘√
b˛*ùdÔ M{ÏøÏ mH√ï düeTdü´\T ñHêïsTT. Á|ü<ëÛ q düeTdü´\˝À ø=ìï á øÏ+<ä sTTe«ã&Ü¶sTT.
1) $‘·Ô|üs¡yÓTÆq düeTdü´: 35 XÊ‘·+ dü+dü\ú T $‘·|Ô sü y¡ TÓ qÆ düeTdü´ ø±s¡D+>± eT÷‘·ã&çq≥T¢ nœ\ uÛ≤s¡‘·
∫qï |ü]ÁX¯eT\ ôdq‡dt (1992) ‘Ó*j·TCÒd+æ ~. ìsê«Vü≤D eT÷\<Ûqä + (Working Capital) ø=s¡‘· ∫qï
|ü]ÁX¯eT\≈£î Á|ü<ëÛ q düeTdü´. s√EyêØ Ks¡TÃ\≈£î eTT&ç |ü<ësêΔ\T, j·T+Á‘ê\ ø=qT>√\T≈£î ‘·–q+‘·
eT÷\<Ûäq+ MSME\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ˝Ò<äT. ìs¡«Vü≤D, kÕ+πø‹ø£ HÓ’|ü⁄D´+ >∑\ ÁXÊ$T≈£î\qT
ìj·T$T+#·Tø√e&É+ á dü+dü\ú ≈£î n+‘·>± kÕ<Û´ä |ü&<É Tä .
2) Áø£eTã<äyΔ TÓ qÆ e÷¬sÿ{Ï+>¥ ˝Òøb£ ˛e&É+: MSME dü+dü\ú T ‘·eT ñ‘·Œ‘·T\Ô qT ˝≤uÛkÑ Õ{Ï <Ûsä \¡ ≈£î $Áø£sTT+#·&+É
ø£w‘ºü s· +¡ , Á|üø≥£ q\T, e÷¬sÿ{Ÿ |ü]XÀ<äq\ô|’ sTT$ Ks¡TÃ #˚jT· ˝Òe⁄. ô|<ä› ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\ qT+&ç rÁeb˛{°ì
m<äTs=ÿqe\dæ ñ+≥T+~. e÷¬sÿ{Ï+>¥ düeTdü´\ e\q 14.4 XÊ‘·+ ∫qï |ü]ÁX¯eT\ dü+düú\T
eT÷dæy˚j·Tã&Ü¶sTT.
3) bÕ‘·ã&çq kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+: kÕ+πø‹ø£ $C≤„Hêìï ô|+#·Tø=ì Ä<ÛTä ìø°øs£ D¡ ô|’ <äèwæìº øπ +ÁBø£]+|üe\dæq
nedüs+¡ ∫qï |ü]ÁX¯eT\≈£î m+‘√ ñ+~. ø±ì dü]j·T>∑T düe÷#ês¡+ ‘·≈î£ ÿe>± ñqï+<äTq kÕ+πø‹ø£qT
ô|+#·&ÜìøÏ Á|üD≤[ø£\T ñqï eékÕú|ü≈£î\T eTT+<ä&ÉT>∑T y˚j·T˝Òø£b˛‘·THêïs¡T. Á|ü|ü+Nø£s¡D H˚|ü<∏ä´+˝À
n+~e∫Ãq neø±XÊ\qT ñ|üj÷Ó –+#·&+É ˝À kÕ+πø‹ø£ $C≤„D+ ø=s¡‘· ˇø£ nes√<Û+ä >± ñ+≥T+~.
4) ìs¡T|üj÷Ó >∑ ñ‘êŒ<äø£ kÕeTs¡´ú +: ñ‘êŒ<äø£ kÕeTs¡´ú +˝À n~Ûø£ XÊ‘·+ ìs¡T|üj÷Ó >∑+>±, ñ+&É&+É
uÛ≤s¡‘˝Y Àì ∫qï |ü]s¡Xe¯ T\ \ø£Då ≤\˝À ˇø£{.Ï á ìs¡T|üj÷Ó –‘· 47 qT+&ç 58 XÊ‘·+ es¡≈î£ ñ+≥T+~,
(Ä]úø£ düsπ « 2007).
5) dü]>± ˝Òì ÁbÕC…≈î£ º Á|üD≤[ø£\T: ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\ j·÷»e÷qT\T ˝≤uÛ≤\ n<Û´ä j·THêìøÏ n+‘·>±
ÁbÕ<Ûëq´‘· sTTe«s¡T. dü+dü\ú qT kÕú|+æ #˚ eTT+<äT n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ eékÕú|qü kÂø£sê´\qT, &çe÷+&é
n+XÊ\qT, e÷¬sÿ{Ï+>¥ düeTdü´\qT, eTT&ç |ü<ësêΔ\ n+<äTu≤≥TqT n<Û´ä q+ #˚jT· &É+ >∑T]+∫|ü{+ºÏ #·Tø√s¡T.
ÁbÕC…≈£îº yê+#Û·<ëj·T‘· $X‚¢wüD≈£î, $‘·Ô kÕ+πø‹ø£ yê+#Û·<ëj·T‘·\≈£î n+‘·>± ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çe«s¡T.
6) ÁXÊ$Tø£ ì|ü⁄D‘·: Á>±MTD, ∫qï |ü≥ºD≤\˝À kÕú|æ+#·ã&çq mH√ï ∫qï |ü]ÁX¯eT\≈£î ì|ü⁄DT˝…’q
ÁXÊ$T≈£î\T \_Û+#·s¡T. n~Ûø£ dü+K´˝À ÁXÊ$T≈£î\≈£î j·T+Á‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+
ñ+&É<äT. ‘ê‘êÿ*ø£ ÁbÕ‹|ü~ø£˝À ì|ü⁄DT\ô|’ á |ü]ÁX¯eT\T Ä<Ûës¡|ü&É‘êsTT. HÓ’|ü⁄D´+ >∑\ ÁXÊ$T≈£î\T
á ÁbÕ+‘ê\˝À |üì#˚jT· &ÜìøÏ düTeTTK+>± ñ+&ÉsT¡ . ì|ü⁄DT˝…q’ ÁXÊ$T≈£î\≈£î y˚‘H· ê\T #Ó*+¢ #˚ dæ‹ú ˝ÀqT,
yês¡T ø√s¡Tø=H˚ dü<Tä bÕj·÷\qT ø£*Œ+#˚ dæ‹ú ˝ÀqT ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T ñ+&Ée⁄.
7) Ç‘·s¡ düeTdü´\T: (m) $<äT´‘Y düô|¢Ì ø=s¡‘· (_) düú\ ìs¡íj·T+ düÁø£eT+>± ˝Òø£b˛e&É+ (dæ) ô|<ä› ‘·s¡Vü‰
|ü]ÁX¯eT\ qT+&ç b˛{° (&ç) Áø£eTã<äΔ+>± ˝Òì eTT&ç |ü<ësêΔ\ düô|¢Ì (Ç) ÁXÊ$Tø£ düeTdü´\T (m|òt) kÕ+πø‹ø£
ì|ü⁄D‘·, ìs¡«Vü≤D≤ düeTs¡‘ú \· T n\Œ+>± ñ+&É+.
179
10.8 MSME s¡+>∑+˝À s¡T>∑à‘·
MSME \˝À s¡T>∑à‘·qT ìs¡«∫dü÷Ô ]»sY« u≤´+ø˘ Ä|òt
Ç+&çj÷· 2012˝À ˇø£ Á|üø≥£ qqT C≤Ø #˚d+æ ~. Bì Á|üø±s¡+ 3 uÛ≤s¡‘˝Y À s¡T>∑à‘·˝À ñqï MSME \T
HÓ\\T ˝Òø£ n+‘·øq£ ï m≈£îÿe ø±\+ ˇø£ dü+düú ãTTD|üsy¡ TÓ qÆ nøö+{Ÿ dü+e‘·‡s¡+ s¡T>∑à‘·˝À dü+düú\ dü+K´
@ #Ó*+¢ |ü⁄\T ˝Ò≈î£ +&Ü NPA >± (Non-Performing Asset) ñ+fÒ 2012-13 2, 22, 204
˝Ò<ë Ä dü+düú ìø£s¡ $\Te˝À 50 XÊ‘·+ es¡≈î£ ñ+fÒ ≈£L&Ü
2013-14 4, 68, 399
s¡T>∑à‘·>± u≤$+|üã&ÉT‘·T+~. á ìs¡«#·q+ Ä<Ûës¡+>± s¡T>∑à‘·qT
‘=+<äs¡>± >∑T]Ô+∫ |ü⁄qs¡T<äΔs¡D #·s¡´\qT düø±\+˝À RBI 2014-15 5, 37, 269
rdüT≈£î+≥T+~. 2015-16 4, 86, 291
s¡T>∑à‘· |ü]e÷D+:
2012`2013 qT+&ç 2013`14 eT<Û´ä s¡T>∑à‘·˝À ñqï MSME\ dü+K´ s¬ {Ï+º |ü⁄>± ñqï≥T¢
|ü{øºÏ £ ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. ‘·sT¡ yê‘· dü+e‘·‡s¡+˝À s¡T>∑à‘· dü«\Œ+>± ô|]–+~. 2015`16˝À ≈£L&Ü dü«\Œ+>±
ô|]–+~. yÓTT‘·Ô+ MT<ä #·÷ùdÔ MSME s¡+>∑+˝À s¡T>∑à‘· |ü]e÷D+ Ä+<√fi¯qø£s+¡ >± ñ+~.
s¡T>∑à‘·≈£î ø±s¡D≤\T:
bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡T>∑à‘·≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT (1) ãVæ≤s¡Z‘· (2) n+‘·s¡Z‘· ø±s¡D≤\T>± $uÛÑõkÕÔs¡T.
ãVæ≤s¡‘Z · n+XÊ\T dü+düú Á|üyT˚ j·T+ ˝Ò≈î£ +&Ü ñ+{≤sTT. n+<äTe\q dü+dü≈ú î£ M{Ïô|’ ìj·T+Á‘·D ñ+&É<Tä .
n+‘·s‘Z¡ · ø±s¡D≤\T dü+düú ìs¡«Vü≤q≈£î dü+ã+~Û+∫q$. $‘·+Ô ˝Òøb£ ˛e&É+, ‘·|ü &ÉT ñ‘·Œ‹Ô $<ÛëHê\T,
e÷¬sÿ{Ï+>¥ ˝Òø£b˛e&É+, e´øÏÔ>∑‘· ìs¡«Vü≤q dü]>± ˝Òø£b˛e&É+, ø±]àø£ düeTdü´\T yÓTT<ä˝…’q$ n+‘·s¡Z‘·
ø±s¡D≤\T. HÓ|’ ⁄ü D´+ >∑\ ÁXÊ$T≈£î\T \_Û+∫ø£b˛e&É+, e÷¬sÿ{Ï+>¥ nes√<Ûë\T, ñ‘·Œ‹ÔøÏ n+≥ø±\T,
Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\T, e÷¬sÿ{Ÿ &çe÷+&é, $<äT´‘Y düô|¢Ì˝À ø√‘·\T yÓTT<ä˝…’q$ ãVæ≤s¡Z‘· ø±s¡D≤\T.
3. mì$T~ Á|ü<ëÛ q |ü]ÁX¯eT\ eè~Δsπ ≥T dü÷∫ø£ô|’ dü+Á>∑V≤ü yê´K´ sêj·T+&ç.
..........................................................................................................................................
4. MSME \˝À ñ|üs+¡ >±\T @$?

..........................................................................................................................................
3. RBI ‘Ó*j·TCÒdq
æ MSME\ s¡T>∑à‘· ìs¡«#·Hêìï ‘˚\T|ü+&ç.
..........................................................................................................................................
10.9 kÕsê+X¯+
|ü]ÁX¯eT\T Ä]úø±_Ûeè~Δì ìs¡sí TT+#·&+É ˝À Á|ü<ëÛ q bÕÁ‘·qT b˛wækÕÔsTT. >∑‘· 7 dü+e‘·‡sê\ bÕ]ÁXÊ$Tø£
ñ‘·Œ‹Ô dü÷∫ø£\T uÛ≤s¡‘Y Ä]úø£ eédü˝ú À ã\V”≤q‘·\qT ‘Ó*j·TCÒd÷ü Ô @s¡Œ&ÉqTqï ‹s√>∑eTq <Û√s¡D\qT
dü÷∫düTHÔ êïsTT. mì$T~ Á|ü<ëÛ q |ü]ÁX¯eT\ dü÷∫ø£ Á|ü<ëÛ q |ü]ÁX¯eT\T X¯øeÔÏ +‘·+>± ˝Òøb£ ˛sTTHê ã\V”≤q+
180
ø±e⁄ nì yÓ\&¢ dç Tü +Ô ~. yê´bÕs¡ yê‘êes¡D≤ìï yÓTs¡T>∑T |üs#¡ &· ÜìøÏ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2014 qT+&ç |ü]ÁX¯eT\≈£î
e]Ô+#˚ mH√ï dü+düÿs¡D\qT neT\T #˚k˛Ô+~. yê´bÕs¡ ìs¡«Vü≤DqT düT\uÛ‘Ñ s· +¡ #˚jT· &ÜìøÏ neT\T˝À ñqï
ìã+<Ûqä \qT ùV≤‘·Tã<ä+Δ #˚dæ düs∞¡ ø£è‘·+ #˚jT· &ÜìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT sTTk˛Ô+~. düeTs¡eú +‘·eT>∑T bÕ\q ø√dü+
◊.{Ï.ì Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. MSME s¡+>∑+˝À s¡T>∑à‘· n+<√fi¯qø£s+¡ >± ñ+~. |üs|¡ ‹ü kÂø£sê´\qT ô|+#·&+É ,
kÕ+πø‹ø£‘q· T Ä<ÛTä ìø°øs£ D¡ #˚jT· &É+, yê´bÕs¡ ìs¡«Vü≤DqT düT\uÛ‘Ñ s· +¡ #˚jT· &É+, e÷¬sÿ{Ÿ\qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ
‘˚e&É+ e+{Ï #·s´¡ \ <ë«sê Á|üuTÑÛ ‘·«+ MSME s¡+>±ìøÏ eT<ä‘› T· qT Çk˛Ô+~.

1. Á|ü<Ûëq |ü]ÁX¯eT\T: uÛ≤Ø Ç+»˙]+>¥ j·T+Á‘· ìsêàD+ yÓTT<ä˝…’q eT÷\<Ûäq edüTÔe⁄\qT Ç$
ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔsTT. j·T+Á‘· |ü]ø£sê\T, j·T+Á‘ê\T, ø£sêà>±s¡, ìsêàD |ü]ø£sê\T, ìsêàD s¡+>∑+,
>∑qT\≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ |ü]ø£sê\T, $<äT´‘Y kÕe÷Á–, eÁdüÔ |ü]ÁX¯eT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ j·T+Á‘ê\T yÓTT<ä˝q’… $
á |ü]ÁX¯eT\#˚ ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· ã&É‘êsTT. $ìjÓ÷>∑ edüTeÔ ⁄\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· T |ü]ÁX¯eT\qT $ìjÓ÷>∑
edüTÔ |ü]ÁX¯eT\T n+{≤s¡T. ÄVü‰s¡ edüTÔe⁄\T, ùdø˘ #˚j·Tã&çq edüTÔe⁄\T, ekÕÔsTT, ‘√fi¯fl
ñ‘·Œ‘·T\Ô T, bÕ˙j·÷\T, yÓ÷{≤s¡T yêVü≤Hê\T, m\Áø±ºìø˘ edüTeÔ ⁄\T á |ü]ÁX¯eT\ <ë«sê ñ‘·Œ‹Ô
#˚jT· ã&É‘êsTT. n+‹eT+>± edüTeÔ ⁄\qT ‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+˝À ñ|üj÷Ó –+|üã&ÉT ñ‘êŒ<äø£ edüTeÔ ⁄qT
e÷<Ûä´$Tø£ edüTÔe⁄ n+{≤s¡T. s¡ã“s¡T, s¡kÕj·THê\T, |æ+>±D°, eÁkÕÔ\T, »q|üHês¡ yÓTT<ä˝…’q$
e÷<Ûä´$Tø£ edüTÔ |ü]ÁX¯eT\T.
2. ÁbÕ<Ûä$Tø£ edüTÔ |ü]ÁX¯eT: ÁbÕ<∏ä$Tø£ edüTÔe⁄\T Á|üø£è‹ qT+&ç \_ÛkÕÔsTT. M{Ï düVü‰j·T+‘√ ÁbÕ<∏ä$Tø£
|ü]ÁX¯eT\T edüTeÔ ⁄\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔsTT. eékÕj·T+, n&Ée⁄\T, >∑qT\ ‘·e«ø£+, #˚|\ü ô|+|üø+£
yÓTT<ä˝…’q$ ÁbÕ<∏ä$Tø£ edüTÔ |ü]ÁX¯eT\T. ‘·j÷· Ø |ü]ÁX¯eT: j·T+Á‘ê\T, ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ düVü‰j·T+‘√
eTT&ç |ü<ësêΔ\qT n+‹eT edüTÔe⁄\T>± sTT$ e÷s¡TÃ‘êsTT. ÄVü‰s¡ edüTÔe⁄\T, s¡kÕj·THê\T,
eÁkÕÔ\T, j·T+Á‘ê\T, |ü]ø£sê\T yÓTT<ä˝q’… $. Ç+<äT≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T. ùdyês¡+>∑+: ôVA≥˝Ÿ |ü]ÁX¯eT,
|üsê´≥ø£ |ü]ÁX¯eT yÓTT<ä˝…’q$ á $uÛ≤>∑+˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq$.
3. u§>∑TZ, eTT&ç #·eTTs¡T, düVü≤» yêj·TTe⁄, ô|Á{À`]ô|ò’qØ edüTÔe⁄\T, s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T, ñ≈£îÿ,
dæyTÓ +{Ÿ, $<äT´#·Ãø¤ ÔÏ |ü]ÁX¯eT\˝À |üìrs¡TqT 8 Á|ü<ëÛ q edüTeÔ ⁄\ dü÷N ø=\TdüT+Ô ~. á 8 Á|ü<ëq
edüTeÔ ⁄\≈£î bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô dü÷∫ø£˝À 40.3 XÊ‘·+ uÛ≤s¡+ sTTe«ã&ç+~. 2018`19˝À á
mì$T~ Á|ü<ëÛ q |ü]ÁX¯eT\ ñeTà&ç eè~Δsπ ≥T 4.3 XÊ‘·+>± qyÓ÷<äT ø±ã&ç+~. á |ü]ÁX¯eT\
eè~Δsπ ≥T 2015`16 $TqVü‰ 2014`15 ` 2018`19 eT<Û´ä nìï dü+e‘·‡sê\˝ÀqT 4 XÊ‘·+
ô|ã’ &ç ñ+~.
4. uÛ≤s¡‘˝Y À MSME \T 3 ñ|üs+¡ >±\qT ø£*– ñHêïsTT. 1) n‘·´~Ûø+£ >± Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝Àì
kÕ+Á|ü<ëj·T, ≈£î≥T+ã |ü]ÁX¯eT\T, 2) ø±\+ #Ó*q¢ kÕ+πø‹ø£‘‘· √ |üì#ù̊d ∫qïèT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T,
3) Ä<ÛTä ìø£ ∫qï, eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T. Ç$ kÕ+πø‹ø£ ì|ü⁄DT‘· ø£*–q eékÕú|≈ü î£ \#˚
ìs¡«Væ≤+|üã&É‘êsTT. kÕ|òyºt s˚ ,Y ãjÓ÷`f…ø±ï\J yÓTT<ä˝q’… dü+dü\ú T á $uÛ≤>±ìøÏ #Ó+~q$.
181
5. MSME \ s¡T>∑à‘·qT ìs¡«∫dü÷Ô 2012˝À ]»sY« u≤´+≈£î ˇø£ Á|üø≥£ qqT C≤Ø #˚d+æ ~. Bì
Á|üø±s¡+ ˇø£ dü+düú ãTTD|üsy¡ TÓ qÆ nøö+{Ÿ˝À 3 HÓ\\T ˝Òø£ n+‘·øH£ êï m≈£îÿe ø±\+ @ #Ó*+¢ |ü⁄\T
˝Ò≈î£ +&Ü NPA (Non-Payment Account) >± ñ+fÒ Ä dü+düú s¡T>∑à‘·˝À ñqï≥T¢. n<˚$<Û+ä >±
yÓTT‘·Ô+ qcÕº\T dü+düú ìø£s¡ $\Te˝À 50 XÊ‘·+ es¡≈£î ñ+fÒ s¡T>∑à‘·>± uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·T+~.

1. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü]ÁX¯eT\ ìsêàD≤ìï $e]+#·+&ç.
2. 8 Á|ü<ëq |ü]ÁX¯eT\ dü÷∫ø£˝Àì <Û√s¡DT\qT $X‚w¢ +æ #·+&ç.
3. uÛ≤s¡‘Y Ä]úø£ eédüú˝À MSME \ bÕÁ‘·qT $X¯Bø£]+#·+&ç.
4. MSME \ q÷‘·q eØZøs£ D¡ @ $<Û+ä >± ñ+~?
1. bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô dü÷∫ø£ (IIP) ˝Àì <Û√s¡DT\qT $X‚w¢ +æ #·+&ç.
2. uÛ≤s¡rj·T |ü]ÁX¯eT\T m<äTs=ÿ+≥Tqï Á|ü<ëÛ q düeTdü´\qT $e]+#·+&ç.
3. MSME \ s¡T>∑à‘· |ü]e÷D≤ìï, s¡T>∑à‘·≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
4. MSME m<äTs=ÿ+≥Tqï Á|ü<ëÛ q düeTdü´\qT ù|s=ÿq+&ç.
1. 2018`19˝À nekÕú|qü , ìsêàD edüTeÔ ⁄\ dü÷∫ø£ Á|üø±s¡+ yê]¸ø£ eè~Δsπ ≥T ......
m) 3.2% _) 5.6% dæ) 7.5% &ç) @B ø±<äT.
2. uÛeÑ Hê\T, j·T+Á‘ê\ s¡÷|ü+˝À ∫qï |ü]ÁX¯eT\ (MSME) ô|≥Tºã&çøÏ |ü]$T‹ ............
m) 25 \ø£\å ô|ã’ &ç 5 ø√≥¢ ˝À|ü⁄ _) 25 \ø£\å ˝À|ü⁄
dæ) 10 \ø£\å ˝À|ü⁄ &ç) @B ø±<äT
düe÷<ÛëHê\T: 1) m 2) m
B. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. &É÷sTT+>¥ _õHÓdt 2019 Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘Y sê´+ø˘ .
2. ìsêàD, nekÕú|üq s¡+>∑+ dü÷ú\ C≤rj·T ñ‘·Œ‹ÔøÏ (GDP) XÊ‘·+
n+<äCÒdüTÔ+~.
düe÷<ÛëHê\T: 1) 23— 2) 8 qT+&ç 10
182
C. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
m) MSME s¡+>∑+ dü÷\ú C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô yê{≤ i) 77.63%
_) Á|ü<ëq |ü]ÁX¯eT ii) 8%
dæ) ‘·j·÷Ø s¡+>∑|ü⁄ uÛ≤s¡+ iii) ñ≈£îÿ |ü]ÁX¯eT
&ç) 11e Á|üD≤[ø£˝À eè~Δsπ ≥T iv) 7.5%
düe÷<ÛëHê\T: m) ii _) iii dæ) i &ç) iv

10.12 |ü<øä √X¯+
1. ∫qï |ü]ÁX¯eT : 25 \ø£\å T ` 5ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\T ô|≥Tºã&ç>± ñqï ‘·j÷· Ø dü+dü.ú ùdyê s¡+>∑
dü+düú nsTT‘˚ 10 \ø£\å T ` 2 ø£≥¢ s¡÷bÕj·T\ ô|≥Tºã&ç ñqï dü+dü.ú
2. bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ : eTT&ç |ü<ësêΔ\qT ‘·j÷· Ø edüTeÔ ⁄\T>± s¡÷bı+~+#·T Á|üÁøÏjT· kÕeTsêú´ìï ˇø£
<˚X+¯ ˝À |ü{wÏ +ü̃ >± ô|+#·&+É .
3. MSME #·≥+ º 2006 : á #·≥º+ Á|üø±s¡+ ∫qï, eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ s¡+>±\T dü÷ø£åà+, ∫qï, eT<Ûä´‘·s¡Vü‰
dü+dü\ú T>± (MSMEs) ìs¡«∫+|üã&Ü¶sTT.
4. e÷<Ûä´$Tø£ |ü]ÁX¯eT\T : |üP]Ô>± ‘·j÷· s¡T #˚jT· ã&çq edüTeÔ ⁄\ ñ‘·Œ‹ÔøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ ñ‘êŒ<äø£
edüTÔe⁄ e÷<Ûä´$Tø£ edüTÔe⁄. ñ<ë: s¡kÕj·THê\T, »q|üHês¡, s¡ã“s¡T e+{Ï |ü]ÁX¯eT\T
10.13 dü+Á|ü~+|ü⁄ |ü⁄düøÔ ±\T
1. Ruddar Dutt & KPM Sundaram: Indian Economy, S. Chand & Company, New Delhi.
2. S. Kishan Rao & Prabhapanth: Telangana-Indian Economies Environment & Develop-
ment issues, NAD, 2015, Hyderabad.
3. Economic Survey (2018-19): Ministry of Finance, GOI, New Delhi.
183
uÛ≤>∑+-11: bÕ]ÁXÊ$Tø£ rsêàHê\T, Ä]úø£ $<ÛëHê\T
$wüjT· Áø£eT+
11.0 \øå±´\T
11.1 |ü]#·j·T+
11.2 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq ÁbÕ<∏ä$Tø£ \ø£åD≤\T
11.3 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ 1948
11.5 q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ 1991
11.6 $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ (FEMA)
11.7 ø±+|æ{°wüHé ø£MTwüHé Ä|òt Ç+&çj·÷
11.8 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üdü+Vü≤s¡D
11.9 kÕsê+X¯+
11.12 |ü<øä √X¯+
11.13 ñ|üjT· Tø£Ô Á>∑+<∏ë\T
11.0 \øå±´\T
Ä]úø±_Ûeè~Δ Á|üÁøÏj·T˝À |ü]ÁX¯eT\T n‹ eTTKýÓTÆq bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤kÕÔsTT. bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D+
dü‘Œ· *¤ ‘ê\qT Çe«&É+ ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ˇø£ düŒwüyº TÓ qÆ Bs¡øÈ ±*ø£yTÓ qÆ bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ nqTdü]+#ê*.
bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ nH˚~ ˇø£ <˚X+¯ jÓTTø£ÿ Ä]úø£ n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&ÉTqT. eTTK´+>± uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ e+{Ï
n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï Ä]úø£ eédüú\ $wüj·T+˝À, kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq yÓ+≥H˚ <˚X¯+˝À y˚>∑+>±
bÕ]ÁXÊMTø°ø£s¡DqT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ #·Ts¡T¬ø’q bÕÁ‘·qT b˛wæ+∫+~. @ <˚X¯+˝ÀHÓ’Hê
bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ dæsú +¡ >± ñ+&É<Tä , ndæsú +¡ >±q÷ ñ+&É<Tä . e÷s¡T‘·Tqï |ü]dæ‘ú T· \T, nedüsê\T
eT]j·TT n_Ûeè~Δ #Ó+<ä>\∑ neø±XÊ*ï ã{Ïº bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ düe]+#·ã&ÉT‘·T+~, Ä<ÛTä ˙ø£]+#·
ã&ÉT‘·T+~. eTq<˚X+¯ ˝À kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ eTT+<äT Á_{°wßü yês¡T bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHêìï ‘·eT Á|üj÷Ó »Hê\qT
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ s¡÷bı+~+#ês¡T. bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~Δ˝À kÕ~Û+#·e\dæq \øå±´\qT ‘Ó*|æ, á \øå±´\qT
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ rdüTø√yê*‡q #·s¡´\qT dü÷∫+#˚<˚ bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+. bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq
rsêàq+ á $<Û+ä >± Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ ≥˚ T s¡+>±\T #˚jT· e\dæq ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT n~Ûø±]ø£+>± dü÷∫düT+Ô ~.
184
á uÛ≤>∑+ #·~$q ‘·sT¡ yê‘· MTs¡T :
● bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ jÓTTø£ÿ ns¡ú+, \ø£åD≤\T eT]j·TT ÁbÕeTTK´‘·qT ‘Ó\TdüTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
● kÕ«+‘·+Á‘ê´q+‘·s+¡ $$<Ûä bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàHê\qT $e]+#·>\∑ >∑T‘ês¡T.
● $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ ìj·T+Á‘·D #·≥+º qT+&ç $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ ìs¡«Vü≤D #·{≤ºìøÏ e÷s¡TŒ≈£î >∑\
ø±s¡D≤\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T. eT]j·TT
● uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ø±+|æ{w° Hü é ø£MTwüHé Ä|òt Ç+&çj÷· , eT]j·TT ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D >∑T]+∫
‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
11.1 |ü]#·j·T+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~ΔøÏ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ nH˚ø£ #·s¡´\qT #˚|ü{Ïº+~. ìπsΔ•+∫q
\øå±´\qT #˚sT¡ ≥≈£î, $»j·T kÕ<Ûqä ≈£î nH˚ø£ Á|üD≤[ø±ã<äy› TÓ qÆ eP´Vü‰\qT ne\+_Û+#·&+É »s¡T>∑T‘·Tqï~.
<˚X¯ |ü]dæ‘ú T· \qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì dü«\Œ, Bs¡øÈ ±*ø£ \øå±´\qT s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
eTq<˚X¯+˝À >∑&ç∫q 73 dü+e‘·‡sê\˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝À nH˚ø£ e÷s¡TŒ\T dü+uÛÑ$+#êsTT.
bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~ΔøÏ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq eP´Vü‰\T neT\T|ü]#ês¡T. n+<äT˝À Á|ü<Ûëq+>± Á|üD≤[ø±ø±\+˝À
eqs¡T\ øπ {≤sTT+|ü⁄, bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHê\ s¡÷|üø\£ Œq Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ $. Á|ü|+ü Nø£sD¡ H˚|<ü ´ä∏ +˝À Á|ü|+ü #·
<˚XÊ\ Ä]Δø£ eédüú\‘√ bÕ≥T eTq<˚X¯ Ä]Δø£ eédüú˝Àq÷ e÷s¡TŒ\T nìyês¡ýÓTÆq$. n+<äTe\q
|ü]ÁX¯eT\ $wüjT· +˝À q÷‘·q $<ÛëHê\T ne\+_+#ês¡T. yê{Ï˝À eTTK´+>± düs∞¡ ø£è‘· bÕ]ÁXÊ$Tø£
rsêàq+ ˇø£{,Ï 1991 q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+˝À á $wüjT· + >√#·]düT+Ô ~. dü‘«· s¡ Ä]Δø±_Ûeè~ΔøÏ
Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\ Á|üy˚Tj·T+ m+‘· nedüs¡yÓ÷, Áô|’y˚≥T s¡+>∑+ dü+düú\ Á|üy˚Tj·T+ ≈£L&Ü n+‘˚
nedüs¡+. eqs¡T\ düMTø£s¡D y˚>∑e+‘·yÓTÆq n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. n+<äTe\¢ Á|üuÛÑT‘·«+ eT]j·TT
Áô|y’ ≥˚ T s¡+>±\T ø£*dæ |üì #˚dqæ ≥¢sTT‘˚ bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~Δ y˚>e∑ +‘·+ ne⁄‘·T+~. eTq<˚X+¯ ˝À 1991˝À
Ä]Δø£ dü+düÿs¡D\T Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. á dü+düÿs¡D\ |òü*‘·+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä]Δø£ eédüú˝À $<Ûëq|üs¡yÓTÆq
|ü\Te÷s¡TŒ\T #√≥T #˚düT≈£îHêïsTT. Á|ü|ü+#·kÕúsTT˝À <˚X¯ oÁ|òüT‘·s¡ Ä]Δø±_Ûeè~Δ kÕ<Ûäq ~X¯>± Á|üuÛÑT‘·«+
düs∞¡ ø£sD¡ , Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ , Á|ü|+ü Nø£sD¡ (LPG) $<ÛëHêìï neT\T#˚d+æ ~. n+‘·sê®rj·T es¡øÔ +£ ˝À Á|üuTÑÛ ‘·«
ìj·T+Á‘·D\ ‘=\–+|ü⁄qT düs∞¡ ø£sD¡ ‘Ó*|æ‘,˚ Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑ dü+dü˝ú À¢ ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D\‘√ u≤≥T
Ä]Δø£ eédüú˝À nH˚ø£ s¡+>±˝À¢ Áô|’y˚≥T s¡+>±ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&Üìï Áô|’y˚{°ø£s¡D ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. Ç+ø±
Á|ü|+ü #·<X˚ Ê\ Ä]Δø£ eédü\ú qT @ø°øè£ ‘·+ #˚jT· &Üìï Á|ü|+ü Nø£sD¡ $e]düT+Ô ~. á uÛ≤>∑+˝À $$<Ûä
bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàHê\qT, Ä]Δø£ $<ÛëHê\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
11.2 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq ÁbÕ<∏$ä Tø£ \ø£Då ≤\T

eTq <˚X¯+˝À dü‘·«s¡ bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~ΔøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ <˚X¯ |ü]dæú‘·T\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì dü«\Œ,
Bs¡øÈ ±*ø£ \øå±´\qT s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. <˚X¯ Ä]Δø£ eédüú dü«j·T+ b˛wüø+£ nyê«\+fÒ Ä
<˚X+¯ ˝À >∑\ eqs¡T\qT düÁø£eT+>± $ìjÓ÷–+∫ nìï s¡+>±\qT n_Ûeè~Δ |üs#¡ e· \dæ ñ+≥T+~. kÕ«\+ãq,
dü«j·T+ düeTè~Δ, Ä]Δø£ Á|üD≤[ø£ eTTU≤´+XÊ\T>± @sêŒ≥T #˚dTü ø=ì ø±˝≤qT>∑TD+>± nedüsy¡ TÓ qÆ n_Ûeè~Δ
185
sπ ≥TqT kÕ~Û+#·T≥≈£î Ä<ÛTä ìø£ Ä]Δø£ eédü\ú T ìs¡+‘·s+¡ ø£èwæ #˚d÷ü Ô ñ+&Ü*. M{Ï˝À bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~Δ
n~«ryÓTqÆ bÕÁ‘·qT ø£*– ñ+~. dü‘«· s¡ bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ ≈£î $<˚o eT÷\<Ûqä +, ñ<ä´$T‘·«+ n‘·´+‘·
ÄeX¯´ø£+ nì Á|üuTÑÛ ‘·«+ uÛ≤$+∫+~. <˚oj·T Ä]Δø£ eédüqú T |ü{wÏ +ºü >± #·÷düT≈£îH˚≥+<äT≈£î >±qT $<˚o
eT÷\<Ûäq+ô|’ ìj·T+Á‘·D\T, ìã+<Ûäq\T ñ+{≤sTT. $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\˙ï |ü]ÁX¯eT\ j·÷»e÷q´+
uÛ≤s¡rj·TT\ Vü≤dü>Ô ‘∑ y· TÓ Æ ñ+&Ü\˙ Á|üuTÑÛ ‘·«+ uÛ≤$+∫+~. bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~ΔøÏ $$<Ûä |ü]ÁX¯eT\ ìsê«Vü≤≈£î\T,
ÁXÊ$T≈£î\ eT<Û´ä dü‘‡· +ã+<Ûë\T+&Ü\˙ Á|üuTÑÛ ‘·«+ uÛ≤$+∫+~. ø±]à≈£î\≈£î eT+∫|üì, |ü]dæ‘ú T· \T, düeTT∫‘·
y˚‘·Hê\≈£î dü+ã+~Û+∫ ˇø£ $<ÛëHêìï Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ XÊ+‹ HÓ\ø=\Œ&É+˝À
ªªj·÷»e÷q´+˝À ø±]àø£ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ düVü‰j·Tø±]>± ñ+&É>∑\<äì á $<Ûëq+ ù|s=ÿ+~. eTq<˚X¯
bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+˝À Ä]Δø£ $<Ûëq+, Á<äe´ $<Ûëq+, düT+ø£+ $<Ûëq+ eT]j·TT ø±]àø£ $<Ûëq+ e+{Ï
C≤rj·T kÕe÷õø£ Ä]Δø£ $<ÛëHê\THêïsTT. Á<äe´ $<Ûëq+˝À |üqTï sêã&ç eT]j·TT |üHï˚ ‘·s¡ sêã&ç, $$<Ûä
n_Ûeè~Δ eT]j·TT n_Ûeè~Δ #Ó+<äì |üqT\ô|’ e´j·T+ ø√dü+ <˚o eT]j·TT $<˚M dü+dü\ú qT+&ç Á|üuTÑÛ ‘ê«\T
s¡TD≤\T rdüTø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. {≤]|òt $<Ûëq+ ~>∑TeT‘·T\T eT]j·TT m>∑TeT‘·T\ edüTÔe⁄\ô|’ yπ̊s«s¡T
πs≥¢ e<ä› düT+ø±\qT $~ÛdüTÔ+~ eT]j·TT ‘·<ë«sê yêDÏ»´ Á|üyêVü‰\qT ìs¡T‘ê‡Vü≤|üs¡TdüTÔ+~ ˝Ò<ë
Áb˛‘·‡Væ≤düT+Ô ~. ø±]àø£ $<Ûëq+˝À uÛ≤>∑+>± ìj·÷eTø£+, •ø£qå , y˚‘H· ê\T, |ü<Mä $s¡eTD, bÕ]ÁXÊ$Tø£
dü+ã+<Ûë\T yÓTT<ä˝q’… yê{Ïô|’ ø±]àø£ #·{≤º\qT s¡÷|üø\£ Œq#˚dæ neT\T#˚dTü +Ô ~. Ç+ø± Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑
uÛÑ$wü´‘·TÔ, Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚≥T s¡+>±\ kÕù|ø£å bÕÁ‘·, $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T, $<˚o kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+
e+{Ï n+XÊ\T ≈£L&Ü eTq<˚X¯ bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+˝À uÛ≤>∑+>± ñHêïsTT. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHêìï 1948 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq s¡÷|ü+˝À Á|üø{£ +Ï ∫+~.
Ä]Δø£ eédüú˝À Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+ eT]j·TT Áô|’y˚≥T s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ kÕù|ø£å bÕÁ‘· m\¢|ü&É÷ ˇπø˝≤
ñ+&É<Tä . n$ ø±\Áø£yT˚ D≤ e÷s¡T‘êsTT. Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ ≥˚ T s¡+>±\T ø£*dæ |üì#˚dqæ ≥¢sTT‘˚ bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~Δ
y˚>e∑ +‘·+ ne⁄‘·T+~. Bìì <äèwæ˝º À ñ+#·T≈£îì uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ $TÁX¯eT Ä]Δø£ eédüqú T m+#·T≈£î+~. n+<äTe\¢
Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚≥T s¡+>±\≈£î Ä]Δø£ Á|üD≤[ø£ ÁbÕs¡+uÛÑ <äX¯˝À ˇπø ÁbÕeTTK´‘· Çe«ã&ç+~. Á|üuÛÑT‘·«+,
Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑ eè~Δ eT]j·TT $düsÔ D¡ ô|’ Á|ü‘´˚ ø£ <äèwæº ô|{Ï+º ~. |ò*ü ‘·+>± Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑+ y˚>+∑ >± $dü]Ô +∫+~.
Ä]Δø£ eédü≈ú î£ ã\yÓTqÆ bÕ]ÁXÊ$Tø£ kÕúesêìï n+~+#˚ |üì Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>±ìøÏ n|üŒ–+#·ã&ç+~.
11.3 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ ` 1948

uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ ‘·«]‘· bÕ]ÁXÊMTø£s¡D≈£î 1948 dü+e‘·‡s¡+ @Á|æ˝Ÿ 6e
‘˚Bq düeTÁ>∑, Áø£eTã<äy› TÓ qÆ , yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàHêìï Á|üø{£ +Ï ∫+~. á bÕ]ÁXÊ$Tø£
rsêàq+ uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ $TÁX¯eT Ä]Δø£ eédüú nedüse¡ TT+<äì >∑T]Ô+∫+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ y˚>+∑ >±
n_Ûeè~Δ #Ó+<ä{≤ìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ ≥˚ T s¡+>±\T s¬ +&É÷ |üsd¡ Œü s¡ düV≤ü ø±s¡+‘√ |üì#˚jT· e\dæq ÄeX¯´ø£‘≈· î£
ÁbÕ<Ûëq´‘· ì∫Ã+~.
\øå±´\T
1. Ä]Δø£ eédü˝ú Àì Á|üC≤˙ø£+ n+‘·{øÏ ° düe÷Hêeø±XÊ\T ø£*Œ+∫ kÕ+|òTæ ø£ Hê´j·÷ìï düeT≈£Ls¡Ã&É+.
2. eqs¡T\qT dü~«ìjÓ÷>∑ |üs#¡ &· +É <ë«sê Á|ü»\ Jeq Á|üe÷DkÕúsTTì n~Ûø+£ #˚jT· &É+.
186
3. eékÕj·T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>±\ s¬ +&ç+{Ï˝ÀqT ñ‘·Œ‹Ô n~Ûø+£ #˚jT· &É+, ñ<√´>±eø±XÊ\T ô|+#·&+É .
4. Á|üD≤[ø£qT ‘·j÷· s¡T#˚dæ n_Ûeè~Δ ø±s¡´Áø£e÷\qT düeTq«j·T |üs#¡ &· ÜìøÏ>±qT C≤rj·T kÕúsTT˝À
ˇø£ Á|üD≤[ø£ dü+|ò÷ü ìï ìj·T$T+#·&+É .
5. bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø£èwæ˝À Áô|’y˚≥T, Á|üuÛÑT‘·«s¡+>±\ u≤<Ûä´‘·\qT ìs¡ísTT+#·&É+ eT]j·TT Ä]Δø±_Ûeè~ΔøÏ
nqT>∑TD+>± Áô|y’ ≥˚ T s¡+>±ìï n_Ûeè~Δ#j ˚ T· &É+.
á $<Ûëq rsêàq+ Á|üø±s¡+ |ü]ÁX¯eT\qT Hê\T>∑T Á|ü<ëÛ q s¡ø±\T>± eØZø]£ +#ês¡T.
yÓTT<ä{Ï es¡+Z ˝À <˚X¯ s¡øDå£ , ‘·‘‡· +ã+~Û‘· |ü]ÁX¯eT\T #˚sÃ¡ ã&Ü¶sTT. Äj·TT<Ûkä Õe÷Á–, Äj·TT<Ûë\T
ñ‘·Œ‹Ô, nDTX¯øÔÏ ñ‘·Œ‹Ô ìj·T+Á‘·D, s¬ ˝’ «Ò sêø£b˛ø£\ ìs¡«Vü≤D j·÷»e÷qéTT\≈£î dü+ã+~Û+∫q$. á
|ü]ÁX¯eT\ ìs¡«Vü≤D, j·÷»e÷q´ uÛ≤<ä´‘· dü+|üPs¡+í >± Á|üuTÑÛ ‘ê«ì<˚. n+fÒ á |ü]ÁX¯eT\ô|’ dü+|üPs¡í
@ø£kÕ«eT´ n~Ûø±s¡+ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ ñ+≥T+~. s¬ +&√ es¡+Z ˝À u§>∑T,Z ÇqTeTT, ñ≈£îÿ, $e÷Hê\ ñ‘·Œ‹Ô,
HÍø£ ìsêàD+, f…*bò˛Hé, f…*Á>±|ò,t yÓs’ ˝Y d… t |ü]ø£sê\ ñ‘·Œ‹Ô (πs&çj÷Ó ôd≥T¢ ‘·|Œü ) Kì»|ü⁄ q÷HÓ\ |ü]ÁX¯eT\T
#˚s¡Ãã&Ü¶sTT. Á|üdüTÔ‘·+ á |ü]ÁX¯eT\T Áô|’y˚≥T s¡+>∑+˝À ñHêïsTT. ø=‘·Ô |ü]ÁX¯eT\ kÕú|üq $wüj·T+˝À
Á|üuÛÑT‘ê«ì<˚ Á|ü<Ûëq u≤<Ûä´‘·>± ñ+≥T+~. nsTT‘˚ C≤rj·T Á|üjÓ÷»Hê\ <äècÕº´ Á|üuÛÑT‘·«+ Áô|’y˚≥T s¡+>∑+
düV‰ü j·T düV≤ü ø±sê\T ø√s¡e#·TÃ.
Á|üdTü ‘Ô e· TTqï Áô|y’ ≥˚ T dü+dü\ú qT Ä s¡+>∑+˝ÀH˚ eTs√ |ü~ dü+e‘·‡sê\bÕ≥T ø=qkÕ–kÕÔsT¡ . 10
dü+e‘·‡sê\ ‘·sT¡ yê‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ M{Ï Á|ü>‹∑ ì düMTøÏ+å ∫ nedüse¡ Tì ‘·\∫q|ü&ÉT düeTT∫‘·yTÓ qÆ , Hê´j·TyÓTqÆ
Ø‹˝À qwü|º ]ü Vü‰s¡+ #Ó*+¢ ∫ C≤rsT÷ø£sD¡ #˚dTü ø√e#·TÃ.
eT÷&Ée es¡+Z ˝À C≤rj·T ÁbÕeTTK´+ ø£*qZ 18 |ü]ÁX¯eT\T #˚sêÃs¡T. á |ü]ÁX¯eT\ n_Ûeè~Δ
u≤<Ûä´‘· Á|üuÛÑT‘·«+ eVæ≤+#·<äT. Áô|’y˚≥T s¡+>∑+ Á|üuÛÑT‘·« ìj·T+Á‘·D ìã+<Ûäq\≈£î ˝Àã&ç |ü]ÁX¯eT\T
|üì#˚jT· e\dæ ñ+≥T+~. á es¡+Z ˝À #˚sÃ¡ ã&çq |ü]ÁX¯eT\T : ñ|ü, yÓ÷{≤s¡Tø±s¡T,¢ Á{≤ø£sº T¡ ,¢ eékÕj·T
kÕeTÁ–, m\ÁøÏºø£˝Ÿ, Ç+»˙]+>¥, uÛ≤Ø j·T+Á‘· kÕe÷Á–, j·T+Á‘· |üìeTT≥T¢, ms¡Te⁄\T, s¡kÕj·THê\T,
|ü+#ê<ës¡, ø±–‘·+, q÷´dtÁ|æ+{Ÿ, $e÷q HÍø±j·÷q+, KìC≤\T, ÇqTeTT ø±ì Ç‘·s¡ ˝ÀVü‰\T, s¡ã“s¡T,
X¯øÏÔ, bÕ]ÁXÊ$Tø£ n\ÿVü‰\T, H˚‘·|ü]ÁX¯eT, dæyÓT+≥T.
ô|q’ #Ó|Œæ q eT÷&ÉT esêZ\ |ü]ÁX¯eT\T $TqVü‰ $T–*qe˙ï Áô|y’ ≥˚ T s¡+>±ìøÏ e~*y˚jT· &É+
»]–+~. M{Ï n_Ûeè~Δ ndü+‘·è|æ>Ô ± ñqï#√, n≥Te+{Ï |ü]ÁX¯eT\qT >∑÷&É Á|üuTÑÛ ‘·«+ kÕ«BÛq |üs#¡ T· ø√e#·TÃ.
bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ ≈£î ∫qï ‘·sV¡ ‰ü , ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\ n_Ûeè~Δ m+‘ÓH’ ê nedüse¡ Tì 1948 bÕ]ÁXÊ$Tø£
$<Ûëq rsêàq+ >∑T]Ô+∫+~. ∫qï |ü]ÁX¯eT\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É e\¢ nH˚ø£ Á|üj÷Ó »Hê\T HÓsy¡ s˚ T¡ ‘êsTT.
∫qï |ü]ÁX¯eT\T ÁX¯eT kÕ+Á<ä‘y· TÓ qÆ $ ø±e&É+ e\¢, M{Ï n_Ûeè~Δ‘√ n~ø£ dü+U≤´≈£î\≈£î ñ<√´>±eø±yê\T
\uÛ´Ñ yÓTÆ Ä<ëj·T |ü+|üø+£ ˝À ndüe÷q‘·\T ‘=\–+|üã&É‘êsTT. kÕúìø£ eqs¡T\ düMTø£sD¡ <ë«sê dü+‘·T*‘·
ÁbÕ+rj·÷_Ûeè~ΔøÏ, $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ dü+bÕ<äq≈£î ∫qï ‘·s¡Vü‰ ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T düVü‰j·Tø±]>±
ñ+{≤sTT. dü+dü\ú ˝À ÁXÊ$T≈£î\≈£î yê{≤ ô|+∫, yê]ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>± #˚j÷· \ì á rsêàq+ #Ó|Œæ +~.
$$<Ûä |ü]ÁX¯eT\ ìsê«Vü≤≈£î\≈£î, ÁXÊ$T≈£î\≈£î eT<Ûä´ dü¬s’q dü+ã+<Ûë\T ø=qkÕ–+#ê\˙ Á|üuÛÑT‘·«+
uÛ≤$+∫+~. eT+∫ y˚‘H· ê\ ìs¡j í ÷· \≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ #·{≤ºìï ‘Ó#T· Ã≥≈£î á ø£˙dü y˚‘H· ê\ #·{≤ºìï
s¡÷bı+~+#ê\ì ìs¡sí TT+∫ 1948˝ÀH˚ á #·{≤ºìï #˚kÕs¡T. 187
1948 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ Á|üø{£ +Ï ∫q ‘·sT¡ yê‘· mì$T~ dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À <˚X+¯ ˝À
sê»ø°jT· , Ä]Δø£ |ü]dæ‘ú T· \˝À nH˚ø£ e÷s¡TŒ\T ø£*>±sTT. M{ÏøÏ nqT>∑TD+>± 1956 @Á|æ˝Ÿ 30q uÛ≤s¡‘·
Á|üuTÑÛ ‘·«+ eTs=ø£ bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàHêìï Á|üø{£ +Ï ∫+~. á rsêàq+ Á|üø≥£ q≈£î <ë]rdæq |ü]dæ‘ú T· \T,
düeT‘·, ùd«#·Ã,¤ Hê´j·T+ ÁbÕ‹|ü~ø£>± ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ\T, Ä<˚X¯ dü÷Á‘ê\T bı+<äT|üs∫¡ q uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+
1950 »qe] 26 qT+∫ neT\T˝ÀøÏ sêe&É+, Á|üuTÑÛ ‘·«+ kÕ+|òTæ ø£, Ä]Δø£ $<ÛëHê\ eTÚ[ø£ \ø£´å +>±
ªªkÕeTýê<ä Ø‹ düe÷» kÕú|qü uÛ≤eqqT 1954˝À bÕs¡y¢ TÓ +≥T ÄyÓ÷~+#·&+É , 1956˝À s¬ +&Ée |ü+#·es¡¸
Á|üD≤[ø£ dü‘«· s¡ bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ \øå±´ìøÏ n‘·´+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘· ì∫Ã+~. Ç+<äTø√dü+ eTÚ*ø£, ø°\ø£
|ü]ÁX¯eT\ eP´Vü‰ìï ÄyÓ÷~+∫+~.
\øå±´\T
1. dü‘«· s¡ bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ <ë«sê Ä]Δø±_Ûeè~Δì y˚>e∑ +‘·+ #˚jT· &É+.
2. bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D˝À uÛ≤>∑+>± Á|üuÛÑT‘·« s¡+>±ìï $düÔ]+∫, uÛ≤Ø j·T+Á‘· ìsêàD |ü]ÁX¯eT\qT
n_Ûeè~Δ|üs¡#·T≥.
3. |ü]ÁX¯eT\ $düsÔ D¡ <ë«sê ñ<√´>∑ neø±XÊ\qT ô|+∫ Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\qT ô|+#·T≥.
4. @ø£kÕ«e÷´\qT ìs√~Û+#·&+É , Ä]ΔøX£ ø¯ ÔÏ øπ +ÁBø£è‘·+ ø±e{≤ìï ì\T|ü⁄<ä\ #˚jT· ≥+, <ëìì ∫qï
ñ‘·Œ‹Ô <ës¡T\≈£î $πø+ÁBø£]+#·&+É .
5. Á>±MTD kÕúsTT˝À \|òüTT, ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\qT kÕú|æ+∫, Á>±MTD Á|ü»\≈£î ñbÕ~Û ø£*Œ+#·T≥.
6. Ä<ëj·T dü+|ü<˝ä ˝À ñqï e´‘ê´kÕ\qT ‘·–+Z ∫ kÕeTýê<äØ‹ düe÷C≤kÕú|qü .
7. ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT ‘=\–+#·&+É .
8. n_Ûeè~Δ ø=s¡≈î£ düV≤ü ø±s¡ s¡+>±ìï ì]à+∫, eqs¡T\qT düeTs¡eΔ +‘·+>± $ìjÓ÷–+#ê\ì rsêàq+˝À
ìs¡ísTT+#ês¡T.
1956 bÕ]ÁX¯e÷ø£ $<Ûëq rsêàq+ ` eTTU≤´+XÊ\T
|ü]ÁX¯eT\ $uÛ»Ñ q
á bÕ]ÁXÊ$Tø£ rsêàq+ |ü]ÁX¯eT\qT eT÷&ÉT C≤_‘ê\ øÏ+<ä eØZø]£ +∫+~.
C≤_‘ê ` m : á C≤_‘ê˝À (ôw&É÷´\T ` m)˝À 17 |ü]ÁX¯eT\T ñHêïsTT. á |ü]ÁX¯eT\˝Àì nìï
q÷‘·q j·T÷ì≥¢qT Á|üuÛÑT‘·«y˚T kÕú|æ+#ê*. Äj·TT<Ûë\T, Äj·TT<Ûä kÕe÷Á–, nDTX¯øÏÔ, ÇqTeTT ` ñ≈£îÿ
uÛ≤Ø j·T+Á‘ê\T, uÛ≤Ø $<äT´‘Y |ü]ø£sê\T, uÀ>∑TZ, KìC≤\T, #·eTTs¡T eTT&ç ÇqTeTT, sê–, d”dü+, õ+ø˘
yÓTT<ä˝q’… KìC≤\ >∑qT\ ‘·e«ø£+, s¬ \’ Ts¡yêD≤, $e÷q ìsêàD+, HÍø±ìsêàD+, f…*bò˛Hé, f…*Á>±|ò,t
yÓs’ ˝¡ dÒ t |ü]ø£sê\T, $<äT´‘·Œ‹Ô, |ü+|æD° yÓTT<ä˝q’… $. uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À á |ü]ÁX¯eT\ n_Ûeè~Δ u≤<Û´ä ‘· Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T
eVæ≤düT+Ô ~. á C≤_‘ê˝Àì |ü]ÁX¯eT\˝À Hê\T>∑T (1) Äj·TT<Ûë\T, eT+<äT>∑T+&ÉT kÕe÷Á–, (2) nDTX¯øÔÏ
188
(3) s¬ ˝’ «Ò \T (4) $e÷q s¡yêD≤ |ü]ÁX¯eT\T e÷Á‘·yT˚ Á|üuTÑÛ ‘·« ÄBÛq+˝À |üì#˚kÕÔsTT. $T–*q 13
|ü]ÁX¯eT\˝À ø=‘·Ô dü+düú\qT Á|üuÛÑT‘·«+ @sêŒ≥T #˚düTÔ+~. Ç|üŒ{Ïπø |üì#˚düTÔqï Áô|’y˚≥T dü+düú\T, ø=‘·Ô
dü+dü\ú qT HÓ\ø=\Œ&É+˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ Áô|y’ ≥˚ T s¡+>∑+ düV≤ü ø±s¡+ ø√s¡e#·TÃ.
C≤_‘ê ` _ : á C≤_‘ê (ôw&É÷´\T ` _)˝À 12 |ü]ÁX¯eT\T ñHêïsTT. C≤_‘ê ` m ˝À #˚sÃ¡ ì >∑qT\T,
|ü]ÁX¯eT\T, HêHé ` ô|òÁs¡dt˝ÀVü‰\T j·÷+{Ïãj·÷{Ïø˘‡, Ç‘·s¡ n‘·édüs¡ eT+<äT\T, ms¡Te⁄\T, dæ+<∏ä{Ïø˘
s¡ã“s¡T, s¡kÕj·Tìø£ >∑TE®, s√&ÉT¶ s¡yêD≤, ˙{Ï s¡yêD≤ yÓTT<ä˝q’… |ü]ÁX¯eT\T á C≤_‘ê˝À ñHêïsTT á
|ü]ÁX¯eT\qT Á|üuTÑÛ ‘·«+ Áø£yT˚ D≤ ‘·q j·÷»e÷q´+ øÏ+~øÏ ‘ÓdTü +Ô ~. ø=‘·Ô dü+dü\ú qT Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T kÕú|dæ Tü +Ô ~.
‘·q uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ô|+#·T≈£î+≥T+~. nsTT‘˚ Áô|y’ ≥˚ T s¡+>∑+ ø=‘·Ô dü+dü\ú qT @sêŒ≥T #˚jT· &ÜìøÏ, bÕ‘·
dü+dü\ú qT $dü]Ô +#·&ÜìøÏ nqTeT‹+#·ã&ÉT‘·T+~.
C≤_‘ê ` dæ : C≤_‘ê m, _, \˝À ù|s=ÿqì Ç‘·s¡ |ü]ÁX¯eT\˙ï á C≤_‘ê øÏ+~øÏ ekÕÔsTT. C≤_‘ê `
dæ (ôw&É÷´\T ` dæ) ˝À |ü]ÁX¯eT\˙ï Áô|y’ ≥˚ T s¡+>±ìøÏ e~* y˚jT· &É+ »]–+~. Á|üuTÑÛ ‘·«+ ≈£L&Ü á
|ü]ÁX¯eT\˝À dü+düú\T kÕú|æ+#·e#·TÃ. nsTT‘˚ Áô|’y˚≥T s¡+>±ìøÏ düVü‰j·T+ #˚j·T&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·q
bÕÁ‘·qT |ü]$T‘·+ #˚dTü ≈£î+≥T+~. Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑+>±ì, Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑+>±ì düs«¡ dü«‘·+Á‘·+>± eéVü≤]+#·e⁄.
Á|üuÛÑT‘·«+ @ s¡ø£+ |ü]ÁX¯eT˝ÀHÓ’Hê dü+düú\T HÓ\ø=\Œe#·TÃ. n<˚ $<Ûä+>± Äj·TT<Ûë\T, eT+<äT>∑T+&ÉT
kÕe÷Á–, nDTX¯øÏÔ, ¬s’˝Ò«, $e÷q s¡yêD≤\T ‘·|üŒ eT] @ Ç‘·s¡ |ü]ÁX¯eT˝ÀHÓ’Hê Áô|’y˚≥T s¡+>∑ bÕÁ‘·qT
nqTeT‹+#·e#·TÃ. s¬ +&ÉT s¡+>±\ eT<Û´ä |üsd¡ Œü s¡ düV≤ü ø±sêìøÏ á rsêàq+ ÁbÕ<Ûëq´‘· Ç∫Ã+~.
Á|üD≤[ø£ \ø£´å yÓTqÆ kÕeTýê<ä düe÷»kÕú|qü ≈£î, Ä]Δø£ |ü⁄s√>±_Ûeè~ΔøÏ ø±e\dæq uÛ≤Ø |ü]ÁX¯eT\
kÕú|qü ≈£î á rsêàq+ <√Vü≤<ä+ #˚d+æ ~. Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>±ìøÏ n~«rj·TyÓTqÆ bÕÁ‘·qT ø£*Œ+∫+~. |ü]ÁX¯eT\
n_Ûeè~ΔøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ nH˚ø£ n+XÊ\qT, á n+XÊ\ n_Ûeè~ΔøÏ Á|üuTÑÛ ‘·« düV‰ü j·T+ ñ+≥T+<äì ‘Ó\|æ+~.
$eø£å ˝Ò≈î£ +&Ü Áô|y’ ≥˚ T s¡+>±ìøÏ |ü\T$<Ûë\T>± #˚jT· ÷‘· ìyê«\ì dü÷∫+#·&+É ˝À W∫‘·´+ #·÷|æ+∫+~.
nìï n+XÊ\ MT<ä düeTÁ>∑+>± Á|üuTÑÛ ‘·« yÓK’ ]ì $|ü⁄©ø£]+#·&+É e\¢ á rsêàHêìï bÕ]ÁXÊ$Tø£ Ä]Δø£
sêC≤´+>∑+>± n_Ûe]í+#ês¡T.
bÕ]ÁXÊ$Tø£ rsêàq Á|üø≥£ q ` 1977
e÷]Ã 1977˝À øπ +Á<ä+˝À ø±+Á¬>dt bÕØºì ~+|æ »q‘ê bÕØº n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘·
1977 &çX+¯ ãs¡T 23q »q‘ê Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHêìï Á|üø{£ +Ï ∫+~. Ç+‘·≈î£ eTT+<äT
neT\T˝À ñqï bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ ‘·q \øå±´\qT kÕ~Û+#·&É+˝À $|òü\yÓTÆ+<äì »q‘ê Á|üuÛÑT‘·«+
ù|s=ÿqï~. ìs¡T<√´>∑+, ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T, Á>±MTD |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä n+‘·sê\T @s¡Œ&Ü¶jT· ì
q÷‘·q Á|üuTÑÛ ‘·«+ uÛ≤$+∫+~. Ç+‘· es¡≈L£ bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ ô|<ä› bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+dü\ú øπ ÁbÕ<Ûëq´+
Ç∫Ã+<äì ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\qT |üP]Ô>± ìs¡ø¢ ´å£ + #˚d÷ü Ô ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\≈£î n\Œ ÁbÕeTTK´+ Ç∫Ãq≥T¢
q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ ìs¡›«+<ä´+>± Á|üø£{Ï+∫+~. n+<äT#˚‘· ≈£î{°s¡, ∫qï ‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\
n_Ûeè~ΔøÏ ø£èwæ #˚j÷· \ì á bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ Á|üø{£ +Ï ∫+~. ≈£î{°s,¡ ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T ñ‘·Œ‹Ô
#˚jT· >∑\ edüTeÔ ⁄\qT ny˚ ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd≥≥T¢ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìs¡sí TT+∫+~. á rsêàq+ ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\qT
eT÷&ÉT s¡ø±\T>± $uÛõÑ +#·&+É »]–+~.
189
1. uÛ≤Ø m‘·TÔq dü«j·T+ ñbÕ~Û ø£*Œ+#˚ ≈£î{°s¡, >∑èVü≤dü+ã+<Ûä |ü]ÁX¯eT\T.
2. 50 y˚\≈£î ‘·≈î£ ÿe »HêuÛ≤ ø£*–q |ü≥Dº ≤\˝À j·T+Á‘· |ü]ø£sê\‘√ ˝ø£å s¡÷bÕj·T\T es¡≈î£
ô|≥Tºã&ç‘√ kÕú|+æ ∫q |ü]ÁX¯eT\T M{ÏH˚ ∫qï s¡ø+£ |ü]ÁX¯eT\T (f…˙Æ ôdø£sº )Y n+{≤s¡T.
3. dæsú ¡ eT÷\<Ûqä +‘√ 15 \ø£\å ô|≥Tºã&ç ø£*–q nqTwü+–ø£ |ü]ÁX¯eT\qT, 10 \ø£\å ô|≥Tºã&ç
ø£*–q bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+dü\ú qT ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T n+{≤s¡T.
\øå±´\T
1. bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~Δsπ ≥TqT ô|+#·&+É .
2. ñbÕ~Û neø±XÊ\qT n~Ûø+£ >± ø£*Œ+#·&+É .
3. ÁXÊ$Tø£ ñ‘êŒ<äø‘£ q· T ô|+#·&+É .
4. ≈£î{°s,¡ ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\qT n_Ûeè~Δ #˚jT· &É+.
≈£î{°s,¡ ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\≈£î øπ {≤sTT+∫q edüTeÔ ⁄\qT 180 qT+&ç 807 es¡≈î£ ô|+#ês¡T.
ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\ ìyês¡D≈£î ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\qT õ˝≤¢ kÕúsTT˝À¢ kÕú|+æ ∫ Áb˛‘ê‡Vü≤ø±ìï
n+~+#·T≥≈£î õ˝≤¢ kÕúsTT˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ øπ +Á<ë\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. sêuÀj˚T Hê\T>∑T dü+e‘·‡sê\˝À
Á|ü‹ õ˝≤¢˝Àq÷ ˇø£ ªªõ˝≤¢ bÕ]ÁXÊ$Tø£ øπ +Á<ä+μμqT Á|üuTÑÛ ‘·«+ kÕú|dæ Tü +Ô ~. Bì <ë«sê ∫qï ñ<äéT<ës¡T\≈£î
düV‰ü j·T, dü\Vü‰\T n+~kÕÔsT¡ . u≤´+≈£î\ <ë«sê s¡TD≤\T n+~+#·T≥j˚T>±ø£ M{Ï ñ‘·Œ‘·T\Ô qT Á|üuTÑÛ ‘·«
XÊK\T ø=+{≤sTT. U≤B, düãT“\T, bÕ<äsø¡ \å£ T ñ‘·Œ‘·T\Ô ≈£î Áb˛‘ê‡Vü≤+ kÕú|kæ ÕÔsT¡ . bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~ΔøÏ
$$<Ûä Á<äe´ dü+dü\ú T ø£\T>∑ #˚ùd nH˚ø£ s¡ø±\sTTq |üs|¡ ‹ü kÂø£sê´\qT dü+|òTü {Ï‘· |üs∫¡ bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~Δ
u≤´+≈£î (IDBI)˝À ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ $uÛ≤>∑+ ø£èwæ #˚dTü +Ô ~. ∫qï |ü]ÁX¯eT\≈£î øπ {≤sTT+∫q yê{Ï˝À Çø£
eTT+<äT uÛ≤Ø dü+dü\ú T $düsÔ D¡ ñ+&É<Tä . nqTã+<Ûä dü+dü\ú ìs¡«Vü≤D, $πø+ÁBø£sD¡ u≤<Û´ä ‘·\T Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑+
eVæ≤düT+Ô ~. $<˚o uÛ≤>∑kÕ«eT´+ Á|üuTÑÛ ‘·« ìj·TeT ìã+<Ûqä \≈£î ˝Àã&ç ñ+≥T+~. M{Ï˝À uÛ≤s¡rj·T
yê{≤<ës¡T˝Ò j·÷»e÷q´ Vü≤≈£îÿ\qT bı+<äT‘ês¡T. ô|<ä›‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\˝À ô|<ä› bÕ]ÁXÊ$Tø£ >∑èVü‰\T,
ãVüQfi¯ C≤‹ dü+dü\ú ÁbÕã\´+ ‘·–+Z #·&ÜìøÏ, ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\qT Áb˛‘ê‡Væ≤+#·&ÜìøÏ á $<Ûëq+
ÁbÕ<Ûëq´‘· Ç∫Ã+~. Bì e\¢ Ä]Δø£ k˛úeT‘· øπ +ÁBø£sD¡ ‘·>&Z∑ yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü ñbÕ~Û neø±XÊ\T ô|s¡T>∑T‘êj·Tì
uÛ≤$+#·ã&ç+~.
1. 1956 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq ÁbÕ<∏$ä Tø£ \øå±´\T ‘Ó\|ü+&ç.
..........................................................................................................................................
2. 1948 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ô|’ ˇø£ yê´K´ Áyêj·T+&ç.

...........................................................................................................................................
190
11.5 q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ 1991
1991 p˝…’ 24q uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHêìï Á|üø{£ +Ï ∫+~.
á $<Ûëq rsêàHêìï Ä#ês¡´ eTHéy÷Ó Vü≤Hé dæ+>¥ (eTH√àVü≤Héd+æ >¥) >±s¡T s¡÷|üø\£ Œq #˚XÊs¡T. á rsêàHêìï
¬s+&ÉT <ÛäbÕ\T>± Á|üø£{Ï+#·&É+ »]–+~. Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú\T qcÕº˝À¢ ≈£Ls¡T≈£îb˛e&É+ e\¢ yê{Ïì
Áô|y’ ≥˚ T s¡+>±ìøÏ n|üŒ–+#ê\ì Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìs¡sí TT+∫+~. <˚X+¯ ˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ düTdæsú ‘¡ · kÕ~Û+∫ C≤rj·T
n+‘·sê®rj·T e÷¬sÿ{Ÿ kÕúsTT˝À b˛{°ì m<äTs=ÿH˚ kÕúsTTøÏ uÛ≤s¡‘· Ä]Δø£ eédüqú T düqï<Û+›ä #˚ùd ñ<˚X› +¯ ‘√
ªªq÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàHêìï Á|üø{£ +Ï #·&+É »]–+~.
1991 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ uÛ≤s¡rj·T |ü]ÁX¯eT kÕeTsêú´ìï ô|+∫, Á|ü|+ü #·<X˚ Ê\‘√
b˛{°|&ü ˝˚ ≤ #˚j÷· \ì nedüsy¡ TÓ qÆ ìj·T+Á‘·D\ìï+{Ï˙ ‘=\–+#ê\ì \ø£´å +>± ìπs•› +#·T≈£îHêïs¡T. 1991
bÕ]ÁXÊ$Tø£ rsêàHêìï düs∞¡ ø£è‘· Ä]Δø£ $<ÛëHê\T nì sêe⁄ ` eTH√àVü≤Hé qeT÷Hê ˝Ò<ë m˝Ÿ.|æ.õ
qeT÷Hê nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
1991 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ ` \øå±´\T
1. bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>±ìøÏ #·≥º|üs¡yÓTÆq, bÕ\q|üs¡yÓTÆq ìj·T+Á‘·D\ qT+∫ $eTTøÏÔ ø£*–+#·&É+
(düs¡∞ø£s¡D).
2. Áô|y’ ≥˚ T s¡+>∑+ <ë«sê m≈£îÿe>± m≈£îÿe ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ø£*Œ+#·&+É .
3. uÛ≤s¡‘· Ä]Δø£ s¡+>±ìï Á|ü|ü+#· Ä]Δø£ eédüú˝À düyÓTÆø£´|üs¡#·&É+.
4. kÕ~Û+∫q kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+ Á|ü|+ü #·kÕúsTT b˛{°øÏ B≥T>± ñ+&É&+É .
5. |ü]ÁX¯eT\T ‘·eT ñ‘êŒ<äø£ X¯øÏÔì ô|+∫, ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£yÓTÆq ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ô|+#·&É+.
6. |ü]ÁX¯eT\T ‘·eT ñ‘êŒ<äø£X¯øÏÔì ô|+∫, ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£yÓTÆq ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ô|+#·&É+.
7. Ä]Δø£ ndüe÷q‘·\qT ‘=\–+#·&+É .
8. uÛ≤s¡‘· Ä]Δø±_Ûeè~Δ πs≥TqT ô|+#˚+<äT≈£î ø£èwæ #˚j·T&É+.
1991 q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq Á|ü<ëÛ q n+XÊ\T :
1. bÕ]ÁXÊ$Tø£ ˝…ô’ dì‡+>¥ $<Ûëq+ : á $<Ûëq+ Á|üø±s¡+ |ü]ÁX¯eT\ kÕú|qü , ìs¡«Vü≤D˝À ˝…ô’ dqT‡
bı+<äe\dæq nedüse¡ TT˝Ò<Tä ‘·|Œü ìdü]>± ˝…ô’ dqT‡ bı+<äe\dæq |ü]ÁX¯eT\ |ü]~Ûì ‘·–+Z #ês¡T.
18 s¡ø±\ |ü]ÁX¯eT\qT ‘·|Œü , $T>∑‘ê |ü]ÁX¯eT\qT bÕ]ÁXÊ$Tø£ ˝…ô’ dHé‡ |ü]~Û qT+∫ ‘=\–+#ês¡T.
1997˝À ˝…ô’ dqT‡ bı+~ rs¡e\dæq |ü]ÁX¯eT\ dü+K´qT 8 øÏ ‘·–+Z #ês¡T. 2002˝À M{Ïì 5≈£î
‘·–Z+#ês¡T. n$ n\ÿVü‰˝Ÿ |ü<ësêú\T, b˛>±≈£î ñ‘·Œ‘·TÔ\T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ ù|\T&ÉT |ü<ësêú\T, Vü‰ìø£s¡
s¡kÕj·Tìø£ |ü<ësêú\T.
2. Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ ÁbÕ<ÛëHê´ìï ‘·–+Z #·&+É : 1956 qT+∫ Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑+˝À 17 |ü]ÁX¯eT\T ñ+fÒ,
M{Ï dü+K´qT 1991˝À 8øÏ ‘·–Z+#ês¡T. Á|üdüTÔ‘·+ 3 s¡ø±\ |ü]ÁX¯eT\T Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ |ü]~Û˝À
ñHêïsTT. n$ (1) nDTX¯øÔÏ (2) s¡øDå£ ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ Äj·TT<Ûë\ ‘·j÷· Ø, (3) s¬ ˝’ «Ò \T. Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑
191
dü+dü\ú ˝À Á|üuTÑÛ ‘·« áøÏ«{°ì nedüsy¡ TÓ ‘Æ ˚ 26 XÊ‘·+ ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ ‘·≈î£ ÿe≈£î ‘·–+Z #·&+É , Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑
dü+düú\˝À ñ‘êŒ<äø£‘· kÕeTsêΔ´ìï |ü⁄q]ï]à+#·&É+, |ü⁄q]ï]à#·˝Òì Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\qT
eT÷dæy˚j·T&É+, ÁXÊ$T≈£î\ Vü≤≈£îÿ\qT |üP]Z>∑ |ü]s¡øÏå+#·&É+ e+{Ï n+XÊ\qT á rsêàq+˝À
Á|üø£{Ï+#ês¡T.
3. MRTP #·≥º dües¡D : Ä]ΔøX
£ ø¯ ÔÏ øπ +ÁBø£è‘·+ ø±≈£î+&Ü 1969˝À eTq Á|üuTÑÛ ‘·«+ @ø£kÕ«eT´ <Û√s¡DT\qT
ìyê]+#·T≥≈£î MRTP #·{≤ºìï s¡÷bı+~+#ês¡T. á $<Ûëq rsêàq+˝À MRTP #·≥º|ü]~Ûì,
ÄdüT\Ô |ü]$T‹ì m‹ÔyX˚ Ês¡T. MRTP ø£+ô|˙\T Á|üuTÑÛ ‘·« nqTeT‹˝Ò≈î£ +&Ü ‘·eT ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT
$dü]Ô +#·Tø√e#·TÃ. á #·≥+º |ü]~Û˝ÀøÏ e#˚Ã dü+dü\ú $wüjT· +˝À >∑]wüº ÄdüT\Ô |ü]$T‹ì (1985
qT+∫ á |ü]$T‹ s¡÷. 100ø√≥T¢) ‘=\–+#ês¡T. 2002 dü+e‘·‡s¡+˝À mdt.$.mdt. sê|òTü eHé
ø£$T{° dæbòÕs¡T‡\ y˚Ts¡≈£î MRTP #·{≤ºìï s¡<äT›#˚dæ, <ëì kÕúq+˝À ø±+|æfÒwüHé ø£MTwüHé Ä|òt
Ç+&çj÷· (CCI) #·{≤ºìï Á|üø{£ +Ï #ês¡T.
4. $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\qT nqTeT‹+#·&+É : $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\qT 34 n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· >∑\ |ü]ÁX¯eT\˝À
$<˚o ø£+ô|˙\≈£î H˚sT¡ >± ô|≥Tºã&ÉT\qT nqTeT‹+#ês¡T. $<˚o yê{≤<ës¡T\T ô|≥Tºã&ç ô|fÒ≥º |ü&ÉT
$~Û>± kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï rdüT≈£îsêyê\qï ìã+<Ûqä qT ‘=\–+#ês¡T. á ô|≥Tºã&çøÏ dü+ã+~Û+∫q
˝≤yê<˚M\qT #·]Ã+#˚+<äT≈£î Á|ü‘´˚ ø£ n~Ûø±sê\T ñqï uÀs¡Tq¶ T @sêŒ≥T #˚kÕÔsT¡ . $<˚o Á|ü‘´· ø£å
ô|≥Tºã&çì ø=ìï s¡+>±\˝À ìùw~+#·&yÉ TÓ qÆ ~. n$ ∫\¢s¡ yê´bÕs¡+, nDTX¯ø,ÔÏ ˝≤≥Ø yê´bÕs¡+,
p<ä+ eT]j·TT |ü+<Ó+.
5. $<˚o kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ : n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·>\∑ |ü]ÁX¯eT˝À¢ $<˚o kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï ~>∑TeT‹
#˚dTü ø√e&ÜìøÏ nqTeT‹+#ês¡T. nsTT‘˚ á kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„HêìøÏ #Ó*+¢ #˚ yÓTT‘·+Ô ø√{Ï s¡TbÕj·÷\≈£î
$T+#·sê<äT. $<˚o kÕ+πø‹ø£ ì|ü⁄DT\qT ìj·T$T+#·Tø√e&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·« nqTeT‹ nedüs+¡ ˝Ò<Tä .
6. bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü\ú ìs¡j í ÷· \ $<ÛëHêìï düs∞¡ ø£]+#·&+É : ˇø£ $T*j·THé C≤HêuÛ≤ ø£+fÒ m≈£îÿe>±
ñqï q>∑sê\qT $TqVü‰sTTùdÔ, ˝…’ôdqT‡ ‘·|üŒìdü]>± rdüTø√yê\H˚ ìã+<ÛäqqT $TqVü‰sTTùdÔ
|ü]ÁX¯eT\qT kÕú|+æ #·&ÜìøÏ øπ +Á<ä+ qT+∫ m≥Te+{Ï bÕ]ÁXÊ$Tø£ nqTeT‹ rdüTø√qedüs+¡ ˝Ò<ìä
q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. n+fÒ 10 \ø£\å ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe »HêuÛ≤ ñqï q>∑sê\˝À
|ü]ÁX¯eT\qT mø£ÿ&ÓH’ ê kÕú|+æ #·T ø=qe#·TÃqT.
1991 Ä>∑wßü ˝º À ∫qï, n‹ ∫qï Á>±MTD |ü]ÁX¯eT\ ø√dü+ ˇø£ bÕ´πøJ $<ÛëHêìï Á|üuTÑÛ ‘·«+
Á|üø{£ +Ï ∫+~. n‹ ∫qï |ü]ÁX¯eT\ ô|≥Tºã&ç |ü]$T‹ s¡÷. 2 \ø£\å qT+∫ 5 \ø£\å ≈£î ô|+#ês¡T. Bì e\¢
ô|<ä› |ü≥Dº ≤˝À¢ ñ+&˚ nH˚ø£ ∫qï |ü]ÁX¯eT\T n‹ ∫qï |ü]ÁX¯eT\T>± >∑T]Ô+#·ã&Ü¶sTT.
1991 q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ e\¢ uÛ≤s¡‘· bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûeè~Δ Ä•+∫q sπ ≥T˝À bı+<ä&ÜìøÏ
e÷s¡Z+ @s¡Œ&ç+~. á $<Ûëq+ Áô|’y˚≥T s¡+>±ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*Œdü÷Ô Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú\qT b˛{°
Á|ü|+ü #·+˝ÀøÏ |üjT· ì+#·T e÷sêZ\qT dü÷∫+∫+~. ø=ìï |ü]ÁX¯eT\ $wüjT· +˝À Ç|ü&ÉT $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\T
eT]j·TT kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„HêìøÏ ñ∫‘· Á|üyX˚ +¯ ñ+~, $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\≈£î Ä{Ày˚T{Ïø˘ nqTeT‹
\_ÛdTü +Ô ~. ]»s¡T«u≤´+≈£î qT+&ç eTT+<äTdüTÔ nqTeT‹ rdüTø√≈£î+&Ü uÛ≤s¡rj·T ø£+ô|˙\≈£î Ä{Ày˚T{Ïø˘
192
nÁ|üPe˝Ÿ s¡÷{Ÿ øÏ+<ä ô|≥Tºã&ÉT\qT n+^ø£]+#ês¡T. $<äT´‘·Œ‹Ô, Á|ükÕs¡+ eT]j·TT |ü+|æD°, s√&ÉT¢,
s¡V≤ü <ës¡T\T, yêVü≤q e+‘Óq\T, {À˝Ÿ>π ≥T¢, yêVü≤q kıs¡+>±\T, z&Ésπ e⁄\T eT]j·TT HÍø±ÁX¯j÷· \ ìsêàD+
eT]j·TT ìs¡«Vü≤D˝À 100 yê‘·+ es¡≈î£ $<˚o áøÏ«{°øÏ nqTeT‹ ñ+~. 2000`01 ˝À $<˚o Á|ü‘´· ø£å
ô|≥Tºã&ÉT\ Á|üyêVü≤+ eT]+‘· düs∞¡ ø£è‘·+ #˚jT· ã&ç+~. nH˚ø£ |ü]ÁX¯eT\˝À 100 XÊ‘·+ $<˚o Á|ü‘´· ø£å
ô|≥Tºã&ÉT\qT nqTeT‘·+#·ã&Ü¶sTT. 1997 ` 98 qT+&ç bÕ]Áyê$Tø£ dü\ú ìs¡j í T· eTT˝À ìã+<Ûqä \qT
düs∞¡ ø£è‘·+ #˚XÊs¡T.
q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\qT Äø£]¸+#·e#·TÃ. <˚o ô|≥Tºã&çøÏ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s+¡ >±
ñ+&Ée#·TÃ. |ü]XÀ<Ûqä \≈£î, qeø£\Œq\≈£î neø±X¯+ @s¡Œ&Ée#·TÃ. ø±˙ n~Ûø+£ >± ñbÕ~Û neø±XÊ\T
@s¡Œ&ç ìs¡T<√´>∑ düeTdü´ |ü]wüÿ]+#·ã&ÉT‘·T+<äì Vü‰MT Çe«˝Ò+. n<˚$<Û+ä >± n‹>± $<˚o eT÷\<ÛHä êìï
ÄVü‰«ìùdÔ eTq Ä]Δø£ kÕs¡«uÛÖeT‘·«+ <Óã“ ‹q&ÉyT˚ ø±ø£, eT÷\<Ûqä |ü˝≤j·Tq+ e\¢ Ä]Δø£ dü+øå√uÛ+Ñ ≈£L&Ü
@s¡Œ&Ée#·TÃ. ãVüQfi¯C≤‹ dü+dü\ú T <˚X+¯ ˝Àì n+‘·s‘Z¡ · düV≤ü »eqs¡T\qT $#·øDå£ ≤ s¡V≤æ ‘·+>± ñ|üj÷Ó –+#·&+É
e\¢ |üsêés¡D+ ndüeT‘Í˝≤´ìøÏ >∑Ts¡e⁄‘·T+~. n+<äTe\¢ á <äTwüŒ*‘ê\≈£î neø±X¯+˝Òì $<Û+ä >±
Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·–q #·s´¡ \T rdüTø√yê*‡q ÄeX¯´ø£‘· m+‘ÓH’ ê ñqï~.
11.6 $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ ìs¡«Vü≤D #·≥+º (Foreign Exchange Management Act)
uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ e#êÃø£ 1947˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ ìj·T+Á‘·D #·≥+º
#˚d+æ ~. 1973˝À Bìì düe]+∫ q÷‘·q FERA #·{≤ºìï Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´+ ì\«\T
@s¡Œs¡#T· ø√e&É+, $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\qT $<˚o Ä<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£ $C≤„Hêìï ñ|üj÷Ó –+#˚ eTÚ*ø£ s¡+>±\≈£î
‘·s*¡ +#·&+É á #·≥+º Á|ü<ëÛ q \øå±´\T. $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´+‘√ yê´bÕs¡ eéVü‰sê\ ìs¡«Vü≤Dô|’ nH˚ø£
Ä+ø£\å T $~Û+#·&+É »]–+~. ñ<ës¡ Ä]Δø£ $<ÛëHê\qT 1991˝À Á|üye˚ ô|{ÏHº ês¡T. n|üŒ{ÏqT+∫ <˚X¯
Ä]Δø£ eédü˝ú À rÁee÷s¡TŒ\T »s¡>&∑ +É ‘√ 1993˝À ô|sò ê ìã+<Ûqä \˝À #ê˝≤ e÷s¡TŒ\T #˚jT· ã&Ü¶sTT.
ªô|eò ÷μ _\T¢ Ä Áø£eT+˝À s¡÷bı+~+#·ã&çq~. $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´+ô|’ K∫Ã‘·yTÓ qÆ ìj·T+Á‘·D nedüse¡ Tì
Á|üuTÑÛ ‘·«+ uÛ≤$+#·&+É e\q ªô|sò êμ rdüTø=ì sêã&ç+~. $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ì<ÛTä \ >∑D˙j·T ô|s¡T>∑T<ä\,
$<˚o yê´bÕsê_Ûeè~Δ, ˝≤uÛkÑ Õ{Ï {≤]|ò¢ü Áø£eTãB›øs£ D¡ , ø£s¬ +≥T nøö+≥TqT $<˚o ø£s¬ ˙‡˝ÀøÏ e÷s¡TÃø=H˚
dæ‹ú øÏ #˚sT¡ ø√e&É+, $<˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘· ô|≥Tºã&ÉT\≈£î neø±yê\T ô|s¡>≥∑ +, uÛ≤s¡‘· yê´bÕs¡ dü+dü\ú ≈£î
$<˚o dü+dü\ú T bÕ˝§Zq&É+ e+{Ï kÕqT≈£L\ e÷s¡TŒ\T eTq <˚X+¯ ˝À #√≥T #˚dTü ≈£îHêïsTT. á |ü]dæ‘ú T· \˝À
$<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´+ >∑‘+· ˝À e÷~]>± n+<äTu≤≥T˝À ˝Òì n+X¯+ ø±<äì nsTT‘˚ <ëìì ø±yê\qTø=H˚
yê]øÏ Áø£eTã<ä+Δ >± n+~+#ê*‡q nedüse¡ TT+<äTì Á|üuTÑÛ ‘·«+ uÛ≤$+∫+~. á ø£syÔ¡ ê´ìï Á|üdTü ‘Ô +· neT\T˝À
ñqï ªô|sò êμ ìs¡«Væ≤+#·˝<Ò ìä , n+<äTe\¢ ªô|eò ÷μ rdüTø=ì sêã&ç+<äì Á|üuTÑÛ ‘·«+ ù|s=ÿqï~. 1998˝À
FERA kÕúq+˝À $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ ìs¡«Vü≤D #·≥+ º (FEMA)qT Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É »]–+~. FEMA
(ô|òe÷) _\T¢ \øå±´\T, u≤Vü≤´ yêDÏ»´+ eT]j·TT #Ó*¢+|ü⁄\qT düT\uÛÑ‘·s¡+ #˚j·T&É+ eT]j·TT $<˚o
yê´bÕsêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É , $<˚o #Ó*+¢ |ü⁄\≈£î nqT≈£L\ |ü]dæ‘ú T· \T ø£*Œ+#·&+É , uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $<˚o
e÷s¡ø£ Á<äe´ e÷¬sÿ{Ÿ n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&É≥+ e+{Ï ñ<˚X› Ê\‘√ $<˚o e÷s¡ø£ Á<äyê´ìøÏ dü+ã+~Û+∫q
#·{≤ºìï @ø°øè£ ‘·+ #˚jT· &É+ eT]j·TT düe]+#·&+É ô|eò ÷ jÓTTø£ÿ Á|ü<ëÛ q \ø£´å +. ô|eò ÷ jÓTTø£ÿ $<Ûëq+
ô|òsê qT+&ç |üP]Ô>± _Ûqï+>± ñ+≥T+~. |ü]s¡ø£åD qT+&ç düT\uÛÑ‘·s¡+ eT]j·TT ìj·T+Á‘·D qT+&ç
193
ìj·T+Á‘·D es¡≈î£ ô|sò ê˝À ñqï #ê˝≤ ø£]qƒ yÓTqÆ •øå± ìã+<Ûqä \T ô|eò ÷˝À ‘=\–+#·ã&Ü¶sTT. $<˚o
e÷s¡ø£ Á<äe´ ìs¡«Vü≤D #·≥+º (FEMA) 1999 #·≥+º pHé 1, 2000 qT+&ç neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~.
$<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ ìs¡«Vü≤D #·≥+º eTTU≤´+XÊ\T
1. @ e´øÏÔ ≈£L&Ü nqTeT‹ ˝Òì Ç‘·s¡ e´øÏ‘Ô √ $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´+ ñ|üj÷Ó –+∫ eéVü‰sê\T
ìs¡«Væ≤+#·≈L£ &É<Tä . $<˚o ôd≈£L´Ø{°\˝À ≈£L&Ü eéVü‰sê\T #˚jT· ≈£L&É<Tä .
2. dü+e‘·‡s¡+˝À 180 s√E\T eTq <˚X+¯ ˝À ìe•+∫q yê]øÏ e÷Á‘·yT˚ á _\T¢ e]Ô+#·TqT.
3. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ìedæ+#˚ @ e´øÏøÔ Ï ≈£L&Ü Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝À dæsú êdüT\ú T ñ+&É&+É >±˙, $<˚o e÷s¡ø£
Á<äe´+ ñ+&É≥+ ˝Ò<ë ã~© #˚jT· ≥+>±˙ #˚jT· ≈£L&É<Tä .
4. ø=ìï ìã+<Ûqä \≈£î ˝Àã&ç, nqTeT‹ ø£*–q e´øÏ‘Ô √ ø£s¬ +{Ÿ ˝Ò<ë eT÷\<Ûqä U≤‘ê\˝À $<˚o
e÷s¡ø£ Á<äe´+ Áø£j·T, $Áø£j·÷\T #˚j·Te#·TÃ.
5. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ bÂs¡T\T $<˚XÊ\˝À ìe•+∫q|ü&ÉT n#·Ã≥ dü+bÕ~+∫q ˝Ò<ë $<˚Xd¯ Tü \Ô qT+&ç>±ì
Á|üyêdü uÛ≤s¡rj·TT\ qT+&ç>±ì dü+Áø£$T+∫q $<˚o e÷s¡ø£ Á<äyê´ìï dæús¡, #·sêdüTú\qT ø£*–
ñ+&Ée#·TÃ, ã~©#˚jT· e#·TÃ.
6. $<˚XÊ\˝À ìe•+#˚ uÛ≤s¡rj·TT&ÉT ‘·qT uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ìedæ+∫q ø±\+˝À dü+bÕ~+#·T≈£îqï
$<˚o ø£s¬ ˙‡, ôd≈£L´]{°\T, dæsú êdüT\Ô T $<˚XÊ\˝À ñ+≥÷H˚ ø£*– ñ+&Ée#·TÃ, ã~© #˚jT· e#·TÃ,
ô|≥Tºã&ÉT\T ô|≥ºe#·TÃqT.
7. @ e´øÏÔ nsTTHê ø£¬s+≥T ˝≤yê<˚M\ ø=s¡≈£î ˝Ò<ë ô|≥Tºã&ç U≤‘ê ˝≤yê<˚M\ ø=s¡≈£î Á|üuÛÑT‘·«+
n~Ûø±]ø£+>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q e´øÏÔ qT+&ç>±ì, dü+düú qT+&ç>±ì, $<˚o e÷s¡ø£ Á<äyê´ìï Á&Ü
#˚dTü ø√e#·TÃ ˝Ò<ë neTàe#·TÃ.
8. m>∑TeT‹<ës¡T\T Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ m>∑TeT‘·T\≈£î dü+ã+~Û+∫q edüTeÔ ⁄\ m>∑TeT‹ $\Te, Ç‘·s¡
$esê\qT >∑T]+∫ ]»s¡T«u≤´+≈£î≈£î ˇø£ yê+>∑÷´\+ Çyê«*.
9. ô|eò ÷ #·≥+º ìã+<Ûqä \qT ñ\¢+|òTæ +∫q yê] qT+&ç Ä yÓTT‘êÔìøÏ s¬ +&ÉT s¬ ≥¢≈î£ dü]|ü&É ô|Hê©º>±
edü÷\T #˚j·Te#·TÃ. Ä ñ\¢+|òüTq˝À m+‘· yÓTT‘·Ô+ Ç$T&ç ñqï<√ Ç<ä$T<ä›+>± ‘˚\Ã&ÜìøÏ
M\T˝Òq|ü&ÉT Ä »]e÷Hê \ø£å s¡÷bÕj·T\T>± ñ+≥T+~.
10. ìã+<Ûqä \T ñ\¢|Tæò +∫q yês¡T Äs√|üD\≈£î >∑Ts¬ ’ »]e÷q y˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· ≈£L&É Ä H˚s+¡ ø=qkÕ>∑‘÷·
ñ+&˚ |üø+å£ ˝À s√E≈£î 5 y˚\ s¡÷bÕj·T\ »]e÷q $~Û+#·ã&ÉT‘·T+~.
11. $<˚yê\˝À ìedædTü qÔ ï e´øÏÔ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ˇø£ ø±sê´\j·÷ìï >±ì, ‘·q yê´bÕs¡ XÊKqT >±ì
@sêŒ≥T #˚dTü ≈£îì ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ø=qkÕ–+#·{≤ìï uÛ≤s¡‘· ]»s¡T«u≤´+≈£î Áø£eTã<ä+› #˚jT· ≥+>±ì,
ìùw~+#·≥+>±ì, |ü]$T‘·+ #˚jT· ≥+>±ì #˚jT· e#·TÃ.
12. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ìedædTü qÔ ï @ e´øÏøÔ s£ TTHê $<˚XÊ\ qT+∫ $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´+ sêe\dæ ñqï≥¢sTT‘˚
]»s¡T«u≤´+≈£î ìs¡sí TT+∫q >∑&TÉ e⁄, ìã+<Ûqä \ Á|üø±s¡+, <ëìì ‘Ó|Œæ +#·Tø√e\dæ ñ+≥T+~.
194
ô|’ ìã+<Ûäq\qT ñ\¢+|òæT+∫q e´øÏÔô|’q ]»s¡T«u≤´+≈£î ô|òe÷ #·≥º+ Á|üø±s¡+ »]e÷Hê\T
$~Û+#·e#·TÃ.
]»s¡T« u≤´+≈£î <ë«sê $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ ìj·T+Á‘·D, ô|eò ÷ #·≥+º neT\T ø√dü+, ìs¡«Vü≤D
#·÷düT≈£îH˚+<äT≈£î ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ &Ó’s¡ø£ºπs{Ÿ Ä|òt mHéb˛sY‡yÓT+{Ÿ ñ+≥T+~. á $uÛ≤>∑+˝À &Ó’s¡ø£ºsY‡, n&çwüq˝Ÿ,
ôdŒwü˝Ÿ, &ç|Pü ´{°, ndæôd+º {Ÿ &Ós¬’ ø£sº T¡ ¢ ñ+{≤s¡T. á n~Ûø±s¡T\T ô|eò ÷ #·≥+º ˝Àì n+XÊ\qT |ü]o*+∫,
|ü]XÀ<ÛäkÕÔs¡T. Ä<ëj·T|üqTï #·≥º+ ìã+<Ûäq\T, |ü]$T‘·T\≈£î ˝Àã&ç n~Ûø±s¡T\T n~Ûø±sêìï
#Ó˝≤sTT+#·e#·TÃ. á n~Ûø±s¡T\T ô|eò ÷ ñ\¢+|òTü q\ô|’ <äsê´|ü⁄Ô #˚jT· e#·TÃ.
ô|eò ÷ (FEMA) #·≥+º nH˚~ ÄsY_◊ s¡÷bı+~+∫q e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\qT>∑TD+>± |üì#˚dTü +Ô ~.
ÄsY_◊ nH˚~ $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ ìs¡«Vü≤D #·≥+º neT\T˝À Á|ü<ëÛ q bÕÁ‘·qT b˛wædTü +Ô ~. n˝≤π> $<˚o
yê´bÕsêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É ˝ÀqT, $<˚o #Ó*+¢ |ü⁄\≈£î nqT≈£L\ |ü]dæ‘ú T· \qT ø£*Œ+#·&ÜìøÏ, $<˚o e÷¬sÿ{ŸqT
n_Ûeè~Δ #˚jT· &ÜìøÏ ÄsY_◊ Á|üjT· ‹ïdüTqÔ ï~. yÓTT‘·+Ô MT<ä ÄsY_◊ $<˚M e÷s¡ø£ Á<äe´+ jÓTTø£ÿ dü+s¡ø≈å£ î£ &ç>±
eéVü≤]düTÔ+~.
11.7 ø±+|æ{°wüHé ø£MTwüHé Ä|òt Ç+&çj÷· (CCI)

uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ø±+|æ{w° Hü é ø£MTwüHé Ä|òt Ç+&çj÷· (CCI) #·≥+º 2002˝À #˚jT· ã&ç+~. düTÁ|”+ø√s¡Tº
ìã+<Ûqä \≈£î nqT>∑TD+>± á b˛{° #·≥+º 2007 dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç düTÁ|”+ø√s¡Tº |ü]~Û˝ÀøÏ e∫Ã+~.
Ç~ 1969 dü+e‘·‡s¡+˝À @sêŒ≥T #˚jT· ã&çq @ø£kÕ«eT´ ìj·T+Á‘·D yê´bÕs¡ #·≥+º (MRTP Act)
kÕúq+˝À ø±+|æ{w° Hü é ø£MTwüHé Ä|òt Ç+&çj÷· 2002 #·≥+º #˚jT· ã&ç+~. á b˛{° #·≥+º ôd|ü+º ãs¡T 1,
2009 qT+&ç neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~.
ìsêàD+
ø±+|æ{w° Hü é ø£MTwüHé Ä|òt Ç+&çj÷· (CCI) ìã+<Ûqä \ eT]j·TT #·≥+º Á|üø±s¡+ dæd◊æ ˇø£
n<Û´ä ≈£îå &çì ø£*– ñ+≥T+~. eT]j·TT Ç<ä]› ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿeø±≈£î+&Ü |ü~eT+~ düuTÑÛ ´\ø£+fÒ m≈£îÿe ø±≈£î+&É
πø+Á<äÁ|üuÛÑT‘·«+ düuÛÑT´\qT ìj·T$TdüTÔ+~. Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø±+|æ{°wüHé ø£MTwüHé Ä|òt Ç+&çj·÷ ˇø£
n<Ûä´≈£åî&ÉT eT]j·TT Ç<ä›s¡T düuÛÑT´\‘√ |üì#˚düTÔqï~. á ø£MTwüHé bÕøÏåø£ Hê´j·Tdü+düú. Ç~ #·≥ºã<ä›yÓTÆq
n~Ûø±sê\qT ìs¡«Væ≤düT+Ô ~. n˝≤π> n_ÛÁbÕj·÷\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. á b˛{° #·≥+º ˝À n<Û´ä ≈£îå &ÉT eT]j·TT
Ç‘·s¡ düuTÑÛ ´\T |üP]Ôø±\ düeTj·÷ìï á dü+|òTü + ø=s¡≈î£ yÓ∫ÃkÕÔsT¡ .
(CCI) \øå±´\T
1. $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ Á|üj÷Ó »q+ eT]j·TT dü+øπ eå T+ ø√dü+ e÷¬sÿ≥T¢ |üì#˚ùd˝≤ #˚jT· &É+.
2. <˚X¯ Ä]Δø£eédüú y˚>∑e+‘·yÓTÆq eT]j·TT dü$Tà[‘· eè~Δ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ Hê´j·TyÓTÆq eT]j·TT
Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ yê‘êes¡D≤ìï Ä]Δø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ ø£*ŒdüT+Ô ~.
3. Ä]Δø£ eqs¡T\qT düeTs¡eΔ +‘·+>± $ìjÓ÷–+#·T≥≈£î ø±e\dæq b˛{° |ü]dæ‘ú T· \qT ø£*ŒdüT+Ô ~.
4. b˛{°‘·‘·«+˝À >∑\ #·{≤º\qT neT\T|üs¡Tdü÷Ô n_Ûeè~Δ ø√s¡≈£î $$<Ûä s¡+>±\ eT<Ûä´ düeTs¡Δe+‘·yÓTÆq
dü+ã+<Ûë\T eT]j·TT |üsd¡ Œü s¡ #·s´¡ \qT HÓ\ø=*Œ n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT≥.
195
5. á b˛{° #·≥+º Hê´j·÷ìï düeTs¡eΔ +‘·+>± ìs¡«Væ≤düT+Ô ~ eT]j·TT uÛ≤s¡rj·T Ä]Δø£ eédü˝ú À b˛{°
dü+düÿè‹ì kÕú|æ+#·&ÜìøÏ eT]j·TT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ nìï yê{≤<ës¡T\≈£î b˛{° jÓTTø£ÿ
Á|üj÷Ó »Hê\ô|’ düe÷#êsêìï yê´|æ#Ô d˚ Tü +Ô ~.
ø±+|æ{w° Hü é ø£MTwüHé Ä|òt Ç+&çj÷· jÓTTø£ÿ bÕÁ‘· nH˚~ b˛{°ô|’ Á|ü‹≈£L\ Á|üu≤Û e+ #˚ù| |ü<‘Δä T· \qT
‘=\–+#·&+É , n˝≤π> b˛{°ì Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É #˚dTü +Ô ~. $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ Á|üj÷Ó »Hê\qT ø±bÕ&É+ eT]j·TT
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ e÷¬sÿ≥¢˝À yêDÏ»´+ jÓTTø£ÿ ùd«#·Ã¤qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ dædæ◊ Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· b˛wædüTÔ+~. n<˚
$<Û+ä >± dæd◊æ #·≥+º ÁøÏ+<ä |üì#˚ùd n~Ûø±s¡T\T yêDÏ»´ b˛{° düeTdü´\ô|’ @yÓH’ ê nuÛ´Ñ +‘·sê\T ñ+fÒ
|ü]wüÿ]+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. b˛{° düeTdü´\ô|’ @yÓH’ ê Hê´j·T $yê<ë\T @s¡Œ&ç‘˚ |ü]wüÿ]+#·&+É , n˝≤π>
dü\Vü‰\T Çe«&É+‘√bÕ≥T, Á|ü»\˝À ne>±Vü≤q ÇdüT+Ô ~. dæd◊æ nH˚~ ô|<ä› dü+dü\ú qT+&ç ‘·eTqT ‘êeTT
s¡ø+åÏ #·Tø√˝Òì ∫qï dü+dü\ú ø√dü+ bÕ≥T|ü&TÉ ‘·T+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ jÓTTø£ÿ <˚oj·T e÷¬sÿ{À¢ b˛{°ì Á|ü‹≈£L\+>±
Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd dü+dü\ú qT ìj·T+Á‹#˚ n~Ûø±s¡+ dæd◊æ ø£*– ñ+~. $Áø£sTT+#˚ dü+dü\ú ≈£î ‘Ó*j·TCÒùd
n~Ûø±s¡+ ñqï~. düs|¡ süò ê ìj·T+Á‘·D, ø£qT>√\T <Ûsä \¡ qT düe]+#·&+É ˝Ò<ë Ç‘·s¡ b˛{° dü+dü\ú ˝À
e÷¬sÿ{Ÿ $düsÔ D¡ ≈£î ìsêø£]+#˚ |ü<‘Δä T· \qT ne\+_Û+#·&+É <ë«sê e÷¬sÿ{Ÿ˝À @ dü+dü≈ú L£ &Ü ‘·eT Ä~Û|‘ü ´·
kÕúHêìï ø√˝ÀŒ˝Ò<äì b˛{° #·≥º+ Vü‰MT ÇdüTÔ+~. düeTTbÕs¡®q ˝Ò<ë $©q+ <ë«sê uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀøÏ
Á|üy•˚ +#ê\qT≈£îH˚ ˇø£ $<˚o dü+düú <˚X¯ b˛{° #·{≤º\≈£î ø£≥Tºã&ç ñ+&Ü*.
eTTKýÓTqÆ $»j·÷\T
2018 ` 19 dü+ˆˆ˝À dü+e‘·‡s¡+˝À dæd◊æ b˛{° e´‹πsø£ ˇ|üŒ+<ë\T eT]j·TT Ä~Û|‘ü ´· kÕúq
|ü<$ä ì <äT]«ìjÓ÷>∑+ #˚jT· &ÜìøÏ dü+ã+~Û+∫q 68 øπ düT\qT ø£MTwüHé d”«ø£]+∫+~. Áô|e’ ÷ ` ù|dò ” øπ düT
ñìøÏ Ä<Ûës¡+>± Çs¡y’Ó s¬ +&ÉT $wüj÷· \ô|’ <äsê´|ü⁄Ô #˚|{ü ≤º\˙ eT]j·TT 43 øπ düT\qT eT÷dæyj ˚ ÷· \˙
&Ós’ ø¡ sº£ Y »qs¡˝Ÿ≈î£ ìπsd› +æ ∫+~. 2018 ` 19 dü+e‘·‡s¡+˝À 51 $wüj÷· \˝À &Ós¬’ ø£sº Y »qs¡˝Ÿ $#ês¡D
|üP]Ô#k˚ Õs¡T. ø£MTwüHé 2018 ` 19 dü+e‘·‡s¡+˝À Á|ü‹bÕ~‘· ø£\sTTø£\ jÓTTø£ÿ 94 H√{°dTü \qT d”«ø£]+∫+~.
n<˚ dü+e‘·‡s¡+˝À 89 H√{°dTü \qT ÄyÓ÷~+∫+~. 7 H√{°dTü \qT ô|+&ç+>¥˝À ñ+∫+~. ø£MTwüHé 2017
` 18 dü+e‘·‡s¡+˝À 435.65 ø√≥¢ y˚Ts¡≈î£ Ä<ëj·T+ Ä]®+∫+~. Bì˝À 357.85 ø√≥¢ yÓTT‘·+Ô »]e÷Hê
s¡÷|ü+>± edü÷\T #˚d+æ ~.
b˛{° $<ÛëHêìï neT\T#˚j·T&É+ e\¢ ñ‘·Œ‘·TÔ\T nH˚$ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î ‘·≈£îÿe <Ûäs¡\≈£î
\_ÛkÕÔsTT. edüTeÔ ⁄\T eT]j·TT ùde\ jÓTTø£ÿ HêD´‘·qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· ÜìøÏ dü+dü\ú ≈£î Áb˛‘ê‡Vü‰ìï n+~düT+Ô ~.
Bì |ò*ü ‘·+>± $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î m+|æø\£ T »s¡T>∑T‘êsTT. ø£MTwüHé s¬ +&ÉT n+XÊ\ô|’ <äèwækº Õ]+∫+~.
n$ b˛{° #·≥+º neT\T#˚jT· &É+ eT]j·TT Hê´j·÷ìï n+~+#·&+É . Á|üdTü ‘Ô +· neT\T˝À ñqï e÷¬sÿ{Ÿ\˝À
düs¡düyÓTÆq b˛{° Á|üø£è‘· <äèXÊ´ìï |ü]øÏå+#·&Üìï ìsêΔ]düTÔqï|üŒ{Ïø°, #·Ts¡T¬ø’q Hê´j·Tyê<ä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
yê{≤<ës¡T\≈£î ø£MTwüH‘é √ ìeT>∑ïeTe«&ÜìøÏ eT]j·TT b˛{° düeTà‹ì nqTdü]+#·&ÜìøÏ düV‰ü j·T|ü&Ü¶sTT.
‘·<ë«sê e÷¬sÿ≥¢˝À düsd¡ yü TÓ qÆ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ìsê›]düT+Ô ~. á ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˙ï $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ô|’
eT]j·TT yÓTT‘·Ô+ Ä]Δø£ eédüúô|’ Á|ü‘·´ø£å eT]j·TT |üs√ø£å kÕqT≈£L\ Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü⁄‘êsTT.
Ä]Δø£ eédüúô|’ $düÔè‘· Á|üuÛ≤yêìï #·÷ù| á ` ø±eTsY‡, >±´dt ñ‘·Œ‹Ô, ¬s’˝Ò«e+{Ï s¡+>±\˝À
$©Hê\qT ø£MTwüHé düMTøÏ+å ∫+~. b˛{° #·≥+º jÓTTø£ÿ ìã+<Ûqä \qT neT\T#˚jT· &É+ <ë«sê e÷Á‘·yT˚ ø±≈£î+&Ü,
196
nedüsy¡ TÓ qÆ |ü&ÉT Á|üuTÑÛ ‘·« dü+ã+~Û‘· $uÛ≤>±\‘√ ìeT>∑ïeTe«&É+ <ë«sê e÷¬sÿ{À¢ Hê´j·TyÓTqÆ b˛{°
ñ+<äì ø£MTwüHé ìsê›]+∫+~. á ø£MTwüHé nH˚~ Ç‘·s¡ s¡+>±\≈£î ≈£L&Ü düV‰ü j·T+ #˚dTü +Ô ~. á ø£MTwüHé
|ü]~Û˝Àì ø=ìï ø£+ô|˙\T ã\V”≤qyÓTqÆ |ü]dæ‹ú ˝À ñHêïsTT. n$ d”\º T |ü]ÁX¯eT, Ç˝≤+{Ï |ü]ÁX¯eT\
n_Ûeè~Δ >∑T]+∫ ø=ìï rsêàHê\T #˚|{ü ,ºÏ ˇ‹Ô&‘ç √ ≈£L&çq ÄdüT\Ô ‘√ ≈£L&çq $©q øπ düT\ düMTø£\å qT
y˚>+∑ >± |üP]Ô #˚jT· &É+ <ë«sê M{Ï neT\T <ë«sê ø£MTwüHé Ä]Δøe£ édüôú |’ $düèÔ ‘· dü÷\ú ` Ä]Δø£ Á|üu≤Û yêìï
ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
11.8 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D

ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+ qT+∫ Áô|’y˚≥T s¡+>±ìøÏ ã~© #˚ùd $<Ûëqy˚T
Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ . Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑+ qT+∫ ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D <ë«sê Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑ dü+dü\ú qT Áô|y’ {˚ ø° ]£ +#·&+É
»s¡T>∑TqT. q÷‘·q Ä]Δø£ $<Ûëq+˝À uÛ≤>∑+>± Á|üuTÑÛ ‘·«+ 1991 qT+∫ ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D $<ÛëHêìï
nqTdü]düTqÔ ï~. Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑ dü+dü\ú ˝À ñ‘êŒ<äø‘£ · n\Œ+>± ñ+&ÉT≥, á dü+dü\ú ˝À ìs¡«Vü≤D ˝ÀbÕ\T
#√≥T#˚dTü ø√e&É+ ‘·~‘·s¡ ø±s¡D≤\T ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D≈£î <ë]rXÊsTT.ñ‘êŒ<äø‘£ · ø£Då +Ï #·&+É ,
$T>∑T\T dæã“+~, |ü]XÀ<ÛHä ê_Ûeè~Δ ≈£î+≥T|ü&&É +É , e÷qe eqs¡T\≈£î ‘·–q+‘· ÁX¯<›ä #·÷|üøb£ ˛e&É+,
e÷s¡T#·Tqï kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï ‘·«]‘·>‹∑ q dü+bÕ~+#·øb£ ˛e&É+ <ë«sê dü+dü\ú T qcÕº\ uÛ≤]q |ü&Ü¶sTT.
nq>± ô|≥Tºã&çø+£ fÒ sêã&çsπ ≥T ø£Då +Ï #·kÕ–+~. Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑d+ü dü\ú T ˝≤uÛkÑ Õ{Ï kÕúsTTqT+&ç yÓ÷j·T˝Òì
uÛ≤sê\T>± e÷sêsTT. BìøÏ ‘√&ÉT ˝≤uÛÑkÕ{Ï ø±ì ˝Ò<ë U≤sTT˝≤|ü&çq Áô|’y˚≥T dü+düú\qT Á|üuÛÑT‘·«+
kÕ«Bq+ #˚dTü ø√e&É+ eT]ìï ø£cÕº\≈£î ø±s¡DyÓTqÆ ~. U≤sTT˝≤ Á|üu≤Û e+ m+‘·>± ñ+<ä+fÒ yÓTT‘·+Ô qcÕº˝À¢
2/3e e+‘·T qcÕº\≈£î Çy˚ ø±s¡DyÓTÆHêsTT. M{ÏøÏ ‘√&ÉT Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑+˝À eTs=ø£ s¡ø£+ dü+düú\T ø=ìï
ñHêïsTT. ny˚ $T‹MT]q edüTeÔ ⁄\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd dü+dü\ú T, á ø±s¡D≤\ e\¢ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ô|≥Tºã&ÉT\
ñ|üdü+Vü≤s¡D $<Ûëq+ 1991 ˝À Á|ükÕÔ$+∫+~. 1992 |òæÁãe]˝À s¡+>∑sê»Hé ø£$T{°ì Á|üuÛÑT‘·«+
@sêŒ≥T #˚jT· >± Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·q yê{≤qT 49 XÊ‘·+ qT+&ç 26 XÊ‘êìøÏ neTàe#·Ãì dü÷∫+∫+~. 1996
Ä>∑wüßº˝À õ.$. sêeTø£èwüí n<Ûä´ø£å‘·q ◊<äT>∑Ts¡T düuÛÑT´\‘√ ≈£L&çq Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üdü+Vü≤s¡D
ø£MTwüHqé T øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìj·T$T+∫+~. e÷¬sÿ{Ÿ˝À Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ dü+dü˝ú Ò ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*– ñqï≥¢sTT‘˚
yê{Ïì ø√sY Á>∑÷|t˝À #˚]Ã+~. M{Ï˝À 49 XÊ‘·+ es¡≈î£ yê{≤\T $Áø£$T+#·e#·Ãì ø£MTwüHé dæbÕò s¡T‡
dü÷∫+∫+~. n$: yêDÏ»´ neTàø£+, eP´Vü‰‘·àø£ neTàø£+, yê{≤\qT Ä|òsü Y #˚jT· &É+, ÄdüT\Ô eT÷dæy‘˚ ·
˝Ò<ë neTàø£+
ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D uÛ≤eq
Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ dü+dü\ú >∑\ Á|üuTÑÛ ‘·« yê{≤\qT n$Tày˚ùd $<ÛëHêìï ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D
n+{≤s¡T. Á|üuÛÑT‘·« ªªeqs¡T\ ô|+|ü⁄<ä\≈£î eT]j·TT $düÔè‘· Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·T≥≈£î
Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑+˝Àì ø=+‘·yê{≤qT eT÷´#·Té˝Ÿ |òü+&é‡≈£î $‘·Ôdü+düú\≈£î, kÕ<Ûës¡D Á|ü»\≈£î, ÁXÊ$T≈£î\≈£î
Çe«&Üìï ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D n+{≤s¡T.
ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D $<Ûëq \øå±´\T
ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D Á|üÁøÏjT· nH˚~ Á|üuTÑÛ ‘·« yê{≤\qT Áô|y’ ≥˚ T e´≈£î\Ô ≈£î neTà&É+ ô|≥Tºã&ÉT\
197
ñ|üd+ü Vü≤s¡D. Ç~ ø=ìï \ø£Då ≤\qT ø£*– ñ+~. n$ :
1. Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú\˝À ø=+‘· uÛ≤>∑+ yê{≤\ s¡÷|ü+˝À bı+<˚ Vü≤≈£îÿqT Áô|’y˚≥T ô|≥Tºã&ç<ës¡T\≈£î
ø£*Œ+#·T≥.
2. j·÷»e÷q´+ nH˚~ bÕøÏøå +£ >± e÷Á‘·yT˚ Á|üuTÑÛ ‘·«+ qT+&ç Áô|y’ ≥˚ T ô|≥Tºã&ç<ës¡T\≈£î ã~© ne⁄‘·T+~
‘·|Œü |üP]Ô j·÷»e÷q´ Vü≤≈£îÿ\T ã~©ø±e⁄
3. ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑+ qT+∫ Áô|y’ ≥˚ T s¡+>±ìøÏ ã~© #˚ùd $<Ûëqy˚T Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ .
ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡DqT ªbÕøÏøå £ Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ μ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D \øå±´\T
Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú\ ìs¡«Vü≤D˝À e÷¬sÿ{Ÿ|üs¡yÓTÆq Áø£eT•ø£åD b˛{°‘·‘·«+ Á|üy˚X¯ô|{Ïº, Ä dü+düú\
kÕeTs¡´ú + ô|+#ê\H˚ \ø£´å +‘√ yÓTT<ä{Ï ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D Á|üø{£ +Ï ∫q Á|üuTÑÛ ‘·«+, ‘·sT¡ yê‘· Ç+<äTø√dü+
Á|ü‘´˚ ø£+>± ˇø£ Á|üuTÑÛ ‘·«XÊKqT @sêŒ≥T #˚d+æ ~. Ä XÊK øÏ+~ ÁbÕ<∏$ä Tø£ \øå±´\qT ù|s=ÿ+~.
1. $T‹MT] b˛‘·Tqï Á|üuÛÑT‘·« s¡TDuÛ≤sêìï ‘·–Z+#·&É+.
2. j·÷»e÷q´+˝À $düèÔ ‘·yTÓ qÆ yê{≤qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É .
3. Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô eqs¡T\qT n_Ûeè~Δ|üs¡#·&É+, eqs¡T\qT düMTø£]+#·&É+.
4. Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ dü+dü\ú ìs¡«Vü≤D˝À ô|<ä› dü+K´˝À bÕ˝§Z+≥Tqï e÷qe eqs¡T\qT, yê{Ï düeTj·T+,
X¯øÔÏ kÕeTsêú´\qT n‘·´~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·>\∑ kÕ+|òTæ ø£ s¡+>±˝À¢ $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+.
5. Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú˝À¢ s√Es√EøÏ ô|s¡T>∑T#·Tqï Á|üuÛÑT‘·« CÀø£´+ ‘·–Z+#·T≥.
6. dü«#·Ã¤+<ä>± eTT+<äT≈£î e#˚Ã Áô|’y˚≥T s¡+>∑ dü+düú\≈£î, Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\ yêDÏ»´|üs¡yÓTÆq
qwü<º ëj·Tø£‘q· T ã~©#˚jT· &É+.
7. dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô <ë«sê eqs¡T\ düMTø£s¡D‘√ Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú\T düeTs¡úe+‘·+>± |üì#˚j·TT≥.
8. Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú\qT Ä<ÛäT˙ø£]+#·T≥.
9. eP´Vü‰‘·àø£+ ø±ì nH˚ø£ Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú\ e<ä› uÛ≤Ø>± ù|s¡T≈£î b˛sTTq Á|üuÛÑT‘·« eqs¡T\qT
kÕ+|òæTø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·>∑\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑´+, ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<Ûä´, kÕ+|òæTø£ Ä]úø£ nedüsê\ ø√dü+
eT*¢+#·&É+.
10. Áô|’y˚≥T s¡+>±ìï (ø°\ø£ s¡+>±\˝À ‘·|üŒ) nìï s¡+>±\˝À Áb˛‘·‡Væ≤+#·T≥.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ô|<ä› dü+K´˝À |ü_¢ø˘ s¡+>∑ dü+düú\T (|æj·Tdtj·TT) HÓ\ø=*ŒHês¡T. Bìe\¢
ñ<√´>∑ø\£ Œq, kÕ+|òTæ ø£ dü+øπ eå ÷\‘√bÕ≥T <˚X¯ Ä]Δø±_Ûeè~Δ˝À Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑ dü+dü\ú T >∑D˙j·TyÓTqÆ bÕÁ‘·qT
b˛wæ+#êsTT. nsTT‘˚ ø=~› dü+e‘·‡sê\T>± uÛ≤s¡‘· Ä]Δø£ eédüú˝À ô|s¡T>∑T‘·Tqï düs¡∞ø£s¡D eT]j·TT
Á|ü|ü+Nø£s¡D e\¢ ‘·eT eè~Δì ì\u…≥Tºø√e&É˝À (|æmdtj·TT) Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú\T $|òü\eTj·÷´sTT.
nH˚ø£ Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑ j·T÷ì≥¢˝À |üìrs¡T ÄXÊ»qø£+>± ˝Òøb£ ˛e&É+‘√ ‘·≈î£ ÿe ñ‘êŒ<äø‘£ ,· HêD´‘·˝ìÒ
198
edüTeÔ ⁄\ ñ‘·Œ‹Ô, n~Ûø£ e÷qeX¯øÔÏ $ìjÓ÷>∑+, nqT≈£îqï \ø£´å +ô|’ yêdüeÔ ô|≥Tºã&ÉT\
‘·–q+‘· e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~Δ˝øÒ b£ ˛e&É+, ñ|üd+ü Vü≤s¡D (April) 1991`92 qT+&ç 2015`16
ô|≥Tºã&ÉT\T ‘·≈£îÿesêe&É+, eT÷\<Ûäq+ô|’ (ø√≥¢˝À)
‘·≈î£ ÿesêã&ç sπ ≥T yÓTT<ä˝q’… $ ø£*– ñqï$.
dü+e‘·‡s¡+ sêã&ç yêdüÔ$ø£
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D |ü⁄s√>∑‹ \ø£å´+ sêã&ç
1991 Ä]Δø£ dü+düÿs¡D\ ‘·sê«‘· ø=ìï 1991-92 2,500 3,038
Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú\ yÓTÆHê]{° yê{≤\ $Áø£j·T+ 1992-93 2,500 1,913
#˚|ü&ÉT‘·÷ Áô|’y˚{°ø£s¡D $<ÛëHêìï Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. 1993-94 3,500 Nil
n+‘˚ø±≈£î+&Ü Ç|ü&ÉT Á|üuÛÑT‘·«+ >∑T]Ô+∫q 1994-95 4,000 4,843
Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑ j·T÷ì≥¢ neTàø±ìï #˚|{ü +ºÏ ~ 1991 1995-96 7,000 168
` 2008 dü+e‘·‡sê\ eT<Û´ä ø±\+˝À, ô|≥Tºã&ÉT\ 1996-97 5,000 380
ñ|üd+ü Vü≤s¡D |ü⁄s√>∑‹ kÕ<Ûës¡D dæ‹ú øÏ e∫Ã+~. 1997-98 4,800 910
s¡÷. 96,800 ø√≥¢ \ø£´å + ø±>± øπ e\+ s¡÷. 1998-99 5,000 5,371
51,609 ø√≥T¢ e÷Á‘·y˚T ùdø£]+∫+~. n<˚ 1999-00 10,000 1,860
$<Ûä+>± yêeT|üø£å bÕØº\ ˇ‹Ô&ç y˚Ts¡≈£î #ê˝≤ 2000-01 10,000 1,871
es¡≈î£ ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D y˚>±ìï |ü]$T‘·+ 2001-02 12,000 5,658
#˚d+æ ~. 2009 ` 10 qT+&ç 2017 ` 18 es¡≈î£ 2002-03 12,000 3,348
á ø±\+˝À ˇø£ dæús¡yÓTÆq Á|üuÛÑT‘·«+ eT]j·TT 2003-04 14,500 15,547
kÕºø˘ e÷¬sÿ{Ÿ |ü]dæ‘ú T· \T nqT≈£L\+>± ñ+&É&+É 2004-05 4,000 2,765
e\¢ ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üdü+Vü≤s¡D nH˚~ ø=‘·Ô 2005-06 No target 1,570
ñ‘ê‡Vü‰ìøÏ <ë]rdæ+~. C≤_‘ê #˚j·Tã&çq 2006-07 No target Nil
eT]j· T T C≤_‘ê #˚ j · T ì (˝≤uÛ Ñ < ëj· T ø£ ) 2007-08 No target 4,181
Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ dü+düú\˝À yÓTÆHê]{° yê{≤qT 2008-09 No target Nil
neTà&É+ <ë«sê Á|üuÛÑT‘·«+ á Á|üÁøÏj·TqT 2009-10 No target 23,553
ÁbÕs¡+_Û+∫+~. nsTT‘˚ 2011 qT+&ç ô|≥Tºã&ÉT\ 2010-11 40,000 22,144
ñ|üdü+Vü≤s¡D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T eT+<ä–+#êsTT. 2011-12 40,000 18,037
2011 ` 12 dü+e‘·‡sêìøÏ s¡÷. 40,000 ø√≥¢ 2012-13 30,000 24,000
\ø£´å + ø±>±, Á|üuTÑÛ ‘·«+ øπ e\+ s¡÷. 14000 ø√≥T¢ 2013-14 40,000 18,254
e÷Á‘·y˚T ùdø£]+#·>∑*–+~. nsTT‘˚ ‘·s¡Tyê‘· 2014-15 43,425 26,353
dü+e‘·‡sê˝À¢ ø=+‘· yÓTs¡T>∑T<ä\ ø£ì|æ+∫+~. 2015-16 41,000 -
2014 ` 15 dü+e‘·‡s¡+˝À s¡÷. 43,425 ø√≥T¢ yÓTT‘·Ô+ 2,36,625 1,85,814
\ø£´å +ø±>±, 26,353 ø√≥T¢ düMTø£]+#·>*∑ –+~. Source: GOI, Central Public Enterprises Survey,
2016 ` 17˝À s¡÷. 56,500, ø±>± 2017 ` 2008-09 & 2010-11, Economic Survey 2014-15.
18˝À s¡÷. 72,500 ø√≥T¢, 2018 `19˝À m˙¶@ Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|ü‹cÕº‘à· ø£ ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D
\øå±´\ìï s¡÷. 80,000 ø√≥T¢>± m+#·Tø√+~.
199
nqTã+<Û+ä ` 1
ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D sêã&ç \ø£´å + Vü≤dü$Ô ø£sêã&ç
ô|≥Tºã&ç ñ|üd+ü Vü≤s¡D düyêfi¯ófl
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ e+{Ï Á|üC≤kÕ«eT´ eT]j·TT n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝À á $<Ûëq+qT
neT\T#˚jT· ≥+˝À nH˚ø£ düeTdü´\qT m<äTs=ÿqe\dæ edüT+Ô ~. Á|üC≤kÕ«eT´+˝À ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D
$<Ûëq+qT neT\T#˚j·÷\+fÒ Ä <˚X¯+˝À eTTK´+>± sê»ø°j·T ndæús¡‘· ñ+&É≈£L&É<äT. ô|≥Tºã&ÉT\
ñ|üd+ü Vü≤s¡D $<Ûëq+qT Bs¡øÈ ±\ Ä]Δø£ Á|üj÷Ó »Hê\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì á $<ÛëHêìï Á|üuTÑÛ ‘·«+
neT\T#˚d+æ <äì #Ó|Œü e#·TÃ. nsTT‘˚ á $<Ûëq+qT Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº (1991 ` 92) qT+&ç uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
M{ÏøÏ nqT≈£L\yÓTÆq |ü]dæú‘·T\T ˝ÒeH˚ #Ó|üŒe#·TÃ. n+<äTe\¢ Bìï neT\T #˚j·TT≥˝À Á|üuÛÑT‘ê«\T
$»j·Te+‘·+ ø±˝Òøb£ ˛j·÷sTT. øπ +Á<ä+˝À dü+ø°sí¡ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ sêe&É+, C≤rj·TbÕØº\
eT<Û´ä @ø±_ÛÁbÕj·T+ ˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢ á $<Ûëq+ neT\T ø£w‘ºü s· y¡ TÓ +Æ ~. ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D
Á|üÁøÏjT· $$<Ûä <äX\¯ ˝À bÕs¡<sä Ù¡ ø£‘q· T ø=qkÕ–+#·&+É ˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ $|ò\ü yÓT+Æ ~. ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D
eT+Á‹‘·«XÊK eT]j·TT dü+uÛ+Ñ ~‘· Ç‘·s¡ eT+Á‹‘·« XÊK\ eT<Û´ä düV≤ü ø±s¡+ eT]j·TT düeTq«j·T+ ˝Òøb£ ˛e&É+
≈£L&Ü ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üdü+Vü≤s¡D ø±s¡´Áø£e÷ìï u≤>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæ+~. ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üdü+Vü≤s¡D
$<ÛëHêìï |ü⁄q'|ü]o\q#˚d,æ Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑ dü+dü\ú qT düeTs¡eΔ +‘·+>± q&çù| $<ÛëHêìøÏ dü+ã+~Û+∫q
nìï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À bÕs¡<sä Ù¡ ø£‘‘· √ á Á|üÁøÏjT· qT ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ düeTj·TbÕ\q ø±s¡´Áø£e÷ìï
s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#ê*.
3. q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ 1991 jÓTTø£ÿ Á|ü<ëÛ q \ø£´å + sêj·T+&ç.
..........................................................................................................................................
4. $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ (ô|òe÷)ô|’ ˇø£ yê´K´ sêj·T+&ç.
...........................................................................................................................................
5. ø±+|æ{°wüHé ø£MTwüHé Ä|òt Ç+&çj·÷ jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT eTTKýÓTÆq \øå±´\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT.

...........................................................................................................................................
11.9 kÕsê+X¯+
bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ nH˚~ ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏjT· eT]j·TT ˇø£ <˚X+¯ jÓTTø£ÿ Ä]úø±_Ûeè~ΔøÏ ˇø£ eTTKýÓTqÆ
n+X¯+>± #Ó|Œü e#·TÃqT. eTTK´+>± uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ e+{Ï n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï Ä]úø£ eédü\ú $wüjT· +˝À
bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ Ä]úø£ $<Ûëq+˝À ˇø£ uÛ≤>∑+. kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ eTT+<äT, bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHêìï Á_{°wt
yês¡T ‘·eT dü«˝≤uÛ≤ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ s¡÷bı+~+#ês¡T. kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+~q ‘·sT¡ yê‘· dü+ã+~Û‘·
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘ê«\T nH˚ø£ bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàHê\qT s¡÷bı+~+#êsTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À bÕ]ÁXÊ$Tø±
_Ûeè~ΔøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ nH˚ø£ #·s´¡ \qT #˚|{ü +ºÏ ~. ìπs•› +∫q ˝øå±´\qT #˚sT¡ ≥≈£î, $»j·TkÕ<Ûqä ≈£î nH˚ø£
Á|üD≤[ø± ã<äyΔ TÓ qÆ eP´Vü‰\qT ne\+_Û+#·&+É »]–+~. <˚oj·T+>± bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‘·T\Ô nedüsê\qT
200
rs¡TÃ‘·÷ ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T ìyê]+#·T≥≈£î, <˚oj·T |ü]ÁX¯eT\qT s¡ø+åÏ #·T≥≈£î, ø±˝≤qT>∑TD+>±
edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\≈£î nqT>∑TD+>± bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>±ìï n_Ûeè~Δ #˚jT· T≥≈£î bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHê\qT
s¡÷bı+~+#ês¡T. á $<Û+ä >± |ü]ÁX¯eT\ n_Ûeè~ΔøÏ nH˚ø£ eP´Vü‰\qT neT\T#˚jT· &É+ »]–+~. bÕ]Áyê$Tø£
$<Ûëq+ ˇø£ düeTÁ>∑ uÛ≤eq. 1948 ‘=* bÕ]Áyê$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ <˚X+¯ ˝À $TÁX¯eT Ä]Δø£ eédü≈ú î£
|ü⁄Hê~ y˚d+æ ~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ y˚>+∑ >± n_Ûeè~Δ #Ó+<ä{≤ìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ ≥˚ T s¡+>±\T s¬ +&É÷
|üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+‘√ |üì#˚j·Te\dæq ÄeX¯´ø£‘·≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ì∫Ã+~. 1956 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq
rsêàq+ $düÔè‘·yÓTÆq~, düs¡fi¯yÓTÆq~. Á|üD≤[ø£ \ø£åýÓTÆq kÕeTýê<ä düe÷» kÕú|üq≈£î, Ä]Δø£ |ü⁄s√>±_Ûeè~ΔøÏ
ø±e\dæq uÛ≤Ø |ü]ÁX¯eT\ kÕú|qü ≈£î á rsêàq+ <√Vü≤<ä+ #˚d+æ ~. Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>±ìøÏ n~«rj·TyÓTqÆ
bÕÁ‘·qT ø£*Œ+∫+~. Áô|y’ ≥˚ T s¡+>∑+ nqTe÷Hê\qT, n+<√fi¯D\qT ‘=\–+∫+~. nìï n+XÊ\ MT<ä
düeTÁ>∑+>± Á|üuTÑÛ ‘·« yÓK’ ]ì $X¯Bø£]+#·&+É e\¢ á rsêàHêìï ªªÄ]Δø£ sêC≤´+>∑+>±μμ n_Ûe]í+#ês¡T.
1971 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ ≈£î{°s,¡ ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\ n_Ûeè~ΔøÏ n‘·´+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘·qT
Ç∫Ã+~. 1991 q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ uÛ≤s¡rj·T |ü]ÁX¯eT\ kÕeTsêΔ´ìï ô|+∫ Á|ü|+ü #·
<˚XÊ\‘√ b˛{° |ü&˝˚ ≤ #˚d,æ ˝…ô’ dqT‡ $<ÛëHêìï s¡<Tä #› d˚ +æ ~. m˝Ÿ.|æ.õ qeT÷Hê e\¢ ˝…ô’ |qT‡ eédüú
düs∞¡ ø£è‘·+ #˚jT· ã&ç+~. Ç~ y˚>+∑ >± bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûeè~ΔøÏ düT>∑eT+ #˚d+æ ~. MRTP #·≥+º (1969)
s¡<Tä › #˚d,æ <ëì kÕúq+˝À ø±+|æ{w° Hü é ø£MTwüHé Ä|t Ç+&çj÷· ` 2002qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.
y˚>∑e+‘·yÓTÆq bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡DqT Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ Á|üÁøÏj·T˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ 1991˝À ô|≥Tºã&ÉT\
ñ|üdü+Vü≤s¡D $<ÛëHêìï Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. dü÷ú\+>± |ü]ÁX¯eT˝À¢ j·÷»e÷q´ kÕeTs¡ú´+, u≤<Ûä´‘·, Áø£eT•ø£åD,
$<Ûëq ìs¡íj·T+ e+{Ï n+XÊ\qT yÓTs¡T>∑T|ü]#˚+<äT≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ bÕs¡<äs¡Ùø£‘·‘√ #·s¡´\T rdüT≈£îì
neT\Tdæq≥¢sTT‘˚ <˚X+¯ Ä]úø+£ >± ã\|ü&TÉ ‘·T+~.
11.10 MTne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø√+&ç - qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T

1. 1956 bÕ]ÁXÊ$Tø£ rsêàq+ \øå±´\T: eTVü≤\H√_dt qeT÷HêqT nqTdü]+∫ dü‘«· s¡ bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡
<ë«sê Ä]Δø±_Ûeè~Δì y˚>∑e+‘·+ #˚j·T&É+, Á|üuÛÑT‘·« s¡+>±ìï $düÔè‘· |ü]∫ uÛ≤Ø |ü]ÁX¯eT\qT,
j·T+Á‘· ìsêàD |ü]ÁX¯eT\qT n_Ûeè~Δ|sü #¡ &· +É . Áô|y’ ≥˚ T @ø£kÕ«e÷´\qT, Ä]Δø£ k˛úeT‘· øπ +ÁBø£sD¡ qT
ìs√~Û+#·&+É , Ä<ëj·T dü+|ü<\ä ˝À e´‘ê´kÕ\qT ‘·–+Z #·&+É , $XÊ\yÓTqÆ n_Ûeè~Δøe£ düsy¡ TÓ qÆ düV‰ü ø±s¡
s¡+>±ìï ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &É+ <ë«sê Ä]Δø£ eédüú |ü⁄s√>∑‹øÏ bÕ]ÁXÊ$Tø£s+¡ >∑+ ‘√&ÉŒ&˚ $<Û+ä >±
á rsêàq+ s¡÷|üø\£ Œq #˚XÊs¡T.
2. 1948 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàHêìï uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ s¡÷bı+~+∫q ‘=* bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq
rsêàq+. á rsêàq+ $TÁX¯eT Ä]Δø£ eédüú≈£î |ü⁄Hê~y˚dæ+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£s¡+>∑+ y˚>∑+>±
n_Ûeè~Δ#+Ó <ä{≤ìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·« Áô|y’ ≥˚ T s¡+>±\T s¬ +&É÷ |üsd¡ Œü s¡ düV≤ü ø±s¡+‘√ |üì#˚j÷· *. á
rsêàq+ |ü]ÁX¯eT\qT Hê\T>∑T esêZ\T>± $uÛõÑ +∫+~.
3. 1991 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ uÛ≤s¡rj·T |ü]ÁX¯eT\ kÕeTsêΔ´ìï ô|+∫, uÛ≤s¡‘· Ä]Δø£ s¡+>±ìï
Á|ü|+ü #· Ä]Δø£ eédü˝ú À düyTÓ øÆ ´£ |üs#¡ &· +É , |ü]ÁX¯eT\T ‘·eT ñ‘êŒ<äø‘£ · X¯øìÔÏ ô|+∫ ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£yTÓ qÆ
ñbÕ~Û neø±XÊ\T ô|+#·&+É , Á|ü|+ü #· <˚XÊ\‘√ b˛{° |ü&˝˚ ≤ |ü]ÁX¯eT\ eT<Û´ä b˛{°‘‘· «Ô· +‘√
|üì#˚ùd bÕ]ÁXÊ$Tø£ eédü>ú ± s¡÷bÕ+‘·s+¡ #Ó+&É&+É \ø£´å +>± ñ+~.
4. 1998˝À FERA kÕúqeTT˝À $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ ìs¡«Vü≤D #·≥+º FEMA Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É »]–+~.
$<˚o yê´bÕsêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É , $<˚o #Ó*+¢ |ü⁄\≈£î nqT≈£L\ |ü]dæ‘ú T· \T ø£*Œ+#·&+É , uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
201
$<˚oe÷s¡ø£ Á<äe´ e÷¬sÿ{Ÿ n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&É&+É á #·≥+º \øå±´\T.
5. ø±+|æ{°wüHé ø£MTwüHé Ä|òt Ç+&çj·÷(dædæ◊) jÓTTø£ÿ \øå±´\T: 1. $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ Á|üjÓ÷»q+
eT]j·TT dü+πøåeT+ ø√dü+ e÷¬sÿ≥T¢ |üì#˚ùd˝≤ #˚j·T&É+ 2. Ä]Δø£ eédüú jÓTTø£ÿ y˚>∑e+‘·yÓTÆq
eT]j·TT düeTÁ>∑ eè~Δ eT]j·TT n_Ûeè~Δ ø√dü+ <˚X+¯ ˝Àì Ä]Δø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ Hê´j·TyÓTqÆ eT]j·TT
Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ b˛{°ì ìsê›]+#·&+É .

I. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î düTe÷s¡T 10 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<Ûëq+ Çe«+&ç.
1. 1948 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+qT $|ü⁄©ø£]+#·+&ç.
2. 1956 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ ÁbÕ<∏$ä Tø£ \ø£Då ≤\T @$?
3. ø±+|æ{w° Hü é ø£MTwüHé Ä|òt Ç+&çj÷· (dæd◊æ ) \øå±´\qT $e]+#·TeTT.
II. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î düTe÷s¡T 30 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<Ûëq+ Çe«+&ç.
1. 1991 q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ ÁbÕ<∏$ä Tø£ \ø£Då ≤\qT |ü]o*#·+&ç.
2. ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üdü+Vü≤s¡D jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏ä$Tø£ \ø£åHê\qT $X¯Bø£]+#·TeTT
3. $<˚oe÷s¡ø£ Á<äe´ ìs¡«Vü≤D #·≥+º qT $e]+|ü⁄eTT.
III. Äu…®øÏºyé Á|üX¯ï\T:
A. ãVüQfi¯ m+|æø£ Á|üXï¯ \T:
1. 1948 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ nqTq~ øÏ+~ yê{Ï˝À @ s¡+>±ìøÏ Ä~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· Ç∫Ã+~?
m) |ü_¢ø˘ s¡+>∑+ _) Áô|’y˚{Ÿ s¡+>∑+ dæ) |ü_¢ø˘ Áô|’y˚{Ÿ s¡+>∑+ &ç) ô|’ @Mø±e⁄
2. ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üdü+Vü≤s¡D rsêàq+˝À Á|üuÛÑT‘·«+ jÓTTø£ÿ \ø£å´+
m) Á|üuTÑÛ ‘·« Ä]úø£ uÛ≤sêìï ‘·–+Z #·T≥ _) j·÷»e÷q´ yê{≤qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É
dæ) Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô+qT n_Ûeè~Δ #˚j·TT≥ &ç) ô|’ nìïj·TT
3. ø±+|æ{w° Hü é #·≥+º 2002 (CCI) nH˚~ <˚ì kÕúq+˝À @sêŒ≥T #˚jT· ã&ç+~?
m) ô|eò ÷ _) MRTP dæ) ô|òsê &ç) ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üdü+Vü≤s¡D
düe÷<ÛëHê\T: 1) dæ 2) &ç 3) _
B. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
m) ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D i) eTVü≤\ H√_Hé qeT÷Hê
_) 1956 bÕ]ÁXÊ$Tø£ rsêàq+ ii) p˝…’ 24, 1991
dæ) q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ rsêàq+ iii) 1996
&ç) $<˚o e÷s¡ø£ ì\«\T iv) ô|s
òê
düe÷<ÛëHê\T: m) dæ _) m dæ) _ &ç) &ç
202
C. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+qT Á|üuTÑÛ ‘·«+ dü+e‘·‡s¡+˝À Á|üø{£ +Ï ∫+~.
2. $<˚o e÷s¡ø£+qT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+s¡øÏå+#˚, ø£k˛º&çj·THé>± eéVü≤]+#˚ dü+düú .
düe÷<ÛëHê\T: 1) @Á|æ˝Ÿ 6, 1948 — 2) ]»sY«u≤+ø˘ Ä|òt Ç+&çj÷· (ÄsY_◊)
11.14 |ü<øä √X¯+

1. $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ ìs¡«Vü≤D #·≥+º (FEMA): $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´+ ì\«\T @s¡Œs¡T#·Tø√e&É+
$<˚o ô|≥Tºã&ÉT\qT, $<˚o Ä<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£ $C≤„Hêìï ñ|üj÷Ó –+#˚ eTÚ[ø£ s¡+>±\≈£î ‘·s*¡ +#·&+É
á #·≥+º Á|ü<ëÛ q \øå±´\T.
2. $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ç (m|ò&t ◊ç ) : á ô|≥Tºã&ç Bs¡øÈ ±*ø£+>± $$<Ûä <˚XÊ\ eT<Û´ä ã~© ne⁄‘·T+~.
$<˚X¯düTú\T, $$<Ûä <˚XÊ˝À¢ì dü+düú\˝À j·÷»e÷q´|ü⁄ ìj·T+Á‘·D ø√dü+ ˝Ò<ë ñ‘·Œ‹Ô˝À
uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>± #˚s¡&ÜìøÏ #˚ùd ô|≥Tºã&çì $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ç n+{≤s¡T.
3. ãVüQfi¯ C≤‹ dü+dü\ú T : ˇø£ <˚X+¯ ˝À Á|ü<ëÛ q ø±sê´\j·T+ ø£*– nH˚ø£ <˚XÊ\˝À ñ‘·Œ‹Ô, yê´bÕs¡
ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#˚ dü+dü\ú qT ãVüQfi¯ C≤‹ dü+dü\ú T n+{≤s¡T.
4. Á|ü‘´˚ ø£ Ä]Δø£ eT+&Éfió¯ fl (ôdCŸ\T) : Á|ü‘˚´ø£ Ä]Δø£ eT+&Éfi¯ófl ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq düT+ø±\T ˝Òì es¡Ôø£
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T kÕ–+#˚ ÁbÕ+‘·+>± ñ+{≤sTT. $<˚o ô|≥Tºã&çì $dü]Ô +|ü#j ˚ T· &É+, n+‘·sê®rj·T
b˛{°ì ‘·≥Tº≈£îì ùd«#·Ã¤>± m>∑TeT‘·T\qT #˚düT≈£îH˚ yê‘êes¡D≤ìï düèwæº+#·&É+ M{Ï Á|ü<Ûëq \øå±´\T,
$<˚o ô|≥Tºã&ÉT\qT ô|+#˚ \ø£´å +‘√ <˚X|¯ ⁄ü kÕ<Ûës¡D Ä]Δø£ dü÷Á‘ê\≈£î _Ûqï+>± ñ+&˚ Ä]Δø£
dü÷Á‘ê\T ø£*–q ˇø£ uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘·+.
11.15 ñ|üjT· Tø£Ô Á>∑+<∏ë\T

1. Dutt & Sundaram: Indian Economy, (Latest Edition).
2. Govt. of India: Economic Surveys.
3. Misra & Puri: Indian Economy (Latest Edition).
4. Annual Report of Competition Commission of India, March 31, 2019.
5. Administrative Reforms Commission (ARC) Report of the Study on Public Sector Un-
dertakings.
6. Department of Disinvestment, Ministry of Finance.
7. www.divest.nic.in.
203
uÛ≤>∑+-12 : Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T ` m˝Ÿ|õæ ` $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T
$wüjT· Áø£eT+
12.0 \øå±´\T
12.1 |ü]#·j·T+
12.2 m˝Ÿ|õæ (düs∞¡ ø£sD¡ , Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ , Á|ü|+ü Nø£sD¡ ) qeT÷Hê neT\T ÄeX¯´ø£‘·
12.3 Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ <ë«sê m˝Ÿ|õæ qeT÷Hê neT\T
12.4 m˝Ÿ|õæ qeT÷Hê ã˝≤\T, ã\V”≤q‘·\T
12.5 Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ düMTø£å
12.6 &ÉãT¢´.{Ï.z ` uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú
12.7 $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T
12.8 kÕsê+X¯+
12.11 |ü<äø√X¯+
12.12 dü+Á|ü~+|ü⁄ |ü⁄düÔø±\T
12.0 \øå±´\T
<˚X+¯ ˝À n+‘·s‘Z¡ ,· ãVæ≤s¡‘Z · es¡øÔ ,£ yê´bÕs¡ düs[¡ |ü≥¢ $XÊ«dü+ ø£*–+#˚+<äT≈£î 1991˝À Ä]úø£
dü+düÿs¡D\T Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ neT\T |ò*ü ‘·+>± uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédü˝ú À eTÚ[ø£ $<Ûëq|üsy¡ TÓ qÆ
e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚dTü ≈£îHêïsTT. Á|ü|+ü #·+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìï n‘·´+‘· y˚>+∑ >± n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚X+¯ >±
r]Ã~<ä≥› y˚T m˝Ÿ.|æ.õ (düs∞¡ ø£sD¡ , Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ , Á|ü|+ü Nø£sD¡ )‘√ ≈£L&çq Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ Á|ü<ëÛ q
\ø£å´+. $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ÉT\ $<ÛëHêìï düs¡∞ø£]+#·≥+ eTs√ eTTKýÓTÆq \ø£å´+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
á uÛ≤>∑+ #·~$q <ë«sê MTs¡T:
● 1990\˝À uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú m<äTs=ÿqï düeTdü´\qT, n|üŒ{Ï |ü]dæ‘ú T· \qT $e]+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
● m˝Ÿ.|æ.õ qeT÷Hê neT\T ÄeX¯´ø£‘q· T ‘Ó\TdüTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
● m˝Ÿ.|æ.õ qeT÷Hê nqT≈£L\, Á|ü‹≈£L\ n+XÊ\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
● uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüúô|’ Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ Á|üuÛ≤yê\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T.
● uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú #˚|ü{Ïºq Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ô|’ &ÉãT¢´.{Ï.z (Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düú) $<ÛëHê\
Á|üu≤Û e+qT ns¡+ú #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
204
● uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ÉT\ Á|üyêVü≤ rs¡TqT $X‚¢wæ+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
12.1 |ü]#·j·T+
1950\ qT+&ç uÛ≤s¡‘q· T Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ä]úø£ Á|üD≤[ø± e÷s¡+Z qT nqTdü]+∫+~. düeTHê´j·T+‘√
≈£L&çq eè~Δ \ø£´å +>± Ä]úø£ Á|üD≤[ø± $<Ûëq+qT neT\T #˚kÕs¡T. ìs¡T<√´–‘·, ù|<ä]ø£+, Ä<ëj·T,
dü+|ü<ä |ü+|æD˝° À ndüe÷q‘·\T ‘·–+Z #·≥+, dü+‘·T*‘· ÁbÕ+rj·÷_Ûeè~Δ, ì\ø£&‘É √ ≈£L&çq <Ûsä \¡ kÕúsTT,
yê´bÕs¡ #Ó*¢+|ü⁄\ X‚wü+˝À dü+‘·T\q+, e÷qe eT÷\<Ûäq n_Ûeè~Δ á $<Ûëq|ü⁄ eT]ø=ìï eTTK´
\øå±´\T, uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üuÛÑT‘·«s¡+>±ìï s¡øÏå+#·Tø√yê\H˚ dü+ø£\Œ+‘√ / ñ<˚›X¯´+‘√ kÕeTýê<ä ‘·s¡Vü‰
düe÷»|ü⁄ ôd<’ ëΔ+‹ø£ #·Á≥+˝À yÓTT<ä{Ï bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ 1948qT Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº H˚|<ü ´äÛ +˝À
nH˚ø£ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ìj·T+Á‘·D≤ #·s´¡ \T neT\T #˚d+æ ~. á ø±s¡D+>± dü]jÓTÆ q, X¯øeÔÏ +‘·yTÓ qÆ b˛{°‘‘· «Ô· +,
m>∑TeT‘·T\ Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T n+‘·+‘· e÷Á‘·+>± ñ+&É≥+‘√ <Ûèä &ÛÉ dü+ø£\Œ+, qeø£\Œq\‘√ ≈£L&çq ñ
<ä´$T‘·« \ø£Då ≤\T Áb˛‘·‡Væ≤+#·{≤ìøÏ bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~Δø¬ ’ Á|üuTÑÛ ‘·«+ neT\T #˚dqæ mH√ï |ü<øä∏ ±\T <ës¡TD+>±
$|ò\ü yÓTHÆ êsTT. 1990\ Hê{ÏøÏ á ìj·T+Á‘·D\T >∑T~ã+&É>± e÷sêsTT. n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\‘√
b˛{°|&ü ˚ $<Û+ä >± y˚>e∑ +‘·yTÓ qÆ eè~Δsπ ≥T kÕ~Û+#ê\qT≈£îqï Á|üuTÑÛ ‘·« dü+ø£˝≤ŒìøÏ Ç$ Á|ü<ëÛ q Á|ü‹ã+<Ûøä +£
nj·÷´sTT. Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìsê≥+ø£+>± ø=qkÕπ>+<äT≈£î nqT≈£L\ |ü]dæ‘ú T· \T ø£*Œ+#ê*‡q nìyês¡´‘·
e\¢ Á|üuÛÑT‘·«+ Áø£eT+>± á ìj·T+Á‘·D\qT ñ|üdü+Vü≤]+#·Tø√e\dæq ‘·|üŒìdü] |ü]dæú‹ @s¡Œ&ç+~.
Á|ü|+ü Nø£sD¡ Áù|]‘· düs∞¡ ø£sD¡ Á|üÁøÏjT· ˝À uÛ≤>∑+>± ìj·T+Á‘·D\ e\j·÷ìï düT\uÛ‘Ñ s· +¡ #˚ùd ñ<˚X› ´¯ +‘√
uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ ø=ìï ìj·T+Á‘·D\qT ñ|üd+ü Vü≤]+#·T≈£îqï~. $<˚o ô|≥Tºã&ç<ës¡T,¢ dü+dü\ú T eTq<˚X+¯ ˝À
ô|≥Tºã&ÉT\T ô|{Ïº yê´bÕs¡+ #˚j·T{≤ìøÏ— eTq <˚X¯|ü⁄ e´≈£îÔ\T, dü+düú\T Ç‘·s¡ <˚XÊ˝À¢ ô|≥Tºã&ç ô|≥º{≤ìøÏ
ìj·T+Á‘·D\ ñ|üd+ü Vü≤ø£sD¡ ÄeX¯´ø£yTÓ +Æ ~.
12.2 m˝Ÿ.|æ.õ qeT÷Hê neT\T ÄeX¯´ø£‘·

1985`1990 eT<Û´ä ø±\+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ n+‘·s‘Z¡ +· >± rÁe Ä]úø£ dü+øå√uÛ+Ñ , $<˚M e÷s¡ø£
Á<äe´+ ø√dü+ ãVæ≤s¡‘Z · ˇ‹Ô&TÉ \T m<äTs¡Tÿqï~. 1986 qT+&ç n+‘·s‘Z¡ · s¡TD }_˝À ≈£Ls¡T≈£îb˛e≥y˚T
ø±ø£ rÁe Á<äe´‘·« ø=s¡‘‘· √ dü‘e· T‘·yTÓ +Æ ~. n+‘·sê®rj·T Á<äe´, eT÷\<Ûqä e÷¬sÿ≥¢˝À ~yêfi¯ n+#·Tq
ì\ã&ç+~. uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédü˝ú À Bs¡øÈ ±\, dü«\Œø±\ $<˚o n|ü\T ù|s¡T≈£îb˛sTT $<˚o e÷s¡ø£
dü+øå√uÛ+Ñ rÁeyÓT+Æ ~. $<˚XÊ\ qT+&ç s¡TD≤\T ‘Ó#T· Ãø√e≥+ <ë<ë|ü⁄ nkÕ<Û´ä yÓT+Æ ~. á |ü]dæ‹ú e\¢
$<˚o e÷s¡ø£ |ü]dæ‹ú $|ü‘ÿ· s¡ kÕúsTTøÏ #˚]+~. BH˚ï ª$<˚o #Ó*+¢ |ü⁄\ dü+øå√uÛ+Ñ μ>± #Ó|Œü e#·TÃ. 1980\
qT+&ç dü÷\ú Ä]úø£ $<ÛëHê\ ìs¡«Vü≤D düÁø£eT+>± ˝Òøb£ ˛e≥y˚T 1991˝Àì dü+øå√uÛ≤ìøÏ eT÷\+ nqe#·TÃ.
dü÷\ú Ä]úø£ $<ÛëHê\ ìsê«Vü≤D˝Àì ndüeTs¡‘Δ · <˚oj·T ø√X¯ $<Ûëq+, ãVæ≤s¡‘Z +· >± yê´bÕs¡ #Ó*+¢ |ü⁄\
X‚w+ü ˝À ndüeT‘Í\´‘·≈î£ <ë]rdæ+~. Hê{Ï øπ +Á<ä Ä]úø£ eT+Á‹ &Üˆˆ eTH√àVü≤Hé dæ+>¥ ≈£îHê]\T¢‘T· qï <˚X¯
Á<äe´ eédüúqT |ü⁄qs¡TJ®$+|ü #˚j·T{≤ìøÏ m+‘√ ÁX¯$T+#ês¡T. e÷s¡ø£|ü⁄ πs≥¢ ≈£Ls¡TŒ˝À |ü\T e÷s¡TŒ\T
‘˚e{≤ìøÏ Äj·Tq eTT+<äT>± Á|üjT· ‹ï+#ês¡T.
yês¡+ s√E\ bÕ≥T ≈£L&Ü dü]b˛ì $<˚o e÷s¡ø£ ì\«\T ˇø£yÓ’|ü⁄, n‘·édüs¡ edüTÔe⁄\
~>∑TeT‘·T\˝Àì nìyês¡´‘· bÕ]ÁXÊ$Tø£, eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô ‘·>∑Z≥+ e\¢ eTs√yÓ’|ü⁄ Ä]Δø£ eédüúqT
205
ñøÏÿ]_øÏÿ] #˚kÕsTT. ~>∑TeT‘·T˝À¢ @ e÷Á‘·+ ø√‘· $~Û+∫Hê Ä]Δø£ eédüqú T eT]+‘· n‘·˝≤≈£î‘·\+ #˚ùd
dæ‹ú . <ë+‘√ es¡øÔ ˝£ À≥T ô|s¡>≥∑ +, $<˚o e÷s¡ø£ ì\«\T Ç+ø± ø°ìå +#·≥+, $<˚o s¡TD≤\T, s¡TD ìs¡«Vü≤D
e´j·÷\T X¯è‹ $T+#·≥+e+{Ï$ |ü]dæ‘ú T· \qT eTØ ~>∑C≤sêÃsTT. ˇø£y|’Ó ⁄ü $<˚o e÷s¡øÁ£ <äe´+qT Äø£]¸d÷ü ,Ô
eTs√yÓ|’ ⁄ü ~>∑TeT‘·T\T ‘·–+Z ∫ m>∑TeT‘·T\T ô|+#·e\dæq ‘·|Œü ìdü] |ü]dæ‹ú @s¡Œ&ç+~. á \øå±´\T
kÕ~Û+#·{≤ìøÏ düs∞¡ ø£sD¡ Á|ü<ëÛ q kÕ<Ûqä + nsTT´+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ eT÷˝≤\qT n_Ûeè~Δ |üsT¡ düT,Ô
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô ô|+#·≥+ ‘·øqå£ nedüs+¡ nsTT´+~. Á|ü|+ü #· e÷¬sÿ≥¢ kÕúsTTøÏ #˚sT¡ ø√>∑\ Ä<ÛTä ìø£
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+, ñ‘·ÿèwüyº TÓ qÆ qeø£\Œq, eT÷\<Ûqä dü+#·jT· q+, $düèÔ ‘· dü+K´˝À ñqï ìs¡T<√´>∑
e÷qe X¯øøÔÏ Ï ñbÕ~Û neø±XÊ\T $düèÔ ‘·+ #˚jT· ≥+, $<˚o eT÷\<Ûqä Á|üyêVü≤+ ô|+#·≥+e+{Ï n+XÊ\T
<˚X¯+ eTT+<äTqï Á|ü<Ûëq düyêfi¯ó¢>± ì*#êsTT. yÓTT‘·Ô+>± Ä]úø£eédüúqT, eTTK´+>± bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>±ìï
düs¡∞ø£]+#·≈£î+&Ü $<˚o eT<äT|üs¡T\T (ô|≥Tºã&ç<ës¡T¢) <˚X¯+˝À ô|≥Tºã&ÉT\T ô|≥º{≤ìøÏ ÄdüøÏÔ>± ˝Òs¡T.
ãVæ≤s¡‘Z · ($<˚o) s¡TD uÛ≤s¡+ ‘·–+Z #·Tø=H˚+<äT≈£î ≈£L&Ü Ç~ nedüsy¡ T˚ .
ªm>∑TeT‹ Á|ü<Ûëq edüTÔe⁄\Tμ ~>∑TeT‹ Á|ü‘êé÷ïj·T edüTÔe⁄\ ñ‘·Œ‹Ô ô|+#·≥+, ãVæ≤s¡Z‘· s¡TD
uÛ≤s¡+ ‘·–Z+#·≥+, Á|ü|ü+#· Á|üe÷D≤\≈£î BÛ≥T>± edüTÔ ùde\ HêD´‘· yÓTs¡T>∑T|üs¡#·≥+, yÓTT‘·Ô+>± <˚X¯
Ä]Δø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T y˚>∑e+‘·+ #˚j·T≥+ $<˚o eT÷\<Ûäq Á|üyêVü≤+qT ô|+#·e\dæq ÄeX¯´ø£‘·qT
‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. Hê{Ï |ü]dæ‘ú T· \˝À <˚X+¯ eTT+<äTqï eTTKýÓTqÆ ø±sê´#·sD¡ Ç<˚ nì düŒwü+º ne⁄‘·T+~.
mH√ï n+#·Hê\‘√ Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&É≥+ <äTs¡<äèwüºeXÊ‘·TÔ dü]jÓÆTq |òü*‘ê\T
Çe«˝Ò<äT. ô|’>±, n$ ªyÓ÷j·T˝Òì düeTuÛ≤s¡yÓTÆμ ù|s¡Tø£b˛sTTq qcÕº\‘√ Ä]úø£ eédüúô|’ rÁeyÓTÆq ˇ‹Ô&ç
ô|+#êsTT. n‘·´~Ûø£ ô|≥Tºã&ç, n\Œ ñ‘êŒ<äø‘£ ‘· √ |üì#˚dTü qÔ ï dü+dü\ú qT ì\<=≈£îÿ≈£îHÓ˝≤ #˚jT· ≥yÓ÷ ˝Ò<ë
ô|≥Tºã&ç ñ|üd+ü Vü≤]+#·≥yÓ÷ »s¡>±*. eTs√yÓ|’ ⁄ü , 1990`91˝À Á<äy√´\“D+ 10.3 XÊ‘êìøÏ #˚]+~.
$ìjÓ÷>∑<ës¡T <Ûsä \¡ dü÷N ÁbÕ‹|ü~ø£>± Ç~ 11.2 XÊ‘·+>± qyÓ÷<äsTT+~. Á<äy√´\“D |ü]dæ‘ú T· \ e\¢
ÄVü‰s¡ |ü<ësêΔ\ <Ûsä \¡ T Äø±XÊqï+{≤sTT.
Çe˙ï uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú |ü≥¢ n+‘·sê®rj·T ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+ $XÊ«dü+ ø√˝ÀŒj˚T˝≤
#˚kÕsTT. n+‘·sê®rj·T eT÷\<Ûqä e÷¬sÿ≥¢˝À eTq<˚X¯ |üs|¡ ‹ü sπ {Ï+>¥ Ä+<Û√fi¯qø£s¡ kÕúsTT˝À ø°Då +Ï ∫+~.
1990 ø£˝≤¢ es¡Tdü>± #√≥T #˚düT≈£îqï #·eTTs¡T dü+øå√uÛ≤\T (>∑˝ŸŒ¤ j·TT<ëΔ\T) uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüúô|’ ô|qT
Á|üu≤Û e+ #·÷bÕsTT. dü÷\ú Ä]úø£ dü+øå√uÛ+Ñ , ndæsú ¡ ø√X¯ $<Ûëq+, es¡eÔ ÷q U≤‘ê˝À≥T Á<äy√´\ŒD≤ìøÏ
<ë] rdæ+~. n<äT“¤‘y· TÓ qÆ düeTs¡‘ú \· T, $düèÔ ‘· düV≤ü » eqs¡T\T •ø£Då bı+~q $XÊ\ e÷qe dü+|ü<ä
ñqï|üŒ{ÏøÏ 1992˝À Á|ü|+ü #· yêDÏ»´+˝À eTq yê{≤ 0.53 XÊ‘·yT˚ . Ç~ <∏ësTT˝≤+&é yê{≤ ø£+f…
‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É≥+‘√ <˚XÊìï ù|<ä <˚XÊ\ C≤_‘ê˝À #˚sêÃs¡T.
>∑‘· ø=ìï <äXÊu≤›\T>± Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± mH√ï e÷s¡TŒ\T #√≥T #˚dTü ≈£îHêïsTT. y˚>+∑ >± e÷s¡T‘·Tqï
n+‘·sê®rj·T |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑Tq+>± Äj·÷ <˚XÊ\T ‘·eT Ä]úø£ $<Ûëq+˝À e÷s¡TŒ\T ‘Ó#êÃsTT.
n+‘·sê®rj·T Ä]úø£ eédüú ` n+‘·sê®rj·T e÷¬sÿ≥T¢ nH˚ <äèø£Œ<∏+ä ‘√ nìï <˚XÊ\T Ä˝À∫düTHÔ êïsTT.
≈£î|¢ +Ôü >± #ÓbÕŒ\+fÒ, n+‘·sê®rj·T (uÛ÷Ñ >√fi¯) yê´bÕs¡ dæ<ëΔ+‘·+ #ê˝≤ y˚>+∑ >± eTT+<äT≈£î e∫Ã+~.
Ç|ü&ÉT @ <˚X+¯ Á|ü|+ü Nø£sD¡ qT ‘·<ë«sê dü+uÛ$Ñ +#˚ |ü]D≤e÷\q÷ n&ÉTø¶ √˝Ò<Tä . »bÕHé, dæ+>∑|Pü sY,
<äøDåÏ ø=]j·÷, ‘Óy’ êHé, Vü‰+ø±+>¥\˝À $»j·Te+‘·eTe⁄‘·Tqï yê´bÕs¡ neø±XÊ\ <äècÕº´ ÄdæjT· Hé ø±eTHé
206
/ @ø£s÷¡ |ü e÷¬sÿ{Ÿ dæ<ëΔ+‘·+ ≈£L&Ü }|ü+<äT≈£îqï~. n+<äTe\¢, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ e÷s¡T‘·Tqï |ü]D≤e÷\‘√
‘êqT kÕqT≈£L\ <äèø£Œ<∏+ä ‘√ |ü]dæ‘ú T· \≈£î ‘·>≥Z∑ Tº>±, neø±XÊ\T n+~|ü⁄#·TÃ≈£îH˚ $<Û+ä >± e÷sê*‡q
nedüs+¡ @s¡Œ&ç+~. >∑‘+· ˝Àì ìj·T+Á‘·‘· $<ÛëHê\T e~*, Á|ü|+ü #· Ä]Δø£ eédü‘ú √ <˚oj·T Ä]úø£
eédüqú T nqTdü+<Ûëq+ #˚j÷· *‡q ‘·|Œü ìdü] |ü]dæ‹ú @s¡Œ&ç+~. ø=+‘· Ä\dü´+>±HÓH’ ê yêdüyÔ ê\qT
n+^ø£]+#·≥+‘√ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À m˝Ÿ.|æ.õ. qeT÷Hê neT\T≈£î e÷s¡+Z düT>∑eT+ nsTT´+~.
12.3 Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ <ë«sê m˝Ÿ.|æ.õ qeT÷Hê neT\T

1985 qT+&ç uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ neT\T˝ÀøÏ ‘Ó∫Ãq / ÁbÕs¡+_Û+∫q ‘=*<äX¯ Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T
ñ‘êŒ<äø£‘· ô|+|ü⁄, Ä<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£‘·\qT nqTdü]+#·≥+, eqs¡T\ kÕeTs¡ú´+qT |üP]Ô kÕúsTT˝À
ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e≥+, Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>±ìøÏ n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·, $düèÔ ‘· neø±XÊ\T ø£*Œ+#·≥+ <Û̊´j·T+>±
ø=qkÕ>±sTT. Ç+<äTø√dü+ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ˝…ô’ dì‡+>¥ $<Ûëq+, m>∑TeT‹`~>∑TeT‹ $<Ûëq+, ø√X¯ $<Ûëq+,
$<˚o kÕ+πø‹ø£‘· |ü]C≤„q+, áøÏ«{° ô|≥Tºã&ÉT\ $<Ûëq+‘√ bÕ≥T ø√X¯ $<Ûëq+˝Àq÷ düeT÷\yÓTqÆ
e÷s¡TŒ\T rdüTø£e#êÃs¡T. n+‘˚ø±<äT. ìj·T+Á‘·D\T, Ä+ø£\å ‘=\–+|ü⁄, ø√X¯|sü y¡ TÓ qÆ , bÕ\Hê|üsy¡ TÓ qÆ
ùV≤‘·Tã<äΔ‘·, nqTeT‘·T\T düT\uÛÑ‘·s¡+ #˚j·T≥+ e+{Ï #·s¡´\T rdüT≈£îHêïs¡T. nsTT‘˚ ‘=*<äX¯ dü+düÿs¡D\T
Ä]úø£ eédü≈ú î£ ‘·–q+‘· }‘·+ Çe«≥+˝À n+‘·>± $»j·Te+‘·+ ø±˝Ò<Tä .
n+‘·s‘Z¡ +· >±, ãVæ≤s¡‘Z +· >± ô|s¡T>∑T‘·Tqï dü+øå√uÛ+Ñ , ˇ‹Ô&TÉ \qT <äèwæ˝˜ À ñ+#·Tø=ì uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+
1991 qT+&ç m˝Ÿ.|æ.õ qeT÷Hê <ë«sê Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T eT]+‘· y˚>e∑ +‘·+ #˚d+æ ~. á rÁekÕúsTT,
y˚>e∑ +‘·yTÓ qÆ dü+düÿs¡D\T >∑‘· ø±\|ü⁄ $<ÛëHê\ dü«s¡÷bÕìï |üP]Ô>± e~*+#·Tø=ì dü+|üPs¡í düs∞¡ ø£sD¡
$<ÛëHêìøÏ <ë«sê\T ‘Ó]#êsTT. 1991˝À ÁbÕs¡+_Û+∫q q÷‘·q Ä]úø£ dü+düÿs¡D\˝À dü÷\ú Ä]úø£ eédüú
dæØú ø£sD¡ , eékÕú|Pü s¡«ø£ dü+düÿs¡D\T nH˚$ »+≥ \øå±´\T>± ø=qkÕ>±sTT. dæØú ø£sD¡ $<Ûëq+ &çe÷+&ÉT≈£î
dü+ã+~Û+∫, eékÕú|Pü s¡«ø£ dü+düÿs¡D\T düô|øÌ¢ Ï dü+ã+~Û+∫ Ä]úø£ eédüú m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\qT
|ü]wüÿ]+∫, yÓTT‘·Ô+>± Ä]úø£ eédüúqT dæúØø£s¡D ~X¯>± eT[¢+#˚ <Û̊´j·T+‘√ neT\T #˚j·Tã&çHêsTT. á
Á|üÁøÏjT· qT q÷‘·q Ä]úø£ $<Ûëq+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
Á<äy√´\“D πs≥TqT ‘·–Zdü÷Ô Áø£eT+>± dæúØø£]+#·≥+, ø√X¯ eédüú, yê´bÕs¡ #Ó*¢+|ü⁄\ dæú‹˝À
düTdæús¡‘· kÕ~Û+#·≥+ \ø£å´+‘√ dü÷ú\ Ä]úø£ dæúØø£s¡D #·s¡´\T neT\T #˚dæ+~. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ düeTÁ>∑yÓTÆq
düs¡∞ø£s¡D Á|üÁøÏj·T <ë«sê Ä]úø£ eédüú düô|¢Ì $uÛ≤>∑+˝Àì |ü]dæú‘·T\qT #·ø£ÿ~<ä›≥y˚T eékÕú|üPs¡«ø£
e÷s¡TŒ\ \ø£´å +. á yÓTT‘·+Ô Á|üÁøÏjT· ˝À es¡øÔ ,£ eT÷\<Ûqä Á|üyêVü‰\≈£î dü+ã+~Û+∫q dü+düÿs¡D\T, bÕ]ÁXÊ$Tø£
eédüqú T Áø£eTãBΔøs£ D¡ #·Á≥+ qT+∫ $eTTøÏÔ #˚jT· ≥+, ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤ø£sD¡ $<Ûëq+, Á|üuTÑÛ ‘·«
$‘·Ô s¡+>±\˝À dü+düÿs¡D\T ø°\ø£yTÓ qÆ $.
$<˚o ô|≥Tºã&ÉT\T, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ã~©\qT @ø£ ø±\+˝À Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+ <ë«sê <˚oj·T
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‘·TÔ\T n+‘·sê®rj·T e÷¬sÿ{Ÿ b˛{°ì ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>± bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ kÕeTs¡ú´+qT
ô|+#˚+<äT≈£î ≈£L&Ü Á|üuTÑÛ ‘·«+ ø£èwæ #˚d+æ ~. n<˚ düeTj·T+˝À, <˚X+¯ ˝ÀøÏ $<˚o ñ‘·Œ‹Ô dü+dü\ú T Á|üy•˚ +#·{≤ìøÏ
>∑‘+· ˝À ñqï n&ÉT>¶ √&É\qT ‘=\–+#·≥y˚Tø±ø£, <˚oj·T bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+dü\ú T ‘·eT dü+dü\ú dü+K´qT,
ñ‘·Œ‹Ô |ü]e÷D+qT ô|+#·T≈£îH˚+<äT≈£î ñqï |ü]$T‘·T\qT ‘=\–+∫+~. Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ dü+dü\ú eT<Û´ä
207
b˛{°, Áô|y’ {˚ Ÿ dü+dü\ú m<äT>∑T<ä\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+, bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘êŒ<äø‘£ · ô|+#˚ $<Û+ä >± ‘·>T∑ sêsTTr\T
Çe«≥+, eqs¡T\ ñ|üj÷Ó >∑+˝À yÓTs¡T>∑T<ä\, düeTs¡‘ú · ô|+|ü⁄, ñ‘·Œ‹Ô, e÷¬sÿ{Ï+>¥ e´j·÷\ ‘·–+Z |ü⁄
nH˚$ Á|üuTÑÛ ‘·« q÷‘·q Ä]Δø£ $<Ûëq+˝À n+‘·sê“¤>±\T. Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>±ìï eTÚ*ø£ dü<Tä bÕj·÷\ ø£\Œq,
n‘ê´<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£‘· yê&˚ s¡+>±\≈£î |ü]$T‘·+ #˚jT· ≥+ »]–+~.
düs∞¡ ø£sD¡ , Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ , Á|ü|+ü Nø£sD¡ <ë«sê <˚oj·T+>± #√≥T#˚dTü ≈£îqï e÷s¡TŒ\qT ÁøÏ+<ä >∑eTì<ë›+.
düs∞¡ ø£sD¡ : m>∑TeT‹`~>∑TeT‹ düT+ø±\T, {≤]|ò\t T, |ü]e÷D≤‘·àø£ ìj·T+Á‘·D (ø√{≤)\T ‘·–+Z #·≥+
˝Ò<ë ‘=\–+#·≥+, <˚X+¯ ˝ÀøÏ ãj·T{Ï <˚XÊ\≈£î dü+|üPs¡í ùd«#·Ã‘¤ √ ≈£L&çq edüT,Ô ùde\ Á|üyêVü≤+ ø=qkÕ>∑≥+
Ä]úø£ düs∞¡ ø£sD¡ >± #Ó|Œü e#·TÃ. ãVüQfi¯ kÕúsTT˝À¢ ñqï ìj·T+Á‘·D\ n&ÉT>¶ √&É\T ‘=\–+#·≥+ düs∞¡ ø£sD¡
e÷s¡+Z qT düT>∑eT+ #˚jT· {≤ìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ eTT+<ädTü Ô #·s´¡ . yÓTT<ä≥, uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT
ìj·T+Á‹+#˚ ìj·TeT, ìã+<Ûqä \ qT+&ç Ä]úø£ eédüqú T Áø£eT+>± $eTTøÏÔ #˚d+æ ~. Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑ nqT≈£L\
$<ÛëHê\T neT\T #˚jT· ≥+‘√ bÕ≥T <˚XÊìï e÷¬sÿ{Ÿ Ä<Ûë]‘· eédü>ú ± s¡÷bı+~+#˚ |ü\T #·s´¡ \T
ÁbÕs¡+_Û+∫+~. $<˚o ô|≥Tºã&ç<ës¡T\˝À $XÊ«dü+ ô|+#·≥+, ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À <˚X+¯ ˝ÀøÏ e#˚Ã $<˚o
ô|≥Tºã&ç<ës¡¢ |ü≥¢ <˚X¯ Á|ü»\˝À ñqï nb˛Vü‰\T, uÛj Ñ ÷· \T ‘=\–+#·≥+, n<˚ düeTj·T+˝À Á<äy√´\“D+,
ìs¡T<√´>∑ düeTdü´\qT düeTs¡úe+‘·+>± m<äTs=ÿe≥+ Á|üuÛÑT‘·«+ eTT+<äT düyêfi¯ó¢>± ì*#êsTT.
Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ : Á|üuTÑÛ ‘·« ìj·T+Á‘·D˝À ñqï ñ‘·Œ‹Ô dü+dü\ú qT $<˚o, dü«<˚o Áô|y’ {˚ Ÿ dü+dü\ú ≈£î ˝Ò<ë dü«<˚o, $<˚o
dü+dü\ú uÛ≤>∑kÕ«eT´+˝À HÓ\ø=˝ÒŒ dü+dü\ú ≈£î n|üŒ–+#˚+<äT≈£î Äj·÷ dü+dü˝ú À¢ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·q ô|≥Tºã&ÉT\T
ñ|üd+ü Vü≤]+#˚ Á|üÁøÏjT· j˚T Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ . qcÕº\‘√ q&ÉTdüTqÔ ï dü+dü\ú ≈£î dü+ã+~Û+∫ Çø£ n$ ø=s¡‘>· ± ñ+&˚
Á|üuTÑÛ ‘·« Ä]úø£ eqs¡T\T eè<Ûë #˚jT· ≈£î+&Ü ˝≤uÛ≤\ u≤≥ |üf+ºÒ <äT≈£î yê{Ï˝À b˛{°‘‘· «Ô· + ô|+∫ ñ‘êŒ<äø‘£ ·
ô|]π>˝≤ Á|ü|+ü #· e÷¬sÿ≥¢‘√ m≈£îÿe>± nqTdü+<Ûëq+ nj˚T´˝≤, Ä]úø+£ >± ì\<=≈£îÿ≈£îH˚˝≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£,
$rÔjT· |ü⁄q]ïsêàD uÀs¡T¶ (BIFR / _.◊.m|ò.t ÄsY)≈£î n|üŒ–+#˚ $<Ûëq+ nqTdü]+∫+~ Á|üuTÑÛ ‘·«+. (2016,
qe+ãsY 30q Á|üdTü ‘Ô · Á|üuTÑÛ ‘·«+ Bìï s¡<Tä Δ #˚d+æ ~). ˝≤uÛ≤\ u≤≥˝À q&ÉTdüTqÔ ï Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ dü+dü\ú ≈£î
dü+ã+~Û+∫ ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üd+ü Vü≤s¡D Á|üÁøÏjT· <ë«sê Áô|y’ {˚ ø° ]£ +∫ ‘·<ë«sê n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e#˚Ã eqs¡T\qT
düT|ü]bÕ\q, kÕe÷õø£ dü+øπ eå T e÷sêZ\≈£î eT[¢+#˚ $<ÛëHêìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· Ç∫Ã+~.
Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ Á|üÁøÏjT· qT y˚>e∑ +‘·+ #˚jT· ≥+˝À uÛ≤>∑+>± m{≤¢+{Ï ˝…ô’ dHé‡ / n~Ûø±]ø£ nqTeT‹
˝Ò≈î£ +&Ü Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑ dü+dü\ú @sêŒ≥T≈£î n+^ø£]+#·≥+, yê{Ï @sêŒ≥T˝À C≤bÕ´ìøÏ / Ä\kÕ´ìøÏ
ø±s¡DeTsTTq eTT+<ädTü Ô nqTeT‘·T\ n&É+¶ ≈£î\T ‘=\–+#·≥+, Áô|y’ {˚ Ÿ bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+dü\ú ÄdüT\Ô ô|’
|ü]$T‘·T\T $~Û+#˚ @ø£kÕ«e÷´\T, ìj·T+Á‘·‘· yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ (m+.ÄsY.{Ï.|æ` 1969) #·≥+º ˝Àì
|ü\T |ü]$T‘·T\qT s¡<Tä › #˚jT· ≥+, myéT.ÄsY.{Ï.|æ #·≥º |ü]~Û˝Àì dü+dü\ú ô|≥Tºã&ÉT\≈£î >∑‘+· ˝À ñqï
Vü≤<äT\› qT ‘=\–+∫+~. Ä]úøe£ è~Δì Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+ Á|ü<ëÛ q \ø£´å +>± #˚dTü ≈£îqï Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ä]úø£ k˛ÔeT‘·
øπ +ÁBø£sD¡ n+XÊìï |üøÿ£ ≈£î ô|{Ï+º ~. $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\≈£î <ë«sê\T ‘Ó]#˚+<äT≈£î n‘·´+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘ê
s¡+>±\‘√ bÕ≥T nH˚ø£ s¡+>±\˝À yÓTT<ä≥ 51 XÊ‘·+, Áø£eT+>± 100 XÊ‘·+≈£î $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\qT
nqTeT‹+#˚ ~X¯>± Á|üuÛÑT‘·«+ #·s¡´\T ÁbÕs¡+_Û+∫+~. n<˚$<Ûä+>±, $<˚o kÕ+πø‹ø£ ì|ü⁄D\qT
ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e{≤ìøÏ, <˚oj·T+>± n_Ûeè~Δ #˚dæq kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï $<˚o ì|ü⁄DT\‘√
|üØøÏ+å #·Tø√e{≤ìøÏ m{≤¢+{Ï nqTeT‹ nedüs+¡ ˝Ò<Tä .
208
Bs¡Èø±\+>± qcÕº\‘√ q&ÉTdüTÔqï Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\qT |ü⁄qs¡TJ®e, |ü⁄qsêyêdü |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä
_.◊.m|ò.t ÄsY.≈£î n|üŒ–+∫, |ü⁄qsêyêdü Á|üÁøÏjT· e\¢ Á|üu≤Û $‘·eTj˚T´ ø±]à≈£î\ Á|üj÷Ó »Hê\T ø±bÕ&˚+<äT≈£î
kÕe÷õø£ uÛÑÁ<ä‘· j·T+Á‘ê+>∑+qT @sêŒ≥T #˚j·T{≤ìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡ísTT+∫+~. Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑
dü+düú\ |üìrs¡T yÓTs¡T>∑j˚T´+<äT≈£î M\T>± yê{Ï ìs¡«Vü≤D˝À dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô ø£*Œ+#·≥+, Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑
ø£+ô|˙\ ø±s¡´ ìsê«Vü≤ø£ ãè+<ëìï eè‹Ô ì|ü⁄DT\ ìj·÷eTø£+‘√ ã˝Àù|‘·+ #˚jT· {≤ìøÏ |üPqT≈£îqï~.
m>∑TeT‘·T\qT eT]+‘· Áb˛‘·‡Væ≤+#˚+<äT≈£î Ç‘·s¡ <˚XÊ\ e÷¬sÿ≥¢≈£î <˚oj·T Ä]úø£ eédüúqT ne<ÛäT\T
˝Ò≈î£ +&Ü nqTdü+<Ûëq+ #˚d+æ ~. $<˚o eT÷\<Ûqä +, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+, ‘·‘‡· +ã+~Û‘· ~>∑TeT‘·T\≈£î
Ä≥+ø±\qT ‘=\–+#˚+<äT≈£î ~>∑TeT‹ düT+ø±\T, Ç‘·s¡ n&É+¶ ≈£î\T ‘·–+Z ∫+~.
Á|ü|+ü Nø£sD¡ : <˚oj·T Ä]úø£ eédüqú T Á|ü|+ü #· Ä]úø£ eédü‘ú √ nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· ≥y˚T Á|ü|+ü Nø£sD¡ .
<˚X+¯ Ä]úø+£ >± Á|üj÷Ó »Hê\T bı+~ Á|ü»\≈£î eT+∫ Jeq Á|üe÷D+, HêD´‘·‘√ ≈£L&çq J$‘êìï
n+~+#·≥y˚T Á|ü|+ü Nø£sD¡ ˝ø£´å +. e÷]q Á|ü|+ü #· Ä]úø£ ∫Á‘·|≥ü +˝À @ ˇø£ÿ <˚X+¯ Á|ü|+ü Nø£sD¡
X¯≈î£ \Ô qT n&É≈¶ î£ H˚ |ü]dæ‹ú ˝Ò<Tä . n+<äTøπ , uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ≈£L&Ü n+~e∫Ãq neø±XÊ\qT dü~«ìjÓ÷>∑+
#˚dTü ≈£îH˚ ñ<˚X› ´¯ +‘√ Ä$wüÿè‘·eTÚ‘·Tqï Á|ü|+ü #· e÷¬sÿ{Ÿ≈î£ nqT>∑TD+>± ‘·qqT ‘êqT dæ<+Δä #˚dTü ≈£îqï~.
es¡øÔ £ Á|üyêVü‰\‘√ bÕ≥T, $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\ Á|üyêVü≤+ ≈£L&Ü Á|ü|+ü Nø£sD¡ ˝À eTTKýÓTqÆ uÛ≤>∑+
á Áø£eT+˝À $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£\<äT. 1991 eTT+<äT ø±\+˝À <˚X+¯ ˝ÀøÏ
$<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\ Á|üyêVü≤+ 3 qT+&ç 4 _*j·THé &Ü\s¡T¢ ñ+&˚~. $<˚o dü+kÕú>‘∑ · ô|≥Tºã&ÉT\T
≈£L&Ü n+‘˚ kÕúsTT˝À ñ+&˚$. <˚X+¯ ˝À yÓTT‘·+Ô ô|≥Tºã&ÉT\˝À $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\ yê{≤ 2 qT+&ç 3 XÊ‘·+
ñ+&˚~. 1991 ‘·sê«‘· ø°\ø£yTÓ qÆ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ô|≥Tºã&ÉT\˝À $<˚o áøÏ«{Ï yê{≤ 51 XÊ‘·+, Áø£eT+>±
n+‘·≈î£ $T+∫ nqTeT‹+#·≥+‘√ >∑‘+· ˝À 6 XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ ñqï áøÏ«{Ï ô|≥Tºã&ÉT\ yê{≤ 1999`2000
Hê{ÏøÏ 58 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. BH˚ï b˛sYbº ˛ò *jÓ÷ ô|≥Tºã&ç nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. n{≤¢+{Ï eT<äT|üsT¡ ≈¢ î£
‘·eT yê{≤\qT ãVæ≤s¡+>∑ e÷¬sÿ{À¢ $Áø£sTT+#˚ Vü≤≈£îÿ ø£*Œ+#·ã&ç+~. ‘·eT ì<ÛTä \qT ÇcÕºqTkÕs¡+>±
‘·eT <˚XÊìøÏ ã~© #˚dTü ø√e#·TÃ. n|üŒ{Ï<ëø£ $<˚o e÷s¡ø|£ ⁄ü sπ ≥TqT Á|üuTÑÛ ‘·«+ ˝Ò<ë uÛ≤s¡rj·T ]»s¡T«u≤´+≈£î
ìj·T+Á‹+#˚$. <ëìï Ç|ü&ÉT e÷¬sÿ{Ÿ X¯≈î£ \Ô ≈£î e~* y˚kÕs¡T. $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´+‘√ »]π> ˝≤yê<˚M\qT
düT\uÛÑ‘·s¡+ #˚kÕs¡T. es¡Ôe÷q U≤‘ê ã~©\T $<˚o e÷s¡ø£ ìã+<Ûäq\ qT+&ç düs¡∞ø£]+#·ã&Ü¶sTT.
eT÷\<Ûqä U≤‘ê |ü]es¡qÔ qT ≈£L&Ü düT\uÛ‘Ñ s· +¡ #˚jT· ≥+ »]–+~.
12.4 m˝Ÿ.|æ.õ. qeT÷Hê ã˝≤\T ` ã\V”≤q‘·\T

yÓTT<ä≥, m˝Ÿ.|æ.õ. qeT÷Hê≈£î nqT≈£L\yÓTÆq n+XÊ\T #·]Ã<ë›+. 1991 ‘·sê«‘· <˚X¯+˝À
düe÷#ês¡ kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑+˝À $|üy¢ ê‘·àø£yTÓ qÆ e÷s¡TŒ\T #√≥T #˚dTü ≈£îHêïsTT. n~ Ç+ø± ø=qkÕ>∑T‘·Tqï~
düe÷#ês¡ e÷]Œ&ç rdüT≈£îH˚ düeTj·T+, e´j·T+ >∑‘+· ˝À ø£+f… }Væ≤+#·ì y˚Ts¡≈î£ ‘·–+Z ~. Áø£eT+>±
Á|ü|ü+#·y˚T ˇø£ Á>±eT+>± s¡÷|ü⁄~<äT›≈£îH˚ |ü]dæú‘·T\T @s¡Œ&Ü¶sTT. s¡yêD s¡+>∑+ y˚>∑+>± $düÔ]düTÔqï~.
edüTùÔ de\ e÷¬sÿ≥÷¢ $düèÔ ‘·+ ne⁄‘·THêïsTT. yê´bÕs¡ yê‘êes¡D≤ìï Áø£eTãBΔø]£ +∫, ÁbÕe÷D°ø]£ +∫,
$düèÔ ‘·|]ü #˚+<äT≈£î Á|ü|+ü #· ô|≥Tºã&ÉT\ y˚>+∑ eT]+‘· ô|+#˚+<äT≈£î Á|ü|+ü #·u≤´+≈£î, n+‘·sê®rj·T Á<äe´ì~Û,
Á|ü|+ü #· yêDÏ»´ dü+düú ÁøÏj÷· o\ø£+>± |üì#˚dTü HÔ êïsTT. n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T ‘·eT dü÷\ú <˚oj·T
ñ‘·Œ‹Ô˝À 8 qT+&ç 10 XÊ‘·+ eè~Δsπ ≥T kÕ~Û+#˚ $<Û+ä >± \øå±´\T ìπs•› +#·T≈£îHêïsTT. Ä kÕúsTT eè~Δ
209
kÕ~Û+#·≥+ <˚oj·T bı<äT|ü⁄sπ ≥T ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&˚ <˚XÊ\≈£î n+‘· düT\uÛ+Ñ ø±<äT. n+<äTøπ , Ç‘·s¡ <˚XÊ\
qT+&ç bı<äT|ü⁄, ô|≥Tºã&ÉT\ s¡÷|ü+˝À Á|üy•˚ +#ê*‡q, Á|üeVæ≤+#ê*‡q ÄeX¯´ø£‘· m+‘ÓH’ ê ñqï~. $<˚o
ô|≥Tºã&ÉT\‘√ bÕ≥T, $<˚o kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+, ìs¡«Vü≤D kÕeTsêú´\T ≈£L&Ü nedüsy¡ T˚ . |ò*ü ‘·+>±
<˚X+¯ ˝Àì bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ kÕeTs¡´ú + ô|+#·e#·TÃ. Á|ü|+ü #· es¡øÔ +£ <ë«sê eè~Δ Áù|s¡D\qT $düèÔ ‘·+
#˚düTø√e#·TÃ. Á|ü|ü+Nø£s¡D ñ‘·Œ‹Ô, m>∑TeT‘·T\ eè~ΔøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. ‘·s¡Vü‰qqTdü]+∫ Ä<ë\T
bı+<äT‘·÷, kÕe÷õø£ dü+øπ eå T Á|üÁøÏjT· qT y˚>e∑ +‘·+ #˚jT· e#·TÃ. á Á|üÁøÏjT· n+‘·sê®rj·T düV≤ü ø±s¡+,
Á|ü|+ü #· XÊ+‹øÏ <√Vü≤<ä+ #˚dTü +Ô ~. á Á|üj÷Ó »Hê\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ‘√ düV‰ü n_Ûeè~Δ
#Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T $<˚o dü+düú\‘√ u≤>∑kÕ«eT´ ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äTs¡TÃ≈£î+≥THêïsTT. Á|üuÛÑT‘·«`Áô|’y˚{Ÿ
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ (|æ|æ|æ) dü÷Á‘·+ ne<ÛäT\T ˝Ò≈£î+&Ü $düÔ]düTÔqï~.
düs∞¡ ø£sD¡ , Á|ü|+ü Nø£sD¡ $<ÛëHê\ô|’ nH˚ø£ e´‹πsø£ / Á|ü‹≈£L\ yê<äq\T ñHêïsTT. ô|≥Tºã&ÉT\ô|’
ìj·T+Á‘·D\T düsfi¡ ‘¯ s· +¡ #˚jT· ≥+ e\¢ &çe÷+&ÉT Áù|]‘· e÷¬sÿ{Ÿ X¯≈î£ \Ô qT ã˝Àù|‘·+ #˚kÕÔsTT. »qu≤VüQfi¯´
$ìjÓ÷–+#˚ edüTeÔ ⁄\≈£î ã<äT\T <Ûìä ø£ es¡+Z ñ|üj÷Ó –+#˚ $˝≤dü edüTeÔ ⁄\ ñ‘·Œ‹Ô yÓ|’ ⁄ü ô|≥Tºã&ÉT\T
eTfi‚¢ neø±X¯eTT+≥T+~. $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\ Á|üyêVü≤+ n~Ûø£yÓTÆ, e&û¶πs≥T¢ ‘·–Z eT÷\<Ûäq ` kÕ+Á~‘·
ñ‘·Œ‹Ô |ü<äΔ‘·T\yÓ’|ü⁄ m≈£îÿe yÓTT>∑TZ #·÷ù| neø±X¯eTT+≥T+~. Ç~ ñbÕ~Ûs¡Væ≤‘· eè~ΔøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~.
kÕe÷õø£ n+XÊ\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ‘·>π Z Á|üe÷<äeTTqï~. $<˚o b˛sYbº ˛ò *jÓ÷ ô|≥Tºã&ÉT\≈£î ì\ø£&É dü«uÛ≤e+
ñ+&É<Tä . ˇπøkÕ] ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À sêe#·TÃ. n<˚ Áø£eT+˝À yê] <˚XÊìøÏ eT[flb˛e#·TÃ. á ˇ&ÉT<=&ÉT≈£î\T
eè~Δ Á|üÁøÏj·T˝À nì•Ã‹øÏ, ‘·<ë«sê, ø=‘·Ô ‘·s¡Vü‰ dü+øå√uÛ≤ìøÏ <ë] rkÕÔsTT. Ç{°e* ø±\+˝À
ª‘·÷s¡TŒ`Ädæj÷· μ <˚XÊ\T á ‘·sV¡ ‰ü dü+øå√uÛ+Ñ m<äTs=ÿHêïsTT. Á|ü|+ü Nø£sD¡ ãVüQfi¯C≤‹ dü+dü\ú ÁbÕã\´+qT
ô|+#·T‘·T+~. Çe˙ï <˚XÊ\˝Àì Á|üuÛÑT‘ê«\qT ndæús¡|üs¡#·>∑\T>∑T‘êsTT. e÷¬sÿ{Ÿ X¯≈£îÔ\qT ‘·eT≈£î
nqT≈£L\+>± e÷s¡TÃø=ì @ <˚X¯ Ä]Δø£ eédüHú H’Ó ê ìsêΔøDåÏ +>± ~yê˝≤ n+#·T≈£î #˚sÃ¡ >∑\T>∑T‘êsTT.
n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ ù|<ä Á|ü»\ uÛ$Ñ wü´‘·TÔ Á|üe÷<ä+˝ÀøÏ HÓ≥ãº &ÉT‘·T+~. <˚XÊ\ kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìøÏ
Á|üe÷<ä+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. qj·÷ kÕÁe÷»ýê<ä <Û√s¡DT\T eTT+<äTø=kÕÔsTT. n$ qj·÷è\düyê<ëìøÏ
<ë]rkÕÔsTT. Á|ü|+ü Nø£sD¡ Á|üu≤Û yê\T Ä]úø`£ sê»ø°jT· eédüøπú |ü]$T‘·+ ø±e⁄. <˚X¯ dü+düÿè‹, $\Te\qT
<Û«ä +dü+ #˚kÕÔsTT, kÕe÷õø£ dü+dü\ú T, eédü\ú T ã\V”≤qeTe⁄‘êsTT.
m˝Ÿ.|æ.õ. qeT÷Hê n_Ûeè~Δ Á|üÁøÏjT· ˝Àì eT]ø=ìï ˝ÀbÕ\qT $eTs¡Ù≈£î\T ãVæ≤s¡‘Z +· #˚kÕs¡T. Ç~
Á|ü<ëÛ q+>± ø±s√Œπs{Ÿ s¡+>±ìøÏ Ä~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· Ç∫Ã 50 XÊ‘·+ ô|>’ ± Á|ü»\T Ä<Ûës¡|&ü ˚ eékÕj·÷ìï,
eékÕj·T Ä<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT\qT ìs¡ø¢ ´å£ + #˚dTü +Ô ~. eTÚ[ø£ dü<Tä bÕj·÷\ n_Ûeè~ΔøÏ dü+ã+~Û+∫ Á|ü‘´˚ ø£
Á|ü‹bÕ<äq˝Ò$ á qeT÷Hê˝À ˝Òe⁄. $‘·|Ô sü y¡ TÓ qÆ , kÕ+πø‹ø£|sü y¡ TÓ qÆ eT<ä‘› T· ‘√bÕ≥T eékÕj·T m>∑TeT‘·T\qT
Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ eTÚ[ø£ dü<Tä bÕj·÷\ eè~Δ ìs¡ø¢ ´å£ + #˚jT· ã&ÉT‘·T+~. $ìjÓ÷>∑ edüT‘Ô Œ· ‹Ô s¡+>∑+˝ÀøÏ ãVüQfi¯C≤‹
dü+dü\ú qT nqTeT‹+#·≥+ e\¢ ÁX¯eT kÕ+Á~‘· |ü<‘Δä T· \T m≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT˝À ñ|üj÷Ó –+∫ ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd ∫qï,
eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T <Óã“‹+{≤sTT. ãVüQfi¯ C≤‹ dü+dü\ú T ìsê≥+ø£+>± Á|üy•˚ +#·≥+ ø=qkÕ–‘˚ ∫qï
‘·sV¡ ‰ü s¡+>∑+˝À |üì#˚ùd ÁXÊ$T≈£î\T ‘=\–+|üã&˚ neø±X¯eTT ñqï~. ~>∑TeT‘·T\T ô|+#˚ ñ<˚X› +¯ ‘√ Á|üuTÑÛ ‘·«+
~>∑TeT‘·T\≈£î $düèÔ ‘· neø±XÊ\T ø£*Œ+#·≥+‘√ ô|]–q ~>∑TeT‘·T\ e\¢ m>∑TeT‘·T\ ô|s¡T>∑T<ä\ <ë«sê
Ä]úø£ eédü≈ú î£ sêyê*‡q Á|üj÷Ó »Hêìï <ä÷s¡+ #˚kÕsTT. $<˚o es¡øÔ £ dü+‘·T\q+˝À rÁe n+‘·s+¡ @s¡Œ&ç+~.
Ç~, <˚oj·T |ü]ÁX¯eT\qT, eTTK´+>± ∫qï, dü÷ø£àå kÕúsTT |ü]ÁX¯eT\qT <Óã“rdæ+~. á |ü]D≤eT+ ìs¡T<√´–‘ê
210
sπ ≥T ô|s¡T>∑T<ä\≈£î ø±s¡DyÓT+Æ ~. Á|ü‹ @{≤ 1.8 XÊ‘·+‘√ ô|s¡T>∑T‘·Tqï Ä]úø£ eédü˝ú À ÁX¯eTX¯øsπÔÏ ≥TqT
<äèwæ˝˜ À ô|≥Tº≈î£ qï|ü&ÉT, eT÷\<Ûqä kÕ+Á~‘· kÕ+πø‹ø£ |ü<‘Δä T· \qT m≈£îÿe>± Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ á qeT÷q
ñbÕ~Ûø\£ Œq eè~Δ sπ ≥T |ü&bç ˛j˚T+<äT≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. Ç~ Ä+<Û√fi¯q ø£*–+#˚ n+X¯+. $düèÔ ‘· |ü]~Û‘√
≈£L&çq n_Ûeè~Δ eP´Vü≤+ ˝Òø√e≥+, dü+düÿs¡D\ neT\T ˇø£ Áø£eT+˝À ˝Òøb£ ˛e≥+, dü+düÿs¡D\ Á|üÁøÏjT· qT
‘=+<äsb¡ Õ≥T>± neT\T˝ÀøÏ rdüT≈£îsêe≥+, dü+düÿs¡D\ neT\T≈£î eTT+<ädTü >Ô ± <˚oj·T+>± rdüTø√e\dæq
C≤Á>∑‘\Ô· T / #·s´¡ \T $düà]+#·≥y˚Tø±ø£ e÷qe n_Ûeè~Δ \øå±´\T á n_Ûeè~Δ eP´Vü≤+˝À uÛ≤>∑+ ø±ø£b˛e≥+
Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ ø±s¡´Áø£eT+˝Àì Á|ü<ëÛ q ˝ÀbÕ\T>± >∑T]Ô+#·e#·TÃ.
1. uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédü˝ú À m˝Ÿ|õæ qeT÷Hê neT\T ÄeX¯´ø£‘· ‘Ó\TŒeTT.
..........................................................................................................................................
2. m˝Ÿ|õæ qeT÷Hê Á|ü<ëÛ q ã\V”≤q‘·\T / ˝ÀbÕ\T @$T{Ï?

...........................................................................................................................................
12.5 Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ô|’ düMTø£å

dü+düÿs¡D\ eTT+<äTø±\+˝À eTq <˚X+¯ ìπs•› +#·T≈£îqï Ä]úø`£ kÕe÷õø£ \øå±´\‘√ b˛*Ãq|ü⁄&ÉT,
dü+düÿs¡D\ Á|üÁøÏjT· eT<Û´ä , <Ûìä ø£ esêZ\≈£î nqT≈£L\yÓTqÆ , Á|üC≤ u≤VüQfi≤´ìøÏ Á|ü‹≈£L\yÓTqÆ Ä<ëj·T
|ü+|æDÏ »]π>˝≤ ñ+&˚ ñ‘·Œ‹Ô ‘·sV¡ ‰ü ≈£î <ë]rdæ+~. Ä<ëj·T, dü+|ü<\ä ndüe÷q‘·\T eT]+‘· ô|]π>+<äT≈£î
á dü+düÿs¡D\T ø±s¡DyÓTHÆ êsTT. Ç~es¡øπ ù|s=ÿq≥T¢ eT÷\<Ûqä kÕ+πø‹ø£ |ü<‘Δä T· \ $|üØ‘· yê&Éø+£ e\¢
ñbÕ~Û s¡V≤æ ‘· eè~Δ qyÓ÷<äe⁄‘·÷ e∫Ã+~.
düs∞¡ ø£sD¡ Áø£eT+˝À uÛ≤Ø ‘·sV¡ ‰ü ñ‘·Œ‹Ô dü+dü\ú T ø±s√Œπs{Ÿ s¡+>±ìï ‘·eT >∑T|æŒ{À¢ ñ+#·T≈£îHêïsTT.
Ä dü+düú˝Ò ñ‘·Œ‹Ô |òü*‘ê˝À¢ ªdæ+Vü≤uÛ≤>∑+μ / n‘·´~Ûø£ uÛ≤>∑+qT Vü≤düÔ>∑‘·+ #˚düT≈£îHêïsTT. düeT‘·«+,
düeTHê´j·T+‘√≈£L&çq eè~Δ \øå±´\T yÓqø£≈î£ HÓ{yºÏ j ˚ T· ã&çHêsTT. MRTP #·{≤ºìï ã\V”≤q |üs#¡ ≥· +‘√
Ä]úø£ X¯øÔÏ ø=~› eT+~ ã&Ü ô|≥Tºã&ç<ës¡¢ #˚‹˝À øπ +ÁBø£è‘·+ nj˚T´+<äT≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~.
eTs√yÓ|’ ⁄ü , dü+düÿs¡D\ eTT+<äT ø±\+ ø£+f… ‘·<qä +‘·s¡ ø±\+˝À ì\ø£&É <Ûsä \¡ ˝À ìø£s¡ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô
>∑D˙j·T+>± ô|]–+~. dü+düÿs¡D\T ÁbÕs¡+_Û+∫q yÓTT<ä{Ï <äXÊã›+˝À, Ä ‘·sT¡ yê‹ <äXÊã›+ ø£qï n~Ûøe£ è~Δ
qyÓ÷<Ó+’ ~. yÓTT‘·+Ô >±, dü+düÿs¡D\ ø±\+˝À C≤rj·T Ä<ëj·T+. ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝À eè~Δsπ ≥¢ b˛ø£&qÉ T
nqTdü]+∫ #·÷ùdÔ uÛ≤s¡‘· Ä]Δø£ eédüú |üìrs¡T yÓTs¡T>¬ +’ <äì #Ó|Œü e#·TÃ. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ m>∑TeT‘·T\ dü«s¡÷|ü+˝ÀqT
#Ó|ü ø√<ä–q e÷s¡TŒ e∫Ã+~. ‘·j÷· Ø s¡+>∑+ ñ‘·Œ‘·T\Ô T, ô|Á{À*j·T+ ñ‘·Œ‘·T\Ô T eTq m>∑TeT‘·T\˝À
Á|ü<Ûëq uÛ≤>∑yÓTÆHêsTT. dü+düÿs¡D\T ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq ¬s+&ÉT <äXÊu≤Δ˝À¢ es¡Ôø£ dü+‘·T\q+, yê´bÕs¡ #Ó*¢+|ü⁄\
X¯wü+˝À ø=+‘· kÕqT≈£L\ |ü]dæú‘·T\T @s¡Œ&çHêsTT. n<äèX¯´ edü÷fi¯¢˝ÀqT $X‚wüyÓTÆq yÓTs¡T>∑T<ä\
#√≥T#˚dTü ≈£îqï~. dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹ÔøÏ es¡eÔ ÷q U≤‘ê ìwüŒ‹Ô ˝À≥T˝À >∑‘+· ˝À ñqï ndæsú ‘¡ · qT+&ç
211
˝À≥T uÛ≤Ø>± ‘·>∑Z{≤ìøÏ ô|’ |ü]dæú‘·T\T ø±s¡DyÓTÆHêsTT. Ä]úø£, $‘·Ô|üs¡yÓTÆq, n+‘·sê®rj·T e÷¬sÿ≥¢
ˇ&ÉT<=&ÉT≈£î\qT ‘·≥Tºø=ì <˚oj·T #Ó*+¢ |ü⁄\ X‚w+ü ì\ã&ç+~.
Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ ø±\+˝À kÕ~Û+∫q Ä]úø£ eè~Δì e÷qyê_Ûeè~Δ yÓ|’ ⁄ü eT[¢+#·≥+ <ë«sê
e÷Á‘·yT˚ dü+düÿs¡D\ |ò˝ü ≤\qT ÁøÏ+~ kÕúsTT es¡≈î£ #˚sÃ¡ e#·TÃ. eékÕj·T+, Á>±MTD≤_Ûeè~Δô|’ n~Ûø+£ >±
<äèwæº øπ +ÁBø£]+#ê*. Á>±MTD, |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê˝À¢ì ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´–‘·\T ìs¡÷à*+#˚+<äT≈£î Äj·÷
s¡+>±˝À¢ uÛ≤Ø ô|≥Tºã&ÉT\T ô|{≤º*‡q nedüs+¡ ñqï~. Ä<ëj·T, dü+|ü<\ä |ü⁄q' |ü+|æD‘° √ ≈£L&çq eè~Δ
kÕ~Û+#·{≤ìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+, düe÷C≤ìøÏ eT<Û´ä ñqï dü+ã+<Ûë\T dü$Tà[‘· eè~Δ ~X¯>± |ü]es¡qÔ #Ó+<ë*.
12.6 Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düú (&ÉãT¢´.{Ï.z) ` uÛ≤s¡‘· Ä]úøe£ édüú

21e X¯‘êã›+˝À ø=qkÕ–q s¬ +&Ée ‘·s+¡ Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T es¡øÔ £ $<Ûëq dü+ã+~‘· n+XÊ˝À¢
<˚XÊ\ìï Á|ü|+ü #· yêDÏ»´ dü+düú (&ÉãT¢´.{Ï.z) ìj·TeT, ìã+<Ûqä \≈£î ø£≥Tºã&ç ø=qkÕ>±*‡q ‘·|Œü ìdü]
|ü]dæ‹ú @s¡Œ&ç+~, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ≈£L&Ü ñs¡T>π « dü+Á|ü~+|ü⁄\ eTT–+|ü⁄ <äX˝¯ À á ìã+<Ûqä \≈£î n+^ø£]+∫+~.
qe+ãs¡T, 2001˝À <√Vü≤˝À »]–q &ÉãT¢´.{Ï.z. Hê\Ze eT+Á‘·T\ kÕúsTT düe÷y˚X+¯ ˝À uÛ$Ñ wü´‘Y
ø±sê´#·s¡D >∑T]+∫ #·]Ã+#ês¡T. ô|≥Tºã&ÉT\T, b˛{° $<Ûëq+, es¡Ôø£ kÂ\uÛÑ´‘·, Á|üuÛÑT‘·« ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\
ùdø£sD¡ $<Ûëq+, |üsêés¡D Ä+<Û√fi¯q\≈£î dü+ã+~Û+∫ ãVüQeTTK ìj·T+Á‘·D\ô|’ düeTÁ>∑ dü+Á|ü~+|ü⁄\T
»s¡bÕ\+≥÷ n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\T >∑{ºÏ ˇ‹Ô&TÉ \T ‘Ó#êÃsTT. es¡øπÔ ‘·s¡ n+XÊ\T, dü<dä Tü ‡ mC…+&Ü˝À
˝Òì ø=‘·Ô n+XÊ\ô|’ #·sÃ¡ »s¡>{∑ ≤ìøÏ uÛ≤s¡‘Y K+&ç+∫+~. n{Ïº ìs¡j
í ÷· \T ãVüQeTTFj·T es¡øÔ £ $<Ûëq+ô|’
uÛ≤s¡+ yÓ÷|ü⁄‘êj·Tì yê~+∫+~. dü+Á|ü~+|ü⁄\¬ø’ ø=‘·Ô n+XÊ\qT #π̊sÃeTT+<äT es¡eÔ ÷q ˇ|üŒ+<ë\ e\¢
m<äTs¡jT˚ ´ düeTdü´\T, neT\T n+XÊ\T ˇø£ ìj·T$T‘· ø±\ eé~Û˝À |ü]wüÿ]+#·Tø√yê\ì dü÷∫+∫+~.
<√Vü‰˝À »]–q eT+Á‹es¡Z düe÷y˚X+¯ ˝À uÛ≤s¡‘Y ÁøÏj÷· o\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+∫+~. eékÕj·T
s¡+>∑+˝À e÷¬sÿ{Ÿ nqTdü+<Ûëq‘· ô|+#·≥+, es¡øÔ £ dü+ã+~Û‘· y˚T<Û√ dü+|ü‹Ô Vü≤≈£îÿ\T, Á|üC≤ Äs√>∑´
$<ÛëHê\qT ‘·–q+‘· düsfi¡ ‘¯ s· +¡ #˚jT· ≥+, düŒwü‘º · Çe«≥+ e+{Ï n+XÊ\ neT\ô|’ düŒwüyº TÓ qÆ rsêàHê\T
#˚j÷· \ì ˇ‹Ô&ç ‘˚e≥+‘√bÕ≥T, ø±]àø£ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ es¡øπÔ ‘·s¡ n+XÊ\T #·sÃ¡ ˙j·÷+XÊ\ mC…+&Ü˝À
#˚sÃ¡ {≤ìï rÁe+>± e´‹πsøÏ+∫+~. &ÉãT¢´.{Ï.z uÛ$Ñ wü´‘Y ø±sê´#·sD¡ , ‘·eT Á|üj÷Ó »Hê\T, ˝ÒeHÓ‘Ô˚ n+XÊ\ô|’
‘·–q ÁX¯<Δä rdüT≈£îH˚ $<Û+ä >± uÛ≤s¡‘Y Ç‘·s¡ n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\‘√ ø£*dæ |üì#˚d+æ ~.
&ÉãT¢´.{Ï.z. Á|üuÛ≤yê\T
m. kÕqT≈£L\ Á|üu≤Û yê\T: uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú |ü⁄q]ïsêàD+ Áø£e÷qT>∑‘·+>± »s¡T>∑T‘·Tqï~. õ.&ç.|æ.˝À
ÁbÕ<Û$ä Tø£ s¡+>∑+‘√ b˛*Ãq|ü&ÉT ~«rj·T, ‘·èrj·T s¡+>±\ yê{≤ ô|s¡T>∑T‘·Tqï~. &ÉãT¢´.{Ï.z. @sêŒ≥T
nq+‘·s¡ ø±\+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ es¡øÔ +£ ˝À eékÕú|Pü s¡«ø£ e÷s¡TŒ\T #√≥T #˚dTü ≈£îHêïsTT. $<˚o es¡øÔ +£ ˝À
‘·j÷· Ø s¡+>∑+ ñ‘·Œ‘·T\Ô yê{≤ ô|s¡T>∑T‘·Tqï ~X¯>± m>∑TeT‘·T\ s¡+>∑+ s¡÷bÕ+‘·s+¡ #Ó+<äT‘·Tqï~. Ç<˚
düeTj·T+˝À õ&ç|æ eè~Δsπ ≥T ÄXÊ»qø£+>±H˚ ñqï~. Á|ü|+ü #· es¡øÔ +£ ˝À 2000`01˝À 0.64 XÊ‘·+>±
ñqï uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ yê{≤ 2001`02˝À 0.7 XÊ‘êìøÏ ô|s¡>≥∑ eT÷ kÕqT≈£L\ |ü]D≤eTy˚T.
212
_. Á|ü‹≈£L\ Á|üu≤Û yê\T: 1991˝À Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº |üŒ{Ï qT+&ç uÛ≤s¡‘· ø£s¬ ˙‡ $\Te
ìs¡+‘·sêj·T+>± |ü&bç ˛‘·÷H˚ ñqï~. dü+düÿs¡D\ ‘·<qä +‘·s¡ ø±\+˝À &Ü\sY≈î£ s¡÷bÕsTT $\Te s¡÷ˆˆ
47 nsTTq~. á n<äèwü´ eT÷\´V”≤˙ø£sD¡ m>∑TeT‘·T\qT Áb˛‘·‡Væ≤+∫q|üŒ{Ïø,Ï eTq m>∑TeT‹ s¡+>∑+
yêdü$Ô ø£ |üìrs¡TqT n~ ˝Ò<Tä . Á|ü‹_+_+#· #ÓH’ ê düV‰ü nìï n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ˝À¢øÏ Á|üeVæ≤+#˚
$<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ yê{≤ 1995˝À 19 XÊ‘·+ ñ+&É>±, 1999˝À 1.0 XÊ‘êìøÏ
‘·–+Z ~. kÕºø˘ e÷¬sÿ≥T¢ #ê˝≤ es¡≈î£ neTàø±\ ˇ‹Ô&ç m<äTs=ÿHêïsTT. Jeq e´j·T dü÷∫ø£ ≈£L&Ü ô|]–+~.
$<˚o s¡+>∑+ rdüT≈£î+fÒ yÓTT‘·Ô+ ~>∑TeT‘·T\‘√bÕ≥T eékÕj·T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ m>∑TeT‘·T\T ≈£L&Ü
u≤>± ø°Då +Ï #êsTT. 1999`2000 dü+e‘·‡s¡+˝À eékÕsTTø£ ñ‘·Œ‘·T\Ô m>∑TeT‹˝À eè~Δ`15.48 XÊ‘·+‘√
s¡TD≤‘·àø£+>± qyÓ÷<äsTT+~. 2000`01˝À 7.5 XÊ‘·+‘√ <ÛHä ê‘·àø£ eè~Δ kÕ~Û+#·>±, ‹]– 2001`02
˝À ` 2.2 XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~. nyÓT]ø±, |ü•ÃeT j·T÷s¡|,t »bÕHé\˝À e÷+<Û´ä + ø±s¡D+>± 2002`03
Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+˝À eTq m>∑TeT‘·T\ |üìrs¡T ø°Då +Ï ∫+~.
&ÉãT¢´.{Ï.z ˇ|üŒ+<ë\ neT\T uÛ≤s¡‘Y e+{Ï <˚XÊ\qT ø£\es¡bÕ≥T≈£î / ~>±“¤+‹øÏ >∑T]#˚ùd˝≤
ñHêïsTT. ùd«#êÃ¤ $|üDÏ ù|]≥ dü«<˚o e÷¬sÿ≥¢qT $<˚o e÷¬sÿ≥¢≈î£ ‘Ós∫¡ ñ+#·≥+ e\¢ n_Ûeè~Δ #Ó+~q
<˚XÊ\T n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ e÷¬sÿ≥¢˝ÀøÏ ùd«#·Ã>¤ ±, düT\uÛ+Ñ >± Á|üy•˚ +#˚ neø±XÊ\T ô|]>±sTT.
n<˚ düeTj·T+˝À n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T |üsêés¡D n+XÊ\T, ø±]àø£ Á|üe÷D≤\ ù|]≥ nH˚ø£
düeTdü´\‘√ dü‘·eT‘·eTe⁄‘·THêïsTT. eT‘·TÔbÕ˙j·÷\T $TqVü‰ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ~>∑TeT‹ #˚düT≈£î+≥Tqï nH˚ø£
ñ‘·Œ‘·T\Ô ≈£î &ÉãT¢´.{Ï.z ˇ|üŒ+<ë˝À¢ ‘êqT n+^ø£]+∫q <ëìø£Hêï #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe {≤]|òt / düT+ø±\T ˝Ò<ë
|üP]Ô>± ‘=\–+#·≥+ e+{Ï #·s´¡ \T rdüT≈£î+≥Tqï~. n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ˝Òy÷Ó ôV≤#·TÃ düT+ø±\T /
{≤]|ò\t T $~Û+#·≥+‘√ bÕ≥T Ç‘·s¡ $#·øDå£ ≤‘·àø£ $<ÛëHê\T nqTdü]düTHÔ êïsTT.
eTTK´+>± nyÓT]ø±, j·T÷s√|æjT· Hé j·T÷ìj·THé\T eékÕj·T m>∑TeT‘·T\T Áb˛‘·‡Væ≤+#˚+<äT≈£î
‘·eT s¬ ‘’ T· \≈£î ñ‘·Œ‹Ô‘√ eTT&ç|&ü qç dü_‡&û\T n~Ûø£ yÓTT‘·+Ô ˝À, $düèÔ ‘·+>± Çe«≥+ e\¢ Ä <˚XÊ\ eékÕj·T
ñ‘·Œ‘·T\Ô T n+‘·sê®rj·T e÷¬sÿ{À¢ b˛{° <Ûsä \¡ ≈£î $Áø£sTTdü÷Ô e÷¬sÿ≥¢qT eTT+#Ó‘Ô˚ yÓdTü \Tu≤≥T ø£*–+~. á
#·s´¡ \T n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ m>∑TeT‘·T\ |ü≥¢ $eø£å / |üøbå£ Õ‘· <Û√s¡DÏ #·÷ù| $<Û+ä >± ñHêïsTT.
y˚T<Û√ dü+|ü‹Ô Vü≤≈£îÿ\T (Á{Ï|òt‡), ô|≥Tºã&ç $<ÛëHê\T (Á{ÏyéT‡) es¡Ôø£+, ªùde\ kÕ<Ûës¡D ˇ|üŒ+<ä+
(>±{Ÿ‡) e+{Ï$ @ø£|üø£å+>± n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\≈£î nqT≈£L\+>± neT\T #˚ùd+<äT≈£î ˇ‹Ô&ÉT\T
ô|s¡T>∑T‘·T+&É≥+ uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüúô|’ Á|ü‹≈£L\ Á|üuÛ≤yê\T+≥THêïsTT. qeø£\Œq\˝À uÛ≤>∑+>±
ñ|üj÷Ó –+#˚ |ü<ësêΔ\˝Àì eT÷\ |ü<ësêΔ\ Ä<Ûës¡+ @$T{À yÓ\&¢ +ç #ê\qï uÛ≤s¡‘· nuÛ´Ñ s¡qú qT Á{Ï|‡t
|ü]>∑Dq˝ÀìøÏ rdüTø√˝Ò<Tä . y˚|,ü u≤dteT‹ _j·T´+ Ç+<äT≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T>± #Ó|Œü e#·TÃ. ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏjT· ˝À,
n+‹eT edüT‘Ô Œ· ‹Ô˝À qeø£\Œq\T Áb˛‘·‡Væ≤+#˚+<äT≈£î 1970˝À d”«j·T ù|f…+{Ÿ #·≥+º neT\T˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã+~
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+.
Á{ÏyTé ‡ |ü]~Û˝À ñqï|üŒ{Ïø,Ï ˝Òq|üŒ{ÏøÏ n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\˝Àì nìï ø£+ô|˙\≈£î / dü+dü\ú ≈£î
düe÷q Á|ü‹|ü~ø£ (equal treatment) ìã+<Ûqä qT ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïsTT. Á{ÏyTé ‡ Á|ü‹bÕ<äq\ ø±s¡D+>±
ãVüQfi¯ C≤‹ dü+dü\ú qT dü«<˚o dü+dü\ú ‘√ düe÷q+>± #·÷&É≥+, kÕúìø£ eTT&çdsü ≈¡ î£ \T / eTT&çeqs¡T\T
ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e≥+, m>∑TeT‘·T\ô|’ ìã+<Ûqä \ qT+&ç $TqVü‰sTT+|ü⁄ Çe«≥+ e\q n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï
213
<˚XÊ\T n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\≈£î e\dü ÁbÕ+‘ê\T>± / ø±\˙\T>± e÷πs Á|üe÷<äeTTqï~. n<˚ $<Û+ä >±,
es¡øÔ +£ , ùde\ kÕ<Ûës¡D ˇ|üŒ+<ä+ (>±{Ÿ‡) uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ùdyê s¡+>±ìï Á|ü‹≈£L\ dæ‹ú øÏ HÓ{yºÏ d˚ +æ ~.
u≤´+øÏ+>¥, ;Ûe÷, HÍø± s¡yêD, Á|ükÕs¡ s¡+>∑+ ‘·~‘·sê\˝À ùd«#êÃ¤ es¡øÔ +£ qT Áb˛‘·‡$T+#·≥+
e\¢ n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\≈£î n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ e÷¬sÿ≥T¢ ô|<ä› m‘·TqÔ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêe≥+‘√
yê{Ïì eT]+‘· n_Ûeè~Δ yÓ’|ü⁄ q&ç|ædüTÔ+~. >±{Ÿ‡˝À uÛ≤>∑yÓTÆq kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ã~© Á|üø£s¡D+
Á|ükÕÔeq uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ m+‘· e÷Á‘·+ y˚T\T #˚jT· ˝Ò<Tä . ÁXÊ$T≈£î\ ø£<*ä ø£\qT n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\˝Àì
eè‹Ô ì|ü⁄DT\ ùde\≈£î e÷Á‘·yT˚ |ü]$T‘·+ #˚jT· ≥+ »]–+~. HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ˝Òì ø±]à≈£î\ >∑eTqo\‘·qT
&ÉãT¢´.{Ï.z ˇ|üŒ+<ë\ qT+&ç ‘=\–+#·≥+ / $TqVü‰sTT+#·≥+ »]–+~. Ç~≈£L&Ü n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï
<˚XÊ\≈£î Á|ü‹≈£L\ n+X¯+.
3. uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüúô|’ &ÉãT¢´.{Ï.z. Á|ü‹≈£L\ Á|üuÛ≤yê\T ‘Ó\Œ+&ç.
..........................................................................................................................................
4. düs∞¡ ø£sD¡ , Á|ü|+ü Nø£sD¡ uÛ≤eq\qT ìs¡«∫+#·+&ç.

..........................................................................................................................................
12.7 $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T (FDI)

ˇø£ <˚X¯+˝Àì yê´bÕs¡ dü+düú j·÷»e÷q´, ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT Ç‘·s¡ <˚X¯+˝Àì e´≈£îÔ\T
(ô|≥Tºã&ç<ës¡T¢), dü+düú\T ‘·eT ô|≥Tºã&ÉT\ <ë«sê ìj·T+Á‹+#˚+<äT≈£î ô|fÒº ô|≥Tºã&ÉT\H˚ $<˚o Á|ü‘·´ø£å
ô|≥Tºã&ÉT\T n+{≤s¡T. ˇø£ ô|≥Tºã&ç<ës¡T $<˚o ø£+ô|˙˝À yê´bÕs¡ dü+ã+~Û‘· ÄdüT\Ô T ø=qT>√\T #˚dqæ |ü&ÉT
˝Ò<ë $<˚o yê´bÕs¡ eéVü‰sê\˝ÀøÏ Á|üy•˚ +∫q|ü&ÉT Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T #√≥T #˚dTü ≈£î+{≤sTT. m≈£îÿe>±
Ç$ Bs¡øÈ ±\ ô|≥Tºã&ç s¡÷|ü+˝À ñ+{≤sTT. yê´bÕs¡ ìs¡«Vü≤D, ô|≥Tºã&ÉT\ô|’ ñ+&˚ ìj·T+Á‘·D\ dü«uÛ≤e+
Ä<Ûës¡+>± $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ç, b˛s¡Tºbò˛*jÓ÷ ô|≥Tºã&ÉT\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü >∑T]Ô+#·e#·TÃ.
eTTK´+XÊ\T
● $<˚X+¯ ˝À ñqï ˇø£ yê´bÕs¡ dü+dü˝ú À eTs=ø£ <˚X|¯ ⁄ü ø£+ô|˙ ô|≥Tºã&ÉT\T ô|≥º{≤ìï $<˚o Á|ü‘´· ø£å
ô|≥Tºã&ç n+{≤s¡T.
● $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T Á|ü<ëÛ q+>± #·\Hê‘·àø£+>± ñ+&˚ ãVæ≤s¡+>∑ e÷¬sÿ≥¢˝À ‘·eT ø±s¡´ø£˝≤bÕ\
ìsê«Vü≤D˝À ô|≥Tºã&ç>± ô|&É‘ês¡T.
● $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T düe÷+‘·s¡ (horizontal), ì≥ºì\Te⁄ (Vertical) düy˚Tàfi¯q s¡÷bÕ˝À¢
ñ+{≤sTT. düe÷+‘·s¡ m|ò&t ◊ç \ $wüjT· +˝À ô|≥Tºã&ç<ës¡T¢ ‘·eT dü«<˚X+¯ ˝À @‘·sV¡ ‰ü yê´bÕs¡+
#˚dTü +Ô {≤s√, n<˚ ‘·sV¡ ‰ü yê´bÕs¡+˝ÀøÏ Á|üy•˚ kÕÔsTT. ì≥ºì\Te m|ò.t &ç.◊.\T ‘·eT <˚X+¯ ˝À ìs¡«Væ≤+#˚
yê´bÕsêìø° #Ó+~q _ÛqïyÓTqÆ ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ $<˚XÊ\˝ÀøÏ ô|≥Tºã&ÉT\T>± Á|üy•˚ kÕÔsTT. Çø£ düyT˚ àfi¯q
m|ò.t &ç.◊.\T Ä ø£+ô|˙\T dü«<˚X+¯ ˝À #˚ùd yê´bÕsêìøÏ m{≤¢+{Ï dü+ã+<Û+ä ˝Òì $<˚o yê´bÕsê\˝À
ô|≥Tºã&ÉT\T>± ekÕÔsTT.
214
m|ò.t &ç.◊. $<Ûëq+
m|ò.t &ç.◊.\ $wüjT· +˝À Á|üuTÑÛ ‘·« $<Ûëq+qT s¡÷bı+~+#˚ H√&É˝Ÿ @C…˙‡>± |ü]ÁX¯eT\T, n+‘·s‘Z¡ ·
es¡øÔ +£ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ XÊK |üì#˚dTü +Ô ~. uÛ≤s¡rj·T ]»s¡T«u≤´+≈£î≈£î $<˚XÊ\ qT+&ç e∫Ãq ø£s¬ ˙‡ yÓTT‘êÔ\≈£î
dü+ã+~Û+∫ Ç#˚Ã $esê\qT Ä<Ûës¡+ #˚dTü ø=ì uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝ÀøÏ e#˚Ã m|ò.t &ç.◊.\ >∑D≤+ø£ düe÷#ês¡
ìs¡«Vü≤D, b˛wüD u≤<Û´ä ‘·\T ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤düT+Ô ~. á uÀs¡T¶ m|ò.t &ç.◊.\qT uÛ≤Ø>± sêã≥º≥+ ø√dü+
Á|üuÛÑT‘·«+ düT\uÛÑ‘·s¡ $<Ûëq+qT neT\T #˚düTÔqï~. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± Á|üuÛÑT‘·«+ nH˚ø£ s¡+>±\T /
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À 100 XÊ‘·+ m|ò.t &ç.◊.\qT dü«j·T+#ê\ø£ (automatic) e÷s¡+Z <ë«sê nqTeT‹düTqÔ ï~.
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï ô|≥Tºã&ÉT\≈£î eT]+‘· Äø£s¡¸D°j·T <˚X¯+>± ‘·j·÷s¡T #˚ùd+<äT≈£î Ç{°e* ø±\+˝À Á|üuÛÑT‘·«+
m|ò.t &ç.◊. $<Ûëq+˝À |ü\T ø°\ø£ e÷s¡TŒ\T #˚d+æ ~. yê{Ï˝À $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ uÀs¡T¶ (m|ò◊t |æ_)qT
s¡<äT› #˚j·T≥+, m|òt&ç◊\ eT+ps¡T Á|üÁøÏj·T Ç+ø± düT\uÛÑ‘·s¡+ #˚j·T≥+, m|òt.&ç.◊.\¬ø’ e#˚Ã <äs¡U≤düTÔ\T
|ü]o*+#·≥+, eT+ps¡T #˚jT· ≥+, nqTeT‹+#·≥+ e+{Ï$ dü+ã+~Û‘· eT+Á‹‘·«XÊK\T, $uÛ≤>±\≈£î
n|üŒ–+#·≥+ Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ $. dü«j·T+ #ê\ø£ nqTeT‹ e÷s¡+Z ˝À m|ò.t &ç.◊\T ‘Ó#Ã˚ ô|≥Tºã&ç<ës¡T\≈£î,
Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ dü+<Ûëqø£s¡Ô>± |ü]ÁX¯eT, n+‘·s¡Z‘· es¡Ôø£+ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ $uÛ≤>∑+ |üì#˚düTÔ+~. Ç+<äT¬ø’ πø+Á<ä
Á|üuÛÑT‘·«+ ø=‘·Ô ìsê«Vü≤ø£ eédüúqT (Portal system) (http://www.fifp.gov.in) @sêŒ≥T #˚d+æ ~. á
eédüú <ë«sê @ø£>y∑ êø£å (Single window) |ü<äΔ‹˝À m|òt.&ç.◊. <äs¡U≤düTÔ\T |ü]wüÿ]+#·ã&É‘êsTT.
m|ò.t &ç.◊. nqTeT‘·T\ $uÛ≤>±\T (Categries): m|ò.t &ç.◊. nqTeT‘·T\≈£î Á|üdTü ‘Ô +· eT÷&ÉT $uÛ≤>±\THêïsTT.
n$:
$uÛ≤>∑+`1 : dü«j·T+#ê\ø£ e÷s¡+Z ˝À 100 XÊ‘·+ nqTeT‹+#˚$.
$uÛ≤>∑+`2 : Á|üuTÑÛ ‘·« ÄyÓ÷<ä+‘√ 100 XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ nqTeT‹+#·≥+.
$uÛ≤>∑+`3: dü«j·T+#ê\ø£ eT]j·TT Á|üuTÑÛ ‘·« ÄyÓ÷<ä e÷sêZ\ <ë«sê 100 XÊ‘·+ nqTeT‹+#·T≥.
dü«j·T+#ê\ø£ e÷s¡+Z ˝À Á|üyêùd‘·s¡ ô|≥Tºã&ç<ës¡T ø±ì, uÛ≤s¡rj·T ø£+ô|˙ >±ì ô|≥Tºã&ç ô|fÒ+º <äT≈£î
uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ qT+&ç m{≤¢+{Ï nqTeT‹ rdüTø√yê*‡q nedüs+¡ ˝Ò<Tä .
Á|üuTÑÛ ‘·« ÄyÓ÷<ä e÷s¡+Z ˝À ô|≥Tºã&ç ô|≥º{≤ìøÏ eTT+<äT uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« nqTeT‹ nedüs¡+.
$<˚o ô|≥Tºã&ÉT\ Á|ü‹bÕ<äq\qT dü+ã+~‘· eT+Á‹‘·« XÊK\T / $uÛ≤>±\T #·÷düT≈£î+{≤sTT.
$$<Ûä s¡+>±\˝À nqTeT‹+∫q m|t.&ç.◊.\qT ÁøÏ+<ä ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
(m) eékÕj·Ts¡+>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫ |üP\‘√≥\ ô|+|üø+£ , ìj·T+Á‹‘· |ü]dæ‘ú T· \˝À ≈£Ls¡>±j·T\T,
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ kÕ>∑T, $‘·ÔHê\T, Hê≥Ty˚ùd j·T+Á‘ê\T n_Ûeè~Δ #˚j·T≥+ eT]j·TT ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T≥+,
|üXó¯ b˛wüD, eékÕj·T, eékÕj·T nqTã+<Ûä s¡+>±\ dü+ã+~Û‘· ùde\T, {° (‘˚j÷· ≈£î), ø±|ò,”
s¡ã“sY, j·÷\≈£î\ ‘√≥\T, bÕe÷sTT˝Ÿ, Ä*yé ÄsTT˝Ÿ ‘√≥\T yÓTT<ä˝q’… $ 100 XÊ‘·+ m|ò&t ◊ç \T
dü«j·T+ #ê\ø£ e÷s¡+Z ˝À #˚sÃ¡ ã&çHêsTT.
(_) >∑qT\ s¡+>∑+˝À ˝ÀVü‰\T, ˝ÀùV≤‘·s¡ KìC≤\T, u§>∑T,Z f…{Æ ≤ìj·T+, *¬>ï’ {Ÿ\ nH˚«wüD, ‘·e«ø£+,
<ëì qT+&ç ˝ÀVü‰\T, KìC≤\T y˚sT¡ #˚jT· ≥+, yê{Ï $\Te ô|+#·≥+, Ç‘·s¡ düMTø£è‘· ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ìï
≈£L&Ü 100 XÊ‘·+ dü«j·T+#ê\ø£ nqTeT‹ e÷s¡+Z ˝À #˚sêÃs¡T.
215
(dæ) ô|Á{À*j·T+, düV≤ü » yêj·TTe⁄ yÓ*øÏrùd ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À ô|≥Tºã&ÉT\≈£î 100 XÊ‘·+ dü«j·T+
#ê*‘·+>± nqTeT‘·T\T bı+<äe#·TÃ.
(&ç) ‘·j÷· Ø s¡+>∑+ ≈£L&Ü 100 XÊ‘·+ dü«j·T+ #ê\ø£ nqTeT‘·T\ |ü]~Û˝À #˚sêÃs¡T.
(Ç) Ç`ø±eTsY‡ <ë«sê q&ç#˚ es¡Ôø£+‘√ bÕ≥T ]f…Æ˝Ÿ (∫\¢s¡) es¡Ôø£+, uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À ‘·j·÷s¡sTTq /
ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq ÄVü‰s¡ |ü<ësêΔ\T 100 XÊ‘·+ dü«j·T+#ê*‘· nqTeT‹˝ÀH˚ ñHêïsTT. nsTT‘˚,
ãVüQfi¯`Áu≤+&é ]f…Æ˝Ÿ es¡Ôø£+˝À 49 XÊ‘·+ es¡Ôø£+˝ÀøÏ Á|üuÛÑT‘·« nqTeT‘·T\‘√H˚ m|òt.&ç.◊\T
Á|üy˚•+#ê*.
(m|ò)t s¡øDå£ s¡+>∑+˝À 49 XÊ‘·+ es¡≈î£ m|ò.t &ç.◊.\T dü«j·T+ #ê\ø£ e÷s¡+Z ˝À, n+‘·≈î£ $T+∫q|ü&ÉT
Á|üuTÑÛ ‘·« nqTeT‹ e÷s¡+Z ˝À Á|üy•˚ +#ê*‡ ñ+≥T+~.
(õ) ùdyê s¡+>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫ : 1) f…*b˛s¡T\º T, &ç{ôÏ V≤#Y (Direct to Home), πøãT˝Ÿ HÓ{ŸesYÿ‡,
ôV≤&Ó+&é ôd’ÿ Áu≤&é ø±dæº+>¥ ùde\T (HITS) düV‰ü Áu≤&é ø±dæ+º >¥ ø±´πsõ ùde\T 100 XÊ‘·+ dü«j·T+
#ê\ø£ e÷s¡Z+˝À ñHêïsTT. (2) f…¬sÁdæºj·T˝Ÿ Áu≤&é ø±dæº+>¥ #˚ùd m|òt.myéT düØ«düT\T, ªªyês¡Ô\T,
es¡eÔ ÷q n+XÊ\μμ Ä|t *+øÏ+>¥ #˚dTü ≈£îH˚ #ÛêHÓfi¢̄ ùde\˝À m|ò.t &ç.◊.\T 49 XÊ‘·+ es¡øπ , n~
≈£L&Ü Á|üuÛÑT‘·« nqTeT‘·T\ e÷s¡Z+˝À Á|üy˚•+#ê*. (3) m|òt.myéT\‘√ *+ø˘`Ä|t ˝Òì
ªªyês¡\Ô Tès¡eÔ ÷q n+XÊ\Tμ n|t`*+øÏ+>¥ #˚dTü ≈£îH˚ #ÛêHÓfi˝¢̄ À ô|≥Tºã&ÉT\T 100 XÊ‘·+ dü«j·T+
#ê\ø£ e÷s¡+Z ˝À nqTeT‘·T\T bı+<˚ M\Tqï~. (4) eTTÁ<äD yêsêÔ dü+dü\ú ≈£î (Print Media)
dü+ã+~Û+∫ yêsêÔ|üÁ‹ø£\T, dü+∫ø£\ eTTÁ<äD, yês¡Ô\T, es¡Ôe÷q n+XÊ\T Á|ü#·T]+#˚ $<˚o
e÷>¥C…’Hé‡≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü+∫ø£\T eTTÁ~+#·≥+ yÓTT<ä˝…’q yê{Ï˝À m|òt&ç◊\T 26 XÊ‘·+ es¡πø
Á|üuÛÑT‘·« nqTeT‹ e÷s¡Z+˝À e÷Á‘·y˚T Á|üy˚•+#·e#·TÃ.
(ôV≤#Y) bÂs¡ $e÷qj·÷q+˝À 49 qT+&ç 100 XÊ‘·+ eT<Û´ä dü«j·T+ #ê\ø£‘√ Á|üy•˚ +#ê\+fÒ Á|üuTÑÛ ‘·«
e÷sêZ˝À¢ nqTeT‘·T\T bı+<ë*.
(◊) {ÖHéw|æ \t T, >∑èVü≤ ìsêàD+ n_Ûeè~Δ˝À ìsêàD s¡+>±ìøÏ dæ<+Δä >± ñ+#˚ eTÚ*ø£ eqs¡T\˝À 100
XÊ‘·+ dü«j·T+ #ê\ø£ e÷s¡+Z ˝À m|ò&t ◊ç \T Á|üy•˚ +#·e#·TÃ.
Ç+ø± #ÓbÕŒ\+fÒ, ôd≈£L´]{°\ e÷¬sÿ{Ÿ˝À @sêŒ≥T #˚ùd eTÚ*ø£ eqs¡T\ dü+dü\ú ˝À 49 XÊ‘·+, ;Ûe÷
s¡+>∑+˝À 49 XÊ‘·+ es¡≈î£ , Wwü<äÛ |ü]ø£sê\˝À 100 XÊ‘·+, |æ+#Ûq· T\˝À 49 XÊ‘·+, $<äT´‘Y m¬ø‡’ +CŸ\˝À
49 XÊ‘·+ es¡≈î£ m|ò&t ◊ç \T q÷{ÏøÏ q÷s¡T XÊ‘·+ dü«j·T+ #ê\ø£ e÷s¡+Z ˝À sêe#·TÃ. Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑
dü+dü\ú T ô|Á{À*j·T+ X¯ó~Δ ø£sêà>±sê\˝À 49 XÊ‘·+ es¡≈î£ dü«j·T+`#ê\ø£ e÷s¡+Z ˝À Á|üy•˚ +#·e#·TÃ.
q÷{ÏøÏ q÷s¡T XÊ‘·+ Á|üuTÑÛ ‘·« nqTeT‘·T\‘√ sêyê*‡q m|ò&t ◊ç \ C≤_‘ê˝À u≤´+øÏ+>¥ (20
XÊ‘·+), ø√sY ÇHéydÓ yºt TÓ +{Ÿ ø£+ô|˙ (100 XÊ‘·+), XÊ{Ï˝{’… Ÿ @sêŒ≥T, ìs¡«Vü≤q (100 XÊ‘·+) e+{Ï$
#˚sêÃs¡T. ø=ìï |ü]ÁX¯eT\˝À m|ò.t &ç.◊.\T @ e÷s¡+Z ˝ÀqT Á|üy•˚ +#·≈î£ +&Ü ìùw~Û+#ês¡T. n{Ïº |ü]ÁX¯eT\T:
nDT Ç+<Ûqä + ñ‘·Œ‹Ô, p<ä+ ˝Ò<ë |ü+<ë\T, ˝≤≥Ø\T (ÄHé˝H’… é Áô|y’ {˚ Ÿ, Á|üuTÑÛ ‘·«), ∫{Ÿ|+üò &é\˝À
ô|≥Tºã&ÉT\T, 100 XÊ‘·+ dü«j·T+ #ê*ø£ e÷s¡+Z ˝À ìπs•Δ +#·ã&Éì eékÕj·Tø£ ‘√≥\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T,
{ÖHéw|æ \t T, yêDÏ»´ ìsêàD≤\T $TqVü‰ >∑èVü≤ ìsêàD+, dæsú êdæú s¡+>±\T, ã~© #˚jT· <ä–q n_Ûeè~Δ
216
Vü≤≈£îÿ\≈£î dü+ã+~Û+∫q es¡øÔ +£ , dæ>±sY\T, dæ>s¬∑ ≥T¢, bı>±≈£î |ü]ÁX¯eT‘√ dü+ã+<Û+ä ñqï ñ‘·Œ‘·T\Ô T,
s¬ ˝’ «Ò ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T yÓTT<ä˝q’… $ (nqTeT‹+∫q$ $TqVü‰).
<˚X+¯ ˝À m|ò&t ◊ç Á|üyêVü‰\T: uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝ÀøÏ m|ò&t ◊ç \ dü÷∫‘· Á|üyêVü≤+ (áøÏ«{Ï Á|üyêVü‰\T,
|ü⁄q' ô|≥Tºã&ç dü+bÕ<äq\T, ªÇ‘·s¡ eT÷\<Ûqä +μ ø£\T|ü⁄ø=ì) @Á|æ˝Ÿ 2000 ` ôdô|+º ãsY 2019 eT<Û´ä
6,42,364 $T*j·THé &Ü\s¡T.¢ M{Ï˝À <˚X+¯ ˝ÀøÏ e∫Ãq áøÏ«{Ï Á|üyêVü‰\T n‘·´~Ûø+£ >± 4,46,116
$T*j·THé &Ü\s¡T¢.
2019`20 dü+e‘·‡s¡+ s¬ +&Ée Á‘Óe’ ÷dæø+£ ˝À nq>± E˝…’ 2019 qT+&ç ôdô|+º ãsY 2019 eT<Û´ä
14,064 $T*j·THé &Ü\s¡¢ m|ò&t ◊ç \T Á|üeVæ≤+#êsTT. Ç+<äT˝À áøÏ«{° Á|üyêVü‰\ yê{≤ 9,766 $T*j·THé
&Ü\s¡T.¢ $$<Ûä <˚XÊ\ qT+&ç <˚X+¯ ˝ÀøÏ Á|üeVæ≤+∫q yÓTT‘·+Ô m|ò.t &ç.◊.\˝À n‘·´~Ûø+£ >± e÷]wüdt qT+&ç
32 XÊ‘·+, n‹ ‘·≈î£ ÿe>± ôdÁ’ |üd,t ÁbòÕHé‡, j·TT.@.Ç. \ qT+&ç 2 XÊ‘·+ #=|üq e#êÃsTT. á Á|üyêVü‰\T
n‘·´~Ûø+£ >± 18 XÊ‘·+ ùdyê s¡+>∑+˝ÀøÏ, n‹ ‘·≈î£ ÿe>± $<äT´‘Y s¡+>∑+˝ÀøÏ 3 XÊ‘·+ y˚Ts¡ e#êÃsTT.
uÛ≤s¡rj·T ]»s¡T«u≤´+≈£î ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ eTT+u…’ ÁbÕ+rj·T ø±sê´\j·T+ n‘·´~Ûø+£ >± 29 XÊ‘·+, >∑TeVü≤{Ï,
bÕ{≤ï ÁbÕ+rj·T ø±sê´\j·÷\ <ë«sê n‘·´\Œ+>± 0.03 #=|üq Á|üy•˚ +#êsTT. ÁbÕ<Ûë$Tø£ n+#·Hê\
Ä<Ûës¡+>± 2018`19 dü+e‘·‡s¡+˝À <˚X+¯ ˝À >∑]wü̃+>± 62,001 $T*j·THé &Ü\s¡T¢ e#êÃsTT. n‹
ø£ìwü̃+>± 2000 dü+e‘·‡s¡+˝À 4029 $T*j·THé &Ü\s¡T¢ e#êÃsTT.
5. $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ç n+fÒ @$T{Ï?
..........................................................................................................................................
12.8 kÕsê+X¯+
n+‘·s¡Z‘·, ãVæ≤s¡Z‘· Ä]úø£ dü+øå√uÛÑ+qT m<äTs=ÿ+H˚+<äT≈£î uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ 1991 qT+&ç m˝Ÿ|æõ
qeT÷Hê <ë«sê Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ ø±s¡´Áø£eT+ Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. dü+düÿs¡D\ $<Ûëq+ y˚>+∑ >± neT\T˝ÀøÏ
‘˚e≥+‘√ bÕ‘· $<ÛëHê˝qT |üP]Ô>± |üø£ÿ≈£î ô|{Ïº düs¡∞ø£s¡D‘√ <˚X¯ Ä]úø£ eédüúqT Á|ü|ü+#· Ä]úø£
eédü≈ú î£ ãVæ≤s¡‘Z +· #˚d+æ ~. m˝Ÿ.|æ.õ. qeT÷Hê n_Ûeè~Δ Á|üÁøÏjT· Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>±ìøÏ n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·
ì∫Ã+~. eè~Δ Á|üÁøÏj·T y˚>∑e+‘·+ ne{≤ìøÏ $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T uÛ≤Ø yÓTT‘·Ô+˝À <˚X¯+˝ÀøÏ
Á|üy•˚ +#˚ #·s´¡ \≈£L á $<Ûëq+ ÁbÕ<Ûëq´‘· Ç∫Ã+~. >∑‘+· ˝À nqTdü]+∫q ~>∑TeT‹ Á|ü‘êé÷ïj·T
$<ÛëHêìøÏ _Ûqï+>± á qeT÷Hê m>∑TeT‹ Áù|]‘· eè~Δ eP´Vü≤+ \ø£´å +>± #˚dTü ≈£îqï~. Á|üuTÑÛ ‘·« ÁbÕ<Ûëq´‘·,
CÀø£´+ >∑D˙j·T+>± ‘·–+Z ∫ Á|üD≤*ø± Á|üÁøÏjT· ‘√ ≈£L&çq düHê‘·q yê<ëìï e~*+#·Tø=ì Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑+
CÀø£´+, ÁbÕeTTK´‘· ô|+∫ eT]+‘· ñ<ës¡yê<ä+‘√ ≈£L&çq $<Ûëq+ yÓ’|ü⁄ yÓTT>∑TZ #·÷|æ+~. Á|üuÛÑT‘·«+
≈£L&Ü Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>±ìøÏ nqT≈£L\+>± Ä]úø£ eédüqú T düs∞¡ ø£è‘·+ #˚d+æ ~. &ÉãT¢´.{Ï.z ‘·<qä +‘·s¡ ø±\+˝À
uÛ≤s¡‘· <˚X¯ es¡Ôø£+˝À ‘·j·÷Ø s¡+>∑+ yê{≤ ô|]π> ~X¯>± eékÕú|üPs¡«ø£ e÷s¡TŒ\T #√≥T #˚düT≈£îHêïsTT.
&ÉãT¢´.{Ï.z. $<ÛëHê\ neT\T ø±s¡D+>± õ.&ç.|æ. eè~Δ sπ ≥T Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s+¡ >± ô|]–+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ n_Ûeè~Δ˝À $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T H˚&ÉT Á|ü<Ûëq uÛ≤>∑+ nj·÷´sTT. <˚XÊìï $<˚o
ô|≥Tºã&ÉT\T Äø£]¸+#˚ øπ +Á<ä+>± #˚jT· {≤ìøÏ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ |ü\T nqT≈£L\ $<ÛëHê\qT Á|üø{£ +Ï ∫+~.
217
nH˚ø£ s¡+>±\T, $uÛ≤>±\˝À 100 XÊ‘·+ $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ #·s´¡ \T rdüT≈£î+≥Tqï~.
nDT Ç+<Ûqä + ñ‘·Œ‹Ô, p<ä+, dæ>s¬∑ ≥T¢, ø=ìï s¡ø±\ s¬ ˝’ «Ò ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝ÀìøÏ $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T
ìùw~Û+#ês¡T. @Á|æ˝Ÿ 2000 ` ôdô|º+ãsY 2019 eT<Ûä´ 6,42,364 $T*j·THé &Ü\s¡¢ $<˚o Á|ü‘·´ø£å
ô|≥Tºã&ÉT\T <˚X+¯ ˝ÀøÏ e#êÃsTT.

1. Ç{°e* ø±\+˝À Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± düeT÷\ e÷s¡TŒ\T #√≥T #˚dTü ≈£îHêïsTT. >∑‘· <äXÊã›+˝À
e÷s¡T‘·Tqï |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± ‘·eT <˚X¯ $<ÛëHê˝À¢ e÷s¡TŒ\T ‘Ó#êÃsTT. Á|ü|ü+#· Ä]úø£
eédüú, Á|ü|ü+#· e÷¬sÿ≥¢ ~X¯>± <˚XÊ\T Ä˝À∫düTÔHêïsTT. ≈£î¢|üÔ+>± #ÓbÕŒ\+fÒ, Á|ü|ü+Nø£s¡D
yê´bÕs¡ ‘·‘«Ô· + y˚>+∑ >± $dü]Ô düTqÔ ï~. @ <˚Xe¯ T÷, Á|ü|+ü Nø£sD¡ <ë«sê e#˚Ã e÷s¡TŒ\≈£î m<äTs=&˚¶
dæ‹ú ˝À ˝Ò<Tä . uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ≈£L&Ü e÷s¡T‘·Tqï |ü]dæ‘ú T· \ qT+&ç Á|üj÷Ó »Hê\T bı+<ä{≤ìøÏ, <˚XÊìøÏ
n+‘·s‘Z¡ +· >±, ãVæ≤s¡‘Z +· >± m<äTs¡e⁄‘·Tqï Ä]úø£ dü+øå√uÛ+Ñ , düyêfi¯ófl m<äTs=ÿe{≤ìøÏ, Á|ü|+ü #· eédü‘ú √
nqTdü+<Ûëq+ ø±e{≤ìøÏ uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú m˝Ÿ|õæ qeT÷HêqT Ä#·sD¡ ˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã+~.
2. m˝Ÿ|õæ qeT÷Hê m≈£îÿe>± ø±s√Œπs{Ÿ s¡+>±ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· ÇdüT+Ô ~. <˚XÊìøÏ ñbÕ~Û ø£\Œq˝À
Á|ü<ëÛ q s¡+>∑yTÓ qÆ eékÕj·T+, eékÕj·T nqTã+<Ûsä +¡ >±\qT ìs¡ø¢ ´å£ + #˚dTü +Ô ~. eTÚ*ø£ eqs¡T\
ø£\Œqô|’ <äèwæº øπ +ÁBø£]+#·<Tä . eékÕj·T Ä<Ûë]‘· m>∑TeT‘·T\≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ Ä]úø,£ kÕ+πø‹ø£,
eTTK´+>± eTÚ*ø£ nedüsê\T rs¡Ã{≤ìï á qeT÷Hê $düà]düT+Ô ~. $ìjÓ÷>∑ edüTÔ s¡+>∑+˝ÀøÏ
ãVüQfi¯C≤‹ dü+dü\ú T Á|üy•˚ +#·≥+ ∫qï, eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\ Á|üj÷Ó »Hê\T <Óã“‹+{≤sTT,
ÁXÊ$T≈£î\T ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À ñbÕ~Û ø√˝ÀŒ‘ês¡T.
3. 1991˝À Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T Á|üy˚X¯ô|{Ïºq ‘·sê«‘· ø±\+˝À uÛ≤s¡‘· <˚X¯ ø£¬s˙‡ $\Te Áø£eT+>±
|ü&bç ˛sTT+~. $<˚o s¡+>∑+˝À ~>∑TeT‘·T\‘√ bÕ≥T m>∑TeT‘·T\T ≈£L&Ü ø°Då +Ï #êsTT. n_Ûeè~Δ
#Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ e÷¬sÿ≥¢˝Àì n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\T es¡øÔ +£ ù|s¡T‘√ $#·øDå£ ≤s¡V≤æ ‘·+>± #=#·TÃ≈£îì
yÓfi¢‚ neø±XÊ\T ô|]>±sTT. n<˚ düeTj·T+˝À, n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T |üsêés¡D+, ÁXÊ$Tø£
Á|üe÷D≤\ n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ nH˚ø£ düeTdü´\T m<äTs¡TÿHêïsTT. >±{Ÿ‡ yÓTT<ä˝q’… ˇ|üŒ+<ë\T
m≈£îÿe>± n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\≈£î nqT≈£L\+>± ñ+&É≥+ e\¢ uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú rÁe Á|ü‹≈£L\
Á|üu≤Û yê\T m<äTs=ÿqï~.
4. m>∑TeT‹`~>∑TeT‹ düT+ø±\T, {≤]|ò\t T, ø√{≤ Ä+ø£\å T ‘·–+Z #·≥+ ˝Ò<ë ‘=\–+#·≥+, edüTÔ
ùde\T <˚XÊ\ eT<Û´ä ùd«#·Ã>¤ ± Á|üeVæ≤+#˚ neø±XÊ\T Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+ düs∞¡ ø£sD¡ >± #Ó|Œü e#·TÃ.
<˚oj·T Ä]úø£ eédüqú T Á|ü|+ü #· Ä]úø£ eédü‘ú √ nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· {≤ìï Á|ü|+ü Nø£sD¡ n+{≤s¡T.
5. ˇø£ <˚X¯|ü⁄ e´≈£îÔ\T ˝Ò<ë dü+düú\T eTs=ø£ <˚X¯+˝À ô|≥Tºã&ÉT\ <ë«sê Ä <˚X¯|ü⁄ yê´bÕs¡ dü+düú (\)
ìs¡«Vü≤D, j·÷»e÷q´+ ‘·eT ìj·T+Á‘·D˝ÀøÏ ‘Ó#T· Ãø=H˚ s¡÷|ü+˝À ñ+&˚y˚ $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T.
ˇø£ <˚X¯ ô|≥Tºã&ÉT<ës¡T $<˚o yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ Á|üy•˚ +#·≥+ ˝Ò<ë $<˚o yê´bÕs¡ dü+dü\ú
ÄdüTÔ\T ø=qT>√\T #˚ùd Áø£eT+˝À $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T Á|üy˚•kÕÔsTT / #√≥T#˚düT≈£î+{≤sTT.
218
1. uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüúô|’ &ÉãT¢´.{Ï.z Á|üuÛ≤yê\qT |ü]o*+#·+&ç.
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ neT\TqT ≈£î¢|üÔ+>± düMTøÏå+#·TeTT.
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À m|òt.&ç.◊.\ >∑T]+∫ dü+øÏå|üÔ+>± Áyêj·T+&ç.
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ neT\T ÄeX¯´ø£‘·qT $X‚¢wæ+#·TeTT.
2. Ä]úø£ dü+düÿs¡D\˝À $$<Ûä n+XÊ\T / uÛ≤>±\qT |ü]o*+#·+&ç.
3. m˝Ÿ|õæ qeT÷Hê nqT≈£L\, Á|ü‹≈£L\ n+XÊ\qT #·]Ã+#·TeTT.
1. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À 1991˝À ÁbÕs¡+_Û+∫q q÷‘·q Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T @ Á|ü‘´˚ ø£ n+X¯+‘√ ≈£L&ç+~?
m) dü÷\ú Ä]úø£ dæØú ø£sD¡ _) dü+kÕú>‘∑ · e÷s¡TŒ\T dæ) m eT]j·TT _ &ç) @B ø±<äT.
2. j·T+.mHé.dæ. nq>±...
m) eT©º H˚wüq˝Ÿ ø±s√ŒπswüHé _) eT©º ùdºwüHé ø±s√ŒπswüHé
dæ) eT©º H˚wüq˝Ÿ dæ{° &ç) eT©º H˚wüq˝Ÿ øöì‡dt
3. $$<Ûä <˚XÊ\qT nqTdü+<Ûëq+ #˚ùd Á|üÁøÏjT· qT @eT+{≤s¡T?
m) düs∞¡ ø£sD¡ _) Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ dæ) Á|ü|+ü Nø£sD¡ &ç) Çy˚M ø±<äT
düe÷<ÛëHê\T: 1) dæ 2) m 3) dæ
B. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. ˇø£ ø£+ô|˙ $<˚X+¯ ˝À ñqï eTs√ ø£+ô|˙˝À ô|≥Tºã&ç ô|≥º{≤ìï n+{≤s¡T.
2. $<˚o kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ñ‘êŒ<äø‘£ q· T düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
3. m+.ÄsY.{Ï.|æ n+fÒ .
düe÷<ÛëHê\T: 1) $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ç 2) ô|+#·T≥≈£î 3) yÓTTH√|ü©dt eT]j·TT ]ÁdæºøÏºyé ÁfÒ&é ÁbÕø°ºôddt
219
C. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
m) 1991 ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À m<äTs¬ q’ Á|ü<ëÛ q Ä]úø£ dü+øå√uÛ+Ñ i) düs∞¡ ø£sD¡ nqT≈£L\ Á|üu≤Û e+
_) n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\T #·÷|æq #=s¡e ii) #Ó*+¢ |ü⁄\ X‚w+ü
dæ) dü÷\ú C≤rjÓ÷‘·Œ‹˝À ô|s¡T>∑T<ä\ iii) <˚XÊ\ eT<Û´ä y˚>e∑ +‘·yTÓ qÆ nqTdü+<Ûëq+
&ç) Á|ü|+ü Nø£sD¡ iv) &ÉãT¢´.{Ï.z.
düe÷<ÛëHê\T: m) ii _) iv dæ) i &ç) iii

12.11 |ü<øä √X¯+
1. Ä]úø£ Á|üD≤[ø£ : eqs¡T\qT $$<Ûä ≈£î˝≤\T, dü+dü\ú eT<Û´ä øπ {≤sTT+#˚ j·T+Á‘ê+>±ìï Ä]úø£
Á|üD≤[ø£ n+{≤s¡T. Ç~ e÷¬sÿ{Ÿ eédüú / j·T+Á‘ê+>±ìøÏ |üP]Ô e´‹πsø£+.
2. m+.mHé.dæ : ˇø£ ø±s√Œπs{Ÿ dü+düú ‘·eT <˚X+¯ ˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü ø£˙dü+ eTs=ø£ <˚X+¯ ˝À ô|≥Tºã&ÉT\T
ô|≥º≥+, edüT,Ô ùde\ ñ‘·Œ‹Ô j·T»e÷q´+qT dü«+‘·+ #˚dTü ø√e≥+ ˝Ò<ë ìj·T+Á‹+#·≥+.
3. $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ç (m|ò.t &ç.◊) : ˇø£ <˚X¯|ü⁄ ô|≥Tºã&ÉT<ës¡T ˝Ò<ë dü+düú eTs=ø£ <˚X¯+˝Àì ñ
‘·Œ‹Ô dü+dü(ú \) yê´bÕs¡ ìs¡«Vü≤D j·÷»e÷q´+qT dü«+‘·+ #˚dTü ø√H˚+<äT≈£î ˝Ò<ë ìj·T+Á‹+#˚+<äT≈£î
#˚ùd ô|≥Tºã&ç ª$<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&çμ.
4. dü«j·T+ #ê\ø£ e÷s¡+Z : m{≤¢+{Ï Á|üuTÑÛ ‘·« nqTeT‘·T\T ˝Ò≈î£ +&Ü <˚X+¯ ˝ÀøÏ $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T
Á|üy˚•+#·&É+.
5. m˝Ÿ.|æ.õ qeT÷Hê: <˚X+¯ ˝À Ä]úø£ dü+düÿs¡D\qT eTT+<äT≈£î q&ç|+æ ∫q qeT÷Hêj˚T m˝Ÿ|õæ
qeT÷Hê.
12.12 dü+Á|ü~+|ü⁄ |ü⁄düøÔ ±\T
1. S.K. Misra and V.K. Puri : Indian Economy.
2. Dutt and Sundaram : Indian Economy, S. Chand, New Delhi.
3. Government of India : Approach Paper on 12th Five Year Plan.
4. Government of India : Various amendments regarding FDIs
220
K+&É+` V:
ùdyê s¡+>∑+, Á|üD≤[ø£\T eT]j·TT ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T
á K+&É+˝À ùdyê s¡+>∑+, Á|üD≤[ø£\T eT]j·TT ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T >∑T]+∫
‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. ùdyês¡+>∑+ nH˚~ H˚&ÉT <˚X¯ Ä]úø£eédüú˝À n‘·´+‘· y˚>∑e+‘·yÓTÆq~ eT]j·TT dü÷ú\
<˚•jÓ÷‘·Œ‹Ô˝À n‘·´~Ûø£ yê{≤qT düeT≈£Ls¡TdüT~Ô . Bì˝À nH˚ø£ $uÛ≤>±\T ø£\e⁄. s¡yêD≤ s¡+>∑+,
u≤´+øÏ+>¥, ;Ûe÷, düe÷#ês¡ kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑+, Á|ükÕs¡e÷<Û´ä + eT]j·TT |üsê´≥ø£+ >∑T]+∫ $X¯Bø£]+#·&+É
»]–+~. n<˚ $<Û+ä >± á K+&É+˝À |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\ \øå±´\T eT]j·TT $»j·÷\ >∑T]+∫
‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. ˙‹ njÓ÷>¥ ìsêàD+, $<ÛëHê\T eT]j·TT ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T eT]j·TT e\dü\
>∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
á K+&É+ ÁøÏ+~ uÛ≤>±\qT ø£*Z ñqï~.
uÛ≤>∑+ ` 13 : ùdyê s¡+>∑+ eT]j·TT uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À nekÕú|Hü ê kÂø£sê´\T
uÛ≤>∑+ ` 14: uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\T ` ˙‹ ÄjÓ÷>¥
uÛ≤>∑+ ` 15 : ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T eT]j·TT e\dü\T
221
uÛ≤>∑+`13 : ùdyê s¡+>∑+ eT]j·TT uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À nekÕú|Hü ê kÂø£sê´\T
$wüj·TÁø£eT+
13.0 \øå±´\T
13.1 |ü]#·j·T+
13.2 ùdyês¡+>∑+ jÓTTø£ÿ bÕÁ‘·
13.3 Ä]úøe£ è~Δ˝À nekÕú|qü kÂø£sê´\ n_Ûeè~Δ bÕÁ‘·
13.3.1 s¡yêD≤ s¡+>∑+
13.3.2 u≤´+øÏ+>¥
13.3.3 ;Ûe÷
13.3.4 düe÷#ês¡ kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑+
13.3.5 Á|ükÕs¡ e÷<Û´ä eT+
13.3.6 |üsê´≥ø£ s¡+>∑+
13.4 kÕsê+X¯+
13.5 MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø=+&ç - qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T
13.7 |ü<øä √X¯+
13.8 #·<eä <ä–q |ü⁄düøÔ ±\T
13.0 \øå±´\T
Ç{Ïe* ø±\+˝À ùdyês¡+>∑+ (‘·èrj·T s¡+>∑+) nH˚~ ñbÕ~Û eT]j·TT Ä<ëj·T+qT
ô|+bı+~+#·&+É ˝À y˚>e∑ +‘·yTÓ qÆ eè~Δì ø£*–, Á|ü|+ü #·+˝Àì <ë<ë|ü⁄ nìï <˚XÊ\˝À Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ bÕÁ‘·qT
b˛wæk˛Ô+~. Ä]úø£eédüú jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£ eT]j·TT Ä]úø£ e÷s¡TŒ\ |òü*‘·+>± <˚X¯ Á|ü»\≈£î dæús¡yÓTÆq
eTÚ[ø£ dü<Tä bÕj·÷\qT n+~+#·&+É ˝À á s¡+>∑+ eTTKýÓTqÆ bÕÁ‘· eVæ≤düT+Ô ~. Ä]úøe£ è~Δ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î
eT]j·TT Ä]úø£ eédüú jÓTTø£ÿ düeTs¡Δ‘· eT]j·TT $#·ø£åD‘√ ≈£L&çq düeTdü´\qT m˝≤ |ü]wüÿ]+#·>∑\<äT nH˚
<ëìô|’ <˚X¯ Ä]úø£ eédüú Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·T+~. nekÕú|qü kÂø£sê´\ $wüjT· +˝À eT÷dæyj ˚ T· ã&çq u≤{Ï˝Ÿ
eT÷‘· ˝≤+{Ï+<äì e]í+#ês¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ùdyês¡+>∑+ uÛ≤eq eT]j·TT $uÛ≤>±\T, ùdyês¡+>∑+ <Û√s¡D,Ï
eT]j·TT <ëì bÕÁ‘·qT á uÛ≤>∑+˝À #·]Ã+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. n$ s¡yêD≤, u≤´+øÏ+>¥, ;Ûe÷, düe÷#ês¡
kÕ+πø‹ø£‘·, ø£eT÷´ìπøwüHé, eT]j·TT |üsê´≥ø£ s¡+>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\˝À bÕ≥T, eTÚ*ø£
dü<Tä bÕj·÷\ n_Ûeè~Δì >∑T]+∫ ≈£L&Ü ≈£î|¢ +Ôü >± $e]+#·ã&ç+~. á uÛ≤>∑+ #·~$q ‘·sê«‘· MTs¡T:
● Ä]úø£ eédüú˝À ùdyês¡+>∑+ jÓTTø£ÿ uÛ≤eq, <ëì bÕÁ‘·qT ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
222
● uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À s¡yêD≤, u≤´+øÏ+>¥, ;Ûe÷, ◊{Ï, ø£eT÷´ìπøwüH‡é eT]j·TT |üsê´≥ø£ s¡+>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q
n+XÊ\‘√bÕ≥T, eTÚ[ø£ dü<Tä bÕj·÷\ n_Ûeè~Δì eT]j·TT |ü⁄s√>∑‹ì eT~+|ü⁄ #˚kÕÔsT¡ .
13.1 |ü]#·j·T+
eékÕj·T eT]j·TT bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>±\˝À ‘·j·÷¬s’q edüTÔ ñ‘·Œ‘·TÔ\T nH˚$ uÛÖ‹ø£ edüTÔe⁄\
ñ‘·Œ‹ÔøÏ dü+ã+~Û+∫q$. n˝≤π> ùdyês¡+>∑+ ñ‘·Œ‹Ô˝À nuÛÖ‹ø£ edüTÔ ùde\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. #ê˝≤
es¡≈î£ ùde\T nH˚$ eTÚ*ø£ dü<Tä bÕj·÷\ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+{≤sTT. Ç]«+>¥|wæò sü ,Y C…._. ø±¢sÿY , ôde’ THé
≈£îC…ï{Ÿ‡ e+{Ï Ä]úø£y˚‘·Ô\ Á|üø±s¡+, ùde\ s¡+>∑ n_Ûeè~Δô|’ ÁbÕ<∏ä$Tø£, ~«‹j·T s¡+>±\ n_Ûeè~Δ
Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+<äì n˝≤π> bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D e\¢ |ü≥ºD°ø£s¡D eè~Δ »s¡T>∑T‘·T+<äì ‘Ó*j·TCÒXÊs¡T. Ä]úø£
eédü˝ú À ‘·èrj·Ts¡+>∑+ n+fÒ ùdyês¡+>∑+ á s¡+>∑+ ‘·«]‘·>‹∑ q eè~Δ #Ó+<äT‘·÷ dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À
(GDP)˝À >∑]wü̃ yê{≤ ø£*– Ä~Ûø£ XÊ‘·+ ñbÕ~Û ø£*ŒdüT+Ô ~. ùdyês¡+>∑+ $T–*q s¬ +&ÉT s¡+>±\qT
Ä~Û>$∑ T+∫+~. n˝≤π> nedüsê\T, Ä~Ûø£ Ä<ëj·T+, dæsú ‘¡ «· + e+{Ï kÂø£sê´\≈£î e÷]q n\yê≥T¢,
dü+ã+~Û+∫q $wüj÷· \˝À ùdyês¡+>∑+ jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘· m≈£îÿe>± ñ+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À eékÕj·T,
bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>±\ n_Ûeè~Δ ø=s¡≈î£ ùde\ s¡+>∑+ mH√ï kÂø£sê´\qT, ùde\qT n+~düTqÔ ï~.
Ä]úøe£ è~Δ $wüjT· +˝À, nekÕú|qü kÂø£sê´\T nH˚$ Á|ü<ëÛ q bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔsTT. n$. m.ˇ.Væ≤sYÃeTHé
Á|üø±s¡+ n_Ûeè~Δ nH˚~ Á|ü<ëÛ q+>± kÕ+|òTæ ø£ eékÕú|sü y¡ TÓ qÆ eT÷\<Ûqä +ô|’ Ä<ës¡|&ü TÉ ‘·T+<äì ‘˚*j·TCÒXÊ&ÉT.
‘·è‹j·T s¡+>∑+ n+‘·sê“¤>±\T (Components of Serivce Sector)
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À eékÕj·T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>±\ n_Ûeè~Δ ø=s¡≈î£ ùde\ s¡+>∑+ mH√ï kÂø£sê´\qT,
ùde\qT n+~k˛Ô+~. n$ 1) yê´bÕs¡+ 2) n‹<Û´ä ùde\T (Vü≤À≥fi¯ófl, uÛÀ»Hê\j·÷\T) 3) s¡yêD≤
(¬s’\T, s√&ÉT¶, yêj·TT, »\ s¡yêD≤) 4) düe÷#ês¡+, –&É¶+–, dæúsêdæÔ yê´bÕs¡+ (Real Estate) 5) $‘·Ô
ùde\T, u≤´+øÏ+>¥, ;Ûe÷. 6) yêDÏ»´ ùde\T, ◊{Ï ùde\T, ø£q‡˝…º˙‡ ùde\T 7) Á|üuÛÑT‘·«bÕ\q, j·TT<äΔ
s¡+>∑+, b˛©düT, Hê´j·TXÊK 8) $<ä´, Äs√>∑´+, |ü]X¯óÁuÛÑ‘·, (Sanitation) 9) yÓ’j·TTøÏÔø£, >∑èVü≤ s¡+>∑
ùde\T. $‘·Ô dü+düú\T, dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T, dü÷ø£åà $‘·Ô dü+düú\T, yêDÏ»´ yêVü≤Hê\T yÓTTˆˆ yê{Ïì
C≤rj·T kÕe÷õø£ düsπ « dü+düú (NSSO) 63e sö+&é 2006`07 <ë«sê ùdyês¡+>∑+˝À ø£*bÕs¡T.
13.2 ùdyês¡+>∑ bÕÁ‘·

ùdyês¡+>∑+ nH˚~ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ‘√ bÕ≥T Á|ü|+ü #·+˝Àì nH˚ø£ <˚XÊ\˝À y˚>+∑ >± n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï
s¡+>∑+>± ne‘·]+∫+~ eT]j·TT $T>∑‘ê s¡+>±\ ø£Hêï n~Ûø£ ñ‘·Œ‹Ôì Çk˛Ô+~. ñbÕ~ kÕeTs¡´ú +,
C≤rj·T Ä<ëj·T+ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î á s¡+>∑+ uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú˝À Á|üeTTKyÓTÆq bÕÁ‘·qT b˛wæk˛Ô+~. H˚&ÉT
<˚X¯ Ä]úø£ eédüú eékÕj·T Ä<Ûë]‘· Ä]úø£ eédüú qT+&ç $C≤„q Ä<Ûë]‘· Ä]úø£ eédüúyÓ’|ü⁄ b˛‘√+~.
düe÷#ês¡, kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑ ùde\T nH˚$ H˚&TÉ ùdyê s¡+>∑+˝À Ä~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*– ñHêïsTT. eékÕj·T+,
y˚>e∑ +‘·yTÓ qÆ bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ , |ü≥Dº ø° s£ D¡ \≈£î á ùdyê s¡+>∑+ <√Vü≤<ä+ #˚k˛Ô+~. uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédü˝ú À
kÕ+|òTæ ø£ nekÕú|Hü ê kÂø£sê´˝…q’ ùde\T, $<ä´, Äs√>∑´+ nH˚$ n‘·´+‘· ø°\ø£yTÓ qÆ s¡+>±\T eT]j·TT
n_Ûeè~ΔøÏ ø°\ø£yTÓ qÆ $. ùdyê s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ bÕÁ‘·≈î£ ø=ìï dü÷∫ø£\T ø£\e⁄. n$: 1) ùdyê s¡+>∑+˝À
223
ñbÕ~Û ø£\Œq 2) dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À ùdyês¡+>∑+ bÕÁ‘·, 3) ùdyês¡+>∑+˝À ô|≥Tºã&ç, 4) e÷qe
n_Ûeè~ΔøÏ ùdyês¡+>∑+ ‘√&ÜŒ≥T, 5) ùdyê s¡+>∑+ qT+&ç m>∑TeT‘·T\T á n+XÊ\qT ≈£î¢|üÔ+>±
$X‚¢wæ+#·T≈£î+<ë+.
i) ùdyê s¡+>∑+˝À ñbÕ~Û ø£\Œq: Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ ø±\+˝À ùdyês¡+>∑+ y˚>+∑ >± ù|]–q|üŒ{Ïø° (1991
qT+&ç), yÓTT‘·+Ô ñbÕ~Û˝À <ëì yê{≤ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ø=qkÕ–+~. 2018`19 dü+ˆˆ˝À dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À
ùdyê s¡+>∑+ yê{≤ 54.4 XÊ‘·+ ñ+&É>± (2011`12 dæsú ¡ <Ûsä \¡ Á|üø±s¡+),
ñ<√´>±˝À¢ <ëì yê{≤ øπ e\+ 30.6 XÊ‘·eTT e÷Á‘·yT˚ ñqï~. dü+düÿs¡D\ |ü{Ïºø£-13.1: dü÷ú\ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À
‘·sê«‘· ùdyê s¡+>∑+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ kÕù|øÏøå +£ >± ô|s¡T>∑T<ä\qT #·÷dæ+~. ùdyês¡+>∑+ yê{≤
ø±˙ ùdyês¡+>∑+˝À |üì#˚ùd ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ yê{≤ Áø£yT˚ D≤ ‘·–+Z ~. ñ dü+ˆˆ ùdyês¡+>∑+ yê{≤
<ëVü≤s¡D≈£î Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝À ùdyês¡+>∑+˝À ÁXÊ$Tø£Xø¯ ÔÏ ñbÕ~Û Áu…õ˝Ÿ˝À 1950`51 30.3
76 XÊ‘·+, #ÓH’ ê˝À 47 XÊ‘·+ ñ+~. 1960`61 30.8
2. dü÷ú\ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À ùdyê s¡+>∑+ bÕÁ‘·: |ü{Ïºø£ 13.1 dü÷ú\ 1970`71 33.8
<˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À 2019 dü+ˆˆ˝À 54.40% yê{≤ ø£*– ñqï~. 2012`13 1980`81 38.0
dü+ˆˆ˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ùdyês¡+>∑ m>∑TeT‘·T\T 100 _*j·Tq¢ nyÓT]ø± &Ü\s¡T¢ 1990`91 42.7
ø±>±, n~ 2019 dü+ˆˆ˝À 153.5 _*j·THé\≈£î nyÓT]ø± &Ü\s¡T≈¢ î£ 2000`01 50.4
ô|]–+~. ùdyê s¡+>∑+ nH˚~ $düèÔ ‘· ÁX‚DÏ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ø=qkÕ–düT+Ô ~. 2010`11 57.7
|ü{øºÏ £ 13.2qT >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚, >∑‘· s¬ +&ÉT <äXÊu≤›\ ø±\+˝À ùdyê 2018`19 54.4
s¡+>∑+˝À >∑D˙j·TyÓTqÆ ô|s¡T>∑T<ä\ ñ+~. 2018`19 dü+ˆˆ˝À Ä]úøe£ è~Δ eT÷\+: Ä]úø£ düsπ « 2018-19,
sπ ≥T nH˚~ 7.5 XÊ‘·+ ô|]–+~. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+.
|ü{Ïºø£ 13.2 : dü÷Ô\ <˚•jÓ÷‘·Œ‹Ô˝À eè~Δπs≥T (2011`12 ñ‘·Ô|æÔ ø±s¡ø±\ <Ûäs¡\ Á|üø±s¡+)
s¡+>±\ Á|üø±s¡+ eè~›πs≥T (XÊ‘·+) Á|üdüTÔ‘· <Ûäs¡\˝À yê{≤ (XÊ‘·+˝À)
2016-17 2017-18 2018-19 2016-17 2017-18 2018-19
eékÕj·T+, n&Ée⁄\T
#˚|ü\ ô|+|üø£+ 6.3 5.0 2.9 17.9 17.2 16.1
bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ 7.7 5.9 6.9 29.4 29.3 29.6
yÓTÆì+>¥ >∑qT\ ‘·e«ø£+ 9.5 5.1 1.3 2.3 2.3 2.4
$<äT´‘Y, >±´dt, ˙{Ï düs¡|òüsê
Ç‘·s¡ ùde\T 10.0 8.6 7.0 2.5 2.7 2.8
ìsêàD s¡+>∑+ 6.1 5.6 8.7 7.8 7.8 8.0
ùde\T 8.4 8.1 7.5 52.7 53.5 54.3
yêDÏ»´, ôVA≥˝Ÿ‡, s¡yêD≤,
k˛ºπsõ, Á|ükÕs¡ e÷<äéT+ 7.7 8.1 7.5 52.7 53.5 54.3
224
Ä]úø£ eéVü‰sê\T ]j·T˝Ÿ mùdº{Ÿ 8.7 6.2 7.4 20.9 21.0 21.3
bÕq\, s¡ø£åD s¡+>∑+ Ç‘·s¡ ùde\T 9.2 11.9 8.6 13.6 14.3 14.7
dü÷ú\ <˚•jÓ÷‘·Œ‹Ô˝À ø£˙dü <Ûäs¡\T 7.9 6.9 6.6 100.0 100.0 100.0
ùdø£sD¡ : øπ +Á<ä >∑D≤+ø£ dü+dü.ú
ùdyê s¡+>∑+ nH˚~ Ä]úø£eè~Δì kÕ~Û+#·&É+˝À Á|ü<Ûëq bÕÁ‘·qT b˛wædüTÔ+~. n˝≤π>
dü÷\ú <˚•jÓ÷‘·Œ‹Ô˝À Ä~Ûø£ yê{≤‘√ bÕ≥T, uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]úøe£ édü˝ú À m>∑TeT‘·T\T á s¡+>∑+ qT+&˚
n~Ûø£+>± ñHêïsTT. 2000`01 dü+ˆˆ˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ùdyê s¡+>∑+ m>∑TeT‘·T\T 0.746 \ø£å\ ø√≥T¢
ñ+&É>±, 2018`19 dü+ˆˆ˝À 14.389 \ø£\å ø√≥¢≈î£ ô|]>±sTT. m>∑TeT‘·T\ yê{≤ 26.8 XÊ‘·+ qT+&ç
38.04 XÊ‘·+q≈£î ô|]–+~. Á|ü|+ü #· m>∑TeT‘·T\˝À uÛ≤s¡‘Y yê{≤ 2005 dü+ˆˆ˝À 2 XÊ‘·+ ñ+&É>±,
2017 dü+ˆˆ˝À 3.5 XÊ‘êìøÏ ô|]–q~. Ç˝≤ ô|s¡>&∑ ÜìøÏ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+ ‘·j÷· Ø s¡+>∑+. Ç~ 2017˝À
18 XÊ‘·+>± ñ+~.
Ç‘·s¡ s¡+>±\ qT+&ç ùdyê s¡+>∑+ ñ‘êŒ<äø£ eqs¡T\qT düMTø£]+#·Tø=ì $ìjÓ÷>±ìï ô|+#·&+É
eT÷\+>±, 1990 qT+∫ e∫Ãq yêDÏ»´ düs∞¡ ø£sD¡ ø±s¡D+>± Ä~Ûø£ $<˚o &çe÷+&é eT]j·TT Ä<ëj·T
yê´ø√#·‘«· +‘√ ùdyê s¡+>∑+ eè~Δì <ë]rdæ+~. n<˚ $<Û+ä >± uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ùdyê s¡+>∑+ ô|s¡>&∑ ÜìøÏ
Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤\T @e+fÒ: e÷qe n_Ûeè~Δ— eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘,· kÕ+düÿè‹ø£ e÷s¡TŒ\T, ◊{Ï $|üe¢ +,
düV≤ü » eqs¡T\ |ü]s¡øDå£ , e÷¬sÿ{Ÿ n_Ûeè~Δ, Äs√>∑´ kÂø£sê´\T, Ä]úø£ düs∞¡ ø£sD¡ , e\dü\T, m>∑TeT‹
kÕeTs¡ú´+ eT]j·TT edüTÔe⁄\T |üqTï, ùdyê |üqTï yÓTTˆˆq$.
3. ùdyê s¡+>∑+˝À ô|≥Tºã&ÉT\T: |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ øπ {≤sTT+|ü⁄˝À¢ ‘·èrj·T s¡+>±ìøÏ Ä~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´+
Ç#êÃs¡T. 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À 76,69,807 ø√≥T¢ ˝Ò<ë 59.1 XÊ‘·+ πø{≤sTT+|ü⁄\T
#˚XÊs¡T. s¡yêD≤ s¡+>±ìøÏ (15.7XÊ‘·+) yêsêÔ Á|ükÕs¡+ (1.1 XÊ‘·+) XÊÁdü,Ô kÕ+πø‹ø£ s¡+>±ìøÏ (2.2
XÊ‘·+), Ä]úø£ ùde\T (4 XÊ‘·+) kÕ<Ûës¡D ùde\T (1.4 XÊ‘·+) ÁbÕ<Ûëq´‘· s¡+>±\T>± ñHêïsTT.
4. e÷qe n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÜŒ≥T: ùdyê s¡+>∑+ nH˚~ e÷qe n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÜŒ≥TqT ÇdüT+Ô ~. n$,
Äs√>∑´ùde\T, $<ë´ kÂø£sê´\T, ◊{Ï eT]j·TT nqTã+<Ûä s¡+>±\T, HÓ|’ ⁄ü D´ n_Ûeè~Δ, |üsê´≥ø£ s¡+>∑+,
Ä≥\T, kÕ+düÿè‹ø£ ùde\T yÓTTˆˆq$ Á|ü<ëÛ q+>± e÷qe n_Ûeè~Δì ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·Tqï$.
5. ùdyê s¡+>∑+ qT+∫ m>∑TeT‘·T\T: ùdyês¡+>∑+ nH˚~ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ $<˚o es¡øÔ +£ ˝À n<äèX¯´ U≤‘ê˝À
$T>∑T\T ñ‘·Œ‹Ôì #˚düTÔ+~. $<˚XÊ\ qT+&ç n<äèX¯Ú≤‘ê≈£î nH˚ø£ ì<ÛäT\T düeT≈£Ls¡T‘·THêïsTT. <˚X¯ ìø£s¡
m>∑TeT‘·T\T n<äèX¯Ú≤‘ê˝À 2000`01 dü+ˆˆ˝À 794 $T*j·THé nyÓT]ø£Hé &Ü\s¡T¢ ø±>±, 2017`18
dü+ˆˆ˝À 1,11,319 nyÓT]ø£Hé $T*j·THé &Ü\s¡T≈¢ î£ ô|]–q$. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À m>∑TeT‘·T\T ô|s¡>&∑ ÜìøÏ
kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑+, ø£q‡˝…˙º ‡ùde\T, Ç+»˙]+>¥, ÁbÕC…øº̆ s¡÷|üø\£ Œq, XÊg kÕ+πø‹ø£ |ü]XÀ<Ûqä n_Ûeè~Δ
yÓTTˆˆq$ Á|ü<ëÛ q s¡+>±\T.
225
1. ùdyê s¡+>∑+˝Àì @<ÓH’ ê 5 $uÛ≤>±\qT ‘Ó\|ü+&ç.
..........................................................................................................................................
2. uÛ≤s¡‘· <˚X¯ <˚•jÓ÷‘·Œ‹Ô˝À ùdyês¡+>∑+ yê{≤ì ‘Ó\|ü+&ç.

.........................................................................................................................................
3. $<˚o es¡Ôø£+˝À ùdyê s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ yê{≤qT sêj·T+&ç.

.........................................................................................................................................
13.3 Ä]úø£eè~Δ˝À nekÕú|qü kÂø£sê´\ n_Ûeè~Δ

<˚X+¯ ˝À Ä]úøe£ è~Δì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ, nekÕú|qü kÂø£sê´\ n_Ûeè~Δ nH˚~ Á|ü<ëÛ qbÕÁ‘· b˛wædTü +Ô ~.
Ä]úø£ düsπ « 2019`20 Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Ä]úøe£ è~Δì, eTÚ*ø£ dü<Tä bÕj·÷\ ô|≥Tºã&çøÏ |üsd¡ Œü s¡
dü+ã+<Ûä+ m≈£îÿe>± ñqï<äì ‘Ó\TdüTÔ+~. s√&ÉT¶, ¬s’\T eT]j·TT $e÷qÁX¯j·T eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷˝À¢
õ&ç|øæ Ï ô|≥Tºã&ÉT\ |üsd¡ Œü s¡ dü+ã+<Û+ä 0.90 ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+~. ø±ã{Ïº Bì\¢ dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ôø,Ï
eTÚ*ø£ dü<Tä bÕj·÷\≈£î eT<Û´ä ã\yÓTqÆ dü+ã+<Û+ä ñqï<äì dü÷∫düT+Ô ~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À eTÚ*ø£ edü‘T· \ ø£\Œq˝À ô|≥Tºã&ÉT\qT ô|+#·&+É nH˚ \ø£´å +‘√ yêDÏ»´|üs+¡ >±
#˚|fü ºÒ ÁbÕC…ø\º̆ ≈£î, ô|≥Tºã&ç neø±XÊ\qT ø£*Œ+#˚+<äT≈£î C≤rj·T ô|≥Tºã&ç eT]j·TT eTÚ[ø£ dü<Tä bÕj·÷\
ì~Û qT+&ç düTe÷s¡T>± s¡÷ˆˆ 400 _*j·THé ø√≥T¢ düeT≈£L]Ã+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü eTÚ*ø£ dü<Tä bÕj·÷\
dü+dü\ú jÓTTø£ÿ u≤+&É¢ Á¬ø&ç{Ÿ sπ {Ï+>¥qT ≈£L&É ô|+∫+~. Ç+ø± eTÚ*ø£ dü<Tä bÕj·÷\ ÁbÕC…ø\º̆ ≈£î ˇø£
|üs|¡ ‹ü ì~Ûì ≈£L&É <˚X+¯ ˝À ÁbÕs¡+_Û+∫+~. nekÕú|qü kÂø£sê´\ n_Ûeè~Δ ÁbÕC…ø\º̆ ø√dü+ ø=‘·Ô Áπø&ç{Ÿ
πs{Ï+>¥ $<ÛëHêìï, Bs¡Èø±*ø£ ô|≥Tºã&ç<ës¡T\ ø=s¡≈£î Á|üe÷<ë\ qT+&ç s¡ø£åD ø√s¡≈£î, qcÕº\qT
|üP&ÉTÃø√e&ÜìøÏ ˇø£ j·T+Á‘ê+>±ìï düeT≈£L]Ã+~. ]j·T˝Ÿ mùd{º Ÿ e+{Ï s¡+>±\˝À ≈£L&Ü ô|≥Tºã&ÉT\T
ô|≥º&ÜìøÏ ‘·–q yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·&+É »]–+~.
|ü{øºÏ £ 13.3 : uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À nekÕú|qü s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ eè~Δ, rs¡T‘ÓqTï\T
j·T÷ì{Ÿ 1950-51 2013-14
X¯øÔÏ s¡+>∑+
1. u§>∑TZ $T*j·THé ≥qTï 32 610
2. $<äT´‘Y ñ‘êŒ<äq _*j·THé øÏ˝À yê{Ÿ‡ 5 1166
3. ô|Á{À*j·T+`Á≈£L&é nsTT˝Ÿ $T*j·THé ≥qTï 0.4 37.8
‘·j÷· s¡sTTq ÇqTeTT $T*j·THé ≥qTï\T 87.67 `
dæyÓT+{Ÿ $T*j·THé ≥qTï\T 2.7 300
226
s¡yêD≤ eT]j·TT ø£eT÷´ìπøwüHé
1. ¬s’˝Ò« edüTÔ s¡yêD≤ $T*j·THé ≥qTï\T 73 1051
2. HÍø£ÁX¯jT· +˝À ø±s√Zùde\T $T*j·THé ≥qTï\T 19 555
3. f…*ø£eT÷´ìπøwüHé‡ ` ` `
yÓTT‘·Ô+ f…*bò˛Hé‡ πø{≤sTT+|ü⁄ $T*j·THé ≥qTï\T ` 933
eT÷\+: nø√ºãsY 2012 es¡≈î£ — Ä]úø£ düsπ « (2014`15), øπ +Á<ä >∑D≤+ø£ dü+dü.ú
|ü{øºÏ £ 13.3 Á|üø±s¡+ u§>∑TZ ñ‘·Œ‹Ô nH˚~ 1951 dü+ˆˆ˝À 32 $T*j·THé ≥qTï\T ñ+&É>±,
2014 dü+ˆˆ Hê{ÏøÏ 610 $T*j·THé ≥qTï\≈£î ô|]–+~. Ç<˚ düeTj·T+˝À $<äT´‘Y ñ‘·Œ‹ÔqT 5 _*j·THé
øÏ˝À yê{Ÿ‡ qT+&ç 1166 _*j·THé øÏ˝Àyê{Ÿ‡øÏ ô|]–+~. ô|Á{À*j·T+, Á≈£L&é nsTT˝Ÿ 0.4 $T*j·THé
≥qTï\ qT+&ç 37.8 $T*j·THé ≥qTï\≈£î ô|]–+~. n<˚ $<Û+ä >± Ç‘·s¡ nekÕú|qü kÂø£sê´\ ø£\ŒqqT
≈£L&Ü $dü]Ô +|ü#X˚ Ês¡T.
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ nH˚ø£ s¡ø±˝…’q |ü<∏äø±\qT Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~ nì, Vü‰dæ+>¥ d”ÿ+\T Bì Á|üø±s¡+
2022 dü+ˆˆ ø£˝≤¢ n+<ä]øÏ >∑èVü≤ edü‹ kÂø£s´¡ + ø£*Œ+#ê*. n˝≤π> nekÕú|qü kÂø£sê´\T n_Ûeè~Δ
#˚dTü HÔ êïs¡T. n$. s¡yêD≤, u≤´+øÏ+>¥, Çq÷‡¬sHé‡, ÇHé|süò yY T˚ wüHé f…ø±ï\J, ø£eT÷´ìπøwüH‡é eT]j·TT |üsê´≥ø£
s¡+>∑+ yÓTTˆˆq$. yê{Ï >∑T]+∫ á ÁøÏ+<ä $|ü⁄\+>± #·]Ã+#·ã&çq~.
13.3.1 s¡yêD≤ s¡+>∑+
Ä]úø,£ eTÚ*ø£ dü<Tä bÕj·÷\˝À s¡yêD≤ eédüú nH˚~ #ê˝≤ eTTKýÓTqÆ $uÛ≤>∑+. $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\≈£î
e´≈£î\Ô ø±ì, edüTeÔ ⁄\qT ø±ì düT\uÛ+Ñ >± ‘·s*¡ +#·&ÜìøÏ s¡yêD eédüú <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. edüTÔ ñ‘·Œ‹Ô˝À
ñ|üj÷Ó –+#˚ eTT&ç |ü<ësêΔ˝q’… nsTT˝Ÿ‡ eT]j·TT Ç‘·s¡ ñ‘êŒ~‘ê\qT, |ü]ÁX¯eT\≈£î #˚sÃ¡ &ÜìøÏ s¡yêD≤
eédüj ú T˚ #ê˝≤ ø°\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤düT+Ô ~. s¡yêD≤ eédüú nH˚~ nH˚ø£ $<Ûë\T>± ñ+≥T+~. n$ ø=+&É
ÁbÕ+‘ê\T, Ä≥M ÁbÕ+‘ê\T, –]»q ÁbÕ+‘ê\T, yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\T, q~ Á|üyêVü≤ ÁbÕ+‘ê\‘√
ø£\|üã&ç ñ+≥T+~.
$$<Ûä s¡yêD≤ s¡ø±\T
s¡yêD≤ kÂø£sê´\T Hê\T>∑T s¡ø±\T: n$ 1) s√&ÉT¶ s¡yêD≤ 2) s¬ \’ T s¡yêD≤ 3) yêj·TT s¡yêD≤
4) »\ s¡yêD≤.
1) s√&ÉT¶ s¡yêD≤ : eTq <˚X+¯ ˝À kÕ<Ûës¡D+>± ñ|üj÷Ó –+#˚ s¡yêD≤ eédüú s√&ÉT¶ s¡yêD≤. s√&ÉT¶ s¡yêD≤
nH˚~ á ÁøÏ+~Û $<Û+ä >± $uÛõÑ +#·&yÉ TÓ qÆ ~.
i)
C≤rj·T s¡V≤ü <ës¡T:¢ C≤rj·T s¡V≤ü <ës¡T¢ nH˚$ <˚X+¯ ˝Àì Á|ü<ëÛ q ô|<ä› q>∑sê\qT ø£\T|ü⁄‘·÷
ñ+{≤sTT. <ëì‘√bÕ≥T ô|<ä› bÕ]ÁXÊ$Tø£ ÁbÕ+‘ê\qT ø£\T|ü⁄‘·÷ á s√&É¢ ñ+{≤sTT. M{Ï ìs¡«Vü≤D
eT]j·TT n_Ûeè~Δì πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ (NHDP) |üs¡ý˚øÏådüTÔ+~.
227
ii)
sêÁwüº s¡V≤ü <ës¡T\T: á s√&ÉT¢ sêÁwü+º ˝Àì nìï Á|ü<ëÛ q |ü≥Dº ≤\‘√ bÕ≥T, bÕ]ÁXÊ$Tø£,
yêDÏ»´ ÁbÕ+‘ê\qT ø£\T|ü⁄‘·÷, ñ+{≤sTT. n˝≤π> C≤rj·T s¡V≤ü <ës¡T\≈£î nDT>∑TD+>± ñ+{≤sTT.
iii)
õ˝≤¢ s¡V≤ü <ës¡T\T: á s¡V≤ü <ës¡T\T õ˝≤¢˝Àì nìï Á|üeTTK ÁbÕ+‘ê\‘√ bÕ≥T, eTTKýÓTqÆ
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ÁbÕ+‘ê\‘√ ø£\T|ü⁄‘·÷ e⁄+{≤sTT.
iv) Á>±MTD s¡V≤ü <ës¡T\T: Ç$ ¬s+&ÉT s¡ø±\T 1) |üø±ÿ s√&ÉT¢ (‘ês¡T s√&ÉT¢), 2) ø£#êÃ s√&ÉT¢ (‘ês¡T
s√&ÉT¶ ø±ì~). C≤rj·T s¡V≤ü <ë] n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ +£ (NHDP), Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ Á>±eT dü&øÉ ˘ jÓ÷»q (PMGSY)
|ü<øä∏ ±\qT Á|üyX˚ ô¯ |{Ïº C≤rj·T, sêÁwü,º Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À, nìï yê‘êes¡D≤\qT ‘·≥Tºø=ì dæsú +¡ >± ñ
+&˚ s√&É¢ ìsêàD+ #˚|ü{ÏºHês¡T. C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡¢ |ü<∏äø£+ (NHDP) ù|òCŸ ` VII jÓTTø£ÿ \ø£´å + 700 øÏ.MT.
y˚Ts¡≈î£ s√&É¢ $düsÔ D¡ nH˚~ |ü_ø¢ ˘ ` Áô|y’ {˚ Ÿ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ »s¡>±\ì ìs¡sí TT+#ês¡T. Bì ø=s¡≈î£ nqT≈£îqï
n+#·Hê e´j·T+ 16,680 ø√≥T¢ s¡÷bÕj·T\T. á e´j·T+‘√ 2 ˝ÒqT¢, 4 ˝ÒqT¢, 6 ˝ÒqT¢ s√&ÉT‘¢ √ bÕ≥T>±,
u…b’ Õdt s√&ÉT,¢ ]+>¥s√&ÉT¢ ìsêàD+ #˚|&ü TÉ ‘ês¡T. á n+#·Hê e´j·÷ìøÏ Á|ü|+ü #· u≤´+≈£î ˝ÀqT kÂø£sê´ìï
n+~+∫+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ Á|ü|+ü #· s√&ÉT¶ e÷s¡+Z ˝À 2e kÕúHêìï ÄÁø£$T+∫+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À C≤rj·T
s¡V≤ü <ës¡T\T 1,14,158 øÏ.MT., sêÁwüº s¡V≤ü <ës¡T\T 1,75,030 øÏ.MT., $T>∑‘ê s¡V≤ü <ës¡T\T 56,08,500
øÏ.MT\T ñqï$.
2) s¬ \’ T s¡yêD≤ : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï ¬s’\T e÷s¡Z+ 1853 dü+ˆˆ˝À, u§+u≤sTT qT+&ç <ÛëH˚ es¡≈£î
y˚XÊs¡T. ø±˙ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ¬s’˝Ò«\qT 1950 dü+ˆˆ˝À C≤rj·T+ #˚XÊs¡T. <˚X¯+˝À yÓTT‘·Ô+ ¬s’˝Ò« e÷s¡Z+
68,400 øÏ.MT. ñqï~. <ëì˝À 29,400 øÏ.MT (24%) $<äT´‘Y ˝…q’ T düeT≈£Ls¡Ãã&çq~. á s¬ ˝’ «Ò ˝…q’ T\T
3 >π CŸ\ <ë«sê ìsêàD+ »]–+~. Áu≤&é Áπ>CŸ (1.676 MT) MT≥sY >π CŸ (1.00 MT) Hês√π>CŸ (0.762
MT). á eT÷&ÉT >π CŸ\˝À, Áu≤&é >π CŸ s¬ ˝’ «Ò ˝…q’ T n‹ô|<ä~› . Ç~ 55,956 øÏ.MT. es¡≈î£ <˚X+¯ ˝À $dü]Ô +∫
ñ+~. 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À s¬ ˝’ «Ò \ ø=s¡≈î£ 5,19,221 ø√≥T¢ øπ {≤sTT+#ês¡T. H˚&TÉ <˚X+¯ ˝À
yÓTÁ{À¬s˝’ Ÿ ùde\T Äs¡T q>∑sê\˝À ñqï$. ôV≤’ Á<ëu≤<é yÓTÁ{À s¬ \’ T (HMRL), uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 2e n‹ô|<ä›
yÓTÁ{À¬s\’ T>± Á|üd~æ ø¬› øÏÿ+~. 29 qe+ãsY, 2017 qT+&ç ôV≤’ Á<ëu≤<é˝À yÓTÁ{À s¬ \’ T ùde\T ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ HÆ êsTT.
3) »\ s¡yêD≤ : »\ s¡yêD≤ s¬ +&ÉT s¡ø±\T n$ 1) n+‘·s‘Z¡ · »\ s¡yêD≤ 2) düeTTÁ<ä »\s¡yêD≤
(shipping), n+‘·s‘Z¡ · »\ s¡yêD≤ Ä<Ûësê˝…q’ , q<äT\T, ]»sê«j·Ts¡T,¢ ø±\Te\T, düeTTÁ<ë\ yÓqTø£
»˝≤\ <ë«sê (Back waters) ∫qï, eT<Ûä´‘·s¡Vü‰ |ü&Ée\T Á|ü»\qT, edüTÔe⁄\qT s¡yêD≤ #˚kÕÔsTT. »\
s¡yêD≤ nH˚~ <˚X+¯ ˝À nH˚ø£ eTTKýÓTqÆ HÍø±ÁX¯j÷· \‘√ dü+ã+<Û+ä ø£*– ñ+~. n˝≤π> Á|ü|+ü #·+˝À
≈£L&É »\s¡yêD≤‘√ dü+ã+<Û+ä ñ+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ 5200 øÏ.MT. q<äT\ <ë«sê, 485 øÏ.MT. ø±\Te\
<ë«sê »\ s¡yêD≤ kÕeTs¡´ú +qT ø£*– e⁄+~. »\s¡yêD≤ nH˚~ s¡yêD≤ e´j·T+˝À #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe Ks¡TÃ‘√
≈£L&ÉTø√e&É+‘√bÕ≥T, m˝≤+{Ï ø£\Twæ‘+· ˝Òì s¡yêD≤ eédü.ú <˚X+¯ ˝À rs¡ ÁbÕ+‘·+ 7,156 øÏ.MT.
bı&Ée⁄ ø£*– ñ+~. B+‘√ bÕ≥T 13 ô|<ä› HÍø±ÁX¯j÷· \T, 200 ∫qï HÍø±ÁX¯j÷· \T ø£\e⁄. »\s¡yêD≤
yÓTT‘·+Ô s¡yêD≤˝À 29% yê{≤qT ø£*– ñ+~. »\s¡yêD≤ <ë«sê ô|Á{À*j·T+ ñ‘·Œ‘·T\Ô T, u§>∑TZ ÇqTeTT
yÓTTˆˆ edüTÔe⁄\ düs¡|òüsê »s¡T>∑T#·Tqï$.
4) yêsTT s¡yêD≤ : yêj·TT s¡yêD≤ H˚&TÉ n‘·´+‘· Ä<ÛTä ìø£yTÓ qÆ , y˚>e∑ +‘·yTÓ qÆ s¡yêD≤ |ü<‹Δä . uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
1920 dü+ˆˆ˝À eTT+uÛ…’ qT+∫ ø£\ø£‘êÔ eT]j·TT ø£\ø£‘êÔ qT+&ç s¡+>∑÷Hé es¡≈£î $e÷q düØ«düT\T
228
q&ÉbÕ\ì ìs¡sí TT+#ês¡T. ø±˙ bÂs¡ $e÷qj·÷q ùde\T yêdüyÔ êìøÏ 1924`25 dü+ˆˆ˝À ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ HÆ êsTT.
ø±˙ yÓTT<ä{Ï Á|üD≤[ø£ (1951`1956) es¡≈î£ dü+ã+~Û+∫q |üqT\T eT+<äø=&ç>± kÕ>±sTT. yÓTT<ä{Ï
Á|üD≤[ø£˝À Bì ø=s¡≈î£ øπ e\+ s¡÷. 6.6 ø√≥T¢ e÷Á‘·yT˚ yÓ∫Ã+#ês¡T. ø±˙ 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø±
ø±\+˝À 67,500 ø√≥¢ eT÷\<ÛHä êìï düMTø£]+∫, e´+ #˚j÷· \ì ìs¡sí TT+#ês¡T (Bì˝À Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑+
yê{≤ 50,000 ø√≥T¢ es¡≈î£ \ø£´å +>± ñ+~).
1953 dü+ˆˆ˝À eTq <˚X+¯ ˝À $e÷qj·÷q s¡+>±ìï C≤rj·T+ #˚dæ Ç+&çjT· Hé msTTsY˝q’… T‡,
msTTsY Ç+&çj÷· dü+dü\ú qT kÕú|+æ #ês¡T. Ç$ s¬ +&ÉT ≈£L&É Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑+˝ÀH˚ kÕú|+æ #ês¡T. Ç+&çjT· Hé
msTTsY˝H’… ‡é <˚oj·T $e÷q ùde\qT, msTTsY Ç+&çj÷· n+‘·sê®rj·T $e÷q ùde\qT n+~kÕÔsTT.
msTTsY Ç+&çj÷· , Ç+&çjT· Hé msTTsY˝H’… ‡é ø£*|æ 1953 dü+ˆˆ˝À msTTsY´ ø±¬sŒπswüHé #·≥+º qT #˚XÊsTT. Ä
‘·sê«‘· Ä>∑wßü º 27, 2017 dü+ˆˆ˝À, msTTsY Ç+&çj÷· , Ç+&çjT· Hé msTTsY˝H’… ‡é dü+dü\ú T ø£*|æ H˚wqü ˝Ÿ
@$j˚TwüHé ø£+ô|˙ Ä|òt Ç+&çj÷· *$Tf…&é (NACIL)˝À M*qeTj·÷´sTT. á s¬ +&ÉT dü+dü\ú >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ´· +
‘·>T∑ ‘Z ÷· e⁄qï |ü]dæ‘ú T· \˝À nH˚øÁ£ ô|y’ {˚ Ÿ dü+dü\ú T á s¡+>∑+˝ÀøÏ ~– ùde\T n+~düTHÔ êïsTT.
13.3.2 u≤´+øÏ+>¥
u≤´+øÏ+>¥ s¡+>∑+ e´≈£î\Ô qT+&ç ø±ì, dü+dü\ú qT+&ç ø±ì bı<äT|ü⁄ &çbÕõ≥¢ s¡÷|ü+˝À ì<ÛTä \qT
düMTø£sD¡ #˚d,æ <˚X¯ Ä]úø£ eè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À u≤´+øÏ+>¥ eédüú 1786 dü+ˆˆ˝À »qs¡˝Ÿ
u≤´+ø˘ Ä|òt Ç+&çj·÷ kÕú|üq‘√ ÁbÕs¡+uÛÑ+ nsTTq~. bÕ‘· ø±\+˝À u≤´+≈£î\T πøe\+ &çbÕõ≥¢qT
d”«ø£]+∫, s¡TD≤\qT n+~+#˚$. ø±ì H˚{Ï Ä<ÛTä ìø£ ø±\+˝À u≤´+≈£î\T nH˚$ <˚X¯ Ä]úø,£ kÕe÷õø£
n_Ûeè~Δ˝À ø°\ø£yTÓ qÆ bÕÁ‘·qT b˛wædTü qÔ ï$. 1969 dü+ˆˆ˝À 14 1980˝À 6 yêDÏ»´ u≤´+≈£î\ C≤rsTTø£sD¡
#˚jT· &É+ »]–+~. n<˚ $<Û+ä >± 1982 dü+ˆˆ˝À ©&é u≤´+≈£î |ü<øä∏ +£ qT Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . u≤´+≈£î\T nH˚$
ô|<ä› bÕ]ÁXÊ$Tø£ j·T÷ì≥¢≈£î eT]j·TT yê´bÕs¡T\≈£î e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü ∫qï ‘·s¡Vü‰, dü÷ø£åà bÕ]ÁXÊ$Tø£
j·T÷ì≥¢≈î£ , ∫qï s¬ ‘’ T· \T, #˚‹ eè‘·T\Ô yê]øÏ düV‰ü j·T+qT n+~düTHÔ êïsTT. n<˚ $<Û+ä >± nH˚ø£ q÷‘·q
XÊK\qT ‘Óse¡ &É+‘√bÕ≥T u≤´+≈£î &çbÕõ≥T¢ eT]j·TT |üs|¡ ‹ü $düsÔ D¡ nH˚~ u≤>± ô|]–+~. u≤´+øÏ+>¥
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T #ê˝≤ y˚Ts¡≈î£ ô|]>∑&+É ‘√ u≤´+øÏ+>¥ s¡+>∑+ ˝≤uÛ≤\qT >∑&kç ˛Ô+~.
<˚X+¯ ˝À 1969 dü+ˆˆ˝À u≤´+ø˘ Áu≤+#Y\ dü+K´ øπ e\+ 8,260 XÊK\T ñ+&É>±, 2017 dü+ˆˆ
Hê{ÏøÏ 91,549 XÊK\≈£î $dü]Ô +∫+~. Ç+ø± #ÓbÕŒ\+fÒ 1969 dü+ˆˆ qT+&ç u≤´+≈£î XÊK\T 12 s¬ ≥T¢
ô|]>±sTT. n˝≤π> ã&ÉT>∑T, ã\V”≤q esêZ\≈£î, ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\T, uÛÑ÷$T˝Òì ≈£L©\T, #˚‹eè‘·TÔ\T,
∫qï bÕ]ÁXÊ$Tø£y‘˚ \Ô· |üs|¡ ‹ü nedüsê\qT rπsÃ+<äT≈£î, <˚X+¯ ˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ ÁbÕ+rj·T Á>±MTD
u≤´+≈£î\T 1975 dü+ˆˆ˝À (RRBs) @sêŒ≥T #˚jT· ã&Ü¶sTT. e÷]Ã 2017 Hê{Ï RRB\ dü+K´ 21,343
≈£î ô|]>±sTT. $<˚o ôw&É÷´˝Ÿ¶ u≤´+≈£î\T m≈£îÿe>± ô|<ä› q>∑sê\˝À e⁄+≥÷ 285 XÊK\T ø£*– ñHêïsTT.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ ôw&É÷´˝Ÿ¶ yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑+˝À ñHêïsTT. e÷]Ã 2017 Hê{ÏøÏ yê{Ï
XÊK\T 24,890 ñHêïsTT. ùd{º Ÿ u≤´+ø˘ Ä|òt Ç+&çj÷· (SBI) n‘·´~Ûø£ XÊK\‘√ (24,000), n˝≤π> <˚X¯
yê´|ü+Ô >± 59,000 ATM \qT SBI ø£*– ñ+~.
229
13.3.3 ;Ûe÷ s¡+>∑+
;Ûe÷ nH˚~ ˇø£ Ä]úø£ ˇ|üŒ+<ä+. ;Ûe÷ dü+dü\ú T e´øÏøÔ ,Ï ≈£î≥T+u≤ìøÏ nqTjyì dü+|òTü ≥q\T
»]–q|ü⁄&ÉT, ø£*π> qwüº uÛÑj·÷ìøÏ Ä]úø£ uÛÑÁ<ä‘· ø£*ŒkÕÔsTT. ªª]dtÿμμ nH˚ |ü<ä+ qwüº+qT uÛÑ]+#˚ |ü]dæú‹ì
‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. ø=+‘·yT˚ s¡≈î£ nì•Ã‹ì ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. n–ï Á|üe÷<ë\T, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, es¡<\ä T e+{Ï
Á|üøè£ ‹ $|ü‘T· \Ô T, nHês√>∑´+, e+{Ï n+XÊ\ $wüj÷· \˝À nì•Ã‘·‘«· |ü]dæ‹ú ñ+≥T+~ nì #Ó|Œü &ÜìøÏ
ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T e÷Á‘·yT˚ . qwü+º nH˚~ Ä]úø£ qwü+º , ÁbÕD ˝Ò<ë Ädæú qwü+º s¡÷|ü+˝À ñ+≥T+~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ;Ûe÷ s¡+>∑+: eTq <˚X+¯ ˝À J$‘· ;Ûe÷ yê´bÕs¡+ 1818˝À ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ +Æ ~. 1935
dü+ˆˆ˝À yÓTT<ä{kÏ Õ] uÛ≤s¡rj·T ;Ûe÷ #·{≤ºìï Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . kÕ«‘·+Á‘·´+ ‘·sê«‘· 1950˝À á #·{≤ºìøÏ
dües¡D\T #˚XÊs¡T. 1956˝À J$‘· ;Ûe÷ dü+dü\ú ìï+{Ïì C≤rj·T+ #˚dæ J$‘· ;Ûe÷ dü+düú (LIC)ì
kÕú|+æ #ês¡T. 1990 <äXÊã›+ ∫e] es¡≈î£ J$‘· ;Ûe÷ nH˚~ Á|üuTÑÛ ‘·« >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ´· dü+dü,ú ø±ì Ä]úø£
dü+düÿs¡D\˝À uÛ≤>∑+>± ;Ûe÷ s¡+>∑+˝ÀøÏ ø±s=Œπs{Ÿ s¡+>±ìï, $<˚o dü+dü\ú qT ÄVü‰«ì+#·&+É »]–+~.
H˚&TÉ J$‘· ;Ûe÷ dü+dü‘ú √ bÕ≥T, 21 Á|üsTTy˚≥T dü+dü\ú T J$‘· ;Ûe÷ yê´bÕs¡+ #˚dTü HÔ êïsTT.
1972 dü+ˆˆ˝À eTq Á|üuTÑÛ ‘·«+ »qs¡˝Ÿ _õHÓdt Çq÷´¬sqT‡ #·≥+º qT Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. 1973
»qe] 1e ‘˚Bq »qs¡˝Ÿ Çq÷‡¬sqT‡ ø±s=ŒπswüHé Ä|òt Ç+&çj÷· (GIC) n<Û«ä s¡´+˝À 4 nqTã+<Ûä
dü+dü\ú T ñHêïsTT. n$: 1) H˚wqü ˝Ÿ Çq÷´¬sqT‡ ø£+ô|˙ *$Tf…&é 2) q÷´ Ç+&çj÷· Çq÷‡¬sqT‡ ø£+ô|˙
*$Tf…&é 3) z]j·T+≥˝Ÿ Çq÷´¬sHé‡ ø£+ô|˙ *$Tf…&é 4) j·TTHÓf’ &… é Çq÷´¬sqT‡ ø£+ô|˙ *$Tf…&qé T
kÕú|+æ #ês¡T. nìï Áô|y’ {˚ Ÿ kÕ<Ûës¡D ;Ûe÷ dü+dü\ú qT M{Ï˝À $©q+ #˚XÊs¡T.
eTq<˚X¯+˝À 2000 dü+e‘·‡s¡+ es¡≈£î kÕ<Ûës¡D ;Ûe÷ yê´bÕs¡+ô|’ Á|üuÛÑT‘·«+ >∑T‘êÔ~Û|ü‘·´+
ø£*– ñ+~. 2002˝À »qs¡˝Ÿ _õHÓdt Çq÷´¬sHé‡ #·{≤ºìøÏ dües¡D #˚dæ GIC dü+düqú T |ü⁄q' ;e÷<ës¡T>±
(Reinsurer), Hê\T>∑T (4) nqTã+<Ûä ø£+ô|˙\qT dü«‘·+Á‘· ;Ûe÷ ø£+ô|˙\T>± e÷sêÃs¡T. Á|üdTü ‘Ô +· eTq
<˚X+¯ ˝À 4 |ü_ø¢ ˘ s¡+>∑ dü+dü\ú T, 17 Á|üsTTy˚≥T s¡+>∑ dü+dü\ú T kÕ<Ûës¡D ;Ûe÷ yê´bÕsêìï ìs¡«Væ≤düTHÔ êïsTT.
;Ûe÷ s¡+>∑+˝À eékÕj·T ;Ûe÷ ùde\qT n+~+#·&ÜìøÏ eékÕj·T ;Ûe÷ ø£+ô|˙ (Agricul-
tural Insurance Co.), m>∑TeT‘·T\T $wüjT· +˝À ;Ûe÷ ùde\T n+~+#·&ÜìøÏ uÛ≤s¡‘· m>∑TeT‘·T\ |üs|¡ ‹ü
|üPN dü+düú (Export Credit Guarantee Corporation of India) |üì#˚dTü HÔ êïsTT. Ç$ ICICI Lombard,
LIC, SBI, »qs¡˝Ÿ Çq÷‡¬sHé‡, {≤{≤ AIG yÓTTˆˆq$.
J$‘· ;Ûe÷ dü+düú 8 CÀq˝Ÿ Ä|òd” Tü \‘√, 113 &ç$»q˝Ÿ Ä|òd” Tü \‘√, 2408 Áu≤+#Y Ä|òd” Tü \‘√
;Ûe÷ yê´bÕs¡+ #˚k˛Ô+~, 12 \ø£\å eT+~ @C…+{Ÿ‡, 1,16,711 eT+~ ñ<√´>∑dTü \ú T, yê]˝À 24,470
eT+~ Ád”\Ô T ñHêïs¡T. kÕe÷õø£ s¡+>∑+˝À 15 \ø£\å ø√≥T¢, Á|üuTÑÛ ‘·« ôd≈£L´]{Ï˝À¢ 59 \ø£\å ø√≥¢qT
ô|≥Tºã&ç>± ô|{Ï+º ~. kÕ<Ûës¡D ;Ûe÷qT HêHé˝|’… tò Çe÷´]Hé‡ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. n+<äT˝À n–ï ;Ûe÷,
yÓ÷{≤s¡T ;Ûe÷, düeTTÁ<ä ;Ûe÷ eT]j·TT Ç‘·s¡ ;Ûe÷ yê´bÕs¡+ nH˚~ 1972 dü+ˆˆ es¡≈î£ ñHêïsTT.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À »qs¡˝Ÿ Çq÷‡¬sHé‡ Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑+˝À ñ+&˚~. »qs¡˝Ÿ Çq÷‡¬sHé‡ yê´bÕs¡+ nH˚~ C≤rsTTø£sD¡
#·≥+º 1972 <ë«sê 1`1`1973 Hê&ÉT uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ ;Ûe÷ yê´bÕsêìï C≤rj·T+ #˚d+æ ~.
230
Çq÷‡¬sqT‡ s¬ >∑T´˝Ò≥Ø &Óe\|tyTÓ +{Ÿ Ä<∏ë]{° Ä|òt Ç+&çj÷· (IRDA): ;Ûe÷ yê´bÕs¡+ ìj·T+Á‘·D,
n_Ûeè~ΔøÏ 1999˝À Çq÷‡¬sqT‡ s¬ >∑T´˝Ò≥Ø &Óe\|tyTÓ +{Ÿ #·≥+º (IRDA) Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . 2000 dü+e‘·‡s¡+˝À
;Ûe÷ s¡+>∑ ìj·T+Á‘·D, n_Ûeè~Δ, Áø£eTãB›øs£ D¡ , |ü⁄q';Ûe÷ dü<Tä bÕj·÷\T ø£*Œ+#˚ Ä~Ûø±s¡+ Ç#êÃs¡T.
13.3.4 düe÷#ês¡, kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑+ (IT)
kÕ|òyºt s˚ Y f…ø±ï\J bÕsYÿ nH˚~ NCP 1984 Á|üø±s¡+ @sêŒ≥T #˚jT· ã&ç+~. m\ÁøÏdº {” Ï eT]j·TT
f…*ø£eT÷´ìπøwüH‡é u≤+&é$&éÔ u…+>∑fiS¯ s¡T˝À @sêŒ≥T #˚jT· ã&çq~. kÕ|òyºt s˚ Y f…ø±ï\J bÕsYÿ‡ Ä|òt Ç+&çj÷·
(STPI) ôV’≤Á<ëu≤<é, |üPH˚, H√sTT&Ü, yÓTVü≤©, >±+BÛq>∑sY, eTT+u≤sTT, #Ó’HÓï, yÓTÆdü÷sY, C…’|üPsY, Ç+&√sY,
‹s¡Teq+‘·|⁄ü s¡+, uÛTÑ eH˚X«¯ sY, ø£\ø£‘êÔ yÓTTˆˆq eTTKýÓTqÆ q>∑sê\˝À @sêŒ≥T #˚jT· ã&ç+~. á q>∑sê\˝À
@sêŒ≥T #˚jT· ã&çq dæ+–˝Ÿ $+&√ Ç+≥sYù|dò t e\¢ y˚>e∑ +‘·yTÓ qÆ &Ü{≤ ø£eT÷´ìπøwüHé (HSDC) kÕ|òtºy˚sY
|ü]ÁX¯eT\≈£î n+<äT‘·T+~.
ÇqŒ¤sπ àwüHé f…ø±ï\J (IT) #·≥+º 2000 dü+ˆˆ˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+#˚ nyÓ÷~+|üã&ç+~. á #·≥+º
e\¢ ÄHé˝H’… é yêDÏ»´+ eT]j·TT ˝≤yê<˚M\T düT\uÛ‘Ñ s· +¡ ne⁄‘·THêïsTT. n˝≤π> m\Áø±ºìø˘‡ ø±+Á{≤øº̆\T,
ø£+|üP´≥sY H˚sê\ ìs√<Ûä+, m\Áø±ºìø˘‡ ô|ò’*+>¥, &Ü≈£îýÓT+fÒwüHé, &çõ≥˝Ÿ dü+‘·ø±\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì
>∑T]Ô+#·&É+ ø=s¡≈£î #·≥º+ #˚j·TT‘·ìdüTÔ+~. Hê˝…&é® uÒdt¶ (Knowledge based) Á|ü|+ü #·+˝À Ç~ ø=‘·Ô
ùdyês¡+>∑ |ü]ÁX¯eT>± >∑T]Ô+#·ã&ç+~. ÇHé|süò yY T˚ wüHé f…ø±ï\J nH˚~ Á|ü|+ü #êìï >√¢ã˝Ÿ $˝ÒCŸ>± e÷]Ãq
eT]j·TT @ø°øè£ ‘·+ #˚dqæ kÕ+πø‹ø£ $|üe¢ +. Ç~ Á|ü<ëÛ q+>± ◊{Ï, ÄsY n+&é &ç (R & D) düØ«düT\T,
Ç+»˙]+>¥ &çCH’… é Vü‰sYy¶ s˚ ,Y _õHÓdt ÁbÕôddæ+>¥ ne⁄{Ÿ k˛]‡+>¥ (B.P.O) yÓTTˆˆq$ ÇqŒ¤sπ àwüHé f…ø±ï\J
ùde\ ÁøÏ+<ä≈î£ ekÕÔsTT.
ITES nH˚~ düe÷#ês¡ ùde\T n+~düTÔqï Á|ü<Ûëq dü+düú. Bì ùde\T u≤´+øÏ+>¥, ;Ûe÷,
$‘·Ôdü+düú\T, f…*ø£+ yÓTTˆˆq$. ñ<ë: yÓT&çø£˝Ÿ Á{≤ì‡ÁøÏwüHé, Ä|ò”dt nøö+{Ï+>¥, ;Ûe÷ #Ó*¢+|ü⁄\T.
Á¬ø&ç{Ÿ ø±sY¶ ùde\T, yÓTTˆˆq$. {≤{≤ ø£q‡˝…º˙‡, ø±–ïC…+{Ÿ, ÇHébò˛dædt— $Áb˛, HCL yÓTTˆˆq Á|ü<Ûëq
◊{Ï ø£+ô|˙\T á ùde\qT n+~düTÔqï$.
ÇHé|süò yY T˚ wüHé f…ø±ï\J eè~Δ : uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÇHé|süò yY T˚ wüHé f…ø±ï\J nH˚~ s¬ +&ÉT Á|ü<ëÛ q n+‘·sê“¤>±\‘√
≈£L&çq |ü]ÁX¯eT. n$ (1) ◊{Ï düØ«ôddt (2) _õHÓdt ÁbÕôddt ne⁄{Ÿ k˛]‡+>¥ (B.P.O). >∑‘· ¬s+&ÉT
<äXÊu≤Δ\ ø±\+˝À ÇHé|süò yY T˚ wüHé f…ø±ï\J |ü]ÁX¯eT nH˚~ 1995`96eT dü+ˆˆ˝À 1.1 _*j·THé nyÓT]ø£Hé
&Ü\s¡Tø¢ ±>± 2016`17 dü+ˆˆ˝À Ç~ 139.9 _*j·THé (nyÓT]ø£Hé &Ü\s¡)¢ es¡≈î£ , uÛ≤Ø kÕúsTT˝À ◊{Ï
|ü]ÁX¯eT |ü]e÷D+ >∑D˙j·T+>± ô|]–+~. áô|s¡T>∑T<ä\ nH˚~ m>∑TeT‹ s¡+>∑+˝À ≈£L&É ô|]–q~.
1995`96˝À 10.6 _*j·THé ø±>±, 2016`17 ˝À 116.1 _*j·Tq¢≈î£ ô|]–q~. 2001`02 dü+ˆˆ˝À
<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ M{Ï s¡+>∑+ yê≥T $ 13.4 _*j·TqT¢ sê>± Bq˝À m>∑TeT‘·T\ |ü]e÷D+ $\Te $ 7.6
_*j·TqT¢ ñ+~ (56.7%) eT]j·TT <˚•j·T e÷¬sÿ{Ÿ $\Te $7.6 _*j·TqT¢ (43.3%) ø±ì 2016`17
dü+ˆˆ˝À <˚X+¯ ˝Àì yÓTT‘·+Ô ◊{Ï s¡+>∑+ yê{≤ $ 139.9 _*j·TqT¢ ø±>±, m>∑TeT‘·T\ yê{≤ $116.1
_*j·TqT¢ (83%), ◊{Ï s¡+>∑+˝À 3e e+‘·T yê{≤ m>∑TeT‘·T\T ÄÁø£$T+∫q$. <˚oj·T s¡+>∑+ yê{≤ $
23.8 ã*j·TqT¢ (17%). 2017`18 dü+ˆˆ˝À ◊{Ï s¡+>∑+ yê{≤ $ 150`152 _*j·TqT¢, <˚oj·÷
231
e÷¬sÿ{Ÿ n+#·Hê yê{≤ $ 26 ` $ 26.5 ã*j·TqT¢) >± n+#·Hê y˚XÊs¡T. HêkÕÿyéT dü+düú (NASSCOM)
2017`18 Ä]úø£ dü+ˆˆ˝À 7`9% eè~Δ »s¡T>∑T‘·T+<äì n+#·Hê y˚XÊs¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ kÕ|òyºt s˚ qY T m≈£îÿe>±
~>∑TeT‹ #˚düT≈£î+≥Tqï <˚X¯+ nyÓT]ø± Ç~ 2014`15 dü+ˆˆ˝À m>∑TeT‘·T\T 66.7% XÊ‘·+ø±>±,
2015`16 ˝À 64.6% ñqï~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ qT+&ç 600 eT©ºH˚wüq˝Ÿ ø£+ô|˙\T, Ç‘·s¡ <˚XÊ\≈£î
ñ‘·Œ‘·T\Ô qT eT]j·TT Ç+»˙]+>¥ ùde\qT n+~düT+Ô ~.
ñ<√´–‘· : 2016`17 dü+ˆˆ˝À ◊{Ï |ü]ÁX¯eT˝À |üì#˚dTü qÔ ï ñ<√´>∑T\ dü+K´ düTe÷s¡T>± 39
\ø£\å T. Ç~ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑+˝À n‘·´~Ûø£ ñbÕ~ ø£*ŒdüTqÔ ~ ÇHé|süò yY T˚ wüHé f…ø±ï\õj˚T. á
|ü]ÁX¯eT˝À 16,000 dü+dü\ú qT ø£*– ñqï~. n˝≤π> 4750 kÕsYÄº |òt |üP]Ô ÁX‚DÏ ùde\qT n+~düT+Ô ~.
dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À IT s¡+>∑ yê{≤: <˚X+¯ ˝À 1997`98 dü+ˆˆ˝À dü÷\ú <˚•jÓ÷‘·Œ‹Ô˝À IT
s¡+>∑+ yê{≤ 1.2% ø±>±, 2015`16 dü+ˆˆ˝À 9.5% øÏ ô|]–, 2016`17 dü+ˆˆ˝À 7.7%‘√ ñ+~.
<˚X+¯ ˝À 2025 dü+ˆˆø£˝≤¢ Bì yê{≤ 10% ô|+#ê\ì Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìπs•Δ +∫+~.
13.3.5 düe÷#ês¡ s¡+>∑
düe÷#ês¡ s¡+>∑+ nedüsy¡ TÓ qÆ düe÷#ês¡+qT e´≈£î\Ô ≈£î, dü+dü\ú ≈£î n+~düT+Ô ~. düe÷#ês¡ s¡+>∑+˝À
Á|ü<ëÛ q+>± ‘·bÕ˝≤, ‘·+‹, eT]j·TT f…*ø£eT÷´ìπøwüH‡é (πs&çj÷Ó , f…*$»Hé, Ç+≥¬sï{Ÿ yÓTTˆˆq$). Ç$
$$<Ûä s¡+>±\ jÓTTø£ÿ düe÷#êsêìï düeT≈£Ls¡TkÕÔsTT. á düe÷#ês¡ s¡+>∑ nqTdü+<Ûëq+ nH˚~ yêDÏ»´+,
Ä]úø£ eè~Δπs≥T ô|s¡T>∑T<ä\≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
1) b˛düº˝Ÿ ùde\T (Postal Services): 1776 qT+∫ eTq <˚X¯+˝À b˛düº˝Ÿ ùde\T n+<äTu≤≥T˝À
ñHêïsTT. 1950`51 qT+∫ b˛dü˝º Ÿ ùde\T n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·THêïsTT. Á|ü|+ü #·+˝ÀH˚ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ n‘·´~Ûø£
b˛kÕº|d”ò \t qT ø£*– ñ+~. 1,54,856 b˛kÕº|d”ò Tü \+&É>±, Á|ü‹ b˛kÕº|d”ò t dü>≥∑ Tq 7000 eT+~øÏ ùde\qT
n+~k˛Ô+~. 500 eT+~ ø£+fÒ m≈£îÿe »HêuÛ≤ ñqï Á|ü‹ Á>±eT+˝À b˛kÕº|d”ò Tü ñ+&É>±, n+‘·ø+£ fÒ
‘·≈î£ ÿe »HêuÛ≤ ñqï Á>±e÷\≈£î 3 øÏ.MT. |ü]~Û˝À b˛düTuº ≤ø˘‡\T ñHêïsTT.
2) f…*ø£eT÷´ìπøwüqT¢ : Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ ‘·sê«‘· f…* ø£eT÷´ìπøwüHé s¡+>∑+ $|üy¢ ê‘·àø£ e÷s¡TŒ\qT
‘Ó∫Ã+~. Á|ü|+ü #· f…*ø£+ s¡+>∑+˝À yÓTT<ä{kÏ Õúq+ #ÓH’ ê~ ø±>±, s¬ +&Ée kÕúq+qT uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ÄÁø£$T+∫+~.
2004˝À yÓTT‘·+Ô f…*bò˛Hé #·+<ë<ës¡T\ dü+K´ 7.65 ø√≥T¢ e÷Á‘·yT˚ . Ç~ e÷]Ã 2019 Hê{ÏøÏ 118.34
ø√≥¢ $T*j·Tq¢≈£î #˚]+~. Ç|ü&ÉT yÓ’sY˝…dt yÓTTu…’˝Ÿ ø£HÓø£åHé\ XÊ‘·+ 98.17 >± e⁄+~. ˝≤´+&é ˝…’Hé
ø£HøÓ Hå£ \é jÓTTø£ÿ yê{≤ øπ e\+ 1.83 XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ ñ+~. f…*ø±yéT s¡+>∑+˝À, |òÁæ ãe] 20, 1977
Hê&ÉT f…*ø±yéT s¬ >∑T´˝Ò≥Ø n<Ûë]{Ï Ä|òt Ç+&çj÷· (TRAI)ì Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ä<Û«ä s¡´+˝À @sêŒ≥T #˚jT· ã&çq~.
Ç~ f…*ø£+ s¡+>∑+˝À ùde\ $düÔs¡D≈£î, $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+#·&ÜìøÏ @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq dü+düú. ø±ì
1999˝À Á|üuTÑÛ ‘ê«+ ø=‘·Ô f…*ø±+ $<ÛëHêìï (NTP, 1999) Á|üø{£ +Ï ∫+~. á $<Ûëq ìs¡j í T· + Á|üø±s¡+,
Ä>∑wßü º 13, 2000 dü+ˆˆ qT+&ç neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq Ä|üsπ ≥s¡¢ dü+K´ô|’ m˝≤+{Ï |ü]$T‹ ˝Ò≈î£ +&Ü, Áô|y’ {˚ Ÿ
Ä|üsπ ≥¢s≈¡ î£ <ä÷s¡ ÁbÕ+‘·+˝Àì f…*ø±+ düØ«düT\qT ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ nqTeT‹ì∫Ã+~. Bì
Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ]»düsº Y #˚dTü ≈£îqï ø£+ô|˙\T ÁbÕ<Û$ä Tø£ ùde\qT ÁbÕs¡+_Û+#·&+É , ≥es¡q¢ T HÓ\ø=\Œ&É+
eT]j·TT Ä|üsπ {Ÿ #˚jT· &É+‘√bÕ≥T yê{Ïì düeTs¡eú +‘·+>± q&ç|+æ #·&ÜìøÏ ˝…ô’ dHé‡qT ø£*– ñHêïsTT.
232
Á|üuTÑÛ ‘·«+ b˛kÕº|d”ò Tü \ $düsÔ D¡ , Ä<ÛTä ˙ø£sD¡ ‘√ bÕ≥T nH˚ø£ ùde\qT n+~+#˚ $<Û+ä >± #·s´¡ \T
rdüTø=+≥Tqï~. b˛kÕº|d”ò \t T b˛düTøº ±s¡T\¶ T, ø£es¡T,¢ kÕº+|ü⁄\ neTàø£+ yÓTTˆˆqy˚ ø±≈£î+&Ü bÕ¬s‡fi¯fl ã{≤«<ë
e+{Ï kÕ+Á|ü<ëj·T ùde\‘√bÕ≥T, q÷‘·q ùde\qT ≈£L&Ü n+~düTHÔ êïsTT.
eTTKýÓTqÆ ñ‘·sÔ ê\qT ]õwüsº ¶Y b˛düTº <ë«sê |ü+|ædTü HÔ êïs¡T. Á|üuTÑÛ ‘·«+ nH˚~ ˇø£ XÊÁd”j
Ô T· |ü<‹›ä ˝À
6 n+¬ø\ dü+K´qT b˛dü˝º Ÿ Ç+&Óø‡˘ HÓ+ãsY (PIN)qT 1972 dü+ˆˆ˝À Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. ñ<ë: 508213.
Ç+<äT˝À 5 sêÁwü+º qT, 08 õ˝≤¢qT, 213 ÁbÕ+‘ê\qT ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. Quick Mail Serivces (QMS) qT
1975 dü+ˆˆ˝À Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . á kÂø£s´¡ + Á|ü<ëÛ q+>± q>∑sê\T, |ü≥Dº ≤\T, øπ +Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T,
sêÁwüº sê»<ÛëqT\T, Á|üeTTK yêDÏ»´ Á|ü<˚XÊ\≈£î ñ+~.
d”Œ&é b˛dtº kÂø£s¡´+qT ‘·bÕ˝≤ XÊK Ä>∑wüßº 1, 1986 dü+ˆˆ˝À Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. Bì <ë«sê
edüTeÔ ⁄\qT düs¬ q’ düeTj·T+˝À #˚sy¡ d˚ Tü +Ô ~. ‘·bÕ˝≤ ùde\ Ä<ÛTä ˙ø£sD¡ , ø£+|üP´≥Øø£sD¡ e\¢ ùde\qT
dü‘«· s¡+ Á|ü»\≈£î n+<äT‘·THêïsTT.
12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À f…*ø£+ s¡+>±ìï e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£+ #˚jT· &ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ C≤rj·T
f…*ø£+ $<Ûëq+ (NTP 2012)qT neT\T˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã+~. á $<Ûëq+ uÛ≤s¡‘· f…*ø£+ s¡+>∑+˝À b˛{°‘‘· ê«ìï
ô|+#·&+É ‘√ bÕ≥T, ˇπø y˚~ø£ô|’ $$<Ûä s¡ø±\ f…*ø£+ ùde\qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã+~. f…*ø£+ s¡+>∑+˝À
Ä<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À yÓTTu…˝’ Ÿ |ü]ÁX¯eT <˚X¯ dü÷\ú <˚•jÓ÷‘·Œ‹Ô˝À
6.5 XÊ‘·+ yê{≤qT ø£*– ñ+~. n<˚ $<Û+ä >± 4 $T*j·Tq¢ Á|ü»\≈£î Á|ü‘´· ø£+å >±, |üs√ø£+å >± ñbÕ~Û
kÂø£sê´\qT ø£*Œk˛Ô+~.
13.3.6 |üsê´≥ø£ s¡+>∑+
21e X¯‘êã›+˝À |üsê´≥ø£ s¡+>∑+ nH˚~ ùde\ s¡+>∑+˝À n‹ ô|<ä› |ü]ÁX¯eT>± n_Ûeè~Δ
#Ó+<äT‘√+~. Ç~ $<˚o ø£s¬ ˙‡ sêã&ç˝À düTe÷s¡T 50 <˚XÊ˝À¢ yÓTT<ä{kÏ ÕúHêìï ø£*– ñ+~. uÛ≤s¡‘·
Á|üD≤[ø± dü+|òTü + |üsê´≥ø£ s¡+>±ìï, <˚X¯ Ä]úø£ eédü˝ú À s¬ +&Ée n‘·´~Ûø£ eè~Δ, s¡+>∑+>± >∑T]Ô+∫+~.
sêã&ç, ñbÕ~Û neø±XÊ\Tqï á s¡+>±ìï Ä]úø£ eédü\ú Hê\T>∑e (4)e s¡+>∑+>± uÛ≤$düTHÔ êïs¡T.
eTq <˚X+¯ ˝À|üsê´≥ø£ s¡+>∑ ÁbÕ<Ûëq´‘·: <˚X¯ kÕe÷õø£, Ä]úø±_Ûeè~Δ˝À |üsê´≥ø£ s¡+>∑+ ø°\ø£yTÓ qÆ bÕÁ‘·
b˛wæk˛Ô+~. Ç+<äT˝À n+‘·sê®rj·T düVü≤ø±s¡+, XÊg, kÕ+πø‹ø£ $C≤„q e÷]Œ&çøÏ |üsê´≥ø£ s¡+>∑+
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. |üs´¡ ≥ø£ s¡+>∑+ n_Ûeè~Δ sπ ≥TqT ô|+∫, ñbÕ~Û neø±XÊ\ $düsÔ D¡ qT kÕ<Û´ä + #˚dTü +Ô ~.
$<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ Äs¡q® , yêDÏC≤´ìï ô|+bı+~düT+Ô ~. n$ eékÕj·T+, Vü‰]ºø\£ ÃsY, ‘·j÷· Ø s¡+>∑+,
#˚‹ eè‘·TÔ\T, s¡yêD≤, ÇHé|òüsYy˚TwüHé eT]j·TT ≈£eT÷´ìπøwüHé yÓTTˆˆq $düÔè‘· |ü]~Û>∑\ nqTu+<Ûä s¡+>±\
nqTdü+<Ûëq+qT |ü{wÏ +ü̃ #˚dTü +Ô ~. 2012`16 eT<Û´ä dü+e‘·‡sê\˝À |üsê´≥ø£ s¡+>∑+ dü>≥∑ Tq 12%
eè~›sπ ≥TqT kÕ~Û+∫, 2.5 $T*j·THé ÁXÊ$T≈£î\≈£î ñbÕ~Ûì ø£*ŒdüT+Ô <äì 12e Á|üD≤[ø± n+#·Hê\T
dü÷∫düTÔHêïsTT.
|üsê´≥ø£ s¡+>∑ eØZøs£ D¡ (Forms of Tourism): |üsê´≥≈£+qT s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± eØZø]£ +#·e#·TÃ.
n$: 1) <˚oj·T |üsê´≥≈£+ 2) n+‘·sê®rj·T |üs´¡ ≥≈£+.
233
1) <˚oj·T |üsê´≥≈£+ (Domestic) : ‘·eT <˚X¯ dü]Vü≤<äT\› ˝À ñqï Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\qT <˚X¯ bÂs¡T\T
ôd\e⁄\T, r]ø£ düeTj·T+˝À >∑&|É ≥ü + ø√dü+ eT‘·, Ä<Ûë´‹àø£ ÁbÕ+‘ê\T, j·÷Á‘· dü˝ú ≤\T, #ê]Á‘ê‘·àø£
Á|ü<˚XÊ\T, $Vü‰s¡ düú˝≤\ dü+<ä]ÙkÕÔs¡T. H˚{Ï j·TTe‘· ;#Y\T, eq´ÁbÕDT\ dü+s¡ø£åD≤ πø+Á<ë\T,
m+≥sYfHÆ… yé TÓ +{Ÿ bÕs¡Tÿ\T, ]kÕs¡T\º T, yÓTTˆˆ <˚X+¯ ˝Àì Á|ü<X˚ Ê\ dü+<äsÙ¡ qqT <˚oj·T |üsê´≥ø£+ n+{≤s¡T.
2) n+‘·sê®rj·T |üsê´≥≈£+ (International) : $<˚o bÂs¡T\T eT‘·, Ä<Ûë´‹àø£ ÁbÕ+‘ê\T, j·÷Á‘ê
dü˝ú ≤\T, $Vü‰s¡ dü˝ú ≤\T, ;#Y\T, eq´ ÁbÕDT\ dü+s¡øDå£ øπ +Á<ë\qT dü+<ä]Ù+#˚ ì$T‘·+Ô eTs=ø£ <˚XÊìï
dü+<ä]Ù+#·&+É , Ms¡T, MkÕ, ‘·~‘·s¡ nqTeT‘·T\T bı+<äe\dæ ñ+≥T+~.
eTq<˚X+¯ ˝À ÄÁ>±, &Û©ç ,¢ C…|’ Pü sY q>∑sê\T, ø±oàsY, >√yê, øπ s¡fi,¯ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, ø£sêï≥ø£, eTVü‰sêÁwüº
sêÁcÕº\qT eTTK´ |üsê´≥ø£ Á|ü<X˚ Ê\T>± ñHêïsTT.
4. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À u≤´+øÏ+>¥ ùde\qT ù|s=ÿq+&ç.
..........................................................................................................................................
5. ÇHé|òüsYy˚TwüHé f…ø±ï\J s¡+>∑+ >∑T]+∫ sêj·T+&ç.

...........................................................................................................................................
13.4 kÕsê+X¯+
ùdyê s¡+>∑+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝ÀqT, n<˚ $<Û+ä >±, Á|ü|+ü #·+˝À n‹ ô|<ä› eT]j·TT y˚>+∑ >± n_Ûeè~Δ
#Ó+<äT‘·Tqï s¡+>∑+>± ne‘·]+∫+~. Á|ü|+ü #·+˝À nH˚ø£ eT+~øÏ ñ<√´>∑+ neø±XÊ\qT n+~qï~.
n˝≤π> ñ‘·Œ‹Ô |ü]e÷D+qT ≈£L&É #ê˝≤ es¡≈î£ ô|+#·T‘√+~. C≤rj·T Ä<ëj·T+˝À ùdyês¡+>∑+ yê{≤
#ê˝≤ Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ ~. Ç~ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]úø£ eédü˝ú À n‘·´+‘· ø°\ø£yTÓ qÆ s¡+>∑+, Bì˝À eékÕj·T Ä<Ûë]‘·,
$C≤„q Ä<Ûë]‘·, ÇHé|süò yY T˚ wüHé f…ø±ï\J, Ç‘·s¡ Ä]úø|£ sü y¡ TÓ qÆ ùde\T ùdyê s¡+>∑+˝À Ç$T&ç ñqï$. ùdyê
s¡+>∑+˝À yê´bÕs¡+, s¡yêD≤, düe÷#ês¡+, ÇHé|süò yY T˚ wüHé f…ø±ï\J (IT), Ä]úø£ eéVü‰sê\T, ]j·T˝Ÿ
mùd{º Ÿ, ôVA≥˝Ÿ‡ eT]j·TT s¬ kÕºs¬ +{Ÿ, u≤´+øÏ+>¥, Çq÷‡¬sHé‡, yê´bÕs¡ ùde\T, $<ä´, yÓ<’ ´ä +, kÕe÷õø£
eT]j·TT e´øÏ>Ô ‘∑ · ùde\T yÓTTˆˆq$. uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ ø±\+˝À ùdyês¡+>∑+ eè~Δ #ê˝≤
yÓTs¡T¬>’+~. ùdyês¡+>∑+ eékÕj·T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~Δì qwüº|ü]#˚ kÕeTs¡ú´+qT ø£*–ñ+&É&Éy˚Tø±ø£, ùdyê
s¡+>∑ $$<Ûä q÷‘·q $<ÛëHê\‘√ eè~Δ |üs¡#·&É+˝À ‘√&ÜŒ≥TqT n+~düTÔ+~. <˚X¯ Ä]úø£ eédüú˝À
ø=qkÕ–+#·>\∑ n_Ûeè~Δì #˚|{ü ºÏ Ä]úø±_Ûeè~Δ kÕ~ÛdTü qÔ ï~.
13.5 MT |ü⁄s√>∑‹ì |ü]•*+#·Tø√+&ç - qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T

1. ùdyês¡+>∑+˝Àì n+‘·sê“¤u≤Û >±\T @e+fÒ: 1) yê´bÕs¡+ 2) yÓ<’ ´ä kÂø£sê´\T 3) s¡yêD≤ s¡+>∑+
4) ø£eT÷´ìπøwüHé‡, ]j·T˝Ÿ mùdº{Ÿ‡ 5) $‘·Ô ùde\T, u≤´+øÏ+>¥ eT]j·TT Çq÷‡¬sHé‡.
2. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]úø£ eédü˝ú À ùdyê s¡+>∑+ ñ<√´–‘· ø£\Œq˝À, dü÷\ú <˚•jÓ÷‘·Œ‹Ô˝À Ä~Ûø£ yê{≤qT ø£*–
ñ+~. 2018`19 dü+ˆˆ˝À ùdyê s¡+>∑+ dü÷\ú <˚•jÓ÷‘·Œ‹Ô˝À 54.40 XÊ‘·+ yê{≤qT ø£*– ñ+~.
234
3. $<˚o yê´bÕs¡+˝À n<äèX¯yTÓ qÆ U≤‘ê˝À ùdyê s¡+>∑+ Ä~Ûø£ $T>∑T\T ø£*– ñ+~. $<˚o es¡øÔ +£ ˝À
nqT≈£îqï \øå±´ìï ùdyê s¡+>∑+ kÕ~Û+∫+~. $<˚o yê´bÕs¡+˝Àì n<äèX¯´ U≤‘ê˝À ìø£s¡ ì\«\T
2000`01 ˝À $ 794 $T*j·THé\T (nyÓT]ø± &Ü\s¡T)¢ ñ+&É>±, 2017`18 dü+ˆˆ˝À Bì yê{≤
$1,11,319 $T*j·THé\≈£î ô|]–q~. ùdyês¡+>∑+ nH˚~ yÓTT‘·+ Ô <˚X¯ m>∑TeT‘·T\˝À n‘·´~Ûø£
yê{≤qT ø£*– ñ+~. n$. kÕ+πø‹ø£ eT]j·TT ø£q‡˝…˙º ‡ ùde\T, Ç+»˙]+>¥ &çCH’… \é T, ÁbÕC…øº̆
|ü]o\q, ôdH’ ‡é , |ü]XÀ<Ûqä yÓTTˆˆq$.
4. u≤´+øÏ+>¥ s¡+>∑+ nH˚~ <˚X¯ Ä]úø±_Ûeè~ΔøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. n˝≤π> Á<äyê´ìï Á|ü»\T eT]j·TT
ô|≥Tºã&ç<ës¡T\ qT+&ç &çbÕõ≥¢ s¡÷|ü+˝À d”«ø£]düT+Ô ~. 1969 dü+ˆˆ˝À 8,260 yêDÏ»´ u≤´+≈£î\
XÊK\T ñ+&É>±, 2017 dü+ˆˆ˝À M{Ï dü+K´ 91,549 ô|]–q~.
5. q÷‘·q ùdyês¡+>∑+ nH˚~ $C≤„q+˝À ≈£L&çq~. ùdyê s¡+>∑+˝À uÛ≤>∑yTÓ qÆ ◊{Ï s¡+>∑+˝À nH˚ø£
e÷s¡TŒ\T e#êÃsTT. n+<äTøπ <ëìì ªª>√¢ã˝Ÿ $˝ÒCŸμμ n+{≤s¡T. (Á|ü|+ü #·+˝À nìï s¡+>±\˝À á
ùde\T $dü]Ô +∫ q÷‘·q kÕ+πø‹ø£ $|üy¢ êìøÏ ‘˚s˝¡ |Ò qæ $.)

1. ùdyê s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Áyêj·T+&ç.
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |üsê´≥ø£ s¡+>∑ n_Ûeè~Δì $e]+#·+&ç.
3. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À s¡yêD≤ s¡+>∑ n_Ûeè~Δì $e]+#·+&ç.
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ùdyê s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ eè~Δ <Û√s¡DÏì |ü]o*+#·+&ç.
2. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À u≤´+øÏ+>¥ eT]j·TT ;Ûe÷ s¡+>±\ >∑T]+∫ $X¯Bø£]+#·+&ç.
III. ˇø£ e÷s¡Tÿ Á|üXï¯ \T:
1. 2018`19 dü+ˆˆ˝À dü÷\ú <˚•jÓ÷‘·Œ‹Ô˝À ùdyês¡+>∑+ yê{≤.
m) 40% _) 54 % dæ) 65% &ç) 75%
2. á ÁøÏ+~ yêì˝À @~ ùdyê s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ ñ|üs+¡ >∑+
m) u≤´+øÏ+>¥ _) Çq÷´¬sHé‡ dæ) s¡yêD≤ s¡+>∑+ &ç) ô|’ nìïj·TT
3. Á|ü|+ü #·+˝À yêDÏ»´ ùde\ m>∑TeT‘·T\˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ kÕúq+ m+‘·?
m) 6 _) 8 dæ) 10 &ç) 12
4. 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±\+:
m) 2007`12 _) 2012`17 dæ) 2010`15 &ç) 2015`2020
5. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 14 yêDÏ»´ u≤´+≈£î\qT C≤rj·T+ #˚dqæ dü+ˆˆ @~?
m) 1969 _) 1975 dæ) 1979 &ç) 1991 235
düe÷<ÛëHê\T: 1) _ 2) &ç 3) _ 4) _ 5) m
B. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. ùdyê s¡+>∑+qT @eTì |æ\TkÕÔs¡T .
2. yêj·TT ø±s√ŒπswüHé #·≥º+ @ dü+ˆˆ˝À #˚j·Tã&ç+~ .
3. ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\T @sêŒ≥T #˚dqæ dü+ˆˆ .
4. yÓTT<ä{Ï s¬ ˝’ «Ò ˝…q’ T 1853 ˝À @ ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä q&ç∫q~ .
düe÷<ÛëHê\T: 1) ‘·èrj·T s¡+>∑+ 2) 1957 3) 1975 4) u§+u≤sTT qT+&ç <∏ëH˚ es¡≈î£
C. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
1) e÷qe n_Ûeè~Δ dü÷∫ø£qT s¡÷bı~+∫+~ ( ) m) 1991
2) s¬ b˛ sπ ≥T ( ) _) UNDP
3) Á{≤jYT (TRAI) ( ) dæ) 1956
4) LIC ( ) &ç) 1997
5) Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T ( ) Ç) ]»sY«u≤´+ø˘ Ä|òt Ç+&çj÷·
düe÷<ÛëHê\T: 1) _ 2) Ç 3) &ç 4) dæ 5) m.
13.7 |ü<äø√X¯+
1. n<äèXÊ´+XÊ\T : Á|ü<ëÛ q+>± $<˚o yê´bÕs¡+˝À ñ+{≤sTT. Ç$ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À kÕ|òyºt s˚ Y ùde\T,
Á|üy˚{Ÿ #Ó*¢+|ü⁄\T yÓTT<ä\>∑Tq$ m>∑TeT‘·T\ s¡+>∑+˝À ø£qã&É‘êsTT.
2. dü÷ø£åà ;Ûe÷ dü+düú\T : ;Ûe÷ ùde\T nH˚$ H˚&TÉ n‹ ‘·≈î£ ÿe Á|”$Tj·T+˝À düuTÑÛ ´\≈£î ùde\T
n+~düTqÔ ï$, n$ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T, ∫qï‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT ô|≥Tºã&ç<ës¡ø¢ ,Ï e\dü ø±]à≈£î\≈£î
düV‰ü j·Tø±]>± e⁄+{≤sTT.
3. yÓ’<ä´ dü÷∫ø£\T : yÓ<’ ´ä kÂø£sê´\qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· ÜìøÏ ø=ìï yÓ<’ ´ä dü÷∫ø£\T ñqï$ n$: Jeq
Á|üe÷D+, •X¯ó eTs¡D≤\ sπ ≥T, eTs¡D≤\ sπ ≥T, dü+‘êq sπ ≥T yÓTTˆˆq$.
4. Ä{Ày˚Tf…&é f…\s¢ Y yÓTwæHé (ATM): u≤´+øÏ+>¥ ùde\ $düsÔ D¡ ≈£î Ç$ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ #·Tqï$. u≤´+ø˘
U≤‘ê<ës¡T\T u≤´+ø˘\≈£î yÓfifl¯ ≈£î+&Ü, ATM ø±sY\¶ <ë«sê q>∑<Tä qT $‘YÁ&Ü #˚dTü ø√e#·ÃqT. n˝≤π>
u≤´+ø˘ #Ó≈î£ ÿ\qT &çbÕõ{Ÿ #˚jT· e#·TÃqT.
13.8 dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\T

1. S.K. Misra and VK. Puri - Indian Economy.
2. Dutt and Sundaram - Indian Economy.
3. Government of India - Economic Survey, 2012-13 & 2018-19.
4. Government of India - Budget 2019-20.
236
uÛ≤>∑+`14 : uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\T ` ˙‹ ÄjÓ÷>¥
$wüjT· Áø£eT+
14.0 \øå±´\T
14.1 |ü]#·j·T+
14.2 Á|üD≤[ø£, Á|üD≤[ø± s¡#q· ` uÛ≤eq\T
14.3 Á|üD≤[ø£\T ÁbÕ<Ûëq´‘·
14.4 Á|üD≤[ø£\ s¡ø±\T
14.5 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üD≤[ø£\ Á|ü<Ûëq ñ<˚›XÊ\T
14.6 |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\ dü+øÏå|üÔ düMTø£å
14.7 ˙‹ ÄjÓ÷>¥
14.8 kÕsê+X¯+
14.11 |ü<øä √X¯+
14.12 #·<eä <ä–q |ü⁄düøÔ ±\T
14.0 \øå±´\T
Á|üD≤[ø± uÛ≤eq, Á|üD≤[ø£\˝À >∑\ s¡ø±\T, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|üD≤[ø£\ Á|ü<ëÛ q ñ<˚X› Ê\T, ˙‹
ÄjÓ÷>¥ ñ<˚X› Ê\T, $<ÛTä \qT á bÕsƒ+¡ $e]düT+Ô ~. ∫e]>± uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $$<Ûä |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\
dü+øÏ|å Ôü düMTø£å $X¯Bø£]+|üã&ÉT‘·T+~.
á u≤>±ìï #·~$q ‘·sê«‘· MTs¡T:
● Á|üD≤[ø± uÛ≤eq, Á|üD≤[ø£\˝À >∑\ s¡ø±\T, Á|üD≤[ø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·\qT $e]+|ü >∑\T>∑T‘ês¡T.
● uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À neT\T #˚jT· ã&çq $$<Ûä |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\ Á|ü<ëÛ q ñ<˚X› Ê\qT Á>∑V≤æ +#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
● |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\ |üìrs¡TqT düMTøÏ+å #· >∑*–, ˙‹ njÓ÷>¥ ìsêàD+ $<ÛTä \qT ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
14.1 |ü]#·j·T+
Á|ü‹<˚X+¯ , ‘·q<Óq’ neT\T#˚ùd |ü<‹Δä ˝À m+‘√ ø=+‘·yT˚ s¡≈î£ ìs¡sí TT+|üã&çq Ä]úø£ Á|üD≤[ø£\qT
ø£*– ñ+≥T+~. ìs¡sí TT+|üã&çq Á|üj÷Ó »Hê\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ùV≤‘·Tã<ä+Δ >± XÊÁd”j Ô T· +>± Ä]úø£ eédüqú T
ìs¡ísTT+∫&Éy˚T Á|üD≤[ø£. Á|üuÛÑT‘ê«\T e÷s¡T‘·THêï, Á|ü»\ n<äsêÙ\T ≈£L&Ü e÷s¡T‘·THêï, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
237
Á|üD≤[ø±ã<äΔ |ü⁄s√>∑‘ì· ìs¡e~Ûø+£ >± neT\T#˚kÕÔsTT. e÷qe #·]Á‘·e˝… Á|üD≤[ø£ uÛ≤eq ≈£L&Ü #ê˝≤
|üPsê‘·qyÓT+Æ ~. e÷qe eTqdü‘Ô «· +˝À Á|üD≤[ø£ uÛ≤eq ã\+>± sTT$T&ç ñ+≥T+~. nsTT‘˚ ˇø£ <˚X¯
kÕúsTT˝À Ä]úø£ Á|üD≤[ø± s¡#q· uÛ≤eqqT 20e X¯‘êã›|⁄ü qeø£\Œq>± #Ó|Œü e#·TÃqT. 1930 <äXø¯ ±ìøÏ
eTT+<äT Ä]úø£ Á|üD≤[ø± uÛ≤eq #ê˝≤ |ü]$T‘·+>± #·]Ã+|üã&˚~. e÷J k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´˝À kÕe÷ýê<ä
$|ü¢e+ ‘·sê«‘· 1928 qT+&ç |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\T ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±e&É+ e\q Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>±
Ä]úøÁ£ |üD≤[ø£\T Á|ü»\qT Äø£]¸+#êsTT. 1950 ÁbÕ+‘·+˝À eT÷&Ée Á|ü|+ü #· <˚XÊ\T Ä$s¡“$¤ +#êsTT.
á <˚XÊ\ Ä]úøe£ édü\ú T $<˚o bÕ\q˝À #ê˝≤ ø±\+ <√|æ&û #˚jT· ã&çHêsTT. n˝≤Œ_Ûeè~Δ˝À e⁄qï á
<˚XÊ\T eè~Δ Á|üÁøÏjT· qT ‘·«]‘·+#˚dæ Jeq Á|üe÷D≤\qT ô|+#·Tø√&Üìπø, bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\ JeqkÕúsTTì
n+<äTø√&ÜìøÏ Á|üD≤[ø£\T nedüsy¡ TÓ HÆ êsTT. >∑‘+· ˝À e⁄qï Á|üD≤[ø± dü+|òTü + kÕúq+˝À ˙‹ ÄjÓ÷>¥
(National Institution for Transforming India) 2015 »qe] 1e ‘˚Bq uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+#˚
kÕú|æ+#·ã&ç+~. á dü+düú y˚T<Û√ πø+Á<ä+>± |üì#˚dü÷Ô πø+Á<ä sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î n_Ûeè~Δ |üs¡yÓTÆq Á|ü<Ûëq
n+XÊ\ô|’ nqTdü]+#·e\dæq eP´Vü‰\qT, kÕ+πø‹ø£, Ä<˚X|¯ sü y¡ TÓ qÆ dü\Vü‰\qT n+<äCdÒ Tü +Ô ~.
14.2 Á|üD≤[ø£, Á|üD≤[ø± s¡#q· ` uÛ≤eq\T

Á|üD≤[ø£, Á|üD≤[ø± s¡#q· |ü<ë\≈£î y˚sT¡ y˚sT¡ nsêú\T ñHêïsTT. Á|üD≤[ø£ n+fÒ ˇø£ |ü⁄düøÔ +£ ,
ÁøÏj÷· o\ø£ qeT÷Hê ˝Òø£ ã÷¢ Á|æ+{Ÿ. Á|üD≤[ø± s¡#q· ˝À Á|üD≤[ø£ n+‘·sê“¤>+∑ . ìØí‘· \øå±´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ
»s¡T>∑T ø£èwæì Á|üD≤[ø± s¡#·q $e]düTÔ+~. eTT+<äT>± ìs¡ísTT+|üã&çq ñ<˚›XÊ\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ
(i) eqs¡T\qT n+#·Hê y˚jT· &É+ (uÛÖ‹ø£, e÷qe, j·÷+Á‹ø£, Á<äe´s¡÷|ü+)— (ii) eqs¡T\ düMTø£sD¡
(iii) eqs¡T\ πø{≤sTT+|ü⁄\qT XÊÁd”Ôj·T+>±, ùV≤‘·Tã<äΔ+>± $#ê]+∫ neT\T #˚j·T&É+ Á|üD≤[ø£>±
ìs¡«∫+|üe#·TÃqT.
$$<Ûä Ä]ΔøX£ Êgy˚‘\Ô· T Á|üD≤[ø± s¡#q· qT ìs¡«∫+#ês¡T. M{Ï˝À Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ $
H.D. Dickinson n_ÛÁbÕj·T+˝À ªªÄ]úø£ eédüú yÓTT‘êÔìï düeTÁ>∑+>± |ü]o*+∫, ñ‘·Œ‹Ô dü«uÛ≤yêìï
|ü]e÷D≤ìï øπ {≤sTT+|ü⁄\qT ˇø£ ìs¡j
í ÷· ‘·àø£ dü+düú $»„‘‘· √ ìs¡sí TT+#·&+É .μμ
Todaro n_ÛÁbÕj·T+˝À Á|üD≤[ø£ nq>±, ªªeTT+<äT>± ìs¡sí TT+|üã&çq ñ<˚X› Ê\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ
ˇø£ <˚X¯+ ˝Òø£ ÁbÕ+‘·+˝Àì Á|ü<Ûëq Ä]úø£ #·˝≤+ø±\qT ($ìjÓ÷>∑+, ô|≥Tºã&ç, bı<äT|ü⁄, m>∑TeT‘·T\T,
~>∑TeT‘·T\T yÓTT<ä˝…’q) Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dü÷Ô, ~XÊ ìπsΔX¯+ #˚dæ nedüs¡yÓTÆq ìj·T+Á‘·D\qT neT\T
#˚j·T&É+μμ Á|üuÛÑT‘·«|üs¡yÓTÆq Á|üuÛ≤$‘ê\T, ìπs›XÊ\T, ìj·T+Á‘·D\T Á|üD≤[ø± s¡#·q˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq$.
14.3 Á|üD≤[ø£\ ÁbÕ<Ûëq´‘·

nìï Ä]úø£ s¡T>∑à‘·\ ìyê]DÏ>± Ä]úø£ Á|üD≤[ø£ >∑T]Ô+|üã&ç+~. Á|üD≤[ø£qT ÁbÕs¡+_Û+∫q ‘·sê«‘·
<ëìøÏ eTT–+|ü⁄ ñ+&É<Tä . m+<äTø£+fÒ e÷qe⁄\ ø√]ø£\ kÕúsTTøÏ |ü]$T‹ ˝Òøb£ ˛e&É+. e÷¬sÿ{Ÿ ˝ÀbÕ\qT
düe]+#·&ÜìøÏ, |ü⁄qsêeè‘·eT>∑T e÷+<ä´‘· ` $ø±dü |üsy¡ TÓ qÆ #Ó&TÉ |ò*ü ‘ê\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ ô|≥Tºã&ç<ëØ
Ä]úø£ eédü≈ú î£ Á|üD≤[ø£ nedüs+¡ . <Ûsä \¡ T, $<˚o e÷s¡ø|£ ⁄ü sπ ≥T dæØú ø£sD¡ ≈£î Á|üD≤[ø£ nedüs+¡ . Á|üD≤[ø£\T
˝Ò≈î£ +&Ü C≤rj·T n+‘·sê®rj·T ù|<ä]ø£, ìs¡T<√´>∑ düeTdü´\qT ìyê]+#·&+É kÕ<Û´ä |ü&<É Tä . Á|üdTü ‘Ô · ø±\+˝À
238
|üsêés¡D düeTdü´\T rÁekÕúsTT˝À ñHêïsTT ñeTà&ç ø£èwæ, n+‘·sê®rj·T Á|üD≤[ø£\T ˝Ò≈£î+&Ü ô|s¡T>∑T‘·Tqï
ñc˛íÁ>∑‘\· T, yê‘êes¡D ø±\Twü´+, |üsêés¡D düeT‘Í\´‘·\qT kÕ~Û+#·&+É ø£w‘ºü s· +¡ . Á|üD≤[ø£ e\q
ø£*>π sTT‘·s¡ Á|üj÷Ó »Hê\T ` (i) <˚X¯ Á|ü»\ kÕe÷õø£, Ä]úø£ nedüsê\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì düV≤ü »
eqs¡T\T düÁø£eT+>± $ìjÓ÷–+|üã&É‘êsTT. (ii) düeTs¡eú +‘·+>± eqs¡T\qT øπ {≤sTT+#·&+É <ë«sê ÁbÕ+rj·T
düe÷_Ûeè~Δì kÕ~Û+#·&+É , (iii) <˚X¯ Á|ü»\≈£î düe÷q neø±XÊ\qT ø£*Œ+∫ kÕe÷õø£ düe÷q‘·«+,
uÛÑÁ<ä‘·, Hê´j·÷\qT ô|+bı+~+#·&É+ (iv) n~Ûø£ ñ‘·Œ‹Ô / n\Œ ñ‘·Œ‹Ô düeTdü´\T ˝Ò≈£î+&Ü Ä]úø£
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T düeTs¡eú +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·&+É (v) kÕe÷õø£ Äø±+ø£\å qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì kÕe÷õø£
Á|üj÷Ó »HêìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT sTTe«&É+.
düs¡∞ø£è‘· $<Ûëq+˝À Á|üD≤[ø£ nH˚~ ªª$<Ûëq+ ø=s¡≈£î Á|üD≤[ø£>± (Planning for policy)
ø£qã&ÉT‘·T+~. Bì˝À dü÷ø£àå ìj·T+Á‘·D\≈£î ã<äT\T>± dü÷\ú ìj·T+Á‘·D\T ñ+{≤sTT. düs∞¡ ø£è‘· $<ÛëHêìøÏ
Á|üD≤[ø£\≈£î bı‘·TÔ ≈£î<äs¡<äì #Ó|üŒ&É+ dü]ø±<äT. düs¡∞ø£è‘· $<Ûëq+ Á|üD≤[ø£\qT $düà]+#·<äT. á
$<ÛëHêìøÏ Á|üD≤[ø£\T nedüs+¡ . Á|üuTÑÛ ‘·« bÕÁ‘·˝À e÷s¡TŒ edüT+Ô ~. Ä]úø£ dü+düÿs¡D\˝À Á|üD≤[ø£\ ˝Òø£
Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ñ<˚X› Ê\T ˇπø $<Û+ä >± ñ+{≤sTT. Á|üD≤[ø± dü+|òTü +, Á|üuTÑÛ ‘·«+ e÷¬sÿ{Ÿ X¯≈î£ \Ô qT
dü]~~› e÷¬sÿ{Ÿ |ü{wÏ +ºü >± |üì#˚ùd≥≥T¢ Á|üjT· ‹ï+#ê*. e÷¬sÿ{Ÿ X¯≈î£ \Ô T kÕ~Û+#·≈î£ +&Ü $&ç∫ô|{Ïqº
n+XÊ\qT Á|üuTÑÛ ‘·«+ |üP]Ô #˚j÷· *. á $<Ûëq+˝À e÷¬sÿ{Ÿ, &çe÷+&é dü|s¢ü TT\ eT<Û´ä düeT‘Í˝≤´ìï
kÕ~Û+|üe#·TÃ. ø±ì Á|ü»\ nedüsê\qT ` dü|s¢ü TTì e÷¬sÿ{Ÿ dü+‘·T*‘·+ #˚jT· ˝Ò<Tä . ø±e⁄q kÕe÷õø£
s¡øDå£ qT ø£*Œ+∫ ù|<äyê]øÏ sTT‘·s¡ ã\V”≤q esêZ\≈£î ø±e\dæq nedüsê\qT düeT≈£Ls¡Ã&É+ Á|üuTÑÛ ‘·«
u≤<Û´ä ‘·>± ñ+≥T+~.
1. Á|üD≤[ø£qT ìs¡«∫+#·+&ç.
..........................................................................................................................................
2. Á|üD≤[ø£ s¡#·q˝À >∑\ s¡ø±\qT ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.

.........................................................................................................................................
14.4 Á|üD≤[ø£\ s¡ø±\T

dæ<ëΔ+‘· |üs+¡ >± $$<Ûä s¡ø±\ Á|üD≤[ø£\T ñHêïsTT. yê{Ï˝À Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ ø=ìï+{Ïì |ü]o*<ë›+.
1. ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+˝À Á|üD≤[ø£: X¯ó<äΔ ô|≥Tºã&ç<ëØ $<ÛëHêìøÏ Á|üD≤[ø£\T |üP]Ô>± $s¡T<äΔ+.
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\T, eékÕú|≈ü î£ \ ùd«#·Ã,¤ e÷¬sÿ{Ÿ j·T+Á‘ê+>∑+ô|’ ô|≥Tºã&ç<ëØ Ä]úø£ eédüú Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·T+~.
kÕ«s¡ú+, ˝≤uÛ≤ù|ø£å <äèwæº‘√ Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤+|üã&É‘êsTT. XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\T ø=ìï eTTKýÓTÆq
kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#·&+É es¡øπ Á|üuTÑÛ ‘·« bÕÁ‘· ñ+≥T+~. es¡eÔ ÷q ø±\+˝À X¯ó<äΔ ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+
@ <˚X+¯ ˝ÀqT ˝Ò<Tä .
239
2. $TÁX¯eT Ä]úø£ eédü˝ú À Á|üD≤[ø£\T : Á|üuTÑÛ ‘·«, Á|üy{˚ Ÿ s¡+>±\T á $<Ûëq+˝À Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT
dü+j·TTø£+Ô >± ìs¡«Væ≤kÕÔsTT. $TÁX¯eT Ä]úøe£ édü>ú ± Áπ>{Ÿ Á_≥Hé yÓTT<ä{kÏ Õ]>± Á|üD≤[ø± s¡#q· qT #˚|{ü +ºÏ ~.
$TÁX¯eT Ä]úø£eédüú˝À Á|üD≤[ø± s¡#·q≈£î uÛ≤s¡‘Y, Áô|ò+#Y Ä]úø£ eédüú\qT ñ<ëVü≤s¡D\T>± #Ó|üŒe#·TÃ.
á $<Ûëq+˝À øπ +Á<ä Á|üD≤[ø± dü+|òTü + s¡÷bı+~+∫q Á|üD≤[ø£qT Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>∑+ ≈£L&Ü nqTdü]+|üe\dæ
ñ+≥T+~. Á|üD≤[ø£\ ñ<˚›XÊ\ <äèwæº‘√ Áô|’y˚{Ÿ s¡+>∑+ ìj·T+Á‘·D #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. nsTT‘˚ Á|üuÛÑT‘·«+
Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>±ìøÏ düV‰ü j·T düV≤ü ø±sê\qT ≈£L&Ü n+<äCdÒ Tü +Ô ~.
3. kÕeTýê<ä eédüú˝À Á|üD≤[ø£\T: Á|üuÛÑT‘·« |üs¡+>± neT\T #˚j·Tã&ÉT Á|üD≤[ø£qT (kÕeTýê<ä /
≈£eT÷´ìwüß)º Ç+|ü]{Ïyé Á|üD≤[ø£ n+{≤s¡T. á $<Ûyä TÓ qÆ Á|üD≤[ø£qT dü÷∫‘· Á|üD≤[ø£ ˝Òø£ \ø£´å ã<äΔ
Á|üD≤[ø£ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. kÕeTýê<ä eédü˝ú À ÁX¯eT $TqVü‰ nìï ñ‘êŒ<äø£ eqs¡T\T Á|üuTÑÛ ‘·«
ÄBÛq+˝À ñ+{≤sTT. Ä]úø£ |üsy¡ TÓ qÆ nìï ìs¡j í ÷· \qT Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T rdüT≈£î+≥T+~. kÕeTýê<ä eédü≈ú î£
Á|üD≤[ø£\T ‘·|Œü ì dü]. Á|üD≤[ø£ ñ<˚X› Ê\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì øπ +Á<ä Á|üD≤[ø± eédüú eqs¡T\qT
düMTø£]+∫ $$<Ûä s¡+>±\≈£î øπ {≤sTTdüT+Ô ~. e÷¬sÿ{Ÿ\≈£î, <Ûsä ¡ j·T+Á‘ê+>±ìøÏ, Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>±ìøÏ kÕeTýê<ä
$<Ûëq+˝À m≥Te+{Ï bÕÁ‘· ñ+&É<Tä .
4. Á|üC≤kÕ«eT´ ` n~Ûø±]ø£ Á|üD≤[ø£\T : Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üD≤[ø£˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ nìï ñ‘·Œ‹Ô kÕ<ÛHä ê\qT
ìj·T+Á‹+#·<Tä <ëì n~Ûø±sê\T Á|ü»\ eT<ä‘Δ T· ô|’ Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·T+~. Á|ü»\ n_ÛÁbÕj·÷\qT <äèwæ˝º À
ñ+#·Tø=ì ñ<˚›XÊ\T, \øå±´\T ìs¡ísTT+#·ã&É‘êsTT. Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üD≤[ø£˝À ùd«#·Ã¤≈£î neø±X¯+
ñ+≥T+~. n~Ûø±]ø£ Á|üD≤[ø£qT kÕeTýê<ä øπ +ÁBø£è‘· Á|üD≤[ø£>± ù|s=ÿqe#·TÃ. á $<Ûëq+˝À ñ‘·Œ‹Ô
|ü+|æD°\qT Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡ísTTdüTÔ+~. Á|üD≤[ø± s¡#·q, $‘·Ô ùdø£s¡D\T Á|üuÛÑT‘·« |üs¡+>± ñ+&ç Á|üD≤[ø£
neT\T #˚jT· ã&ÉT‘·T+~. Á|ü»\ n+^ø±s¡+‘√ dü+ã+<Û+ä ñ+&É<Tä . 1990 øÏ eTT+<äT ø=ìï <äXÊu≤›\
bÕ≥T n~Ûø±]ø£ Á|üD≤[ø£\T k˛$j·T{Ÿ, s¡cÕ´˝À neT\T #˚jT· ã&˚$.
5. øπ +ÁBø£è‘· ` $πø+ÁBø£è‘· Á|üD≤[ø£\T: Ä]úø£ m+|æø£ |ü<‹›ä ìã{Ïº Á|üD≤[ø£\T øπ +ÁBø£è‘·, $πø+ÁBø£è‘·
Á|üD≤[ø£\T>± $uÛõÑ +|üã&É‘êsTT. e÷J k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´ øπ +ÁBø£è‘· Á|üD≤[ø£\qT neT\T #˚d+æ ~. yêdüyÔ êìøÏ
sTT~ kÕeTýê<ä Á|üD≤[ø£, $TÁX¯eT Ä]úø£ eédü\ú ˝À $πø+ÁBø£è‘· Á|üD≤*ø£\T ñ+{≤sTT. Bì˝À øπ +Á<ä
Á|üD≤[ø± eédüú ø=ìï eTTK´ ìs¡j í ÷· \qT e÷Á‘·yT˚ rdüT≈£î+≥T+~. neT\T #˚jT· T j·T÷ì≥¢≈î£ ùd«#·Ã¤
sTTe«ã&ÉT‘·T+~.
6. ô|’ qT+&ç ` ÁøÏ+~ qT+&ç Á|üD≤[ø£\T: ô|’ qT+&ç s¡÷bı+~+∫q Á|üD≤[ø£˝À Á|üD≤[ø± eédüú ÁbÕ+‘ê\≈£î
˝Ò<ë õ˝≤¢ $uÛ≤>±\≈£î ÁbÕ+rj·T Á|üD≤[ø£*ï n+<äCdÒ æ neT\T #˚jT· eTì Ä<˚•düT+Ô ~. Á|ü»\T >±ì
ÁøÏ+~ kÕúsTT n~Ûø±s¡T\T >±ì Á|üD≤[ø£qT ‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±s¡T. Çe«ã&çq Á|üD≤[ø£qT
yês¡T ‘·|Œü ø£ neT\T #Ój÷· ´*. ÁøÏ+~ qT+&ç dæ<+Δä #˚dqæ Á|üD≤[ø£ yêdüyÔ êìøÏ <ä>sZ∑ ˝¡ À kÕúìø£ nedüsê\≈£î
Á|ü»\ Äø±+ø£\å ≈£î nqT>∑TD+>± ñ+≥T+~. kÕúìø£+>± ñqï Á|ü»\T Á|üD≤[ø± s¡#q· ˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\e⁄‘ês¡T.
ÁbÕ+rj·T Á|üD≤[ø£*ï düeTq«j·T+ #˚dæ C≤rj·T Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
7. Bs¡<È ]ä Ù Á|üD≤[ø£\T ` yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£\T: ì»yÓTÆq düTBs¡ÈyÓTÆq Á|üD≤[ø£\T ‘·|üŒìdü]>± Bs¡È<ä]Ù
Á|üD≤[ø£\T. á Á|üD≤[ø£\≈£î 15 qT+&ç 30 dü+e‘·‡sê\ eTT+<äT #·÷|ü⁄ ñ+≥T+~. Bs¡øÈ ±\+˝À n_Ûeè~Δì
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ á Á|üD≤[ø£\T n+#·Hê\T y˚kÕÔsTT. M{Ïì neT\T #˚jT· &ÜìøÏ 3 qT+&ç, 5 dü+e‘·‡sê\
240
ø±\ |ü]$T‹ >∑\ dü«\Œø±*ø£ Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+#·ã&É‘êsTT. (eTq <˚X+¯ ˝À |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\T).
Á|ü‹ dü«\Œø±*ø£ Á|üD≤[ø£ ø=ìï yê]¸ø£ Á|üHê[ø£\T>± $uÛõÑ +|üã&ÉT‘·T+~. ˇø£ yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£˝À Ä
dü+e‘·‡s¡+ kÕ~Û+#·e*‡q |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ \øå±´\qT $&ÉBdæ neT\T #˚kÕÔsT¡ . Bs¡<È ]ä Ù Á|üD≤[ø£˝À
ø=ìï dü«\Œø±*ø£ Á|üD≤[ø£\T, dü«\Œø±*ø£ Á|üD≤[ø£˝Àø=ìï yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£\T n+‘·sê“¤>±\T.
8. |ü]D≤e÷‘·àø£`|òü+ø£åq˝Ÿ Á|üD≤[ø£\T: yÓTT‘·Ô+ Ä]úø£ eédüú dü«s¡÷bÕìï e÷s¡TÃ≥≈£î »]π> ø£èwæì
|ü]D≤e÷‘·àø£ Á|üD≤[ø£ $e]düT+Ô ~. BìøÏ $s¡T<ä+Δ >± @<˚ì ã\V”≤q|ü&ç #Ó&bç ˛sTTq s¡+>±ìï |ü{wÏ +ü̃
#˚jT· &ÜìøÏ »]π> Á|üjT· ‘êï\qT |ü+ø£qå ˝Ÿ Á|üD≤[ø£ ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. Ä]úø£ eédüú ÁbÕ<∏$ä Tø£ ìsêàD≤ìï
|òü+ø£åq˝Ÿ Á|üD≤[ø£ e÷s¡Ã<äT.πøe\+ ˇø£ $uÛ≤>±ìï dü]~~Δ yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔ+~. uÛ≤s¡‘Y
e+{Ï eT÷&Ée Á|ü|+ü #· <˚XÊ\T #ê˝≤ es¡≈î£ |ü]D≤e÷‘·àø£ Á|üD≤[ø± s¡#q· *ï neT\T #˚dTü HÔ êïsTT.
9. Hêπsà{Ïy`é dæwyºü Té Á|üD≤[ø£\T: kÕe÷õø£, dü+kÕú>‘∑ · n+XÊ\≈£î ‘·≈î£ ÿe ÁbÕ<Ûëq´‘·qT sTT#˚Ã Á|üD≤[ø£qT
Hêπsà{Ïyé Á|üD≤[ø£ n+{≤s¡T. C≤‹, ‘Ó>,∑ eT‘·+, uÛ≤wü, ≈£î≥T+ã+, $yêVü≤+ e+{Ï n+XÊ\≈£î ‘·≈î£ ÿe
ÁbÕeTTK´‘·qT sTTdü÷Ô n+^ø£]+|üã&çq \øå±´\ø£qï yÓTs¡T>¬ q’ |ò*ü ‘ê\ ø=s¡≈î£ nH˚«wækÕÔsT¡ . BìøÏ e´‹πsø£+>±
dæwyºü Té Á|üD≤[ø£ kÕe÷õø£ dü+kÕú>‘∑ · n+XÊ\≈£î ‘·>T∑ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT sTTdüT+Ô ~. á Á|üD≤[ø£ kÕe÷õø£
kÕ+πø‹ø£ n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·T+~. nsTT‘˚ dæwyºü Té Á|üD≤[ø£ n‹ dü«\Œ kÕe÷õø£ yÓ$’ <Ûë´\T ñqï
<˚XÊìøÏ ñ|üjÓ÷>∑ |ü&ÉT‘·T+~. (uÛ≤s¡‘· <˚X¯+ ˝Àì |ü]dæú‘·T\≈£î dü]b˛<äT).
14.5 |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\ eTTK´ ñ<˚X› Ê\T

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üD≤[ø£\T kÕe÷õø£ Ä]úø£ \øå±´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ñ<˚›•+|üã&çHêsTT.
ñ‘·Œ‹Ôì n~Ûø£+ #˚dæ ‘·<ë«sê Jeq Á|üe÷D≤\qT ô|+bı+~+#·&É+ Ä]úø£ ñ<˚›X¯+. kÕe÷õø£ Hê´j·T+
<äèwæº‘√ düeT düe÷» kÕú|üq kÕe÷õø£ ñ<˚›X¯+.
Á|üD≤[ø£\T ø±\ |ü]$T‹ eTTK´ ñ<˚›XÊ\T
I 1951-56 eékÕj·T+, ˙{ÏbÕs¡T<ä\ s¡+>±\T n_Ûeè~Δ
II 1956-61 uÛ≤Ø |ü]ÁX¯eT\ n_Ûeè~Δ
III 1961-66 ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\ ñ‘·Œ‹Ô ˝À dü«j·T+b˛wüø‘£ «· +
IV 1969-74 dæsú ¡ eè~Δ,kÕ«\+ãq, ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q
V 1974-79 ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q, kÕ«\+ãq
VI 1980-85 ñ<√´>∑ ø£\Œq <ë«sê ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q
VII 1985-90 ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T ñ‘·Œ‹Ô, ñ‘êŒ<äø‘£ \· qT ô|+#·T≥
VIII 1992-97 e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~Δ
IX 1997-02 düe÷q‘·«+, kÕe÷õø£ Hê´j·T+‘√ Ä]úø±_Ûeè~Δ
X 2002-07 düe÷q‘·«+, kÕe÷õø£ Hê´j·T+, e÷qe eqs¡T\ düeTs¡‘ú q· T ô|+#·&+É
XI 2007-12 dü$Tà[‘· eè~Δ (Inclusive Growth)
XII 2012-17 dü‘·«s¡, düTdæús¡, eT]+‘· dü$Tà[‘· eè~Δ
241
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ Á|üD≤[ø£\ ñ<˚X› Ê\T dü+øÏ|å +Ôü >± á ÁøÏ+<ä sTTe«ã&çq$.
1. Ä]úø£eè~Δ : dü÷ú\ C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À düTdæús¡yÓTÆq ô|s¡T>∑T<ä\qT kÕ~Û+#·T≥ <ë«sê Á|ü»\ Jeq
Á|üe÷D≤\qT yÓTs¡T>∑T |üs¡#·&É+.
2. kÕ«\+ãq: 1930— 1940 <äXø¯ ±\˝À uÛ≤s¡rj·Tyê<äT\T, ô|≥Tºã&ç<ës¡T\T $$<Ûä s¡+>±\˝À Ä]úøe£ édüú
kÕ«\+ãqqT kÕ~Û+#ê\ì ø√s¡T≈£îHêïs¡T. kÕ«\+ãq nq>± ˇø£ <˚X+¯ ˝Àì Ä]úø£ eédüú sTT‘·s¡ <˚XÊ\ô|’
Ä<Ûës¡|&ü ≈É î£ +&Ü ‘·q nedüsê\qT ‘êH˚ düeT≈£Ls¡TÃø√e&É+. Ç+<äT≈£î ~>∑TeT‹ Á|ü‘êé÷ïj·÷\ ñ‘·Œ‹Ô
|ü<‘›ä T· \T nqTdü]+|üã&çHêsTT. kÕ«\+ãq dü«j·T+ b˛wüø‘£ ≈· î£ <ë]rdüT+Ô ~.
3. ÁbÕ+rj·T düe÷_Ûeè~Δ: uÛ≤s¡rj·T |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\ ñ<˚X› Ê\˝À ÁbÕ+rj·T düe÷_Ûeè~Δ ˇø£{.Ï Bì
Á|üø±s¡+ sêÁcÕº\T, $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\T düe÷q kÕúsTT˝À n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*. sêÁcÕº\ eT<Û´ä , ˇø£ sêÁwü+º ˝Àì
$$<Ûä ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä n_Ûeè~Δ |üs+¡ >± düŒwüyº TÓ qÆ e´‘ê´kÕ\T ñHêïsTT. bÕ]ÁXÊ$Tø£, eékÕj·T s¡+>±\˝À
ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä e´‘ê´kÕ\T ø=qkÕ>∑T‘·THêïsTT.
4. ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q, ñ<√´>∑ ø£\Œq: ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q≈£î Á|üuTÑÛ ‘ê«\T mH√ï ø±s¡´Áø£e÷*ï neT\T #˚dæ
ìC≤sTT‹‘√ es¡Ôe÷q+˝À ø=qkÕ–düTÔHêïsTT. ñ<√´>∑ ø£\ŒqqT ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q˝À n+‘·sê“¤>∑+>±
#Ó|üŒe#·TÃqT.
5. kÕe÷õø£ Hê´j·T+: á ñ<˚X› +¯ Á|üø±s¡+ ã\V”≤q esêZ\≈£î Á|ü‘´˚ ø£ s¡øDå£ qT ø£*Œdü÷Ô n_Ûeè~Δ |ò˝ü ≤\qT
düÁø£eT+>± |ü+|æD° #˚jT· e\dæ ñ+≥T+~. Ä]úø£ ndüe÷q‘·\T, ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´–‘·\qT ‘·–+Z #·&+É
<ë«sê kÕe÷õø£ Hê´j·T+ \_ÛdTü +Ô ~. kÕe÷õø£ Hê´j·÷ìï ø£*Œ+#·&+É ˝À uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T, ù|<ä Á|ü»\
n_Ûeè~ΔøÏ »]π> ô|≥Tºã&ÉT\T eT+∫ |ò*ü ‘ê\qT sTTkÕÔsTT.
6. Ä<ÛTä ìø°øs£ D¡ : Ä<ÛTä ìø£ XÊg, kÕ+πø‹ø£ $C≤„Hê\qT eékÕj·T+‘√ bÕ≥T nìï ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´Áø£e÷\˝À
ñ|üjÓ÷–+#·&É+ Ä<ÛäTìø°ø£s¡D ñ‘êŒ<äø£‘·\qT sTT~ ô|+#·T‘·T+~. Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\‘√ mH√ï
|ü]D≤e÷‘·àø£, eékÕú|üs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ*ï Ä<ÛäTìø°ø£s¡D düTkÕ<Ûä´+ #˚düTÔ+~.
7. dü$Tà[‘·‘√≈£L&çq (Inclusiveness) eè~Δ dæús¡‘·«+: 11e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À dü$Tà[‘· eè~Δ
dæsú ‘¡ «· + ˇø£ ñ<˚X› +¯ >± Á|üyX˚ ô¯ |≥ºã&ç+~. Ç+‘·≈î£ eTT+<äT ìs¡ø¢ ´å£ + #˚jT· ã&çq ã\V”≤q esêZ\≈£î Ä]úø£
Á|üj÷Ó »Hê\qT ø£*Œ+#·&yÉ T˚ dü$Tà[‘· (Inclusiveness) Á|ü<ëÛ q ñ<˚X› +¯ . Ç~ düeTHê´j·T+‘√ ≈£L&çq
eè~ΔøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
14.6 |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\T ` dü+øÏ|å Ôü düMTø£å

Á|üD≤[ø± ø±\+˝À uÛ≤s¡rj·T Ä]úø£ eédüú kÕ~Û+∫q $»j·÷\T, ñ<˚X› Ê\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì,
ÁøÏ+~ $<Û+ä >± düMTøÏ+å |ü e#·TÃqT.
1. yÓT<ä{Ï |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£, 11e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ eT<Û´ä ø±\+˝À dü>≥∑ T yê]¸ø£ eè~Δsπ ≥T 4.5
XÊ‘·+, Ç~ >∑D˙j·TyÓTqÆ $»j·T+, yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT <äXø¯ ±\ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À dü÷\ú C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô 3.5
XÊ‘·+ ô|]–+~. 1900`47 dü+e‘·‡sê\ eT<Û´ä Á_{°wt |ü]bÕ\q ø±\+˝À á ô|s¡T>∑T<ä\ 1 XÊ‘·+
e÷Á‘·y˚T. Ä]úø£ XÊgy˚‘·Ô sêCŸeø£èwüí 3.5 XÊ‘·+ ô|s¡T>∑T<ä\qT ªªVæ≤+<ä÷ eè~Δπs≥Tμμ>± ‘Ó*j·TCÒkÕs¡T.
242
nsTT‘˚ ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À n+fÒ V, VI, VII, VIII, IX, X, XI |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\˝À dü>≥∑ T yê]¸ø£
eè~Δsπ ≥T 4 XÊ‘êìøÏ <ä>sZ∑ ˝¡ À ñ+~. XII e Á|üD≤[ø£˝À ≈£L&Ü m≈£îÿe dü+e‘·‡sê\˝À 4 XÊ‘·+ eè~Δsπ ≥T
kÕ~Û+|üã&ç+~. yÓTT‘·+Ô MT<ä |ü]o*ùdÔ 60 dü+e‘·‡sê\ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À yê]¸ø£ eè~Δsπ ≥T 5 XÊ‘·+
ø£Hêï dü«\Œ+>± ‘·–+Z ~. (eékÕj·T s¡+>∑+ 2.3 XÊ‘·+, bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~Δ sπ ≥T 6.8 XÊ‘·+). uÛ≤s¡‘Y
Ä]úø£ eédü˝ú À #ê˝≤ es¡≈î£ Ä<ÛTä ìø°øs£ D¡ »]–+~. 1951˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô 51 $T*j·THé
≥qTï\T ñ+&É>± 2008`09 ˝À 2.81 $T*j·THé ≥qTï\≈£î ô|]–+~. á ô|s¡T>∑T<ä\ ˇø£ >=|üŒ $»j·T+,
Á|üD≤[ø£\ \øå±´\T ` kÕ~Û+∫q Á|ü>‹∑ .
es¡Tdü dü+K´ Á|üD≤[ø£ \ø£å´+ yêdüÔe+
1 yÓTT<ä{Ï |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ (1951-56) 2.1 3.6
2 s¬ +&Ée |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ (1956-61) 4.5 4.1
3 eT÷&Ée |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ (1961-66) 5.6 2.8
4 Hê\T>∑e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ (1969-74) 5.7 3.3
5 ◊<äe |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ (1974-79) 4.4 4.8
6 Äs¡e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ (1980-85) 5.2 5.7
7 @&Ée |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ (1985-90) 5.0 6.0
8 mì$T<äe |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ (1992-97) 5.6 6.8
9 ‘=$Tà<äe |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ (1997-2002) 6.5 5.4
10 |ü<eä |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ (2002-07) 8.0 7.5
11 |ü<øä =+&Ée |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ (2007-12) 9.0 8.3
Ä<Ûës¡+: Planning Commission, Ninth five year plan (1997-2002), Vol. 1 and Tenth Five plan
(2002-07), CSO, Press release 31st may 2012.
dü÷#·q: C≤rj·T Ä<ëj·T+ Ä<Ûës¡+>± yÓTT<ä{Ï 3 Á|üD≤[ø£\˝À eè~Δsπ ≥T \ø£´å + ìs¡sí TT|üã&ç+~. 4e
Á|üD≤[ø£˝À ìø£s¡ C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô Ä<Ûës¡+ ø±>± $T–*q nìï Á|üD≤[ø£\˝À dü÷\ú C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô
Ä<Ûës¡+>± rdüTø√ã&ç+~.
2. eékÕj·T<ës¡TìøÏ Ä<ÛTä ìø£ eékÕj·T ñ‘êŒ<äø±\ n+<äTu≤≥T @ <˚X+¯ ˝ÀHÓH’ ê eékÕj·T $|üy¢ êìøÏ
yÓHïÓ eTTø£. HêDýÓTqÆ $‘·HÔ ê\T, ms¡Te⁄\T, |ü+≥\ s¡øDå£ ≈£î s¡kÕj·THê\T, j·T+Á‘ê\T, ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T
yÓTT<ä˝q’… $ Ä<ÛTä ìø£ ñ‘êŒ<äø±\T, Á|üD≤[ø± ø±\+˝À á ñ‘êŒ<äø±\ $ìjÓ÷>∑ Á|ü>‹∑ m+‘·>±H√ ô|]–+~.
3. 115 Á|ü|+ü #· <˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘Y e÷Á‘·yT˚ kÕ«\+ãq≈£î düMT|ü+˝À ñ+~. kÕ«\+ãq ~X¯>± uÛ≤s¡‘Y
s¬ +&ÉT $»j·÷\qT kÕ~Û+∫+~. Ç+<äT˝À yÓTT<ä{~Ï ÄVü‰s¡ |üs+¡ >± dü«j·T+ b˛wüø‘£ «· + kÕ~Û+#·&+É .
ÇqTeTT, ñ≈£îÿ, j·T+Á‘· |ü]ø£sê\T, uÛ≤Ø Ç+»˙]+>¥ |ü]ÁX¯eT\ $düsÔ D¡ ‘√ uÛ≤s¡‘Y eT÷\<Ûqä edüTeÔ ⁄\˝À
kÕ«\+ãD ~X¯>± n&ÉT>∑T\T y˚jT· &É+ s¬ +&Ée~.
243
4. ÁbÕ+rj·T düe÷_Ûeè~Δì kÕ~Û+#·&+É ˝À Á|üD≤*ø£\T $|ò\ü eTsTTHêsTT. eékÕj·T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûeè~Δ˝À
ns¡&»É qT sêÁcÕº\T e÷Á‘·yT˚ n_Ûeè~Δ kÕ~Û+#·>± $T–*q sêÁcÕº\T yÓqø£ã&çHêsTT. 1980 <äXø¯ +£ ‘√
b˛*Ã‘˚ 1990 Ä]úø£ dü+ÿs¡D\ ‘·sT¡ yê‘· sêÁcÕº\ dü÷\ú C≤rj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô eT<Û´ä e´‘ê´kÕ\T ô|]>±sTT,
n_Ûeè~Δ #Ó+~q eTVü‰sêÁwüº, >∑T»sê‘Y ‘·$Tfi¯Hê&ÉT e+{Ï sêÁcÕº\T dü>±ìøÏ ô|’ã&çq $<˚o Á|ü‘·´ø£å
ô|≥Tºã&ÉT\qT, kÕ+πø‹ø£ ø=˝≤ãπswüqq¢ T Äø£]¸dTü HÔ êïsTT.
5. kÕe÷õø£ Hê´j·T+, ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\ |üs+¡ >± uÛ≤s¡‘˝Y À Á|üD≤[ø£\T Á|ü<ëÛ q+>± $|ò\ü yÓTHÆ êsTT.
6. ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´–‘·\T >∑D˙j·T+>± ‘·–HZ ê ù|<ä Á|ü»\ dü+K´ sTT+ø± 27 ø√≥T¢ (ù|<ä]ø£|⁄ü ìwüŒ‹Ô
22 XÊ‘·+). n<˚$<Û+ä >± ìs¡T<√´>∑T\T 1`2 ø√≥T¢ (ìs¡T<√´–‘· XÊ‘·+ 2.2`6 eT<Û´ä ).
7. ø=ìï dü÷\ú Ä]úø£ #·˝≤+ø±\˝À |üìrs¡T ‘·è|æøÔ s£ +¡ >± ñHêï— dü+düÿs¡D\ ‘·sT¡ yê‘· ù|<ä]ø£+˝À ‘·sT¡ >∑T<ä\
sπ ≥T eT+<ä–+∫+~, ñ<√´–‘· ô|s¡T>∑T<ä\˝À HêD´‘· ˝À|æ+∫+~, Á>±MTD ` |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä
e´‘ê´kÕ\T ô|]>±sTT, kÕe÷õø£ esêZ\ eT<Û´ä Ä<ëj·T e´‘ê´kÕ\T ô|]>±sTT, ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä e´‘ê´kÕ\T
≈£L&Ü ô|]>±sTT.
nìï kÕe÷õø£ esêZ\qT, ìs¡ø¢ ´å£ + #˚jT· ã&çq ã\V”≤q esêZ\qT, eTVæ≤fi¯\qT, yÓTHÆ ê]º esêZ\qT eè~Δ
Á|üÁøÏjT· ˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>± #˚jT· &É+. eékÕj·T<ës¡T\ Ä]úø£ k˛ÔeT‘·qT ô|+∫ (eékÕj·T Ä<ëj·÷\T)
eékÕj·T s¡+>±ìï ñ‘Ô̊» |üs#¡ &· +É — e÷qe eqs¡T\qT n_Ûeè~Δ |üs#¡ &· +É uÛ≤s¡rj·T Ä]úø£ eédü≈ú î£
es¡eÔ ÷q+˝À Á|ü<ëÛ q düyêfi¯ófl.
14.7 ˙‹ ÄjÓ÷>¥ (National Institution for Transforming India)

Á|üD≤[ø± dü+|òTü + kÕúq+˝À ˙‹ ÄjÓ÷>¥qT 2015 »qe] 1e ‘˚Bq uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ @sêŒ≥T
#˚d+æ ~. kÕe÷õø£, Ä]úø£ n+XÊ\ô|’ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ dü\Vü‰\qT sTT#˚Ã dü\Vü‰eT+&É* ˝Òø£ y˚T<Û√
øπ +Á<ä+>± sTT~ |üì#˚dTü +Ô ~. sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«\T, dü+ã+~Û‘· dü+dü\ú T, ì|ü⁄DT\T, Á|ü»\‘√ $düèÔ ‘· dü+Á|ü~+|ü⁄\
<ë«sê Bìì @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. eè~Δ Á|üÁøÏjT· ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ eP´Vü‰‘·àø£ ñ‘êŒ<äø±\T, dü÷#·q\T
sTTe«&ÜìøÏ á dü+düú kÕú|+æ #·ã&ç+~.
˙‹ ÄjÓ÷>¥ dü«uÛ≤e+: Á|üD≤[ø± dü+|òTü + ñqï ø±\+˝À øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ qT+&ç $<Ûëq ìs¡j í ÷· \T
sêÁcÕº\≈£î n+<äCj Ò T· ã&˚$. øπ +Á<ä+, sêÁcÕº\ eT<Û´ä ìC≤sTT‹‘√≈£L&çq ì+‘·s¡ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø√dü+ ˙‹
Á|üjT· ‹ïdüT+Ô ~. sêÁcÕº\ nedüsê\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·qT sTT∫Ã sêÁcÕº\qT Á|üD≤[ø± Á|üÁøÏjT· ˝À ø£\T|ü⁄ø√e&É+
Bì ñ<˚X› Ê\˝À ˇø£{.Ï á dü+düú düV≤ü ø±s¡ ô|&ò sÉ ˝¡ Ÿ $<ÛëHêìøÏ s¡÷|ü ø£\Œq#˚d,æ ô|+bı+~+∫ ã\|üsT¡ düT+Ô ~.
sêÁcÕº\T ã\+>± ñqï|ü&˚ <˚X+¯ ≈£L&Ü ã\+>± ñ+≥T+~ nqï~ á dü+düú qeTàø£+. Á>±eT kÕúsTT
Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+∫ ñqï‘·kÕúsTT Á|üuTÑÛ ‘·« $uÛ≤>±\‘√ dü+|òTü {Ï‘· |üsT¡ düT+Ô ~. Ä]úø£ ø±s¡´Áø£e÷\
<ë«sê nìï esêZ\ Á|ü»\T düeTT∫‘· Á|üj÷Ó »Hê\qT bı+<ä&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïdüT+Ô ~. ˇ|üŒ+<ë\ <ë«sê
$C≤„q+, qeø£\Œq\‘√≈£L&çq eT<ä‘› T· qT eékÕú|≈ü î£ \≈£î ø£*ŒdüT+Ô ~. øπ +ÁBø£è‘· Á|üD≤[ø£ bÕÁ‘·qT ‘·–+Z ∫
|ü⁄qsY ìs¡«∫düTÔ+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£, ùdyê s¡+>±\˝À #·Ts¡T≈£î>± ñ+&˚ Á|üuÛÑT‘·« bÕÁ‘·qT ≈£î~düTÔ+~.
244
˙‹ ÄjÓ÷>¥`Á|ü<ëÛ q ñ<˚X› Ê\T
1. Á|üuTÑÛ ‘·« bÕÁ‘·qT Á|ü<eä∏ T n+‹eT <ë‘· (Provider) qT+&ç düV‰ü j·Tø£ bÕÁ‘·>± (Enaber) e÷s¡Ã&É+.
2. C≤rj·T Á|üj÷Ó »Hê\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì, sêÁcÕº\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ C≤rj·T n_Ûeè~Δ ÁbÕ<Ûëq´‘·\T,
s¡+>±\T, eP´Vü‰\≈£î dü+ã+~Û+∫q ñeTà&ç uÛ$Ñ wü´‘Y ø±s¡´Áø£e÷ìï s¡÷bı+~+#·&+É .
3. Á>±eT kÕúsTT Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+∫ Áø£eT+>± ñqï‘·kÕúsTT Á|üuÛÑT‘·« XÊK\‘√ dü+|òüT{Ï‘· |ü]#˚
j·T+Á‘ê+>±ìï @sêŒ≥T #˚jT· &É+.
4. Ä]úø£ eP´Vü‰\T, $<ÛëHê\˝À C≤rj·T uÛÁÑ <ä‘≈· î£ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\qT »‘· #˚ùd≥≥T¢ #·÷&É&+É .
5. Ä]úø£ $ø±dü+ <ë«sê düeTT∫‘· Á|üj÷Ó »Hê\qT bı+<ä˝ìÒ kÕe÷õø£ esêZ\ |ü≥¢ Á|ü‘´˚ ø£ ÁX¯<Δä
#·÷|ü&É+.
6. C≤rj·T n+‘·sê®rj·T y˚T<Û√ øπ +Á<ë\T, $<ë´ dü+dü\ú T $<Ûëq |ü]XÀ<ÛHä ê dü+dü\ú ‘√ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï
Áb˛‘·‡Væ≤+∫ ‘·>T∑ dü\Vü‰\qT n+~+#·&+É .
7. $$<Ûä ø±s¡´Áø£e÷\T $<ÛëHê\ neT\TqT |üs´¡ y˚ø+åÏ ∫, yê{Ï Á|üu≤Û yê\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· T≥.
˙‹ ÄjÓ÷>¥ ` dü+kÕú>‘∑ · ìsêàD+
˙‹ ÄjÓ÷>¥ ìsêàD+ ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ñ+≥T+~.
1. n<Ûä´≈£åî&ÉT : Á|ü<ÛëqeT+Á‹
2. ñbÕ<Ûë´≈£åî&ÉT : Á|ü<ÛëqeT+Á‹ #˚‘· ìj·T$T+|üã&ÉTqT.
3. ÁbÕ+rj·T eT+&Éfi¯ófl: Á|ü<ÛëqeT+Á‹, sêÁcÕº\ eTTKéT+Á‘·T\T, πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ ˝…|æºHÓ+{Ÿ
>∑es¡ïs¡T¢
4. Á|ü‘˚´ø£ ÄVü‰«ì‘·T\T>± Á|ü<ÛëqeT+Á‹#˚ Hê$TH˚{Ÿ #˚j·Tã&çq nqTuÛÑeE„\T, ì|ü⁄DT\T, Ms¡T Äj·÷
s¡+>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q $C≤„Hêìï ø£*– ñ+{≤s¡T.
5. |üP]Ô kÕúsTT dü+kÕú>∑‘· ìsêàD+˝À Á|ü<ÛëqeT+Á‹ (n<Ûä´≈£åî\T) ‘√ bÕ≥T á ÁøÏ+~ yês¡T+{≤s¡T.
i) Á|ü<Ûëì#˚ ìj·T$T+|üã&çq ñbÕ<Ûä´≈£åî&ÉT
ii) |üP]Ôø±\|ü⁄ düuÛÑT´\T
ii) ñqï‘· kÕúsTT $X¯«$<ë´\j·÷\T, |ü]XÀ<ÛHä ê dü+dü\ú T, dü+ã+~Û‘· dü+dü\ú qT+&ç >∑]wü̃+>±
Ç<ä›s¡T bÕsYº`f…ÆyéT düuÛÑT´\T (Ex-Officio capacity)
iv) Á|ü<Ûëì#˚ ìj·T$T+|üã&çq >∑]wü̃+>± q\T>∑Ts¡T πø+Á<äeT+Á‹eT+&É* düuÛÑT´\T. Ms¡T Ex-Offi-
cio ôVA<ë ø£*– ñ+{≤s¡T.
v) uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« ôdÁø£≥Ø ôVA<ë˝À, ìØí‘· ø±\ |ü]$T‹øÏ Á|ü<Ûëì#˚ ìj·T$T+|üã&çq Á|ü<Ûëq
ø±s¡´ìs¡«Vü≤D n~Ûø±]. (Chief Executive officer).
vi) nedüs¡yÓTÆq y˚Ts¡≈£î ôdÁø£{°]j·T{Ÿ 245
˙‹ ÄjÓ÷>¥ $<ÛTä \T:
1) düVü≤ø±s¡ bÕÁ‹|ü~ø£‘√ b˛{°‘·‘·«+ ø£*–q ô|ò&És¡˝Ÿ eédüú>± uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï e÷s¡Ã&ÜìøÏ
düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
2) Ä]úø£ $ø±dü+ <ë«sê dü]j·T>∑T Á|üj÷Ó »Hê\qT bı+<ä˝ìÒ kÕe÷õø£ esêZ\ô|’ Á|ü‘´˚ ø£ ÁX¯<Δä #·÷|ü&+É .
3) eP´Vü‰‘·àø£, Bs¡øÈ ±*ø£ $<ÛëHê\qT, ø±s¡´Áø£e÷\qT, Á|üjT· ‘êï\qT s¡÷bı+~+∫ yê{Ï |ü⁄s√>∑‹ì
düeTs¡ú‘·\qT |üs¡ý˚øÏå+#·&É+. |üs¡ý˚ø£åD, düe÷#ês¡ ùdø£s¡D\ <ë«sê H˚s¡TÃ≈£îqï bÕsƒê\qT
ø±s¡´Áø£e÷\≈£î yÓTs¡T>∑Tô|{Ïº nedüsy¡ TÓ qÆ dües¡D\qT #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#·&+É .
4) Á|ü<ÛëqyÓTÆq Stake Holders ‘√ C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T y˚T<Û√ øπ +Á<ë\T, $<ë´, $<Ûëq, |ü]XÀ<Ûqä
dü+dü\ú ≈£î uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï Áb˛‘·‡Væ≤+∫ dü\Vü‰\qT sTTe«&É+.
5) n_Ûeè~Δ ø±s¡´Áø£e÷\T lÁs¡a>∑‹ì neT\T #˚jT· &ÜìøÏ $$<Ûä s¡+>±\T, Á|üuTÑÛ ‘·« XÊK\ eT<Û´ä >∑\
düeTdü´*ï |ü]wüÿ]+#·Tø√&ÜìøÏ ˇø£ y˚~ø£qT ø£*Œ+#·&+É .
6) ø±s¡´Áø£e÷\T, Á|üj·T‘êï\T neT\T≈£î kÕ+πø‹ø£ Á|ü>∑‹ì yÓTs¡T>∑T |üs¡∫ ìs¡«Vü≤D≤ düeTs¡ú‘·qT
ô|+#·&+É ô|’ <äèwæìº øπ +ÁBø£]+#·&+É .
<˚XÊìøÏ düÁø£eT>∑T n_Ûeè~Δ $<ÛëHêìï ô|’ $<Û+ä >± n+~+#·&ÜìøÏ ˙‹ ÄjÓ÷>¥ Á|üjT· ‹ïdüT+Ô ~.
$$<Ûä eT+Á‹‘·« XÊK\ eT<Û´ä dü]j·T>∑T düeTq«j·÷ìï ô|+bı+~+∫ $<ÛëHê\ neT\T˝À eT+<äø=&ç
‘·Hêìï, n\dü≥qT ‘=\–+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔ+~. $$<Ûä ø±s¡´Áø£e÷*ï, Á|üj·T‘êï\©ï |üs¡ý˚øÏå+∫
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+ ˙‹ ÄjÓ÷>¥ Á|ü<ëÛ q $<ÛTä \˝À ˇø£{.Ï ˙‹ ÄjÓ÷>¥ @sêŒ≥T‘√ sTT~ ˇø£ q÷‘·q
b˛ø£&>É ± ì\TdüT+Ô ~.
3. |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\ Á|ü<ëÛ q ñ<˚X› Ê\T @$T?
..........................................................................................................................................
4. Á|üD≤[ø£\ Á|üj÷Ó »Hê\qT ‘Ó*j·TCÒjT· +&ç.

...........................................................................................................................................
5. ˙‹ ÄjÓ÷>¥ ñ<˚X› Ê\T eT÷&ç+{Ïì ù|s=ÿq+&ç.

...........................................................................................................................................
14.8 kÕsê+X¯+
Á|üD≤[ø£ nq>± ˇø£ |ü⁄düøÔ +£ , qeT÷Hê ˝Òø£ ã÷¢Á|æ+{Ÿ. eTT+<äT>± ìs¡sí TT+∫q ñ<˚X› Ê\qT
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ eqs¡T*ï n+#·Hê y˚jT· ´≥+˝À, ùdø£]+#·&+É ˝À, øπ {≤sTT+#·&+É ˝À ùV≤‘·Tã<äΔ $#ês¡DqT
Á|üj·T‘êïìï Á|üD≤[ø± s¡#·q n+{≤s¡T. Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\qT, dæú‹>∑‘·T*ï yÓTs¡T>∑T |üs¡#·&ÜìøÏ
Á|üD≤[ø£\T nedüs+¡ . es¡eÔ ÷q+˝À |üsêés¡D düeTdü´\T C≤rj·T ` n+‘·sê®rj·T kÕúsTT˝À Á|üD≤[ø£\T
246
˝Ò≈î£ +&Ü |ü]wüÿ]+|üã&Ée⁄. $$<Ûä s¡ø±\ Á|üD≤[ø£\ qT+&ç ˇø£ <˚X+¯ ‘·qsê»ø°jT· ìsêàD≤ìøÏ ‘·–q
Á|üD≤[ø£qT mqTï≈£î+≥T+~.
1917 $|ü¢e+ ‘·s¡Tyê‘· |üPs¡« s¡cÕ´˝Àì Ä]úø±_Ûeè~ΔøÏ ñ‘Ô̊õ‘·yÓTÆ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ 1950˝À
Á|üD≤[ø± dü+|ò÷ü ìï @sêŒ≥T #˚dæ 1951 qT+&ç Á|üD≤[ø± s¡#q· qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. C≤rj·T eqs¡T\qT
düÁø£eT+>± $ìjÓ÷–+#·&+É , ñ<√´–‘ê ø£\Œq, n~Ûø£ kÕúsTT˝À eè~Δsπ ≥T¢, ÁbÕ+rj·T düe÷_Ûeè~Δ, |üsêés¡D
|ü]s¡øDå£ , Ä<ëj·T`dü|<ü \ä |ü+|æD˝° À düe÷q‘·«+ e+{Ï $$<Ûä ñ<˚X› Ê\T Á|üD≤[ø£\≈£î ñ+{≤sTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
sTT|üŒ{Ï es¡≈î£ 12 |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\qT |üP]Ô#d˚ Tü ø=qï~. 2015˝À Á|üD≤[ø± dü+|òTü + kÕúq+˝À ˙‹
ÄjÓ÷>¥ Á|üyX˚ ô¯ |{ºã&ç+~. á dü+düú n_Ûeè~Δ Á|üÁøÏjT· ˝À sêÁcÕº\qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>± #˚jT· &ÜìøÏ ˇø£
y˚T<Û√ øπ +Á<ä+>± |üì#˚dTü +Ô ~. e÷¬sÿ{Ÿ j·T+Á‘ê+>∑+ $düà]+∫q n+XÊ\qT Á|üuTÑÛ ‘·«+ düeT≈£Ls¡TdüT+Ô ~.
U≤∞\T (Gaps) |üP]düT+Ô ~. kÕe÷õø£ uÛÁÑ <ä‘q· T ø£*Œ+∫ ù|<ä Á|ü»\≈£î ø£˙dü nedüsê\qT düeT≈£Ls¡Ã&É+
Á|üuÛÑT‘·« uÛ≤<ä´‘·>± düs¡∞ø£è‘· eédüú˝À ñ+≥T+~.

1. ôV≤#Y.&ç.&çøÏHédüHé Á|üø±s¡+ Á|üD≤[ø£ s¡#·q nq>± Ä]úø£ eédüú yÓTT‘êÔìï düeTÁ>∑+>± |ü]o*+∫
ñ‘·Œ‹Ô dü«uÛ≤yêìï, |ü]e÷D≤ìï, øπ {≤sTT+|ü⁄\qT ˇø£ ìs¡j í ÷· ‘·àø£ dü+düú $»„‘‘· √ ìs¡sí TT+#·&+É .
2. ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+˝À Á|üD≤[ø£, $TÁX¯eT Ä]úø£ eédü˝ú À Á|üD≤[ø£, kÕeTýê<ä eédü˝ú À Á|üD≤[ø£,
Á|üC≤kÕ«eT´ n~Ûø±s¡ø£ Á|üD≤[ø£\T, øπ +ÁBø£è‘· ` $πø+ÁBø£è‘· Á|üD≤[ø£\T, ô|’ qT+&ç ` ÁøÏ+~
qT+&ç Á|üD≤[ø£\T, Bs¡<È ]ä Ù ` yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£\T.
3. Ä]úø£eè~Δ, kÕ«\+ãq, ÁbÕ+rj·T düe÷_Ûeè~Δ, ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q, ñ<√´>∑ ø£\Œq, kÕe÷õø£
Hê´j·T+, Ä<ÛäTìø°ø£s¡D, dü$Tà[‘· eT]j·TT düTdæús¡eè~Δ Á|üD≤[ø£\ Á|ü<Ûëq ñ<˚›XÊ\T.
4. Á|üD≤[ø£\ Á|üj÷Ó »Hê\T— 1. Á|ü»\ kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ nedüsê\qT nqT]+∫ düV≤ü » eqs¡T\T
düÁø£eT+>± ñ|üj÷Ó –+|üã&É‘êsTT. 2. eqs¡T\T düeTs¡eú +‘·+>± øπ {≤sTT+#·&+É <ë«sê dü+‘·T*‘·
ÁbÕ+rj·÷_Ûeè~Δ. 3. kÕe÷õø£ düe÷q‘·«+, kÕe÷õø£ uÛÑÁ<ä‘·, kÕe÷õø£ Hê´j·÷\T ø=s¡≈£î
Á|ü»\+<ä]ø° düe÷q neø±XÊ\T ø£*Œ+#·&+É .
5. ˙‹ ÄjÓ÷>¥ ñ<˚›XÊ\T: 1) Á|üuÛÑT‘·« bÕÁ‘·qT Á|ü<∏äeT n+‹eT <ë‘· (Provider) qT+&ç düV‰ü j·Tø£
bÕÁ‘·>± (Enabler) e÷s¡Ã&É+, 2) C≤rj·T Á|üjÓ÷»Hê\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì, sêÁcÕº\
uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ C≤rj·T n_Ûeè~Δ ÁbÕ<Ûëq´‘·\T, s¡+>±\T eP´Vü‰\≈£î dü+ã+~Û+∫q uÛÑ$wü´‘Y
ø±s¡´Áø£e÷ìï s¡÷bı+~+#·&+É . 3) Á>±eT kÕúsTT Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+∫ Áø£eT+>± ñqï‘·kÕúsTT
Á|üuÛÑT‘·« XÊK\‘√ dü+|òüT{Ï‘· |ü]#˚ j·T+Á‘ê+>±ìï @sêŒ≥T #˚j·T&É+.
247
14.10 qeT÷Hê e÷~] Á|üXï¯ |üÁ‘ê\T
I. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î ˇø=ÿø£ÿ{Ï 10 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<Ûëq+ Çe«+&ç.
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üD≤[ø£\ Á|ü<Ûëq ñ<Δ̊XÊ\T @$T?
2. uÛ≤s¡‘Y˝À |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\ |üìrs¡TqT düMTøÏå+#·+&ç.
3. ˙‹ ÄjÓ÷>¥qT $e]+#·+&ç.
II. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î ˇø=ÿø£ÿ{Ï 30 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<Ûëq+ Çe«+&ç.
1. $$<Ûä Á|üD≤[ø± s¡ø±\qT dü+øÏå|üÔ+>± ‘˚\T|ü+&ç.
2. ˙‹ ÄjÓ÷>¥ ñ<˚›XÊ\qT, $<ÛäT\qT ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
3. Á|üD≤[ø± ÁbÕ<Ûëq´‘·\qT ù|s=ÿq+&ç.
A. ãVüQfi¯ m+|æø£ Á|üXï¯ \T:
1. Bs¡<È ]ä Ù Á|üD≤[ø£ ø±\|ü]$T‹
m) Bs¡øÈ ±\+ _) dü«\Œø±\+ dæ) n‹dü«\Œø±\+ &ç) @~ø±<äT
2. dü$Tà[‘·eè~Δ ñ<˚›X¯+ á Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|≥ºã&ç+~.
m) 9e _) 10e dæ) 5e &ç) 11e
3. ˙‹ ÄjÓ÷>¥ kÕú|+æ #·ã&çq dü+e‘·‡s¡+
m) 2015 _) 2016 dæ) 2014 &ç) @~ø±<äT
4. ˙‹ ÄjÓ÷>¥ n<Ûä´≈£åî&ÉT `
m) uÛ≤s¡‘· sêÁwüº|ü‹ _) uÛ≤s¡‘· Á|ü<Ûëì dæ) uÛ≤s¡‘· ôVAyéT $TìwüºsY &ç) @B ø±<äT
düe÷<ÛëHê\T: 1) m 2) &ç 3) m 4) _
B. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´˝À Ä]úø£ Á|üD≤[ø£ Á|üyX˚ ô¯ |{ºã&çq dü+e‘·‡s¡+ .
2. Á|üD≤[ø£ nq>±
3. $TÁX¯eT Ä]úø£ eédüú˝À s¡+>±\T ñ+{≤sTT.
4. n~Ûø±]ø£ Á|üD≤[ø£qT Á|üD≤[ø£>± #Ó|Œü e#·TÃqT.
düe÷<ÛëHê\T: 1) 1928 2) ã÷¢ Á|æ+{Ÿ 3) Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ {˚ Ÿ 4) kÕeTýê<ä / øπ +ÁBø£è‘·
248
C. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
1) $TÁX¯eT Ä]úø£ eédü≈ú î£ ñ<ëVü≤s¡D ( ) m) e÷¬sÿ{Ÿ bÕÁ‘· ñ+&É<Tä
2) kÕeTýê<ä $<Ûëq+ ( ) _) Ä]úø£ eédü˝ú Àì ˇø£ uÛ≤>∑+ n_Ûeè~Δ
3) |ò+ü ø£qå ˝Ÿ Á|üD≤[ø£ ñ<˚X› +¯ ( ) dæ) ã\yÓTqÆ sêÁcÕº\‘√ <˚X+¯ ã\|ü&TÉ ‘·T+~
4) ˙‹ ÄjÓ÷>¥ ( ) &ç) uÛ≤s¡‘· <˚X+¯
düe÷<ÛëHê\T: 1) &ç 2) m 3) _ 4) dæ
14.11 |ü<øä √X¯+

1. kÕ«\+ãq : ~>∑TeT‘·T\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&É≈£î+&Ü edüTÔ ùde\qT <˚X¯+˝ÀH˚ ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&É+.
2. |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ : 5 dü+e‘·‡sê\ ø±\eé~Û˝À Á|üD≤[ø£ \øå±´\qT, ô|≥Tºã&ÉT\qT, eqs¡T\
øπ {≤sTT+|ü⁄\qT s¡÷bı+~+#·T≥.
3. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ : dü«\Œø±*ø£ \øå±´\T Ä<Ûës¡+>± ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ ø±˝≤ìøÏ Á|üD≤[ø± s¡#q· .
4. Ä]úø£ eè~Δ : dü÷\ú C≤rj·T ñ‘·Œ‹ÔøÏ dü+ã+~Û+∫q |ü]e÷D≤‘·àø£ ø=\e÷q+.
5. NGTG Ayog: Á|üD≤[ø± dü+|òTü + kÕúq+˝À 2015 qe] 1e ‘˚Bq kÕú|+
æ #·ã&çq dü+dü.ú kÕe÷õø£,
Ä]úø£ düeTdü´\ô|’ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ dü\Vü‰\qT sTT#˚Ã dü\Vü‰ eT+&É*>± á dü+düú |üì#˚dTü +Ô ~.
14.12 dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\T

1. Mishra & VK Puri: Indian Economy, Himalaya Publishing House.
2. Datt & Suudaram: Indian economy, S. Chand Publications, 2018 Edition.
3. P.K Dhar: Indian Economy its Growing Dimensions, Kalyani publications.
249
uÛ≤>∑+`15 : ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T eT]j·TT e\dü\T
$wüjT· Áø£eT+
15.0 \øå±´\T
15.1 |ü]#·j·T+
15.2 ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T : uÛ≤eq eT]j·TT dæ<ëΔ+‘·+
15.3 ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T eT]j·TT <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô
15.4 eékÕj·÷_Ûeè~Δ eT]j·TT ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T
15.5 bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~Δ eT]j·TT ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T
15.6 nekÕú|qü kÂø£sê´\T n_Ûeè~Δ eT]j·TT ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T
15.6.1 kÕe÷õø£ nekÕú|qü
15.6.2 uÛÖ‹ø£ nekÕú|üq kÂø£sê´\T
15.7 ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T
15.8 ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\ jÓTTø£ÿ |ü]D≤e÷\T
15.9 ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\ ‘=\–+|ü⁄ #·s´¡ \T ` Á|ü<ëÛ q |ü]$T‘·T\T
15.10 dü+‘·T*‘· ÁbÕ+rj·÷_Ûeè~Δ ø=s¡≈î£ dü÷#·q\T
15.11 Á>±MTD, |ü≥Dº ndüe÷q‘·\T ` e\dü\T
15.12 kÕsê+X¯+
15.15 |ü<øä √X¯+
15.16 #·<eä <ä–q |ü⁄düøÔ ±\T
15.0 \øå±´\T
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ø=ìï sêÁcÕº\T kÕù|ø£+å >± Ä]úø+£ >± n_Ûeè~Δ #Ó+<ä>±, Ç‘·s¡ sêÁcÕº\T yÓqTø£ã&ç
ñHêïsTT. sêÁcÕº\˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T ˝Ò<ë õ˝≤¢\T u≤>± n_Ûeè~Δ #Ó+~, eT]ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T yÓqTø£ã&ç
ñHêïsTT. Ç+ø±, Á>±MTD`|ü≥Dº ndüe÷q‘·\T $dü]Ô düTHÔ êïsTT eT]j·TT ñ<√´>±H˚«wüD ø√dü+ Á|ü»\T
Á>±e÷\ qT+&ç |ü≥Dº øπ +Á<ë\≈£î ‘·s*¡ edüTHÔ êïs¡T. á $<Û+ä >± kÕù|ø£+å >± n_Ûeè~Δ #Ó+~q sêÁcÕº\T
eT]j·TT sêÁcÕº\˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T düV≤ü Jeq+ #˚dTü qÔ ï |ü]dæ‹ú ì ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T>± dü÷∫kÕÔsT¡ .
á uÛ≤>±ìï #·~$q ‘·sT¡ yê‘·, MTs¡T:
250
● ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T nH˚ uÛ≤eqqT ìs¡«∫kÕÔsT¡ .
● ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\≈£î dü+ã+~Û+∫q ÁbÕ<∏$ä Tø£ ôd<’ ëΔ+‹ø£ #·Á{≤ìï >∑÷]Ã #·]ÃkÕÔsT¡ .
● dü$Twæº dü÷\ú Ä]úø±+X¯+˝…q’ ≥Te+{Ï eè~Δsπ ≥T, ‘·\dü] dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô, dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À
s¡+>±\ düV≤ü ø±s¡+, yÓTTˆˆq yê{Ï |üs+¡ >± ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
● Á>±MTD ` |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT |ü]o*kÕÔsT¡ .
● ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T, |ü]D≤e÷\qT >∑T]Ô+∫, |ü]cÕÿs¡ #·s´¡ \qT dü÷∫kÕÔsT¡ .
n<˚$<Û+ä >± e\dü nH˚ uÛ≤eqqT ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
15.1 |ü]#·j·T+
$<˚o |üsb¡ Õ\q˝À #ê˝≤ ø±\+ ñqï <˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ≈£L&Ü ñ+~. |üs´¡ ekÕq+>±, <˚X+¯
jÓTTø£ÿ n_Ûeè~Δ e\dü sêC≤´\ jÓTTø£ÿ Ä]úø£ Á|üj÷Ó »Hê\qT Ä<Ûës¡+>± #˚dTü ≈£îì e÷s¡ìZ sπ X› +¯ #˚jT· ã&ç+~.
yês¡T ‘·eT ø±\˙˝Àì @ ÁbÕ+‘ê\T ‘·eT Ä]úø£ Á|üj÷Ó »Hê\qT m≈£îÿe ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘êjÓ÷, yê{Ï
n_Ûeè~Δô|’ e÷Á‘·y˚T <äèwæº ô|{≤ºs¡T. u≤+uÒ, ø£\ø£‘êÔ eT]j·TT eTÁ<ëdt e+{Ï z&Éπse⁄ |ü≥ºD≤\ n_Ûeè~Δì
#ê]Á‘·ø£ X¯≈î£ \Ô T e÷s¡ìZ sπ X› +¯ #˚XÊsTT. eTVü‰sêÁwü,º |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ eT]j·TT ‘·$Tfi¯Hê&ÉT sêÁcÕº\ n_Ûeè~ΔøÏ
Ç$ πø+Á<äø£+>± |üì#˚XÊsTT. eTs√yÓ’|ü⁄, eqs¡T\T n~Ûø£+>± ñqï ;Vü‰sY, ˇ]kÕ‡ eT]j·TT eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ
˝≤+{Ï ÁbÕ+‘ê\T yÓqTø£ã&ç ñHêïsTT. Á_{Ïwt yês¡T z&Ésπ e⁄ |ü≥Dº ≤\qT s¬ ˝’ «Ò \‘√ nqTdü+<ëì+∫ ø=ìï
ÁbÕ+‘ê\qT $eøå±|üP]‘·+>± n_Ûeè~Δ #˚kÕs¡T. n+<äTe\q, kÕÁe÷»ýê<ä ø±\+˝À ñ<ä“$¤ +∫q ÁbÕ+rj·T
bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ qeT÷Hê #ê˝≤ ndüe÷q+>± ñ+<äì eT]j·TT Ç~ rÁeyÓTqÆ Á>±MTD ` |ü≥Dº yÓs’ T¡ <ë´\≈£î
»qàì∫Ã+<äì düŒwüyº TÓ +Æ ~.
15.2 ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T ` uÛ≤eq eT]j·TT dæ<ëΔ+‘·+

‘·\dü] Ä<ëj·T+, $ìjÓ÷>∑kÕúsTT, ÄVü‰s¡\uÛÑ´‘·, eékÕj·T eT]j·TT bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~Δ,
nekÕú|qü n_Ûeè~Δ eT]j·TT e÷qe n_Ûeè~Δ yÓTT<ä\sTTq dü÷∫ø£\T $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À düe÷q+>±
˝Òq≥Te+{Ï |ü]dæ‹ú ì ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T>± uÛ≤$+#·e#·TÃ. |ü\T <˚XÊ\˝À ÁbÕ+rj·÷_Ûeè~Δ düeTdü´\
dü«uÛ≤e+ ˇπø s¡ø+£ >± ñqï|üŒ{Ïø,° $$<Ûä <˚XÊ\˝À Bì rÁe‘·˝ÀH˚ ‘˚&Ü\THêïsTT.
nekÕú|qü kÂø£sê´˝…q’ ≥Te+{Ï s¡yêD≤, $<äT´‘Y eT]j·TT düe÷#ês¡ dü<Tä bÕj·÷\T, düeTT<ëj·T
Ä]úøe£ édü\ú T e÷¬sÿ{Ÿ |ü]e÷D+, n+‘·s¡ |ü]ÁX¯eT nqTdü+<ÛëHê\T eT]j·TT e÷¬sÿ{Ï+>¥, #Íø£ eT]j·TT
$<Û̊j·T‘· ø£*–q ÁXÊ$T≈£î\ n+<äTu≤≥T, |ü≥ºD°ø£s¡D, ñ<Ûä´$T‘·«+, eékÕj·T n_Ûeè~Δ kÕúsTT yÓTTˆˆq
n+XÊ\ \uÛ´Ñ ‘· nìï ÁbÕ+‘ê\˝À ˇπø $<Û+ä >± ˝Òøb£ ˛e&É+ e\q uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÁbÕ+rj·T n+‘·s‘Z¡ ·
ndüe÷q‘·\T Á|ü‹_+_düTHÔ êïsTT. Çeìïj·TT @ ÁbÕ+‘·+ jÓTTø£ÿ n_Ûeè~ΔHH’Ó ê ã\+>± Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔsTT.
n+<äTe\q $$<Ûä sêÁcÕº\˝À @ y˚Ts¡≈î£ ô|q’ ù|s=ÿqã&çq n+XÊ\ \uÛ´Ñ ‘·˝À ‘˚&Ü\THêïjÓ÷, Ä y˚Ts¡≈î£
ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~Δ kÕúsTT˝À e´‘ê´kÕ\T ñ+{≤j·Tì Á|üÁø°jT· + #˚jT· &É+ »]–+~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÁbÕ+rj·T qeT÷Hêô|’ Á|ü‘´˚ ø£ <äèwæìº kÕ]+∫ n_Ûeè~ΔøÏ e÷sêZìï ø£qT>=q&ÜìøÏ
$$<Ûä n<Ûä´j·THê\T »]>±sTT. |ü]XÀ<Ûä≈£î\T m≈£îÿe eT+~ ªsêÁcÕº\qTμ ˇø£ ÁbÕ+‘·|ü⁄ j·T÷ì{Ÿ>±
251
ñ|üj÷Ó –+#ês¡T eT]j·TT <ëì˝À Bs¡øÈ ±*ø£ <Û√s¡DìÏ n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ ø=ìï düeTj·÷\˝À n_Ûeè~Δ˝À
eT<Ûä´#˚Ã¤<ä ndü+‘·T\Hê\qT (ndüe÷q‘·\qT) n<Ûä´j·Tq+ #˚XÊs¡T. sêÁwüºkÕúsTT˝À yês¡T õ˝≤¢qT ˇø£
ÁbÕ+‘·+ j·T÷ì{Ÿ>± ñ|üj÷Ó –+#ês¡T.
$*j·TeT‡Hé (1965, 1968) ‘·q n+‘·sê®rj·T n<Û´ä j·Tq+˝À 1950\˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÁbÕ+rj·T
ndüe÷q‘·\T ô|]>±j·Tì ‘˚˝≤Ã&ÉT. <Ûsä Y eT]j·TT XÊÁdæÔ (1969) eT]j·TT eTVü≤»Hé (1982) Bìì
‘√dæ|⁄ü #êÃs¡T. >∑T|üÔ (1973), ˝≤Væ≤] (1969), eT]j·TT sêe⁄ (1972) ‘·~‘·sT¡ \T ÁbÕ+rj·T ndüeT‘·T\´‘·
‘·>T∑ ‘Z T· +<äì ù|s=ÿHêïs¡T. eTE+<ësY (1970), Hêj·TsY (1982), >∑+>∑÷* eT]j·TT >∑T|üÔ (1976),
eT]j·TT e÷<ÛTä sY (1983, 1987) M] n<Û´ä j·THê\T ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T ø=+‘· ‘·>±ZjT· ì ìy˚~+#êsTT.
BìøÏ e´‹πsø£+>±, ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘· ô|s¡T>∑T‘·T+<äì ˝Ò<ë n+‘·sêìï ‘·–+Z #·&ÜìøÏ m≥Te+{Ï Ä<Ûësê\T
ø£qT>=qã&É˝<Ò ìä eT]ø=ìï n<Û´ä j·THê\T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT. yÓ+ø£≥sêeTj·T´ (1969), sêe⁄ (1973),
Hêj·TsY (1973), #Í<ä] (1974), dü+|ü‘Y (1977) eT]j·TT yÓ÷Vü≤bÕÁ‘· (1978) á es¡+Z yês¡+<äs÷¡
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÁbÕ+rj·T ndüeT‘·T\´‘·\T #ê˝≤ dü+e‘·‡sê\T>± ô|s¡>T∑ ‘·THêïj·Tì yê~+#ês¡T.
15.3 ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T |ü{øºÏ -£ 15.1: NSDP ˝À sêÁcÕº\ yê{≤

eT]j·TT <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô sêÁwüº+/dü+e‘·‡s¡+ 1970-71 1990-91 2013-14
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 7.72 8.66 10.58
Ä#ês¡´ nXÀø˘ e÷<ÛTä sY n<Û´ä q+
nkÕ‡+ 3.05 2.81 2.02
#ê˝≤ düeTÁ>∑yTÓ qÆ ~ eT]j·TT $düèÔ ‘·yTÓ qÆ ~.
;Vü‰sY 4.98 4.69 4.13
1950`51 qT+&ç 1996`97 es¡≈£î
>∑T»sê‘Y 5.82 5.98 8.78
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À C≤rj· T eT]j· T T
Vü≤sê´Hê 2.84 3.71 4.25
ÁbÕ+rj·Teè~Δ nqTuÛÑyê\ düeTdü´\qT
V”≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 0.89 0.85 0.91
eT]j·TT ø=ìï dü+<äsê“¤˝À¢ 2000 es¡≈î£
»eT÷à ø±oàsY 1.22 1.06 0.89
Äj· T q ‘· q yê´dü + (2000)˝À
ø£sêí≥ø£ 5.64 5.56 6.54
bı+<äT|üs¡#ês¡T. ‘·‘·Œ*‘·+>±, eè~Δ˝À
πøs¡fi¯ 5.61 4.31 4.46
ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·≈£î dü+ã+~Û+∫
eTVü‰sêÁwüº 5.69 5.38 4.77
eT÷&ÉT ñ|üs+¡ >±\T Á|ü<]ä Ù+∫q $_Ûqï
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 11.42 14.03 18.45
<√s¡ D T\qT, Hê\T>∑ T <ä X Êu≤Δ \ ˝À
ˇ]kÕ‡ 4.35 2.94 2.55
Á>∑V≤æ +∫q $_Ûqï <Û√s¡DT\qT ≈£L&Ü n‘·qT
|ü+C≤uŸ 4.00 4.77 3.41
‘Ó*j·T #˚jT· >∑*>±&ÉT. sê»l eTE+<ësY
sê»kÕúHé 4.80 5.35 4.83
(2005) 1971`95 es¡≈î£ düe÷#êsêìï
‘·$Tfi¯Hê&ÉT 9.03 8.20 9.72
( data ) rdü T ø=ì C≤rj· T eT]j· T T
ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 14.10 13.64 9.18
ÁbÕ+rj· T kÕú s TT˝À ø±\Áø£ y ˚ T D≤
|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ 8.83 8.06 7.61
ndü e ÷q‘· \ T eTTK´+>± Ä]ú ø £ ST.DEV 3.47 3.72 4.34
dü+düÿs¡D≤+‘·s¡ ø±\+˝À $dü]Ô düTqÔ ï≥T¢>± Mean 5.88 5.88 5.88
COV 58.92 63.25 73.82
‘Ó*j·T#˚XÊs¡T. Source: Data compiled from various issues of economic
survey and other sources.
252
|ü{Ïºø£`15.1 yÓTT‘·Ô+ C≤rj·T sêÁwüº <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô (National State Domestic Product) ˝À
nìï sêÁcÕº\ yê{≤qT #·÷|ü⁄‘·T+~. 1970`71 qT+&ç 2017`18 eT<Û´ä ø±\+˝À n_Ûeè~Δ #Ó+~q
sêÁcÕº\ yê{≤ ô|]–+~. 1970`71 dü+e‘·‡s¡+ NSDP ˝À eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ yê{≤ 11 XÊ‘·+ eT]j·TT
ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ yê{≤ 14 XÊ‘·+>± ñ+~. 2013`14 es¡≈î£ |ü]dæ‹ú Ç˝≤π> ñ+~. eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ Ä~Û|‘ü ´·
yê{≤qT ø£*– ñ+~. ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ jÓTTø£ÿ yê{≤ 2013`14 es¡≈î£ ‘·>T∑ eZ TTK+ |ü{+ºÏ ~. 1990`91˝À
Bì yê{≤ 13 XÊ‘·+ qT+&ç 9 XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~. n<˚ $<Û+ä >±, 1970`71 qT+&ç 2013`14 eT<Û´ä
ø±\+˝À yÓqTø£ã&çq sêÁcÕº\T yê{≤˝À ‘·>T∑ <Z \ä <√s¡DìÏ >∑eTì+#·e#·TÃ. n˝≤π> M{°yê{≤ dü>≥∑ T ø£+f…
‘·≈£îÿe>± ñ+~. á sêÁcÕº\T nkÕ‡+, ;ÛVü‰sY, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, »eTTà eT]j·TT ø±oàsY,
sê»kÕúHé eT]j·TT ˇ]kÕ‡. n_Ûeè~Δ˝À eTT+<äT ñqï øπ s¡fi,¯ Vü≤sê´Hê, |ü+C≤uŸ eT]j·TT |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ
sêÁcÕº\ yê{≤˝À ‘·>T∑ <Z \ä <Û√s¡DÏ ø£ì|ædTü +Ô ~. ø=ìï n_Ûeè~Δ #Ó+~q sêÁcÕº\ yê{≤ dü>≥∑ T ø£+fÒ m≈£îÿe
˝Ò<ë ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&ç yê{Ï jÓTTø£ÿ yê{≤˝À ô|s¡T>∑T<ä\ ñ+~. n$ >∑T»sê‘Y, ø£sêí≥ø£, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT
eT]j·TT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕº\T. á ø±\+˝À n_Ûeè~Δ #Ó+~q eT]j·TT yÓqTø£ã&çq sêÁcÕº\ eT<Ûä´
n+‘·s+¡ $dü]Ô dü÷Ô b˛sTT+~. düTVü≤$#·sD¡ (Coefficient of Variance) 56 XÊ‘·+ qT+&ç 63 XÊ‘êìøÏ
eT]j·TT ‘·<Tä |ü] 73 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~.
|ü{øºÏ `£ 15.2: ‘·\dü] ìø£s¡ sêÁw”j
º T· <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T (s¡÷.\˝À)
(Base: 1999-2000) (Base: 2004-05) (Base: 2011-12)
State / Union 1999 2004 Growth 2004 2011 Growth 2011 2017 Growth
Territory -00 -05 % -05 -12 % -12 -18 %
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 15427 19963 5.3 25959 38556 6.07 69000 106864 7.84
Äs¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 13990 19339 6.7 26721 35527 4.12 73068 89217 3.16
nkÕ‡+ 12282 13946 2.6 16782 21741 3.69 41142 57099 5.54
;Vü≤sY 5786 6772 3.2 7914 13149 8.27 21750 28101 4.17
s¡a≤s¡â+&é 11549 12869 2.2 18510 25265 4.56 41254 54246 4.50
>∑T»sê‘Y 18864 23346 4.4 32021 56634 9.61 87481 144090 9.24
Vü≤sê´Hê 23222 30690 5.7 37972 61716 7.82 106085 157649 6.94
Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 20806 26244 4.8 33348 49203 5.94 87721 128840 6.70
»eTTà ø±oàsY 13816 15414 2.2 21734 28790 4.06 53173 63995 2.91
ø£sêí≥ø£ 17502 19840 2.5 26882 41492 6.79 90269 142943 8.34
πøs¡fi¯ 19461 25122 5.2 32351 52808 7.90 97912 136364 5.61
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 12384 12032 -0.6 15442 23272 6.34 38551 55677 6.35
#Û·rÔdt|òüT&é 11629 14070 3.9 18559 27163 5.79 55177 68543 3.46
eTVü‰sêÁwüº 23011 26603 2.9 36077 61276 8.73 99564 141152 5.97
ˇ]kÕ‡ 10622 13311 4.6 17650 24542 4.88 48370 69864 6.35
|ü+C≤uŸ 25631 27905 1.7 33103 46325 4.99 85577 110834 4.22
sê»kÕúHé 13619 14908 1.8 18565 29612 7.44 57192 74453 4.31
‘·$Tfi¯Hê&ÉT 19432 22975 3.4 30062 57093 11.24 92984 129328 5.58
253
ñ‘·ÔÁ|ü<˚XŸ 9749 10421 1.3 12950 18014 4.89 32002 41082 4.05
ñ‘·ÔsêK+&é 13516 19524 7.6 24726 52606 14.09 100305 147204 6.68
|ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ 15888 19367 4.0 22649 32164 5.25 51543 65497 3.87
&Ûç©¢ 38913 45157 3.0 63877 106677 8.38 185361 262682 5.96
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ 15881 19331 4.0 24143 38048 7.20 63462 87623 5.44
‘Ó\+>±D 24409 45277 10.69 91121 132380 6.47
Source: Data compiled from various issues of economic survey and other sources.
2004`05 qT+&ç 2011`12 ø±˝≤ìøÏ eè~Δsπ ≥T 7.2 XÊ‘·+ ø±>± ‘·\dü] ìø£s¡ sêÁw”j º T· <˚oj·T
ñ‘·Œ‹Ô (NSDP) 24143 s¡÷bÕj·T\ qT+&ç 38048 s¡÷bÕj·T\≈£î ô|]–+~. eTs=ø£ yÓ|’ ⁄ü , 1999`00
ñ+&ç 2004`05 ø±\+˝À ‘·\dü] ìø£s¡ sêÁw”j º T· <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô eè~Δsπ ≥T øπ e\+ 4.0 XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ . Ç~
2011`12 qT+&ç 2017`18 eT<Û´ä ø±\+˝À 5.44 XÊ‘·+ eè~Δsπ ≥T‘√ 63462 s¡÷bÕj·T\ qT+&ç 87623
s¡÷bÕj·T\≈£î ô|]–+~. &ç©¢ ‘·\dü] ìø£s¡ sêÁw”j º T· <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô n‘·´~Ûø+£ >± 262682 s¡÷bÕj·T\‘√
Á|ü<eä∏ TkÕúq+˝À Ä ‘·sT¡ yê‘· s¬ +&Ée kÕúq+˝À
|ü{øºÏ `£ 15.3: uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ eékÕj·T s¡+>∑+˝À $$<Ûä sêÁcÕº\ yê{≤
Vü≤sê´q 157648 s¡÷bÕj·T\‘√ ñ+~.
‘·≈£îÿe eè~Δπs≥TqT kÕ~Û+∫q sêÁcÕº\T sêÁwüº+/dü+e‘·‡s¡+ 1970-71 1990-91 2013-14
;Vü≤sY (28101 s¡÷bÕj·T\T) eT]j·TT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 9.34 9.14 12.83

ñ‘·ÁÔ |ü<X˚ Ÿ (s¡÷ˆˆ 41082). sêÁcÕº\ ‘·\dü] nkÕ‡+ 3.40 3.55 2.47
Ä<ëj·÷\˝Àì e´‘ê´dü+ yê{Ï eT<Û´ä >∑\ ;Vü‰sY 7.10 6.34 4.34
ndü e ÷q‘· \ qT #· ÷ |ü ⁄ ‘· T HêïsTT. >∑T»sê‘Y 6.68 5.00 6.02
1999`00, 2011`12 eT]j· T T Vü≤sê´Hê 3.91 4.72 4.49
2017`18 ø±˝≤ìøÏ ‘·≈£îÿe ‘·\dü] V”≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 0.92 0.98 0.89
Ä<ëj·T+‘√ ;Vü≤sY ~>∑Te kÕúsTT˝À ñ+~. »eT÷à ø±oàsY 0.96 1.00 1.07
eT÷&ÉT ø±˝≤\˝À »]|æq n<Ûä´j·Tq+ ø£sêí≥ø£ 6.51 5.70 5.47
Á|üø±s¡+ ‘·\dü] ìø£s¡ sêÁw”j º T· <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô πøs¡fi¯ 3.60 3.08 2.07
Ä<Ûës¡+>± &Û©ç ¢ Á|ü<eä∏ T kÕúq+˝À ñ+~. eTVü‰sêÁwüº 5.54 5.86 10.22
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 6.70 8.59 8.43
15.4 eékÕj·÷_Ûeè~Δ eT]j·TT ˇ]kÕ‡ 5.31 3.39 2.94
ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T |ü+C≤uŸ 4.85 6.60 5.26
sê»kÕúHé 7.04 7.37 6.91
ô|’ q #· ] Ã+∫q≥T¢ , dü ÷ ú \
‘·$Tfi¯Hê&ÉT 6.27 5.03 4.60
<˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô (GDP)˝À eékÕj·T s¡+>∑
ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 15.68 16.02 14.13
yê{≤ ø±\Áø£ y ˚ T D≤ Áø£ e T+>±
|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ 6.19 7.65 7.85
‘·>∑TZ‘·÷b˛‘·T+~. 1950`51 qT+&ç ST.DEV 3.34 3.51 3.84
2013`14 eT<Ûä´ ø±\+˝À eékÕj·T Mean 5.88 5.88 5.88
s¡+>∑ yê{≤ 51.9 qT+&ç 14.5 XÊ‘êìøÏ COV 56.77 59.66 65.29
‘·–+Z ~. 2013`14 dü+e‘·‡s¡+˝À dü÷\ú Source: Data compiled from various issues of economic
survey and other sources.
254
<˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô (GDP) øÏ eékÕj·T s¡+>∑+ 14.6 XÊ‘·+ yê{≤qT düeT≈£Ls¡Ã>±, yÓTT‘·Ô+ ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ˝À
yê{≤ 58 XÊ‘·+>± ñ+~. sêÁcÕº\ yê] $X‚w¢ Dü Á|üø±s¡+ n_Ûeè~Δ #Ó+~q sêÁcÕº˝q’… ≥Te+{Ï |ü+C≤uŸ
eT]j·TT Vü≤sê´Hê\T dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹ÔøÏ eékÕj·T s¡+>∑+ qT+&ç düeT≈£Ls¡Tdü÷Ô m≈£îÿe yê{≤qT ø£*Z
ñqï|üŒ{Ïø,° eékÕj·T+˝À ÁXÊ$Tø£Xø¯ ÔÏ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+~.
sêÁkÕº\ yêØ>± eékÕj·Ts¡+>∑ yê{≤ |ü{øºÏ £ ` 15.3 ˝À Çe«ã&ç+~. 2013`14˝À eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ,
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ eT]j·TT ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ eékÕj·T s¡+>∑+˝À n‘·´~ø£ yê{≤qT ø£*– ñHêïsTT. eékÕj·T
sêÁcÕº˝…’q |ü+C≤uŸ eT]j·TT Vü≤sê´Hê\T Á|ü<∏äeT kÕúq+˝À ñ+&Ü*. eTVü‰sêÁwüº, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ eT]j·TT
»eTTà eT]j·TT ø±oàsY ô|s¡T>∑T<ä\ <√s¡D‘Ï √ s¬ +&Ée kÕúq+˝À ñHêïsTT. $T–*q sêÁcÕº\T, ùV≤eT#·˝ŸÁ|ü<X˚ Ÿ,
nkÕ‡+, ;Vü≤sY, ø£sêí≥ø£, πøs¡fi¯, ˇ]kÕ‡, sê»kÕúHé eT]j·TT ‘·$Tfi¯Hê&ÉT ‘·>∑TZ<ä\ <Û√s¡DÏì qyÓ÷<äT
#˚XÊsTT. düV≤ü $#·sD¡ + ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·Tqï <Û√s¡D˝Ï À á ø±\+˝À ndüe÷q‘·\T $dü]Ô +∫q≥T¢>± |ò*ü ‘êìï
qyÓ÷<äT #˚d+æ ~.
|ü{øºÏ £ - 15.4 : NSDP Á|üdTü ‘Ô · <Ûsä \¡ ˝À eékÕj·T+ ` nqTã+<Ûä s¡+>±\ yê{≤
(Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ 2004`05) (s¡÷. ø√≥¢˝À)
Share of Agriculture Agriculture Growth rate over
in NSDP share in Rs. Crs previous year of
and Per cent NSDP in Agriculture
Year/State/Ut 2005-06 2009-10 2013-14 2013-14 2005-06 2009-10 2013-14
Andaman &
Nicobar Islands 11.22 10.50 356 9.27 -26.45 0.77 2.86
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 28.74 26.93 55150 25.88 -2.03 6.20 7.80
Äs¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 35.15 28.66 1726 32.62 -2.82 -1.78 4.06
nkÕ‡+ 26.40 24.26 16381 22.20 1.61 6.64 3.39
;Vü≤sY 28.35 22.06 30299 19.34 -13.03 -16.00 -6.24
#Û·+&û|òüTsY 0.90 0.60 50 0.37 2.48 -12.97 -0.59
#Û·rÔdt|òüT&é 25.30 19.70 16559 22.02 13.21 6.82 0.56
&Ûç©¢ 1.00 0.81 1483 0.66 -3.49 26.93 3.24
>√yê 8.84 5.17 912 3.50 24.38 -0.51 15.39
>∑T»sê‘Y 19.20 12.46 51205 13.28 24.10 -3.44 19.08
Vü≤sê´Hê 21.81 17.88 28214 15.82 -2.23 -2.08 3.51
Væ≤e÷#ê˝ŸÁ|ü<˚XŸ 26.19 18.24 7422 19.34 6.53 -13.74 12.70
»eTTà ø±oàsY 28.55 23.56 7753 20.64 -0.29 -0.49 2.63
C≤sêâ+&é 16.95 16.79 16818 17.87 3.33 -7.08 5.42
ø£sêí≥ø£ 19.49 16.89 38963 14.19 10.25 3.65 1.88
πøs¡fi¯ 15.48 10.70 16144 8.09 3.65 -3.67 -1.20
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 29.64 24.95 60253 29.86 7.13 9.03 21.28
255
eTVü‰sêÁwüº 10.67 8.43 62936 7.76 9.32 0.46 4.15
eTDÏ|üPsY 23.76 26.71 1474 20.30 0.95 14.21 2.87
y˚T|òü÷\j·T 23.80 18.83 1939 16.50 4.93 1.90 6.69
MTCÀsê+ 23.17 22.21 950 18.92 1.36 9.01 -0.40
q˝§Z+&É 33.34 28.89 2789 26.51 2.74 2.66 3.79
ˇ]kÕ‡ 24.99 21.91 20330 18.81 3.36 7.75 -11.25
|üP~#Û˚ÃØ 4.27 3.87 496 3.94 -3.73 -19.82 6.06
|ü+C≤uŸ 33.21 26.35 32899 21.94 0.70 -1.01 0.59
sêCkÕúHé 25.33 20.64 47275 21.05 -0.09 -3.53 5.12
dæøÏÿ+ 17.79 9.57 546 10.37 4.32 3.42 3.46
‘·$Tfi¯Hê&ÉT 11.55 8.95 31501 7.37 13.42 5.98 7.35
‘Ó\+>±D 20.45 15.75 29044 16.38 24.47 -12.88 8.35
Á‹|ü⁄s¡ 25.17 25.23 3996 22.70 2.87 4.06 7.98
ñ‘·Ôs¡U≤+&é 19.08 12.34 6048 9.92 -4.11 9.92 -3.37
ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 29.96 24.51 90826 22.51 2.10 -1.22 1.18
|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ 24.01 20.51 55820 16.79 2.14 6.54 3.01
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 18.27 14.64 738559.0 13.94

Source: Date compiled from RBI website www.rbi.org.in.
yÓTT‘·Ô+ ìø£s¡ sêÁw”ºj·T <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À (NSDP) sêÁcÕº\T eT]j·TT øπ +Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\
jÓTTø£ÿ eékÕj·T s¡+>∑ yê{≤qT |ü{øºÏ £ 15.4 ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. 1980`61˝À eékÕj·T s¡+>∑+ yê{≤ 357
XÊ‘·+ qT+&ç 2005`06 ˝À 18.27 XÊ‘êìøÏ eT]j·TT 2013`14˝À 13.94 XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~. sêÁwüº
kÕúsTT˝À ≈£L&Ü Ç<˚ $<Û+ä >± eékÕj·T s¡+>∑+ yê{≤˝À ‘·>T∑ <Z \ä <Û√s¡DÏ ø£ì|ædTü +Ô ~. n_Ûeè~Δ #Ó+~q
sêÁcÕº˝…’q≥Te+{Ï eTVü‰sêÁwüº, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT eT]j·TT |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ\˝À ≈£L&Ü eékÕj·Ts¡+>∑ yê{≤
‘·–+Z ~. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT jÓTTø£ÿ yê{≤ ˇ&çXÊ yê{≤˝À dü>+∑ ø£+f… ‘·≈î£ ÿe>± ñ+~. ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>±ìøÏ
‘·≈£îÿe yê{≤qT düeT≈£LπsÃ sêÁcÕº\T ‘·$Tfi¯Hê&ÉT (7.37 XÊ‘·+) eT]j·TT eTVü‰sêÁwüº (7.76 XÊ‘·+).
2013`14 es¡≈£î ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, Hê>±˝≤+&é eT]j·TT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕº\T m≈£îÿe
yê{≤qT düeT≈£Ls¡TdüTHÔ êïsTT. 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ ;Vü‰sY eT]j·TT #·rdÔ >t &∑ éÛ sêÁcÕº\T eékÕj·T
s¡+>∑+˝À m≈£îÿe ñ<Û√´>∑ neø±XÊ\qT ø£*ŒdüTÔHêïsTT. πøs¡fi¯ eT]j·TT |ü+C≤uŸ sêÁcÕº\T eékÕj·T
s¡+>∑+˝À ‘·≈î£ ÿe ñ<Û√´–‘·qT ø£*ŒdüTHÔ êïsTT. |ü+C≤uŸ eékÕj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü qç |üŒ{ÏøÏ eékÕj·T s¡+>∑+˝À
ñ<Û√´–‘· eTØ ‘·≈£îÿe kÕúsTT˝À ñ+~. 2013`14˝À ˇ&çXÊ eT]j·TT ;Vü‰sY eékÕj·T eè~Δπs≥T
‘·≈£îÿe>± eT]j·TT eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ eT]j·TT >∑T»sê‘Y sêÁcÕº\T m≈£îÿe eè~Δπs≥TqT kÕ~Û+#êsTT.
ìø£s¡ sêÁw”ºj·T <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô (NSDP) yê{≤ Á|üø±s¡+ Ä]úø£ eédü˝ú À ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+ #ê˝≤
eTTKýÓTÆq bÕÁ‘·qT b˛wædüTÔ+~. ø±ì Á|üdüTÔ‘·+ GDP ˝À Bì yê{≤ ‘·–+Z ~. 2005`06˝À, NSDP ˝À
Bì jÓTTø£ÿ yê{≤ 18.27 XÊ‘·+ Ç+<äT˝À eékÕj·T+, #˚|\ü ô|+|üø+£ , n&Ée⁄\T eT]j·TT |üXó¯ dü+|ü<ä
256
ø£*dæ ñHêïsTT. 2009`2010˝À 14.64 XÊ‘·+ yê{≤ qT+&ç y˚>∑+>± 2013`14 es¡≈£î 13.94
XÊ‘êìøÏ ‘·–Z+~. eékÕj·T s¡+>∑+˝À á y˚>∑e+‘·yÓTÆq ø°åD‘· eT]j·TT GDP ˝À |ü]ÁX¯eT\T eT]j·TT
ùdyê s¡+>±\ yê{≤ ô|s¡T>∑T<ä\‘√ Ä]úø£ eédüú eè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï<äì dü÷∫düT+Ô ~. Ç~ Á|ü|+ü #·+˝Àì
nH˚ø£ n_Ûeè~Δ #Ó+~q Ä]úø£ eédü\ú e˝… ø£ì|ædTü +Ô ~. 2004`05 dü+ˆˆ˝À dü>≥∑ T ø£+f… m≈£îÿe yê{≤qT
ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<X˚ Ÿ 37.2 XÊ‘·+, Hê>±˝≤+&é 35.8 XÊ‘·+ eT]j·TT ;Vü≤sY 31.7 XÊ‘·+‘√ eT÷&ÉekÕúHêìï
qyÓ÷<äT #˚XÊsTT. ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ yê{≤qT ‘·≈£îÿe>± ø£*– ñqï sêÁcÕº\T #·+&û|òüTsY (0.9
XÊ‘·+), &Ûç©¢ (1.1 XÊ‘·+) eT]j·TT >√yê (7.7 XÊ‘·+).
1. ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘· nH˚ uÛ≤eqqT ìs¡«∫+|ü⁄eTT.
..........................................................................................................................................
15.5 bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~Δ eT]j·TT ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T

Ç‘·s¡ n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\ ˝≤>±H˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À |ü]ÁX¯eT\T
πø+ÁBø£è‘·eTj·÷´sTT. á $wüj·÷ìï
<äèwæº˝À ñ+#·T≈£îì, uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ |ü{øºÏ £ ` 15.5 : uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+˝À $$<Ûä
dü+‘·T*‘· ÁbÕ+rj·÷_Ûeè~Δì kÕ~Û+#· sêÁcÕº\ yê{≤ (%)
&ÜìøÏ n<äq|ü⁄ #·s¡´\qT rdüTø√e&É+
sêÁwüº+/dü+e‘·‡s¡+ 1970-71 1990-91 2013-14
»]–+~. bÕ]ÁXÊ$Tø° ø £ s ¡ D n~Û ø £
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 5.33 7.44 7.62
ìj·T+Á‹‘· $<ÛëHê\‘√ e÷s¡Zìπs›X¯+
nkÕ‡+ 3.24 2.69 1.39
#˚j·Tã&Ü¶sTT. Bì˝À uÛ≤>∑+>± Á|üuÛÑT‘·«
;Vü‰sY 3.66 3.18 2.62
s¡+>±ìøÏ #ê˝≤ |ü]ÁX¯eT\qT ]»s¡T«
>∑T»sê‘Y 7.35 7.84 12.72
#˚j·T&É+ »]–+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ eè~Δ
Vü≤sê´Hê 3.96 5.29 4.21
eT]j·TT n_Ûeè~›˝À Á|üuÛÑT‘·«+ ø£˙dü
V”≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 1.06 0.95 1.25
bÕÁ‘·qT b˛wæd÷ü Ô Ä]úø£ eédüú <ë«sê\qT
»eT÷à ø±oàsY 1.59 1.38 0.82
‘Ó]∫q ‘·sT¡ yê‘·, kÕe÷õø£ eT]j·TT Ä]úø£
ø£sêí≥ø£ 4.88 5.05 6.16
nekÕú | ü q kÂø£ s ê´\ ‘· T \Hê‘· à ø£
πøs¡fi¯ 7.32 5.68 4.39
Á|üj÷Ó »q+ ø±s¡D+>± Ä]úø+£ >± n_Ûeè~Δ
eTVü‰sêÁwüº 3.15 3.52 4.50
#Ó+~q sêÁcÕº\˝ÀH˚ |ü]ÁX¯eT øπ +ÁBø£sD¡
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 17.11 19.19 20.06
»]–+~ nH˚ yê<äq ñ+~. Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝À
ˇ]kÕ‡ 4.04 2.95 2.30
»]–q n<Û´ä j·THê\T ≈£L&Ü á yê<äqqT
|ü+C≤uŸ 3.40 3.39 3.87
düeT]údTü HÔ êïsTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü]ÁX¯eT\
sê»kÕúHé 4.91 4.06 5.17
s¡+>±ìøÏ >∑qT\T eT]j·TT ø±«Ø, ‘·j÷· Ø,
257
$<äT´‘Y, >±´dt, ˙{Ï düs¡|òüsê eT]j·TT ‘·$Tfi¯Hê&ÉT 8.54 9.12 10.67
ìsêàD+ yÓTT<ä\>∑T s¡+>±\T ‘·eT yê{≤qT ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 8.53 10.93 7.50
düeT≈£Ls¡TdüTHÔ êïsTT. |ü]ÁX¯eT\˝À ‘·j÷· Ø |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ 11.91 7.34 4.38
s¡+>∑+ Ç+&çj·÷˝À #ê˝≤ eTTKýÓTÆq ST.DEV 4.01 4.39 4.88
bÕÁ‘·qT ø£*– ñ+~, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ eT]j·TT Mean 5.88 5.88 5.86
COV 68.15 74.63 83.28
sêÁcÕº\˝À ‘·j·÷Ø (]õdüºsY¶) s¡+>∑+ Source: Data compiled from various issues of economic
Ä~Û|‘ü ê´ìï ø£*– ñ+~. ø=+‘· ø±\+>± survey and other sources.
eTTK´+>±, 1991 ˝À Ä]úø£ dü+düÿs¡D\
neT\T |æeTà≥ Áø£eT+>± bÕ]ÁXÊ$Tø£ ndüe÷q‘·\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT.
1970`71 qT+&ç 2013`14 es¡≈î£ |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+˝À $$<Ûä sêÁcÕº\ yê{≤qT |ü{øºÏ `£ 15.5
#·÷|ü⁄‘·T+~. eTVü≤sêÁwüº, >∑T»sê‘Y eT]j·TT ‘·$Tfi¯Hê&ÉT bÕ]ÁXÊ$Tø£+>± n_Ûeè~Δ #Ó+~q sêÁcÕº\T.
|ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ, ˇ]kÕ‡, πøs¡fi¯, nkÕ‡+, ;Vü≤sY, Vü≤sê´Hê, Væ≤e÷#·˝Ÿ eT]j·TT »eTTà eT]j·TT ø±oàsY
bÕ]ÁXÊ$Tø£+>± yÓqTø£ã&çq sêÁcÕº\T. |ü+C≤uŸ, sê»kÕúHé eT]j·TT eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ bÕ]ÁXÊ$Tø£+>±
yÓqTø£ã&çq|üŒ{ÏøÏ ô|s¡T>∑T<ä\ <Û√s¡DìÏ qyÓ÷<äT #˚XÊsTT. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ eT]j·TT ø£sêí≥ø£\˝À ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T<ä\
<Û√s¡DìÏ >∑eTì+#·e#·TÃ. Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ neT\T nq+‘·s+¡ n<Û´ä j·Tq ø±\+˝À düw$ü #·sD¡ + (Cov)
ô|s¡T>∑T‘·T, bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~Δ˝À ndüe÷q‘·\T ô|s¡T>∑T‘·Tqï≥T¢>± dü÷∫düTÔ+~.
|ü{øºÏ £ ` 15.6: $$<Ûä sêÁcÕº\ NSDP˝À dæsú y¡ TÓ qÆ <Ûsä \¡ ˝À |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑ yê{≤XÊ‘·+ (2004`05)
Share of Industry share Growth rate over
industry in in Rs. Crs previous year of
NSDP and Per cent industry NSDP
sêÁwüº+/dü+e‘·‡s¡+/ 2004 2009 2013 2013 2005 2009 2013

j·TTH˚fÒ&é Áùdº{Ÿ -05 -10 -14 -14 -06 -10 -14
n+&Ée÷Hé ˙ø√u≤sY Be⁄\T 2.54 2.90 80 2.08 30.46 20.35 7.63
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 12.29 11.40 19955 9.36 1.29 2.40 -2.15

Äs¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 8.82 8.76 328 6.20 3.16 14.69 -1.82
nkÕ‡+ 18.38 12.67 6977 9.46 -4.15 11.88 -7.32
;Vü≤sY 5.88 6.25 6863 4.38 -4.94 -3.21 4.91
#Û+· &û|Tüò sY 7.28 7.50 873 6.49 -5.75 21.51 0.89

#Û·rÔdt|òüT&é 32.93 28.49 12644 16.82 -16.63 -10.49 -1.06
&Û©ç ¢ 7.41 5.58 9888 4.40 7.56 -5.37 -0.17
>√yê 33.76 31.89 4740 18.17 8.22 9.61 -0.66
>∑T»sê‘Y 28.31 31.73 99170 25.73 13.71 34.28 1.37
Vü≤sê´Hê 20.14 17.94 28760 16.13 8.05 15.23 0.27
Væ≤e÷#ê˝ŸÁ|ü<˚XŸ 15.46 18.39 6709 17.48 2.47 22.60 2.11
258
»eTTà ø±oàsY 9.31 9.86 3839 10.22 0.30 10.67 6.91
C≤sêâ+&é 44.05 27.36 24286 25.80 -20.05 3.86 7.94
ø£sêí≥ø£ 18.21 16.59 39415 14.36 0.77 -7.65 10.20
πøs¡fi¯ 9.01 7.61 14303 7.17 3.12 1.95 0.70
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 15.85 17.61 26128 12.95 1.71 6.78 -1.42
eTVü‰sêÁwüº 19.95 20.71 146959 18.11 29.46 8.78 8.25
eTDÏ|üPsY 6.29 7.79 657 9.04 11.28 20.67 2.49
y˚T|òü÷\j·T 12.71 12.62 1275 10.85 14.65 14.46 4.96
MTCÀsê+ 3.62 2.89 192 3.82 5.56 -3.14 17.71
q˝§Z+&É 2.34 3.21 284 2.70 16.76 26.80 7.70
ˇ]kÕ‡ 18.96 14.02 11402 10.55 -5.52 -28.75 1.63
|üP~#Û˚ÃØ 33.78 35.94 2969 23.59 53.44 25.01 2.76
|ü+C≤uŸ 15.99 21.51 30500 20.34 6.95 12.77 3.53
sêCkÕúHé 15.21 18.74 45541 20.27 8.49 16.94 0.36
dæøÏÿ+ 7.26 41.52 2233 42.36 15.03 416.85 3.50
‘·$Tfi¯Hê&ÉT 18.98 18.71 74257 17.38 14.05 32.38 3.95
‘Ó\+>±D 17.00 16.19 22869 12.89 9.76 -0.28 -1.06
Á‹|ü⁄s¡ 6.05 5.28 863 4.90 -13.86 22.88 8.98
ñ‘·Ôs¡U≤+&é 13.27 21.74 15558 25.52 46.16 18.20 11.40
ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 13.71 14.16 49439 12.25 4.16 15.20 2.16
|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ 11.81 10.77 30962 9.31 -1.95 10.47 9.22
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 20.05 20.43 740917.72 18.70
Note: Data compiled from RBI website www.rbi.org.in.
|ü{Ïºø£`15.6 ìø£s¡ sêÁw”ºj·T <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À (NSDP) nìï sêÁcÕº\T eT]j·TT øπ +Á<äbÕ*‘·
ÁbÕ+‘ê\ |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ yê{≤qT ‘Ó*j·T|üsT¡ düT+Ô ~. 1980`81˝À |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ yê{≤ 18.05
XÊ‘·+>± ñ+~. Ç~ 2005`06˝À 20.05 XÊ‘êìøÏ ô|]–, 2013`14 ˝À 18.70 XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~.
sêÁwükº ÕúsTT˝À ≈£L&Ü Ç<˚ |ü]dæ‹ú ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À ô|]– ‘·>T∑ <Z \ä <Û√s¡DÏ ø£ì|ædTü +Ô ~. n_Ûeè~Δ #Ó+~q
sêÁcÕº˝…’q eTVü‰sêÁwüº, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT eT]j·TT |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ\˝À ≈£L&Ü Ç<˚ <Û√s¡DÏ ñ+~. |ü+C≤uŸ,
sê»kÕúHé, ñ‘·ÔsêK+&é, dæøÏÿ+ eT]j·TT Ç‘·s¡ ∫qï sêÁcÕº˝…’q Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ, »eTTà eT]j·TT ø±oàsY,
eTDÏ|Pü sY eT]j·TT $TCÀs¡+\qT $TqVü‰sTT+∫ Ç‘·s¡ sêÁkÕº\˝À eékÕj·T s¡+>∑ yê{≤ ‘·–+Z ~. ;Vü‰sY
(4.38 XÊ‘·+), &Ûç©¢ (4.4 XÊ‘·+), |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ (9.31 XÊ‘·+) eT]j·TT πøs¡fi¯ (7.17 XÊ‘·+) sêÁcÕº\T
|ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+˝À ‘·≈£îÿe yê{≤qT ø£*– ñHêïsTT. 2013`14˝À >∑T»sê‘Y, C≤s¡â+&é, eTVü‰sêÁwüº
eT]j·TT ñ‘·sÔ êK+&é sêÁcÕº\T n~Ûø£ yê{≤qT ø£*– ñHêïsTT.
259
|ü{øºÏ £ ` 15.7: sêÁcÕº\ NSDP ˝À dæsú y¡ TÓ qÆ <Ûsä \¡ ˝À ùde\ s¡+>∑+ yê{≤ XÊ‘·+
Share of Industry share Growth rate over
industry in in Rs. Crs previous year of
NSDP and Per cent industry NSDP
sêÁwüº+/dü+e‘·‡s¡+/ 2005 2009 2013 2013 2005 2009 2013

-06 -10 -14 -14 -06 -10 -14
n+&Ée÷Hé ˙ø√u≤sY Be⁄\T 85.64 86.60 3404 88.65 10.83 14.31 3.69
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 59.47 61.67 138024 64.76 10.64 7.88 8.57
Äs¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 56.01 62.58 3237 61.18 6.82 12.72 13.20
nkÕ‡+ 56.50 63.08 50421 68.34 6.09 9.71 9.50
;Vü≤sY 65.92 71.69 119509 76.28 3.11 14.31 14.48
#Û+· &û|Tüò sY 92.92 91.90 12523 93.13 12.35 4.19 10.31
#Û·rÔdt|òüT&é 47.69 51.81 45984 61.16 9.27 10.17 5.03
&Ûç©¢ 91.78 93.61 213284 94.94 10.69 9.02 9.91
>√yê 57.43 62.94 20440 78.34 6.31 10.27 8.38
>∑T»sê‘Y 52.70 55.81 235097 60.99 11.79 9.25 9.02
Vü≤sê´Hê 58.23 64.18 121334 68.05 14.32 16.55 9.08
Væ≤e÷#ê˝ŸÁ|ü<˚XŸ 59.22 63.37 24244 63.18 11.17 7.94 5.83
»eTTà ø±oàsY 62.53 66.58 25971 69.14 7.72 6.03 6.37
C≤sêâ+&é 46.17 55.86 53017 56.33 9.50 19.92 9.52
ø£sêí≥ø£ 63.87 66.52 196153 71.45 13.08 1.22 5.75
πøs¡fi¯ 76.09 81.68 169031 84.74 12.55 11.70 7.81
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 55.01 57.44 115430 57.20 4.89 10.53 7.00
eTVü‰sêÁwüº 66.78 70.86 601373 74.13 10.99 11.14 10.78
eTDÏ|üPsY 69.68 65.50 5132 70.66 8.23 2.76 7.74
y˚T|òü÷\j·T 62.68 68.54 8534 72.65 7.56 6.35 11.20
MTCÀsê+ 73.28 74.90 3880 77.26 9.56 12.91 8.64
q˝§Z+&É 64.18 67.91 7449 70.79 14.62 6.15 7.40
ˇ]kÕ‡ 57.86 64.08 76348 70.64 8.31 8.24 3.82
|üP~#Û˚ÃØ 54.80 60.18 9120 72.47 14.56 17.67 14.38
260
|ü+C≤uŸ 50.50 52.14 86550 57.72 7.18 7.95 7.70
sêCkÕúHé 59.20 60.62 131816 58.68 9.44 6.21 6.27
dæøÏÿ+ 74.62 48.91 2492 47.27 10.98 21.43 13.21
‘·$Tfi¯Hê&ÉT 69.53 72.35 321424 75.24 14.70 6.47 8.34
‘Ó\+>±D 63.47 68.05 125451 70.73 15.23 4.05 5.21
Á‹|ü⁄s¡ 69.95 69.49 12746 72.40 9.84 11.77 10.30
ñ‘·Ôs¡U≤+&é 63.93 65.92 39365 64.56 14.04 18.20 9.12
ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 56.54 61.33 263243 65.24 8.36 7.52 6.88
|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ 65.10 68.72 245643 73.89 9.48 7.72 7.83
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 61.67 64.94 3487667.1 67.36
Note: Data compiled from RBI website www.rbi.org.in.
|ü{Ïºø£ 15.7 yÓTT‘·Ô+ ìø£s¡ sêÁw”ºj·T <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À (NSDP) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì Á|ü<Ûëq sêÁcÕº\T
eT]j·TT øπ +Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ yê{≤qT $e]düT+Ô ~. 1980`81˝À ùdyês¡+>∑+ yê{≤ 45.26 XÊ‘·+
qT+&ç 2009`10 es¡≈î£ 64.94 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. Ç~ 2013`14˝À 67.36 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~.
ô|q’ ‘Ó*|æq ø±˝≤ìøÏ 22 XÊ‘·+ ô|]–+<äì Bì ns¡+ú . 1980`81˝À |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ ùdyês¡+>∑+˝À
n‘·´~Ûø£ yê{≤qT (40.38 XÊ‘·+) eT]j·TT Vü≤sê´Hê ‘·≈î£ ÿe yê{≤qT ø£*– ñ+~. 2013`14 ˝À &ç©,¢
πøs¡fi¯ eT]j·TT >√yê sêÁcÕº\ ùdyês¡+>∑+ yê{≤ yÓTT‘·Ô+ NSDP ˝À n‘·´~Ûø£+>± eT]j·TT dæøÏÿ+, C≤s¡È+&é
eT]j·TT eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ sêÁcÕº\T ‘·≈£îÿe qyÓ÷<äTqT #˚XÊsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√ b˛*Ãq|ü⁄&ÉT ;Vü≤sY, dæøÏÿ+,
ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<X˚ Ÿ, yÓ÷|ò÷ü \j·T, eTVü‰sêÁwü,º Á‹|ü⁄s¡, &ç©,¢ C≤s¡+â &é, nkÕ‡+, ñ‘·sÔ êK+&é, Vü≤sê´Hê, >∑T»sê‘Y,
$TCÀs¡+ eT]j·TT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ m≈£îÿe eè~Δπs≥TqT kÕ~+#êsTT. eTs√ø£yÓ’|ü⁄ >√yê, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT,
|ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ, πøs¡fi¯, eTDÏ|üPsY, |ü+C≤uŸ, Hê>±˝≤+&é, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, »eTTà eT]j·TT ø±oàsY,
sê»kÕúHé, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ, ø£sêí≥ø£, ‘Ó\+>±D≤, #·rÔdt|òüT&é eT]j·TT ˇ&çXÊ sêÁcÕº\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√
b˛*Ãq|ü⁄&ÉT ‘·≈î£ ÿe eè~Δ sπ ≥TqT kÕ~Û+#êsTT.
15.6 nekÕú|üq kÂø£sê´\T n_Ûeè~Δ eT]j·TT ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T

ˇø£<X˚ +¯ / ÁbÕ+‘·+ Ä]úø±_Ûeè~Δ kÕ<Ûqä ˝À eT]j·TT ndüe÷q‘·\qT ‘·–+Z #·&+É ˝À nekÕú|qü
ÁbÕeTTK´‘·qT #ê˝≤ eT+~ |ü]XÀ<ä≈£î\T >∑T]Ô+#ês¡T. (Çø±“˝Ÿ eT]j·TT düT˝Òe÷Hé— dæ~ΔK eT]j·TT
VüQùd‡Hé 2010— düsêÿsY 2009— Vü≤+>∑sê– 2008— qπs+Á<ä eT]j·TT nH˚» 2008— ≈£î+&ÉT 1999)
düTdæsú ¡ Ä]úø£ eT]j·TT kÕe÷õø±_Ûeè~Δ kÕ<Ûqä ≈£î ‘·–q+‘· nekÕú|qü \uÛ´Ñ ‘·, Á|ü‘´˚ ø£+>± uÛÖ‹ø£ nekÕú|Hü ê
kÂø£sê´\T n‘·´+‘· eTTKýÓTqÆ $. nekÕú|qü kÂø£sê´\T ‘·–q+‘· ˝Òøb£ ˛e&É+ ˝Ò<ë ndü˝Ò \uÛ´Ñ + ø±ø£b˛e&É+
e\q eè~ΔøÏ rÁeyÓTqÆ eTT|ü ø£\T>∑T‘·T+~.
261
15.6.1 kÕe÷õø£ nekÕú|qü kÂø£sê´\T
kÕe÷õø£ nekÕú|qü ˝À Äs√>∑´+, $<Û´ä eT]j·TT bÕ]X¯ó<Û´ä + nH˚ n+XÊ\T+{≤sTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
$<ë´ eTÚ[ø£ dü<Tä bÕj·÷\ \uÛ´Ñ ‘· jÓTTø£ÿ dü÷∫ø£\T sêÁcÕº\˝Àì ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\\ dü+K´ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç
ñ+≥T+~. (ÁbÕ<∏$ä Tø£ eT]j·TT ÁbÕ<Û$ä Tø√qï‘· bÕsƒX¡ Ê\\T). sêÁcÕº\ eT<Û´ä b˛\Ã&ÜìøÏ á dü÷∫ø£\T
10,000 »HêuÛ≤≈£î e÷s¡Ãã&É‘êsTT.
$<Ûä´: ˇø£ ÁbÕ+‘·+ jÓTTø£ÿ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ‘√ nø£åsêdü´‘· <ÛäHê‘·àø£ dü+ã+<Ûëìï ø£*–
ñ+≥T+~. Ç~ düe÷»+˝À Á|ü»\T $$<Ûä e÷sêZ˝À¢ Áø=‘·Ô neø±XÊ\˝À bÕ˝§Zq&ÜìøÏ nqTeT‹düT+Ô ~.
»HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ 1951˝À 18.3 XÊ‘·+>± ñqï≥Te+{Ï nø£så êdü´‘· 2011˝À 74.04 XÊ‘êìøÏ
ô|]–+~. nsTTq|üŒ{Ïø°, $$<Ûä sêÁcÕº\ eT<Ûä´ n+‘·sYsêÁwüº (Intra State) eT]j·TT n+‘·s¡Z‘· sêÁwüº
ndüe÷q‘·\T #ê˝≤ ñHêïsTT. n<˚$<Û+ä >±, nø£så êdü´‘·˝À Ád”`Ô |ü⁄s¡Twüß\ n+‘·s+¡ m≈£îÿe>± eT]j·TT
Á>±MTD |ü≥Dº nø£så êdü´‘· n+‘·s+¡ ≈£L&Ü uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À m≈£îÿe>± ñ+~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì $$<Ûä sêÁcÕº\ nø£så êdü´‘· kÕúsTT n+‘·s+¡ (gap in literacy level) ÁbÕ‹|ü~ø£q
ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT >∑eTì+#·e#·TÃ. 2011 nø£så êdü´‘· düe÷#ês¡+˝À |ü⁄s¡Twüß\ nø£så êdü´‘· XÊ‘·+
qT+&ç Ád”Ô\ nø£åsêdü´‘· XÊ‘êìï rdæy˚j·T&É+ <ë«sê á n+‘·sêìï ˝…øÏÿ+#·e#·TÃ. n_Ûeè~Δ #Ó+~q
sêÁcÕº˝q’… ≥Te+{Ï øπ s¡fi,¯ &Û©ç ,¢ |ü+C≤uŸ nø£så êdü´‘· XÊ‘·+˝À ‘·≈î£ ÿe *+>∑u<ÒÛ ëìï qyÓ÷<äT #˚jT· >±, sê»kÕúH,é
C≤s¡+â &é, #·rdÔ |t Tüò &é ˝≤+{Ï ‘·≈î£ ÿe n_Ûeè~Δ #Ó+~q sêÁcÕº\T m≈£îÿe *+>∑u<ÒÛ ëìï qyÓ÷<äT #˚XÊsTT.
Á|ü<Ûëq sêÁcÕº\˝À, sê»kÕúHé m≈£îÿe *+>∑ uÛÒ<ëìï (28XÊ‘·+) eT]j·TT πøs¡fi¯ (4XÊ‘·+) Ád”Ô eT]j·TT
|ü⁄s¡Twüß\ eT<Ûä´ ‘·≈£îÿe *+>∑uÒ<Ûëìï qyÓ÷<äT #˚XÊsTT.
$<Û´ä ˝À ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT ˇπø ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒX¡ Ê\\ XÊ‘·+, @ø√bÕ<Ûë´j·T bÕsƒX¡ Ê\\
XÊ‘·+ e+{Ï eT]ø=ìï Ç‘·s¡ dü÷∫ø£\ Ä<Ûës¡+>± #·÷&Ée#·TÃqT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 6 XÊ‘·+ ÁbÕ<∏$ä Tø£
bÕsƒX¡ Ê\\T ˇπø ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ì ø£*– ñHêïsTT. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ eT]j·TT ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<X˚ Ÿ sêÁcÕº\˝À ˇπø
‘·s¡>∑‹ì ø£*–q bÕsƒ¡XÊ\\ XÊ‘·+ m≈£îÿe>±, πøs¡fi¯, &Ûç©¢, Vü≤sê´Hê eT]j·TT #·rÔdt|òüT&é sêÁcÕº\T ‘·≈£îÿe
XÊ‘·+˝À ˇπø ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ì ø£*–q bÕsƒX¡ Ê\\qT ø£*– ñHêïsTT. eTs=ø£ eTTKýÓTqÆ dü÷∫ø£ @ø√bÕ<Ûë´j·T
bÕsƒX¡ Ê\. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 9.3 XÊ‘·+ bÕsƒX¡ Ê\\T ˇπø ñbÕ<Ûë´j·TT&çì ø£*– ñHêïsTT. 2009`10 dü+ˆˆ˝À
ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ eT]j·TT sê»kÕúHé\˝À @ø√bÕ<Ûë´j·T bÕsƒ¡XÊ\\T m≈£îÿe>± eT]j·TT >∑T»sê‘Y eT]j·TT
πøs¡fi¯\˝À ‘·≈£îÿe yÓTT‘·Ô+˝À @ø√bÕ<Ûë´j·T bÕsƒ¡XÊ\T ñqï$.
bÕsƒX¡ Ê\˝˝À ñqï≥Te+{Ï ø=ìï ÁbÕ<∏$ä Tø£ dü<Tä bÕj·÷\T $<ë´_Ûeè~Δì Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔsTT.
á kÂø£sê´\˝À eTs¡T>∑T<=&ç¶ kÂø£s¡´+, Á‘ê>∑T˙s¡T, u≤*ø£\ eTs¡T>∑T<=&ç¶ kÂø£s¡´+, bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq |ü]dæú‹
yÓTTˆˆ$ ñHêïsTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 45XÊ‘·+ bÕsƒX¡ Ê\\T eTs¡T>∑T<=&ç¶ kÂø£sê´ìï ø£*– ñHêïsTT. |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ
eT]j·TT ˇ]kÕ‡˝À m≈£îÿe XÊ‘·+ bÕsƒX¡ Ê\\T kÕ<Ûës¡D eTs¡T>∑T<=&ç¶ kÂø£sê´ìï ø£*– ñHêïsTT.
$<ë´]Δ`ñbÕ<Ûë´j·T ìwüŒ‹Ô (Pupil-teacher ratio) nH˚~ $<Ûä´ jÓTTø£ÿ eTTKýÓTÆq dü÷∫ø£.
$<Ûë´]Δ`ñbÕ<Ûë´j·T ìwüŒ‹Ô m≈£îÿe>± ñ+fÒ $<Ûë´s¡T\Δ ≈£î ‘·≈î£ ÿe HêD´‘· >∑\ $<Û´ä n+<äT‘·T+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
3.5 XÊ‘·+ bÕsƒX¡ Ê\\T 100 ø£+f… m≈£îÿe>± $<ë´]Δ`ñbÕ<Ûë´j·T ìwüŒ‹Ôì ø£*– ñHêïsTT. yÓqTø£ã&çq
sêÁcÕº˝q’… ≥Te+{Ï ;Vü≤sY (14.8 XÊ‘·+) eT]j·TT ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ (8.9 XÊ‘·+) \˝À ô|<äΔ yÓTT‘·+Ô ˝À bÕsƒX¡ Ê\\T
262
100 ø£+f… m≈£îÿe $<ë´]Δ`ñbÕ<Ûë´j·T ìwüŒ‹Ô (PTR)ì ø£*– ñHêïsTT. (8e AISES ìy˚~ø£). bÕsƒX¡ Ê\˝À
eTÚ[ø£ dü<Tä bÕj·÷\ $X‚w¢ Dü ˝À bÕsƒX¡ Ê\ uÛeÑ q HêD´‘· nH˚ dü÷∫ø£ n‘·´+‘· eTTKýÓTqÆ ~. uÛ≤s¡‘X˚ +¯ ˝Àì
73.5 XÊ‘·+ ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\\T |üø±ÿ uÛ≤eHê\˝À q&ÉTdüTHÔ êïsTT. sê»kÕúHé eT]j·TT ñ‘·sÔ êK+&é \˝À
m≈£îÿe yÓTT‘·Ô+˝À bÕsƒ¡XÊ\T |üø±ÿ uÛÑeHêìï ø£*– ñHêïsTT. ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ eT]j·TT
ˇ]kÕ‡\˝Àì bÕsƒX¡ Ê\\T ‘·≈î£ ÿe ìwüŒ‹Ô˝À |üø±ÿ uÛeÑ Hêìï ø£*– ñHêïsTT. 11 XÊ‘·+ bÕsƒX¡ Ê\\≈£î
m˝≤+{Ï uÛÑeq dü<äTbÕj·T+ ˝Ò<äT. #·rÔdt|òüT&é, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ;Vü≤sY, C≤s¡â+&é eT]j·TT |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ
sêÁcÕº\˝À uÛeÑ q+ ˝Òì bÕsƒX¡ Ê\\ XÊ‘·+ m≈£îÿe>± ñ+~.
15.6.2 uÛÖ‹ø£ nekÕú|üq kÂø£sê´\T
uÛÖ‹ø£ nekÕú|qü ˝À s¡yêD≤, düe÷#ês¡+, $<äT´‘Y yÓTTˆˆ$ ñ+{≤sTT. ÄyÓ÷<äj÷Ó >∑ýÓTqÆ dü÷∫ø£\
˝…øÿ£ Á|üø±s¡+, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ dü]b˛q≥Te+{Ï uÛÖ‹ø£ nekÕú|qü kÂø£sê´\‘√ u≤<Û|ä &ü TÉ ‘√+~. nekÕú|qü
kÂø£sê´\T ‘·–q+‘· ˝Òøb£ ˛e&ÉyT˚ ø±≈£î+&Ü ã\V”≤q+>± ñ+&É&+É , Ç~ sêÁcÕº\ eT<Û´ä Á|ü‹sêÁwü+º ˝Àì
õ˝≤¢\ eT<ä´ e´‘ê´kÕ\THêïsTT.
‘·\dü] $<äT´‘Y $ìjÓ÷>∑+ nH˚~ n_Ûeè~Δ dü÷∫ø£\˝À #ê˝≤ eTTKýÓTqÆ $. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ‘·\dü]
$<äT´‘Y $ìjÓ÷>∑+ 778.71KWh >± ñ+~. ø¬ q&Ü 17054 KWh, #ÓH’ ê 2471KWh eT]j·TT nyÓT]ø±
‘·\dü] $<ÛTä ´‘Y $ìjÓ÷>∑+ 13647KWh >± ñ+~. á <˚XÊ\‘√ b˛*Ãq|ü⁄&ÉT uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ‘·\dü] $<äT´‘Y
$ìjÓ÷>∑+ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+~. ‘·\dü] $<ÛTä ´‘Y $ìjÓ÷>∑+ sêÁcÕº\ eT<Û´ä q uÛ≤Ø ndüe÷q‘·qT #·÷|ü⁄‘·T+~.
n_Ûeè~Δ #Ó+~q sêÁcÕº˝q’… ≥Te+{Ï &Û©ç ,¢ >∑T»sê‘Y eT]j·TT |ü+C≤uŸ\ ‘·\dü] $<äT´‘Y $ìjÓ÷>∑+ n~Ûø+£ >±
ñ+~. ;Vü‰sY sêÁwü+º nœ\ uÛ≤s¡‘· dü>≥∑ T ‘·\dü] $<äT´‘Y $ìjÓ÷>∑+ ˝À 1/3e uÛ≤>±ìï, |ü+C≤uŸ
$ìjÓ÷>∑+˝À 1/15 e uÛ≤>±ìïqyÓ÷<äT #˚d+æ ~.
Á>±MTD uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À >∑èVü≤kÕúsTT $<äT´‘Y $ìjÓ÷>∑ düe÷#ês¡+ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì 55
XÊ‘·+ ≈£î≥T+u≤\≈£î $<äT´‘Y kÂø£s´¡ + ñ+<äì ‘Ó\Tk˛Ô+~. Á>±MTD eT]j·TT |ü≥Dº $ìjÓ÷>∑+ es¡Tdü>±
43.5 eT]j·TT 83.5 XÊ‘·+>± ñ+~. Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝À ≈£î≥T+u≤\≈£î ‘·≈î£ ÿe $<äT´‘Y n+<äTu≤≥T˝À
ñqï sêÁcÕº\T ;Vü≤sY (5.13 XÊ‘·+), C≤s¡+â &é (9.99 XÊ‘·+) eT]j·TT ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ (19 XÊ‘·+). eTs=ø£y|’Ó ⁄ü
Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ (94.48 XÊ‘·+) eT]j·TT eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ (92.76 XÊ‘·+) sêÁcÕº\˝Àì m≈£îÿe XÊ‘·+
≈£î≥T+u≤\≈£î $<ÛTä ´‘Y n+<äTu≤≥T˝À ñ+~. (2001 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \T).
15.7 ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T

n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ ˝≤π> uÛ≤s¡<˚X¯+˝À, ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T Á|ü<Ûëq+>± e\dü
bÕ\q qT+&ç ñHêïsTT. Ä düeTj·T+˝À, düeTTÁ<ä rsêìøÏ <ä÷s¡+>± ñqï ÁbÕ+‘ê\T, <ä>sZ∑ >¡ ± ñqï
ÁbÕ+‘ê\ ø£+f… yÓqTã&É≥+ ÁbÕs¡+_Û+#êsTT. n_Ûeè~Δ kÕúsTT˝À ‘˚&Ü\T Ç‘·s¡ ø±s¡D≤\e\¢ ≈£L&Ü
Á|üu≤Û $‘·+ ne÷´sTT. eTTKýÓTqÆ ø±s¡ø±\T ÁøÏ+<ä Çe«ã&Ü¶sTT.
1. ‘·≈î£ ÿe ‘·\dü] Ä<ëj·T+ : ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T @s¡Œ&É&ÜìøÏ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+ ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝À
ndüe÷q‘·\T. ø√*Héø±¢sÿY jÓTTø£ÿ Ä]úø£ s¡+>∑ dæ<ëΔ+‘·|sü +¡ >± Bìì $e]+#·e#·TÃ. Ç~ ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤˝À
m≈£îÿe uÛ≤>∑+ ‘·j÷· Ø eT]j·TT ùdyê s¡+>±\˝À ìeT>∑ïyÓTÆ ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À Ä<ëj·T kÕúsTT\T m≈£îÿe>±
263
ñHêïj·Tì ù|s=ÿ+~. »HêuÛ≤˝À m≈£îÿe XÊ‘·+ ùdyê s¡+>∑ eè‘·T\Ô ˝À ìeT>∑ïeTsTTq sêÁcÕº\ jÓTTø£ÿ
‘·\dü] Ä<ëj·T+ m≈£îÿe>± ñ+~.
2. ‘·≈£îÿe kÕúsTT bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D: |ü]ÁX¯eT\ düú\ ìs¡íj·T+ nH˚~ eTs=ø£ eTTK´ø±s¡ø£+. >∑‘·+˝À
ÁbÕ]ÁXÊ$Tø£eè~Δ s¬ ˝’ «Ò ìsêàD+ jÓTTø£ÿ ÁbÕs¡+uÛÑ qeT÷Hê <ë«sê Á|üu≤Û $‘·yTÓ +Æ ~. á bÕ]ÁXÊ$Tø£ kÕúq
øπ +Á<ë\T >∑THêïsY $Tsê¶˝Ÿ dæ<ëΔ+‘êìøÏ nqT>∑TD+>± düyT˚ àfi¯q Ä]úø£ eédü\ú ø±s¡D+>± bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ ˝À
>∑D˙j·TyÓTÆq uÛ≤>±ìï ‘·eT yÓ’|ü⁄≈£î Äø£]¸+#êsTT.
3. Á|üuÛÑT‘·« dü+ø£\Œ X¯øÏÔ: #ê]Á‘·ø+£ >±, n_Ûeè~Δ #Ó+~q sêÁcÕº\T HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, Á|ü‹ düŒ+<äq eT]j·TT
|ü+|æD° eédü\ú HêD´‘ê|üs+¡ >± kÕù|ø£+å >± düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ bÕ\Hê eédüqú T ø£*– ñHêïsTT. Ä<ÛTä ìø£
ø±\+˝À ø±\+ #Ó*q¢ düe÷» ìsêàD+ |ü]bÕ\q˝À eT+∫ e÷s¡TŒqT rdüTø√sê<äT ˝Ò<ë ì\u…≥Tºø√<äT.
BìøÏ $s¡T<äΔ+>±, Ç~ eT+∫ bÕ\qqT ã\V”≤q|ü]#˚ n$˙‹ Á|üuÛ≤yêìï u≤Vü≤´ Á|üj·T‘êï\qT
ìsêX¯|üs¡TdüTÔ+~.
4. #ê]Á‘·ø£ n+XÊ\T: eTÚ[ø£ dü<Tä bÕj·÷\ n_Ûeè~ΔøÏ #√<äø£ X¯ø>ÔÏ ± |üì #˚dTü +Ô ~. dü«<˚o dü+kÕúHê\
|ü]bÕ\Hê düeTj·T+˝À @ ÁbÕ+‘ê\˝À dü<Tä bÕj·÷\ ø£\Œq u≤>∑T+<√ Ä ÁbÕ+‘ê\T yÓTs¡T>¬ q’ n_Ûeè~Δì
kÕ~Û+#êsTT. Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À, dü«<˚o dü+kÕúHê\T n_Ûeè~Δô|’ ô|<ä›>± <äèwæº ô|≥º˝Ò<äT. yês¡T ‘·eTqT
‘êeTT <˚e⁄ì <ä÷‘·\T>± uÛ≤$+#·T≈£îì >∑]«+#ês¡T ˝Ò<ë |ü]bÕ*+#·&Üìπø ‘êeTT |ü⁄{≤ºeTì uÛ≤$+#ês¡T.
5. Ä]úø£ düV‰ü j·T+: Ç{°e\ ø±\+˝À, eTÚ[ø£ dü<Tä bÕj·÷\ ø£\Œq≈£î Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ øπ {≤sTT+|ü⁄\˝À
>∑D˙j·TyÓTÆq ‘·>∑TZ<ä\ ñ+~. n_Ûeè~Δ #Ó+~q sêÁcÕº\T eT]j·TT eTTK´+>± ô|<ä› q>∑sê\T eT]j·TT
|ü≥Dº ≤\˝À Ä]úø£ düV≤ü ø±s¡+ yÓTs¡T>±Z ñ+~.
6. u≤´+øÏ+>¥ kÂø£sê´\T: $‘·Ô dü+dü\ú T eT]j·TT yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T ≈£L&Ü kÕù|ø£+å >± eT]+‘· n_Ûeè~Δ
#Ó+~q sêÁcÕº\˝À ô|≥Tºã&ÉT\ n~ø£yTÓ T‘·+Ô ˝À øπ {≤sTTdü÷Ô ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ |üøbå£ Õ‘êìï #·÷|æ+#êsTT.
yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T ÁbÕ<Ûëq´‘· s¡+>±\˝À ô|≥Tºã&ç¬ø’ Ç#˚Ã dü_‡&û‘√ ≈£L&çq ãTTD≤\T eT]j·TT $‘·Ô
dü+dü\ú T n+~+#˚ Øô|H’ êì‡+>¥ dü<Tä bÕj·÷\T <Ûìä ø£ sêÁcÕº\≈£î e÷Á‘·yT˚ ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À n+<ësTT.
7. kÕe÷õø£ nekÕú|qü : $<Ûë´ eT]j·TT •ø£Då ≤ dü<Tä bÕj·÷\T, Á|ü‘´˚ øÏ+∫ kÕ+πø‹ø£ $<ä´qT n+~+#·&+É ˝À
<˚X+¯ ˝Àì $$<Ûä sêÁcÕº\ eT<Û´ä ndüe÷q‘·\T eT]j·TT ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T düŒwü+º >± ø£ì|ædTü HÔ êïsTT.
8. Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô $<Ûëq+: <˚X¯+˝À Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ≈£L&Ü n+‘·sY`sêÁwüº ndüe÷q‘·\T
düèwæº+#·&É+ eT]j·TT rÁe‘·s¡+ #˚j·T&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&Ü¶sTT. ‘·≈£îÿe Ä<ëj·T+ ñqï sêÁcÕº\˝À, Á|üuÛÑT‘·«
ô|≥Tºã&ç kÕúsTT, nekÕú|qü eè~Δ eT]j·TT |ü]bÕ\Hê ùde\ Á|üe÷D+ n_Ûeè~Δ #Ó+~q sêÁcÕº\‘√
b˛*Ãq|ü&ÉT ‘·≈î£ ÿe>± ñHêïsTT. n+<äTe\qH˚ ndüe÷q‘·\T @s¡Œ&É‘êsTT. neTàø£+ |üqTï\T $<Ûëq+
<Ûìä ø£ sêÁcÕº\T ‘·eT |üqTï uÛ≤s¡+˝À >∑D˙j·TyÓTqÆ uÛ≤>±ìï ù|<ä sêÁcÕº\ ≈£î≥T+u≤\≈£î m>∑TeT‹ #˚jT· &ÜìøÏ
<√Vü≤<ä|ü&ç+~.
9. HÓ|’ ⁄ü D≤´\ ø=s¡‘:· $dü]Ô düTqÔ ï Á|ü|+ü Nø£sD¡ ˝À, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ eè~ΔøÏ HÓ|’ ⁄ü D´`kÕ+Á<ä‘· e÷sêZìï m+#·T≈£î+~.
HÓ|’ ⁄ü D´+ ø£*–q ø±]à≈£î\ y˚‘H· ê\T Ç|üŒ{Ïøπ ô|]>±sTT. á ‘·sT¡ D+˝À, dü+dü\ú T ø=s¡‘>· ± \uÛ´Ñ eTe⁄‘·Tqï
HÓ’|ü⁄D´+ >∑\ ø±]à≈£î\qT düeTs¡úe+‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*. ø±ì y˚>∑+>± n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï
264
sêÁcÕº\˝ÀH˚ nqT≈£L\ yê‘êes¡D+ eT]j·TT eTÚ[ø£ dü<Tä bÕj·÷\ \uÛ´Ñ ‘· ø±s¡D+>± dü+dü\ú T Äø£]¸+|üã&ç
Ç+ø£q÷ ndüe÷q‘·\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT.
10. Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+: Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ neT\T≈£î |üPs¡«+, yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\≈£î eqs¡T\ øπ {≤sTT+|ü⁄
<ë«sê, ÁbÕ+rj·T düe÷q‘ê«ìï ø±bÕ&É&+É ˝À Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑+ ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+∫+~. Ä]úø£ dü+düÿs¡D\
neT\T ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ‘√ Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ bÕÁ‘· ã\V”≤qeTsTT+~. Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T Áô|y’ ≥˚ T s¡+>±ìøÏ eT]j·TT
m>∑TeT‹ Ä<Ûë]‘· ñ‘·Œ‹ÔøÏ m≈£îÿe ùd«#·Ã¤ eT]j·TT Áù|s¡DqT Ç#êÃsTT. á s¡+>±\T ñ‘·Œ‹Ô Ks¡TÃ\qT
‘·–+Z #·&ÜìøÏ Á|üjT· ‘·ï+ #˚d÷ü Ô eT]j·TT b˛{°>± ‘·j÷· s¡j÷· ´sTT. n˝≤π> kÕù|ø£+å >± eT]+‘· n_Ûeè~Δ
#Ó+~q ÁbÕ+‘ê\πø Ç$ Äø£]¸‘T· \e⁄‘·THêïsTT. Bì |ò*ü ‘·+>±, ô|≥Tºã&ç eT]j·TT ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T á
ÁbÕ+‘ê\≈£î e÷s¡&É+ e\q $uÛÒ<ä X¯≈£îÔ\T (forces of divergence) ã\|ü&Ü¶sTT. dü+øÏå|üÔ+>±, <Ûäìø£
sêÁcÕº\T n~Ûø£ nekÕú|qü kÂø£sê´\ ø£\Œq≈£î m≈£îÿe e´j·T+ #˚jT· &É+ e\q eTØ <Ûìä ø£eTe⁄‘·THêïsTT.
sêÁcÕº\˝À nekÕú|qü eT]j·TT ì» ‘·\dü] dü÷\ú sêÁwüº <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô eT<Û´ä q <ÛHä ê‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä
ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃqT.
15.8 ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\ jÓTTø£ÿ |ü]D≤e÷\T

kÕù|ø£+å >± n_Ûeè~Δ #Ó+~q sêÁcÕº\T, Ä]Δø+£ >± yÓqTø£ã&çq sêÁcÕº\T eT]j·TT Á|ü‹ sêÁwü+º ˝Àì
ÁbÕ+‘ê\T ≈£L&Ü düV≤ü Jeq+ #˚dTü qÔ ï dæ‹ú ì ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘· n+{≤s¡T. ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\
e\q ø£\T>∑T |ü]D≤e÷\T ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ñHêïsTT.
1. ndüeTs¡‘ú :· ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T ô|≥Tºã&çì Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔsTT. $<Û´ä eT]j·TT HÓ|’ ⁄ü D≤´\ n_Ûeè~Δô|’
‘·≈î£ ÿe ô|≥Tºã&ç #˚jT· &É+ e\q e÷qe eqs¡T\T ndüeTs¡eú +‘·+>± ‘·j÷· s¡e⁄‘êsTT.
2. Ä]úø£ øπ +ÁBø£sD¡ : ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T Ä]úø£ øπ +ÁBø£sD¡ ≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. m+<äTø£q>±
bÕ]ÁXÊ$Tø£+>± n_Ûeè~Δ #Ó+~q ÁbÕ+‘ê\T $T>∑‘ê ÁbÕ+‘ê\‘√ b˛*ùdÔ Ç|üŒ{Ïøπ n_Ûeè~Δ #Ó+~q+<äTq
m≈£îÿe ô|≥Tºã&ÉT\qT Äø£]¸kÕÔsTT.
3. ndüe÷q neø±XÊ\T: ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T eT]j·TT ÁbÕ+‘ê\ yÓqTø£u≤≥T‘·q+ |ü]ÁX¯eT\qT
Äø£]¸+#˚ $<Û+ä >± ˝Ò<Tä . yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\˝À ìedædTü qÔ ï Á|ü»\˝À ÁbÕ<∏$ä Tø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ˝Òøb£ ˛e&É+
e\q yês¡T |ü]ÁX¯eT\T eT]j·TT ùdyê s¡+>±\˝À ñ<Û√´>∑eø±XÊ\T bı+<ä{≤ìøÏ Ä≥+ø£+>± ñ+~.
4. ìs¡T<Û√´–‘·: yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\T ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>∑+˝À ãTT‘·Tdü+ã+<ÛäyÓTÆq
ñ<Û√´–‘·qT bı+<äT‘·THêïs¡T. ãTT‘·Tdü+ã+<Ûä ñ<Û√´–‘· ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ ñ<Û√´>∑ neø±XÊ\T M]øÏ @$T ˝Òe⁄.
5. Ç‘·s¡ Á|üuÛ≤yê\T: ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T düe÷»+˝Àì nH˚ø£ s¡+>±\qT eT]j·TT yÓqTø£ã&çq
ÁbÕ+‘ê\ Ä]úø£ eédüúqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T ù|<ä]ø±ìøÏ,
ìs¡øså£ êdü´‘·, Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T eT]j·TT ÁXÊ$Tø£ <√|æ&øû Ï <ë] rkÕÔsTT. Á>±MTD ÁbÕ+‘·+ qT+&ç
|ü≥Dº ÁbÕ+‘êìøÏ e\dü ø±s¡D+>± düe÷» Jeq Á|üe÷D≤\T ‘·>T∑ ‘Z T· HêïsTT.
265
2. 1980`81 qT+&ç GSDP ˝À eékÕj·T s¡+>∑+ yê{≤ ‘·>∑TZ‘·Tqï sêÁcÕº\ ù|s¡¢qT sêj·T+&ç.
..........................................................................................................................................
3. yÓTT‘·Ô+ SDP ˝À eékÕj·T s¡+>±\ yê{≤ kÕù|ø£+å >± ø°Då +Ï #·&+É ˝À >∑\ ∫≈£îÿ˝Ò$?
...........................................................................................................................................
4. bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~Δ˝À ø=+‘· ø±\+>± ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T ‘·>±ZjT· ì MTs¡T uÛ≤$düTHÔ êïsê?

...........................................................................................................................................
5. $<ë´ n_Ûeè~Δ dü÷∫ø£\qT ù|s=ÿq+&ç.

...........................................................................................................................................
15.9 ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\ ‘=\–+|ü⁄ #·s´¡ \T ` Á|ü<ëÛ q |ü]$T‘·T\T

ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ nqTdü]+∫q $$<Ûä ø±s¡´Áø£e÷\qT dü+øÏå|üÔ+>±
$e]+#·&ÉyÓTÆq~.
1. øπ +Á<ä+ qT+&ç sêÁcÕº\≈£î eqs¡T\ ã~©: eqs¡T\ ã~©˝À yÓqTø£ã&çq sêÁcÕº\≈£î ÁbÕ<Ûëq´+
ñ+&Ü*. eqs¡T\ ã~© á $<Û+ä >± »s¡T>∑T‘·T+~. m) Á|üD≤[ø± dü+|òTü + eTTK´+>± Á|üD≤[ø£|sü y¡ TÓ qÆ
ã~©\ <ë«sê eT]j·TT _) Ä]úø£ dü+|òTü + ô|H’ò êHé‡ ø£MTwüHé Á|üD≤[πø‘·s¡ |üsy¡ TÓ qÆ ã~©\ <ë«sê. øπ +Á<ä
ÁbÕC…≈£îº\ düú\ ìs¡íj·T+ eT]j·TT πø+Á<ä ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<∏äø±\qT Á|üD≤[ø± dü+|òüT+ Á|üuÛÑT‘·« dü+ã+~Û‘·
dü+dü\ú düV≤ü ø±s¡+‘√ ìs¡sí TTdüT+Ô ~. á n+X¯+ô|’ Ç{°e\ »]–q n<Û´ä j·Tq+ Á|üø±s¡+, ù|<ä sêÁcÕº\T
<Ûäìø£ sêÁcÕº\‘√ b˛*Ãq|ü⁄&ÉT n_Ûeè~Δ ø√dü+ ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À ì<ÛäT\qT bı+<äT‘·THêïsTT.
2. ‘·≈£îÿe eé~Û˝À yÓTT‘·Ô+ ÁbÕ+‘·eT+‘ê yê´|æ+#˚ ø±s¡´Áø£e÷\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·: eékÕj·T
ø±s¡´Áø£e÷\T, düe÷» n_Ûeè~Δ, ˙{ÏbÕs¡T<ä\, X¯ø,ÔÏ s¡yêD≤ düe÷#ês¡ eT]j·TT düe÷» ùde\T $düèÔ ‘·yTÓ qÆ
ø£esπ õì ø£*– ñHêïsTT. nìï ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\≈£î ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÂø£sê´\T eT]j·TT ùde\qT n~+#·&+É á
ø±s¡´Áø£e÷\ \ø£´å +>± ñ+~. ø±ã{Ï,º á ø±s¡´Áø£e÷\T sêÁcÕº\ Á|üD≤[ø£\˝À #˚sÃ¡ ã&Ü¶sTT— sêÁwüº Á|üD≤[ø£
s¡÷|üø\£ Œq eT]j·TT Á|üD≤[ø± eé~Û˝À ø£*–q e÷s¡TŒ\ <ë«sê <˚X+¯ ˝Àì Á|ü‹ ÁbÕ+‘êìøÏ n_Ûeè~Δ
jÓTTø£ÿ Á|üj÷Ó »Hê\T #˚s‘¡ êsTT.
3. bÕ]ÁXÊ$Tø£+>± yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\˝À kÂø£sê´\ ø£\Œq: nH˚ø£ sêÁcÕº\ Á|üD≤[ø£\˝À q~
˝Àj·T ÁbÕC…≈£îº\T eTTKýÓTÆq $uÛ≤>∑+>± ñHêïsTT eT]j·TT ãVüQfi¯ Á|üjÓ÷»q ÁbÕC…≈£îº\˝À ô|<ä› m‘·TÔq
ô|≥Tºã&ÉT\T #˚j·Tã&Ü¶sTT. <˚X¯+˝Àì $kÕÔs¡yÓTÆq ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~ΔøÏ M{Ï‘√bÕ≥T Ç‘·s¡ ÁbÕC…≈£îº\
nedüs+¡ m+‘ÓH’ ê ñ+~. Ç+<äT˝À ø=ìï sêÁcÕº\T eqs¡T\ ø=s¡‘· ˝Ò<ë ìs¡T<√´–‘· ˝Ò<ë ‘·≈î£ ÿe n_Ûeè~Δ‘√
u≤<Ûä|ü&ÉT‘·THêïsTT. eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô, düe÷C≤_Ûeè~Δ ø±s¡´Áø£e÷\T, $<ä´ eT]j·TT Äs√>∑´ dü<äTbÕj·÷\
ø£\Œq yÓTTˆˆq ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T #˚jT· &É+ e\q <˚X+¯ ˝Àì e÷s¡TeT÷\ ÁbÕ+‘ê\≈£î ˝≤uÛ+Ñ #˚≈L£ ]
n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘êsTT.
266
4. Á>±MTD eT]j·TT ∫qï |ü]ÁX¯eT\ @sêŒ≥T: Á>±MTD eT]j·TT ∫qï |ü]ÁX¯eT\T <˚X¯yê´|üÔ+>±
$düÔ]+#·ã&Ü¶sTT. πø+Á<ä eT]j·TT sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T #˚|ü{Ïºq ø±s¡´Áø£e÷\ <ë«sê M{ÏøÏ $$<Ûä s¡ø±\T>±
Ä]úø£ düV≤ü j·T+ Ä+<ä#j˚ T· ã&ç+~. nìï sêÁcÕº\˝À bÕ]ÁX¯$Tø£ øπ Áå ‘ê\ (yê&É\) kÕú|qü »]–+~. Ç$
∫qï |ü{Dº ≤\˝À eT]j·TT Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À @sêŒ≥T #˚jT· ã&Ü¶sTT.
5. bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T $düsÔ D¡ : Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ ÁbÕC…≈î£ \º @sêŒ≥T˝À, nedüsy¡ TÓ qÆ kÕ+πø‹ø£
eT]j·TT Ä]úø£ Á|üe÷D≤\qT <äèwæ˝º À ñ+#·T≈£îì kÕù|ø£+å >± yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çe«&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. ì|ü⁄DT\ n<Ûä´j·Tq+ eT]j·TT Ä]úø£ $wüj·÷\ Ä<Ûës¡+>± nH˚ø£ eTTKýÓTÆq ÁbÕC…≈£îº\
dü\ú + ìs¡sí TT+#·ã&ç+~. ø±ì n$ Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ bÕ]ÁXÊ$Tø£+>± yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\˝À ñqï+<äTq,
‘·sT¡ yê‘· Á|üj÷Ó »q+ bı+<äT‘êsTT.
eT÷\<Ûqä eT]j·TT ñ‘êŒ<äø£ edüTÔ |ü]ÁX¯eT\ @sêŒ≥T¬ø’ dü\ú ìs¡j
í T· +˝À, eTT&ç |ü<ësêΔ\ kÕMT|ü´‘·
eT]j·TT Ç‘·s¡ Ä]úø£ |ü]>∑Dq\T ≈£L&Ü düV≤ü »+>± eTTKýÓTqÆ $. $düèÔ ‘·ÁX‚DÏ $ìjÓ÷>∑ edüTeÔ ⁄\T eT]j·TT
ÁbÕôddæ+>¥ |ü]ÁX¯eT\˝À, ÁbÕ+rj·T n_Ûe~Δ qeT÷HêqT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É kÕ<Û´ä eTì uÛ≤$düTHÔ êïs¡T.
ø=‘·Ô Á|üÁøÏj·T\ n_Ûeè~Δ eT]j·TT eTT&ç |ü<ÛësêΔ\ ø=‘·Ô ñ|üjÓ÷>±\T ø=+‘·es¡≈£î, |ü]ÁX¯eT
yê´|æøÔ Ï düV≤ü j·T|ü&Ü¶sTT. n≥Te+{Ï n+XÊ\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ, bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ $düsÔ D¡ ˝À
ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ düeT‘·T\´‘· ñ+&˚˝≤ C≤Á>∑‘·Ô rdüTø√yê*.
6. yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ ±\T: Á|üdTü ‘Ô · n_Ûeè~Δ $<Ûëq+˝À yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\
n_Ûeè~ΔøÏ Á|ü‘´˚ ø£ |ü<øä∏ ±\qT neT\T #˚dTü +Ô ~. Bì øÏ+<ä kÕ<Ûës¡D ø±s¡´Áø£e÷\ ø√dü+ øπ {≤sTT+∫q
ì<ÛäT\ ø£+f… m≈£îÿe Äô|’q Á|üD≤[ø£ ì<ÛäT\T n+~+#·ã&É‘êsTT. Á|ü‘˚´ø£ |ü<∏äø±\qT ÁøÏ+~ $<Ûä+>±
eØZø£]+#·HÓ’q~.
\ø£´å düeT÷Vü≤+ô|’ <äèwæìº kÕ]+#˚ |ü<øä∏ ±\T: ∫qï s¬ ‘’ T· \ n_Ûeè~Δ dü+düú (SFDA) eT]j·TT
ôw&É÷´˝Ÿ ≈£L˝≤\ ø√dü+ Á|ü‘´˚ ø£ Á|üD≤[ø£.
Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T eT]j·TT sêsTTr\qT n+~+#˚ |ü<∏äø±\T: yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\˝À Á|ü‘˚´ø£
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ø√dü+ Ä]úø£ dü+dü\ú qT+&ç sêsTTr ãTTD≤\T, |üqTï ñ|üXe¯ Tq+, ô|≥Tºã&ç dü_‡&û, eTT&ç
düs¡T≈£î πø{≤sTT+|ü⁄\˝À ÁbÕ<ëq´‘· eT]j·TT 246 yÓqTø£ã&çq õ˝≤¢ / ÁbÕ+‘·+˝À ñqï |ü]ÁX¯eT\T
ãTTD+ô|’ j·T+Á‘ê\ ø=qT>√\T ø√dü+ Ä]úø£ düVü≤j·÷ìï n+~+#·&É+ »]–+~. n˝≤π> yÓqTø£ã&çq
ÁbÕ+‘ê\˝À Á>±MTD $<ÛTä ´BÛø› s£ D¡ dü+düú <ë«sê $<ÛTä ´‘Y $düsÔ D¡ ø√dü+ s¡TD≤\qT ‹]– #Ó*+¢ #˚ ìã+<äq\qT
nqT≈£L\+>± dü&*É +#·&+É »]–+~.
sêÁw”ºj·T düeT $ø±dü jÓ÷»q (Rashtriya Sama Vikas Yojana) qT 150 õ˝≤¢\˝À
ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. yÓqTø£ã&çq sêÁcÕº\ Á>±+≥T ì~ ÁøÏ+<ä 25,000 ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\qT øπ {≤sTT+#ês¡T. á
ì~Û 2005`06 qT+&ç ◊<äT dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ ø=qkÕ>∑T‘·T+~.
Á|ü<Ûëq |ü]$T‘·T\T
1. nìï |ü<øä∏ ±\˝À Á|ü<ëÛ q ˝À|ü+ @$T≥+fÒ, á |ü<øä∏ ±\ jÓTTø£ÿ yêdüeÔ uÛÖ‹ø£ |ü⁄s√>∑‹
267
>∑T]+∫ øπ Áå ‘êkÕúsTT qT+&ç m≥Te+{Ï düe÷#ês¡+ ˝Ò<Tä . #ê˝≤ Á|üD≤[ø£\T Ä]úø`£ kÕ+πø‹ø£‘· Ä<Ûës¡+>±
˝Òe⁄. ñ<Û√´–kÕ«eT´+ eT]j·TT kÕúìø£ |ü]$T‘·kÕ«eT´ n~Ûø±s¡+ e\q ô|<ä› m‘·TqÔ ì<ÛTä \ $ìjÓ÷>∑+˝À
nÁø£e÷\T #√≥T #˚dTü ≈£îH˚ neø±X¯eTT+~.
2. ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~Δ |ü<øä∏ ±\≈£î øπ {≤sTT+#·ã&çq ì<ÛTä \T eTq≈£î ô|<ä>› ± ø£ì|ækÕÔsTT. uÛ≤>±
n_Ûeè~Δ #Ó+~q ÁbÕ+‘ê\‘√ b˛*Ã#·÷dæq|ü⁄&ÉT yÓTT‘·+Ô n_Ûeè~ΔøÏ øπ {≤sTT+∫q ì<ÛTä \˝À ‘·≈î£ ÿe n_Ûeè~Δ
#Ó+~q ÁbÕ+‘ê\ ‘·\dü] \uÛ´Ñ ‘· ì<ÛTä \ XÊ‘·+ ∫qï~>± ñ+≥T+~.
3. bÕ]ÁXÊ$Tø£ eT]j·TT s¡yêD≤ sêsTTr\ Á|üu≤Û yê\T n+#·Hê y˚jT· ã&É˝<Ò Tä . ÁbÕ<∏$ä Tø£ eTÚ[ø£
dü<Tä bÕj·÷\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+fÒH˚ dü_‡&û\T Áù|sπ |æ‘· Á|üu≤Û yêìï ø£*– ñ+{≤j·Tì n+<äTu≤≥T˝À
ñqï Ä<Ûësê\T dü÷∫düTHÔ êïsTT.
4. $$<Ûä sêÁcÕº\T eT]j·TT øπ +Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ
Ä<ëj·T|üqTï sêsTTr ˝Ò<ë πø+Á<ä ô|≥Tºã&ç dü_‡&û eT]j·TT ˝…’ôdì‡+>¥≈£î dü+ã+~+∫ @ø£ s¡÷|ü‘·
ìã+<Ûqä \T˝Òe⁄. |ò*ü ‘·+>±, yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\ m+|æø£ ø√dü+ Á|üdTü ‘Ô +· ñqï $<ÛëHê\T yÓqTø£ã&çq
ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~Δì Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ $<Û+ä >± ñ+&Éøb£ ˛e#·TÃ.
15.10 dü+‘·T*‘· ÁbÕ+rj·÷_Ûeè~Δ ø=s¡≈î£ dü÷#·q\T

dü+‘·T*‘· ÁbÕ+rj·÷_Ûeè~Δ ø=s¡≈î£ »]–q ‘êC≤ n<Û´ä j·Tq+ ÁøÏ+~ #·s´¡ \qT dü÷∫düT+Ô ~.
1. eékÕj·T s¡+>∑ ô|≥Tºã&ç˝À ô|s¡T>∑T<ä\: eékÕj·T s¡+>∑+˝À ô|≥Tºã&çì ô|+#ê*‡q nedüse¡ TT+~.
nB Á|ü‘´˚ ø£+>± @ ÁbÕ+‘ê\˝À ô|≥Tºã&ç ø=s¡‘>· ± ñ+<√ nø£ÿ&É ‘·|Œü ìdü]>± ô|+#ê*. ˙{ÏkÕ>∑T, H˚\
dü+s¡øDå£ , Á>±MTD s√&ÉT,¢ –&É+¶ – dü<Tä bÕj·÷\T, ÁbÕôddæ+>¥ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À ô|≥Tºã&ÉT\T »s¡bÕ*. eT]j·TT
n~Ûø£ $\Te ø£*–q |ü+≥\ ô|+|üø±ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. eékÕj·T eè~Δ $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À _Ûqï+>± ñ
qï+<äTq, <ëìì düeT+ #˚ùd #·s´¡ \T K∫Ã‘·+>± ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT ‘·–kZ ÕÔsTT.
2. ùdyês¡+>∑ n_Ûeè~Δ: eè~Δ Á|üÁøÏj·TqT q&ç|æ+#˚ #√<Ûäø£ X¯øÏÔ>± ùdyê s¡+>∑+ >∑T]Ô+#·ã&ç+~.
u≤´+øÏ+>¥, ;Ûe÷ s¡+>∑+ eT]j·TT nekÕú|qü kÂø£sê´\T nH˚ø£ sêÁcÕº˝À¢ eè~Δì y˚>e∑ +‘·+ #˚jT· &ÜìøÏ
<√Vü≤<ä|&ü Ü¶sTT. yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\˝À á s¡+>±\ n_Ûeè~ΔøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ø£*Œ+#ê*.
3. ÁbÕ<∏$ä Tø£ nekÕú|qü ø£\Œq: yÓqTø£ã&çq sêÁcÕº˝À¢ eTT+<äT>± $<ÛTä ´‘Y, s¡yêD≤, f…*ø£eT÷´ìπøwüHé
eT]j·TT ˙{Ï bÕs¡T<ä\ e+{Ï nekÕú|Hü ê kÂø£sê´\˝À yÓTs¡T>∑T<ä\ Á|ü»\ Jeq HêD´‘·qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· ÜìøÏ
eT]j·TT yê{Ï˝À dæús¡yÓTÆq n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. á sêÁcÕº\˝À n+‘·sêj·T+ ˝Òì $<äT´‘Y düs¡|òüsê,
n_Ûeè~Δ #Ó+~q s¡yêD≤ eédüú eT]j·TT Ä<ÛTä ìø£ f…*ø£eT÷´ìπøwüHé kÂø£sê´\T yÓTT<ä˝q’… kÂø£sê´\T á
sêÁcÕº\˝À Áô|’y˚≥T ô|≥Tºã&ÉT\qT Äø£]¸+#·&É+˝À Á|ü<ÛëqbÕÁ‘· eVæ≤kÕÔsTT.
4. Ä]úø£ eqs¡T\ |ü+|æD:° øπ +Á<ä+ ùdø£]+∫q eqs¡T\qT sêÁcÕº\≈£î ã~© #˚jT· &ÜìøÏ nqTdü]+#˚
dü÷Á‘ê\T Áø£eT+>± eT]+‘· Á|ü>‹∑ o\+>± ñ+&Ü*. sêÁcÕº\ eT<Û´ä eqs¡T\ |ü+|æD° ø√dü+ Ä]úø£ dü+|òTü +
(ô|H’ êHé‡ ø£MTwüH)é eT]j·TT Á|üD≤[ø± dü+|òTü + ñ|üj÷Ó –+#˚ dü÷Á‘ê\˝À ñ|üj÷Ó –+#·ã&˚ Á|ü<ëÛ q ø±s¡ø±\T:
(m) »HêuÛ≤, (_) |üqTï edü÷\T, (dæ) yÓqTø£u≤≥T‘·HêìøÏ dü÷∫ø£ eT]j·TT (&ç) u≤Ø ˙{ÏbÕs¡T<ä\
268
eT]j·TT $<ÛäT´‘Y ÁbÕC…≈£îº\ ø=s¡≈£î ˝Ò<ë Á|ü‘˚´ø£ ùde\ ø£\Œq ø√dü+ nedüs¡yÓTÆq ô|≥Tºã&ÉT\T. $$<Ûä
dü÷Á‘ê\ Á|üø±s¡+ »HêuÛ≤ n+XÊ\≈£î 70 qT+&ç 90 XÊ‘·+ uÛ≤s¡‘ê«ìï Çe«&É+ ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃ. ø±ì
|üqTï kÕeTs¡ú´+ nqTbÕ‘·+˝À πø{≤sTT+|ü⁄\T ˝Òø£b˛e&É+ eT]j·TT ô|<ä›ÁbÕC…≈£îº\ô|’ Ks¡TÃ kÕ<Ûës¡D+>±
‹s√>±$T>± ñ+≥T+~. n~Ûø£ ‘·\dü] Ä<ëj·T+ ñqï sêÁcÕº˝À¢ |üqTï edü÷\T eT]j·TT ÁbÕC…≈î£ º s¡÷|üø\£ Œq
kÕeTsêú´\T Áø£eT|ü<‹Δä ˝À m≈£îÿe>± ñHêïsTT. n+<äTe\q, á ìs¡j í T· Á|üe÷D≤\qT nìï øπ {≤sTT+|ü⁄
dü÷Á‘ê\ qT+&ç ‘=\–+#·&+É eT+∫~. øπ {≤sTT+|ü⁄\T »HêuÛ≤≈£î nqTbÕ‘·+˝À eT]j·TT yÓqTø£u≤≥T
‘·HêìøÏ ‘·–q dü÷∫ø£\ Ä<Ûës¡+>± #˚jT· e\dæ ñ+~.
5. yÓqTø£ã&çq õ˝≤¢\≈£î ì<ÛTä \T: øπ +Á<ä`sêÁwüº $‘·Ô ã~©\T ìs¡j
í T· + #˚jT· ã&çq|ü⁄&ÉT sêÁcÕº\˝Àì
yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\T |ü]>∑D+Ï #·ã&Ée⁄. ù|<ä]ø±ìï Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd~ $‘·Ô ã~©\ |ü]e÷D+ ø±<äT,
nsTT‘˚ ã~© #˚jT· ã&çq $‘·+Ô m˝≤ ñ|üj÷Ó –+#·ã&ÉT‘·THêïjÓ÷ eTTK´+. eqs¡T\ øπ {≤sTT+|ü⁄ j·T÷ì{Ÿ
sêÁcÕº\ ø£+fÒ õ˝≤¢>± ñ+&Ü*. n‘·´+‘· yÓqTø£ã&çq õ˝≤¢\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*. bÕ]ÁXÊ$Tø£
yÓqTø£u≤≥T‘·q+ Ä<Ûës¡+>± ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*–q ô|≥Tºã&ç ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+∫ eqs¡T\ πø{≤sTT+|ü⁄
»]|æ‘˚ Á|üj÷Ó »qø£s+¡ >± ñ+≥T+~.
6. Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ ô|≥Tºã&ç : øπ +Á<ä+ jÓTTø£ÿ rÁeyÓTqÆ ã&Ó{® Ÿ |ü]$T‹ ø±s¡D+>± sêÁcÕº\˝À
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« Á|ü‘´· ø£å Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ ô|≥Tºã&ÉT\T Áø£eT+>± ‘·–bZ ˛j˚T neø±X¯eTT+~. n≥Te+{Ï |ü]dæ‘ú T· \˝À,
ˇø£ sêÁwüº Ä]úø£ |ü⁄s√>∑‹ì Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd eTTKýÓTqÆ n+X¯+ bÕ\q jÓTTø£ÿ HêD´‘·. eT+∫ |ü]bÕ\q
ø£*–q sêÁwü+º Ä<ëj·÷ìï ô|+#·&+É ˝À eT]j·TT <ëìì eT+∫ ñ|üj÷Ó >∑+˝ÀøÏ rdüTø£sêe&ÜìøÏ eT]+‘·
düeTs¡eú +‘·+>± |üì #˚dTü +Ô ~. ø=ìï sêÁcÕº\T <˚X¯ eT]j·TT $<˚o e÷sêZ\ <ë«sê ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À ô|≥Tºã&ÉT\qT
Äø£]¸dTü HÔ êïsTT. Ç≥Te+{Ï sêÁcÕº\T Ä#·sD¡ j ° T· yÓTqÆ ÁbÕC…≈î£ \º qT ‘·j÷· s¡T#˚dæ $»j·Te+‘·+>± øπ +Á<ä
düV≤ü j·T+ ˝Ò<ë Ç‘·s¡ <˚XÊ\ qT+&ç ì<ÛTä \qT düeT≈£Ls¡TÃ≈£î+≥THêïsTT. n+<äTe\q, eTTK´+>± yÓqTø£ã&çq
ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~Δô|’ Á|üuÛÑT‘·« ‘·ø£åD ÁX¯<äΔ nedüs¡+.
7. $πø+ÁBø£è‘· ô|≥Tºã&ÉT\T: sêuÀj˚T dü+e‘·‡sê\˝À, @ Á|ü<X˚ +¯ ˝À ô|≥Tºã&ÉT\T #˚j÷· \H˚
ìs¡j
í ÷· ìï Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· &É+˝À sêÁcÕº\ |üsêés¡D $<ÛëHê\T ø°\ø£ bÕÁ‘·qT b˛wæ+#·qTHêïsTT. Ç~
eTTK´+>± #·eTTs¡T eT]j·TT ˝ÀVü≤\T yÓ*øÏrùd |ü]ÁX¯eT\≈£î &çe÷+&éì düèwæºdüTÔHêïsTT. á n+X¯+ô|’
sêÁcÕº\T m≈£îÿe ÁX¯<Δä #·÷bÕ*Œq nedüs+¡ ñ+~.
n+‹eT+>±, dü+‘·T*‘· ÁbÕ+rj·÷_Ûeè~ΔøÏ ø°\ø£+ yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\≈£î eqs¡T\ Á|üyêVü‰ìï
ô|+#·≥+ e÷Á‘·yT˚ ø±<äT, eqs¡T\qT Äø£]¸+#·{≤ìøÏ M\T ø£*Œ+#˚ yê‘êes¡D≤ìï düèwæ+º #·&+É , yê{Ïì
dü]jÓTÆ q |ü<‹›ä ˝À ñ|üj÷Ó –+#·&+É eT]j·TT ô|≥Tºã&ç<ës¡T\ ˇ|üŒ+<ëìøÏ düs¬ q’ Vü‰MT Çe«&É+ nH˚$
eTTKýÓTqÆ $. yÓTT‘·+Ô ô|≥Tºã&ÉT\ yê‘êes¡D+ (Investment Climate) eT]j·TT bÕ\qqT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ ê*.
15.11 Á>±MTD, |ü≥Dº ndüe÷q‘·\T ` e\dü\T

Á>±MT ÁbÕ+‘·+˝À »q kÕ+Á<ä‘· #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe. #ê˝≤ eT+~ Á|ü»\T |ü≥Dº ˝Ò<ë q>∑s¡ ÁbÕ+‘·+˝À
ìedædTü HÔ êïs¡T. yê] >∑èVü‰\T eT]j·TT yê´bÕsê\T ˇø£ <ëìø=ø£{Ï #ê˝≤ <ä>sZ∑ >¡ ± ñHêïsTT. Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê\˝À eékÕj·T+ ÁbÕ<∏$ä Tø£ |ü]ÁX¯eT>± ñ+~. #ê˝≤eT+~ Á|ü»\T JeH√bÕ~Û ø√dü+ eékÕj·T+ô|’
269
Ä<Ûës¡|ü&É‘ês¡T. Á|ü»\T eT]j·TT uÛÑeHê\T ˝Òø£b˛e&É+ e\¢ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ eq´ÁbÕDT\T m≈£îÿe>±
ø£ì|ækÕÔsTT. |ü≥ºD ÁbÕ+‘·+˝Àì Á|ü»\≈£î _Ûqï+>± Á>±MTD Á|ü»\T Á|üø£è‹øÏ <ä>∑Zs¡>± ìedædüTÔHêïs¡T.
Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >±, |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\ ø£+fÒ m≈£îÿe eT+~ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìedædTü HÔ êïs¡T. nsTT‘˚ á
|ü]dæú‹ y˚>∑+>± e÷s¡T‘√+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eT]j·TT Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± |ü≥ºD°ø£s¡D »s¡T>∑T‘·T+~.
e\dü: JeH√bÕ~Û, ñ<√´>∑+, $<ä´, $yêVü≤+ e+{Ï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ø=s¡≈î£ ˇø£ Á|ü<X˚ +¯ qT+&ç
eTs=ø£ Á|ü<X˚ ÊìøÏ ø£~* yÓfifl¯ &Üìï e\dü n+{≤s¡T. e\dü˝À $$<Ûä s¡ø±\T ñHêïsTT. n$: øö+≥sY `
|ü≥Dº ø° s£ D¡ , $<˚XÊ\≈£î e\dü, $<˚XÊ\ qT+&ç e\dü, n+‘·s‘Z¡ · e\dü, n+‘·sê®rj·T e\dü eT]j·TT
Á>±MTD `|ü≥Dº e\dü.
eékÕj·T kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+, bÕ]ÁXÊ$Tø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ eT]j·TT ‘·eT Ä]úø£ |ü]dæ‘ú T· \T
e÷s¡‘êj·TH˚ ÄX¯e+{Ï nH˚ø£ ø±s¡D≤\T e\q Á|ü»\T |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\≈£î e\dü yÓ\T‘·THêïs¡T. eékÕj·T
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ eékÕj·T ø±]à≈£î\ nedüsêìï ‘·–+Z ∫+~. m+<äTø£+fÒ yÓTs¡T>¬ q’ s¡yêD≤, ms¡Te⁄\
yê&Éø+£ eT]j·TT »qT´|üs+¡ >± e÷s¡TŒ #Ó+~q |ü+≥\T ‘·≈î£ ÿe ø±]à≈£î\‘√ m≈£îÿe ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì
ô|+#êsTT. á $<Û+ä >±, #ê˝≤ eT+~ eékÕj·T ø±]à≈£î\T ñ<√´>±H˚«wüD˝À |ü≥Dº ≤\≈£î yÓ\T‘·THêïs¡T.
bÕ]ÁXÊ$Tø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ≈£L&Ü |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À Á|ü‘˚´ø£+>± nH˚ø£ ñ<Û√´>±\qT
düèwæº+∫+~. n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T bÕ]ÁXÊ$Tø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ jÓTTø£ÿ $ìjÓ÷>±ìï
ô|+#·T‘·Tqï|ü⁄&ÉT n$ yê{Ï <äèwæºì ùdyê`Ä<Ûë]‘· Ä]úø£èédüú yÓ’|ü⁄≈£î eTs¡\TkÕÔsTT. ùdyê ` Ä<Ûë]‘·
Ä]úø£ eédü\ú T bÕ]ÁXÊ$Tø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï ñ|üj÷Ó –dü÷Ô Á|ü»\≈£î |üP]Ô>± ‘·j÷· s¡sTTq edüTeÔ ⁄\qT
eT]j·TT ùde\qT n+~kÕÔsTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ #ê˝≤ eT+~ eékÕj·T+ #˚jT· &Üìï
>∑eTì+#·e#·TÃ. uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú Ä]úø±_Ûeè~Δ πs≥T ô|s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT m≈£îÿe eT+~ Á|ü»\T kÕ+πø‹ø£
|ü]ÁX¯eT\˝À |üì #˚jT· &ÜìøÏ u…+>∑fiS¯ sY ˝Ò<ë ôV≤’ <äsêu≤<é e+{Ï |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\≈£î e\dü yÓfió¯ ‘·THêïs¡T.
#ê˝≤ eT+~ Á>±MTD $<ë´s¡T\Δ T q>∑sê\≈£î yÓ[fl nø£ÿ&É ñqï Ä]úø£ neø±XÊ\qT dü<Tä «ìjÓ÷>∑+
#˚dTü ≈£î+≥THêïs¡T. |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê˝À¢ Jeq e´j·T+ kÕ<Ûës¡D+>± Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ ø£+f… #ê˝≤ m≈£îÿe>±
ñ+≥T+~. n<Ó› >∑èVü‰\≈£î, ÄVü‰sêìï ø=q&ÜìøÏ eT]j·TT s¡yêD≤ ø=s¡≈î£ m≈£îÿe Ks¡TÃ ne⁄‘·T+~. á
ø±s¡D+>±, |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê˝À¢ y˚‘êHê\T kÕ<Ûës¡D+>± m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢, n~Ûø£ y˚‘H· ê\
nH˚«wüD Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\T |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\≈£î e\dü yÓfifl¯ &ÜìøÏ eTs=ø£ ø±s¡D+.
2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 833.5 $T*j·THé (68.8%) »HêuÛ≤ Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê˝À¢ eT]j·TT 377.1 $T*j·THé (31.2%) |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìedædTü HÔ êïs¡T. nø£så êdü´‘· sπ ≥T≈£î
dü+ã+~Û+∫ Á>±MTD |ü⁄s¡Twü nø£så êdü´‘· 77.2 XÊ‘·+, Á>±MTD eTVæ≤fi≤ nø£så êdü´‘ê 57.9 XÊ‘·+, |ü≥Dº
|ü⁄s¡Twüß\ nø£så êdü´‘· 88.2 XÊ‘·+, |ü≥Dº eTVæ≤fi≤ nø£så êdü´‘· 79.1 XÊ‘·+>± ñ+~. á $<Û+ä >±,
nø£så êdü´‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫ |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\ ø£+fÒ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ *+>∑ n+‘·s+¡ m≈£îÿe>± ñ+~.
|üì˝À bÕ˝§ZH˚ sπ ≥T |ü≥Dº ≤˝À¢ 35.3 XÊ‘·+>± ñ+~. Bì‘√ b˛*ùdÔ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ m≈£îÿe>± 41.8
XÊ‘·+>± ñ+~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ Ád”|Ô ⁄ü s¡Twü ìwüŒ‹Ô m≈£îÿe>± Á|ü‹ 1000 eT+~øÏ 949 eT]j·TT |ü≥Dº
ÁbÕ+‘ê˝À¢ Á|ü‹ 1000 eT+~øÏ 929 ‘·≈î£ ÿe>± ñ+~.
270
»HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ |ü≥Dº uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À eTs¡D≤\ sπ ≥T 1971˝À yÓsTT´øÏ 9.7 qT+&ç
2000˝À 6.3 ≈£î ‘·–+Z ~. nsTT‘˚ BìøÏ e´‹πsø£+>±, Á>±MTD uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À eTs¡D≤\ sπ ≥T 1971˝À
yÓsTT´øÏ 16.4 qT+&ç 2000˝À 9.3 ≈£î ‘·–+Z ~. Ç~ |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\T yÓ<’ ´äÛ dü<Tä bÕj·÷\ ø£\Œq˝À
eTT+<äT&É&É+ e\q eTs¡D≤\ πs≥T ‘·>∑TZ‘·T+~.
|ü{øºÏ `£ 15.9: yÓTT‘·+Ô »HêuÛ≤˝À sêÁcÕº\ yêØ>± Á>±MTD »HêuÛ≤ sêÁcÕº\ Á>±MTD »HêuÛ≤
<˚X¯ yÓTT‘·+Ô »HêuÛ≤˝À <˚X¯ yÓTT‘·+Ô Á>±MTD
sêÁcÕº\ yêØ>± »HêuÛ≤˝À Á>±MTD
Á>±MTD »HêuÛ≤ XÊ‘·+ (%) »HêuÛ≤ XÊ‘·+ (%)
sêÁwü+º / dü+e‘·‡s¡+ 2001 2011 2001 2011
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 72.7 66.6 7.5 6.8
Äs¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 79.2 77.1 0.1 0.1
nkÕ‡+ 87.1 85.9 3.1 3.2
;Vü≤sY 89.5 88.7 10.0 11.1
#Û+· &û|Tüò sY 79.9 76.8 2.2 2.4
&Ûç©¢ 6.8 2.5 0.1 0.1
>√yê 50.2 37.8 0.1 0.1
>∑T»sê‘Y 62.6 57.4 4.3 4.2
Vü≤sê´Hê 71.1 65.1 2.0 2.0
Væ≤e÷#ê˝ŸÁ|ü<˚XŸ 90.2 90 0.7 0.7
»eTTà ø±oàsY 75.2 72.6 1.0 1.1
s¡a≤s¡â+&é 77.8 76 2.8 3.0
ø£sêí≥ø£ 66 61.3 4.7 4.5
πøs¡fi¯ 74 52.3 3.2 2.1
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 73.5 72.4 6.0 6.3
eTVü‰sêÁwüº 57.6 54.8 7.5 7.4
eTDÏ|üPsY 73.4 67.5 0.2 0.2
y˚T|òü÷\j·T 80.4 79.9 0.3 0.3
MTCÀsê+ 50.4 47.9 0.1 0.1
Hê>±˝≤+&é 82.8 71.1 0.2 0.2
ˇ&çkÕ 85 83.3 4.2 4.2
|ü+#êuŸ 66.1 62.5 2.2 2.1
271
sê»kÕúHé 76.6 75.1 5.8 6.2
dæøÏÿ+ 88.9 74.8 0.1 0.1
‘·$Tfi¯Hê&ÉT 56 51.6 4.7 4.5
Á‹|ü⁄s¡ 82.9 73.8 0.4 0.3
ñ‘·Ôs¡ Á|ü<˚XŸ 79.2 77.7 17.7 18.6
ñ‘êÔsêU≤+&é 74.3 69.8 0.8 0.8
|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ 72 68.1 7.8 7.5
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ 72.2 68.8 100 100
Ä<Ûës¡+: Census of India, 2001; 2011.
|ü{øºÏ `£ 15.10 : Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ e\dü\≈£î ø±s¡D≤\˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ e\dü<ës¡T\ ìwüŒ‹Ô
e\dü≈î£ ø±s¡D≤\T 1993 1999–2000 2007–08
ñbÕ~Û dü+ã+<äyTÓ qÆ $ 28.0 15.7 14.7
$<ä´ 2.6 2.9 5.6
$yêVü≤+ 32.0 49.1 50.3
‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ e\dü 22.3 16.2 13.3
Ç‘·s¡ ø±s¡D≤\T 15.2 16.3 16.2
yÓTT‘·Ô+ 100.0 100.0 100.0
2001 eT]j·TT 2011 \˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á>±MTD »HêuÛ≤ XÊ‘·+ ‘·>∑TZ‘·T+<äì eT]j·TT
|ü≥Dº ø° s£ D¡ »s¡T>∑T‘·T+<äì |ü{øºÏ £ 15.9 <ë«sê ‘Ó\TdüT+Ô ~. n‘·´~Ûø£ Á>±MTD »HêuÛ≤ ñqï sêÁcÕº\T
es¡Tdü>± ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 18.6 XÊ‘·+, ;ÛVü‰sY 11.1 eT]j·TT |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝À 7.5 XÊ‘·+>±
ñ+~. &Û©ç ¢ sêÁwü+º eT]j·TT >√yê\T ‘·≈î£ ÿe Á>±MTD »HêuÛ≤qT qyÓ÷<äT #˚XÊsTT eT]j·TT á ø±\+˝À
Á>±MTD »HêuÛ≤ ø°Då +Ï ∫+~. øπ s¡fi˝¯ À Á>±MTD »HêuÛ≤˝À 25 XÊ‘·+ ‘·>T∑ <Z \ä ‘√ n‹ ô|<ä› e÷s¡TŒ ø£ì|æ+∫+~.
2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 454 $T*j·Tq¢ e\dü<ës¡T\T ñHêïs¡T. Ç~
2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ 2001˝À 315 $T*j·Tq¢ qT+&ç 139 $T*j·TqT¢ eT]j·TT 1991˝À 220
$T*j·TqT¢ ô|]–+~. Ç~ 1991`2011 es¡≈î£ s¬ {Ï+º |ü⁄ nsTT+~. |ü{øºÏ £ 15.10˝À #·÷|æq≥T¢>±, 1991
qT+&ç 2001 es¡≈î£ $yêVü≤+ eT]j·TT Ç‘·s¡ ≈£î≥T+ã dü+ã+~Û‘· e\dü\T 72.2%, Ç|ü&ÉT 2001
qT+&ç 2011 es¡≈î£ yÓTT‘·+Ô e\dü\T 74.7%>± ñHêïsTT. Ç<˚ |ü]dæ‹ú NSS düe÷#ês¡+˝À ≈£L&Ü
Á|ü‹_+_k˛Ô+~. ñbÕ~Û dü+ã+~Û‘· e\dü<ës¡T\T HÓeTà~>± 1993˝À 28.0 XÊ‘·+ qT+&ç 2007`08
˝À 14.7 XÊ‘êìøÏ ‘·>±ZsT¡ . Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ $<ë´|üsy¡ TÓ qÆ e\dü\T 2.6 XÊ‘·+ qT+&ç 5.6 XÊ‘êìøÏ
ô|]–+~. Ád”\Ô ˝À eTTK´+>± $yêVü≤+ ø±s¡D+>± e\dü $wüjT· +˝Àq÷ Ç<˚ |ü]dæ‹ú ø£ì|æk˛Ô+~.
272
15.12 kÕsê+X¯+
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T Á|üD≤[ø±y˚‘\Ô· ≈£î eT]j·TT $<Ûëq s¡÷|üøs£ \Ô¡ ≈£î ô|<ä› düyê\T>±
ñ+~. Áø£y˚TD≤ nH˚ø£ n_Ûeè~Δ ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|ü&ÉT‘·Tqï|üŒ{Ïø°, Ç+ø£q÷ ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T
ø=qkÕ>∑T‘·THêïsTT. eè~Δsπ ≥T¢, ‘·\dü] SDP, ‘·\dü] $ìjÓ÷>∑ e´j·T+, NSDP ˝À $$<Ûä s¡+>±\ yê{≤,
eékÕj·T n_Ûeè~Δ, bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~Δ, nekÕú|Hü ê dü<Tä bÕj·÷\ n_Ûeè~Δ eT]j·TT e÷qe n_Ûeè~Δ˝À
ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT >∑eTì+#·e#·TÃqT. ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\≈£î ø±s¡D≤\T>± ñqï eTTKýÓTqÆ n+XÊ\T:
ø±]à≈£î\ eè‹Ô ìsêàD+˝À yÓ$’ <Û´ä +, nekÕú|Hü ê dü<Tä bÕj·÷\ n_Ûeè~Δ˝À yÓ$’ <Û´ä +, ã&Ó{® Ÿ˝À nekÕú|qü
kÂø£sê´\T ø£\Œq≈£î eT<ä‘Δ T· ‘·>&Z∑ +É , Ä]úø£ dü+dü\ú \uÛ´Ñ ‘·, $<ä´ eT]j·TT •ø£Då ≤ dü<Tä bÕj·÷\T yÓTT<ä˝q’… $.
ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT ‘=\–+#˚ ~X¯>± Á|üuTÑÛ ‘·«+ ô|<ä› m‘·TqÔ ø±s¡´Áø£e÷\T ÁbÕs¡+_Û+∫+~, ø±ì ã\yÓTqÆ
dü+ø£\ŒX¯øÔÏ ˝Ò<Tä . @<˚yTÓ HÆ ê, á |ü<øä∏ ±\T eT]j·TT ø±s¡´Áø£e÷\ìï nH˚ø£ |ü]$T‘·T\‘√ dü‘e· T‘·eTe⁄‘·THêïsTT.
dü+‘·T*‘· ÁbÕ+rj·T n_Ûeè~› kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ìã<ä‘Δ ‘· √ ≈£L&çq Á|üjT· ‘·ï+ #˚j÷· *. Á>±MTD eT]j·TT |ü≥Dº
øπ +Á<ë\ eT<Û´ä n+‘·sêìï |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ eT]j·TT |ü≥Dº ø° s£ D¡ ≈£î eT]j·TT e\dü≈î£ dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\
|ü]cÕÿsêìøÏ düs¬ q’ Á|üjT· ‘·ï+ nedüs+¡ .

1. ‘·\dü] Ä<ëj·T+, $ìjÓ÷>∑kÕúsTT, ÄVü‰s¡ \uÛÑ´‘·, eékÕj·T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûeè~Δ eT]j·TT
nekÕú|qü kÂø£sê´\ n_Ûeè~Δ e+{Ï dü÷∫ø£\T $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À düe÷q+>± ˝Òq≥Te+{Ï |ü]dæ‹ú ì
ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T n+{≤+.
2. 1980`81˝À eékÕj·T s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ yê{≤ 37.5 XÊ‘·+, Ç~ 2005`06˝À 21.0 XÊ‘êìøÏ
eT]j·TT 2013`14 ˝À 16.26øÏ ‘·–Z+~. sêÁwüº kÕúsTT˝À ≈£L&Ü eékÕj·T s¡+>∑ yê{≤˝À
‘·>T∑ <Z \ä <Û√s¡DÏ ø£ì|ædTü +Ô ~. n_Ûeè~Δ #Ó+~q sêÁcÕº˝q’… eTVü‰sêÁwü,º ‘·$Tfi≤Hê&ÉT, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ\˝À
≈£L&Ü Ç<˚ <Û√s¡DÏ ø£ì|æk˛Ô+~ eT]j·TT eékÕj·T s¡+>∑+ yê{≤ ‘·–+Z ~.
3. eékÕj·T s¡+>∑+˝À á y˚>e∑ +‘·yTÓ qÆ ø°Då ‘· |ü]ÁX¯eT\T eT]j·TT ùdyê s¡+>±\ eè~Δ˝À ô|s¡T>∑T<ä\‘√
Ä]úø£ eédüú eè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï<äì dü÷∫düT+Ô ~. Á|ü|+ü #·+˝À nH˚ø£ n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\˝À e˝…
dü÷\ú <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À á s¡+>±\ yê{≤ ø£ì|ædTü +Ô ~.
4. Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ neT\T‘√ yêdüÔe+>± 1991 ‘·s¡Tyê‘· bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûeè~Δ˝À ÁbÕ+rj·T
ndüe÷q‘·\T ô|]>±sTT. eTTK´+>± Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ neT\T |æeTà≥ cov ô|]– bÕ]ÁXÊ$Tø£
n_Ûeè~Δ˝À ô|s¡T>∑T‘·Tqï ndüe÷q‘·\qT #·÷|æ+~.
5. $<ë´ $ø±dü+ jÓTTø£ÿ dü÷#·ø\£ T m) $<ë´]Δ ñbÕ<Ûë´j·T ìwüŒ‹Ô (PTR) ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&Ü* _)
dü÷\ú qyÓ÷<äT ìwüŒ‹Ô (GER) m≈£îÿe>± ñ+&Ü*. dæ) nø£så êdü´‘ê sπ ≥T &ç) ˇπø ‘·s>¡ ‹∑ >∑~
eT]j·TT @ø√bÕ<Ûë´j·T bÕsƒX¡ Ê\\T. bÕsƒX¡ Ê\˝À >∑\ ø=ìï eTÚ[ø£ dü<Tä bÕj·÷\T ≈£L&Ü $<Ûë´_Ûeè~Δì
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. á kÂø£sê´\˝À eTs¡T>∑T<=&ç¶ dü<äTbÕj·T+, Á‘ê>∑T˙s¡T, u≤*ø£\ eT÷Á‘·XÊ\
dü<äTbÕj·T+ eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq |ü]dæú‹ yÓTTˆˆ eTTKýÓTÆq$.
273
1. ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T düeTdü´qT n~Û>$∑ T+#·&ÜìøÏ MTs¡T @ dü÷#·q\qT ø√s¡T≈£î+≥THêïs¡T?
2. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $$<Ûä s¡+>±\˝Àì ndüe÷q‘·\qT |ü]o*+#·+&ç.
3. ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\ e\¢ ø£\T>∑T |ü]D≤e÷\T @$T{Ï?
1. ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\ dü+<äs“¡ +¤ ˝À, >∑TDø£+ ` y˚>‘∑ «· s¡D+ $<Ûëq+ Á|üu≤Û e+ô|’ MT ñ<˚X› ´¯ +
@$T{Ï? ˇø£ <˚X+¯ jÓTTø£ÿ ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT MTs¡T m˝≤ |ü]o*kÕÔsT¡ ?
2. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT $e]+#·&+É ˝À nekÕú|qü kÂø£sê´\ n_Ûeè~Δ bÕÁ‘·qT
|ü]o*+#·+&ç.
3. ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT ‘=\–+#˚ ~X¯>± uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ rdüT≈£îqï $$<Ûä #·s¡´\qT
$eTs¡ÙHê‘·àø£+>± n+#·Hê y˚jT· +&ç.
A. ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\T:
1. kÕù|ø£+å >± n_Ûeè~Δ #Ó+~q eT]j·TT Ä]úø+£ >± n_Ûeè~Δ #Ó+<äì sêÁcÕº\T düV≤ü Jeq+ #˚dTü qÔ ï
dæú‹j˚T
m) ÁbÕrj·T ndüe÷q‘· _) ÁbÕ+rj·T n_Ûeè~Δ dæ) düe÷qyÓTqÆ n_Ûeè~Δ &ç) @~ø±<äT
2. ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ dü÷∫ø£\T @$?
m) sêÁwüº ‘·\dü] Ä<ëj·T+ _) ù|<ä]ø£+ dæ) HDI &ç) ô|’e˙ï
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ GDP øÏ @ sêÁwüº eékÕj·T s¡+>∑+ m≈£îÿe yê{≤qT düeT≈£Ls¡TdüT+Ô ~.
m) |ü+C≤uŸ, Vü≤sê´Hê _) &Ûç©¢, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
dæ) ˇ]kÕ‡, |ü+C≤uŸ &ç) sê»kÕúH,é ‘·$Tfi¯Hê&ÉT
4. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£+>± n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï sêÁcÕº\T @$?
m) eTVü≤sêÁwüº _) >∑T»sê‘Y dæ) ‘·$Tfi¯Hê&ÉT &ç) ô|’eìï
5. kÕe÷õø£ s¡+>∑+ M{Ïì ø£*– ñ+≥T+~.
m) Äs√>∑´+ _) $<ä´ dæ) bÕ]X¯ó<Ûä´+ &ç)ô|’eìï
düe÷<ÛëHê\T: 1) m 2) &ç 3) m 4) &ç 5) &ç
274
B. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
1) uÛÖ‹ø£ nekÕú|qü ( ) m) ù|<ä]ø£+
2) kÕe÷õø£ kÂø£sê´\T ( ) _) eTVü‰sêÁwüº
3) Ä]úø£ yÓqTø£u≤≥T ‘·HêìøÏ dü÷∫ø£ ( ) dæ) ˇ&çXÊ
4) n‘·´~Ûø£ ù|<ä]ø£+ >∑\ sêÁwüº+ ( ) &ç) $<ä´
5) bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ #Ó+~q sêÁwü+º ( ) Ç) s¡yêD≤
düe÷<ÛëHê\T: 1) Ç 2) &ç 3) m 4) dæ 5) _
C. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. RSVY nq>± .
2. ô|s¡T>∑T<ä\ yÓqTø£ã&çq sêÁcÕº\ ÁbÕ+rj·T n_Ûeè~ΔøÏ <ë] rdüT+Ô ~.
3. u≤´+øÏ+>¥ eT]j·TT ;Ûe÷ s¡+>±ìøÏ #Ó+~q$.
4. ‘·\dü] NSDP m≈£îÿe >∑\ sêÁwü+º .
5. 2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤˝À eékÕj·T ø±]à≈£î\ XÊ‘·+
.
düe÷<ÛëHê\T: 1) Rashtriya Sama Vikas Yojana 2) ô|≥Tºã&ç 3) ùde\ 4) &ç©¢ 5) 54.6%
15.15 |ü<øä √X¯+

1. düV‰ü $#·sD¡ + (COV) : Ç~ »HêuÛ≤˝À n+‘·s‘Z¡ · yÓ$’ <Ûë´ìï ø=*#˚ ˇø£ |ü<‹Δä eT]j·TT ÁbÕe÷DÏø£
$#·\Hêìï <ëì dü>∑≥T˝À $uÛÑõ+#·&É+ <ë«sê Bìì ø£qT>=qe#·TÃ. Ç~ XÊ‘·+ s¡÷|ü+˝À
$e]+#·ã&ç+~. düV≤ü $#·sD¡ + jÓTTø£ÿ n~Ûø£ XÊ‘·+ $\Te düeT÷Vü≤+˝À n~Ûø£ yÓ$’ <Ûë´ìï dü÷∫düT+Ô ~.
2. GDP eT]j·TT NDP : ˇø£ ìj·T$T‘· ø±\+˝À <˚X+¯ ˝À ñ‘·Œ‹Ô nsTTq nìï n+‹eT edüTeÔ ⁄\T
eT]j·TT ùde\ $\TeqT GDP dü÷∫düTÔ+~. GDP qT+&ç eT÷\<Ûäq edüTÔe⁄\ ‘·s¡T>∑T<ä\qT
˚ T· >± NDP edüT+Ô ~.
rdæyj
3. Á¬ø&ç{Ÿ ` &çbÕõ{Ÿ ìwüŒ‹Ô : ñ‘êŒ<äø£ s¡+>±\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É ˝À eT]j·TT Ä]úøe£ è~ΔøÏ <√Vü≤<ä+
#˚jT· &É+˝À u≤´+≈£î\ bÕÁ‘·qT $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ $düèÔ ‘·+>± ñ|üj÷Ó –+#˚ u≤´+øÏ+>¥ dü÷∫ø£\˝À
Ç~ ˇø£{Ï. u≤´+ø˘ Ä<Ûë]‘· ô|ò’Hêì‡j·T˝Ÿ eédüú˝À, Á¬ø&ç{Ÿ &Ó*eØ eédüú jÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤yêìï
n+#·Hê y˚jT· &É+˝À Á¬ø&ç{Ÿ`&çbÕõ{Ÿ ìwüŒ‹Ô düeTÁ>∑ ø=\‘·>± ÁbÕeTTK´‘·qT dü+‘·]+#·T≈£î+≥T+~.
n~Ûø£ Á¬ø&ç{Ÿ ` &çbÕõ{Ÿ ìwüŒ‹Ô n~Ûø+£ >± u≤´+≈£î\ Á¬ø&ç{Ÿ <Û√s¡DìÏ dü÷∫düT+Ô ~.
275
15.16 #·<eä <ä–q |ü⁄düøÔ ±\T
1. Alois Kutscherauer, Hana Fachinelli, MroslavHuèka, Karel Skokan, Jan Sucháèek, Petr
Tománek, Pavel Tuleja, (2010): ‘Regional disparities in regional development of the
Czech Republic’, VŠB-Technical University of Ostrava.
2. Myrdal, Gunner (1957): “Economic Theory and Underdeveloped Regions”, Gerald
Duckworth and Co Ltd, London.
3. Hirschman, A (1958): “The Strategy of Economic Development”, Yale University Press,
New Haven.
4. Kuznets, S (1963): “Quantitative Aspects of the Economic Growth of Nations, V111.
Distribution of Income by Size”, in Economic Development and Cultural Change Vol.
Xl, No 2, Part 11, pp 1-45.
5. Bhattacharya BB, Sakthivel S (2004): Regional Growth and Imbalance in India: Com-
parison of Pre- and Post-Reform Decades. Economic and Political Weekly, 39(10): 1071-
77.
6. Kar S, Sakthivel S (2007): Reforms and Regional Inequality in India. Economic and
Political Weekly, 42(47): 69-77.
7. Puga D (1999): The Rise and Fall of Regional Inequalities. Eur. Econ. Rev., 43: 303-
34.and Policies. Commission on Growth and Development Working, Washington.
8. Kim S (2008): Spatial Inequality and Economic Development: Theories, Facts and Poli-
cies, DC. 16.
9. Papola, T.S, Nitu Maurya, Narendra Jena (November 2011): Inter Regional Disparities
in Industrial Growth and Structure, Institute for Studies in Industrial Development, New
Delhi.
276

Indian Economy TM

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Indian Economy TM

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BA520ECO-T

&Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<ÿä sY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+

Á|ü<∏äeT Á|ü#·Ts¡D : 2020

1.2 Ä]Δøe£ è~ÛΔ uÛ≤eq

1.3 Ä]Δø±_Ûeè~Δ uÛ≤eq

1.4 Ä]Δøe£ è~Δ ` Ä]Δø±_Ûeè~Δ eT<Û´ä >∑\ e´‘ê´kÕ\T

1.5 n˝≤Œ_Ûe~Δ uÛ≤eq

1.6 ˝Ò$T‘·q+ (Deprivation)

1.8 MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø√+&ç - qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T

1.9 qeT÷Hê |üØøå± Á|üXï¯ \T

_) Ä]úø±_Ûeè~Δ ii) ø£˙dü nedüsê\ n+<äTu≤≥T˝À ø=s¡‘·

dæ) e÷qe|üsy¡ TÓ qÆ ˝Ò$T iii) yêdüe

düe÷<ÛëHê\T: m) iii _) i dæ) ii &ç) iv

1.11 dü+Á|ü~+|ü⁄ |ü⁄düÔø±\T

2.2 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]úø£ e´edüú Á|ü<ëÛ q \ø£Då ≤\T

‘·\dü] GDP and NNI

4. eè‘·T\Ô yêØ ìsêàD+ nq>± @$T?

2.7 qeT÷Hê |üØøå± Á|üXï¯ \T

_) 2016`17˝À GVA ˝À ‘·j÷· Ø s¡+>∑+ yê{≤ ii) 6.86%

dæ) 2001`10 eT<Û´ä GVA eè~Δsπ ≥T iii) 53.24%

&ç) 2011 »Hêu≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ e´ekÕj·T, iv) 48.9%

nqTã+<Ûä s¡+>±\˝À ÁXÊ$T≈£î\T %

2.9 dü+Á|ü~+|ü⁄ |ü⁄düøÔ ±\T

– Dr. S. Vidyasagar, KU.

3.2 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤ \ø£Då ≤\T

3.3 »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\˝À b˛ø£&\É T

y˚ j · T ã&ç + ~. øÏ + >¥ d ” ¢ &˚ $ dt eT]j· T T 1921 251 -1 -0.3

eTVü‰\H√_dt Ç<ä›s¡÷ 1871 dü+e‘·‡s¡+˝Àì 1891-1921 +15 +0.19

e÷jÓ÷ Ä<Ûä«s¡´+˝À yÓTT<ä{ÏkÕ]>± »HêuÛ≤ 1981 683 +135 +24.7

˝…ø£ÿ\qT #˚|ü{≤ºs¡T. eTq <˚X¯+˝À Á|ü‹ 10 1951-1981 +322 +2.14

Á|üuÛÑT‘·« ¨+ e´eVü‰sê\ eT+Á‹‘·« XÊK 1921-1951 1.22

|ü]~Û˝Àì ]õÅkÕºsY »qs¡˝Ÿ eT]j·TT ôdq‡dt 1951-1981 2.15

3.4 »HêuÛ≤ $k˛Œ≥q+

3.5 »HêuÛ≤ y˚>+∑ >± ô|s¡>&∑ ÜìøÏ ø±s¡D≤\T

3.6 »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ eT]j·TT Ä]úø±_Ûeè~Δ

3.7 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤ $<Ûëq+

3.8 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÁXÊ$Tø£ X¯øÔÏ \ø£Då ≤\T

Source: Analytical Report on Primary Census Abstract.

3.9 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤-eè‘·T\Ô yêØ |ü+|æD°

|ü{øºÏ `£ 3.5: ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤ ` eè‘·T\Ô yêØ |ü+|æD°

3.10 eè‘·TÔ\yêØ ìsêàD+˝À e÷s¡TŒ\T sêø£b˛e&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T

3.12 MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø√+&ç - qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T

_) 65.8 ii) eTVæ≤ﬁ¯\ Äj·TTsê›jT· +

dæ) 21 iii) j·TTe‘·T\ $yêVü≤ ø£˙dü ej·TdüT‡

&ç) 18 iv) 2011 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Á|üø±s¡+ Ád”n

düe÷<ÛëHê\T: m) ii _) i dæ) v &ç) iii Ç) iv

3.15 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T

4. Government of India: Economic Survey: 2018 & 2019.

C≤rj·÷<ëj·T+, Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\T, ù|<ä]ø£+ eT]j·TT ìs¡T<√´–‘·

4.2 C≤rj·÷<ëj·T|ü⁄ n+#·Hê\ |üPs¡«|üsê\T

2. C≤‘êj·÷<ëj·T|ü⁄ n+#·Hê\ jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.

4.3 C≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê\ |ü]XÀ<ÛHä ê |ü<‹Δä

4.4 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À C≤rj·÷<ë|ü⁄ <Û√s¡DT\T

2010-11 <Ûäs¡\ <äècÕº´ es¡Δe÷q <Ûäs¡\ <äècÕº´

2017-18 1,14,04,413 86,668 1,47,10,563 1,12,835

|ü{øºÏ £ ` 4.2 ˝À 67 dü+e‘·‡sê\≈£î dü+ã+~Û+∫q (1950 ` 51 qT+&ç 2017 ` 18 es¡≈î£ )

1960-61 qT+&ç 1970-71 es¡≈î£ 3.5 1.2 9.9 7.5

1970-71 qT+&ç 1980-81 es¡≈î£ 2.9 0.6 11.7 9.2

1980-81 qT+&ç 1990-91 es¡≈î£ 5.2 3.0 14.2 11.8

1990-91 qT+&ç 2000-01 es¡≈î£ 5.5 3.4 14.0 11.9

2000-01 qT+&ç 2004-05 es¡≈î£ 7.5 5.9 12.4 10.7

1950-51 qT+&ç 1980-81 es¡≈î£ 3.5 1.4 9.0 6.7

1980-81 qT+&ç 2000-01 es¡≈î£ 5.6 3.2 14.1 11.8

2000-01 qT+&ç 2004-05 es¡≈î£ 6.4 4.7 10.5 3.6