Yayımlayan: Muhittin Salih Eren

İstanbul 1989.

Ö z g ü n adı:
Fernand Braudel
La Mediterranee el le monde mediterraneen
a !'epoque de Philippe II.

34-89-Y-70-0010
EREN Yayıncılık ve Kitapçılık Ltd. Şti.
M e r k e z : T ü n e l , S o f y a l ı S o k a k N o : 34 B E Y O Ğ L U - I S T A N B U L Tel: 151 28 58 - 152 05 60
Şube : Sahaflar Çarşısı N o : 16 B E Y A Z İ T - İ S T A N B U L Tel: 522 85 31

Basıldığı yer: Çeltüt Matbaacılık Sanayi ve Ticaret A.Ş.

Tel: 522 3 4 54 - 528 67 29
 Fernand Braudel

AKDENİZ
VE
AKDENİZ DÜNYASI
Birinci cilt

Fransızca aslından çeviren:

M E H M E T ALİ KILIÇBAY
H E R 7AMAN MEVCUT OLAN
LUCIEN FEBVRE'E

Minnet ve oğulca bağlılık

göstergesi olarak.
Jasques aujourd-huy l'on n'a
point descouvert au nouveau
monde aucune Mediterranee
comme il y en a en Europe
Asie et Afrique...

Yeni dünyada bugüne kadar

Avrupa, Asya ve Afrika'da
olduğu gibi, hiçbir Akdeniz
keşfedilmemiştir...

J. Acosta, Histoire Naturelle

des Indes, 1558, s. 94.
 içindekiler

Önsözler XV
BİRİNCİ B Ö L Ü M
O r t a m ı n Payı 1
1 YARIMADALAR: DAĞLAR, YAYLALAR, OVALAR 3
1. Herşeyden Ö n c e D a ğ l a r 3
X Fizik ve insani karakteristikler 3
Dağı t a n ı m l a m a k 6
D a ğ l a r , u y g a r l ı k l a r ve dinler 8
Dağlı ö z g ü r l ü ğ ü 10
D a ğ ı n k a y n a k l a r ı ve bilançosu 12
Dağlılar kentte 14
D a ğ ı n gurbetin tipik örnekleri 16
D a ğ yaşamı, A k d e n i z ' i n ilk tarihi mi? 18
2. Yaylalar, D a ğ Etekleri ve Tepeler 19
Yüksek düzlükler 19
Sarmaşık Gibi Ülkeler 20
Tepeler 22
3. Ovalar 23
Su Sorunları: M a l a r y a 25
Ovaların Islahı 27
L o m b a r d i y a örneği 30
Büyük mülk sahipleri ve f a k i r köylüler 33
Ovaların kısa d ö n e m i n d e k i değişimleri: Venedik terra ferma'sı 35
Uzun d ö n e m d e : R o m a C a m p a g n a ' s ı n ı n kaderleri 37
Ovaların gücü: A n d a l u ç y a 37
4. T r a n s h ü m a n s veya Göçebelik: D a h a şimdiden iki A k d e n i z 40
Transhümanslar 40
T r a n s h ü m a n s t a n d a h a eski olan göçebe hayvancılık 41
Kastilya T r a n s h ü m a n s ı 44
Karşılaştırmalar ve b ü t ü n e ait h a r i t a l a r _ 46
Hecin devesi ve O r t a Asya devesi; A r a p ve T ü r k İstilaları 48
Balkanlar, Anadolu ve Kuzey A f r i k a ' d a Batılı tanıklar tarafından görülen
göçebelik 52
Yüzyılları aşan devreler 53
2 AKDENİZ'İN K A L B İ N D E DENİZLER VE KIYILAR 55
1. Sıvı O v a l a r 55
Kıyı denizciliği 55
P o r t e k i z keşiflerinin b a ş l a n g ı c ı n d a 58
T a r i h i n üsleri o l a r a k d a r d e n i z l e r 58
vj K a r a d e n i z , İ s t a n b u l ' u n özel a v l a n m a sahası 59
Venedikli ve Cenevizli o l a n A d a l a r D e n i z i 63
T u n u s ile Sicilya a r a s ı n d a 64
Akdeniz " M a n ş ' ı " 65
Tiren havzası 67
Adriyatik 70
Sicilya'nın d o ğ u s u n d a ve b a t ı s ı n d a 77
İki deniz, evreni 78
y T ü r k ve İ s p a n y o l i m p a r a t o r l u k l a r ı n ı n çifte dersi 79
Siyasetin ö t e s i n d e M
2. Kıta sahilleri 80
Deniz halkları 80
Denizcilik s e k t ö r l e r i n i n zayıflıkları 82
Büyük kentler 85
Denizcilik h a y a t ı n ı n altı ve ü s t ü 86
3. A d a l a r 87
M ü n z e v i d ü n y a l a r mı? 88
Narin hayatlara dair 90
Büyük tarihin yollarında 91
Adalı göçmenler 93
Ve denizin çevrelemediği a d a l a r 95
Yarımadalar 96
3 S I N I R L A R YA D A EN B Ü Y Ü K A K D E N İ Z 101
T a r i h i n b o y u t l a r ı n d a bir A k d e n i z 101
1. S a h r a , A k d e n i z ' i n ikinci çehresi 103
S a h r a : Y a k ı n ve u z a k sınırlar 104
Sefalet ve f a k i r l i k 105
U z u n m e s a f e göçebeleri 107
S t e p t e n ileri d o ğ r u h a r e k e t l e r ve s ı z m a l a r 108
Altın ve b a h a r a t k e r v a n l a r ı 111
Vahalar 114
İslamiyetin coğrafi alanı 115
2. A v r u p a ve A k d e n i z 117
K ı s t a s l a r ve m e r i d y e n l e r y ö n ü n d e k i yollar 117
R u s kıstağı: K a r a d e n i z ' e veya H a z a r D e n i z i ' n e d o ğ r u 118
B a l k a n l a r d a n D a t z i g ' e : P o l o n y a kıstağı 121
A l m a n kıstağı: b ü t ü n s e l bir ş e m a 1-6
Alpler 127
Ü ç ü n c ü kişi, ç o k çehreli A l m a n y a 131
C e n o v a ' d a n Anvers'e Venedik'ten H a m b u r g ' a : ulaşım koşulları 133
T i c a r e t d e n g e s i ve ticari göçler 134
R o u e n ' d a n M a r s i l y a ' y a F r a n s ı z kıstağı 136
Okyanus Akdeniz Okulunda 140
 A v r u p a ve A k d e n i z 141
3. Atlas O k y a n u s u 142
Birçok Atlantikler 142
XVI. yüzyılda O k y a n u s ' u n kaderi 143
Gecikmiş bir gerileme 146
4 FİZİK BİRLİK: İKLİM VE T A R İ H 147
1. İklimsel birlik 147
Atlantik ve S a h r a 148
T e k d ü z e bir iklim 149
Kuraklık: A k d e n i z ' i n afeti 152
2. Mevsimler 157
Kışın d u r a k l a r ı 158
Deniz seyrüseferinin d u r m a s ı 159
Kış barışı ve gevezelikleri 162
Kışın sertlikleri 164
Yaz ve hızlı h a y a t 165
Yaz salgınları 167
A k d e n i z iklimi ve D o ğ u 167
Mevsimlerin ritmi ve istatistikler 168
Determinizm ve e k o n o m i k hayat 172
3. XVI. yüzyıldan bu y a n a iklim değişmiş midir? 174
T a m a m l a y ı c ı not 177
5 İNSANÎ BİRLİK: Y O L L A R VE K E N T L E R , K E N T L E R VE Y O L L A R ... 181
1. Karayolları ve denizyolları 181
Besleyici yollar '84
Ulaşım araçlarının köhneliği
1600'lere d o ğ r u karayollarına ü s t ü n l ü k mü? 187
Bizatihi bir s o r u n o l a r a k karayolu 190
Venediğin çifte tanıklığı 191
Dolaşım ve istatistik: i s p a n y a Ö r n e ğ i 193
U z u n d ö n e m d e çifte s o r u n 194
2. Denizcilik: t o n a j l a r ve k o n j o n k t ü r l e r 195
XV. yüzyılda b ü y ü k tonajlılar ve k ü ç ü k yelkenliler 197
K ü ç ü k tonajlıların ilk başarıları 198
XVI. yüzyılda A t l a n t i k ' t e 199
Akdeniz'de 202
3. Kentsel işlevler 206
Kentler ve yollar 206
Çeşitli yolların b u l u ş m a yeri 210
Yoldan b a n k a y a 211
Kentsel devre ve gerileme 214
Ç o k eski bir tipoloji 214
4. Çağın tanıkları kentler 217
N ü f u s artışı 217
Eski sefaletler, yeni sefaletler: kıtlıklar ve b u ğ d a y s o r u n u 218
Eski sefaletler, yeni sefaletler: salgın hastalıklar 221
Vazgeçilmez göçmen 222
 Kentsel siyasal b u n a l ı m l a r 225
Ayrıcalıklı n a k i t kentleri 227
Krallık ve i m p a r a t o r l u k kentleri 230
B a ş k e n t l e r i n lehine o l m a k üzere 234
D a h a şimdiden konjonktür 235

İKİNCİ B Ö L Ü M
O r t a k k a d e r l e r ve b ü t ü n s e l h a r e k e t l e r 237
1 EKONOMİLER: YÜZYILIN ÖLÇÜSÜ 238
1. M e k a n , bir n u m a r a l ı d ü ş m a n 238
Y a z a n l a r için: gidiş gelişlerde k a y b o l a n l a r 239
D e n i z i n b o y u t l a r ı : b i r k a ç hız r e k o r u 240
O r t a l a m a hızlar 242
M e k t u p l a r ı n ayrıcalıklı d u r u m l a r ı 244
H a b e r , lüks m a l 247
•l Ç a ğ d a ş , k a r ş ı l a ş t ı r m a l a r 249
İ m p a r a t o r l u k l a r ve m e k â n 250
C l a u d e d u B o u r g ' u n üç y o l c u l u ğ u (1576 ve 1577) 252
M e k â n ve e k o n o m i 253
F u a r l a r , e k o n o m i k h a y a t ı n yedek güçleri 255
K ü ç ü k çaplı e k o n o m i a l a n l a r ı 257
Cenova, Milano, Venedik, Floransa dörtgeni 260
2. İ n s a n l a r ı n sayısı 265
60 veya 70 m i l y o n kişilik bir d ü n y a 265
Akdeniz'in boşlukları 266
Y ü z d e y ü z l ü k bir n ü f u s artışı mı? 269
D ü z e y l e r ve g ö s t e r g e l e r 270
Ç e k i n c e l e r ve S o n u ç l a r 276
T e y i d l e r ve İ l h a m l a r 277
Emin olunan birkaç konu 277
B a ş k a bir g ö s t e r g e : g ö ç l e r 279
3. A k d e n i z e k o n o m i s i n i n "model'M inşa edilebilir mi? 281
T a r ı m , en b ü y ü k e n d ü s t r i 282
Bir e n d ü s t r i b i l a n ç o s u 286
" V e r l a g s s y s t e m " ve kentsel e n d ü s t r i l e r i n gelişimi 289
Sistem başarılı o l m u ş t u r 290
G e z g i n bir i ş g ü c ü 290
B ü t ü n s e l h a r e k e t l e r ve özel h a r e k e t l e r 291
Ticari m u a m e l e l e r i n h a c m i 293
Uzak m e s a f e ticaretinin darlığı ve ö n e m i 296
Kapitalist yoğunlaşmalar 298
Akdeniz filolarının toplam tonajı 298
K a r a taşımacılığı 300
Devletler yüzyılın en b ü y ü k girişimcileridir 301
Değerli m a d e n l e r ve p a r a s a l e k o n o m i 303
Seliller y a ş a y a n l a r ı n beşte biri miydiler? 304
Geçici bir s ı n ı f l a n d ı r m a 306
G ı d a l a r k ö t ü bir kıstastır: resmi r a k a m l a r a g ö r e ç o r b a her z a m a n iyidir . 308
H e s a b ı n s a ğ l a m a s ı y a p ı l a b i l i r mi? 308
2 EKONOMİLER: D E Ğ E R L İ M A D E N L E R , PARALAR VE FİYATLAR .. 311
1. A k d e n i z ve S u d a n altını 312
D o ğ u y a d o ğ r u değerli m a d e n çıkışları 312
S u d a n altını: önceller 314
Portekizliler G i n e ' d e : altın A k d e n i z ' e gelmeye devam ediyor 315
Konjonktürün sorumlulukları 317
Kuzey A f r i k a ' d a k i S u d a n altını 319
2. A m e r i k a n g ü m ü ş ü 320
A m e r i k a hazineleri ve İspanya 320
A m e r i k a n hazineleri Anvers y o l u n d a 321
F r a n s ı z sapağı 326
Büyük Barselona-Cenova yolu ve Amerika değerli madenlerinin ikinci devresi 328
İspanyol p a r a l a n t a r a f ı n d a n istila edilen A k d e n i z 331
" M o d e n a l a r g a " y a av olan İtalya 333
Cenevizlilerin yüzyılı 336
Piacenza f u a r l a r ı 338
Kâğıt yüzyılı 341
II. Felipe'nin s o n u n c u iflasından III. Felipe'nin ilk iflasına (1607) 342
.3. Fiyat artışları 346
Çağı yaşayanların y a k ı n m a l a r ı ' 349
A m e r i k a n hazinelerinin s o r u m l u l u ğ u n a dair 350
A m e r i k a n s o r u m l u l u ğ u n u n lehinde ve aleyhinde neler söylenebilir? 351
Ücretler 352
T o p r a k gelirleri 354
B a n k a l a r ve enflasyon 356
"Sanayiciler" 359
Devletler ve fiyat artışı 359
A m e r i k a n " h a z i n e l e r i n i " n i n azalması 362
Devalüe edilmiş p a r a l a r ve sahte p a r a l a r 363
Üç m a d e n çağı 365

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
EKONOMİLER: T İ C A R E T VE TAŞIMA 367
1. K a r a b i b e r ticareti 367
A k d e n i z rövanşını alıyor: 1550'lerden sonra Kızıldeniz'in gelişmesi 368
Portekiz karabiberinin t o p a r l a n m a s ı 372
Portekiz karabiberi üzerindeki dalaveralar ve t a s a n l a r 374
Venediğe s u n u l a n Portekiz karabiberi 376
Welserlerin ve Fuggerlerin yaptıkları sözleşme 1586-1591 377
D o ğ u A k d e n i z b a h a r a t yollarının sürekliliği 379
M ü m k ü n açıklamalar 3X2
2. Akdeniz b u ğ d a y ı n ı n dengeleri ve b u n a l ı m l a r ı 384
Buğdaylar 384
Tahıl ticaretinin bazı kuralları 385
Denizyollarına bağlı olarak b u ğ d a y ticareti 388
İhracatçı kent ve ülkeler 390
Doğu buğdayı 393
Dengeler, b u n a l ı m l a r ve değişimler 394
Birinci b u n a l ı m l a r : Kuzey b u ğ d a y ı Lizbon ve Sevilla'da 395
 T ü r k b u ğ d a y " b o o m " u : 1548-1564 398
Kendi ekmeğini yemek: 1564-1590 arası italyan k o n j o n k t ü r ü 401
S o n u n c u değişim: 1590'dan s o n r a kuzey buğdayı 405
Sicilya hâlâ Sicilya'dır 407
Buğday b u n a l ı m l a r ı n a d a i r 409
3. Ticaret ve T a ş ı m a : Atlantik yelkenlileri 410
Basklar, Biskaylılar ve h a t t a Galiçyalılar 410
Portekizliler 411
N o r m a n l a r ve B r ö k o n l a r 412
F l a m a n gemileri 413
İlk İngiliz yelkenlileri 413
Başarı d ö n e m i (1511-1534) 414
D o ğ u A k d e n i z ticaretinin yolları 417
A k d e n i z Akdenizlilerindir 418
İngilizlerin 1572-1573'te geri dönüşleri 420
V T ü r k - İ n g i l i z müzakereleri: 1578-1583 422
İngiliz deniz yolculuklarının başa ısı 423
Yüzyılın s o n u n d a k i d u r u m 424
Hansalılar ve Hollandalıların gelişi 425
B u ğ d a y d a n b a h a r a t a : Hollandalılar Akdenizi fethediyorlar 4-27
Hollandalılar 1570'den itibaren tek bir k u r ş u n bile a t m a d a n Sevilla'yı nasıl
aldılar? 430
A k d e n i z ' d e yeni hrıstiyanlar 434
NOTLAR 437
 BİRİNCİ YAYINLANIŞIN Ö N S Ö Z Ü

Akdeniz'i ihtirasla sevdim, kuşkusuz kuzeyden geldiğim için, tıpkı çok sayıda başkaları
gibi ve birçok insanlardan sonra. Ona uzun inceleme yıllarımı sevinçle tahsis ettim -benim
için bu, bütün gençliğimden de uzun bir süreydi-. Bunun karşılığında, bu sevincin birazının ve
ışığının çoğunun bu kitabın sahifelerini aydınlatmasını temenni ediyorum. İdeal olan kuşku-
suz, romancılar gibi kahramanı keyfimize göre yerleştirmek, onu gözden hiç kaybetmemek,
ve o koskoca bir ar adalığını sürekli olarak hatırlamak olacaktır. Ne yazık ki, veya ne mutlu
ki, mesleğimiz romanın hayranlık verici esnekliklerine sahip değildir. Temenni ettiğim
üzere, bu kitaba yanaşmak isteyen okuyucu, demek ki Iç Deniz hakkında kendi anılarını,
görüşlerini de beraberinde getirip metnimi renklendirirse ve elimden geldiğince yapmaya
çalıştığım gibi, bu geniş varlığı yeniden yaratma konusunda bana yardımcı olursa, çok iyi
birşey yapmış olur... Denizin görülebildiği ve sevilebildiği haliyle, geçmişi hakkında olabile-
cek en büyük belgeyi meydana getirdiğini düşünüyorum. Sorbonne'da hocam olan coğrafya-
cıların öğrettiklerinden sadece bunu muhafaza edebildiysem de, onu o kadar inançlı bir
şekilde korudum ki, giriştiğim bu işin tüm anlamını o verdi.

Akdeniz'den daha sade bir örneğin, tarihle mekân arasındaki bu bağları kaydetmek
konusunda bana daha fazla yardımcı olabileceği düşünülebilir; hele insani ölçüleri içinde Iç
Denizin bugünkünden çok daha geniş olduğu hesaba katıldığında; kişilerinin daha karmaşık,
karışık ve tasnif dışı olduğu gözönüne alındığında. Bu kişiler ölçülerimize ve kategorileri-
mize sığmamaktadırlar. Onun hakkında "şu tarihte doğdu.." gibi basit bir tarih yazmak
yararsızdır; onun hakkındaki olayları sadece oldukları gibi aktarmak yararsızdır.
Akdeniz bir deniz bile değildir; o bir denizler bütünüdür ve bu denizler adalarla dolu,
yarımadalarla kesilmiş ve dallı budaklı kıyılarla çevrelenmişlerdir. Akdeniz'in hayatı kara-
nınkine karışmıştır; şiirinin yarıdan fazlası kırsal, denizcileri köylülerdir; Akdeniz zeytin
ağaçlarının, üzüm bağlarının olduğu kadar, dar kürekli teknelerin veya yuvarlak tüccar
gemilerinin de denizidir ve nasıl ki alçı ona şekil veren sanatçının ellerinden ayrılamazsa,
onun tarihi de onu çevreleyen karasal dünyadan ayrılamaz. Bir Provence atasözü lanso la
mare e tente'n terro (denizi methet ve karada dur) demektedir.
Demek ki, Akdeniz'in kesin olarak hangi tarihsel kişiliğe sahip olabileceğini ancak
zahmetli bir şekilde bilebileceğiz: bunun için sabır, çok gayret ve kuşkusuz kaçınılmaz bazı
hatalar gerekmektedir. Okyanus bilimcisinin, jeologun ve hatta coğrafyacının Akdeniz'
inden daha net birşey yoktur: bunlar bilinen, etiketlenmiş, kilometre taşları döşenmiş
alanlardır. Fakat acaba tarihin Akdeniz'i nedir? Yüzlerce uyarı bizi ikaz etmektedirler: şu
değildir, bu değildir, kare biçiminde bir çayır hiç değildir. Uzun süreden beri tanımlanmış,
açık, hemen tanınabilir nitelikte olduğu ve genel tarihi onun coğrafî sınırlarına göre keserek
kavrayabileceğimiz bahanesiyle Akdeniz'in belirlenmesi gerekli bir tarihsel kişilik olduğu
sonucunu ortaya koymayan tarihçiye ne yazık. Çünkü, Akdeniz'in sınırlarının bizim soruş-
turmamız açısından ne değerleri vardır ki?
Elli yıllık bir süre için olsa bile, bir yandan Herakles sütunlarında, diğer yandan da antik
Ilion'un önceden kıyılarını gözlediği deniz koridorunda sınırlandırılmış bir denizin tarihi
yazılabilir mi? İlk olarak ortaya çıkan bu çerçeve çizme sorunları, diğer başkalarını davet
etmektedir: sınırlamak; tanımlamak, çözümlemek, yeniden inşa etmek ve duruma göre bir
tarih felsefesini seçmek, hatta benimsemektir.
Bir yardımcı olmak üzere muazzam bir makale, anı, kitap, yayın, soruşturma kitlesine
sahibiz; bunlardan bazıları saf tarih alanına aittir; daha az ilginç olmayan diğerleri de
komşularımız etnograflar, coğrafyacılar, botanikçiler, jeologlar, teknologlar... tarafından
yazılmışlardır. Dünyada İç Deniz ve onun yansımasıyla parıldayan karalar kadar iyi
aydınlatılmış, envanteri böylesine çıkartılmış hiçbir mekân bulunmamaktadır. Fakat, öncel-
lerimize haksızlık etmek tehlikesine rağmen, bu yayın kitlesinin araştırmacıyı bir kül
yağmuru gibi ezdiğini söylemek gerekir mi? Bu incelemelerden çoğu düne ait, kullanışsız bir
dil konuşmaktadırlar. Onları ilgilendiren, geniş Denizin bütünü olmayıp, mozayiğini mey-
dana getiren küçük taşlardan biri; hareketli bütünsel hayatı olmayıp, hükümdar ve zenginle-
rin hayatlarıdır; yani bizi ilgilendiren güçlü ve yavaş tarih yerine, onlar ortak değerleri
olmayan bir çeşitli olaylar tozu içinde kalmaktadırlar. Bu incelemelerin çoğu yeniden ele
alınmayı, bütünsel ölçeğe getirilmeyi, yaşam kazanmak için ayağa kaldırılmayı
beklemektedirler.

Aynı şekilde, geniş arşiv kaynakları hakkında kesin bilgiler olmaksızın denizin tarihini
yazmak mümkün değildir. XVI. yüzyılda hiçbir Akdeniz ülkesi yoktur ki, Akdeniz dünyası-
nın tanık olduğu yangın, kuşatma ve her türden felâketlerden kurtarılabilmiş belgelerle,
genelde iyi donatılmış arşivlere sahip olmasın. Fakat, bu kuşku duyulması mümkün olmayan
zenginlikleri, en alasından tarihsel olan bu madenleri araştırmak ve envanterini çıkartmak
için tek bir ömür yetmez, bunun için yirmi ömür gerekir veya herbiri ömrünü bu işe hasretmiş
yirmi araştırmacı gerekir. Belki tarih şantiyesinde küçük zenaatkâr yöntemlerimizle çalışıl-
mayan bir gün gelecektir... O gün geldiğinde belki de, genel tarihi az veya çok ilk elden
kitaplardan değil de, özgün metinlere dayanarak yazmak mümkün olacaktır. Çabam ne
kadar büyük olursa olsun, ulaşabileceğim bütün arşivlerde ayıklama yapmadığımı; kitabı-
mın zorunlu olarak kısmi bir soruşturmaya dayalı olarak inşa edildiğini söylemeye gerek var
mı? Önceden biliyorum ki, kitabımın sunuşları yeniden ele alınacaklar, başkalarıyla ikâme
edilecekler ve ben bunu temenni ediyorum. Tarih böyle gelişmektedir ve gelişmelidir.
Diğer yandan, Rönesans ve Reformasyon'un son büyük ateşleri arasında kalan ve daha
onaltıncı yüzyılda kendini göstermekte olan, şu sert bir dönem olacak olan XVII. yüzyıl
tarafından kronolojik konumu oldukça kötü hale getirilmiş olan XVI. yüzyılın ikinci
yarısındaki Akdeniz, Lucien Febvre'in yazdığı gibi "güzel bir yanlış konu" dur. Bu konumun
yararını işaret etmeye gerek var mıdır? İç Denizin, dünyanın artık onu merkez almaktan,
onun için ve onun ritmine göre yaşamaktan vazgeçtiği Modern Çağın başında ne duruma
geldiğini bilmek yararsız değildir. Her zaman sözü edilen ani gerileme, bana kanıtlanmış
gibi gözükmemektedir; veyahut da, herşey bunun tersini gösteriyora benzemektedir. Fakat,
bu dramın dışında Akdeniz'in ortaya koyduğu sorunların istisnai bir insani zenginlikte
olduklarını ve buna bağlı olarak da, tarihçileri ve tarihçi olmayanları ilgilendirdiklerine
inanıyorum. Hatta, bunların ışıklarını şimdiki zamana kadar uzattıklarını; Nietsche'nin
bizzat tarihten beklediği kesin anlamda, bunların şu "yarar"dan da yoksun olmadıklarını
düşünüyorum.
Böylesine bir konunun sunduğu cazibelere varıncaya kadar sözü uzatmayacağım. Bunun
sahteliklerini -zorluklarını olarak anlayınız-, ihanetlerini daha önce sıralamıştım. Bunlara
şunu ekleyeceğim: tarih kitaplarımızın arasında hiçbir işe yarar rehber bana yardım sunmu-
yordu. Sıvı bir alanı merkez almış olan bir tarihsel incelemenin cazibesi büyüktür, ama
bundan da ötesi bir yeniliğin bütün tehlikelerini de beraberinde getirmektedir.
Terazinin her iki kefesi ae çok yüklü olduğundan, sonunda ağırlığımı riskten yana
koyduğumdan ve tefmkinlilikten uzaklaşarak maceraya girişmeye değer olduğunu düşündü-
ğümden ötürü acaba haklı mıyım?
Ozürüm bizzat bu kitabın öyküsüdür. Bu kitabı 1923'te yazmaya giriştiğimde, çok daha
temkinli olan, II. Felipe'nin Akdeniz politikasına hasredilmiş bir şekildeydi. O zamanki
hocalarım bunu güçlü bir şekilde onaylıyorlardı. Hocalarım, coğrafyanın fetihlerine
oldukça kayıtsız, iktisadı (tıpkı bizzat diplomasinin sıklıkla yaptığı gibi) ve toplumsal
sorunları pek kaale almaksızın; uygarlık, din ve aynı zamanda edebiyat ve sanat olaylarına,
geçerli her tarihin bu büyük tanıklarına karşı oldukça küçümser tavırları, kendi taraf
tutuşunun içine hapsolmuş olarak yazı bürolarının dışındaki gerçek, üretken ve yoğun
hayata her türlü bakışı kendine yasaklayan diplomatik tarih çerçevesinde yer alarak,
konumu bu bağlantı içinde görüyorlardı. Temkinli Kral'm politikasını açıklamak, herşey-
den önce, bu siyasetin yoğrulma süreci içinde hükümdarın ve danışmanlarının değişen
koşullar karşısındaki sorumluluklarını belirlemek, büyük ve küçük rolleri saptamak;
Akdeniz'in kuşkusuz her zaman ayrıcalıklı olmayan, yalnızca bir kısmını meydana getiren
İspanya'nın dünya politikasının genel haritasını oluşturmak anlamına gelmekteydi.

Gerçekten de, 1580'li yıllarla birlikte, İspanya'nın gücü aniden Atlantiğe doğru yönel-
mişti. II. Felipe'nin geniş imparatorluğu, tehlikenin bilincinde olarak veya olmayarak tehtid
altındaki varlığını burada koruyacak ve bu tehtide burada karşı koyacaktır. Güçlü bir
hareket, onu Okyanus'taki kaderine doğru yöneltmekteydi. Bu yeraltı oyunuyla, ispanya
politikasının bu fiziğiyle ilgilenmek ve bu araştırmalara bir II. Felipe'nin veya Avusturyalı
Don Juan'ın sorumluluklarının etiketlenmesini yeğlemek, diğer yandan bu sonuncuların
hayallerine rağmen sıklıkla aktör olarak davrandıklarını düşünmek, daha bu haliyle bile
diplomatik tarihin geleneksel çerçevesinin dışına çıkmak olmaktaydı; nihayet Akdeniz'in,
İspanya'nın bu uzak, ani ve düzensiz oyununda (eğer muhteris Inabahlı harekâtı bir kanera
bırakılacak olursa, oldukça donuk) kendi tarihine kendi kaderine, kendi güçlü hayatına
sahip olup olmadığı ve bu hayatın pitoresk bir geri plan örtüsü olmaktan başka bir rolü hak
edip etmediği sorulduğunda, beni sonunda esir alan muazzam konunun cazibesi önünde yere
çökmek anlamına geliyordu.

Farketmeden durabilir miydim? Arşivden arşive, bu çeşitli ve hareketli hayat karşısında

gözlerim kapalı olarak açıklayıcı belgelerin izini nasıl sürebilirdim? Bu kadar çok besleyici
faaliyet karşısında nasıl olur da ekonomik ve toplumsal tarihe yönelmezdim? Ne Almanya,
ne İngiltere, ne A.B.D., ne de hatta hemen yakındaki Belçika veya Polonya'da reddedilme-
yen bir yüceliğe ulaşmak için Fransa'da küçük bir grubun harekete geçirmeye çalıştığı bu
devrimci tarihe yönelmezdim? Akdeniz'in tarihini karmaşık kitlesi içinde kavramak demek,
onların tavsiyelerini izlemek, deneylerinin sığınağına girmek, onların yardımına koşmak,
bizde yoğrulmuş ve sınırlarımızı aşmayı hakeden yeniden düşünülmüş yeni bir tarih biçimi
için mücadele etmek demekti. Evet bu yeni tarih kuşkusuz emperyalist bir tarihti, ama
ödevlerinin ve olanaklarının bilincinde olan bu tarih ondan koptuğu için, yerine göre bazen
adil. bazen de gayriadil bir şekilde eski biçimleri parçalamak istiyordu, ama bu adaletsizlik
de pek fazla önemli değildi! Tasnif dışı bir tarihsel kişiyi benimseyerek, onun kitlesinden,
isteklerinden, direnmelerinden ve tuzaklarından ve aynı zamanda atılımından yararlanarak,
hocalarımızın öğrettiklerinden başka türlü bir tarih inşa etmek için tam da iyi bir fırsattı.

Her eser kendini devrimci olarak hisseder, kendisi için birşeylerfethetmek ister ve böyle
olmaya gayret sarfeder. Akdeniz bizi sadece adetlerimizden sıyrılmaya zorlamış olsa bile,
bu kadarı da bize hizmet etmiş olduğu anlamına gelecektir.
 Bu kitap, herbiri kendi içinde bütünsel bir açıklama denemesi olan üç bölüme
ayrılmaktadır.
Birincisi hemen hemen hareketsiz bir tarihi, insanın onu çevreleyen ortamla ilişkileri
içindeki tarihini gündeme getirmektedir; bu tarih akmakta ve değişmekte yavaş, sıklıkla
ısrarlı geri dönüşlerden ve sürekli olarak yenilenen devrelerden meydana gelen bir tarihtir.
Hemen hemen zamandışı olan ve cansız nesnelerle temasta olan bu tarihi ihmal etmeyi, nede
bu konuda bir sürü kitabın eşiğine yararsız yere konulan, madeni manzara/arıyla, tarlala-
rıyla ve çiçek/eriyle çabucak gösteriliveren ve sanki daha sonra bunlar bir daha ele alınma-
yacakmış gibi, sanki çiçekler her ilkbaharda yeniden açmıyorlarmış gibi, sanki sürüler
hareketleri sırasında duruyorlarmış gibi, sanki tekneler mevsimlere göre değişen gerçek bir
denizde seyretmiyorlarmış gibi ele alınıveren şu geleneksel tarihe coğrafi girişlerle yetin-
meyi istemedim.

Bu hareketsiz tarihin üstünde yavaş ritmi olan bir tarih farkedilmektedir: eğer ifade asıl
anlamından saptırılmış olmasaydı, bunun için grupların ve gruplaşmaların tarihi olarak,
toplumsal tarih denilebilirdi. Bu dip dalgalarının Akdeniz hayatının bütününü nasıl yükselt-
tiği; işte kitabımın ikinci kısmında, birbirlerini izler biçimde ekonomileri, devletleri, top-
lumları incelerken ve nihayet tarih kavrayışımı daha iyi aydınlatmak için denizdeki bütün bu
güçlerin karmaşık savaş alanında nasıl etki ettiklerini göstermeye çalışırken, kendime
sorduğum buydu. Çünkü biliyoruz ki, savaş saf bir bireysel sorumluluklar alanı değildir.
Nihayet üçüncü bölüm, geleneksel tarihe ayrılmış olanı, eğer istenirse insani ölçüde değil
de, birey düzeyindeki tarih; Paul Lacombe ve François Simiand'ın olay sal tarihi: bir yüzey
çırpıntısı, med ve cezirlerin güçlü hareketleriyle meydana gelen dalgalar. Kısa, hızlı ve
sinirli salınımları olan bir tarih. Tanım gereği aşırı duyarlı olan bu tarihte, en ufak adım
bütün ölçü araçlarını alarma geçirmektedir. Ama bu haliyle bütün tarihler içinde en fazla
ihtiras vereni, insanlıktan yana en zengin olanı, aynı zamanda da en tehlikeli olanı budur.
Çağdaşlarının hissettikleri tasyir ettikleri hayatlarının ritmine göre, bizimki gibi kısa
olarak yaşadıkları henüz yakıcı olan bu tarihten çekinelim. Bu tarih onların öfkelerinin,
düşlerinin ve hayallerinin boyutuna sahiptir. Gerçek Rönasans'tan sonra XVI. yüzyılda
yazmaya, kendini anlatmaya ve başkalarından konuşmaya tutkun fakirlerin, mütevazı
kişilerin Rönesans'ı gelecektir. Bu değerli kâğıt yığını oldukça şekil bozucu olmaktadır. II.
Felipe'nin kâğıtlarını okuyan tarihçi, onun yerinde oturuyormuşçasına, bir boyutun eksik
olduğu garip bir dünyaya taşınmış gibi olmaktadır; kuşkusuz canlı ihtirasların dünyası;
yaşayan bütün dünyalar gibi, bizimki gibi kör, kayığımızın sarhoş bir tekne gibi üzerinde
kaydığı şu canlı suların derinliklerinin öykülerine karşı kayıtsız bir dünya. Tehlikeli bir
dünya, fakat çoğunlukla sessiz ve anlamını ancak çok büyük zaman dilimleri kavrandığında
açığa vuran şu gizil büyük akıntıları önceden saptayarak, onun büyülerini ve kötülüklerini
defedebiliriz. Büyük gürültüsü olan olaylar çoğunlukla sadece anlar, bu büyük kaderlerin
tezahürlerinden ibarettirler ve ancak onlar tarafından açıklanabilmektedirler.

Böylece, tarihin kat kat düzlemler halinde parçalanması noktasına gelmiş olduk. Veya,
eğer istenirse, tarihin zamanı içinde, bir coğrafi zamanın, bir toplumsal zamanın, bir de
bireysel zamanın ayırd edilmesine ulaştık. Veyahut da, başka bir tercih açısından, insanı bi
dizi kişilik halinde ayırd etmeye ulaştık. Belki de en az a f f a mazhar olacağım nokta bu
olacaktır, hatta geleneksel parçalamaların da, derinlemesine biri olan yaşayan tarihi parça-
ladıklarını ifade etmese bile; hatta Ranke veya Kari Brandi'ye karşı anlatı-tarihin bir
yöntem olmadığını veya en mükümmelinden nesnel yöntem olmayıp, onun da bir tarih
felsefesi olduğunu ifade etmesem bile; hattti önce ifade edip, sonra da bu planların sadece
sunum araçları olmaktan başka bir amaçlarının olmadığını ve yolum ilerledikçe bunların
birinden diğerine geçmeyi kendime yasaklamadığımı göstersem bile... Fakat savunma
yapmak neye yarar? Eğer bu kitabın unsurlarını kötü bir şekilde biraraya getirmekle
suçlanırsam, şantiyelerimizin iyi kurallarına göre imal edilmiş parçaların da bulunacağını
umuyorum.
Çok fazla geniş tutkularımın, büyük görme arzumun ve ihtiyacımın da eleştiriye uğra-
mayacağını umuyorum. Tarih sadece duvarlarla kapatılmış bahçelerin incelenmesine mah-
kûm edilemez. Eğer böyle yapılırsa tarih, zamanın endişe verici sorunlarına cevap vermek,
insanın çok geniş ama çok emperyalist bilimleriyle bağlantıda olmak gibi, şu andaki
görevlerinden birini de ıskalamış olmaz mı? 1946'da ödevlerinin ve uçsuz bucaksız güçlerinin
bilincinde olan muhteris bir tarih olmaksızın, şimdiki zamana ait bir hümanizma olabilir mi?
Edmond Faral 1942'de "Büyük tarih'i öldüren büyük tarih korkusudur" diye yazmaktaydı.
Belki de büyük tarih yeniden hayata kavuşabilir C)!
Mayıs 1946
C) Borçlarımın listesi uzundur. Açık olmak gerekirse, bu borçların dökümü için bir cilt
gerekir. Ben ancak başlıca/arını sayabileceğim. Minnet dolu düşüncelerim Sorbonne'daki
hocalarıma yönelmektedir, bundan 25 yıl öncesinin Sorbonne'una: Albert Demangeon,
Emile Bourgeois, Georges Pages, Maurice Holleaux, Henri Hauser ki, ekonomik ve toplum-
sal tarihe karşı ilk yönelmemi ona borçluyum ve sıcak dostluğu benim için her zaman bir
rahatlık yaratmıştır. Cezayir'de Georges Yver, Gabriel Esquer, Emile-Felix Gautier ve
Rene Lespes'in dostça yardımlarından yararlandım; burada 1931'de Henri Pirenne'in büyü-
leyici derslerini dinleme zevkine ulaştım.
Araştırmalarımda bana yardımcı olan ve hispanizm konusunda ilk hocalarım olan
ispanyol arşivcilerine çok özel olarak teşekkür ediyorum, Mariano Alcocer, Angel de la
Plaza, Miguel Bordonau, Ricardo Magdalena, Gonzalo, Ortiz... Onların hepsini ve İspanya'
nın "tarihsel" başkenti Simancas'daki tartışmalarımızı zevkle yad'ediyorum. Madrid'de
Francisco Rodriguez Marin beni krallara özgü lütufkârlığıyla ağırladı... Araştırmalarım
sırasında taleplerimle bunalttığım İtalya, Almanya ve Fransa arşivcilerine de aynı şekilde
teşekkür ediyorum. Ünlü astronomi bilgini Dubrovnikli (Raguza) eşsiz arşivci ve arşivlerle
kütüphane/erdeki yolculuklarım esnasında büyük dostum bay Truhelka'ya teşekkürlerimin
içinde ayrı bir yer ayırıyorum.
Cezayir, Sao Paolo ve Paris'te bana yardım sunan meslekdaş ve öğrencilerimin listesi de
çok uzundur ve dünyanın her tarafına dağılmış kişileri kapsamaktadır. Earl J. Hamilton,
Marcel Bataillon, Robert Ricard, Andre Aymard'a özel olarak teşekkür ediyorum, bunlar
çok çeşitli vesilelerle benimle işbirliği yaptılar. Esaretteki arkadaşlarımdan iki tanesi,
Paris'teki Cour d'Appel'de avukat olan Adde-Vidal ile boş zamanlarında şehirci ve tarihçi
olan Maurice Rouge çalışmalarıma bulaşmışlardır. Nihayet Revue Historique'in küçük
grubunun -Maurice Crouzot ve Charles-Andre Julien- Charles Bemont ileLouisEisenmann'
ın bu dergide saldırgan gençliğimizi korurlarken benimle hiçbir zaman pazarlığını yapma-
dıkları yardımı unutmuyorum. Marcel Bataillon, Emile Coornaert, Roger Dion ve Ernest
Labrousse tarafından getirilen gözlem ve önermeleri kitabımın son düzeltmeleri sırasında
hesaba kattım.
Annales'e olan borçlarım, öğretilerine ve zihniyetlerine karşı olanları borçlarımın en
büyük kısmını meydana getirmektedir. Bu borcu elimden geldiğince ödemeye çalışmakta
olduğum bilinmektedir. Savaştan önce Marc Bloch'la sadece bir ilk temas kurabildim.
Ancak, düşüncesinin hiçbir ayrıntısının bana yabancı kalmadığını söyleyebileceğime
inanıyorum.
Lucien Febvre'in müşfik ve enerjik ilgisi olmaksızın bu eserin kuşkusuz bu kadar erken
tamamlanamayacağını ilâve edebilir miyim? Onun teşvikleri, cesaretlendirmeleri ve tavsi-
yeleri beni giriştiğim işin iyi olup olmadığı konusundaki uzun bir endişeden kurtardı. Hiç
kuşku yoktur ki o olmasaydı, ben soruşturma ve dosyalarıma birkez daha gömülmüş
olurdum. Çok büyük teşebbüslerin sakıncası bazen onun içinde zevkle kaybolunmasıdır.
 İKİNCİ YAYINLANIŞIN Ö N S Ö Z Ü

Akdeniz'i ikinci bir kez yayınlama konusunda çok tereddüt ettim. Dostlarımdan bazıları
ne bir kelime, ne de bir virgül hiçbir şey değiştirmememi öneriyorlar ve klasik olmuş bir
metni değiştirmemekte avantaj olduğunu söyleyecek kadar ileri gidiyorlardı. Onlara aklı
başında bir şekilde inanabilir miydim? Bilgilerimizin artan ağırlığı altında, komşumuz
insani bilimlerin baskısıyla, tarih kitapları bugün dün olduğundan çok daha hızlı bir şekilde
ihtiyarlamaktadırlar. Bir an geçer geçmez, onların kelime hazneleri yaşlı hale gelmektedir;
onların yeniliklerini oluşturmuş olan noktalar vülger olana karışmış olmaktadır; ve kazanılr
mış açıklama kendiliğinden tartışmalı hale gelmektedir.
Diğer yandan, Akdeniz yayınlanma tarihi olan 1949 doğumlu değildir, doğum tarihi
Sorbonne'da doktora tezi olarak savunulduğu 1947 de değildir. Tamamen yazılmadıysa
bile, büyük çizgileri itibariyle 1939'da; Marc Bloch ve Lucien Febvre'in Annales'lerinin ilk
parlak gençliğinin sonlarında, onun doğrudan ürünü olarak saptanmıştır. Ayrıca, okuyucu
birinci yayınlanışın önsözündeki bu cinsten delillerden yanılmamalıdır; bunlar bugün eğitim
dünyasında değilse bile araştırma dünyasında unutulmuş eski konumlara karşı çıkmaktadır-
lar. Dünkü polemiklerimiz gölgelerin peşindedir.
Böylece, yeni bir yayınlanışın ciddi, hatta bütünsel bir güncelleştirme gerektireceği
konusunda çok erkenden emin oldum ve bunu meşrulaştırmak için de I949'da zamanın
sertliğinin yayınlamama engel olduğu harita, kroki, grafik ve resimleri sunmanın yeterli
olamayacağını anladım. Düzeltmeler, ekler, yeniden kaynaştırmalar bazen önemli boyut-
lara ulaşmışlardır, hele sadece yeni bilgileri değil, bir de sıklıkla daha uzağa giden yeni
problematikleri hesaba katmak zorunda kaldığımda, bunların boyutları daha da büyümüş-
tür. Birçok bölüm baştan sona yeniden yazılmak zorunda kalmıştır.
Henri Pirenne'in tekrarladığı gibi, her sentez özel araştırmaları harekete geçirir. Benim
kitabımın izinde harekete geçenleri de eksik kalmamışlardır. Bunlar bana refakat etmişler-
dir ve bugün beni hapsetmektedirler. 1949'dan beri bu kitabı doğrudan ilgilendiren alanlarda
Ömer Lütfü Barkan ve öğrencileri, Julio Carro, Barrojo, Jean-François Bergier, Jacques
Berque, Ramon Carande, Alvaro Castillo Pintado, Federico Chabod, Huguette ve Pierre
Chaunu, Carlo M. Cipolla, Gaetano Cozzi, Jean Delumeau, Alphonse Dupront, Elena
Fasono, Rene Gascon, Jose Gentil da Silva, Jacques Heers, Emmanuel Le Roy Ladurie,
Vitorino Magalhaes Godinho, Hermann Kellenbenz, Henri Lapeyre, Robert Mantran,
Felipe Ruiz Martin, Frederic Mauro, Ruggiero Romano, Raymondde Roover, Frank Spoo-
ner, Iorjo Tadic, Alberto Tenenti, Ugo Tucci, Valentin Vasçuez de Prado, Pierre Vilar ve
nihayet muhteşem öğrencileriyle birlikte müteveffa Jose Vicens Vives'in meydana getirdiği
grubun yayınlanmış ve yayınlanmamış kitap ve incelemelerinin oluşturduğu muazzam
çalışmayı bildirmek için bana sahifeler ve sahifeler gerekmektedir. Bu çalışmaların yoğrul-
masına ben de sıklıkla çok yakından katıldım.
 Nihayet, birinci yayınlanıştaki bilgilere bizzat kendimin Venedik, Parma, Modena,
Floransa, Cenova, Napoli, Paris, Viyana. Simancas, Londra, Krakov, Varşova arşiv ve
kütüphanelerinde sürdürdüğüm araştırma ve okumalardan sonra çok şey ilave ettim.
Bütün bu hasadı depolamak gerekiyordu. Bu noktadan sonra, tuzaklarla dolu yöntem
sorunları kendilerini gösterdiler. Bunlar en geniş sınırları içinde ve çeşitlenmiş hayatının
bütün engebeleriyle birlikte ele alınmış olan Akdeniz mekânını sahneye koyan bir kitap
ölçeğinde hemen işe karışmaktadırlar. Bilgileri artırmak, zorunlu olarak eski sorunların
yerini değiştirmek ve onları kopartmak, sonra da çözümleri zor ve belirsiz yenilerine göğüs
germek olmaktadır. Diğer yandan, ilk yazımla bu yeni yayını ayıran onbeş yıllık süre içinde
yazarın kendi de değişti, ilk düzenlemeyi meşrulaştıran şu zaman-mekân (tarih-coğrafya)
diyalektiğinin başlıca eklemleşmeyi meydana getirdiği sorunsalın bizzat kendi ve akıl
yürütmeye ilişkin bazı dengeler kendililiklerinden değişmeselerdi, bu kitaba dokunmak
olanaksız olurdu, ilk metinde yalnızca taslağı olan perspektifleri bu kez açığa çıkardım ve
vurguladım, iktisat, siyaset bilimi, uygarlıklar hakkında belli bir kavrayış, daha dikkatli bir
nüfus bilimi benden ısrarlı taleplerde bulundular. Eğer yanılmıyorsam, girişimimin kalbine
kadar ulaşan ışıkları taşıyan aydınlık kaynaklarımı çoğalttım.

Ancak, ana sorun hâlâ aynı kalmaya devam etmektedir. Bu bütün tarihsel çalışmaların
ana sorunudur: hızlı değişen, bizatihi değişmelerinden ve gösterilerinden ötürü ilginç olan bir
tarih ile, nisbeten sessiz, kesinlikle ketum, tanıkları ve aktörleri tarafından hemen hemen hiç
kuşku duyulmayan ve zamanın inatçı kemirmesine karşı dişe diş direnen gizil bir tarihi aynı
anda, şu veya bu şekilde kavramak mümkün müdür? Her zaman açıklamaya muhtaç bu
belirleyici çelişki büyük bir bilgi ve araştırma aracı olarak ortaya çıkmaktadır. Hayatın her
alanına uygulanabilir nitelikte olarak, karşılaştırmanın terimlerine göre zorunlu olarak
farklı biçimlere bürünmektedir.
Bazıları kısa dönemi, bazıları da uzun dönemi hatırlatan yapılar ve konjonktürlerden
kısaca söz etme adeti yavaş yavaş yaygınlık kazanmaktadır. Mutlaka çeşitli yapılar vardır,
konjonktürler de çeşitlidirler ve bu konjonktürlerin veya bu yapıların süreleri de kendi
hesaplarına değişmektedirler. Tarih, diklemesine olarak zamansal bir "kat"tan bir diğerine
çok sayıda açıklamayı kabul etmekte ve keşfetmektedir; aynı zamanda yatay bağlantılar ve
korelasyonlar da bulunmaktadır. Daha basit ve daha kesin terimlerle birinci yayınlanışın
önsözünde açıklanan buydu, benim ilk niyetlerimi söyleyen ve bu kitabın bölümlerinin
birbirlerini izleyişini ilan eden ilk önsözde...
19 Haziran 1963
Bu ikinci yayınlanışın harita ve krokileri benim işaretlerim üzerine, Jacques Bertin
yönetimindeki Ecole des Hautes Etudes'in VI. Bölümüne bağlı Haritacılık Laboratuarında
çizilmiştir. Bibliyografya sağlamaları ve matbaa tashihlerindeki yardımlarından ötürü
Marthe Briata, Marianne Mahn, A. Tementi ve M. Keul'e teşekkür etmek isterim.
 Ü Ç Ü N C Ü YAYINLANIŞIN Ö N S Ö Z Ü

Bu üçüncü yaymlanış veselisiyle yalnızca birkaç satır yazacağım. Bunları yazmamın

nedeni herşeyden önce, bu yayının yapmak istediğim değişikliklerden yoksun olduğunu
söylemek içindir. Bu konuda editörümü değil de, kitap endüstrisinin içinde bulunduğu
zorlukları suçlamak gerekir. Bugün bu kadar kalın bir kitabı yeniden basmak, gerçek bir
cesaret gösterisidir.
Böylece, on yıl kadar bir süre içinde şurada veya buradaki bir ayrıntının vaya hatta
Denize ilişkin koskoca tablo parçalarının değişmesine yol açan çok sayıdaki incelemeyi
gözönüne almaktan vazgeçtim. Türk arşivlerinin zenginlikleri yavaş yavaş açığa çıkmakta-
dırlar, ama bana göre çok fazla yavaş.
En fazla değişen ise, mesleğimizin promlematiği olmaktadır. Artık toplumu veya devleti
veya iktisadı, tam da eskiden gördüğüm gibi görmüyorum. Okuyucu, hızlı bir şekilde
yayınlanan Maddi Uygarlık ve Kapitalizm 'in üç cildini okuduğunda bunu farkedecektir; bu
kitaplarda bakış açılarımı daha iyi formüle edebildim ve bana bile şaşırtıcı gelen, A kdeniz'in
nisbi refahını açıklayabildim. Uzun zaman önce en azından bu kitabın sağlamış olduğu bu
kazanım, bütün kuşkuların dışında kalmaktadır. Ben bu durumdan safça, yani hiçbir
kısıtlama olmaksızın, tıpkı ispanya, İtalya ve İç Denizin diğer ülkelerine, geleneksel tarihin
onları mahrum bıraktığı mutlu yıllar veya oldukça parlak yıllar sağladığmdaki gibi sevinç
duymaktayım.

16 Mart 1976
 B R A U D E L ' İ N AKDENİZ'İ

İnsanlık ailesinin 1985 K a s ı m ı n d a kaybettiği, X X . yüzyılın en b ü y ü k tarihçilerinden

biri olan F e r n a n d B r a u d e l ' i n baş eseri Akdeniz'i T ü r k o k u y u c u s u n a s u n m a ve t a n ı ş t ı r m a
görevi b a n a d ü ş t ü ğ ü için, g u r u r ve m u t l u l u ğ u m u ifadeden aciz k a l m a k t a y ı m .
Braudel'in X X . yüzyılın en b ü y ü k tarihçilerinden biri, belki de en b ü y ü ğ ü olması
bilim çevrelerinde t a r t ı ş m a dışıdır, a m a genel o k u y u c u y a b u n u n nedenlerinin açıklan-
ması g e r e k m e k t e d i r . Ç ü n k ü her bilimsel disiplinde o l d u ğ u gibi, tarihçilik a l a n ı n d a da
" k â z i p ş ö h r e t l e r " b u l u n m a k t a ve b u n l a r " k e r a m e t l e r i kendilerinden m e n k u l " söylevler
içinde, a ğ u s t o s böceğiyle ateş böceğininkinin karışımı bir " b i l i m s e l " h a y a t s ü r d ü r ü r l e r -
ken, g ü n ü n ışıması ve s o n b a h a r ı n gelmesiyle sönmektedirler. Oysa Braudel, üstatları
M a r c Bloch ve Lucien F e b v r e gibi, yaşarken klasik o l m u ş t u r ve b u n u n nedenleri vardır.
Braudel çok zor bir işe girişen ve hayret verici bir şekilde b a ş a r a n k ü ç ü k bir tarihçiler
c e m a a t i n i n (Annales O k u l u ) üyesidir. Bilim, çoğu z a m a n sanıldığının aksine en t u t u c u
a l a n l a r d a n biridir ve gene sanıldığı gibi " d o ğ r u l a r ı " değil de, belli bir c e m a a t i n
" d o ğ r u l a r ı " n ı s a v u n u r . H a l böyle o l u n c a , bilim a d a m l a r ı n ı n kendi sıcacık teorik çerçeve-
lerinden k o p m a l a r ı h e m e n h e m e n olanaksızdır ve yeniliklere ilk önce o n l a r karşı çıkarlar.
T a r i h gibi, siyasetin ve t o p l u m s a l teorilerin alt yapısını o l u ş t u r a n bir a l a n d a , fincancı
katırlarını ü r k ü t m e d e n ve m e y d a n savaşlarını göze a l m a d a n zihniyetlerde değişiklik
s a ğ l a m a k , belki de d ü n y a n ı n en zor işidir. H e r k e s alıştığını sever ve d o ğ r u b u l u r . İşte
Braudel'in önce bir üyesi, s o n r a da piri o l d u ğ u A n n a l e s loncası bu zorluğun üstesinden
gelebilmiştir.

A n n a l e s O k u l u n u 1929'da S t r a s b o u r g ' d a k u r d u k l a r ı Annales d'Histoire Economique

et Sociale adlı d e r g i n i n çevresinde d o k u m a y a başlayan M a r c Bloch ve Lucien F e b v r e ,
tarihi a n l a t m a k t a n tarihi a n l a m a y a yönelen bir süreç üzerinde yer almışlardır. O n l a r a
gelininceye k a d a r tarihçilik mesleğinin başlıca uğraşı olayanlatıcılık idi ve b u a ç ı d a n O r t a
Ç a ğ geleneğinden pek fazla uzaklaşılmış değildi. Öte y a n d a n gene b u e g e m e n tarihçi
çevrelerin tarihin başlıca aktörleri o l a r a k " Ü n l ü " kimseleri görmeleri de önemli bir yara
m e y d a n a getiriyordu. Bu iki A n n a l e s k u r u c u n u n u n tarihin sessiz u n s u r l a r ı olan ve belge
b ı r a k m a y a n k ü ç ü k insanları tarihin aktörleri düzeyine yükseltmeleri bizatihi bir devrim
m e y d a n a getirmiştir. Bu o k u l a e r k e n d e n intisap eden B r a u d e l ' i n bizzat belirttiğine göre
" A n n a l e s t a v r ı " bu iki ünlü tarihçinin m e y d a n a getirdiği birinci k u ş a k t a belirlenmiştir.
Braudel'e göre, diğer k u ş a k l a r yeni f o r m ü l l e r , yeni ö r n e k l e r ve yeni teyidler getirmişler-
dir, a m a yeni icatlar y a p m a m ı ş l a r d ı r .
 Braudel'in ilk kez 1946'da bir d o k t o r a tezi olarak s u n d u ğ u ve 1949'da yayınladığı
"Akdeniz", d a h a sonraları y a z a r t a r a f ı n d a n defalarca gözden geçirilmiş, değiştirilmiş ve
genişletilerek zenginleştirilmiştir. Braudel'in bu eserinde yaptığı "une histoire autre" (bir
b a ş k a tarih) d u r . Ç ü n k ü tarihsel bir nesne olarak ele aldığı bir denizdir. Romalıların
Mare nostrum'u o n u n elinde tasnif dışı bir kişilik haline gelmiştir (tıpkı rejisörün k a m e -
rayı baş rolde o y n a t m a s ı gibi). Üstelik bu deniz, kitabın ö n s ö z ü n d e de belirtildiği gibi,
tarih b o y u n c a h e p aynı b o y u t l a r a s a h i p olarak k a b u l edilmemektedir. A k d e n i z X V I .
yüzyılda " b u g ü n o l d u ğ u n d a n d a h a geniştir". M u t l a k ve kesin k a v r a m l a r a alışık olanları
isyan ettirecek bir ele alış tarzı. Diğer y a n d a n , A k d e n i z bir deniz o l m a k t a n çok, bir
"denizler k a r m a ş a s ı " , " a d a l a r t a r a f ı n d a n d o l d u r u l m u ş , y a r ı m a d a l a r t a r a f ı n d a n kesin-
tiye uğratılmış, dallı budaklı kıyılarla çevrelenmiş bir denizler k a r m a ş a s ı d ı r " . Ne k a d a r
d a çok özel tarih ve bir de A k d e n i z ' i n "histoire globale"\. İşte bu özel tarihler k o n u s u
A n n a l e s o k u l u ve Braudel'in en ö z g ü n y a n l a r ı n d a n birini m e y d a n a getirmektedir. H e m
tarih b ü t ü n m e k â n l a r için aynı hızla a k m a m a k t a , hem de bu m e k â n l a r aynı kaderleri
izlememektedirler. P a r ç a ile b ü t ü n çoğu z a m a n farklıdırlar ve b ü t ü n d e n hareketle p a r ç a -
nın tarihini a ç ı k l a m a k m ü m k ü n değildir. Başka bir ifade ile p a r ç a ile b ü t ü n ü n tarihleri
farklı o l m a k t a d ı r . Braudel k i t a b ı n d a özel Akdenizlerin tarihi ile Akdeniz'in tarihi arasın-
d a k i farklılıkları v u r g u l a m a k t a n b ü y ü k bir tat a l m a k t a d ı r . Bu ne k a d a r zor bir.iştir.

Braudel bu çok zor işi b a ş a r a b i l m e k için kitabını üç b ö l ü m halinde ele almıştır ve

zaten üstadın çalışma y ö n t e m i t ü m eserleri için aynı olup, Wallerstein'in terimiyle
b ü t ü n bilimsel inşalarını üçer katlı o l a r a k gerçekleştirmektedir. Birinci b ö l ü m d e (katta)
insanın, o n u çevreleyen o r t a m l a olan ilişkilerini incelediği, a d e t a hareketsiz bir tarihi ele
a l m a k t a d ı r . Bu tarih yavaş a k m a k t a , yavaş d ö n ü ş m e k t e ve sürekli olarak yenilenen
devrevi hareketlerle karşı karşıya k a l m a k t a d ı r . Braudel bu a d e t a z a m a n dışı ve insan dışı
o l u ş u m u tarihsel bir nesne haline getirmektedir. Ç ü n k ü insan b u n u n d a ü r ü n ü d ü r ve
tarih heryerde aynı hızla a k m a k z o r u n d a değildir, ve h a t t a bazen hiç a k m a y a b i l i r de.
Bu yavaş hareketli tarihin üzerinde, ritmi yavaş bir tarih yer a l m a k t a , bu d a eserin
ikinci b ö l ü m ü n ü m e y d a n a getirmektedir. Braudel b u r a d a g r u p l a r ı n ve g r u p l a ş m a l a r ı n
tarihini, sosyal adını verdiği bir tarih çerçevesinde incelemektedir. Bu b ö l ü m tarihçiye
göre, dipteki dalgaların tarihidir.
Nihayet s o n u n c u b ö l ü m , bireyler b o y u t u n d a k i tarih o l m a k t a veya başka bir ifade ile
yüzey hareketlerinin tarihi o l m a k t a d ı r .
Ü s t a t kitabının s o n u ç b ö l ü m ü n d e söylediği üzere "gerçeğin çakıştırdığı farklı t a r i h -
leri, saydamlıkları i ç i n d e " göstermeye çalışmıştır. Braudel'e göre çok sayıda zamansal-
lıklar (temporalites) b i r a r a d a d ı r ve / histoire globale b u n l a r ı n çok sesliliğini,
saydamlığını, a m a çakışmasını da göstermeye çalışan tarihtir.
Ş u r a d a , şu t a r i h t e o l d u y a alışık T ü r k o k u y u c u s u bu kitapla yeni bir d ü n y a keşfede-
cektir: yazın serinlediği suların aslında ne denli b ü y ü k bir tarih a k t ö r ü o l d u ğ u n u görecek-
tir. Bu kitabın çevirisi h a k k ı n d a da birkaç söz söylemek d u r u m u n d a y ı m . Bu işin kolay
o l d u ğ u n u söylemem m ü m k ü n değildir. Önce h a c i m : bu k a d a r b ü y ü k bir kitabın çevril-
mesi, tahsis edilen z a m a n ı n yoğunluğu b a k ı m ı n d a n bazen beni b o ğ a n b o y u t l a r a ulaşmış-
tır. S o n r a terimler: D o ğ u l u geleneklerin ağır bastığı ülkemiz o k u y u c u s u n a genellikle
Batı'ya özgü terimlerle kaleme alınmış bir kitabı a k t a r m a k çok z a m a n ı m ı aldı. Bunun
yanı sıra teknik terimlerin ve coğrafi adların, T ü r k ç e ' d e bu k o n u d a h e n ü z bir gelenek
o l u ş m a m a s ı nedeniyle beni çok y o r d u ğ u n u belirtmeliyim. A n c a k herşeyin başında sevgi
yer alıyor. Eğer A k d e n i z ' i ve bu büyük Akdenizliyi sevmeseydim ne bu işe cesaret
edebilir, ne de a l t ı n d a n kalkabilirdim. A k d e n i z ' d e en fazla kıyıya sahip ülkenin çocukları
da a c a b a böyle düşünebilecekler mi?
Mehmet Ali Kılıçbay
Yayımcının notu:

T a r i h ' e getirdiği yeni y ö n t e m ve anlayışla yüzyılımızın yetiştirdiği b ü y ü k bilgin

Fernand Braudel'in uzun emek ve yoğun ç a b a l a r l a o r t a y a k o y d u ğ u " A k d e n i z ve A k d e n i z
D ü n y a s ı " adını taşıyan dev eserini y a y ı m l a m a k l a ülkemiz bilimine hizmet ettiğimiz
inancındayız.

T ü r k i y e ' d e özellikle g ü n ü m ü z d e , yayın hayatının içinde b u l u n d u ğ u güç koşullar

g ö z ö n ü n e alındığında, m a d d i ve manevi açıdan b ü y ü k bir s o r u m l u l u k yüklendiğimizin
bilincindeyiz. F. Braudel'in eser üzerindeki çalışmalarında karşılaştığı zorluklar ve
gösterdiği çaba "Akdeniz"i T ü r k o k u y u c u s u n a k a z a n d ı r m a y ö n ü n d e n çalışmalarımıza
gayret ve yol gösterdi

Büyük bilgin Ömer Lütfı Barkan m kırk yıl önce T ü r k tarihi için önemini belirttiği
eser h a k k ı n d a İktisat Fakültesi Mecmuası X I I / l - 4 (1951) sayfı 173-192'deki t a n ı t m a
yazısını aşağıda aynen zikrediyoruz.

" T ü r k i y e tarihi üzerinde çalışanlar t a r a f ı n d a n , neşri, büyük bir ilmî

hâdise sayılacağından ş ü p h e etmediğimiz bu eserin hakikî kıymet ve ehem-
miyetini belirtmek m a k s a d ı i\e, kitabın Türk okuyucular için ilkoakışta kâfi
derecede manalı olmayan ismi üzerinde bir lâhza d u r m a m ı z lâzım
gelmektedir.
Philippe II. (1556-1598), XVI., asrın ikinci yarısında A v r u p a ' d a
İ s p a n y a ' d a n b a ş k a İtalya'nın b ü y ü k bir kısmı ile Flandre ve Pays - Bas
memleketlerini, A v r u p a haricinde ise O r t a A m e r i k a ile G ü n e y A m e r i k a '
nın b ü y ü k bir kısmını ve 1580'den itibaren de Portekiz ve Portekizlilerin
Batı A f r i k a ve H i n d i s t a n ' d a k i müstemlekelerini ihtiva eden b ü y ü k bir
İ m p a r a t o r l u ğ u n başında d ü n y a politikasını idare etmiş bir h ü k ü m d a r d ı .
Aynı devirde A k d e n i z sahillerinde b u l u n a n diğer memleketlerin
m ü h i m kısmı ( A n a d o l u , Balkanlar, Suriye, Mısır ve Şimali A f r i k a ) ise,
O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n a dahil b u l u n d u ğ u n a göre, Prof. Braudel, Phi-
lippe II. devrinde Akdeniz memleketlerinin tarihini yazmağı kendisine mevzu
ihtihap etmekle, K a n u n i Süleyman (1520-1566), Selim II. (1566-1574) ve
M u r a t III. (1575-1595) gibi O s m a n l ı Sultanlarının h ü k ü m d a r l ı k yaptıkları
a z a m e t devirlerinde bu İ m p a r a t o r l u ğ u n hâkimiyeti altında b u l u n a n m e m -
leketlerin de tarihini y a z m a k t a , d a h a doğrusu bu devirde v u k u b u l m u ş
olan bazı b ü y ü k tarihî hâdiselerin (siyasi ve h a t t â dinî h u d u t l a r ı hiç nazarı
itibara a l m a d a n ) b ü t ü n A k d e n i z memleketlerinde ne şekilde cereyan etmiş
ve akisler bırakmış o l d u ğ u n u tetkik etmek istemiştir. Bu b a k ı m d a n eser,
Osmanlı imparatorluğu tarihinin en büyük bir devrinin en mühim meselele-
rini bütün Akdeniz memleketlerine şâmil geniş bir plân içinde zengin mal-
zeme ve yeni bir ilmî metodla vaz ve mütalâa etmiş olmak gibi, bizim için
b ü y ü k bir kıymet ve ehemmiyet t a ş ı m a k t a d ı r .
Bu suretle tetkik mevzuu o l a r a k seçilmiş olan devrin ve sahanın bizim
için çok büyük olan ehemmiyetini b u r a d a uzun uzadıya izaha kalkışmağı
lüzumsuz g ö r ü r ü z . Bu hususta yalnız şu k a d a r ı n ı h a t ı r l a t m a k l a iktifa
edeceğiz: X V I . asrın ikinci yarısında Akdeniz memleketleri, (büyük deniz
yollarının ve Yeni D ü n y a n ı n keşfinden s o n r a ) dünya ticaretinin sıklet
merkezinin Atlantik sahillerine intikal etmesinin ve yeni müstemleke
i m p a r a t o r l u k l a r ı kurulmasının sarsıntılarını b ü t ü n ş ü m ü l ü ile hissetmeğe
başlamış b u l u n m a k t a d ı r .
Prof. Braudel'vn böyle bir devir ve sahayı etüd mevzuu o l a r a k seçmekle
giriştiği teşebbüsün a z a m e t ve ehemmiyetini belirtebilmek için, mülhem
olduğu tarih anlayışının orijinalliği ile kullandığı metod ve malzemenin
hususiyetlerini kısaca k a y d e t m e m i z icap etmektedir:
Evvelâ şurasını t e b a r ü z ettirmek lâzım gelir ki, müellifin tasarladığı
t a r z d a XVI. asrın ikinci yarısında A kdeniz memleketlerinin umumî tarihi,
şimdiye k a d a r u m u m î tarih derslerinde görmeğe alışık o l d u ğ u m u z şekliyle,
küçük veya büyük her memleket veya siyasî teşekkülün kadrolarını esas
kabul eden ve b ü t ü n devletlerin ayrı yarı tarihlerini yan yana s ı r a l a m a k t a n
ibaret kalan ve milletlerden ziyade millî h ü k ü m d a r sülâlelerinin tarihini
y a z m a k u s u l ü n ü n geriye kalmış itiyadlarını devam ettiren an anevî bir
u m u m î tarih değildir. B u r a d a tektik ettiğimiz eserin getirdiği yeniliklerden
en büyüğü, siyasî ve hattâ daha mühimmî dinî ve kültürel bütün hudutların
büyük bir cesaretle ilga edilmiş olmasıdır.
F i l h a k i k a , X V I . asrın ikinci yarısında hristiyan veya m ü s l ü m a n b ü t ü n
A k d e n i z memleketlerinin (içtimaî veya iktisadî) aynı problemlerin tesiri
altında, aynı zaruret ve k a n u n l a r a tâbi olarak yaşamış olduklarını ve bu
b a k ı m d a n bir b ü t ü n olarak tetkik ve m ü t a l â a edilmeleri lâzım geldiğini
kabul etmekle müellif, o r t a y a çok büyük ve feyizli bir çalışma faraziyesi
koymuş b u l u n m a k t a d ı r . Fikrimizce, iktisadî ve içtimaî meselelere ehem-
miyet veren bir tarihçilik için, küçük veya büyük siyasî teşekküllerin
h u d u t l a r ı n d a n t a ş a r a k , coğrafi veya iktisadî az çok büyük bir vahdet arze-
den geniş sahaları bir arada ve bir bütün olarak tetkik etmek zarureti vardır.
Sosyal veya e k o n o m i k b u h r a n l a r ı n veya teknik terakkilerin ekseriya,mev-
ziî hareketler olmayıp, hakikî sebep ve mahiyetleri a n c a k geniş sahalar
içinde b ü t ü n vü's'atleri ile mütalâaları sayesinde m e y d a n a çıkarılabilecek
olan, milletlerarası şümüllü hâdiseler olduğu bir hakikattir. Sadece siyasî
ve hattâ askerî hâdiselerin ilmî bir şekilde izahı işinin bile, bu işle uğraşan
tarihçide kâfi derecede bir ufuk genişliğine ve bol malzeme üzerinde muka-
yese kabiliyetine, teknik, e k o n o m i k , malî., b ü t ü n diğer sahalarda ve
komşu memleketlerin tarihinde olup bitenlerle ilgilenmek melekesine
bağlı olduğu şüphesizdir.
Bu hakikatlerin bilhassa Türkiye tarihi üzerinde uğraşanlar t a r a f ı n d a n
anlaşılması bizim için büyük bir ehemmiyeti hâizdir. Bu sebeple, Osmanlı
tarihini dış âleminden tecrit edilmiş kapalı bir muhitte, yalnız kendi zâtı
inkişaflarının mantığı içinde, müstakil bir varlık gibi mütalâa ve izah etmenin
mümkün olamıyacağı k a n a a t i n i n , b u r a d a tetkik mevzuu ettiğimiz eserden
çıkarılacak en büyük neticelerden biri olmasını temenni ederiz.

Prof. Braduer'm bu p l â n d a bir eseri, tasavvur edip yazabilmek için

hususî bir tarih anlayışından m ü l h e m b u l u n d u ğ u n u y u k a r ı d a izah ettik.
Şimdi, bu anlayışın diğer bazı hususiyetlerini de gözden geçirebiliriz:
Bu anlayış tarzına göre, tarihçinin vazifesi, b ü y ü k a d a m l a r ı n ve Devlet
reislerinin tarihi nasıl yaptıklarını, yarattıklarını değil; belki de tarihin
insanları nasıl şekillendirdiğini göstermeğe çalışmaktır. Bu sebeple, u m u -
miyetle yapıldığı t a r z d a , harpler ve muahedeler gibi üzerine bir tarih etiketi
koymak mümkün olan büyük ve bariz vak'aları ve kahramanların şahsî tesir
ve hareketlerini tetkik edecek yerde, halk yığınlarının her günkü hayatla-
rında gürültüsüz patırdısız cereyan eden bir takım hâdiselerin devamlı netice-
lerini aramak lâzım gelmektedir.
Bu sebeple, Prof. Braudel', kitabının birinci kısmına (Sf. 1-309), " t a r i h î
olaylar üzerinde muhitin hissesi" (La part du milieu) ismini vermiş ve
o r a d a X V I . asrın ikinci yarısında A k d e n i z bölgesinde coğrafi m u h i t ve
tabiat kuvvetleride insanların mücadelesinin u m u m î d u r u m u n u gözden
geçirmiştir, ikinci kısımda (Sf. 309-716) e k o n o m i ve cem'iyet hayatı, tica-
ret ve m ü n a k a l e , fiyatlar, u m u m î bir t a r z d a h a r p şekilleri, i m p a r a t o r l u k l a -
rın ve medeniyetlerin i m k â n l a r ı ve zaafları ilâh... gibi kollektifve isimsiz bir
kader mevzuu olan olaylardan bahşetmiş ve ancak üçüncü kısımda (Sf.
723-1089), umumiyetle tarih k i t a p l a r ı n d a görmeğe alışık o l d u ğ u m u z şekil-
lerle, m ü h i m hâdiselerden, yani siyasî ve askerî meselelerden ve Devlet
adamlarının icraatından bahsetmiştir.
Müellifin kitabının birinci kısmında, XVI. asrın ikinci yarısında A k d e -
niz memleketlerinde yaşayan insanların (tekniğin iktisadî teşkilâtın ve
n ü f u s vaziyetinin o g ü n k ü d u r u m u n d a ) tabiat kuvvetleri ile olan m ü n a s e -
betlerinin şekli h a k k ı n d a vermiş olduğu m a l û m a t , tarihî hâdiseleri izah ve
tenvir b a k ı m ı n d a n m ü h i m bir görüş tarzının ifadesidir. Bu faslın s o n u n d a
fikirlerini hülâsa eden müellife n a z a r a n , tarihî problemleri m â k u l (intelli-
gent) bir Beşerî C o ğ r a f y a ilminin g ö r m e k istediği şekilde, coğrafi m e k â n
içinde m ü t a l â a ve m ü n a k a ş a etmek lâzımdır. Bu suretle tarihin, bir bakıma,
bu günkü beşerî coğrafyanın sahip olduğuruh ve medodlarla mazide muayyen
bir devre teveccüh etmesi ve â d e t a zaman içinde geriye doğru (retrospective)
bir beşerî coğrafya m e y d a n a getirmesi lâzımdır.
Tavzihe bile hacet y o k t u r ki, müellifin bu fasılda geniş mânada cofrafî
âmillerin tavsif ve tâyinine vermiş olduğu ehemmiyet, o n u coğrafi bir
kaderciliğe sevketmış o l m a k t a n çok uzaktır. Zira bu fasılda d a h a ziyade,
muhitin arzettiği imkân ve mukavemetler karşısında insanın bu muhite inti-
bak hususunda gösterdiği gayretlerin ve bu gayretler neticesinde insan elile
kurulan ekonomi ve cem'iyet şekillerinin mahiyeti tetkik edilmektedir. Bu
b a k ı m d a n müellif, tarihte coğrafyanın (kendisinin anladığı m â n a d a hususî
bir şekilde) kullanılış tarzını, " g e o h i s t o i r e " gibi yeni bir terimle ifade
etmeğe çalışıyor ve türlü b a k ı m l a r d a n m a h z u r l u g ö r d ü ğ ü eski
" g e o p o I i t i q u e " istilâhını k u l l a n m a k t a n kaçınıyor.
B u r a d a tahlil ettiğimiz eserin tarih ilminin vazifelerini anlayış tarzında
ve bu tarihe mevzu olarak seçilen meselelerin tetkiki h u s u s u n d a kullandığı
metodların hâiz b u l u n d u ğ u yenilikler y a n ı n d a kullanılan malzemenin
mühim bir kısmının doğrudan doğruya bizzat müellif tarafından arşivlerden
toplanmış vesikalardan ibaret bulunması da esere ayrı bir kıymet ve orijinal-
lik vermiştir.
G e r ç e k t e n , Prof. Braudel'in tetkik ettiği tarihî mevzular o k a d a r yeni-
dirler ki, onları şimdiye k a d a r yazılmış olan tarih k i t a p l a r ı n d a n ve vesika
neşriyatı k o l e k s i y o n l a r ı n d a n kolayca derlemek çok defa m ü m k ü n o l a m a -
m a k t a d ı r . Bu vaziyette müellif, kendi görüş tarzı b a k ı m ı n d a n hakikî bir
delil teşkil edebilecek kıymette olan bazı vesikaları Akdeniz memleketleri
arşiv d e p o l a r ı n d a n bizzat kendisi t o p l a m a k mecburiyetinde kalmış ve
hayatının en verimli 20 yılını bu arşivlerde vesika a r a m a k l a geçirmiştir.
Kitabın s o n u n d a bu arşivlerin ve bu arşivlerde tetkik edilmiş olan vesika
serilerinin isim ve n u m a r a l a r ı vardır (Sf. 1100-1119). Bu listelere n a z a r a n
A k d e n i z memleketleri arşivleri içinden müellif, yalnız T ü r k i y e arşivlerini
gözden geçirmemiştir (Sf. 1102). Müellif bu hali kendi eseri için bir zaaf
sebebi telâkki e t m e k t e ve T ü r k tarihçilerinin bu hazinelerin m u h t e v a l a r ı n ı
kıymetlendirecek ve d ü n y a ilim âlemine t a n ı t a c a k neşriyat y a p m a m ı ş
olmalarına üzülmektedir. (Sf. 892, 907, 1008 ve 1101)

Bu suretle, son derecede geniş yeni bir p r o g r a m l a giriştiği terkip faali-

yetinde bazen kullandığı malzemenin en basit şekillerini (inşa edeceği
binanın h a r ç ve tuğlasını d a kendisi h a z ı r l a m a k mecburiyetinde kalan
m i m a r gibi) kendisi b u l m a ğ a m e c b u r kalan bu b ü y ü k tarih ustasının,
uğradığı b ü y ü k vakit ziyanı dolayısiyle, eserinin terkip kıymetinden hiç
k a y b e t m e m i ş olmasını a n c a k sahibinin malik b u l u n d u ğ u büyük tarihçi
vasıflarına atfedebiliriz. B u n u n l a beraber, bu hususta ne k a d a r müşkil
şartlarla karşılaşıldığını tecrübe ile pek iyi öğrenmiş olan müellifin, bu
t a r z d a küçük san'at sahiplerine mahsus (Petit artisan) bir usulle (muayyen
bir işin b a ş ı n d a n s o n u n a k a d a r aynı insan t a r a f ı n d a n yapılması usulü ile),
yeni malzemeyi bizzat kendisi a r a m a k ve işlemek mecburiyetinde kalan bir
tarihçinin b ü y ü k ve sağlam inşalara v a r m a s ı n d a k i müşkilât karşısında,
tarihçilerin günün birinde kalabalık ekipler halinde bir nevi fabrika istihsali
yapabilecek şekilde teşkilâtlanmağa doğru gideceklerini söylüyor.

Müellifin izhar ettiği bu kabilden çok samimî temennilere can ve

gönülden iştirâk eder ve bu kitapta o r t a y a k o n a n problemlerin 16. asır
T ü r k i y e tarihi için de, aynı ruh ve metodla işlenmesi işinin biz t ü r k tarihçi-
leri için zevkli olduğu k a d a r şerefli bir vazife teşkil edeceğini d e burada
hatırlatmayı faydalı b u l u r u m .
XVI. asrın ikinci yarısında b ü t ü n A k d e n i z memleketlerine şâmil
u m u m î hâdiseler o l a r a k müellifin tetkik ettiği çeşitli meselelerin hepsini bu
küçük b i b l i y o g r a f y a yazısında tetkik etmeğe imkân y o k t u r . Bu sebeple, biz
b u r a d a bu meselelerden yalnız bazılarını, T ü r k i y e tarihî ile ilgileri bakı-
m ı n d a n kısaca kayıd ve işaret etmekle iktifa edeceğiz. Ayrıca, Bu meseleler
h a k k ı n d a memleketimizde y a p ı l m a k t a olan a r a ş t ı r m a l a r ı n bu g ü n k ü
d u r u m u ve bazı tahminlerimiz h a k k ı n d a kısaca notlar ilâve etmek sureti ile
de, bu güzel kitabın ortaya k o y d u ğ u problemlerin bizim için ehemmiye-
tini, istidlâl tarzında ve m e t o d u n d a k i kuvveti belirtmeğe çalışacağız.
Şu halde, u m u m i y e t l e tarih kitaplarında görmeğe alışık olmadığımız
orijinal bir plâna sahip olduğu için, hülâsa edilmesi güç olan ve pek çok
yeni m a l û m a t ı ihtiva eden bu hacimli kitabın tetkik ettiği ehemmiyetli
meseleler içinden üç ana mesele grubunu sırasiyle gözden geçirelim:
A. XVI. asır boyunca Akdeniz memleketlerinde nüfusun
durmadan artmış olmasının ortaya koyduğu
meseleler.

B u r a d a tetkik etmiş o l d u ğ u m u z eserde, çeşitli hâdiselerin izahı sade-

dinde, d e m o g r a f i k âmillere b ü y ü k bir yer ayrılmış olduğu g ö r ü l m e k t e d i r .
Müellif, âlimane tetkikler neticesinde, bu h u s u s t a iki m ü h i m noktayı tesbit
edebilmiştir:
 a) X V I . asrın s o n u n d a b ü t ü n A k d e n i z memleketlerinin n ü f u s d u r u -
m u n u gösterir r a k k a m l a r t o p l a n m ı ş (Sf. 347-357),
b) XVI. asır b o y u n c a , A k d e n i z memleketlerinde (bidayette sür'atle
k a b a r a n , asrın ikinci yarısında da yükselmeğe devam eden, f a k a t X V I I .
asırda a z a l m a ğ a baslavan) devamlı bir artış mevcut b u l u n d u ğ u isbat edil-
miştir (Sf. 272, 353-359).
Prof. Braudel'in, zengin bir bibliyografyaya d a y a n a r a k XVI. asrın
s o n u n d a A k d e n i z memleketleri n ü f u s u h a k k ı n d a verdiği r a k k a m l a r , şöyle
bir tablo halinde hülâsa edilebilir:

A Bloku
İspanya 8 Milyon n ü f u s
Portekiz 1 Milyon n ü f u s
Fransa 16 Milyon n ü f u s
İtalya 12,5-13 Milyon n ü f u s
Yekûn 37,5-38

B Bloku
A v r u p a Türkiyesi 8 milyon n ü f u s
Asya Türkiyesi 8 milyon n ü f u s
Mısır 2-3 milyon n ü f u s
Şimalî A f r i k a 2-3 milyon n ü f u s
Yekûn 20-22
Müellifin de kayıt ve işaret ettiği veçhile, bu cetveldeki r a k k a m l a r -
dan " A " b l o k u n u teşkil eden memleketlere ait olanları " k a b u l e ş a y a n "
veya " h a k i k a t e y a k ı n " r a k k a m l a r olarak k a b u l e t m e k m ü m k ü n d ü r .
F a k a t , " B " b l o k u n a (yani islâm d ü n y a s ı n a ) ait olan r a k k a m l a r , bu ülke-
lere ait n ü f u s sayımlarının mevcudiyetini ve neticelerini gösteren ciddî
etüdlerin elde b u l u n m a m a s ı y ü z ü n d e n , birer tahminden ibaret kalmıştır.
Filhakika, islâm dünyasının belli başlı şehirlerinden o k a d a r b ü y ü k hay-
ranlıkla bahseden seyyahların ve ticaret ajanlarının kitap ve r a p o r l a r ı n d a
bile, bu şehirlerin n ü f u s u bahis mevzuu olunca, ekseriya birbirini t u t m ı y a n
t a h m i n ve intihalardan bahsedilmektedir. Bu vaziyette h a k i k a t e yakın
ciddî r a k k a m l a r ı n bulunabilmesi için son ü m i t , T ü r k arşivlerinin sakladığı
sırlar a r a s ı n d a bu r a k k a m l a r ı n da g ü n ü n birinde b u l u n u p m e y d a n a çıka-
rılmasıdır (Sf. 357).
G e r ç e k t e n Prof. BraudePın T ü r k tarihçilerinden beklediği büyük hiz-
metler pek çoktur: Aynı devirde diğer A k d e n i z memleketlerinde yapılan-
lara benzer bir şekilde, XVI. asır b o y u n c a T ü r k i y e ' d e n ü f u s u n nerelerde ve
ne suretle a r t m ı ş veya azalmış o l d u ğ u n u gösteren istatistik tablolarının
tanzimi; bu devirde fiyatların T ü r k i y e ' d e hangi t e m p o ile ne şekilde yüksel-
miş o l d u ğ u n u , p a r a kıymet ve ayarındaki değişmelerin ilmî m e t o d l a r l a
e t ü d edilmesi ve elde edilen neticelerin diğer A k d e n i z memleketlerine ait
bilinen hâdiselerle mukayesesi; A f r i k a n ı n c e n u b u n d a n geçen deniz yolları-
nın b u l u n m a s ı n ı n O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u üzerindeki tesirlerinin T ü r k
arşivlerindeki vesikalara göre takibi; XVI. asrın s o n u n d a A v r u p a ' d a sebep
ve tezahür şekilleri kendisi t a r a f ı n d a n gayet iyi tetkik edilmiş olan eşkiyalı-
ğın ve serserilerin a r t m a s ı n ı n , b ü y ü k zirai işletmelerin k u r u l m a ğ a başlan-
masının T ü r k i y e ' d e aldığı şekillerin şümul ve mahiyetinin tetkiki... ilâh
gibi meseleleri bizden beklenilen hizmetler a r a s ı n d a sayabiliriz.
Biz şimdiden b u n l a r a r a s ı n d a n bilhassa birini, bir çok n o k t a l a r d a n ,
arzu edilen bir vüzuh kat'iyetle, cevaplandırabilecek bir d u r u m d a o l d u ğ u -
muzu söylersek, Prof Braudel'in b u n d a n çok m e m n u n olacağını t a h m i n
ediyoruz. Bu sebeple, üzerlerinde en aşağı 10 seneden beri devamlı bir
şekilde çalışmakta o l d u ğ u m u z ve yakında neticelerini neşretmek üzere
b u l u n d u ğ u m u z (') " O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a k i b ü y ü k n ü f u s ve vergi
t a h r i r l e r i " ne ait bilgilerimize d a y a n a r a k Prof. BraudeF'm n ü f u s tablosun-
daki r a k k a m l a r ı n islâm memleketlerine ait b u l u n a n l a r ı n d a n bir kısmı
h a k k ı n d a b u r a d a kısaca m ü t a l â a d e r m e y a n etmeği m ü n a s i p görmekteyiz:

G e r ç e k t e n Prof. Braduerm n ü f u s t a b l o s u n d a islâm memleketlerine ait

olarak zikredilmiş olan r a k k a m l a r d a n bir kısmı kendilerinin de itiraf etmiş
oldukları veçhile, gayet ince ve karışık bir takım hesap ve yaklaştırmalarla
bulunmuş bir takım tahminî rakkamlardır ve h a k i k a t i n d û n u n d a olmaları
da çok muhtemeldir. Bu tahminleri y a p a r k e n m ü r a c a a t edilmiş olan kay-
nakların ve o k a y n a k l a r a d a y a n ı l a r a k y ü r ü t ü l e n m u h a k e m e tarzlarının
hususî mahiyeti icabı, bu r a k k a m l a r ı n ancak tesadüfen doğru olması lâzım
gelir ( : ).
Büyük, bir tenkidi zekâya sahip olan müellif, bu r a k k a m l a r ı n sıhhati
üzerinde tabiatiyle icabeden titizlikle d u r u y o r ve tereddütlerini gayet veciz
şekilde ifade etmesini biliyor. Hele İslâm memleketleri hakkındaki tahmin
ve istidlâllerinin zayıflığı hususunda fikirleri gayet sarihtir. Bu hususta
ihticaca salih bir etüd b u l u n m a m a s ı kendisi için büyük bir ü z ü n t ü vesilesi
olmuştur. Buna r a ğ m e n , elde mevcut b ü t ü n i m k â n l a r y o k l a n a r a k b ü y ü k
bir meharetle derlenmiş oldukları için, bu r a k k a m l a r üzerinde d u r u l m a ğ a
değer bir kıymet t a ş ı m a k t a d ı r .
G e r ç e k t e n müellifin o devirdeki T ü r k i y e ' n i n A v r u p a ve A s y a ' d a k i
arazisinin n ü f u s miktarı h a k k ı n d a o r t a y a k o y d u ğ u 16.000.000 r a k k a m ı ile
aynı asrın başları için 1 n u m a r a l ı n o t t a ismi geçen makalemizde bizim
b u l d u ğ u m u z ve 12 (ve hattâ bazı zarurî ilâvelerle 13) milyon o l a r a k kabul
edebileceğimiz r a k k a m arasında, aşağıdaki m ü l â h a z a l a r dolayısıyle, zan-
nedilebileceği k a d a r b ü y ü k bir fark b u l u n m a m a k t a d ı r :
1) Bizim o r t a y a k o y d u ğ u m u z yekûnlar, XVI. asrın başlarına (1520-
1530) ait olduğu halde Prof. Braudel'in teklif ettikleri r a k k a m l a r bu asrın
s o n u n a aittir. H a l b u k i bizzat müellifin ispat etmiş olduğu veçhile, bu asrın
başından itibaren bütün Akdeniz memleketlerinde nüfus durmadan artmış ve
asrın sonuna doğru bazı memleketlerde iki misline baliğ olmuştur (Sf. 353-
355).

Bu devirde b ü t ü n Akdeniz memleketlerine has olan bu n ü f u s artışı

hareketlerinden T ü r k i y e ' n i n istisna edilebileceğini z a n n e t m e k m ü m k ü n
değildir. Türkiye n ü f u s u n u n da Sultan Süleyman tahrirlerinin yapıldığı
devirden XVI. asrın s o n u n a k a d a r hiç o l m a z ise % 40 nisbetinde a r t m ı ş
olması kuvvetle m u h t e m e l d i r ki, bu artış nisbeti kabul edildiği t a k d i r d e ,
bizim r a k k a m l a r ı m ı z Prof. Braudel'in r a k k a m l a r ı n a ziyadesiyle yaklaşmış
olacaktır. G e r ç e k t e n , y u k a r ı d a ismi geçen e t ü d ü m ü z ü n IV. n u m a r a l ı t a b -
losunda görüleceği üzere, T ü r k i y e ' d e 1521-1530 seneleriyle 1571-1580
seneleri arasında belli başlı 13 b ü y ü k şehrin n ü f u s u y e k û n u n d a % 46 artış
 Müellifin y u k a r ı y a dercettiğimiz umumî nüfus tablosunun ifade ettiği
mâna h a k k ı n d a k i düşünceleri de kayda şayandır:
A n c a k 60 milyon k a d a r bir n ü f u s kalabalığının yaşadığı A k d e n i z m e m -
leketleri, b u g ü n k ü d u r u m a kıyas edilecek olursa, henüz boş veya seyrek
olarak m e s k û n bölgeler telâkki edilebilir. F a k a t bu m ü ş a h e d e d e n A k d e n i z
memleketlerinin o devirde y a ş a m a imkânları ve arazi bolluğu b a k ı m ı n d a n
b u g ü n k ü n e n a z a r a n d a h a müsait bir d u r u m d a olduğu gibi bir netice
ç ı k a r m a k da bir hata olacaktır. G e r ç e k t e n , bu devirde insanlar, h e n ü z
ovalara ve nehir mecralarına b u g ü n k ü şekilde t a m olarak h â k i m o l a m a -
dıkları gibi, ziraat usullerinin iptidaîiliği, yolların, nakil vasıtalarının ve
ticarî teşkilâtın kifayetsizliği de gıda maddelerinin bol m i k t a r d a yetiştiril-
mesine ve istenilen z a m a n d a istenilen yerde kâfi derecede b u l u n d u r u l m a l a -
rına mâni o l u y o r d u . Bu yüzden sık sık z u h u r eden kıtlıklar s o n u n d a b ü y ü k
insan kayıpları o l u y o r d u . Bilhassa bu asırda m ü ş a h e d e edilen esaslı bir
n ü f u s artışı neticesinde, o z a m a n a k a d a r şöyle böyle kâfi gelebilen b u ğ d a y
istihsal mıntıkaları A k d e n i z n ü f u s u n u asrın sonlarına d o ğ r u artık besleye-
mez o l m u ş ve o yüzden, buğday ticareti büyük bir siyasî ve iktisadî ehemmi-
yet kazanarak Devlet makamlarının yakın alâkasını üzerine çekmişti.
Müellife göre, bu asrın s o n u n d a işsiz ve serserilerin, eşkiyalığın ve deniz-
lerde korsanlığın ziyadesiyle a r t m ı ş olması d a , n ü f u s u n gıda k a y n a k l a r ı n a
n a z a r a n nisbetsiz bir şekilde çoğalmış bulunmasiyle izah edilebilir. Aynı
suretle, fazla n ü f u s talebi karşısında kıymet k a z a n a n ziraî mahsulleri d a h a
fazla yetiştirebilmek ve işsizlere iş b u l m a k için de o z a m a n a k a d a r ziraate
açılmamış olan sahaların islâhı ve kazanılması (bonification) hareketi her
tarafta gelişmiş, zenginler t o p r a k işlerine p a r a y a t ı r m a ğ a ve b ü y ü k ziraî
işletmeler k u r m a ğ a başlamış ve B a l k a n l a r d a k i çiftlikler rejimi de bilhassa
bu sıralarda inkişaf etmiştir (Sf. 58, 356).

Bahis mevzuu u m u m î n ü f u s t a b l o s u n d a tesbit edildiği veçhile, bu

asırda İslâm memleketlerindeki nüfus vaziyetinin diğer A k d e n i z memleket-
lerine n a z a r a n d a h a seyrek olması lâzım gelmektedir. Müellif, bu m ü ş a h e -
deyi d a h a fazla delillendirmiş o l m a k için, gayr-i meskûn geniş sahalara
sahip b u l u n a n İslâm memleketlerinin hayvan yetiştirmek h u s u s u n d a
malik b u l u n d u k l a r ı imkânları ve bilhassa fazla at ve deve adedine d a y a n a n
askerî kuvvetlerini enteresan bir şekilde izah etmektedir. Bu kanaatler,
dolayısiyle, kitapta ileri sürülen tezlerden diğer birine de esas teşkil
etmekte olduğu için, üzerinde d u r u l m a ğ a değer bir kıymet t a ş ı m a k t a d ı r :
Prof. Braudel'e göre, n ü f u s kaynakları bu k a d a r m a h d u t olan bölgeler-
den gelmiş oldukları için, İslâmların A k d e n i z havzasındaki fetih ve işgal-
leri, d a h a ziyade bir istismar kolonizasyonu halinde kalinis, fethedilen
memleketlerde bir işgal o r d u s u şeklinde m u v a k k a t ve esassız bir şekilde
yerleşilmiş, bir iskân ve yerleşme kolonisi asla k u r u l a m a m ı ş t ı r , (sahife
185-186). Ayni suretle, muayyen devirlerde bu bölgelerde göçebeyi A k d e -
niz bahçelerinden uzak tutan muvazenenin vakit vakit bozulmasının
hakikî sebebi, asla at/e/ Aû/îm/îm o l m a m ı ş , çöldeki veya bozkırlardaki insan-
lar, kendilerine yer ve yurt bulmak h u s u s u n d a hissetmiş olacakları hakikî
bir zaruret ve n ü f u s kesafetinin tazyiki neticesinde k a b a r ı p taşmışlardır. ( 3 )

Prof. Braudel için bu asırda İslâm Memleketlerindeki nüfus kesafetinin

nisbî kifayetsizliği tezi o k a d a r esaslı bir k a n a a t halindedir ki, İslâmiyet 'in
vaktiyle işgal ettiği bölgelerde dinî ve idarî bakımdan müsamahakâr oluşunu
da, islâm dünyasının öteden beri demografik durumundaki bu hususiyet ile
izah etmek istemektedir:
İslâm müstevliler urrîumiyetle işgal ettikleri sahayı doldurabilecek
k a d a r kalabalık olmadıkları için, silâh kuvveti ve h a r p kabiliyeti bakımın-
d a n hâiz oldukları ü s t ü n l ü k sayesinde, fethettikleri yabancı memleketlerde
kâfi derecede a d a m b u l m a k t a n ve onları oldukları yerlerde m u h a f a z a
etmeğe çalışmaktan m e m n u n g ö r ü n m e k t e d i r l e r . Aynı suretle, Hıristiyan-
ların ispanya'yı ve Balkanlardı yeniden feth ve işgal ederken katiyen müsa-
maha göstermiyerek, çok şiddetli usullerle Müslümanları yok etmek
istemeleri; Müslüman düşmanlığının hükümet adamlarından ziyade gelip
yerleşecek toprak arayan kalabalık muhacir kitlelerinin insiyaki davranışla-
rından gelen bir şiddet arzetmesi, hep bu "adet kanunu"nun tabiî bir neticesi-
dir. K i t a p t a zengin ve kıymetli bilgilerle işlenmiş olan bu tez, üzerinde
a l â k a ile durabilecek bir mesele teşkil etmektedir.

B)— Amerika'nın keşfinden sonra Avrupa'ya getirilmiş olan külliyetli

altun ve gümüşün, Akdeniz Memleketleri'nin ekonomik ve sosyal bünyesinde
yaptığı tesirler.

Prof. Braudel, XVI. Asrın ikinci yarısında yeni d ü n y a d a n gelip A k d e -

niz e k o n o m i k bölgesine dahil olan kıymetli m a d e n l e r i n , bu bölgeye h a n g i
ritm ile ne m i k t a r d a geldiğini ve bu memleketlerin e k o n o m i k h a y a t l a r ı n d a
vâki tesirlerinin neticelerini adım a d ı m t a k i p etmeyi kendi çalışmaları için
esaslı bir hedef telâkki etmektedir.
Bu k a d a r m ü h i m bir mevzu üzerindeki araştırmaları esnasında, müel-
lif, İ s p a n y a ' d a n b a ş l a m a k üzere fıatların, gelen kıymetli maden miktarla-
riyle mütenasip olarak, her tarafta artmağa başladığını tesbit etmeğe
çalışmış ve fıatlarda müşahede edilen bu umumî yükseliş ile birlikte (Sosyal
bünyede ve devletlerin malî sistemlerinde vukua gelen) karışıklıkları tetkik
etmiştir.
Diğer m e v z u l a r d a olduğu gibi, bu s a h a d a d a diğer A k d e n i z memleket-
leri için lüzumlu yeni m a l û m a t ı tedarik etmek h u s u s u n d a b ü y ü k bir başarı
göstermiş olan müellif, sıra Osmanlı imparatorluğu idaresi altında bulunan
memleketlere gelince, b ü y ü k müşkillere uğradığını itiraf etmekte ve (haklı
olarak) bu m e v z u d a T ü r k Arşivlerinin ihtiva etmesi lâzım gelen vesikalara
d a y a n a n ciddî eserlerin bu bölgedeki fiat hareketleri ile malî b u h r a n l a r ı n
tarihini aydınlatmasını, kendi fikirlerinin izah ve isbatı için, lüzumlu bir iş
telâkki ettiğini beliıtmiştir.

M u h t e r e m P r o f e s ö r ü n bu arzularına T ü r k tarihçilerinin hemen cevap

verecek d u r u m d a b u l u n m a d ı k l a r ı n ı b u r a d a üzülerek k a y d e t m e k mecburi-
yetindeyim. Yalnız, İ s p a n y a ' d a k i l e r k a d a r zengin o l m a m a k l a beraber,
lüzumlu tetkikleri y a p a b i l m e k için T ü r k Arşivlerinin kâfi m i k t a r d a vesi-
kayı ihtiva ettiğini ve vesikalara d a y a n a r a k yakın bir âtide arzu ettikleri
etüdleri meydana koymanın mümkün olabileceğini şimdiden kendilerine
beyan edebiliriz. Diğer t a r a f t a n , kendilerini t a t m i n için, b u g ü n b u r a d a şu
ciheti de belirtmiş o l m a k isteriz: Prof. Braudel'in Türkiye için modern usul
ve anlayışa göre hazırlanmış bir fiat tarihi (Meselâ, Amerikalı İktisat T a r i h -
çisi Earl J. H a m i l t o n ' u n İspanya için yaptığı şekilde) yazılmış olmaması
y ü z ü n d e n , eski tarihçilerin ve bazı Venedik k a y n a k l a r ı n ı n verdiği m ü t e f e r -
rik m a l û m a t a d a y a n a r a k verdiği h ü k ü m l e r , bizim T ü r k i y e Arşivlerinde
yaptığımız tetkiklerden şimdilik elde ettiğimiz m a l û m a t ile d i k k a t e şâyan
bir şekilde birbirini t a m a m l a m a k t a ve bu hal, müellifin ne k a d a r kuvvetli
ve ilmî bir istidlâl metodiyle h ü k ü m l e r verdiğini bir kere d a h a ispat etmiş
bulunmaktadır.
Prof. Braudel'in "inflation"un tesiri altında fiatlardaki istikrarsızlık ve
devamlı yükseliş neticesi, bu devirde ziraî işletmelerin şeklinde ve umumi-
yetle ziraat sahasında vukua gelen değişikliklere ait o l m a k üzere verdiği
m a l û m a t d a d i k k a t e şayândır:
Ziraî mahsul fiatlarının d u r m a d a n a r t m a k t a olan diğer eşya fiatlariyle
birlikte yükselmekte olması, ziraî istihsali kârlı bir iş haline s o k m u ş t u r .
Toprağa para yatırma'nın ele geçen p a r a n ı n kıymetini kaybetmesine karşı
iyi bir garanti teşkil etmesi dolayısiyle de, bu devirde ticaretle zenginleşmiş
olan b u r j u v a l a r d a n bir kısmının senyör mâlikânesi ve arazi satın alarak
ziraatle meşgul olması temayülü artmıştır. Aynı sebeple, toprak işlerine
para döküp islâh veya yeniden işlenecek sahaların açılması teşebbüsleri de
kârlı bir iş halini almış olacak ki, bu devirde senyörlerin de topraklarını
doğrudan doğruya büyük işletme halinde veya yarıcılıkla işletmeye kalkma-
ları ve hububat, hayvan ve yün ticareti ile meşgul o l m a ğ a başlamaları da bu
devirde t a a m m ü m etmeğe başlamıştır. Prof. Braudel'in aynı temayülleri,
XVI. Asrın s o n u n d a T ü r k işgali altında b u l u n a n Balkan Memleketlerinde
de çiftlikler rejiminin genişlemesi ve bataklıkların k u r u t u l m a s ı şeklinde
tetkik ve m ü t a l â a etmiş b u l u n m a s ı d i k k a t e şâyândır. (Sf. 637-643).

C. — Afrika'nın Cenubundan dolaşan Hindistan Deniz yolunun bulunma-

sının Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki tesirleri.
XVI. Asrın başından itibaren Ü m i t b u r n u yoluyla getirilmeğe b a ş l a n a n
Portekiz biberinin A v r u p a ' y a yakın şark limanları yoluyla ve Venedik vası-
tasiyle yapılan ithalâtı birden bire ö l d ü r m ü ş olmadığını biliyorduk.
Braudel'ı o k u d u k t a n sonra, Osmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a n geçen ve bu
İ m p a r a t o r l u ğ u n iktisadî tarihi b a k ı m ı n d a n büyük bir ehemmiyet arzeden
Şark ticaret yollarının XVI. Asır boyunca eski avantajlı vaziyetlerini muha-
faza için yaptıkları mücadelenin ve devir devir elde ettikleri muvaffakiyetle-
rinin bütün safhalarını ve sırlarını öğrenmiş oluyoruz. Müellifin bu m ü h i m
mevzu üzerinde, türlü k a y n a k l a r d a n ve bilhassa çok iyi tanıdığı A v r u p a
Arşiv d e p o l a r ı n d a n f a y d a l a n a r a k , bu devirde İstanbul, R o m a , İskenderiye
gibi merkezlerde faaliyette b u l u n a n Portekizlilerin gizli haber alma servis-
lerinin raporlarına; İskenderiye Beyrut ilâh... gibi muhtelif l i m a n l a r d a n
Venediğe sevkedilmek üzere yükletilmiş olan baharat hamulelerinin kıymet
ve miktarlarına ait istatistik tablolarına; muhtelif A v r u p a limanlarına ait
gümrük gelirlerindeki tahavvüller gösteren rakkamlara dayanarak konuş-
muş olması, ileri s ü r m ü ş olduğu fikirlerin sağlamlığı ve kullandığı m e t o d u n
kuvveti h a k k ı n d a vermiş olduğu en güzel misallerden birini teşkil etmekte-
dir. Bu r a k k a m l a r a d a y a n a r a k T ü r k i y e ' d e n geçen ticaret yollarının, vakit
vakit z u h u r eden harpler ve diğer çeşitli arızalar dolayısiyle bazan k a p a n -
mış o l m a l a r ı n a rağmen, XVI. Asır b o y u n c a faaliyetine d e v a m ettiğini ve
hattâ bazan eski h a c m i n e yakın gelişmeler kaydettiği kabul edilebilir.

G e r ç e k t e n , müellifin haklı olarak belirttiği gibi, her iki yol a r a s ı n d a

XVI. asır boyunca d e v a m etmiş olan rekabette katî bir rol oynamıştır. Bu
hususta baharat ticaretinin ve nakliyatının her iki yol üzerindeki organizas-
yonu şekilleri ve ticaret usullerinin vakit vakit ön p l â n d a bir ehemmiyet
arzetmiş olduğu gösterilmiş, baharat mubayaalarına karşılık ödenecek
paranın veya satılabilecek eşyanın bol miktarda ve kolaylıkla tedarik edilip
edilmemesinin, biberin kalitesinin, eski itiyatların ve nihayet A v r u p a ' d a k i
siyasî hâdiseler ve harplerle müvazî o l a r a k , bu işlerle meşgul olan kapitalist
teşekküllerin malî durumlarının d a bu rekabette ehemmiyetli birer f a k t ö r
olarak hisseleri tâyin edilmiştir.
Bütün bu a r a ş t ı r m a l a r d a n s o n r a müellifin O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u '
n d a n geçen Şark ticaret yollarının akibeti(4) h a k k ı n d a vardığı netice şudur:

A k d e n i z d e n geçen ticaret yollarının /emawnj/eterkedilmesi, 1600 sene-

lerine d o ğ r u H o l l a n d a ' l ı (Felemenkli) ve İngilizler'in H i n t Denizlerine
hâkim o l m a s ı n d a n s o n r a , bu devletlerin baharatın istihsal ve istihlâk mıntı-
kalarını Portekizliler'den daha müessir bir şekilde kontrolları altına almaları
ve bu devirde Akdeniz'de zuhur eden büyük para kıtlığına karşı bu milletlerin
Hint pazarlarında istenildiği kadar bol gümüş para ödeme suretiyle alıcı
vaziyette bulunmaları neticesinde vâki o l m u ş t u r . (Sf. 447). Müellif, H o l l a n -
dalı ve İngilizler'in, başka tip gemilerle ve çok daha başka esaslara dayanan
ticaret usulleriyle evvelâ buğday, s o n r a d a kalay, k u r ş u n , demir, b a r u t , t o p
vesaire s a t m a k için, bu asrın s o n u n d a A k d e n i z ' e gelmelerini ve O s m a n l ı
İ m p a r a t o r l u ğ u n d a n imtiyazlar (capitulationlar) a l m a ğ a başlamalarını ve
(1581) de Yakın Şark K u m p a n y a ' s ı n ı n kurulmasını da, Akdeniz'deki Vene-
dik ticaretinin sona ermesinin ve Akdeniz ö l ç ü s ü n d e b ü y ü k ehemmiyeti
olan diğer m ü h i m iktisadî tahavvüllerin m ü h i m âmil ve âlâmetlerin-
den biri olarak ve enteresan bir şekilde tetkik etmiş b u l u n m a k t a d ı r .

Tabiatiyle, Prof. Braudel'in şark ticaret yollarının tarihi h a k k ı n d a ileri

sürdüğü bu kıymetli fikirlerin, O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u Arşivlerinde
b u g ü n m u h a f a z a edilmekte olan diğer vesikaların verdiği m a l û m a t ı n ışığı
altında teyit ve izah edilmesi (Dıştan g ö r ü n ü ş e göre ve yabancı k a y n a k l a r -
d a n f a y d a l a n a r a k değil, içten duyulduğu şekliyle aydınlatılması) işi,
m ü h i m bir teşebbüs halinde o r t a d a d u r m a k t a d ı r . Müellif k i t a b ı n d a , bu
yolların kaderinin taayyün ettiği sıralarda Osmanlı İmparatorluğu'nun
takındığı vaziyeti, alınacak tedbirlerin tâyini hususunda geçirdiği tereddüt-
leri, Hind denizlerinde Portekizliler'le yaptığı mücadelelerde rastladığı müş-
külâtın teknik, malî, askerî ve siyasî cephelerini, bu asır z a r f ı n d a İ r a n ' d a
yapılan harplerle H i n d Deniz yollarına h â k i m o l m a k ihtiyacı a r a s ı n d a k i
münasebetler gibi meseleleri gayet iyi bir şekilde vaz ve m ü n a ş a k a etmiştir.
F a k a t , A k d e n i z ticaret yollarının terkedilmesinin gerek sebeplerini ve
gerekse neticede A k d e n i z memleketlerinde m e y d a n a gelmiş olan iktisadi
ç ö k ü ş ü n neticeleri d a h a ziyade Venedik Arşivlerine ve Venedik'teki akisle-
rine göre tasvir edilmiştir. Bu yolların terk edilmesinin O s m a n l ı i m p a r a t o r -
luğunun iktisadî ve malî bünyesinde d o ğ u r m a s ı tabiî olan b u h r a n l a r ı ve bu
b u h r a n l a r ı n muhtelif s a h a l a r d a k i akislerini m ü m k ü n olabildiği k a d a r
y a k ı n d a n ve içten takip ve tasvir etmek, b u n d a n s o n r a T ü r k Tarihçilerinin
üzerinde b ü y ü k bir a l â k a ve İsrarla d u r a c a k l a r ı bir mevzu olacaktır.

Tetkik ettiğimiz devirde bir t a r a f t a n n ü f u s u n d u r m a d a n a r t m a k t a

olması dolayısiyle, bilhassa tekniğin ve iktisadî teşkilâtın geriliği yüzünden
y a ş a m a , hayatını k a z a n m a sahası ve imkânlarının m a h d u t b u l u n d u ğ u bir
muhitte, fazla nüfusun kendisine yer ve iş bulamayışı; diğer t a r a f t a n müs-
temlekelerden fazla kıymetli m a d e n idhali neticesi, fıatlarda vukua gelen
daimî yükselişlerin ve paranın kıymetini durmadan kaybetmekte olmasının,
muhtelif zümrelerin gelirinde yaptığı değişmeler dolayısiyle, içtimaî bün-
yede vukubulan çözülme ve tegayyürler, köylüye ait toprakların zenginlerin
eline geçmesi ve nihayet Şark ticaret yollarının ehemmiyetini kaybetmesin-
den mütevellit gelir darlığı ve işsizlik; X V I . Asır Akdeniz memleketlerinin
ş a r k ı n d a ve g a r b ı n d a bir k u t u p t a lüks ve serveti arttırırken diğer k u t u p t a
sefaletin b ü y ü m e s i n e sebep o l u y o r d u . İktisadî ve malî buhranlar neticesinde
halk yığınları a r a s ı n d a umumîleşen emniyetsizlik, huzursuzluk ve sefalet,
şiddetli isyan ve karışıklıklarla kendisini ifade edemediği z a m a n l a r d a bile,
için için çalışarak, ihtiraslarını tahrik ettiği sınıflar arasındaki ahenk ve
nizamı bozuyor ve memlekette her an p a t l a m a ğ a hazır bir ihtilâl havası
yaşatıyordu.

Prof. Braudel'in güzel kitabının O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u tarihi bakı-

m ı n d a n çok enteresan olan bahislerinden birisini teşkil eden "sefalet ve
eşkiyalık" (misere et banditisme) isimli fasılda (Sf. 643-657) işte bu mesele-
ler incelenmektedir. Bu fasıl o k u n u p ta bizde "Celâli isyanları" namı altıda
ötedenberi malûm olan, fakat hakikî sebepleri ile mahiyeti şimdiye kadar bir
türlü anlaşılamıyan ve h a t t â t a m a m e n Osmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n siyasî
bünye hususiyetlerine ve o n u n devlet a d a m l a r ı n ı n idaresizliğine a t f e t m e k
âdet olan bu hâdiselerin, bu devirde bütün Akdeniz memleketlerini işleyen
umumî bir buhranın Osmanlı İmparatorluğu'nun hâkim olduğu bölgelerde
hususî şekiller altında bir devamı olduğu anlaşıldıktan sonra, bu meselelerle
uğraşan T ü r k Tarihçilerinin ellerindeki malzemeyi tekrar gözden geçire-
rek onları Prof. Braudel'in fikirlerinin tesiri altında yeniden m a n a â l a n d ı r -
m a ğ a m e c b u r kalacaklarını zannediyoruz.
G e r ç e k t e n Prof. Braudel'in Batı A k d e n i z Memleketlerinde türlü teza-
hürlerini çok iyi bir şekilde kayıt ve tasvir ettiği ve elindeki mahdut vesika-
lardan da aynı cereyanların Türkiye'de ne şekilde devam ettiğini pek alâ
kestirilebildiği bu hareketler, fıkrimizce, diğer A v r u p a Memleketlerindeki-
lere benzeyen sebeplerin tesiri altında hep aynı şekilde tezahür etmiş
hareketler olup, her iki t a r a f t a da servet kaynaklarına ve mevcut iş hacimle-
rine nazaran, fazla meskûn bir hale gelmiş olan memleketlerde sefaletin
artmasının, sebepleri hep aynı olan iktisadî malî buhranların doğurduğu
memnuniyetsizliğin ve içtimaî bünyedeki çözülüşün bir ifadesidir. Bu hususta
Prof Braudel'in yerden göğe k a d a r haklı o l d u ğ u n u zannediyoruz. G e r ç e k -
ten, aynı devirde T ü r k i y e ' d e de serseri ve dilenciler ziyadesiyle a r t m ı ş ,
eşkiyalık (ve o n u n diğer bir şekli olan korsanlık) iktisadî nizamı, siyasî
v a h d e t ve içtimaî h u z u r u tehdit edici bir şekil almış, türlü şekiller altında
ihtilâl ve isyanlar her t a r a f t a çoğalmıştır. K ö y ü n d e işleyecek t o p r a k bula-
m a y a n veya zenginlerin çiftliklerine katılmak üzere t o p r a ğ ı elinden alın-
mış b u l u n a n işsiz köylüler, tımarı elinden alınan sipahiler, harp
meydanlarından kaçan ve bu yüzden kütükten kaydı silinen eski kapıkulu
askerleri, kendileri için yapılacak bir iş kalmadığı için bir çete reisinin veya
ümeradan birinin "kapı halkı" olmağa hazır "leventler" ve nihayet bu
devirde dikkate şayân bir ihtilâl kuvveti halinde devam adetleri ziyadesiyle
artmış olan isyanlar ile devleti ciddî bir şekilde meşgul eden medrese
talebeleri ( 5 ), bu isyanların İuzumlu gönüllülerini teşkil etmişlerdir.
T ü r k i y e ' d e de eşkiyalık siyasî, sosyal veya e k o n o m i k türlü çehre/eriyle her
t a r a f t a m e y d a n a çıkmış; B a l k a n l a r ' d a olduğu gibi, siyasî gayelere b ü r ü n -
müş ve millî k a h r a m a n l a r yaratmış; bir çok yerlerde dinî dâvaları benimse-
miş, dinî askerî şefler b u l m u ş ; top, tüfek tedarik ederek, m ü s t a h k e m
mevkiler işgal ederek merkezden gönderilen askerî kuvvetleri defalarca
m a ğ l u p edebilmiş ve bu suretle devletin varlığı için ciddî bir tehlike teşkil
etmiştir.
Eşkıyalık ve isyan hareketlerinin Türkiye'de bu devirde bu kadar bariz ve
tehlikeli şekiller almış olmasının bir sebebi de, şüphesiz, diğer A k d e n i z
memleketleri işsiz ve serseri g u r u p l a r ı n d a n bir kısmını iş ve sergüzeşt
a r a m a k üzere müstemlekelere gönderebildikleri ve yeni açılan müstemleke
ticaretiyle bu memleketlerde iş hacmi ve zenginlik arttığı halde, T ü r k i y e '
nin fazla n ü f u s u y a ş a t m a k , iktisadî ve malî b u h r a n l a r ı n sefil bir hale
soktuğu ümitsiz halk kitlelerini verimli bir şekilde meşgul etmek, h u z u r ve
s ü k û n a k a v u ş t u r a b i l m e k için b ü t ü n imkânları gittikçe kaybetmeğe m a h -
k û m bir vaziyette kalmasıdır.
Prof. Baudel'm k i t a b ı n d a d i k k a t e şayân bir şekilde işlenmiş olan bahis-
lerden birisi de, XV. ve X V I . yüzyıllarda Akdeniz bölgesinde İmparator-
lukların teşekkülü ve idaresi meselesidir: Müellife göre, fertlerin, hususî
ahval ve şartların bu hususta oynadığı rol inkâr edilemez ise de, bu
asırlarda büyük imparatorlukların teşekkülünün muayyen iktisadî ve malî
sebepleri vardır. Ateşli silâhların ve bilhassa t o p u n ve d o n a n m a n ı n geniş
ölçüde kullanılmağa başlaması ile h a r p tekniği b ü s b ü t ü n değişmiş ve
bilhassa Harp, ancak büyük devletlerin tahammül edebileceği kadar yüksek
masrafları icap ettirmeğe başlamıştır. Bu sebeple, XIV. asırda Akdeniz
bölgesinde h â k i m olan küçük şehir devletleri artık vaziyete h â k i m o l a m a -
yıp birer b l o k a iltihak e t m e k mecburiyetinde kalmıştır.
Müellife göre, bu suretle m e y d a n a çıkmış olan b ü y ü k i m p a r a t o r l u k l a -
rın Ş a r k t a veya G a r p t a hep aynı müşkillerle karşılaştığı bu müşkillerle
mücadele etmek için her iki t a r a f t a d a aynı olan bir takım usul ve teşkilâtın
m e y d a n a çıktığı görülmektedir:
Meselâ, Yeni Devletlerde kalabalık bir memur sınıfı teşekkül ve inkişaf
etmiştir. Bu devirde rüşvet vererek memuriyet satın a l m a k (venalite des
charges) ve vergi tahsilâtı işlerini mültezime s a t m a k usulü genişlemiştir.
H a r p ve idare m a s r a f l a r ı gün geçtikçe a r t m a k t a olan i m p a r a t o r l u k l a r
içinde, krediye olan ihtiyaç ve çok b ü y ü k ve zahmetli bir iş olduğu halde bir
memleketten diğer memlekete p a r a g ö n d e r m e k zaruretleri, b ü y ü k sermaye
sahiplerine devlet nezdinde itibar kazandırmış ve malî kapitalizmin inkişa-
fına sebep o l m u ş t u r . T e t k i k mevzuu ettiğimiz kitapta ayrıca bu devirde
türk maliyesinde b ü y ü k bir mevkii olan bazı zengin tüccarların ve bu a r a d a
Michel Cantacuzene ve Joseph Nasi gibi bazı " Ş a r k F u g g e r " l e r i n i n hayatı
da tetkik edilmektedir. (Sf. 536). İ m p a r a t o r l u k maliye idaresinin (arşivleri-
mizde mevcut olan) bu devre ait hesap defterleri tetkik edilecek olursa,
bilhassa iltizam işlerinde, d a h a bir çok sermaye sahibi zenginlerin malî
kudreti ve d e r u h t e ettikleri iş h a c m i h a k k ı n d a bir fikir edinmek m ü m k ü n
olacağını zannediyoruz.
Müellif, i m p a r a t o r l u k l a r ı n o z a m a n karşılaştığı en b ü y ü k ve halli
müşkil meselelerden birisinin de, nakil ve m u h a b e r e vasıtalarının o g ü n k ü
d u r u m d a , mesafeyi yenmek problemi o l d u ğ u n u kayıt ve bu işin o z a m a n k i
imkânlarını tetkik etmektedir. Müellif 1566 yılında M a c a r i s t a n ' a d o ğ r u
sefere çıkan T ü r k Sultanı Süleyman'ın T u n a y a seksen g ü n d e vardığını ve
muasırlarının kaydettiklerine göre, ordularının a r k a s ı n d a 30-40 bin deve-
lik katarların levazım taşıdığını y a z m a k t a ve aynı şekilde Türklerin bu
 devirde İran içlerinde yaptıkları harplerin yolsuz bir bölgede iptidaî vasıta-
larla insan ve malzeme sevkiyatını teşkilâtlandırabilmiş olmalarını strate-
jik büyük muvaffakiyetler olarak tasvir etmektedir. Aynı meselelerin
İspanya i m p a r a t o r l u ğ u ölçüsünde o r t a y a çıkış şekilleri ve bu devletin uzak
h a r p ve siyaset m e y d a n l a r ı n d a müessir bir şekilde hazır olabilmek için
sarfettiği gayretler ve yaptığı m a s r a f l a r da tafsilâtlı bir şekilde tetkik
edilmiştir. Müellifin bu m a k s a t l a denizde ve k a r a d a nakliyatın ve haberle-
rin m e k â n içinde yayılma t e m p o s u n u n normal veya bir rekor teşkil eden
sür atleri ve maliyetleri hakkında yaptığı hesaplar h a k i k a t e n e n t e r a s a n d ı r
(Sf. 309).

Müellifin bu devirde harplerin artık küçük devletlerin işi o l m a k t a n

ç ı k a r a k , sınaî, malî büyük kaynaklara dayanan büyük-bir iş o l d u ğ u n u
göstermek için yaptığı hesaplar da çok mânâlıdır. H a r b i n , umumiyetle
yapıldığı gibi, yalnız devletler a r a s ı n d a k i siyasî münasebetlerin bir şekli
gibi tetkik edilecek yerde, müellifin yaptığı şekilde teknik ve ekonomik
terakkilerle müvazi olarak incelenmesi, hâdiselerin d a h a iyi anlaşılmasına
sebep o l m a k t a d ı r . F i l h a k i k a , müellifin Philippe II. devrinde b i r d o n a n m a -
nın gemiler, levazım, teçhizat, asker ve kürekçilerinin ayrı ayrı maliyet
hesaplarını gösterir r a k k a m l a r vermiş olması; bir kal'anın inşası, m u h a -
faza ve m ü d a f a a s ı için ihtiyar edilmesi lâzım gelen fedakârlıkların hesap-
lanması; t o p u n icadı ve m ü t e m a d i inkişaflarının o r t a y a k o y d u ğ u iktisadî
ve malî problemleri izah; m ü d a f a a harpleriyle istilâ harplerinin maliyet
masrafları a r a s ı n d a k i farkların mukayesesi; deniz harplerinin bir zenginlik
yarışı olmasının isbat edilişi, bize Türklerin yeni müstemleke ticareti ve
fetihleri ile zenginleşmiş olan ve büyük kapitalist kuvvetler ve teşkilât tara-
fından desteklenen, Atlantik ve Hint denizi tecrübeleri ile gemicilik tekni-
ğinde veya gemilerin hâiz olduğu ateş kuvveti bahsinde kendilerine nazaran
çok ileride bulunan İspanyol ve Portekiz donanmalarını ne için mağlup
edemediği daha iyi anlaşılmaktadır.

Müellifin h a r p ve ticaret gemilerinin şekillerinde, t o n l a r ı n d a , silâhla-

rında, hareket kabiliyetlerinde trafiğin cins ve h a c m ı n a ve menşeine naza-
ran elverişli o l u p o l m a m a l a r ı n d a , inşa m a s r a f l a r ı n d a v u k u a gelen
değişikliklerin A k d e n i z ' d e k i ticarî münasebetlerin şekli ve âkibeti üzerin-
deki tesirlerini tetkik eden sahifeleri de cidden istifadelidir.
H ü l â s a , Prof. Braudel'in büyük kitabı Türkiye tarihçileri için zengin
ilhamlarla dolu muazzam bir çalışma programıdır. B u n d a n sonra aynı
büyük meseleleri aynı şemalar içinde vaz'edip onları (müellifin k u l l a n m a k
i m k â n ı n d a n m a h r u m b u l u n d u ğ u ) T ü r k arşivlerinin zengin malzemesinden
f a y d a l a n m a k sureti ile işleyebilecek olan tarihçilerimiz, hem kendi tarihle-
rine hem de A k d e n i z memleketlerinin u m u m î tarihine geniş ölçüde hizmet
etmiş olacaklardır. M o d e r n tarih a r a ş t ı r m a l a r ı n d a milletlerarası iş birliği-
nin lüzum ve ehemmiyetini ortaya koyan bu b ü y ü k eserle, T ü r k i y e tarihine
getirdiği yeni buluş ve görüşlerle bu sahayı zenginleştirmiş ve çok feyizli
neticeler v a a d e d e n müstakbel çalışmalar için yerini hazırlamış olan Prof.
Braudel'e T ü r k tarihçileri geniş ölçüde borçlu kalmışlardır.

( ' ) Bu tetkiklerin neticeleri, y a k ı n d a T ü r k T a r i h K u r u m u t a r a f ı n d a n b ü y ü k bir cilt h a l i n d e

y a y ı n l a n a c a k t ı r . Bu t e t k i k l e r e d a y a n a r a k elde ettiğimiz r a k k a m l a r ı n u m u m i bir t a b l o s u
" T ü r k i y a t " m e c m u a s ı n ı n halen b a s ı l m a k t a o l a n ve 70. d o ğ u m yılının k u t l a n m a s ı m ü n a s e b c -
 tiyle P r o f . F u a t K ö p r ü l ü ' y e ithaf edilmiş o l a n X . cildinde, " T a r i h î d e m o g r a f ı ilmi ve O s m a n l ı
t a r i h i " isimli y a z ı m ı z d a (Sf. 1-28) d a b u l u n a b i l i r .

( ) M e s e l â . 348. s a h i f e n i n 3 n u m a r a l ı n o t u n d a k a y d e d i l m i ş o l a n bir k a y n a k t a A n a d o l u ' d a

bu asrın s o n u n d a (1594) 478.000 n ü f u s u n m e v c u t o l d u ğ u k a y d e d i l m i ş t i r . Bu r a k k a m , b i z i m
" b ü y ü k n ü f u s ve vergi t a h r i r i " d e f t e r l e r i n d e n bu asrın b a ş l a r ı n a ait o l m a k ü z e r e (1525) a y n ı
eyalet için ç ı k a r d ı ğ ı m ı z 479.150 r a k k a m ı n a h a y r e t edilecek d e r e c e d e b e n z e m e k t e d i r . D e m e k
ki, 1525 senesine ve o z a m a n k i idarî t e ş k i l â t t a yalnız batı A n a d o l u ' y a ait o l m a s ı l a z ı m g e l e n
m a l û m a t P r o f . B r a u d e l ' i n istifade ettiği k a y n a k t a asrın s o n u için ve b ü t ü n A n a d o l u ' y a ait
o l a r a k k ı y m e t l e n d i r i l m ı ş t i r . D i ğ e r bir k a y n a k t a " G r e c e " h a k k ı n d a verilen r a k k a m l a r d a bu
ü l k e n i n h u d u t l a r ı lâyikiyle tâyin edilmediği için v u z u h s u z d u r . E s a s e n m ü e l l i f t e bu k a y n a k l a r ı
m a l û m a t k a b i l i n d e n z i k r e t m e k t e ve b ü t ü n m u h a k e m e tarzını o n l a r a istinat e t t i r m e m e k t e d i r .

( ' ) Biz bu m e c m u a n ı n X I . C i l d i n d e " T ü r k i y e ' d e bir İ s k â n ve K o l o n i z a s y o n m e t o d u o l a r a k

sürgünler"i t e t k i k e d e r k e n O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n k u r u l u ş u n d a m ü e s s i r bir rol o y n a m ı ş
o l a n âmiller a r a s ı n d a demografik durumun hususiyetlerine geniş bir yer a y ı r m ı ş o l m a k l a (Sf.
526), P r o f . B r a u d e l ' i n b u r a d a b a h i s m e v z u u ettiğimiz i d d i a s ı n ı n a k s i bir tezi d e l i l l e n d i r m e ğ e
çalışmış o l d u k . Batı A n a d o l u ' d a ve B a l k a n y a r ı m a d a s ı n ı n d o ğ u y a r ı s ı n d a T ü r k l e r i n k e n d i l e -
rine h a k i k î bir v a t a n k u r a c a k şekilde yer ve y u r t t u t a r a k yerleşmelerini, Anadolu'da Garb'a
doğru yayılmak ihtiyacında olan kalabalık bir nüfus kitlesinin mevcudiyetine delil olarak göste-
rebileceğimizi ümit etmekte idik.
Bizzat Braudel'in Osmanlı İmparatorluğu'nun menşei h a k k ı n d a verdiği m a l û m a t d a b u
i d d i a l a r a h a k v e r d i r e c e k m a h i y e t t e d i r (Sf. 509): B a l k a n l a r ' d a k i T ü r k işgal ve istilâsını sosyal
bir inkilâp s a y m a k , T ü r k ve İ s l â m k ü l t ü r ü n e b i r e r d a ğ ı l m a m e r k e z i o l a r a k Türk şehirlerini^
o y n a d ı ğ ı role i n a n m a k için bir nevi demografik üstünlük d e k a b u l e t m e k icap e t m e z mi'.'
Bu h u s u s t a i h t i m a l m ü t e a k i p istilâ devirlerini b i r b i r i n d e n a y ı r m a k ve h a r i t a ü z e r i n d e
T ü r k l e r i n k u v v e t l e yerleşmiş o l d u k l a r ı b ö l g e l e r i , bu şekilde y e r l e ş e m e d i k l e r i b ö l g e l e r d e n
itina ile a y ı r m a k lâzım gelecektir. G e r ç e k t e n T ü r k l e r i n Y u n a n i s t a n ' d a , E g e A d a l a r ı ' n d a , bir
kısım dağlık Y u g o s l a v m e m l e k e t l e r i ile T u n a ötesi b ü t ü n b ö l g e l e r d e k i y e r l e ş m e tarzları Prof.
Braudel'e h a k v e r d i r e c e k v a z i y e t t e d i r .
D i ğ e r t a r a f t a n , vaktiyle İ s l â m l a r ' m M ı s ı r ' d a ve Şimalî A f r i k a ' d a k i yerleşmeleri de esaslı
o l m u ş t u r diyebileceğimize kaniiz. İ s p a n y a ' y ı ve diğer A k d e n i z A d a l a r ı ' n ı v a k t i y l e feth ve
işgal etmiş b u l u n a n M ü s l ü m a n l a r ' ı n , bir k a ç Suriye'li ile A f r i k a ' d a n s ü r ü l m ü ş B e r b e r l e r ' d e n
ve A r a p g ö ç e b e l e r i n d e n i b a r e t o l d u ğ u n u d a hiç z a n n e t m i y o r u z . A k s i t a k d i r d e , bir a v u ç A r a p
g ö ç e b e s i n i n , İ s p a n y a ' d a İ s l â m k ü l t ü r ve tesirini o k a d a r d e v a m l ı bir şekilde y a ş a t m a s ı n a
i m k â n y o k t u . Yeni bir kültürün yaratıcısı, yahut sadece taşıyıcısı veyahut yabancı bir memle-
kette türlü tesirlere karşı muhafaza edicisi olmak iddiasında bulunan bir zümrenin, bu kültürü
kabul ettirdiğ i halka nazaran, demografik bakımdan asgarî müsait bir durumda bulunmuş olması
lâzım gelmez mi idi?

( 4 ) O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u ' n u n Ş a r k t i c a r e t yollarını t ı k a y a r a k ; A v r u p a l ı l a r ı , k e n d i l e r i n i
H i n d i s t a n ' a g ö t ü r e c e k diğer bir yolu a r a m a ğ a m e c b u r ettiği için, Keşfiyat'ın v u k u b u l m u ş
o l d u ğ u n a d a i r eski ve temelsiz bir iddiayı Prof. Braudel u z u n u z a d ı y a t e t k i k e lâyık g ö r m ü y o r .
M ü e l l i f e g ö r e , bu h u s u s t a bilakis aksi bir iddiayı m ü d a f a a e d e r e k T ü r k l e r ' i n b i l h a s s a O r t a
A v r u p a ' y a d o ğ r u s ü r a t l e ilerleme i m k â n l a r ı m b u l m a l a r ı n ı , o s ı r a d a A v r u p a devletlerinin
b ü t ü n d i k k a t ve a l a k a l a n ile denizaşırı k e ş f i y a t ve m ü s t e m l e k e işleriyle m e ş g u l b u l u n d u k l a r ı
için, A v r u p a ' n ı n b u k ı s m ı n d a hıristiyanlık â l e m i n i T ü r k l e r ' e karşı m ü d a f a a s ı z b ı r a k m a l a r ı n a
a t f e d e b i l i r i z (Sf. 513).

( 5 ) B a k . İ k t i s a t F a k ü l t e s i M e c m u a s ı , Cilt II, Doçent Mustafa Akdağ, " T ü r k i y e T a r i h i n d e

içtimaî b u h r a n l a r s e r i s i n d e n : M e d r e s e l i İ s y a n l a r ı " (Sf. 361-387).

Akdenizli o l m a n ı n verdiği görev ve aziz d o s t u m Mehmet Ali Kılıçbay'ın t ü k e n m e k

bilmez gayret ve sabrı bu eseri T ü r k ç e ' y e kazandırdı.

Ülkemizde kitap satın alma ve dolayısıyla o k u m a eğiliminin azaldığı bu yıllarda

herşeye r a ğ m e n bu alışkanlığı s ü r d ü r e n v e f a k â r kitapsever ve o k u r l a r a , F. Braudel'in
" A k d e n i z " ' i n i k a z a n d ı r m a n ı n ö v ü n c ü n ü taşıyoruz.
Muhittin Salih Eren
 BİRİNCİ B Ö L Ü M

ORTAMIN PAYI

Başlığının d a ilân ettiği gibi bu birinci b ö l ü m , özellikle insani verilere dikkatli belli bir
c o ğ r a f y a n ı n işareti altında yer a l m a k t a d ı r . Bu b ö l ü m aynı z a m a n d a ve d a h a b ü y ü k
ölçekte belli bir tarihin araştırılmasıdır.

U y g u n şekilde tarihlendirilmiş bilgiler d a h a fazla sayıda olsalardı bile, kesin olarak

1550-1600 yılları a r a s ı n d a sınırlandırılmış bir insani c o ğ r a f y a s o r u ş t u r m a s ı y l a yetine-
mezdik - h a t t a yanıltıcı bir d e t e r m i n i z m i n peşine düşmeye sürüklenseydik bile-. Ç ü n k ü ,
bu tanıklıklar eksikti, tarihçiler b u n l a r ı sistematik olarak biraraya getirmemişlerdi,
görevimiz genişliğine r a ğ m e n yetersiz k a l m a k t a y d ı , ve bu nedenlerden ö t ü r ü kitabın
k o n u s u y l a ilgisi o l m a y a n b ö l ü m l e r k o y m a k ve A k d e n i z h a y a t ı n ı n 1550 ile 1600
a r a s ı n d a k i şu kısa anını a y d ı n l a t a b i l m e k için, ilerideki veya gerideki başka d ö n e m l e r e ait
- h a t t a şimdiki d ö n e m e ait- resim, m a n z a r a ve gerçekleri ele a l m a k gerekiyordu. Bu
a n d a n itibaren herşey, z a m a n ve m e k â n ı a ş a r a k , sürekli değerleri o r t a y a k o y a n yavaş bir
tarihi açığa ç ı k a r t m a k o n u s u n d a işbirliği yapmıştır. C o ğ r a f y a bu o y u n içinde kendi için
bir a m a ç o l m a k t a n ç ı k a r a k , bir araç haline gelmektedir. Yapısal gerçeklerin en yavaş
olanlarını keşfetmeye, en u z u n sürenin kaçış hattına göre bir bakış açısının ö r g ü t l e n m e -
sine y a r d ı m c ı o l m a k t a d ı r ('). T ı p k ı tarih gibi, kendisine herşeyi sorabileceğimiz c o ğ r a f y a ,
böylece h e m e n h e m e n hareketsiz bir tarihi ayrıcalıklı hale getirmektedir, tabii ki o n u n
derslerini izlemek, o n u n ayırımlarını ve kategorilerini k a b u l l e n m e k koşuluyla.

A k d e n i z en a z ı n d a n çifttir. Herşeyden önce, başlıca düzlüklerden k o p u k , bütünsel ve

dağlık bir dizi y a r ı m a d a d a n m e y d a n a gelmiştir: İtalya, Balkan Y a r ı m a d a s ı , K ü ç ü k Asya,
Kuzey A f r i k a , İber Y a r ı m a d a s ı . İkinci o l a r a k , deniz bu m i n y a t ü r kıtaların arasına
k a r m a ş ı k , p a r ç a l a n m ı ş ve geniş m e k â n l a r ı n ı tatlı tatlı s o k m a k t a d ı r . Ç ü n k ü A k d e n i z tek
bir deniz kitlesi o l m a k yerine, bir "denizler k a r m a ş a s ı " d ı r . İnsanların hayatının genel
koşullarını s a p t a m a k için öncelikle ele alacağımız iki sahne - y a r ı m a d a l a r , denizler- işte
böyledirler. F a k a t b u n l a r yeterli o l m a y a c a k l a r d ı r .

A k d e n i z bir y a n d a n güneye d o ğ r u , A t l a n t i k S a h r a s ı n d a n Pekin'in y a n ı b a ş ı n d a k i

G o b i çölüne k a d a r kesintisiz devam eden m u a z z a m çölden pek de iyi bir şekilde ayrılmış
değildir. T u n u s ' u n güneyinden Suriye'nin güneyine k a d a r bir çöl d o ğ r u d a n denize
k a r ı ş m a k t a d ı r . Bu çöl bir k o n u k o l m a k d a n çok, bazen can sıkıcı, her z a m a n da talepleri
olan bir k o m ş u d u r . Böylece çöl A k d e n i z ' i n veçhelerinden biri o l m a k t a d ı r .
 Diğer y a n d a n Kuzeye d o ğ r u A v r u p a , A k d e n i z ülkelerinin d e v a m ı o l m a k t a , onların
çok sayıdaki d a r b e l e r i n e m a r u z k a l m a k t a d ı r , f a k a t ters yöndeki darbeler de aynı şekilde
çok sayıdadırlar ve çoğunlukla da belirleyicidirler. Zeytinliklerin ötesindeki Kuzey
A v r u p a A k d e n i z tarihinin sabit gerçeklerinden biridir. Ve işte Atlantiğe bağlı bu
A v r u p a ' n ı n yükselişi, b i t m e k t e olan XVI. yüzyılla birlikte denizin b ü t ü n kaderi
h a k k ı n d a k a r a r verecektir.

Böylece I. ilâ III. kesimler denizin çeşitliliği h a k k ı n d a k o n u ş u r l a r k e n , m e k â n ı da

u z a ğ a götüreceklerdir. Bu koşullarda denizin bir fizik birliğinden söz edilebilir mi (kesim
IV, iklim) -veya insani ve zorunlu o l a r a k bir tarihsel birlikten (kesim V, Yollar ve
Kentler}-? K e n d i n e a m a ç o l a r a k , d a h a iyi egemen olabilmek ve eğer m ü m k ü n s e , çok
renkli kaderini d a h a iyi a n l a y a b i l m e k kastıyla çeşitli yüzleri ve Akdeniz'in y ü z ü n ü
resmetmeyi benimsemiş olan u z u n bir girişin a ş a m a l a r ı işte b u n l a r d ı r .

(') Fernand Braudel. "Histoire et Scicnccs Sociales, la Longue Duree," Annales E.S.C.. Kasım. Aralık.
I95S. s. 725-753.
 YARIMADALAR: DAĞLAR,
YAYLALAR, OVALAR

İç d e n i z i n beş y a r ı m a d a s ı b i r b i r l e r i n e b e n z e m e k t e d i r . E ğ e r e n g e b e l e r i n e b a k ı l a c a k
o l u r s a , b u n l a r aşırı b o l l u k t a k i d a ğ l a r a r a s ı n d a b i r k a ç o v a y a , n a d i r tepelikler ve geniş
y a y l a l a r a s a h i p t i r l e r . B u n l a r ı n kitlelerini teşrih e t m e n i n y e g â n e y o l u n u n bu o l d u ğ u n u
d ü ş ü n m e k s i z i n , o n l a r ı basit işaretler d o ğ r u l t u s u n d a bölelim. Bu p a r ç a l ı bilmecelerin her
u n s u r u özel bir aileye m e n s u p o l m a k t a , a ş i k â r bir tipoloji içinde yer a l m a k t a d ı r . Bu
d u r u m d a y a r ı m a d a l a r ı b a ğ ı m s ı z d ü n y a l a r o l a r a k bir k e n a r a b ı r a k a r a k , yalnızca o v a l a r ı n
m a l z e m e l e r i n i n benzerliğine b a k a l ı m . B a ş k a bir ifadeyle, y a p - b o z ' u n p a r ç a l a r ı n ı
a y ı k l a y a r a k karşılaştırılabilecek o l a n ı k a r ş ı l a ş t ı r a l ı m . Bu p a r ç a l a m a ve bu y e n i d e n
s ı n ı f l a n d ı r m a ; t a r i h d ü z l e m i n d e bile bazı a y d ı n l ı k l a r getirecektir.

1. Herşeyden Önce Dağlar

A k d e n i z k a r a l a r a r a s ı n d a ve o n l a r t a r a f ı n d a n sıkıştırılan bir d e n i z o l a r a k k e n d i n i
t a n ı m l a m a k t a d ı r . D e n i z i çevreleyen ve o n u sıkıştıran bu t o p r a k l a r ı f a r k l ı l a ş t ı r m a k d a
g e r e k m e k t e d i r . A k d e n i z h e r ş e y d e n ö n c e d a ğ l a r a r a s ı n d a k i bir d e n i z değil midir? B u n u
t a r i h d ü z l e m i n d e güçlü bir şekilde k a y d e t m e k g e r e k m e k t e d i r , ç ü n k ü o l a y ı ve çok s a y ı d a
olan sonuçlarını kaydetmek olağan olarak ihmal edilmektedir.

Fizik ve insani karakteristikler

J e o l o g l a r b u n u bilir ve a ç ı k l a r l a r . O n l a r ı n d e d i k l e r i n e g ö r e A k d e n i z , t a m a m i y l e ,
Eski D ü n y a ' y ı C e b e l i t a r ı k ' t a n H i n d Y a r ı m a d a s ı n a k a d a r k a t ' e d e n ü ç ü n c ü z a m a n
k ı v r ı m l a n m a ve k ı r ı l m a b ö l g e s i n d e yer a l m a k t a d ı r : A k d e n i z d a h a d a kesin o l a r a k bu
b ö l g e n i n bir k ı s m ı n ı m e y d a n a g e t i r m e k t e d i r . Bir kısmı Pireneler ç a ğ ı n a , diğerleri de
Alpler ç a ğ ı n a ait o l a n yeni k ı v r ı m l a n m a l a r , b i z i m k i n d e n ç o k d a h a geniş bir ikinci z a m a n
A k d e n i z ' i n i n çökeltilerini, özellikle de b a z e n 1000 m e t r e d e n d a h a kalın o l a n m u a z z a m
k a l k e r yığıntılarını, y e n i d e n ele a l a r a k işlemeye b a ş l a m ı ş l a r d ı r . Bu şiddetli k ı v r ı m l a n m a -
lar, o l d u k ç a d ü z e n l i bir şekilde eski ve sert k a y a kitlelerinin kistleri üzerine
y a s l a n m ı ş l a r d ı r , bu eski k a y a kitleleri b a z e n y ü k s e k t i r l e r ( K a b i l i l e r gibi) veya b a z e n de
M e r c a n t o u r ve A l p l e r ile P i r e n e l e r ' d e k i b i r ç o k eksen kitlesi ö r n e ğ i n d e o l d u ğ u gibi, güçlü
zincirler içinde yer a l m a k t a d ı r l a r . B u n d a n d a sık o l a r a k , b u n l a r t a h r i b o l m u ş l a r - b u
d u r u m az veya çok y a n a r d a ğ l a ş m a süreci t a r a f ı n d a n i z l e n m e k t e d i r - ve denizin sularıyla
kaplanmışlardır.
 Deniz havzaları t a r a f ı n d a n kesintiye u ğ r a t ı l m a k l a birlikte, dağlar sıvı ç u k u r l a r ı n bir
u c u n d a n diğerine birbirleriyle ilişki halinde o l m a k t a ve tutarlı sistemler halinde
ö r g ü t l e n m e k t e d i r l e r . Bir k ö p r ü Sicilya ve T u n u s ' u birleştirmiştir; bir başkası, Betika
k ö p r ü s ü , İspanya ile F a s arasında yer a l m a k t a d ı r ; bir Ege k ö p r ü s ü Y u n a n i s t a n ' d a n
K ü ç ü k A s y a ' y a uzanmıştır ( b u n u n o r t a d a n yok olması o k a d a r yakınlarda m e y d a n a
gelmiştir ki, jeolojik olarak k o n u ş u r s a k İncil'in T u f a n ı ile çakışacaktır) -ve sadece tanık
olarak adaların ve kıyıya yapışık parçaların geriye kaldığı Tirenid gibi k ı t a l a r d a n söz
etmiyoruz-, ç ü n k ü b u n l a r varsayımlardır ('). Her h a l ü k â r d a kazanılmış o l a n , bu A k d e n i z
uzayının m i m a r i b ü t ü n l ü ğ ü d ü r ki, dağlar b u n u n " i s k e l e f ' i n i m e y d a n a getirmektedirler:
can sıkıcı, ölçüsüz, her yerde hazır ve nazır ve denizi her yerden delen bir iskelet.

Böylece dağlar her yerde, denizin e t r a f ı n d a hazır ve nazırdırlar, b u n u n Cebelitarık

Boğazı, N a r o u z e eşiği, R h o n e k o r i d o r u ve Ege ile K a r a d e n i z ' e götüren boğazlar gibi
önemsiz genişlikte birkaç kesintiden ibaret istisnaları b u l u n m a k t a d ı r . Sadece G ü n e y
T u n u s ' t a n Suriye'ye k a d a r olan a l a n d a önemli bir boşluk b u l u n m a k t a d ı r , binlerce
kilometre b o y u n c a S a h r a düzlüğü, az veya çok yükseltili olarak denize d o ğ r u d a n
ulaşmaktadır.
Ekleyelim ki, bunlar yüksek, geniş, bir türlü sona ermeyen dağlardır: Alpler,
Pireneler, A p e n n i n l e r , D i n a r Alpleri, K a f k a s l a r , A n a d o l u Dağları, Atlas Dağları,
İspanyol Cordilleraları. D e m e k ki çok güçlü, kendilerini kabul ettiren kişiler söz
k o n u s u d u r . B u n l a r d a n bazıları yükseklikleri nedeniyle, diğerleri de bütünsel biçimleri
veya zor ulaşılan, derin ve yüksek yanlara sahip vadileri y ü z ü n d e n böyledirler. Bunlar
denize doğru egemen ve sert yüzlerini d ö n m e k t e d i r l e r ( : ).

Böylece A k d e n i z , bağ ile zeytinlikler ve kentleşmiş köylerin, yani bu kenar süslerinin

m a n z a r a s ı olmayıp; aynı z a m a n d a hemen y a n ı n d a , o n a yapışık olan, bu kalın yüksek
ülkenin, bu y u k a r ı d a n b a k a n ve surlarla çevrelenmiş, nadir evleri ve mezraları olan bu
d ü n y a n ı n da, bu "dikine kuzeylerin"de m a n z a r a s ı d ı r ('). B u r a l a r d a artık hiçbir şey
p o r t a k a l ağaçlarının çiçek açtığı Akdeniz'i h a t ı r l a t m a m a k t a d ı r .
Kışlar b u r a l a r d a kendilerini hissettirmektedirler. F a s Atlaslarında bol m i k t a r d a kar
y a ğ m a k t a d ı r , Afrikalı Leon burayı kışın geçerken, bagajlarını ve elbiselerini çaldırtma
bahtsızlığına uğramıştır ( 4 )... F a k a t A k d e n i z ' d e yolculuk y a p a n kim, kötü mevsimin
çığlarını, k a p a n m ı ş yolları, güneşli kıyıdan birkaç kilometre ötede Sibirya ve K u t u p
m a n z a r a l a r ı m , kar altında ezilen K a r a d a ğ evlerini veya bir gecede d ö r t metre yüksekliğe
ulaşacak k a d a r kar yağan geniş h o r t u m l a r ı n ülkesi Kabili'deki T i r o u r d a t tepesini
görmemiştir ki? Chrealı kayakçılar güllerle bezenmiş Cezayir'e bir saatte ulaşırlarken,
b u r a d a n 120 kilometre uzaklıktaki C u r c u r a ' d a T i n d k a o r m a n ı n ı n y a k ı n l a r ı n d a çıplak
bacaklı yerliler bellerine k a d a r kara g ö m ü l m e k t e d i r l e r .

Aynı şekilde yaz ortasına k a d a r geciken ve bir yolcunun dediği gibi "gözleri a ğ r ı t a n "
şu gecikmiş karları kim bilmez ( 5 )? Bunlar beyaz çizgileriyle M u l h a c e n zirvesine zebra
g ö r ü n t ü s ü verirken, eteklerindeki G r a n a d a sıcaktan y a n a yana ölmektedir; karlar
İ s p a r t a ' n ı n ( Y u n a n i s t a n ' d a k i ) tropikal ovasının üstündeki T a y g e t e ' d e asılı k a l m a k t a d ı r -
lar; gene aynı karlar L ü b n a n dağlarının o y u k l a r ı n d a ve C h r e a " b u z u l l a r ı n d a "
kendilerini m u h a f a z a etmektedirler ( 6 ). İşte b u n l a r Selahaddin Eyyubi'nin Aslan Yürekli
R i c h a r d ' a s u n d u ğ u ve Prens D o n C a r l o s ' u n M a d r i d sarayındaki hücresinde 1568'in sıcak
t e m m u z u n d a ölünceye k a d a r içtiği ( 7 ) " k a r s u y u " n u n tarihini a ç ı k l a m a k t a d ı r l a r . XVI.
yüzyıl Türkiye'sinde kar suyu bir zengin ayrıcalığı bile değildi. İ s t a n b u l ' d a , f a k a t aynı
z a m a n d a başka yerlerde de, örneğin T r a b l u s ş a m ' d a ( s ) seyyahlar birkaç kuruşa satın
alınan şu kar suyu ve şerbet satıcılarını işaret etmektedirler ( 9 ). Belon du M a n s Bursa
karının İ s t a n b u l ' a koskoca bloklar halinde geldiğini bildirmektedir ( 10 ). A m a s y a ' d a
T ü r k o r d u g â h ı n d a Yeniçerilerin h e r g ü n içtiklerini g ö r m e k t e n şaşkınlığa d ü ş m ü ş olan
Busbec de, kar s u y u n u n yılın b ü t ü n mevsimlerinde b u l u n d u ğ u n u bildirmektedir ( " ) . K a r
ticareti o k a d a r önemlidir ki, p a ş a l a r " b u z m a d e n i " işletilmesi işine k a r ı ş m a k t a d ı r l a r :
söylendiğine g ö r e , M e h m e d Paşa 1578'de bu işten yıllık 80.000 sekine k a d a r
k a z a n m a k t a d ı r ( 12 ).

Başka yerlerde, hızlı at bağlantılarıyla Suriye'den K a h i r e ' y e kar getirilen Mısır'da;

çok u z a k l a r d a n k a r getirtilen L i z b o n ' d a ( 13 ); I n t e n d a n c e pergendeleriyle (brigende veya
pergarıdi de denir, Fransızcası brigantin, bir tekne çeşidi M A K ) İ s p a n y a ' d a n getirtilen
O r a n m ü s t a h k e m mevkiinde ( 14 ); eğer kendilerine i n a n m a k gerekirse M a l t a Şövalyeleri-
nin N a p o l i ' d e n sevkiyatın gecikmesi nedeniyle hastalıkları için " h ü k ü m d a r gibi olan bu
ilacın" C 5 ) yokluğu nedeniyle öldükleri M a l t a ' d a , tersine kar lüks bir mal o l m a k t a y d ı .
A n c a k , İ s p a n y a ' d a o l d u ğ u gibi İ t a l y a ' d a da kar suyu o l d u k ç a yaygına benzemekteydi.
Bu d u r u m , İ t a l y a ' d a erkenden o r t a y a çıkan d o n d u r m a c ı l ı k ve şerbetçilik mesleğini
a ç ı k l a m a k t a d ı r ( 16 ). Bunların satışı R o m a ' d a o k a d a r kârlıdır ki, bir tekel k o n u s u
o l m u ş t u r ( 17 ). İ s p a n y a ' d a kar k u y u l a r a yığılmakta ve yaza k a d a r m u h a f a z a edilmektedir
( 18 ). K u t s a l T o p r a k l a r a d o ğ r u yolculuk y a p a n batılı hacılar 1494'de Suriye kıyılarında,
teknelerinin b a ş k a n ı n ı n hediye o l a r a k " b u ülkede bu t e m m u z a y ı n d a görülmesi b ü t ü n
m ü r e t t e b a t ı en b ü y ü k şaşkınlığa g a r k e d e n karla dolu bir ç u v a l " alması karşısında d a h a
az ş a ş ı r m a m ı ş l a r d ı r ( ı g ). Aynı Suriye kıyısında, 1553'de bir Venedikli " A r a p l a r ı n " utnos
ultimur saccharo item spargurıt nivem süper cibos et sua edulia ( 20 ) "yemeklerinin ve
besinlerinin ü s t ü n e , tıpkı bizim şeker k o y d u ğ u m u z gibi k a r k o y d u k l a r ı n ı " g ö r ü n c e çok
şaşırmıştır.

2. A k d e n i z ' i n kıvrımları
H e r c y n i e n kitleler: taralı; A l p kıvrımları: siyah; beyaz çizgiler sıra d a ğ l a r ı n y ö n ü n ü v e r m e k t e d i r . G ü n e y d e Sahra
p l a t f o r m u beyaz olarak g ö s t e r i l m i ş olup, T u n u s ' t a n S u r i y e ' y e kadar A k d e n i z ' i çevrelemektedir. D o ğ u y a d o ğ r u ö l ü
deniz ve Kızıldeniz t e k t o n i k kırılmaları. Kuzeye d o ğ r u A l p - i ç i veya Alp-dışı ovalar: beyaz. Noktalı çizgi eski
buzulların en uç noktalarını işaret e t m e k t e d i r .
 Sıcak A k d e n i z ' i n göbeğinde bu kar ülkeleri çok büyük bir özgünlüğe sahip
o l m a k t a d ı r l a r . Bunlar hareketli insan varlıklarıyla, kitleleriyle; ovaya, deniz kıyılarına,
t ü m bu parlak a m a karışık yaratılara, h a t t a ileride göreceğimiz üzere " m u t l u " bölgelerin
insanlara ihtiyaçları olduğu ölçüde ve ulaşım yolları üzerine hareket ettikleri ölçüde,
e g e m e n o l m a k t a d ı r l a r . Bunlar kendilerini ovaya k a b u l e t t i r m e k t e , a m a onu k o r k u t m a k -
tadırlar. Yolcu, engelin e t r a f ı n d a n d o l a ş m a n ı n çarelerini a r a m a k t a zemin k a t t a hareket
edebilmenin y o l u n u a r a ş t ı r m a k t a , o v a d a n ovaya, vadiden vadiye ilerlemenin peşinde
o l m a k t a d ı r . A n c a k , bir a n d a veya bir başkasında bu yolcu m u t l a k a k o r k u t u c u adları
olan bazı koridorları, bazı geçitleri izlemek z o r u n d a k a l m a k t a d ı r ; f a k a t bu başvuru
m ü m k ü n o l d u ğ u n c a kısadır. Yolcu d ü n , özellikle ovaların, bahçelerin, büyüleciyi
kırların, denizin bolluklu hayatının esiri olarak k a l m a k t a y d ı .
Gerçeği söylemek gerekirse, tarihçi biraz da yolcu gibidir. O, g ü n ü n güçlülerinin
geliştiği t i y a t r o n u n d e k o r u olan o v a d a d u r a k l a m a k t a d ı r ; o da yakın ve yüksek dağlara
t ı r m a n m a y a hevesli g ö r ü n m e m e k t e d i r . Kentleri ve arşivlerini asla terketmemiş
tarihçilerden çoğu, bunları keşfettiğinde şaşıracaktır. Ve f a k a t can sıkıcı aktörler olan şu
yarı vahşi dağları nasıl olur da g ö r m e z d e n gelebiliriz, ç ü n k ü insan onları sürekli olarak
terketmektedir. O n l a r ı , denize sıklıkla uzun yarlar halinde ulaştıkları halde, nasıl
bilmezden gelebiliriz ( 21 )? Dağlı b ü t ü n A k d e n i z edebiyatı t a r a f ı n d a n bilinen bir insan
tipidir. H o m e r o s ' a göre, d a h a o z a m a n l a r Giritliler kendi d a ğ l a r ı n d a k i vahşilerden
çekmiyorlardı ve İ t h a k a ' y a geri d ö n e n T e l e m a k h o s "meşe p a l a m u d u y i y e n " kir pas
içindeki köylülerin a r a s ı n d a yaşadığı, o r m a n l a r l a kaplı Peloponezi a n l a t m a k t a d ı r ( 22 ).

Dağı tanımlamak
Bir d a ğ t a m anlamıyla nedir? Bu k o n u d a b i r k a ç basit tanım vermek -örneğin 500
metrenin üzerinde olan A k d e n i z t o p r a k l a r ı n ı n t ü m ü - yararsız bir kesinleme olacaktır.
H a r i t a üzerine d ö k m e s i zor ve belirsiz olan insani sınırlar söz k o n u s u olmalıdır. Ç o k
önceleri R a o u l B l a n c h a r d bizi uyarmıştı: " A ç ı k ve anlaşılır bir d a ğ t a n ı m l a m a s ı bile,
verilmesi hemen hemen olanaksız birşeydir" ( 23 ).
Dağlar A k d e n i z ' i n f a k i r ilçeleridir, o n u n proleter d e p o l a r ı d ı r mı diyeceğiz? Bu
k a b a c a d o ğ r u d u r . F a k a t , XVI. yüzyılda birçok fakir böge d a h a b u l u n m a k t a d ı r ve
b u n l a r , örneğin A r a g o n stepleri veya Pontine bataklıkları gibi, 500 metre hattının altında
k a l m a k t a d ı r l a r . Diğer y a n d a n , birçok dağ, zengin değilse bile, en azından o l d u k ç a talihli
ve nisbeten kalabalık n ü f u s l u d u r l a r . H a t t a K a t a l o n y a Pirenelerinin bazı çok yüksek
yaylaları " b i r köyden diğerine kendi göçmenlerini k ı s m e n " e m m e k t e d i r ( 24 ). Birçok d a ğ
d a y a ğ m u r l u o l d u k l a r ı n d a n ö t ü r ü zengindirler. A r t h u r Y o u n g ' ı n söylediklerine göre
A k d e n i z ikliminde t o p r a ğ ı n önemi d ü ş ü k t ü r ; "herşeyi y a r a t a n güneş ve s u d u r " . Alpler,
Pireneler, Rif, Kabililer, Atlantik r ü z g â r l a r ı n a açık b ü t ü n bu dağlar, aynı z a m a n d a
yemyeşil ülkeler olup, ot ve sık o r m a n l a r a yataklık etmektedirler ( 2S ). Diğer dağlar da
yeraltları nedeniyle zengindirler. Başkaları ise, yüzlece kere t e k r a r l a n a n bir kaza s o n u c u ,
dağlı o l m a y a n l a r ı n sığınmaları nedeniyle aşırı kalabalıktırlar.

Ç ü n k ü d a ğ askerlere veya k o r s a n l a r a karşı bir sığınaktır, b ü t ü n belgeler b u n u

söylemektedirler ve d a h a İncil z a m a n ı n d a n beri ( 26 ) bu böyledir. Bazen sığınak nihai
yerleşim yeri haline gelmektedir ( 27 ). O v a l a r d a n Slav ve R u m köylüler t a r a f ı n d a n
k o v u l d u k t a n s o n r a , b ü t ü n O r t a Çağ süresince Balkanlar, G a l i ç y a ' d a n Sırbistan'a k a d a r
olan alanlar ve Ege Denizindeki boş yerlerde göçebelik y a p a r k e n sürekli olarak
sarsalanan, itilen a m a başkalarını da sarsalayan, iten Puszto-Ulahların örneği b u n u
k a n ı t l a m a k t a d ı r ( 28 ). " H a f i f l i k t e " ceylanlara eşit olan bu insanlar " d a ğ l a r d a n birkaç
g a n i m e t e d i n m e k için i n m e k t e d i r l e r " diye bir XII. yüzyıl seyyahı not etmektedir ( 29 ).
Y a r ı m a d a n ı n t ü m ü b o y u n c a ve " G i r i t ' t e k i M a t a b a n ' a k a d a r k o y u n sürülerini ve k a r a
kepeneklerini d o l a ş t ı r m a l a r d ı r , en yüksek iki d a ğ zinciri, H e m u s ve Pinde o n l a r için en
iyi sığmaklar o l m u ş t u r . İşte XI. yüzyılın b a ş ı n d a Bizans tarihine aniden bu iki d a ğ d a n
inivermişlerdir" ( 30 ). Ve X I X . yüzyıl onları işte bu dalgaların çerçevesinde ç o b a n , çiftçi ve
özellikle de A r n a v u t l u k ve Kuzey Y u n a n i s t a n ' d a k a m y o n gibi kullanılan şu katır
kervanlarının sürücüleri o l a r a k g ö r m e k t e d i r " ( 31 ).

X V I . yüzyıl seyyahları ve diğer tanıklar a r a s ı n d a d a kanıtlarını b u l a n şu fakirlik ve

boşluk k u r a l ı n a , d e m e k ki çok sayıda d a ğ istisna o l u ş t u r m a k t a d ı r . 1572'de Venedik
temsilcisinin Avusturyalı D o n J u a n ' a M e s s i n a ' d a u l a ş m a k için kat'ettiği Y u k a r ı
K a l a b r i y a ülkesi b o ş t u r ( 32 ), Kastilya'daki Sierra M o r e n a ( 33 ) ve E s p a d a n ile Bernia
Sierraları b o ş t u r ( 34 ), o d ö n e m d e M o r i s c o l a r a r a s ı n d a k i bir k ı p ı r d a n m a d a n k u ş k u
d u y u l d u ğ u için 1564'de s o r u ş t u r m a yapılan ve zaten 1526'da A l m a n paralı askerlerine
karşı direnmiş olan asilerin, bir savaş halinde bu zor ülkeye k a ç a c a k l a r ı n d a n k o r k u l a n
Valencia krallığında boşluklar vardır; Sicilya içlerinin şu vahşi ve çıplak tepeleri d a h a da
boş, ebediyen b o ş t u r l a r ve yeteri k a d a r su a l a m a y a n ş u r a d a k i veya b u r a d a k i ne k a d a r d a
çok d a ğ çobanlık y a ş a m ı n a bile d ü ş m a n d ı r ( 35 ).

F a k a t b u n l a r uç d u r u m l a r d ı r . C o ğ r a f y a c ı J . Cvijic'e göre, ( 36 ) merkezi Balkan dağı

( o n u n f a r k ı n a varışlarını genişletmek bize ait bir iştir), dağınık iskân, mezra tipi yerleşim
yerlerinin alanıdır. Bu ayırım Eflâk ve s a ç m a bir n o k t a y a k a d a r , M a c a r i s t a n ve
P u s z t a ' n ı n k o c a m a n köyleri, ve aynı z a m a n d a eskiden yarı yarıya çobanlığa d a y a n a n ve
kolibe adıyla bilinen mezraların yer aldığı Y u k a r ı Bulgaristan için d e geçerlidir. Bu Eski
Sırbistan, Galiçya ve P o d o l y a ' d a d a geçerlidir. F a k a t b u r a d a herşey a n c a k k a b a c a d o ğ r u
o l m u ş t u r : olayların çoğu itibariyle aşağıdaki köylerle - b u n l a r sıklıkla gerçek kentlerdir-
ve b i r k a ç evi, bazen de tek bir aileyi b i r a r a y a getiren y u k a r ı d a k i m e z r a l a r a ait bölgeleri
bir harita üzerinde kesin o l a r a k işaretlemek g ü ç olacaktır. Aynı yazarın Sırp-Bulgar
sınırında K u m a n i l ile K u m a n o v a a r a s ı n d a k i d a h a genişletilmiş bir incelemesi ( 37 ) bu
kesin sınırlamanın a d e t a olanaksızlığını k a n ı t l a m a k t a d ı r .

Ve s o n r a , Balkan kıtasının bu gerçeği, o l d u ğ u haliyle A k d e n i z evrenine, hemen

y a k ı n d a k i Y u n a n i s t a n ' a ( 38 ), deniz y a ş a m ı n ı n n ü f u z ettiği, korsanlık endişesiyle iç içe,
t a h r i b edilen ve üstelik sağlıksız o v a d a n u z a k t a ve o v a n ı n ü s t ü n d e yaşamış olan şu
Batı'ya k a d a r nasıl yaygınlaştırılabilir? K o r s i k a , Sardinya, Sicilya, Provence, Kabililer,
R i f i n t ü n e k gibi b ü y ü k köyleri akla getirilmelidir. A n c a k ister m i n n a c ı k mezra, isterse
büyük köy olsun, dağ iskânı çok b ü y ü k , ulaşımı güç, b ü y ü k kısmı itibariyle yararsız ( 39 )
veya d ü ş m a n , aşırı b o l l u k t a k i bir m e k â n d a tıpkı o n u n gibi b o ğ u l m u ş ve b u n a bağlı
o l a r a k ve b u n d a n ö t ü r ü , o n l a r o l m a z s a uygarlığın yenilenmesinin m ü m k ü n olmadığı
temas ve m ü b a d e l e l e r d e n y o k s u n kalmış olan Yeni D ü n y a ' n ı n ilk merkezleri gibidir ( 40 ).
D a ğ esas itibariyle kendine y a s l a n a r a k y a ş a m a k , elinden geldiğince herşeyi ü r e t m e k ,
t o p r a k veya iklimi u y g u n o l m a s a bile ü z ü m , b u ğ d a y ve zeytin yetiştirmek z o r u n d a d ı r .
T o p l u m , uygarlık, e k o n o m i b u n l a r ı n hepsinde bir gerilik ve yetersizlik k a r a k t e r i
b u l u n m a k t a d ı r ( 41 ).

D e m e k ki k a b a c a , d a ğ iskânının y o ğ u n l u ğ u n u k a y b e t m e s i n d e n , ve b u n d a n da fazla
o l a r a k , insani işgal u n s u r u n u n yetersizliğinin sonucu o l a r a k y u m u ş a m ı ş ve eksik bir
u y g a r l ı k t a n sözedilebilir. Heinrich D e c k e r çok güzel bir k i t a p t a ( 42 ), Alplerin sanatsal
uygarlığını inceleyebilmiştir; evet f a k a t Alpler, Alplerdir, yani k a y n a k l a n , o r t a k l a ş a
disiplinleri, insaniyetleri, b ü y ü k yollarının sayısı itibariyle istisnai dağlardır. A k d e n i z
d a ğ l a r ı n d a n sözedildiğinde Alplere değil de, d a h a çok Pirenelere b a ş v u r m a k gerekir;
onların şiddetli tarihlerine ve ilkel vahşetlerine. Pireneler de kısmen, kendi hesaplarına
ayrıcalıklıdırlar: nihayette, eski a n l a m ı n d a kullanılması halinde bir Pirene uygarlığından
sözedilebilir. İleride sıklıkla s ö z ü n ü edeceğimiz bir bölge - K a t a l o n y a Pireneleri- XI.
yüzyıldan XII. yüzyıla k a d a r güçlü bir R o m a n m i m a r i n i n d o ğ m u n a tanık o l m u ş t u r ( 43 )
ve bu t a r z şaşırtıcı bir şekilde XVI. yüzyıla k a d a r yaşamıştır ( 4 4 ) . E v e t . A m a pekiyi,
A u r e s ' d e , R i f de Kabililerde d u r u m nedir?

Dağlar, uygarlıklar ve dinler

D a ğ o l a ğ a n o l a r a k , kentlerin ve alçak ülkelerin yarattığı birşey olan uygarlıkların
dışında kalan bir d ü n y a d ı r . O n u n tarihi, uygarlığa sahip o l m a m a k t a n ö t ü r ü , aslında
yavaşça geçen, b ü y ü k uygarlaştırıcı akımların o l d u k ç a düzenli bir şekilde kıyısında
k a l m a k t a d ı r . Yüzey üzerinde u z a k l a r a , enlemesine yayılma yeteneği olan uygarlıklar,
diklemesine b i r k a ç yüz metrelik bir engel karşısında güçsüz k a l m a k t a d ı r l a r . Kentleri
hemen hemen hiç t a n ı m a y a n bu t ü n e k üzerindeki d ü n y a l a r için R o m a ' n ı n bizzat kendi,
şaşırtıcı sürekliliğine r a ğ m e n , çok az şey ifade etmiştir ( 45 ). R o m a eğer kendi güvenliği
için askeri k a m p l a r ı n ı onların şuralarına b u r a l a r ı n a k u r m a s a y d ı , bu ufak t a n ı ş m a bile
o l a m a z d ı ; böylece K a n t a b r i y a tepelerinin eteğinde, L e o n ' d a , Berber Atlaslarının
ayrılıkçılığına karşı Cemile'de, III a Legio augusto'nun k a m p k u r d u ğ u Tim'gad ve
L a m b e s e ' d e o l d u ğ u gibi. Aynı şekilde, Latin dili kuzey A f r i k a ' n ı n , İ s p a n y a ' n ı n ve diğer
yerlerin bu d ü ş m a n kitlelerinde hiçbir z a m a n zafere ulaşamamıştır ve Latin evi bir ova evi
o l a r a k kalmıştır ( 46 ). Bazı yerel sızmalara r a ğ m e n , d a ğ o n a kapalı olarak kalmıştır.

D a h a sonraları Sezar'ların R o m a ' s ı n ı n yerine Saint Pierre'in R o m a ' s ı geçtikten sonra

d a s o r u n aynı o l a r a k kalmıştır. Kilise a n c a k , eyleminin inatla d e v a m ettiği yerlerde bu
çobanları, bu bağımsız köylüleri evcilleştirebilmiş ve hrıstiyanlaştırabilmiştir. F a k a t ,
b u n u y a p a b i l m e k için de inanılmaz m i k t a r d a z a m a n h a r c a m a s ı gerekmiştir. XVI.
yüzyılda bu ödev katoliklik için olduğu k a d a r aynı engele ç a r p a n İslamiyet için de
t a m a m l a n m ı ş o l m a n ı n uzağındadır; tepeleri t a r a f ı n d a n k o r u n a n kuzey A f r i k a Berberleri
Hz. M u h a m m e d ' i n dinine ya hiç, ya da çok az kazanılmışlardır. A s y a ' d a k i Kürtler için de
aynı şey geçerlidir ( 47 ). Bu a r a d a A r a g o n ' d a Valencia ülkesinde veya G r a n a d a
t o p r a k l a r ı n d a b u n u n tersine olarak d a ğ l a r bir dinsel zıtlık, İslami süreklilik merkezi
o l m a k t a d ı r l a r ( 48 ); tıpkı L u b e r o n ' u n vahşi ve "endişe uyandırıcı" yüksek tepelerininin
V a u d o i s sapkınlarının sürekliliğini k o r u d u k l a r ı gibi ( 49 ). XVI. yüzyılda heryerde yüksek
d ü n y a l a r denizin egemen dinleriyle kötü bağlantılar içindedirler, heryerde dağlı yaşamın
uzaklığı ve gecikmişliği söz k o n u s u d u r .

B u n u n bir kanıtı, koşullar izin verdiklerinde, yeni dinlerin bu kitlesel d ü n y a l a r d a

kolaylıkla fetih y a p m a l a r ı a m a bu fetihlerin sürekli o l m a m a l a r ı d ı r . XV. yüzyıl Balkan
d ü n y a s ı n d a k o s k o c a d a ğ bölgeleri, A r n a v u t l u k , Hersek ve S a r a y b o s n a civarında,
İslamiyete geçmişlerdir: bu bunların Hrıstiyan kiliselerine gevşek bir şekilde bağlanmış
olduklarının kanıtıdır. Aynı olay 1647'de Girit savaşı sırasında t e k r a r l a n a c a k t ı r ; o
sıralarda Türklerle kader birliği y a p a n önemli m i k t a r d a Giritli dağlı, din değiştirecek-
lerdir. Aynı şekilde X V I I . yüzyılda R u s ilerlemesi karşısında K a f k a s y a islamiyete
geçecek ve kendi tarzına göre İslamiyetin en yayılmacı biçimlerinden birini o r t a y a
çıkartacaktır ( 50 ).

D e m e k ki uygarlık d a ğ d a çok güvenli o l m a y a n bir değer olarak k a l m a k t a d ı r . İşte IV.

Felipe çağında kaleme alınmış olan P e d r a ç a ' n ı n Historia eclesiastica de Granada'sındaki
çok ilginç metne bakınız: " A l p u j a r r a s ( G r a n a d a krallığındaki çok yüksek dağlar)
halkının eski imanlarını terketmiş olmaları şaşırtıcı değildir" diye y a z m a k t a d ı r . " B u
d a ğ l a r d a o t u r a n l a r cristianos y/e^os'turlar; d a m a r l a r ı n d a saf o l m a y a n bir d a m l a bile kan
y o k t u r ; katolik bir kralın uyruklarıdırlar; f a k a t din a d a m l a r ı n ı n o l m a m a s ı n d a n ö t ü r ü
ebedi selamete u l a ş m a k o n u s u n d a bilinmesi gerekenler h a k k ı n d a o k a d a r cahildirler ki,
hrıstiyanlık dini k o n u s u n d a sadece b i r k a ç kalıntıyı akıllarında t u t m a k t a d ı r l a r . Eğer
b u g ü n T a n r ı razı olur d a M ü s l ü m a n l a r onların ülkelerini işgal ederse, bu insanlar
i m a n l a r ı n ı terkederek galiplerin inançlarını k a b u l e t m e k t e gecikmeyeceklerdir" ( 5 I ).
Böylece, sürekli o l a r a k alınması, fethedilmesi, yeniden fethedilmesi gereken d a ğ
evrenlerinin dışında bir dinsel c o ğ r a f y a çizilmektedir. Bu f a r k ı n a varış geleneksel tarih
t a r a f ı n d a n s u n u l a n birçok k ü ç ü k olaya a n l a m vermektedir.
Aziz Teresa ( k ü ç ü k k e n Sierra de G u a d a r r a m a Moriscoları a r a s ı n d a şehadete
ulaşmayı d ü ş l ü y o r d u ) ( 52 ) ıslahattan geçmiş C a r m e l rahiplerinin ilk manastırlarını
D u r u e l o ' y a yerleştirmişse bile, karışık olan bu olay akılda tutulmalıdır. Ev Avilalı bir
soyluya aitti. " O l d u k ç a geniş bir giriş avlusu, çıkıntısı olan bir o d a ve k ü ç ü k bir m u t f a k " ,
işte diye y a z ı y o r d u Azize " b u güzel binanın t a m a m ı " . Binayı gözden geçirdikten s o n r a ,
avluyu bir kapella, o d a n ı n çıkıntısını k o r o yeri ve o d a y ı d a y a t a k h a n e haline getirmenin
m ü m k ü n o l d u ğ u n a i n a n d ı m . . . Ve işte bu " m ü k e m m e l g e c e k o n d u " y a Aziz J e a n de la
Croix maiyetiyle birlikte yerleşmiş, peder A n t o i n e de H e r e d i a o r a y a s o n b a h a r d a
ulaşabilmiş ve b e r a b e r i n d e k o r o d a n a r k a d a ş ı olan birader J o s e p h ' i de g ö t ü r m ü ş t ü r .
B u r a d a kışın k a r l a r içinde, m a n a s t ı r hayatlarının en yoksul o l a n l a r ı n d a n birini
yaşamışlardır, a m a bu hayat en k a p a l ı ' o l a n l a r ı n d a n biri değildir: "sıklıkla yalınayak,
k o r k u n ç y o l l a r d a n geçerek, sanki vahşilere gidiyorlarmış gibi köylülere hrıstiyanlığı
a n l a t m a y a g i d i y o r l a r d ı " ( 53 ).

Aynı şekilde, m i s y o n e r tarihinin bir b ö l ü m ü XVI. yüzyıldaki K o r s i k a dinsel tarihini

kapı a r a l ı ğ ı n d a n g ö r m e m i z e izin vermektedir. Bu ö r n e k , K o r s i k a halkının b i r k a ç yüzyıl
önce Fransiskenler t a r a f ı n d a n hrıstiyanlaştırılmalarından ö t ü r ü d a h a d a anlamlıdır. Bu
ilk katolik fetih h a n g i izleri bırakmıştı? İsa Cemiyetinin a d a y a kendi yasasını ve R o m a
düzenini e m p o z e etmek için çıktığı a n d a , birçok belge a d a halkının m a n e v i hayatının
girdiği şaşırtıcı d u r u m u belirlemektedirler. Rahipler, eğer o k u m a biliyorlarsa, ne
Latince, ne g r a m e r bilmekte, b u n d a n da vahimi ayin biçimlerinden de bihaber
b u l u n m a k t a d ı r l a r . Ç o ğ u z a m a n laikler gibi giyinmiş b u l u n a n bu din a d a m l a r ı , t a r l a l a r d a
veya o r m a n d a çalışan, çocuklarını herkesin gözü ö n ü n d e b ü y ü t e n köylülerdir. Bu
p a p a z l a r ı n m ü m i n l e r i n i n hristiyanlıkları d a a n c a k özel bir nitelikte olabilir; b u n l a r ne
Credo, ne de Pater'i bilmektedirler; bazıları d a istavroz ç ı k a r t m a y ı d a h i bilmemektedir.
Batıl itikatları güzel bir kariyer beklemektedir. A d a p u t a t a p a r , b a r b a r , yarıyarıya
hrıstiyanlık ve uygarlık dışıdır. İnsan b u r a d a insana karşı serttir, acımasızdır. Kilisede
bile cinayet işlenmektedir ve p a p a z l a r kargı, bıçak veya a d a y a yüzyılın o r t a s ı n a d o ğ r u
ulaşıp d a k a v g a l a r ı c a n l a n d ı r a n ç a k m a k l ı t a b a n c a ile o y n a m a k t a en s o n l a r d a yer
a l m a m a k t a d ı r l a r . Bu a r a d a h a r a p kiliselerde y a ğ m u r suyu dere gibi a k m a k t a , zeminde ot
b i t m e k t e , s ü r ü n g e n l e r yuva y a p m a k t a d ı r l a r . En iyi misyonerlerin bile k u r t u l a m a d ı k l a r ı
a b a r t m a payını bir k e n a r a ayıralım. A m a resim gene de t a m a m o l a r a k k a l m a k t a d ı r . Ve
bir çizgi o n u t a n ı m l a m a k t a d ı r ; bu yarı yarıya vahşileşmiş halk b ü y ü k atılımlar y a p m a ,
inanılmaz h a y r a n l ı k l a r gösterme yeteneğine sahiptir. Yabancı bir r a h i p köyden
geçmesin, kilise h e m e n dağlılar t a r a f ı n d a n istila edilmekte, son gelenler s a ğ a n a k
halindeki y a ğ m u r u n altında dışarıda a y a k t a beklemektedirler ve g ü n a h k â r l a r geceyarı-
sına k a d a r g ü n a h ç ı k a r m a k t a d ı r l a r ( 54 ).
Aynı şekilde m ü s l ü m a n ülkesinde de, XVI. yüzyılda Sus bölgesinin M a r a b u t l a r
t a r a f ı n d a n fethini resmeden devrin dinsel biyografi yazınından -özellikle İbn A s k a r -
öğrendiklerimiz, evliya ve onların takipçilerinin nasıl bir sihirsel o r t a m d a yaşadıklarını
bize a n l a t m a k t a d ı r : " O n u bir k o p u k , deli ve a p t a l kalabalığına karışmış d u r u m d a
b u l u y o r u z " ( 55 ).
 Bu yüksek bölgelerin f o l k l o r u n u n ilkel bir saflık göstermesine ş a ş m a m a k gerekir.
Sihir u y g u l a m a l a r ı ve batıl itikatlar gündelik hayatı işgal e t m e k t e en k ö t ü a l d a t m a c a l a r
k a d a r heyecanı u y a r m a k t a d ı r l a r ( 56 ). D o m i n i k e n rahibi B e n e d e t t o ' n u n ( 57 ) bir haberi,
X V I yüzyılın b a ş ı n d a Brescia Alplerindeki k ü ç ü k bir köyü bize a k t a r m a k t a d ı r ; birkaç ev,
canlı sular, bir çeşme, s a m a n ı k o r u m a k için b ü y ü k s a m a n l ı k l a r ve k ü ç ü k cemaatinin
o r t a s ı n d a ev eşiklerini, samanlıkları, ahırları k u t s a m a y a , iyi sözler sarfetmeye ve
erdemlerini ö r n e k olarak s u n m a y a meraklı bir köy papazı. F a k a t , kilisenin çeşmesinden
su d o l d u r m a y a gelen dağlı bir kız o r a d a dünyevi ihtiraslar uyandırmıştır: k u z u c u k l a r ı n a
" e n k ö t ü felâketlerin tehtidi altındasınız, bir kuş, bir c a n a v a r kuş, yok edici bir melek
üzerinize günahlarınızın cezalarını yağdıracaktır. O r t a y a çıktığı an çan çalacağım ve siz
gözlerinizi kaçırıp hareketsiz k a l a c a k s ı n ı z " demiştir. Söylenen yapılmıştır, kilise çanı
ikinci kez çalınana k a d a r kimse k ı p ı r d a m a m ı ş t ı r . Ve Bandello söylediklerinin
gerçekliğine karşı itiraz edilebileceğini aklına bile g e t i r m e m e k t e d i r .

T a b i i ki, bu tarihçilerin bu t a m anlamıyla a ç a m a d ı k l a r ı köylü batıl itikatları

d o s y a s ı n d a çok sayıda ikâmesi olan basit bir örnekten ibarettir. M u a z z a m ve çok canlı
" ş e y t a n i " salgınlar Eski A v r u p a topluluklarını bir uçtan bir u c a k a t ' e t m e k t e , özellikle
k a b a tecritleri nedeniyle gecikmiş o l a r a k yaşayan yüksek ülkelerde o l m a k üzere,
insanların yüreğini ağızlarına getirmektedir. Büyücüler, sihirbazlıklar, ilkel büyüler,
k a r a ayinler b ü t ü n b u n l a r Batı uygarlığının " ç ö z m e y i " b a ş a r a m a d ı ğ ı eski bir kültürel
bilinçaltının çiçeklenmeleri o l m a k t a d ı r . D a ğ l a r , çağların dibinden çıkmış ve R ö n e s a n s ile
R e f o r m a s y o n d a n s o n r a d a h e p canlı kalmış olan bu sapkın kültürlerin ayrıcalıklı
sığınakları olmuşlardır. XVI. yüzyılın şu s o n l a r ı n d a , aslında A l m a n y a ' d a n M i l a n o veya
P i e m o n t e Alplerine k a d a r , devrimci k a y n a ş m a içindeki ve " ş e y t a n i " Massif C e n t r a l ' d e n
Pirenelerin iyileştirici askerlerine k a d a r , F r a n c h e - C o m t e ' d e n Bask ülkesine k a d a r , ne
k a d a r da çok "sihirli" dağ b u l u n m a k t a d ı r ! 1595'de R o u e r g u e ' d e " b ü y ü c ü l e r halkın
kitlesine ve cehaletine e g e m e n d i r l e r " ; y a k ı n d a kilise o l m a d ı ğ ı n d a n İncil de b u r a l a r d a
bilinmemektedir. Ve heryerde " s a b b a t " t o p l u m s a l ve kültürel bir rövanş, berraklıkla
izlenen t o p l u m s a l bir devrim v a r o l m a d ı ğ ı n d a n , zihinde bir devrim olarak o r t a y a
ç ı k m a k t a d ı r ( 58 ). X V I . yüzyıl sona ererken, ve b u n d a n d a fazla, izleyen yüzyılın ilk
onyıllarında, Şeytan hiç kuşkusuz bütün A v r u p a ülkelerinde d o l a ş m a k t a d ı r ve h a t t a
b a n a öyle geliyor ki, Pirenelerin yüksek geçitlerindeki İspanya kapılarının kendine
açıldığına tanık o l m a k t a d ı r . 1611'de Enkizisyon N a v a r r a ' d a " Ş e y t a n ' a t a p a n , o n a
m i h r a p l a r k u r a n ve her k o n u y u o n u n l a samimiyetle k o n u ş a n " 12.000'den fazla üyesi
olan bir tarikatı sert bir şekilde cezalandırmıştır ( 59 ). F a k a t , bu m u a z z a m k o n u y u
bırakalım. Bizi şu a n d a yalnızca dağlık evrenlerin aleyhine tecelli eden bir uzaklık, bir
gecikme s o r u n u ilgilendirmektedir.

Dağlı özgürlüğü ( 60 )
A l ç a k t a k i ülkelerin ve kentlerin yaşam tarzları, bu yüksekteki d ü n y a l a r a tartışılmaz
bir şekilde d ü ş ü k derecede n ü f u z edebilmektedirler. Bu hayat tarzı b u r a y a d a m l a
yavaşlığıyla s ı z m a k t a d ı r . Hrıstiyanlığın başına gelen sadece hrıstiyanlığın başına
gelmemiştir. Politik, t o p l u m s a l , e k o n o m i k bir sistem olan, bir adalet aracı olan feodal
rejim dağlık bölgelerin ç o ğ u n u zincir halkalarının dışına bırakmıştır. Eğer o r a l a r a
ulaşabildiyse, bu a n c a k çok yetersiz bir şekilde o l m u ş t u r . Bu d u r u m Korsika ve Sardinya
dağları için sıklıkla bildirilen bir o l g u d u r , İtalyan tarihçilerinin T o s k a n a ile Ligurya
a r a s ı n d a , bir cins karasal K o r s i k a olarak gördükleri L u n i g i a n a için de aynı olgu teyid
edilmektedir ( 61 ). Bu olgu insan malzemesinin yetersizliğinin, d ü ş ü k y o ğ u n l u ğ u n u n ,
dağınıklığının; devletin, egemen dillerin, büyük uygarlıkların oluşmasına engel oldukları
her yerde teyid edilecektir.
 K a n davası h a k k ı n d a yapılacak bir s o r u ş t u r m a da aynı sonuçlara ulaştıracaktır; kan
davası ülkeleri ( f a r k ı n a varılması gereken, bunların hepsinin de d a ğ ülkeleri oldukları-
dır), O r t a Çağın feodal adalet fikirlerini şekillendiremediği, n ü f u z edemediği ülkelerdir
( 6 : ); Örneğin Berber ülkeleri, K o r s i k a veya A r n a v u t l u k . Sardinya h a k k ı n d a k i incelemele-
re ilişkin o l a r a k M a r c Bloch ( 63 ) O r t a Çağın b u r a d a " g e n i ş ölçekte senyörleşmiş, a m a
f e o d a l l e ş m e m i ş " bir t o p l u m a tanık o l d u ğ u n u f a r k e t m e k t e d i r , ç ü n k ü a d a " K ı t a y ı
k a t ' e d e n b ü y ü k etki alanlarının u z u n süre dışında k a l m ı ş t ı r " Bu, v u r g u y u S a r d i n y a ' n ı n
adasallığı ve haklı olarak S a r d i n y a ' n ı n geçmişinin belirleyici bir gücü üzerine v u r m a k
d e m e k t i r . F a k a t b u n u n y a n ı n d a o n d a n hiç de d a h a az güçlü o l m a y a n d a ğ da etkili
o l m u ş t u r . Eğer d a h a fazla değilse bile, en a z ı n d a n deniz k a d a r insanların tecridinden
s o r u m l u d u r ; gözlerimizin ö n ü n d e k i O r g o s e l o ve başka yerlerde M o d e r n devlet düzenine
ve o n u n carabinieri\tr'mt karşı a y a k l a n a n l a r a varıncaya k a d a r d a ğ şu patetik ve acımasız
yasadışıları imal etmektedir. E t n o g r a f l a r ve sinemacılar bu heyecan verici gerçekliğe
sahip çıkmışlardır. Bir Sardinya r o m a n ı " ç a l m a y a n erkek değildir" d e m e k t e d i r ( 64 ). Ve
bir başkası " k a n u n u ben kendim y a p a r ı m ve b a n a gerekeni a l ı r ı m " diye y a z m a k t a d ı r ( 65 ).

L u m i g i a n a ' d a o l d u ğ u gibi, K a l a b r i y a ' d a olduğu gibi, gözlemin ( m ü m k ü n o l d u ğ u n -

d a ) tarihin b ü y ü k a k ı m l a r ı n a u z a n a n bir hareketi s u n d u ğ u heryerde olduğu gibi, eğer
S a r d i n y a ' d a d a t o p l u m s a l köhnelik (diğerleri arasında kan davası) hala direniyorsa, bu
herşeyden önce şu basit nedene d a y a n m a k t a d ı r ; d a ğ dağdır. Yani bir engeldir. Ve aynı
z a m a n d a bir sığınak, bir ö z g ü r insanlar ülkesidir. Ç ü n k ü uygarlığın ( t o p l u m s a l ve siyasal
düzen, parasal e k o n o m i ) z o r l a m a l a r ı ve tabi kılmalarıyla e m p o z e ettiklerinin hiçbiri
b u r a l a r d a insanın ü s t ü n e ç ö k m e m e k t e d i r . B u r a l a r d a güçlü ve m u k t e d i r kökleri olan
t o p r a k soyluluğu y o k t u r ( M a g h z e n ' i n yaratıları olan " A t l a s senyörleri" d a h a d ü n o r t a y a
çıkmışlardır); X V I . yüzyılda Y u k a r ı - P r o v e n c e ' d a soylu kır a d a m ı "cavaier salvatje"
köylülerinin y a n ı n d a y a ş a m a k t a , o n l a r gibi t o p r a k işlemekte, ne t o p r a ğ ı s ü r m e k t e n , ne
k a z m a k t a n , ne de eşeğiyle o d u n veya gübre t a ş ı m a k t a n çekinmektedir; " t ı p k ı i t a l y a ' d a
o l d u ğ u gibi esas o l a r a k kentsel nitelikte olan (düzlük) Provence s o y l u l u ğ u n u n g ö z ü n d e "
o sürekli bir u t a n ç k o n u s u d u r ( 66 ). D a ğ l a r d a zengin, varlıklı, haset edilen ve d a h a da çok
alay k o n u s u olan kilise m e n s u p l a r ı y o k t u r , p a p a z kuzucukları k a d a r fakirdir ( 67 ).
B u r a l a r d a sıkışık kent ağı, yani yönetim, veya kelimenin t a m anlamıyla kentler y o k t u r ;
ekleyelim ki, j a n d a r m a da y o k t u r . Sıkışık, boğucu olan t o p l u m l a r ; vergi toplayıcı
kilisesiyle, b ö b ü r l e n e n soyluluğuyla ve etkin yargısıyla, aşağıdakilerdir. D a ğ özgürlükle-
rin, d e m o k r a s i l e r i n , köylü " c u m h u r i y e t l e r i " n i n sığınağıdır.

" E n çetin yerler her z a m a n ö z g ü r l ü ğ ü n sığınağı o l m u ş t u r " Baron de T o t t ^ m / a r ' ı n d a

böyle y a z m a k t a d ı r ( 68 ). " S u r i y e kıyılarını k a t ' e d e r k e n " diye k a y d e t m e k t e d i r ( 69 )
" ( T ü r k l e r i n ) d e s p o t l u ğ u n u n b ü t ü n sahil b o y u n c a yayıldığı ve k o r u m a s ı kolay ilk
k a y a d a n itibaren b o ğ a z d a n dağlara d o ğ r u kesildiği g ö r ü l m e k t e d i r ; bu a r a d a Kürtler,
Dürziler, M u t u a i l e r L ü b n a n ve A n t i - L ü b n a n dağlarının efendileri o l a r a k bağımsızlıkla-
rını sürekli o l a r a k m u h a f a z a e t m e k t e d i r l e r " . Osmanlıların zavallı d e s p o t l u ğ u ! Yolların,
d a ğ eteklerinin, kentlerin, ovaların efendisi olan T ü r k l e r böylece Balkanların ve aynı
şekilde Y u n a n i s t a n ve Epir'in Skafioteslerin tepelerden XVII. yüzyıldan itibaren b ü t ü n
otoriteleri reddettikleri, d a h a s o n r a l a r ı Tepedelenli Ali Paşa macerasının yaşanacağı
A r n a v u t l u ğ u n yüksek bölgeleri için ne ifade etmekteydiler? XVI. yüzyıldaki T ü r k
fethinden sonra M a n a s t ı r a yerleşmiş olan Vali Bey a c a b a hiç yönetebilmiş midir? îlke
o l a r a k R u m ve A r n a v u t köyleri o n u n otorite alanına girmektedirler, f a k a t b u n l a r d a n
herbiri bir kale, bağımsız bir g r u p ve fırsat çıktığında d a arı kovanıdır ( 70 ). Bu koşullarda,
Apenninlerin en yüksek, en geniş, en vahşi kesimi olan Abruzzelerin Bizans
egemenliğine, R a v e n n a ' d a k i genel valiliğin hakimiyetine ve d a h a s o n r a da Papalık
R o m a ' s ı n ı n tabiyetine direnmelerine ş a ş ı r m a k gerekir mi, üstelik Abruzzelerin Ro-
m a ' n ı n h e m e n arkası o l d u ğ u n u ve Papalık devletinin O m b r i a kanalıyla P o vadisine
k a d a r kuzeye yayıldığını hesaba k a t a r s a k ? ( 71 ) F a s ' t a sultana tabi o l m a y a n bled es
SVtar'nın esas o l a r a k d a ğ o l m a s ı n a şaşırmak gerekir mi ( 72 )?
Bazen bu dağlı özgürlükleri m o d e r n yönetimlerin ağırlığına r a ğ m e n , hala görülebilir;
b u n l a r g ü n ü m ü z e k a d a r canlı bir şekilde süregelmişlerdir. R o b e r t M o n t a g n e ( 73 ) F a s
Yukarı Atlaslarına ilişkin olarak "fırtınalı bayırlarda kat kat sıralanan ve Atlas
d a ğ l a r ı n d a n k a y n a y a n suların y a n ı n d a yer alan köyler ne şıh, ne de halife t a n ı m a k t a d ı r -
lar, bu vadilerde zengin evini f a k i r i n k i n d e n a y ı r m a y a kalkışmak b o ş u n a çaba olacaktır.
Bu d a ğ k a n t o n l a r ı n ı n herbiri bir k u r u l u n yönettiği ayrı bir devlet m e y d a n a getirmek-
tedir. Bir d ü z l ü k t e t o p l a n a n , herbiri koyu yünlüler giyinmiş ileri gelenler, a r a l a r ı n d a
u z u n süre köy sorunlarını t a r t ı ş m a k t a d ı r l a r ; hiç kimse sesini y ü k s e l t m e m e k t e ve o n l a r a
b a k a r a k b a ş k a n ı n kim o l d u ğ u n u a n l a m a k m ü m k ü n o l m a m a k t a d ı r " diye k a y d e t m e k -
tedir. Eğer dağ k a n t o n u yeteri k a d a r yüksekteyse, a n a y o l l a r d a n yeteri k a d a r u z a k t a y s a ,
ulaşılması zorsa, herşey m u h a f a z a edilebilmektedir; bu gibi d u r u m l a r eskiden d a h a
sıkken, b u g ü n yol şebekesinin yaygınlaşması nedeniyle nisbeten nadir hale gelmişlerdir.
İşte Sardinya adasının geri kalan t a r a f ı n a kolayca ulaşılan bir ovayla bağlanmış o l m a k l a
birlikte N u r r a , bu b a ğ l a m d a u z u n süre yol ve a r a b a l a r ı n istilasından k o r u n m u ş t u r . Bir
X V I I I . yüzyıl haritasının ü s t ü n d e Piemonteli mühendisler t a r a f ı n d a n yazılmış şu ibare
o k u n m a k t a d ı r : " N u r r a , fetih g ö r m e m i ş ve hiç vergi ödemeyen h a l k " ( 74 ).

Dağın kaynakları ve bilançosu

Böylece dağ b ü y ü k tarihi, o n u n yüklerini o l d u ğ u k a d a r kazançlarını da r e d d e t m e k -
tedir. Veyahut da, bunları çekingenlikle kabul etmektedir. A n c a k hayat yüksekliklerin
insanlığını aşağıdakilerinkine karıştırma işiyle meşgul o l m a k t a d ı r . A k d e n i z ' d e ; Uzak
D o ğ u d a , Ç i n ' d e , J a p o n y a ' d a , Hindiçini'de, H i n d i s t a n ' d a , M a l a k a y a r ı m a d a s ı n a ( 75 )
k a d a r olan bölgede kural olan şu kilitli ve zeminle hiçbir ilişkisi o l m a d ı ğ ı n d a n , herbiri
ayrı özerk bir d ü n y a o l u ş t u r m a k z o r u n d a kalan d a ğ l a r d a n b u l u n m a m a k t a d ı r . Akdeniz
dağı yollara a ç ı l m a k t a d ı r ve bu yollar ne k a d a r dik, dolambaçlı, çukurlu olurlarsa
olsunlar, gene de üzerlerinde dolaşılmaktadır; bu yollar " o v a n ı n bircins u z a n t ı s ı " , o n u n
yüksek ülkelere d o ğ r u g ü c ü n ü n d e v a m ı o l m a k t a d ı r l a r ( 76 ). F a s sultanı bu yollarda
/zartalarını y ü r ü t m e k t e d i r , R o m a b u r a l a r d a lejyonerlerini, İspanya kralı tercios\a.rm\,
kilise de misyoner ve gezginci g ü n a h çıkartıcılarını ilerletmekteydi ( 77 ).

Gerçekte, A k d e n i z hayatı o k a d a r g ü ç l ü d ü r ki, ihtiyaçların gereği o l a r a k birçok

n o k t a d a d ü ş m a n engebeleri çatlatmıştır. Asıl Alplerin 23 geçidinden 17 tanesi Romalılar
t a r a f ı n d a n k u l l a n ı l m a k t a y d ı ( 78 ). B u n u n dışında, dağ çoğu z a m a n aşırı n ü f u s l u d u r veya
en a z ı n d a n , zenginliklerine o r a n l a fazla n ü f u s u vardır. " İ s k â n o p t i m u m u " n a b u r a l a r d a
ç a b u k ulaşılmakta ve aşılmaktadır; dağ periyodik olarak insan fazlasını ovalara d o ğ r u
boşaltmak zorundadır.
Aslında b u n u n nedeni, kaynaklarının ihmal edilebilir m i k t a r l a r d a olmaları değildir;
vadilerin dibinde, bayırlar üzerinde düzenlenmiş t a r a ç a l a r d a işlenebilir toprakları
o l m a y a n dağ y o k t u r : ş u r a d a , b u r a d a verimsiz kalkerler a r a s ı n d a şist veya b a t a k
akıntıları vardır ki, b u r a l a r d a buğday, çavdar veya a r p a yetiştirilebilir. Bazen t o p r a k
lekeler halinde verimlidir; Split oldukça geniş ve nisbeten zengin bir ovanın o r t a s ı n d a d ı r ;
A b r u z z e ' d e k i Aquila s a f r a n yetiştirmektedir. Ne k a d a r güneye gidilirse ekim alanlarının
ve yararlı ağaçların sınırı o k a d a r yükselmektedir. Kuzey A p e n n i n l e r d e , b u g ü n kestane
ağaçları 900 metreye k a d a r ç ı k m a k t a d ı r l a r ; A q u i l a ' d a buğday ve a r p a 1680 metreye
k a d a r ulaşabilmektedir; C o s e n z a ' d a XVI. yüzyılın şu yeni gelen ü r ü n ü olan mısır'ı 1400
metreye ve yulaf 1500 metreye u l a ş m a k t a d ı r ; E t n a b a y ı r l a r ı n d a bağlar 1100 metreye ve
kestane ağaçları 1500 metreye k a d a r ç ı k m a k t a d ı r l a r ( 79 ). Y u n a n i s t a n ' d a b u ğ d a y 1500
metreye, b a ğ 1250 metreye k a d a r yükselebilmektedir ( 80 ). Kuzey A f r i k a ' d a sınırlar d a h a
d a yükseklerden geçmektedirler.

Alçak bayırların zeytin, p o r t a k a l ve d u t u n d a n gerçek o r m a n l a r ve yüksek o t l a k l a r a

varıncaya k a d a r , böylesine çeşitli k a y n a k l a r s u n m a k dağın a v a n t a j l a r ı n d a n biridir.
Ekime, hayvancılığın kârları eklenmektedir: k o y u n , kuzu ve keçi yetiştiriciliği, a m a
aynı z a m a n d a sığırcılık da. B u g ü n k ü n d e n nisbi o l a r a k d a h a fazla olan bu h a y v a n l a r ,
eskiden B a l k a n l a r d a ve h a t t a İtalya ve Kuzey A f r i k a ' d a d a bol m i k t a r d a b u l u n m a k t a y -
dılar. Bu o l g u d a n ö t ü r ü d a ğ süt ve peynir ( 81 ) (XVI. yüzyılda S a r d i n y a peyniri b ü t ü n Batı
A k d e n i z ' e koca gemiler dolusu o l a r a k ihraç edilmekteydi), taze tereyağ, k a y n a m ı ş veya
kızarmış et alanı o l m a k t a d ı r . D a ğ evine gelince, bu hemen her z a m a n bir ç o b a n ve
h a y v a n yetiştiricisi evi o l m a k t a ve i n s a n l a r d a n çok h a y v a n l a r için inşa edilmektedir ( 82 ).
1574'de Pierre Lescalopier Bulgaristan d a ğ l a r ı n d a n geçerken " h a y v a n l a r ı n ve insanla-
rın.. çok iğrendirici bir şekilde ve k o k u s u n a t a h a m m ü l edemediğimiz aynı çatı a l t ı n d a "
b a r ı n d ı k l a r ı köylü evleri yerine " a ğ a ç l a r ı n a l t ı n d a " u y u m a y ı yeğlemiştir ( 83 ).

Ekleyelim ki, o r m a n o d ö n e m d e b u g ü n k ü n d e n d a h a sıktı ( 84 ). Bunu b u g ü n

Abruzzelerdeki 1400 metreye k a d a r çıkan sık kayın o r m a n ı ve vahşi h a y v a n l a r , ayılar ve
vahşi kedilerden m e y d a n a gelen halkıyla Val di C o r t e ulusal p a r k ı modeline göre hayal
etmek m ü m k ü n d ü r . M o n t e C a r g a n o ' n u n meşe o d u n u cinsinden k a y n a k l a r ı o r a d a bir
oduncular ve genelde Raguzalı tekne yapımcılarının hizmetinde olan bir kereste tüccarları
n ü f u s u n u beslemekteydi. Bu o r m a n l a r ve yüksek otlaklar dağlılarla mülk sahibi
senyörler a r a s ı n d a tartışma k o n u s u o l m u ş l a r d ı r . Şu y a r ı - o r m a n makilere gelince, b u n l a r
o t l a k alanı, bazen de bahçe ve meyvalık o l a r a k k u l l a n ı l m a k t a y d ı l a r ; b u n l a r av
h a y v a n l a r ı n a ve arılara d a sahiptirler ( 85 ). Diğer üstünlükler: k a y n a k l a r ı n çeşitliliği, bu
güney t o p r a k l a r ı n d a çok değerli olan suyun bolluğu ve nihayet m a d e n l e r ve taş ocakları.
Aslında d a ğ l a r d a A k d e n i z yeraltının hemen b ü t ü n k a y n a k l a r ı b u l u n m a k t a d ı r .

F a k a t bu a v a n t a j l a r her bölgede b i r a r a y a gelmemişlerdir. K e s t a n e d e n yapılan ve

b u ğ d a y ekmeğini i k â m e eden " a ğ a ç ekmekleri"yle ( 86 ) kestane ağaçları bol (Cecennes,
K o r s i k a ) d a ğ l a r b u l u n m a k t a d ı r . D u t ağaçlı dağlar vardır: 1581 'de M o n t a i g n e ' i n Lucca
civarında gördükleri ( 87 ) veya G r a n a d a ' n ı n yüksek kesimlerindekiler böyledir. İspanyol
temsilcisi F r a n c i s c o G a s p a r o C o r s a , 1569'da Cezayir " k r a l ı " Uluç Ali'ye ( 88 ) G r a n a d a l ı
bu d a ğ a d a m l a r ı n ı n tehlikeli o l m a d ı k l a r ı n ı açıklıyordu. Katolik K r a l a karşı başarılı
olabilirler miydi? Silah k u l l a n m a s ı n ı bilmiyorlardı. Bütün h a y a t l a r ı b o y u n c a yalnızca
k a z m a sallamışlar, sürülere çobanlık etmişler ve ipek böceği yetiştirmişlerdi... Ceviz
ağaçlarıyla dolu d a ğ l a r da vardır: b u g ü n k ü F a s Berberistan'ında köyün o r t a s ı n d a ,
m e h t a p l ı gecelerdeki uzlaşma törenleri, bu asırlık ceviz ağaçlarının altında y a p ı l m a k t a -
dır ( 89 ).

D e m e k ki dağın bilançosu, a priori o l a r a k t a h m i n edildiği k a d a r zayıf değildir. H a y a t

b u r a d a kolay o l m a m a k l a birlikte, m ü m k ü n d ü r . Evcil hayvanların kullanılmalarının asla
m ü m k ü n olmadığı bu b a y ı r l a r d a çalışmak ne k a d a r d a zahmetlidir! Çakıl dolu tarlaları
elle temizlemek, bayır aşağı kayan t o p r a k l a r ı z a p t e t m e k ; icap ettiğinde de bu toprağı
zirveye k a d a r t a ş ı m a k ; k u r u t a ş l a r d a n yapılmış setlerle b u n u m u h a f a z a etmek
g e r e k m e k t e d i r . Z o r ve nihayetsiz bir çaba! Bu çalışma d u r d u ğ u n d a d a ğ vahşete geri
d ö n m e k t e d i r ; ve herşeye yeniden b a ş l a m a k gerekmektedir. X V I I I . yüzyılda K a t a l a n halk
kıyı d a ğ kitlesinin taşlı yüksek t o p r a k l a r ı n ı sahiplenmeye b a ş l a d ı ğ ı n d a , g ö ç m e n çiftçiler
çalıların a r a s ı n d a canlı kalmış m u a z z a m zeytin ağaçları ile kuru t a ş t a n d u v a r l a r b u l u n c a
çok şaşırmışlardı. Bunlar onların fethinin bir yeniden fetih o l d u ğ u n u n kanıtıdır ( 90 ).
 Dağlılar kentte

Bu sert h a y a t k a d a r ( 91 ) fakirlik, d a h a r a h a t bir h a y a t u m u d u , yüksek ücret oltası

dağlıyı inmeye teşvik etmektedir: baixar sempre, mountarno, inmek h e r z a m a n , h e r z a m a n
i n m e k , asla ç ı k m a m a k d e m e k t e d i r bir K a t a l a n atasözü ( 92 ). B u n u n a n l a m ı , dağın
k a y n a k l a r ı n ı n , çeşitli olsalar bile her z a m a n kıt olduklarıdır. K o v a n kalabalıklaşınca ( 93 ),
yetersiz hale gelmektedir; barışçıl veya değil, bazı salkımları b u r a d a n dışarı a t m a k
g e r e k m e k t e d i r . O n a ferahlık sağlayacak b ü t ü n y ö n t e m l e r iyidir. Tıpkı A u v e r g n e ve
d ü n ü n C a n t a l ' i gibi, yetişkin, çocuk, z e n a a t k â r , çırak, dilenci, b ü t ü n yararsız boğazları
dışarı a t m a k t a d ı r ( 94 ).

Hareketli ve izlenmesi zor bir tarih. B u n u n nedeni belge eksikliği değildir; b u n l a r d a n

yeterinden fazlası vardır. D a ğ mekânını, yani karanlık tarih alanını terkeder etmez,
ovalar ve kentlerle birlikte tasnif edilmiş arşivler alanına girilmektedir. Dağlı ister ilk kez
insin, ister bu k o j ı u d a sabıkalı olsun, aşağıda o n a her z a m a n bir kayıt fişi verecek birini
b u l m a k t a d ı r . S t e n d h a l R o m a ' d a k i Sabin dağı köylülerini G ö ğ e Yükseliş g ü n ü n d e
g ö r m ü ş t ü r : " D a ğ l a r ı n d a n b ü y ü k Saint-Pierre b a y r a m ı n ı k u t l a m a k ve funzione'yt (95)
k a t ı l m a k için iniyorlar. P a r a m p a r ç a yün kazaklar giymişler, bacakları baklava
biçiminde b a ğ l a n m ı ş iplerle t u t t u r u l m u ş bez parçalarıyla s a r m a l a n m ı ş ; k o r k u n ç bakışlı
gözleri k a r m a k a r ı ş ı k siyah saçları t a r a f ı n d a n gizleniyor; y a ğ m u r ve güneşten ö t ü r ü rengi
m o r a çalan keçe külahlarını göğüslerinde t u t u y o r l a r ; bu köylüler kendilerinden d a h a az
vahşi o l m a y a n ailelerini de beraberlerinde getiriyorlar" ( 96 ) " R o m a ile T u r a n o gölü,
Aquila ile Ascoli a r a s ı n d a k i dağın halkı b a n a göre İtalya'nın 1400'ler civarındaki manevi
d u r u m u n u temsil e t m e k t e d i r " diye de eklemektedir ( 97 ). M a k e d o n y a ' d a Victor Berard
1890'da her z a m a n ı n A r n a v u d u n a , resim gibi süvari ve usta asker kıyafeti içinde
rastlamıştır ( 98 ). M a d r i d ' d e Theophile G a u t i e r su satıcılarına rastlamıştır" t ü t ü n rengi
ceketli, kısa şalvarlı, siyah mestli ve sivri şapkalı Galiçyalı genç m u ç a ç o s l a r " ( 99 ), a c a b a
b u n l a r d a h a X V I . yüzyılda Cervantes'in s ö z ü n ü ettiği ventalar içinde, Asturiaslı
komşularıyla birlikte İ s p a n y a ' n ı n t ü m ü n e (erkek k a d ı n l a r b i r a r a d a ) yayılırlarken aynı
şekilde mi giyinmişlerdi ( 100 )? B u n l a r d a n biri, asker ve XVI. yüzyılın sonlarındaki O r a n
olaylarının kronikçisi olan D i e g o Suarez, bizzat kendi maceralarını, d a h a ç o c u k k e n
b a b a evinden kaçışını, bir süre çalıştığı Escorial şantiyesine gelişini ve plato bueno'yu
keyfine göre b u l u ş u n u a n l a t m a k t a d ı r . F a k a t O v i e d o d a ğ l a r ı n d a k i a k r a b a l a r ı da,
k u ş k u s u z başkaları gibi, Eski Kastilya'daki yaz tarımsal çalışmalarına katılmak üzere
gelmişlerdir. Bu d u r u m d a o d a t a n ı n m a m a k için d a h a uzağa kaçmıştır ( l 0 1 ). Bütün Eski
Kastilya m e k â n ı kuzeyden gelen ve bazen de o r a y a geri d ö n e n dağlı göçmenler
t a r a f ı n d a n sürekli o l a r a k kat'edilmektedir. Pireneleri, B i s k a y ' d a n Galiçya'ya k a d a r
d e v a m ettiren bu montana (dağ), halkını yeterince d o y u r a m a m a k t a d ı r . Bunların çoğu,
şu Reinosa "partido" taşıyıcısı, güneye fıçı çemberi ve tahtasıyla dolu a r a b a l a r ı y l a gidip,
kuzeydeki köy ve kentlerine b u ğ d a y ve ş a r a p l a d ö n e n köylüler gibi olan, ileride sözünü
edeceğimiz şu " a r t ç ı " M a r a g a t o s ' d u r ( 102 ) ( 103 ).

Gerçeği söylemek gerekirse, hiçbir A k d e n i z bölgesi y o k t u r ki, renkli elbiseleriyle

çoğu z a m a n kendilerine ö z g ü , adetleri açısından d a her z a m a n ilginç, kent ve ova yaşamı
için m u t l a k a gerekli olan şu dağlılar çok sayıda b u l u n m a s ı n l a r . M o n t a i g n e ' i n 158l'de
yüksek d ü z l ü k t e n geçerek N o t r e - D a m e - d e - L o r e t t e ' e gittiği yolun üzerinde b u l u n a n
Spolete oldukça kendine özgü bir göçmen merkeziydi; b u r a d a kendini s a t m a becerisi,
k o k u a l m a gerektiren ve u t a n ç d u y g u s u n a d a pek fazla ihtiyaç d u y m a y a n perakendecilik
ve simsarlık gibi mesleklerin hepsine yatkın tuhafiyeciler ve şayak satıcıları b u l u n m a k t a -
dır. Bandello bunları öykülerinin birinde, o n l a r a f a r k e t i r m e d e n , m ü n a k a ş a c ı , cesur,
canlı ve gerektiği her seferinde gerektiği k a d a r delili ileri sürebilen insanlar o l a r a k
g ö s t e r m e k t e d i r . O n u n söylediğine göre, sadece Spoleteliler zavallılarla alay etmekte,
dişleri çıkartılmış y ı l a n l a r d a n p a r a k a z a n m a k t a , dilenmekte ve m e y d a n l a r d a d a n s
etmekte, b a k l a t o z u n u uyuz ilacı o l a r a k s a t m a k t a d ı r l a r . B o y u n a b a ğ l a n m ı ş ve sol k o l u n
altında t u t u l a n bir sepet o l d u ğ u halde, b ü t ü n İtalya'yı d o l a ş a r a k b ü y ü k y a y g a r a y l a satış
y a p m a k t a d ı r l a r ( 104 ).

B e r g a m o bölgesi insanları ( 105 ) - M i l a n o ' d a halk a r a s ı n d a b u n l a r a contado insanları

denilmektedir- X V I . yüzyıl İtalya'sında d a h a az ünlü değillerdir. Onları nerede
b u l a m a z d ı n ı z ki? C e n o v a ve b a ş k a l i m a n l a r d a y ü k l e m e b o ş a l t m a işçileridir. M a r i g n a n
savaşının ertesinde, savaş sırasında terkedilmiş olan yarıcıların işledikleri t o p r a k l a r ı
yeniden şenlendirmişlerdir ( , 0 6 ). Birkaç yıl sonra, C o s m o de Medicis, kimsenin y a ş a m a k
istemediği yüksek L i v o r n o kentine onları cezbetmeye çalışmaktadır. K a b a , s a b a , kalın,
cimri, cefa çekmeye alışkın bu insanlar, B a n d e l l o ' n u n kaydettiğine göre " d ü n y a n ı n her
t a r a f ı n a g i t m e k t e d i r l e r " ( 107 ) ( H a t t a Escorial i n ş a a t ı n d a el Bergamasco denilen G i o v a n
Battista Castello adlı bir m i m a r da b u l u n m a k t a d ı r ) ( l 0 8 ), " f a k a t g ü n d e asla d ö r t
quattrini'den fazla h a r c a m a z l a r ve şilte yerine s a m a n üzerinde y a t a r l a r " . Zenginleşince
d a h a iyi giyinmekte ve yemektedirler, a m a bu n e d e n d e n ö t ü r ü ne d a h a c ö m e r t , ne d a h a
az k a b a veya d a h a az gülünç o l m a k t a d ı r l a r . G e r ç e k k o m e d i kişileri o l a r a k , b u n l a r
geleneksel k a b a k o c a l a r d ı r ve karıları onları "corneto"ya y o l l a m a k t a d ı r l a r : tıpkı
B a n d e l l o ' n u n bir ö y k ü s ü n d e k i , eğer öyleyse, özür o l a r a k karısını V e n e d i k ' t e San
M a r c o ' n u n a r k a s ı n d a b i r k a ç k u r u ş için aşk s a t a r k e n b u l a n şu herif gibi ( 109 ).

F a k a t a c a b a bu p o r t r e k a r i k a t ü r e d ö n m e k t e değil midir? Dağlı, kentlerin ve ovaların

şu baylarının tercihli alay k o n u s u d u r . O n d a n kuşku d u y u l m a k t a , o n d a n endişelenilmek-
te, o n u n l a alay edilmektedir. A r d e c h e ' d e 1850'lerde bile " d a ğ " a d a m l a r ı b ü y ü k olaylar
vesilesiyle düze inmekteydiler. K o ş u m l u katırlar üzerinde b ü y ü k t ö r e n elbiselerini
giymiş, k a d ı n l a r d a o y u k ve s a k ı r d a y a n altm zincirlerinin y ü k ü altında ezilmiş o l a r a k
gelmektedirler. Her ikisi de bölgesel o l m a k l a birlikte, elbiseleri ovadakilerinkilerden
farklıdır ve b u n l a r ı n k ö h n e katılığı şıklık meraklısı köylü kadınların gülüşmelerine yol
açacak niteliktedir. A ş a ğ ı d a k i k ö y l ü n ü n y e g â n e mizah k o n u s u y u k a r ı d a k i k ö y l ü d ü r ve
b u n l a r a r a s ı n d a k i evlilikler n a d i r d i r ( n o ) .
Böylece, sürekli o l a r a k ve binlerce yolla aşılan c o ğ r a f y a n ı n t a m o l m a y a n engelini
i k â m e etmek üzere, bir t o p l u m s a l ve kültürel engel yükselmektedir. D a ğ l ı bazen
sürüleriyle birlikte i n m e k t e d i r ve bu o n u n iki t r a n s h ü m a n s h a r e k e t i n d e n biridir; bazen
aşağıda hasat işleri y o ğ u n l a ş t ı ğ ı n d a emeğini a r z e t m e k t e d i r ve bu bir mevsimlik göçtür;
bu d u r u m o l a ğ a n o l a r a k sanıldığından d a h a sık ve d a h a geniştir; Aşağı R h o n e vadisine
giden Savualılar ( 1 " ) , Barselona civarındaki h a ş a t a y a r d ı m a giden Pireneliler, h a t t a XV.
yüzyılda her yaz T o s k a n a M a r e m m e ' s i n e giden Korsikalı köylüler ( " 2 ) . Dağlı bazen de
kentte sabit bir eve veya aşağıdaki t o p r a k l a r a köylü o l a r a k yerleşmektedir: " n e k a d a r
çok Provence ve h a t t a C o m t a t Venaissin (eskiden P a p a l a r a ait olan G ü n e y F r a n s a ' d a k i
bir bölge M A K ) k ö y ü dik, bayırlarıyla, d o l a m b a ç l ı yollarıyla, y ü k s e k evleriyle, halkının
geldiği G ü n e y Alpler kasabalarını h a t ı r l a t m a k t a d ı r " ( l l 3 ). D a h a d ü n , bu dağlılar
çocuklarıyla birlikte k o s k o c a sürüler halinde, Aşağı Provence ova ve kıyılarına
geliyorlardı. B u r a d a "gavot", yani G a p ' d a n gelen a d a m kelimesi aslında soy belirleyen
bir a d o l m a k l a birlikte, her z a m a n "ağır ve zahmetli işlerde çalışan, elbisesi özenli
o l m a y a n ve k a b a yiyeceklere alışkın bir t i p " olarak bilinmekteydi ( 114 ).

Eğer L a n g u e d o c ovaları ve o r a y a d o ğ r u D a u p h i n e ' n i n kuzeyinden, b u n d a n da fazla

Massif Central, R o u r g u e , Limousin, A u v e r g n e , Vivarais, Velay, Cevennes...'den a k a n
kesintisiz göç ele a l ı n a c a k olursa, aynı gözlem d a h a sık ve canlı o l a r a k o r t a y a
ç ı k m a k t a d ı r . Bu a k ı m A ş a ğ ı - L a n g u e d o c ' u istila e t m e k t e , a m a düzenli o l a r a k zengin
i s p a n y a ' y a yönelerek, o n u a ş m a k t a d ı r . Geçit her yıl, hemen h e r g ü n yeniden t o p r a k s ı z
köylüler, işsiz z e n a a t k â r l a r , h a s a t , b a ğ b o z u m u veya b u ğ d a y d ö v m e k için gelmiş tarım
işçileri, kayıp ç o c u k l a r , serseriler, gezginci rahipler, "gyrovague"\ar, çalgıcılar ve nihayet
b ü y ü k sürüleriyle ç o b a n l a r d a n o l u ş m a k t a d ı r . Dağlı açlığı bu inişlerin en b ü y ü k nedeni
o l m a k t a d ı r . Bir tarihçinin bildirdiğine g ö r e , " b ü t ü n göçlerin t a b a n ı n d a , her d u r u m
itibariyle A k d e n i z ovalarının üstünlükleriyle, h a y a t düzeyleri a r a s ı n d a yapılan aşikâr bir
karşılaştırma yer a l m a k t a d ı r " ( 115 ). Bu ipsiz sapsızlar, yeniden yola ç ı k m a k t a , y o l d a veya
h a s t a n e l e r d e ö l m e k t e a m a nihayette aşağıların insani s t o k u n u yenilemekte, o r a l a r d a
yüzyıllar b o y u n c a nisbeten d a h a u z u n boylu, sarışın mavi gözlü, n o r m a l insan
malzemesinden farklı olan bu kuzeyli tipini m u h a f a z a etmektedirler.

Dağın gurbetinin tipik örnekleri

T r a n s h ü m a n s k a t l a r d a n zemine d o ğ r u olan hareketlerin en g ü ç l ü s ü d ü r , f a k a t bu bir
gidiş-geliş hareketidir: bu k o n u y u ileride bir boş z a m a n ı m ı z d a inceleyeceğiz.

Dağlı yayılmasının diğer biçimlerini ne aynı genişliğe, ne de aynı düzenliliğe

sahiptirler. Bu hareketlerden a n c a k özel. örnekler görülebilmektedir; " a s k e r i " göçler
hariç, b u n l a r d a n örnekler t o p l a m a k g e r e k m e k t e d i r , ç ü n k ü b ü t ü n d a ğ l a r , veya hemen
h e m e n hepsi "İsviçre k a n t o n l a r ı " d ı r ( 116 ). Ücret almaksızın, yalnızca savaş ve ganimet
u m u d u y l a o r d u l a r ı izleyen gezginci veya maceracılar, h e m e n h e m e n geleneksel olarak şu
veya bu h ü k ü m d a r a tahsis edilmiş düzenli askerleri s a ğ l a m a k t a d ı r l a r . Korsikalılar
F r a n s a kralı, Venedik veya C e n o v a h e s a b ı n a s a v a ş m a k t a d ı r l a r . U r b i n o dükalığıyla
R o m a g n a dükalığının askerleri, senyörleri t a r a f ı n d a n sözleşmeyle s a t ı l m a k t a ve
genellikle Venediğe k i r a l a n m a k t a d ı r l a r . Senyörler, tıpkı 1509'da A g n a d e l g ü n ü n d e
o l d u ğ u gibi, ihanet ederlerse ( 117 ), köylüleri de onları izlemek üzere San M a r c o davasını
terketmektedirler. V e n e d i k ' t e her z a m a n , Aa/ı'larından k o p m u ş veya b a ş k a suçlar işlemiş
ve R o m a ' d a n varlıklarının iadesini talep eden R o m a g n a l ı senyörler b u l u n m a k t a d ı r ( " 8 ) ;
b u n u n karşılığında b u n l a r Alçak Ülkelere İ s p a n y o l ve katolik davasını s a v u n m a y a
gitmektedirler. Cezayir ve o n u n gibilerinin A s y a ' n ı n sefil d a ğ l a r ı n d a n çekip aldıkları
A r n a v u t l a r ı , M o r a Palikaryalılarını ve A n a d o l u l a r ı d a s a y m a k gerekir mi?

A r n a v u t l a r ı n tarihi tek b a ş ı n a bir a r a ş t ı r m a y ı h a k e d e r d i ( " ' ) . "Kılıç, altın işleme ve

şerefler"e karşı hassas olan A r n a v u t l a r , dağlarını özellikle asker o l a r a k t e r k e t m e k t e d i r -
ler ( 12 °). XVI. yüzyılda Kıbrıs ( 121 ), Venedik ( 122 ), M a n t o v a ( 123 ), R o m a , N a p o l i ( 124 )
Sicilya ve tasarılarıyla şikâyetleri s u n m a y a , b a r u t fıçıları veya ücretlerini talep etmeye
geldikleri M a d r i d ' e varıncaya k a d a r her yerde saldırgan, kırıcı, her z a m a n eline ç a b u k
A r n a v u t l a r b u l u n m a k t a d ı r . D a h a s o n r a İtalya o n l a r a yavaş yavaş kapılarını k a p a t m ı ş t ı r .
Bu d u r u m d a o n l a r d a Alçak Ülkeler ( 125 ), İngiltere ( 1 2 6 ) ve Din Savaşları sırasında
F r a n s a ' y a peşlerinde karıları, çocukları ve papazları olduğu halde, maceracı askerler
o l a r a k gelmişlerdir ( 127 ). Cezayir ve T u n u s ( 128 ), s o n r a da B o ğ d a n ve Eflak Voyvodalıkları
onları reddetmişlerdir. B u n u n üzerine o n l a r d a O s m a n l ı padişahının hizmetine h ü c u m
etmişlerdir, zaten b a ş ı n d a n beri yaptıkları bu işi, X I X . yüzyıldan itibaren kitlesel olarak
y a p m a y a başlamışlardır. "Kılıç neredeyse insan o r a d a d ı r " , onları besleyenden y a n a d ı r -
lar. Ve bazen de ş a r k ı d a k i gibi "tüfeklerini p a ş a için ve kılıçlarını d a vezir için
a l m a k t a d ı r l a r " ( 129 ), kendi h e s a p l a r ı n a çalışmakta ve eşkiya o l m a k t a d ı r l a r . X V I I .
yüzyılda çoğu o r t o d o k s olan çok sayıda A r n a v u t Y u n a n ülkesine yayılarak, tıpkı işgal
altındaki bir ülkedeymiş gibi k a m p k u r m u ş l a r d ı r . C h a t e a u b r i a n d 1806'da b u n u n f a r k ı n a
varmazlık edememiştir ( 13 °).
 K o r s i k a ' n ı n , aşırı-adasal K o r s i k a ' n ı n tarihi, dersler açısından d a h a az zengin
değildir. H e r y e r d e , az çok mantıklı olarak kendine ait o l d u ğ u n u iddia edebileceği şeyler
b u l u n m a k t a d ı r . " İ s p a n y a ' d a ne k a d a r d a çok adalı m e ş h u r o l m u ş t u r " diye k a y d e t m e k -
tedir de Bradi ( m ) : adını Vasquez o l a r a k değiştiren de Lecas, II. Felipe'nin b a k a n ı
o l m u ş t u r (bu d o ğ r u d u r ve Cervantes o n a mısralar d ö k t ü r m ü ş t ü r ) . De Bradi d e v a m
etmektedir: ve gerçek D o n J u a n , Korsikalı a n a ve b a b a d a n d o ğ m a bir Korsikalıdır; h a t t a
bize kendinin ve ebeveynin asıl adları d a verilmektedir; C h r i s t o p h e r C o l o m b u s ' u n
gerçekten Calvi'de d o ğ u p d o ğ m a d ı ğ ı d a açıklanmayı bekleyen bir s o r u n d u r . D o n J u a n ' a
k a d a r varmaksızın, Akdeniz'in e t r a f ı n d a yaşayan çok sayıda denizci, at cambazı, tüccar,
tarım işçisi - P a d i ş a h ı n emrinde Cezayir beyi ( 132 ) veya paşa veya hizmetli değillerse-
Korsikalıyı belirlemek m ü m k ü n d ü r .

Bir b a ş k a yüzyıllık göç M i l a n o dağlılarını a y ı k l a m a k t a d ı r . Venedik uyruğu

B e r g a m o l u l a r d a n söz etmiştik. F a k a t Alplerde hiçbir d a ğ tepesi y o k t u r ki, her z a m a n
harekete hazır bir insan k o v a n ı n a sahip olmasın. Buraları bazen sürgünlerin buluştukları
bir ikinci vatan d a o l m a k t a d ı r . Val Vigezzolu gezginci bakırcılar geleneksel olarak
F r a n s a ' y a gitmekte ve bazen de o r a d a b u g ü n La Paix caddesinde k u y u m c u l u k y a p a n şu
Melleriolar gibi ( 133 ). Treniezzolular R e n a n y a ' y ı tercih etmektedirler; F r a n k f u r t l u
bankacılar M a j n o n i l e r ve B r e n t a n o l a r onların a r a s ı n d a n çıkmıştır ( 134 ). Val Masinolu
göçmenler XV. yüzyıldan itibaren R o m a yolunu t u t m u ş l a r d ı r ( l 3 5 ). Onları ebedi kentin
aktarları ve fırıncıları o l a r a k b u l m a k m ü m k ü n d ü r ; aynı z a m a n d a C e n o v a ' d a C o m o
g ö l ü n ü n üç/?/ev/'sinden -özellikle D o n g o ve G r a d e v o n a ' d a k i l e r - insanlar hancı olarak ta
P a l e r m o ' y a k a d a r gitmektedirler. Bu nedenle, Brenzio tepesinde ( l 3 6 ) kadın elbiseleri ve
takıları k o n u s u n d a o l d u k ç a ilginç bir bağlantı ve g ö r ü n ü r izler b u l u n m a k t a d ı r , ç ü n k ü bu
yola çıkmalar, ç o ğ u n l u k l a geri dönmelerle sona ermektedir. Böylece, XVI. yüzyılda
N a p o l i ' d e belli sayıda, tipik o l a r a k Milanolu adları b u l u n m a k t a d ı r ( 137 ); 1543'te konsolos
G . F . O s o r i o , " f a k a t b u r a y a binlercesi çalışmaya gelen bu L o m b a r d i y a l ı l a r , birkaç k u r u ş
k a z a n d ı l a r mı, b u n u hemen M i l a n o ' y a geri g ö t ü r m e k için geri d ö n m e k t e d i r l e r " ( 138 )
demektedir. L o m b a r d i y a l ı duvarcılar -muratori- ( k u ş k u s u z bunlar Alplidirler) 1543'de
Aquila ş a t o s u n u inşa etmektedirler ( 139 ); kış gelince evlerine d ö n m e k t e d i r l e r . F a k a t eğer
bu duvarcı ve taşçıları izlemek gerekirse, A v r u p a ' n ı n t a m a m ı ile b ü t ü n İtalya'yı ele
a l m a k gerekecektir. 1486'dan itibaren "lapici de lombardı" Venedik donelerinin saray
i m a l a t h a n e l e r i n d e çalışmaktaydılar ( 140 ).

H a t t a D o ğ u A n a d o l u k a d a r kıtasal, kistleşmiş bir bölge bile, dağın bu seçeneği

o l m a y a n kaderine m a r u z k a l m a k t a n k u r t u l a m a m a k t a d ı r . Asıl adları M u r a t y a n olan
M u r a t l a r a ait E r m e n i hikâyesindeki gibi, bunların K a f k a s l a r d a k i K a r a b a ğ kökenli
o l d u k l a r ı n a i n a n ı y o r u z ( , 4 1 ). Bu d u r u m incelemeye, Korsikalı D o n J u a n ' d a n d a h a az
yatkındır. F a k a t hiç tartışmasız, İstanbul, Tiflis, Odesa, Paris, A m e r i k a yönlerine doğru
olan E r m e n i gurbetçiliği bilinmektedir. Bu göçün büyücek bir kısmı da, İran i m p a r a t o r u
Şah A b b a s ' ı n X V I I . yüzyılın başındaki atılımı sırasında rol oynamıştır: '~>u göç Şah
A b b a s ' a diğerleri a r a s ı n d a , o d ö n e m d e A l m a n y a f u a r l a r ı n a ( l 4 3 ), Venedik rıhtımlarına ve
A m s t e r d a m ( 144 ) d ü k k â n l a r ı n a k a d a r ulaşan vazgeçilmez gezginci tüccarları ( l 4 2 )
sağlamıştır. O n l a r d a n önce, başkaları bu bağlantıları k u r m a y ı denemişler ve başarısızlı-
ğa uğramışlardı. Eğer Ermeniler başarıya ulaştılarsa, b u n u n nedeni biraz da Hrıstiyan
olmaları, z a h m e t e k a t l a n m a l a r ı , dirençli olmaları, azla yetinebilmeleridir: yani gerçek
dağlılar. Onları iyi tanımış olan Tavernier şöyle kaydetmektedir: " H r ı s t i y a n dünyasın-
d a n geri d ö n d ü k l e r i n d e , sahte inciler gibi Venedik ve N u r e m b e r g ' d e yapılan her türlü ıvır
zıvırı getirmekte ve bunlarla köylerden aldıkları ihtiyaç maddelerinin bedelini
ö d e m e k t e d i r l e r " ( 14S ). İ s f a h a n ' d a k i zengin Ermeni kolonisi Z o l f a ' d a k i evlerine nakit
p a r a cinsinden b ü y ü k servetlerle d ö n m e k t e ; b u r a d a İranlılar k a d a r lüks sergileyiciliğine
yönelik bir hayat s ü r d ü r m e k t e ve atlarına altın ve g ü m ü ş t e n dizgin t a k m a k t a d ı r l a r . . .
T o p t a n ticaretin iki t a r a f ı n d a da oynayabilecekleri ve A v r u p a ' d a n m e m n u n o l m a d ı k -
larında H i n d i s t a n , T o n k i n , J a v a , Filipinler "ve Çin ile J a p o n y a ' n ı n alanı olan b ü t ü n
D o ğ u ' d a " ticaret yapabilecekleri d o ğ r u d u r ( l 4 6 ). B u r a l a r a ya bizzat gitmektedirler
-Tavernier Sürate ve G o l c o n d e yolculuklarını Zolfalı bir E r m e n i tüccarın oğluyla birlikte
yapmıştır-, ya da İran başkentinde Asya ticaretinin en ilerideki temsilcileri olan b ü y ü k
H i n d u tüccarların, şu "Banian"ların yakında kurdukları istasyondan yararlanmaktadır-
lar. Bazı Ermenilerin H i n d O k y a n u s u n d a gemileri b u l u n m a k t a d ı r ( l 4 7 ).
Bu XVI. yüzyıl sonu ve X V I I . yüzyıl başı göçü Ermeniler a r a s ı n d a k i Venedik rengini
taşıyan bir Rönesansı a ç ı k l a m a k t a d ı r . F a k a t sınırlarını hem a v a n t a j ı n a , hem de zararına
bu k a d a r aşmış olmaları, Ermenilerin XIV. yüzyıldan itibaren yüksek potansiyele sahip
bir insani o r t a m değilse bile, bir devlet o l u ş t u r m a l a r ı olasılığını o r t a d a n kaldırmış değil
midir? Ermeniler bizatihi başarılarının içinde kaybetmişlerdir.

Dağ yaşamı, Akdeniz'in ilk tarihi mi?

D a ğ işte t a m da ş u d u r : başkalarının kullanımı için bir insan imalathanesi; dağın
dağınık ve h o v a r d a hayatı denizin b ü t ü n tarihini beslemektedir ( l 4 8 ). Belki de d a ğ , bu
tarihi, başlangıcında imal etmiştir; ç ü n k ü d a ğ yaşamı, uygarlığı " t ı p k ı Yakın D o ğ u ve
O r t a A s y a ' n ı n k i gibi çobanlık temellerini pek gizleyemeyen" ( , 4 9 ) avcı ve hayvan
yetiştiricilerinin ilkel dünyasını akla getiren, t r a n s h ü m a n s ve göçebeliğe dayalı ve ş u r a d a
veya b u r a d a o r m a n d a n y a k a r a k açılmış tarlalarda aceleci bir t a r ı m d a n ibaret olan
A k d e n i z ' i n ilk hayat biçimi o l m u ş a benzemektedir. Bu hayat çok e r k e n d e n , insanlar
t a r a f ı n d a n düzene s o k u l m u ş olan yüksek ülkelerin hayatına bağlıdır.

B u n u n nedenleri nelerdir? Belki de d a ğ kaynaklarının çeşitliliği ve aynı z a m a n d a

ovaların ilk b a ş l a r d a d u r g u n sular ve m a l a r y a n ı n alanı olmalarıdır; veyahut da bu ovalar
nehirlerin belirsiz sularının maceraya d o ğ r u aktıkları bölgelerdi. B u g ü n refah
h a k k ı n d a k i imgemizi m e y d a n a getiren meskûn ovalar, o r t a k l a ş a ç a b a l a r ı n zahmetli
yüzyıllarının geç o l a r a k ulaştıkları bir s o n u ç t u r . Eski R o m a ' d a , V a r r o n d ö n e m i n d e ,
Velabra üzerinde kayıkla gidilen d ö n e m i n anıları hala y a ş a m a k t a y d ı . T o p r a k l a r ı n iskânı
tedrici bir şekilde, y u k a r ı l a r d a n ölü suların ateşli ve parıltılı alçak ülkesine doğru
yayılmıştır.

Bu k o n u d a kanıtlar eksik değillerdir. İşte P . G e o r g e ' u n ( 1S0 ) incelemesinden ö d ü n ç

alınan A ş a ğ ı - R h o n e bölgesinin tarih öncesi haritası: bilinen b ü t ü n kalıntılar deltaya
d o ğ u d a n ve kuzeyden egemen olan kalkerli yüksek bölgelerde yer a l m a k t a d ı r l a r . A n c a k
binlerce yıl s o n r a , XV. yüzyılda R h o n e bataklıklarının k u r u t u l m a s ı n a başlanabilecektir
( 151 ). Aynı şekilde Portekiz nehir havzalarında ve vadilerinde tarih öncesi fon
b u l u n m a m a k t a d ı r . Buna karşılık, d a h a Bronz Ç a ğ ı n d a n itibaren dağlar m e s k û n d u r ;
buraları ağaçsızlaşması O r t a A v r u p a ' d a olduğu gibi yakın tarihlerde değildir. IX. ve X.
yüzyıllarda h e n ü z tepelerde y a ş a n m a k t a y d ı ; bu çağa k a d a r geri giden yerleşim yerleri
- A s t u r i a s - L e o n krallığındakiler-hemen her z a m a n ve rastlantıymışçasına, şu a n d a k i
köylerin en yükseğe t ü n e m i ş olanlarıdır ( 152 ).

Portekiz örneği bizi A k d e n i z sınırlarını dışına t a ş ı m a k t a d ı r . A m a işte A k d e n i z ' i n tanı

göbeğinden, T o s k a n a ' d a n bir ö r n e k : burası ovaları d a r , doğal o l a r a k bataklık, d o k u d a n
güneye gittikçe yükselen tepelerin a r a s ı n d a k i vadilerden k o p u k bir ülkedir. Bv. ülkede
kentler vardır: ilkler, en eskiler acaba nerede b u l u n m a k t a d ı r l a r ? T a m da s o n u n c u h a t t a ,
b u g ü n bağlar ve zeytinliklerle kaplı olan bayırlarda. E t r ü s k kentleri oppida-kentler
tepelerin sırtına binmişlerdir. Tıpkı A. P h i l i p p s o n ' u n Hochrückenstotde dediği gibi ( l 5 3 ).
Piza, Lucca, F l o r a n s a ova kentleri o l a r a k , R o m a d ö n e m i n d e geç tarihlerde mertebe
k a z a n m ı ş l a r d ı r ( 154 ). Ve F l o r a n s a çevresindeki bataklıklar uzun süre tehtidkâr olarak
k a l m a y a d e v a m edeceklerdir ( 155 ). Z a t e n XVI. yüzyılda T o s k a n a ' n ı n alçak bölgeleri su
istilasından t a m a n l a m ı y l a k u r t u l a m a m ı ş l a r d ı r . Tersine, b ü t ü n ü itibariyle kirli suların
düzeyinde bir yükselme vardır. Val di C h i a n a ' d a ve T r a s i m e n e gölü t a r a f ı n d a n taşkına
uğratılan ovanın sınırında bataklık alanları genişlemektedir. M a r e m m e ' d e , G r o s s e t o
b u ğ d a y o v a s ı n d a sıtma a r t m a k t a ve Medicilerin b u r a l a r d a k i b ü t ü n gayretleri, geniş çaplı
i h r a c a t a yönelik entensif bir b u ğ d a y üretimini geliştirmeye y e t m e m e k t e d i r ( 156 ).

D e m e k ki, ovayla d a ğ a r a s ı n d a k i zıtlık, aynı z a m a d a bir tarihsel çağ s o r u n u d u r .

T a r ı m s a l incelemeler bize O r t a ve Batı A v r u p a ' d a eski ve yeni t a r ı m t o p r a k l a r ı n ı
ayırdetmeyi öğretmiştir; A l m a n tarihçi ve coğrafyacılarının Altland ve Neuland adını
verdiklerinden ilki neolitik çiftçiler t a r a f ı n d a n t a r ı m a kazanılanları, ikincisi ise O r t a ve
M o d e r n Ç a ğ l a r d a t a r ı m a açılan t o p r a k l a r ı kastetmektedir. Eski t a r ı m t o p r a k l a r ı , yeni
t a r ı m t o p r a k l a r ı : denilebilir ki, A k d e n i z ' d e b u n l a r d a ğ l a r ve ovalardır.

2. Yaylalar, Dağ Etekleri ve Tepeler

D a ğ a dair resmettiğimiz bu taslağın yetersiz olduğu söylenirse biz b u n u kabul ederiz.
H a y a t basit çizgilere i n d i r g e n m e y e müsait değildir ve d a ğ engebeleri, tarihi, adetleri
h a t t a m u t f a ğ ı itibariyle değişiktir. Özellikle de yüksek dağın yanı sıra, şu yarı-dağ
sayılabilecek yaylalar, tepeler, " d a ğ etekleri" b u l u n m a k t a d ı r . Bunlar hiçbir b a k ı m d a n
dağın yakını değillerdir ve tersine çizgilerinin herbiri onları gerçek d a ğ d a n farklılaştır-
maktadır.

Yüksek düzlükler
Yaylalar b ü y ü k , yüksek, açık o v l a r o l u p , en azından A k d e n i z ' d e k u r u t o p r a k l ı d ı r l a r ,
yani t o p r a k l a n serttir ve nadir nehir kesintilerine sahiptirler. B u r a l a r d a k i yollar ve
geçişler nisbi bir kolaylıkla m e y d a n a gelmektedirler. Böylece, zaten a n c a k yayla
sayılabilecek olan Emilia yaylası, hemen her z a m a n , B o l o g n a ' n ı n merkez olduğu p a r l a k
uygarlıklar t a r a f ı n d a n işgal edilmiştir ve yollarla çevrelenmiştir. K ü ç ü k Asya, değerli
ü ç ü n c ü z a m a n düzelmeleriyle ( b u n l a r o l m a s a y d ı burası Z a g r o s l a r veya D o ğ u A n a d o -
l u ' n u n dağlık kesimleri k a d a r vahşi o l u r d u ) ( 157 ), kervanlarıyla, kervansaraylarıyla,
menzil-kentleriyle eşi b u l u n m a z bir yol tarihinin kalbidir. Yüksek Cezayir yaylaları da,
B i s k r a ' d a n ve Şatt-ül H o d u a ' d a n F a s M u l u y a ' s ı n a k a d a r , steplerin kesitisiz yolu
gibidirler ( 158 ). O r t a Ç a ğ d a d o ğ u d a n batıya bir yol, B o u g i e ' n i n talihinin p a r l a m a s ı n d a n ,
Cezayir ve O r a n kentlerinin k u r u l m a s ı n d a n ve X. yüzyılda ( 159 ) M ü s l ü m a n denizinin
gelişmesinden ö n c e , bu sırt ile p a z a r l a r ı birbirlerine b a ğ l a m a k t a y d ı . Burası İfrikiya ile
F a s a r a s ı n d a yer alan K ü ç ü k A f r i k a ' n ı n t a m a m ı y d ı .

Batıda k a b a c a , O m b r i a ve T o s k a n a üzerine ve D o ğ u d a d a A p u l i a üzerine u z a n a n

A p e n n i n öncesi iki yaylaya gelince, P h i l i p p s o n ' u n a r k a s ı n d a n ( 160 ), b u n l a r ı n y a r ı m a d a -
nın tarihinin ve kültürel gelişmesinin esas sahneleri o l d u k l a r ı n ı söyleyecek k a d a r ileri
gidecek miyiz? H e r hal-ü k â r d a bunların rolleri b ü y ü k o l m u ş t u r . Tek başına o k a d a r
b ü y ü k bir ö n e m e sahip, bu ileri ülkelerin yol m e k â n l a r ı olması basit o l g u s u n d a n ö t ü r ü ,
b a t ı d a E t r u r y a ' n ı n kalkerli sünger t o p r a k l a r ı n d a n m e y d a n a gelen yaylalarının ü s t ü n d e
R o m a ç a b u c a k via F l a m i n i a , via A m e r i n a , via Cassia, via Clodia, via Aurelia'yı m e y d a n a
getirmiştir.Bunlar X V I . yüzyılda hala güzergâhlarını hemen hemen hiç değiştirmeksizin
m u h a f a z a etmekteydiler. G e n i ş bir kalker yayla ( 161 ), o l d u k ç a alçak ve d o ğ u d a
A r n a v u t l u k , Y u n a n i s t a n , ve Ş a r k ' a yönelik olan Apulia da aynı şekilde seyrüsefere
açıktı. U z u n kent dizileri o n u bir uçtan öteki uca, iki paralel çizgi halinde bölmektedirler,
bir tanesi kıyıda B a r l e t t a ' d a n Bari ve Leoce'ye; diğeri de on kilometre d a h a içeride
A n d r i a ' d a n Bitonto ve P u t i g n a n o ' y a k a d a r ( 162 ). Antikiteden itibaren burası deniz ile,
hemen hemen çöl olan M u r g i a iç bölgesi a r a s ı n d a bir yerleşme ocağıdır. Ve d a h a o
d ö n e m d e bir k ü l t ü r odağıdır. Yol ülkesi o l m a k a r a k t e r i , o n u erkenden b a t ı d a n gelen
etkilere -zorluk ç ı k a r t m a d a n latinleşmektedir ( l 6 3 )- tıpkı denizden, d o ğ u d a n Y u n a n i s t a n
ve A r n a v u t l u k ' t a n gelen etkilere karşı olduğu gibi, teslim e t m e k t e d i r ve bazen d o ğ u d a n
gelen etkiler s o n u c u , tarihinin bazı d ö n e m l e r i n d e sırtını Y a r ı m a d a y a d ö n d ü ğ ü izlenimi
a l ı n m a k t a d ı r . A ş i k â r olan o d u r ki, burası nihayetsiz bir şekilde insanlar t a r a f ı n d a n inşa
edilen bir ülkedir ( 164 ). X V I . yüzyılda geniş ve zengin Apulia bölgesi bir b u ğ d a y a m b a r ı
ve zeytinyağ d e p o s u d u r . H e r k e s b u r a y a gıda maddeleri edinmeye gelmektedir: her
z a m a n o r a y a yerleşmeyi düşlemiş -ve h a t t a 1495 ve 1528'de o l m a k üzere de iki kez
yerleşmiş- olan Venedik özelikle; f a k a t Adiyatiğin diğer kentleri R a g u z a , A n c o n a ,
F e r r a r e d e b u r a y a gelmektedirler ( 165 ). K ü ç ü k Teremiti ve F r a t i d e l l a C a r i t a y a r ı m a d a l a r ı
aracılığıyla XVI. yüzyılda bir b u ğ d a y kaçakçılığı sürekli olarak sürdürülecektir ( 166 ).
F a k a t bu hareketli yaylaların en güzel örneği İspanyol y a r ı m a d a s ı n ı n göbeğindeki
Eski ve Yeni, iki Kastilya'dakilerdir; yollarla veya d a h a doğrusu geçitlerle kesilen ( , 6 7 ) bu
yaylalar insanların hareketiyle arrieros kervanlarının karınca gibi kaynaşmalarıyla
(Cervantes'in ayrıntılarını anlattığı bu arabacılar aslında o k a d a r b ü y ü k rol o y n a m a m ı ş -
lardır) O 68 ) d a h a az istila altında değildir. Bu, yükleri altında k a y b o l a n yük
h a y v a n l a r ı n ı n , katırlarının, eşeklerinin bitmek t ü k e n m e k bilmeyen konvoyları, Kastilya-
ları kuzeyden güneye ve güneyden kuzeye kat'etmektedirler. Bunlar geçişleri sırasında
arzedilen herşeyi, b u ğ d a y , tuz, yün, o d u n , T a l a v e r a çanak-çömleği veya fayansları k a d a r ,
yolcuları d a t a ş ı m a k t a d ı r l a r .
Bu " k a m y o n c u l u k " Kastilya'nın y a r ı m a d a y ı çevreleyen ve onu denizden ayıran çevre
bölgeleriyle bağ k u r m a s ı n a o l a n a k sağlamıştır. Söylendiği gibi ( l 6 9 ), " İ s p a n y a ' y ı y a p a n "
yardımsız Kastilya değil de, o d u r . Ülkenin derin ekonomisini belirleyen veya öyle
söylemek istenirse, açığa çıkartan o d u r . Gerçekten de, uzun süre bu kervancılık hareketi
d o ğ u kıyılarına; diğerlerinin a r a s ı n d a öncelikle İspanyol yünlerini s a t m a göreviyle
y ü k ü m l ü olan Barselona'ya; sonra XV. yüzyılda ( 17 °) özellikle de Yüce A l f o n s o (1416-
1458) d ö n e m i n d e talihi yüksek olan Valencia'ya nihayet XVI. yüzyılda b ü y ü k yün
limanları olan M a l a ğ a ve Alicante'ye u l a ş m a k t a d ı r . Grosse Revensburger Gesselschaft
üzerindeki çalışmasında A.Schulte Valencia eğer XV. yüzyılın s o n u n d a gerilemeye
başladıysa, b u n u n nedeninin katolik krallar yönetimi altında b ü t ü n gücüyle k u r u l m u ş
olan Kastilya, seyrüseferinin, kuzeye ve faal kentlerine, M e d i n a del C a m p o , Burgos,
Bilbao'ya i s p a n y a ' n ı n b u n l a r aracılığıyla güçlü kuzey A v r u p a ' y a bağlandığı kentlere
yönelmiş o l m a s ı n d a n ö t ü r ü o l d u ğ u n u d ü ş ü n m e k t e d i r . Bu gerçeğe yakın bir varsayımdır
ve bu hitopez de, ne b ü t ü n ü içinde ele alınan İ s p a n y a ' n ı n , ne de bizzat Kastilya ve eskiden
yeniden -fethin yolu o l m u ş olan t r a n s h ü m a n s ve taşımacılık yolları b o y u n c a kuzey-
güney d o ğ r u l t u s u n d a kentlerinin sıralanmalarının, o olmaksızın anlaşılamayacağı şu
m e k â n - h a r e k e t i t a r t ı ş m a k t a d ı r . Krallar t a r a f ı n d a n çabucak ve çok iyi bir şekilde tabi
kılınan; 1581'de ( l 7 1 ) bir Venedik elçisinin s ö z ü n ü ettiği, Villalardan s o n r a şu " d e m i r
s o p a " y l a yönetilen Kastilya; a c a b a bağlantı kolaylıkları etkin bir yönetimin ilk
koşullarıdır d a , o n d a n ö t ü r ü m ü böye olmuştur? O d ö n e m d e Kastilya b ü t ü n bu
nedenlerden ö t ü r ü , İ s p a y a ' n ı n ağırlık merkezi, kalbi haline gelmiştir ( 172 ).

Sarmaşık Gibi Ülkeler

D a ğ l a r ile ovaların b u l u ş m a n o k t a l a r ı n d a ( l 7 3 ) , d a ğ eteklerinin aşağısında - F a s ' t a
b u n l a r a Dir'ler denilir- k ö k salmış ve çiçeklerini açan hayatın dar şeritleri r e s m o l m a k t a -
dır. Belki de b u n l a r 200 ile 400 metreler arasında ovanın ç ü r ü m e k o k u l a r ı n ı n ü s t ü n d e ve
diğer y a n d a n d a coltura misîa bitkilerinin bittiği sınırlarda, A k d e n i z yerleşim alanının
o p t i m u m u n u b u l m a k t a d ı r l a r . Ayrıca d a ğ suyu s u l a m a y a ve bu d a r ülkelerin güzelliği
olan bilgince bahçe kültürlerine izin vermektedir.
 F a s ' t a Atlas dağları, batının b ü y ü k ovasına açılan Dir'e girmek üzere terkedildiğinde,
vadinin her m a h r e c i n d e s u l a m a kanalları ve onlarla birlikte Peder de F o u c a u l d ' n u n
büyülendiği şu b a h ç e ve meyvalıkların o r t a y a çıktıkları g ö r ü l m e k t e d i r . Aynı şekilde,
k u z e y d e n gelen yolcu için ilk İtalya izlenimi - b u n d a n gerçek A k d e n i z izlenimini
anlayınız- a n c a k Alpleri geçtikten çok sonraları; C e n o v a ' d a n Rimini'ye k a d a r
Y a r ı m a d a n ı n k ö k ü n d e , h e m e n heryerde h a y r a n l ı k verici v a h a l a r l a dolu ç u k u r l u
bayırlarını u z a t a n A p e n n i n l e r i n ilk eteklerine ulaştığında kesinleşmektedir. P o o v a s ı n d a
k a v a k , söğüt, d u t gibi h e n ü z y a p r a k l a n m a m ı ş ağaçlar hala kış s o ğ u n u n içindeymişe
benzerken, İ l k b a h a r d a yeşeren, çiçeklerle t a ç l a n a n , işlenmiş tarlalar içinde bağların,
k a r a a ğ a ç l a r ı n , zeytinliklerin ve beyaz villaların birbirlerine karıştıkları bu ülkeler
h a k k ı n d a bu izlenim çok canlı o l m a k t a d ı r . Ç ü n k ü , bağ, meyvalık, b a h ç e ve bazen de
tarlaların karışımı o l a n coltura mista sıklıkla eteklerin h a t t ı üzerinde yer almış
b u l u n m a k t a d ı r . Vidal de la Blache ( I 7 4 ) "işte R o m a C a m p a g n a ' s ı n ı n e t r a f ı n d a bu
düzeyde (200 ile 400 metre a r a s ı n d a ) Volscia tepelerinin üzerinde çöl ş e r i d i n i n " (burası
Vidal'in z a m a n ı n d a h e n ü z çöldü), eski kentlerinin A n t i k E t r u r i a ' n ı n o l d u k ç a çöle
benzeyen kıyılarına e g e m e n o l d u ğ u Pontine bataklıklarının kıyısında yer alan eski
Oppida'ları b a r ı n d ı r a n castelli romani hattı u z a n m a k t a d ı r . . . Bahçe bu h a t üzerinde ilk
p l a n d a d ı r ve gri d a ğ ise f o n u m e y d a n a getirmektedir. Eski t a h k i m edilmiş surlar olan
oppidalar işlenmesi m ü m k ü n o l m a y a n kısımlardaki m a h m u z l a r ı n ü s t ü n d e y u v a l a n m a k -
tadırlar. K e n t y a ş a m ı kendine b u r a d a o r t a m b u l a m a m ı ş t ı r , a m a güçlü bir k a s a b a hayatı
vardır. H a v a n ı n saflığı ve canlılığı... eskiden R o m a ' y a /egzozlarının en iyi birliklerini
sağlamış olan ve b u g ü n de C a m p a g n a ' n ı n işlenmesi için işe alınan kol g ü c ü n ü n en iyisini
sağlayan bir insani malzemeyi m u h a f a z a etmekte ve yeniden b i ç i m l e n d i r m e k t e d i r " .

Aynı s a r m a ş ı k m a n z a r a s ı , Istria civarından R a g u z a veya A n t i v a r i yükseltilerine

k a d a r D i n a r Alplerinin u z u n etekleri b o y u n c a , Adriyatiğe y ü z ü n ü d ö n m e k t e d i r ( I 7 S ).
A k d e n i z hayatının bir ince fistosu, dağı, kıyıyla t e m a s edene k a d a r çevrelemekte,
gediklerden k a r a l a r ı n içine s o k u l m a k t a d ı r ; Carmiole k a p ı s ı n d a n P o s t o j n a ' y a P r o l o g
b o ğ a z ı n d a n L i v n o ' y a veya ateşli N a r e n t e vadisinden H e r s e k ' t e k i M o s t a r ' a k a d a r . B u
eklerle birlikte bile ip biçiminde bir m e k â n söz k o n u s u o l m a k t a ve b u n u M ü n i h
meridyeni üzerinde olan Alplere R a g u z a k a d a r u z a k t a b u l u n u p , B a l k a n kıtası
cephesinden b a r a j m e y d a n a getiren şu yüksek Karst ülkesiyle hiçbir şekilde kıyaslama
olanağı y o k t u r .

D a h a çarpıcı bir zıtlık rüyası görülebilir mi? D o ğ u y a d o ğ r u geniş dağlı ülkeleri yer
a l m a k t a d ı r ; kışın sertliğinden ve yazın felâketli k u r a k l ı k l a r ı n d a n hayal kırıklığına
u ğ r a y a n hayvancılık ve dengesiz hayat ülkeleri; b u r a l a r ı O r t a Ç a ğ d a n itibaren ve
k u ş k u s u z hep (özellikle H e r s e k ve K a r a d a ğ ) insanlarını ve sürülerini öndeki bölgelere,
o l d u k ç a k u r u nehir yatakları b o y u n c a , B o ğ d a n Sırbistan'ına, ağaçları y ü z ü n d e n eskiden
içlerine girilemeyen C h o u m a d i a ' y a ve Sirmiya'ya k a d a r u z a k l a r a boşaltmışlardır. D a h a
sert, d a h a ataerkil ve uygarlığının cazibesi ne olursa olsun, fiilen d a h a geri bir bölge d a h a
d ü ş ü n m e k olanaksızdır. Burası XVI. yüzyılda T ü r k l e r i n karşısında bir k a v g a bölgesi, bir
sınır ülke o l m u ş t u r . Zagorciler d o ğ u ş t a n asker, h a y d u t veya köylerinden atılmış, hajduk
veya uskok\ardır\ " g e y i k gibi ç e v i k " ve bir efsane k a h r a m a n ı k a d a r cesurdurlar. D a ğ
onların beklenmeyen darbelerini teşvik etmekte ve bin tane halk t ü r k ü s ü , pesmal&n,
onların maceralarını, d a y a k atılan beyleri, saldırıya u ğ r a y a n kervanları, kaçırılan güzel
kızları... a n l a t m a k t a d ı r . Bu vahşi dağın D a l m a ç y a ' y a d o ğ r u u z a n m a s ı n d a n şaşkınlık
d u y u l m a m a l ı d ı r . F a k a t b u r a d a k i taşkınlıklarının d o ğ u veya kuzeydeki anarşiyle o r t a k
hiçbir yanı y o k t u r ; b u n l a r disiplinlidirler, özenle filtreden geçirilmişlerdir. Zagotci
sürülerine karşı etkin bir savaş y ü r ü t ü l m ü ş t ü r ; A ş a ğ ı - A r n a v u t l u ğ u istila edebilirler, f a k a t
kıyının d a r tarla ve bahçelerini edemezler. Ş u r a y a veya b u r a y a , özellikle N a r e n t a
 çökeltisi aracılığıyla a n c a k sızabilmektedirler. İ n s a n a gelince, o evcilleşmektedir: h a y d u t
j a n d a r m a muavini haline gelmekte; muhtemel göçmen çiftçi olarak adalara ve b u n d a n d a
fazla olarak Venediğin gayretleriyle, b o ş tarlaların her yerden d a h a fazla o l d u ğ u Istria'ya
yöneltilmektedir ( l 7 6 ).
B u r a l a r d a bu kez istilacı; t a m a m e n dengeli ve bilge bir d ü n y a y a , eğer hareketli değilse
bile kitlesel göçleri ve yukarının delice hareketlerinin cahili olan bir d ü n y a y a , k ü ç ü k
d u v a r l a r l a çevrelenmiş bahçeleri, b a ğ l a n , meyve bahçelerini, b o y n u dik olmadığı
yerlerde tarlaları k a z m a darbeleriyle biçimlendirmiş sıkışık, sabırla yaratılmış kırsal bir
d ü n y a y a ç a r p m a k t a d ı r . Bir dizi kentleşmiş köy ve d a r sokaklı, sıkışık yüksek evli küçük
kent, kıyıdaki koyları dragalan, yüksek b u r u n l a r ı , kıstakları işgal etmektedir. İnsanlar
b u r a l a r d a dengelidirler, çalışkandırlar. Zengin değillerse bile, rahattırlar, ç ü n k ü b ü t ü n
A k d e n i z ' d e o l d u ğ u gibi, gündelik n a f a k a ölçülüdür. D o ğ a y l a , tehtidkâr m u a z z a m
zagoray\a ve T ü r k l e mücadele etmek gerekmektedir; üstelik bir de denizle b o ğ u ş m a k
g e r e k m e k t e d i r ; b ü t ü n b u n l a r e ş g ü d ü m l ü bir çalışma istemekte ve ö z g ü r insanların
keyiflerine göre d a v r a n m a l a r ı n a izin v e r m e m e k t e d i r . R a g u z a köylüsü X I I I . yüzyıldan
itibaren bir "colorıus", yarı-serf bir köylü statüsündedir. XV. yüzyılda yapılan bir
k a d a s t r o çalışması, S p a l a t o civarındaki köylüler için bize benzeri bir k o n u m u
g ö s t e r m e k t e d i r . XVI. yüzyılda altra sponda Venedik köylerinin civarında endişeli bir
tarım askerlerin k o r u m a s ı altında himaye b u l m a k t a d ı r . A n g a r y a y a koşulan köylüler
askeri k o r u m a altında her s a b a h yola ç ı k m a k t a ve a k ş a m d ö n m e k t e d i r l e r ( l 7 7 ). İşte
bireyciliğe ve, kanıt ve göstergeleri o l m a s ı n a r a ğ m e n köylülerin k ı p ı r d a n m a l a r ı n a yatkın
o l m a y a n bir d u r u m ( 178 ).

Zaten D a l m a ç y a t o p l u m u n u n t ü m ü hiyerarşik ve disiplinli o l m a y a d e v a m etmekte-

dir. R a g u z a ' n ı n soylu ailelerinin rolleri d ü ş ü n ü l s ü n ! D a h a d ü n , b a h ç ı v a n l a r ve
balıkçılardan m e y d a n a gelen mütevazi bir proletaryanın ü s t ü n d e , faaliyetsizliği içinde
k o s k o c a bir sjorlar, signor\ar sınıfı y a ş a m a k t a y d ı . Cvijic " b i r balıkçı sıkı sıkıya bağlı
o l d u ğ u bir sjor için balık a v l a m a k t a d ı r : sjor o n u hemen hemen a k r a b a l a r ı n d a n biri
o l a r a k kabul etmekte ve balıkçı da balığını b a ş k a birine s a t m a k t a n nefret e t m e k t e d i r "
demektedir. G e n e Cvijic " b u t o p l u m l a r ebediyen sabitleşmiş, d o n m u ş gibidirler"
demektedir. Bu hem d o ğ r u , hem de yanlıştır. Ç ü n k ü , kararlı d e n g e d e t o p l u m l a r d a n çok,
insanlıklar söz k o n u s u d u r . Gerçekten de, t o p l u m s a l olarak sakin " e t e k " evrim
geçirmekte, d ö n ü ş m e k t e , k ı p ı r d a n m a k t a d ı r . Özellikle bu d a ğ eteği D a l m a ç y a veya
üzerinde d u r a k l a m ı ş olmamızın gerektiği K a t a l o n y a kitlesi kenarları o l d u ğ u n d a . Ç ü n k ü ,
D a l m a ç y a şimdi Adriyatik aracılığıyla italya'ya ve geniş d ü n y a y a bağlanmıştır. Dışarıya
d o ğ r u geniş.bir şekilde a ç ı l m a k t a d ı r . Ve o n a X V I . yüzyılda siyasal olarak egemen olan
Venedik, h a t t a istekli bile olmaksızın fatih uygarlığıyla o n a n ü f u z etmektedir.

Tepeler
Tepeler söz k o n u s u o l d u ğ u n d a , özellikle de insanların erkenden işgal edip, kolaylıkla
egemen oldukları, süngerli kireç kayaları veya ü ç ü n c ü z a m a n kalkerli tepeleri s ö z k o n u s u
o l d u ğ u n d a , aynı sorun o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r : L a n g u e d o c tepeleri; Sicilya tepeleri; şu İtalya
kuzeyinin " a d a l a r ı " olan M o n t f e r r a t tepeleri; klasik adları bilinen Y u n a n tepeleri; ünlü
şaraplarıyla, villalarıyla, d ü n y a d a olabilecek en hareketli kırdaki hemen hemen kent
denilebilecek köyleriyle T o s k a n a tepeleri; T u n u s ' t a o l d u ğ u k a d a r , Cezayir'de de ünlü
kuzey A f r i k a Sahelleri.

M i n y a t ü r bir Massif Central olan, Buzarea üzerine yaslanmış, Deniz ve Mitica

arasındaki Cezayir Saheh F a h l a r ı n , Cezayir kırlarının esasıdır ( 179 ). Kentleşmiş bir kır,
Cezayir Türklerinin alanlarıyla paylaşılan, y a k ı n d a k i kent ağızlarının n ü f u z ettiği,
kentsel merkezi çevreleyen " g ö ç e b e " ağızlarının ( l 8 °) a r a s ı n d a d a r bir vaha. D ü z e n l e n -
miş, gereçleri sağlanmış, d r e n a j i yapılmış ( g ü n ü m ü z d e , T ü r k d ö n e m i n d e yapılmış
s u l a m a kanalları b u l u n m u ş t u r ) ( l 8 1 ) bu tatlı tepeler t a m a m e n yeşilliklerle kaplıdır. Birçok
A k d e n i z kentinin şanı olan bahçeler, Cezayir kenti y a k ı n l a r ı n d a beyaz evleri ağaçlarla
çevrelerken görkemlidirler ve fışkıran suların 1627'de Portekizli bir tutsak olan J o a o
C a r v a l l o M a s c a r e n h a s ' ı h a y r a n b ı r a k m ı ş l a r d ı r ( 182 ). Bu hayranlık haksız çıkmamıştır:
k o r s a n l a r kenti olan ve A m e r i k a n kentleri gibi genişleyen Cezayir, aynı z a m a n d a bir lüks
ve sanat kenti o l u p , X V I I . yüzyılın b a ş ı n d a italya'yı taklid etmektedir. Aynı şekilde
b ü y ü m ü ş olan L i v o r n o ' y l a birlikte A k d e n i z ' i n en zengin, bu zenginliği lükse
d ö n ü ş t ü r m e y e en y a t k ı n kentidir.

Ç o k hızlı g ö r ü l e n bu örneklerin basit ve özellikle de bağımsız s o r u n l a r ı n varlığına

i n a n d ı r m a riski taşıdıkları çok aşikârdır. Rene Baehrel'in X V I I . ve X V I I I . yüzyıllardaki
Aşağı-Provence üzerindeki yeni çalışması ( 183 ), bizi t a m d a bu k o n u d a u y a r m a k t a d ı r .
Böylece, y a k ı n d a n bakıldığında, bu tepelerin b a ğ ı r l a r ı n d a k i teras halindeki ekim
alanlarının narin e k o n o m i l e r i n d e n d a h a k a r m a ş ı k ve z a m a n içinde değişken hiçbir şey
y o k t u r . Az veya çok yakın d u v a r c ı k l a r a r a s ı n d a " r e s t a n q u e " veya d a h a da sık o l a r a k
"ouliere" adını alan t o p r a k yükseltisi, bayırın az veya çok dik o l m a s ı n a göre
genişlemekte veya d a r a l m a k t a d ı r . " B a ğ ouliere'in'm k e n a r ı n a , hemen heryerde ağaçlar
dikilmekteydi; b a ğ ile ağaçların a r a s ı n d a b u ğ d a y , b u r ç a k l a karıştırılmış yulaf (katırlar
için), özellikle d e sebzeler (mercimek, bezelye, faroun) y e t i ş m e k t e d i r . " Oysa bu ekinler
zorunlu o l a r a k p a z a r fiyatlarına göre, birbirleriyle r e k a b e t halindedirler; b u n l a r aynı
z a m a n d a , kendilerininkinden d a h a geniş e k o n o m i l e r i n zenginlik veya fakirliklerine
eklemlenmiş olan k o m ş u bölgelerin ürünleriyle de rekabet halindedirler. Vicenza
çevresinde, XVI. yüzyılın s o n u n d a hem ovalar, hem de vadiler ve morcf/lerden m e y d a n a
geliyor o l m a k l a birlikte, sanki tek bir kiracı çiftçiye aitmiş gibi "kesintisiz b a h ç e l e r d e n "
m e y d a n a gelmektedir ( 184 ). Buna karşılık A ş a ğ ı - L a n g u e d o c içlerinde, ne k a d a r d a çok çöl
gibi tepe s ü r m e z a h m e t i n e d e ğ m e m e k t e d i r ; rompudeler ( 185 )! Bunlar, k o n j o n k t ü r
sertleştiğinde terkedilen çakıllı pech gibidirler. Ç ü n k ü , teras halinde ekimin insanı israf
etmesi, her z a m a n karşılığını s a ğ l a m a m a k t a d ı r .

Kısacası, t o p l a m o l a r a k az sayıda olan bu tepe d ü n y a l a r ı n ı n ö n e m i n i aşırı

b ü y ü t m e m e k gerekir. Bunlar bazen, A k d e n i z ' i n d a h a iyi k ö k salmış insanlıklarına, d a h a
dengeli m a n z a r a l a r a sahip o l m a k t a d ı r l a r . B u r a l a r d a Lucien R o m i e r ' i n i n ( 1 8 6 ) yaptığı
gibi, A k d e n i z uygarlığının gerçek d a y a n a k noktalarını, y e g â n e medeniyet yaratıcısı
y u v a l a n g ö r m e k , bu a d ı m atılır atılmaz, adımın gerektirdiği basitleştirme tehlikesini
t a ş ı m a k t a d ı r . T o s k a n a veya L a n g u e d o c tepelerinin örneği bizi, bu d a r çerçevelerin
A k d e n i z ' i n b ü y ü k gövdesinin b a ş k a beslenme k a y n a k l a r ı o l d u ğ u n u u n u t t u r m a eğilimine
sürüklememesi gerekir.

3. Ovalar

A k d e n i z ' d e o v a n ı n rolü k o n u s u n d a d a h a da kolaylıkla yanılgıya düşülebilecektir.

D a ğ dediğiniz z a m a n , b u n u n yankısı size basit hayat, sertlik, geri hayat dağınık n ü f u s
diye cevap verecektir. O v a dediğinizde ise, aynı y a n k ı bolluk, kolaylık, zenginlik,
y a ş a m a d a tatlılık diye cevap verecektir. Kendimizi yerleştirdiğimiz z a m a n d a ve A k d e n i z
ülkeleri söz k o n u s u iken, yankının dinleyeni yanıltma olasılığı b ü y ü k t ü r .

K u ş k u s u z A k d e n i z ' d e k ü ç ü k veya b ü y ü k , Pireneler-Alpler kıvrımları arasına

yerleşmiş, varlıklarını d o l d u r m a l a r ı n izlediği ç ö k ü n t ü l e r e borçlu olan ovalar vardır:
g ö l l e r i n , n e h i r l e r i n veya d e n i z l e r i n , b i n l e r c e yıllık ç a l ı ş m a l a r ı . A z veya ç o k geniş
( b u n l a r d a n yalnızca on k a d a r ı kaynakları itibariyle değilse bile, b o y u t l a r ı n d a n ö t ü r ü
önemlidir) denize de az veya çok yakın olan bu ovaların, onları çevreleyen yüksek
ülkelerinkilerden t a m a m e n b a ş k a g ö r ü n t ü arzettiklerini söylemek yararsızdır. Bunlar ne
aynı ışığa, ne aynı renklere, ne de aynı çiçeklere sahiptirler. H a t t a ne de aynı takvime. Kış
Y u k a r ı - P r o v e n c e ' d a ve " D a u f ı n e " d e h ü k m ü n ü sürmeyi u z a t ı r k e n , Aşağı-Provence'da
" b i r aydan fazla sürmez, üstelik bu öyle bir kıştır ki, güller, karanfiller ve p o r t a k a l
çiçekleri g ö r ü l ü r " ( 187 ). 26 H a z i r a n 1605'de yol arkadaşlarıyla birlikte L ü b n a n sedir
ağaçlarını g ö r m e y e giden elçi de Breves, yükseklikten d o ğ a n farklılıklar karşısında
şaşırmıştır: " B u r a d a ( L ü b n a n d a ğ l a r ı n d a ) bağlar h e n ü z çiçek a ç a r k e n ve zeytinliklerde
ise hiç çiçek y o k k e n ve otlar d a h a s a r a r m a y a b a ş l a m a m ı ş k e n ; T r a b l u s ' t a ( T r a b l u s ş a m ,
deniz k e n a r ı n d a ) ü z ü m ve zeytinlerin olgunlaştıkları, otların biçilecek hale geldikleri ve
diğer meyvaların d a o l d u k ç a geliştikleri g ö r ü l m e k t e d i r " ( 188 ). Bir F l a m a n , Alostlu Pieter
Coeck, 1533'de desenlerle desteklenmiş olarak bize Esklavonya dağları boyuna "yağmur,
r ü z g â r , kar veya d o n " dışında karşılaştığı zorlukları a n l a t m a k t a d ı r . " K ı r l a r a ve d ü z
ülkelere u l a ş t ı ğ ı n d a " herşey y o l u n a görmektedir. " R u m kadınlar... y o l d a n geçenlere
s a t m a k üzere her cinsten... yiyecek ve at nalı, yulaf, a r p a , ş a r a p , ekmek veya közleme
p a s t a l a r gibi gerekli herşeyi getirmektedirler" ( 189 ) Philippe de C a n a y e d a 1573'de
t a m a m e n aynı şekilde, A r n a v u t l u ğ u n karlı d a ğ l a r ı n d a n çıkarak T r a k y a ' n ı n gülümseyen
o v a l a r ı n a u l a ş m a k t a n m e m n u n i y e t d u y u y o r d u ( l 9 0 ). Birçok başkaları, tıpkı o n u n gibi
sıcak ve insana tatlı o l a r a k gözüken ovaların m e r h a m e t i karsısında d u y g u l a n m ı ş l a r d ı r
91
e ).
Bu ovalar tatlı o l a r a k gözükmektedirler, ç ü n k ü bu ovalar fazla geniş o l m a d ı k l a r ı n -
d a n , düzenlenmeleri k u ş k u s u z kolaydı ( l 9 2 ). İnsan yükseltileri, stratejik n o k t a l a r ı nehir
taraçalarını ( 193 ) ve d a ğ eteklerini hemen sahiplenmiştir, bazen de b u r a l a r d a kentlerini
k u r m u ş t u r . B u n u n tersine, sular t a r a f ı n d a n tehtid edilen havzanın dibinde, dağınık iskân
sıklıkla kural o l a r a k kalmıştır. M o n t a i g n e Lucca ovasını, Le M a n s ' l ı Belon ise Bursa
ovasını böyle görmüşlerdir; d a h a Romalılar t a r a f ı n d a n değerlendirilmeye başlanmış
olan Tlemsen ovasını böyle görmeye d e v a m ediyoruz: bahçelerin o r t a s ı n d a sulanan
tarlalar; sınırda meyva bahçeleri ve bağlar; d a h a u z a k t a ünlü saf t u t m u ş köyler -1515'e
d o ğ r u Afrikalı L e o n ' u n gözleri ö n ü n d e olan ve tasvir ettiği m a n z a r a n ı n aynı-( 1 9 4 ). Ve
T h ü n e n ' i n daireler yasasına u y g u n m u ş gibi ekstensif t a r ı m a dayalı b ü y ü k t o p r a k
mülkiyetleri, m e s k û n merkezlerin dışında yer a l m a k t a d ı r l a r ( 195 ).

Geniş o l d u k l a r ı n d a A k d e n i z ovalarının fethi d a h a zahmetli o l m a k t a d ı r . Bu gibi

ovalar insanlar t a r a f ı n d a n uzun bir süre, yetersiz ve elden kaçar bir şekilde
sahiplenilmişlerdir. D a h a d ü n , 1900'lere d o ğ r u ( 196 ) Cezayir'in gerisindeki Mitica'nın
işlenebilir hale getirilmesi faaliyeti t a m a m l a n a b i l m i ş t i r . Yunanlıların Selanik ovasındaki
bataklıkları t a r ı m a a ç m a faaliyeti, 1922 yılının ötelerindeki tarihlerde başarıya
ulaşabilmiştir ( 197 ). Ve E b r o deltası veya Pontine bataklıklarının k u r u t u l m a işlemleri
a n c a k II. D ü n y a Savaşının arefesinde, t a m a m l a n a b i l m i ş l e r d i r ( 198 ). D e m e k ki XVI.
yüzyılda b ü y ü k ovalar hiç de zengin değillerdi. Aşikâr bir p a r a d o k s o l a r a k , bunlar
çoğunlukla h ü z ü n ve hayal kırıklığı imgeleri s u n m a k t a y d ı l a r .

Sayalım: R o m a C a m p a g n a ' s ı . XV. yüzyılda başlayan ve XVI. yüzyılda s ü r d ü r ü l e n bir

iskân hareketinin ele alınmış olmasına r a ğ m e n b i r y a r ı - ç ö l . Pontine Bataklıkları? Birkaç
yüz ç o b a n için d o l a ş m a yeri ve vahşi m a n d a sürüleri için sığınak; b u r a d a yalnıca av
hayvanı aşırı b o l d u , y a b a n d o m u z u d a dahil her cinsden av hayvanının aşırı bolluğu
seyrek bir insan işgalinin kesin göstergesi o l m a k t a y d ı . Bir yüzyıldır b i r k a ç nehir
" ı s l a h a t ı " y l a azıcık düzelmiş gibi olan A ş a ğ ı - R h o n e bölgeleri de aynı şekilde çöldürler
O 99 ). D u r a z z o ovası, boş t a m a m e n boştur; ve b u g ü n hala öyledir. Bizzat Nil Deltası bile
çok yetersiz bir şekilde iskân edilmiştir ( 20 °). Ve T u n a deltası ise, b u g ü n hala o l d u ğ u
gibiydi: şaşırtıcı bir b a t a k l ı k , yüzen bitki adaları, ç a m u r l u o r m a n l a r ı y l a ve ateşli
t o p r a k l a r ı y l a içinden çıkılmaz, h e m k a r a d a , h e m s u d a y a ş a y a n bir d ü n y a ve vahşi
hayatın k a y n a d ı ğ ı bu d ü ş m a n o r t a m d a sefil balıkçılar. Busbec 1554'de A n a d o l u ' d a
İznik'in ötesinde, ne k ö y ü , ne de evi olan ovalar kat'etmiştir: b u r a l a r d a " k ı l l a r ı n d a n
k u m a ş yapılan keçiler v a r d ı r " diye k a y d e t m e k t e d i r ; b u n u n a n l a m ı A n k a r a civarında
o l d u ğ u m u z d u r ( 201 ). K o r s i k a ' d a , aynı z a m a n d a S a r d i n y a ve K ı b r ı s ' t a iç ovalar sadece
hayal kırıklıklarıdır. Venedik müfettişi G u i s t i n i a n o 1576'da K o r f u ' d a , hemen h e m e n boş
bir ovayı d o l a ş m ı ş t ı r ( 202 ). Ve Biguglia ve U r b i n o ' d a k i K o r s i k a b a t a k l ı k l a r ı iyileşmeyen
birer y a r a d ı r l a r ( 203 ).

Su Sorunları: Malarya
A n c a k , X V I . yüzyılda h e n ü z zenginliğe u l a ş a m a m ı ş b ü t ü n ovaların k a t a l o g u n u
ç ı k a r t a c a k k a d a r ileri gitmeyelim. Böylesine bir geçiş b ü y ü k ç a b a l a r a ihtiyaç d u y m a k t a ,
eğer üçlü değilse bile ikili bir s o r u n u n çözülmesini gerektirmektedir. Ve herşeyden önce
taşkınlar s o r u n u gelmektedir. Dağlık bölgeler su akıntıları bölgeleridir, ovalar o l a ğ a n
o l a r a k su toplayıcıları görevi y a p m a k t a d ı r l a r ( 204 ). Y a ğ m u r l a r ı n o l a ğ a n mevsimi olan kış
boyunca, onların kaderi su baskınına uğramaktadır ( 205 ); bu afetten kaçınmak için binlerce
tedbir, b a r a j l a r , derivasyonlar g e r e k m e k t e d i r . Bunların sayesinde P o r t e k i z ' d e n L ü b -
n a n ' a k a d a r olan a l a n d a bu tehlikeli suların tehtid ettiği hiçbir ova k a l m a m ı ş t ı r . M e k k e
bile bazı kışlar s a ğ a n a k y a ğ m u r l a r altında, su b a s k ı n ı n a u ğ r a m a k t a y d ı ( 206 ).

1590'da b ü y ü k su baskınları T o s k a n a M a r e m m e ' s i n i b o ğ a r l a r k e n , ekili alanları da

iflasa sürüklemişlerdir. Oysa M a r e m m e o tarihlerde Val d ' A r n o ' y l a birlikte T o s k a n a ' n ı n
gerçek tahıl a m b a r ı y d ı . Bu nedenle B ü y ü k d ü k D a n t z i g ' e k a d a r (bu ilk kez o l m a k t a d ı r ) ,
o olmaksızın açığın k a p a t a l a m a y a c a ğ ı b u ğ d a y ı a r a m a y a gitmek z o r u n d a kalmıştır.
Bazen b ü y ü k yaz fırtınaları tek başlarına, hemen h e m e n benzeri felâketlere yol
a ç m a k t a y d ı l a r . Ç ü n k ü , d a ğ suları y a ğ m u r yağar y a ğ m a z ç a b u c a k aşağıya inmektedir.
Yazın k u p k u r u olan hiçbir su yatağı yoktur ki, kışın birkaç saat içinde sel halindeki sularını
t e k r a r bulmasın. B a l k a n l a r d a T ü r k k ö p r ü l e r i eşek sırtı biçiminde ve çok yüksektirler;
b u n l a r ı n nehirlerin ani yükselmelerinden k o r u n m a k için, su içinde ayakları y o k t u r .
D ü z bölgeye ulaştıktan s o n r a , sular denize her z a m a n kolaylıkla a k a m a m a k t a d ı r l a r .
A l b a n ve Voscia tepelerinden inenleri, denizle dağlar a r a s ı n d a 30 kilometre genişliğinde
bir d u r a ğ a n l ı k m e y d a n a getirerek P o n t i n e Bataklıklarını o l u ş t u r m a k t a d ı r l a r . B u n u n
k u s u r u düzlükte engebeler arası farklılıkların d ü ş ü k o l m a s ı n d a , akışların yavaşlığında ve
deniz k e n a r ı n d a b a r a j m e y d a n a getiren güçlü bir k u m s a l hattı o l m a s ı n d a d ı r . Mitica
ö r n e ğ i n d e , G ü n e y ' d e Atlas dağlarıyla sınırlanmış olan ova, kuzeyde Cezayir'in d o ğ u ve
b a t ı s ı n d a k i El H a r r a ş ve M a z a f r a n uedleri gediğini çok k ö t ü bir şekilde açan Sahel
tepeleri t a r a f ı n d a n t a m anlamıyla kilitlenmiştir. Nihai o l a r a k , h e m e n b ü t ü n zemin
k a t l a r ı n d a suların durağanlığı söz k o n u s u d u r . Ve b u n u n sonuçları heryerde aynıdır.
Acqua ora vita, ora morte, b u r a d a su ö l ü m ü n eş anlamlısıdır. Su hareketsizken m u a z z a m
saz ve kamış çalılıkları m e y d a n a getirmektedir. En a z ı n d a n yazın, aşağıların ve nehir
y a t a k l a r ı n ı n tehlikeli nemliliğini m u h a f a z a etmektedir. Bu yüzden sıcak mevsimde
ovaların felâketi sıtma m e y d a n a gelmektedir.

Kinin k u l l a n ı m ı n d a n önce m a l a r y a sıklıkla ö l d ü r ü c ü bir felâket idi. Selim o l d u ğ u

d u r u m l a r d a bile, bireylerin canlılığında ve verimliliğinde bir a z a l m a m e y d a n a
getirmekteydi ( 207 ). İnsanları t ü k e t m e k t e y d i . D a h a sık emek gücü taleplerine yol
a ç m a k t a y d ı . Bu s o n u ç o l a r a k , gerçek bir coğrafi o r t a m hastalığı o l m a k t a y d ı . Veba ne
k a d a r tehlikeli o l u r s a olsun, H i n d i s t a n ' d a n ve Ç i n ' d e n u z u n mesafeli ilişkiler yoluyla ne
k a d a r taşınırsa taşınsın, A k d e n i z ' d e n geçen bir yabancıydı. M a l a r y a ise burayı mesken
t u t m u ş t u . Bu hastalık " A k d e n i z p a t o l o j i s i " t a b l o s u n u n zeminini m e y d a n a getirmektedir
( 208 ). B u g ü n bu hastalığın anofeller ve sıtmanın hastalık kaynağı olan ve anofellerin de
taşıyıcıları o l d u k l a r ı p l a s m o d i u m cinsi hematozoerlerle olan d o ğ r u d a n ilişkileri bilinmek-
tedir. 1596'da T h o m a s Platter A i g u e s m o r t e s bölgesi h a k k ı n d a "sivrisinekler yazın o
k a d a r hastalık y a p m a k t a d ı r l a r ki, acınacak bir d u r u m o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r " ( 209 )
d e m e k t e d i r . Fiilen Akdeniz'in alçak bölgelerinin b ü t ü n c o ğ r a f y a s ı n a bağlı olanı, d a ğ
sıtmasının y a n ı n d a hafif kaldığı, ağır ve inatçı bir şekilde hasta eden, biyologların
m a l a r y a kompleksi işte böyledir ( 21 °).

Böylece, ovaları f e t h e t m e k herşeyden önce sağlıksız suları y e n m e k , malaryayı

b o ğ a z l a m a k o l m u ş t u r ( 2 I ' ) . D a h a s o n r a da suyu yeniden getirmek, a m a s u l a m a kanalları
için bu kez canlı o l a r a k getirmek gerekmiştir.

İ n s a n bu u z u n tarihin işçisidir. Eğer suları drene ediyorsa, eğer ovayı ekime

kazandırıyorsa, ekmeğini geniş ç a p t a o n d a n çıkartıyorsa, b u n u n a n l a m ı m a l a r y a n ı n
gerilediğidir: bir T o s k a n a a t a s ö z ü m a l a r y a n ı n ilacı, iyice dolu bir tenceredir demektedir
( 212 ). Tersine, eğer insan d r e n a j veya s u l a m a kanallarını ihmal ederse, eğer dağın
ağaçsızlaşması ağır b o y u t l a r a ulaşıp d a su akıntı koşullarını tehlikeye sokarsa veya o v a
n ü f u s u azalır ve köylü çalışması azalırsa, bu d u r u m d a m a l a r y a kendiliğinden yayılır ve
herşeyi felçeder. Ovayı ç a b u c a k ilkel bataklık haline d ö n d ü r ü r : bu o t o m a t i k bir ıslahat-
kârşıtıdır. Eski Y u n a n ' ı n d u r u m u böyle o l m u ş olmalıdır. Aynı şekilde m a l a r y a n ı n R o m a
İ m p a r a t o r l u ğ u n u n gerilemesinin nedenlerinden biri o l d u ğ u s a v u n u l m u ş t u r . K u ş k u s u z
tez çok geniş ve çok kategoriktir. M a l a r y a insan çabası gerilediğinde ağırlaştığından,
tehlikeli zuhurları s o n u ç olduğu k a d a r , neden o l a r a k d a o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r l a r .

A n c a k , malarya tarihinde d a h a b ü y ü k ve d a h a küçük salgın d ö n e m l e r i olmuştur( 2 1 3 ).

R o m a İ m p a r a t o r l u ğ u n u n son d ö n e m l e r i n d e bir sıtma artışı o l m u ş m u d u r ? Belki. XV.
yüzyılın son yıllarından s o n r a bir b a ş k a artış: Philippe H i l t e b r a n d t ne yazık ki
referenslarını vermeden b u n u n böyle o l d u ğ u n u garanti etmektedir. O d ö n e m d e yeni
hastalık yaratıcı u n s u r l a r o r t a y a çıkmış olmalıdırlar. Sarı sifilisin yanı sıra yeni keşfedilen
A m e r i k a , A k d e n i z ' i n eski d ü n y a l a r ı n a , o z a m a n a k a d a r cahili oldukları malaria
tropicalis veya perniciosa'yı a r m a ğ a n etmiş olmalıdır. B u n u n ilk k u r b a n l a r ı n d a n biri
1503 yılında bizzat P a p a VI. Alexandre'ın kendi o l m u ş t u r ( 214 ).

Bu k o n u d a ifade-ı m e r a m etmek çok güçtür. Eski ve O r t a Çağlar malaria tropicalis''t

o l d u k ç a benzeyen, a m a o n d a n d a h a selim olan - ç ü n k ü H o r a c e sivrisinek s o k m a l a r ı n a
rağmen Pontine B a t a k l ı k l a r ı n d a n tehlikesizce geçmiş ( 215 ), ve özellikle d a h a belirleyici
bir ayrıntı o l a r a k , 1494 Eylülünde, en aşağı 30.000 kişi olan VIII. Charles'ın o r d u s u ,
özellikle tehlikeli bir yerde z a r a r a uğramaksızın k a m p k u r m u ş t u r - bir ateşli hastalığı
gene de tanımıştır. A n c a k böylesine verilerin sonucu o r t a y a k o y m a k , b u n d a n d a fazlası,
çözmek için yeterli o l d u k l a r ı n ı s a n a c a k k a d a r ileri gitmeyelim. M a l a r y a tarihi h a k k ı n d a ,
sahip o l d u ğ u m u z d a n d a h a zengin ve d a h a emin bir belgeler b ü t ü n ü n e ihtiyacımız vardır.
A c a b a su baskını altındaki N a p o l i kırlarında 1528 t e m m u z u n d a Lautrec'in o r d u s u n u
telef eden m a l a r y a mıdır, yoksa dizanteri mi ( 216 ). XVI. yüzyılda sıtmanın ağır bir şekilde
kol gezdiği bölgeleri de bilmemiz gerekmektedir. Diğer y a n d a n , 1593'ten itibaren Halebe
iskele o l a r a k hizmet veren İ s k e n d e r u n ' u n sıtma yüzünden d a h a s o n r a terkedilmek
z o r u n d a kalındığını biliyoruz. Romalılar z a m a n ı n d a kibar ve boşgezer sosyetenin
b u l u ş m a yeri olan ve o z a m a n l a r P e t r a r c a ' n ı n 1343'de kardinal G i o v a n n i C o l o n n a ' y a
gönderdiği bir m e k t u p t a , o z a m a n l a r k i sevimli çerçevesini methettiği N a p o l i
Körfezindeki Baiae'nin XVI. yüzyılda halkının sıtma ö n ü n d e kaçtığını g ö r d ü ğ ü n ü
biliyoruz. F a k a t , bu özel d u r u m l a r bile kısmen elimizden k a ç m a k t a d ı r l a r . İ s k e n d e r u n ' a
ilişkin olarak İngiliz ve F r a n s ı z konsoloslarının kente geri d ö n d ü k l e r i n i ve kentin
y a ş a m ı n ı yeniden s ü r d ü r d ü ğ ü n ü biliyoruz. Nasıl? H a n g i k o ş u l l a r d a ( 2 I 7 )? Baiae'ye
gelince, 1587'de T a s s o ' n u n b u r a d a k a r a y a ç ı k m a s ı n d a n en azından iki kuşak öncesinden
itibaren, zaten ölmeye başladığı için mi sıtma b u r a y a ev sahibi olarak yerleşmişti ( 218 )? Ve
diğer y a n d a n kaydedelim ki, C o l o m b u s ' t a n yirmi yıl k a d a r önce, 1473'de A r n a v u t l u k
kıyılarında, İ ş k o d r a ' n ı n ilk kuşatılması sırasında h a r e k â t t a olan Venedik filosu sıtma
t a r a f ı n d a n telef edilmiş ve t o p a r l a n m a k üzere C a t t a r o ' y a geri d ö n m e k z o r u n d a
kalmıştır. M ü f e t t i ş Alvise B e m b o ö l m ü ş , T r i a d a n Gritti ise ö l ü m tehlikesiyle karşı
karsıya kalmıştır. B u n u n üzerine Pietro M o c e n i g o R a g u z a ' y a p e r farsi medicar gitmiştir
( 2 I 9 ).
Ancak hastalığın XVI. yüzyılda gerilemeye yüz tutarken, tekrar daha şiddetli olarak ortaya
çıktığı izleniminden k u r t u l m a k m ü m k ü n değildir. Ç ü n k ü , belki insan o z a m a n l a r
diplerdeki eski d ü ş m a n ı n ı n ö n ü n e kendiliğinden gitmektedir. B ü t ü n XVI. yüzyıl, d a h a
ö n c e de XV. yüzyılın b ü t ü n ü yeni t o p r a k l a r ı n peşinde k o ş m a y l a geçmiştir. Ovayı iskân
etmek ç o ğ u n l u k l a o r a d a ö l m e k demektir: X I X . yüzyılda zahmetli bir çabayla s ı t m a d a n
k a z a n ı l a n Mitica köylerini, başlangıçta k a ç kere yeniden iskân e t m e k gerekmiştir. XVI.
yüzyılda her yerde ö r g ü t l e n e n iç kolonileştirme d e p a h a l ı y a m a l o l m u ş t u r . Bu iç
kolonileştirme, özellikle İ t a l y a ' d a çok ileri g ö t ü r ü l m ü ş t ü r . Eğer İtalya uzak koloniler
e d i n m e fırsatını kaçırdıysa ve bu b ü y ü k hareketin dışında kaldıysa, a c a b a b u , diğer
nedenlerin yanı sıra, kendi evinde, d ö n e m i n teknikleri içinde ele alındığında, dağlık
tepelere k a d a r su b a s k ı n ı n a u ğ r a y a n k o s k o c a bir m e k â n ı fethetmekle meşgul o l m a s ı n d a n
ö t ü r ü de değil midir? " İ t a l y a , dağlarının tepesine k a d a r ekilmiştir" Guicciardini İtalya
Tarihi'nin b a ş l a n g ı c ı n d a iftiharla böyle y a z m a k t a d ı r ( 22 °).

Ovaların Islahı
O v a l a r ı fethetmek: bu hülya tarihin şafağına k a d a r geri gitmektedir. D a n a i o s l a r ı n
fıçısı, A r g o s o v a s ı n a sürekli s u l a m a n ı n getirilişinin anısı olmalıdır ( 221 ). Ç o k u z a k bir
t a r i h t e n beri C o p a i s gölü kıyısında y a ş a y a n l a r , bu gölün bataklık kıyılarını çiğnemeye
başlamışlardır ( 222 ). Neolitik ç a ğ d a n itibaren a r k e o l o j i n i n izlerini b u l d u ğ u yeraltı
kanalları R o m a C a m p a g n a ' s ı n d a şeritler açıyordu ( 223 ). Etrüsklerin T o s k a n a ' n ı n dar
o v a l a r ı n d a k i ilkel çalışmaları da bilinmektedir.

Bu ilk girişimler ile X I X . ve X X . yüzyıların b ü y ü k " ı s l a h l a r ı " - d a h a s o n r a bunları

sayacağız- a r a s ı n d a , çaba bazen gevşediyse de, hiç kesilmemiştir. A k d e n i z insanı kendini
h e p diple m ü c a d e l e halinde b u l m u ş t u r . O r m a n a ve m a k i y e karşı o l a n ı n d a n çok d a h a ağır
olan bu m ü c a d e l e , bu kolonileştirme, o r m a n l ı k uçların aleyhine o l u ş m u ş veya en azından
b ü y ü m ü ş ve A k d e n i z o v a l a r d a , bu yeni ülkelerde, kendi iç A m e r i k a ' l a r ı n ı b u l m u ş t u r .

D a h a XV. yüzyılda ve XVI. yüzyılın t ü m ü b o y u n c a , sayılamayacak k a d a r ıslah

çalışmasına girişilmiştir. Elde b u l u n a n k ü ç ü k olanaklarla: ç u k u r , su oluğu, kanallar,
debisi d ü ş ü k p o m p a l a r . İzleyen yüzyılda H o l l a n d a l ı m ü h e n d i s l e r d a h a etkin yöntemleri
y ü r ü r l ü ğ e s o k a c a k l a r d ı r ( 224 ). F a k a t , d ö n e m i m i z d e h e n ü z H o l l a n d a l ı mühendisler söz
k o n u s u değillerdir. Bu nedenle, a r a ç l a r ı n yetersizliği de h e s a b a katılınca, sınırlı girişimler
o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r : b a t a k l ı ğ a kısım kısım saldırılmaktadır. Bu nedenle birçok
başarısızlık da gelmektedir. M o n t a i g n e 1581'de V e n e z i a ' d a A d i g e vadisinde "kısır ve
kamışlarla dolu s o n s u z bir ç a m u r deryasıyla" ( 225 ) karşılaşmıştır. Burası S i g n o r i a ' n ı n
" e k i m alanı s a ğ l a m a k için" k u r u t m a y a çalıştığı bataklıklardır; M o n t a i g n e "biçim
değiştirmek isterken k a z a n d ı k l a r ı n d a n d a h a fazlasını k a y b e t t i l e r " diye s o n u c a v a r m a k -
tadır. B ü y ü k d ü k F e r n i n a n d ' ı n T o s k a n a M e r a m m e ' s i n d e ve Val di C h i a n a ç ö k ü n t ü l e r i n -
de giriştiği ç a b a l a r a - d ö n e m i n " b a s ı n ı " , yani resmi kronikçilerin söylemiş olacakları
şeylere r a ğ m e n - aynı şekilde, birer başarı o l m a n ı n u z a ğ ı n d a kalmışlardır ( 226 ).

M a r e m m e ' d e b ü y ü k d ü k l e r , C o s i m o ' d a n itibaren tahıl üreten bir bölge y a r a t m a y ı

denemişlerdir (büyük ç a p t a , C e n o v a ' n ı n K o r s i k a ' n ı n d o ğ u ovasında denediğinin
eşdeğerlisi). Bu girişimlere bağlı o l a r a k , iskânı teşvik önlemleri, f o n ve hasat için
avanslar, emek gücü sağlanması, ş u r a d a veya b u r a d a ıslah çalışmaları yapılmıştır;
O m b r o n e nehri üzerindeki G r o s s e t o o tarihlerde, böylece L i v o r n o ' y a tahıl g ö n d e r e n bir
liman haline gelmekteydi. Bu girişimin yarı başarısızlığının nedenlerini R e u m o n t eskimiş
Toskana Tarihi adlı k i t a b ı n d a iyice vurgulamıştır ( 227 ). Büyük dükler çelişkili iki amacın
peşinde koşmuşlardır: bir tahıl ovası y a r a t m a k ki, bu b ü y ü k m a s r a f l a r gerektiriyordu;
tahıl a l a n ı n d a kendi çıkarları d o ğ r u l t u s u n d a bir tekel tesis etmek,yani d ü ş ü k fiyattan bir
satış sistemi. Tersine, pazarı Akdeniz'in bütün alıcılarının rekabetine a ç m a k gerekirdi.
Ç ü n k ü ıslah çalışmaları masraflıdır ve verim, l'utilitâ her z a m a n yapılan h a r c a m a y ı
karşılayacak b o y u t t a değildir. 1534'de Brescia oratorları Venedik S e n a t o s u n a "suları
y ö n e t m e k ve z a p t e t m e k sonsuz h a r c a m a y a yol a ç m a k t a d ı r , o k a d a r ki yurttaşlarımızdan
çoğu bu cins girişmelerle u ğ r a ş m a y a kalkıştıklarından ö t ü r ü iflas etmişlerdir. Nakil
sisteminden b a ş k a , sular için sürekli idame m a s r a f l a r ı gerekmektedir, o k a d a r fazla ki,
herşey h e s a p l a n d ı ğ ı n d a , h a r c a m a ile kâr a r a s ı n d a k ü ç ü k bir f a r k b u l u n a c a k t ı r " diye
işaret etmektedirler ( 228 ). Hiç kuşku y o k t u r ki, d u r u m o r t a y a çıktığında Brescialılar çok
fazla vergi ö d e m e m e k için gerekçeler ileri sürmekte ve sefaletlerinden d e m v u r m a k t a d ı r -
lar. A n c a k bu d u r u m , ıslah çalışmalarının b ü y ü k o l a n a k l a r a ihtiyaç gösteren, b ü y ü k
girişimler olmaları gerçeğini o r t a d a n k a l d ı r m a m a k t a d ı r . Bunlar t a m anlamıyla
h ü k ü m e t l e r i n y a p m a s ı gereken girişimlerdir.

T o s k a n a ' d a bu işi " a y d ı n l a n m ı ş " bir h ü k ü m e t üstlenmiş veya, 1572'de olduğu gibi
d ü k a l ı k ailesinden geleceğin b ü y ü k d ü k ü F e r d i n a n d , nemli Val di C h i a n o ' d a k i
m u h t e m e l ıslah çalışmalarıyla ilgilenmiştir ( :2,) ). Valle di A m b r o g i o ' d a 1570'de, Po
deltasının geniş bataklık bölgesinin göbeğinde, F e r r a r e d ü k ü n ü n teşvikiyle, s o n r a d a n
grande bonifica estense adı verilecek olan çalışmaya başlanabilmiştir; bu girişim t o p r a k
yığıntıları ve zararlı suların geri gelmeleriyle b o z u l m u ş , nihai olarak P o r t o V i r o ' n u n şu
taglio'su t a r a f ı n d a n m a h k û m edilerek, 1604'de Venediğin bir kanal açarak bir gedik
aracılığıyla P o ' n u n yatağını güneye çevirmesine izin vermiştir ( 23 °). R o m a ' d a bu işlerle
Papalık yönetimi u ğ r a ş m a k t a d ı r ( 231 ). N a p o l i ' d e , C a p u a yakınlarındaki C h e r r a n o l a ve
M a r e l l a n o geniş bataklıklarının k u r u t u l m a s ı k o n u s u n d a resmi bir projeyi yürürlüğe
sokan kral naibidir ( 232 ). A q u i l e r i a ' d a ise bu işi i m p a r a t o r l u k yönetimi yapmıştır ( 233 ). Az
g ö r ü l m e k l e birlikte T ü r k i y e ' d e ıslah çalışmalarının, XVII. yüzyıldan itibaren özellikle
alçak ve bataklık - D u r a z z o ovası veya V a r d a r ağzı gibi ( 234 )- bölgelerde yeni serf köyleri
-çiftlik-yaratan girişimci senyörlerin işi o l m u ş a benzemektedir. Bu b ü y ü k köyler, o n l a r a
egemen olan ve onları gözetleyen mülk sahibinin yüksek evinin e t r a f ı n d a sıkışık
kulübeleriyle, hemen t a n ı n a c a k niteliktedirler.

Batıda bir dizi ıslah çalışması, b ü y ü k kapitalistlerin bireysel girişimleri sayesinde

gerçekleşmiştir. L o m b a r d i y a ' n ı n en ç u k u r yerlerinde o k a d a r d a çabuk gelişip,
bildiğimize göre ürünlerini 1570'den itibaren, belki de d a h a erken, L o m b a r d i y a ' y a ihraç
etmeye başlayan pirinçlikleri y a r a t a n l a r onlardır. Venediğin eski patrice' lerinden biri
-söylediğine göre bir haksızlık sonucu soylular listesinden silinen, a m a b ü y ü k bir varlığa
sahip olan- kâfir elini Venedik lagünlerine u z a t m a y a teşebbüs etmiştir. D u r u m u haber
alan yöneticiler b u n d a n endişe d u y m u ş l a r d ı r . Lagünleri işlenebilir t o p r a k haline
d ö n ü ş t ü r m e k , ciddi olarak d ü ş ü n ü l ü y o r mu? Düzey değişikliklerinden ö t ü r ü endişe
d u y m a k gerekir mi? Olay o l u m s u z k a n a a t verilerek r a f a kaldırılmıştır ( 235 ).
 1592'den itibaren kendini d u y u r m a y a başlayan ve başarı d u r u m u n a göre az veya çok
ateşli olarak 1660-1670'e k a d a r sürecek olan A ş a ğ ı - L a n g u e d o c ' t a k i b ü y ü k k u r u t m a l a r
esnasında, işi yürütenler de b ü y ü k kapitalistler o l m u ş t u r . Benzeri çalışmalar 1558'den
itibaren, bataklıklar " k u r u t u l m a y a " başlandığı sıralar N a r b o n n e civarında harekete
geçmişti. F a k a t yüzyılın s o n u n d a , L a u n a c gölü e t r a f ı n d a k i ilk t a r a ç a l a n d ı r m a l a r l a ,
h a r e k e t hızlanmıştır. Hidrolik u z m a n ı ve A d a m de C r a p o n n e ' u n çömezleri olan
Provencelı m ü h e n d i s l e r yardımlarını esirgememişlerdir. Bir " g r u p " (Laval, D u m o u l i n ,
Ravel) gene N a r b o n n e y a k ı n l a r ı n d a k i s o n r a k i işlemler gibi, b u n u da yönetmektedirler.
İlk eküleri, s o n r a d a " e k p a r a l a r ı " sağlayan Sanet s e n y ö r ü B e r n a r d de Laval o l m u ş t u r
(236)

Bu ıslah çalışmaları kentlerin taleplerine cevap vermektedir. Kentlerin n ü f u s u XV. ve

X V I . yüzyılda a r t m a y a d e v a m etmektedir. Acil iaşe sorunları onları civarlarında yeni
ekim alanları geliştirmeye z o r l a m a k t a y d ı ; ya yeni t o p r a k l a r ı t a r ı m a a ç a r a k , ya da d a h a
geniş ölçekte s u l a m a u y g u l a y a r a k . Bu nedenlerle çok sayıda k a v g a , a m a aynı z a m a n d a
verimli a n l a ş m a l a r d a o r t a y a çıkmıştır. 1534'de Brescia orator'ları " O g l i o derivasyonla-
rıyla bol su s a ğ l a n a c a k " diyorlardı, " f a k a t bu d u r u m d a Cremonelilerle bir sürü yıkıcı
s ü r t ü ş m e çıkacaktır, d a h a önce de m e y d a n a gelenler gibi, m u h t e m e l cinayetleri h e s a b a
k a t m a k s ı z ı n " ( 237 ). 15 93'de V e r o n a rector'ları Venediğin desteğiyle, Mantualıların
çalışmalarını, T a n t a r o ' n u n sularını m u h a f a z a edebilmek için t a h r i b ettirdiler, b u n u
nihayetsiz karışıklıklar izleyecektir ( 238 ). X V I I I . yüzyılda herbiri, k o m ş u s u n d a n değerli
s u l a m a k a y n a k l a r ı n ı ç a l m a k isteyen kentler, hala k a v g a ediyorlardı ( 239 ). Buna karşılık,
XV. yüzyıldan itibaren nehir kıyısı yerleşim yerleri A ş a ğ ı - R h o n e bölgesi k u r u t m a
çalışmalarında işbirliği yapıyorlardı ve bu çalışmalar diğer y a n d a n , göçmen İtalyanların
sermayesi ve Alplerden gelen emek gücü o l m a s a y d ı d ü ş ü n ü l e m e z d i ( 24 °).

İşbirliği veya anlaşmazlık halinde s ü r d ü r ü l e n , kentlerin çabaları verimli o l m u ş t u r . Bu

ç a b a l a r d o ğ r u d a n onların hallerine yönelik o l m a k üzere, ihtiyaçları olan bahçeleri ve
b u ğ d a y tarlalarını yaratmışlardır. Kastilya'da dolaşan bir Venedik elçisi, yolculuğunun
s o n u n d a bu bölgenin yalnızca kent civarlarının işlendiği s o n u c u n a varmıştır. K o y u n
yetiştirilen paramo"lar ve b u ğ d a y a tahsis edilmiş olan secana'lar, bizzat evlerin de
t o p r a k t a n yapılmış o l d u ğ u ve yerden a y ı r m a n ı n olanaksız olduğu şu sarı ovalar, o n d a
bozkırlar yanılsaması yaratmıştır. Oysa, Kastilya kentlerinin e t r a f ı n d a sulu tarımın
yeşilliklerine rastlamıştır. Valladolid'de meyvalıklar ve bahçeler Pisuerga kıyılarıyla
b u l u ş m a k t a d ı r l a r . Bizzat M a d r i d ' d e , II. Felipe P r a d o ' y u a n c a k bağ, meyvalık ve
bahçeler satın a l a r a k büyütebilecektir: b u n a kanıt o l u ş t u r a n satış senetlerine sahibiz ( 241 ).
T o l e d o ' d a " a ğ a ç l a r ve ekin alanlarıyla şerit şerit o l m u ş " V e g a , kentin gölgesindedir.
Kent ile tarımsal çaba a r a s ı n d a P r o v e n c e ' d a d a aynı bağ vardır. XVI. yüzyılda
M a n d e l i e u , Biot, A u r i b e a u , Vallauris, P e g o m a s , V a l b o n n e , Grasse, Barjols, Saint-Remi,
Saint-Paul-de-Fogossieres, M o n o s q u e ' d a yeni t o p r a k l a r kazanılmıştır. D u r a n c e vadisi
b o y u n c a sebzecilik gelişmektedir ( 242 ). Aşağı L a n g u e d o c ' t a "or?lar ve sulanan çayırlar
aslında t o p r a k l a r ı n k ü ç ü k bir o r a n ı n ı (tıpkı İ s p a n y a ' d a k i gibi) m e y d a n a getirmektedir-
l e r " , gerçekte sadece "kentlerin çevreleri s u l a n m a k t a , b u r a d a seigne, tekerlekli kuyular
yükselmekte ve bu tek başına bir bahçenin değerinin yüzde o t u z u n u m e y d a n a
g e t i r m e k t e d i r " ( 243 ).

Böylece kırlara d o ğ r u geniş bir p a r a transferi m e y d a n a gelmektedir ( 244 ). Yeni ekin

alanlarının a r a n m a s ı , yüzyılın s o n u n d a n itibaren k a m u s a l bir kaygı haline gelmiştir.
Olivier de Serres Theatre d'Agrieulture adlı kitabı boyunca( 2 4 5 ), bataklık alanlara ne gibi
işlem yapılması gerektiğini a ç a k l a m a k t a d ı r . F a k a t bu ç a b a p a r ç a p a r ç a t a m a m l a n m a k -
tadır. Bu çabayı süreç içinde izleyen ovaların, d o ğ m a k için sonsuz bir z a m a n
geçirdiklerini g ö r m e k t e n ş a ş ı r m a k t a d ı r . X V I . yüzyılda t a m a n l a m ı y l a t a m a m l a n a m a m ı ş
olan iş, aslında yüzlerce yıldan beri başlamış b u l u n m a k t a d ı r . Bu d u r u m b ü t ü n ovalar için
geçerlidir: M u r c i a , Valencia, Lerida, Barselona veya S a r a g o s a ovaları için geçerli olduğu
k a d a r A n d a l u ç y a , Po, N a p o l i ' n i n Campagna/elice'si, P a l e r m o ' n u n Conca d'Oro'su veya
C a t a n i a o v a l a n için de geçerlidir. Her kuşak b ü t ü n e , kendi k u r u t t u ğ u t o p r a k parçasını
k a t m a k t a d ı r . N a p o l i ' d e P i e t r o d i T o l e d o h ü k ü m e t i n i n b a ş a r ı l a r ı n d a n biri, büyük kentin
y a k ı n ı n d a k i Terra di lavoro bataklıklarını k u r u t m u ş olmasıdır. N o l a , Aversa ve deniz
k e n a r ı n d a olan bu alan bir kronikçinin dediği gibi, bu h ü k ü m e t t a r a f ı n d a n yaptırılan
kanalları, tahliye olukları, verimli ekin alanları ve k u r u t u l m u ş tarlalarıyla la piu sana
terra del mondo'dur ( 246 ).

K ü ç ü k ovalar ilk önce kazanılmışlardır: K a t a l o n y a kıyı kitlesindekiler insan ve

değerli ekim faaliyeti t a r a f ı n d a n , O r t a Ç a ğ d a n itibaren kazanılmışlardır. Cequie'lerin
kazılması, geleneğe göre II. H a k e m ' i n saltanat d ö n e m i n e k a d a r geriye gitmektedir.
F a k a t hiçbir şey, d a h a d a eski olmadıklarını k a n ı t l a m a m a k t a d ı r . B u n a karşılık, 1148'de
yeniden fethedilen L e r i d a ' n ı n C l a m o r kanallarıyla zaten verimli hale getirilmiş olduğu;
T o r t o s a ' n ı n A r a p l a r d ö n e m i n d e kanallara sahip o l d u ğ u , C a m a r a s s a ' n ı n 1060'da
Barselona k o n t l u ğ u y l a birleştiği sırada kendi su yollarına sahip olduğu kesindir.
M ü s l ü m a n l a r ı taklid eden Barselona kontları, kendi cephelerinden kentin bizzat
kendisinde, ve L l o b r e g a t ovasında bir s u l a m a sistemi kazdırtmışlardır. Barselona'nın
ünlü k o n t l u k rech'i -veya rego mir- ve L l o b r e g a t ' d a n Carvello'ya bir b a ş k a kanal inşa
ettirilmesi, k o n t Mir'e (945-966) atfedilmektedir. Bu miras sonraları t o p l a n m ı ş m u h a f a z a
edilmiş ve sürekli olarak zengileştirilmiştir ( 247 ).

Büyük tierras de riego, sulanmış t o p r a k l a r bölgesi olan S a r a g o s s a ovası için de

a ş a m a l a r aynıdır. İşin önemli kısmı, kent m ü s l ü m a n l a r d a n alındığında (1118) zaten
halledilmişti. F a k a t fetihten s o n r a d a d o n a t ı m s ü r d ü r ü l m ü ş t ü r . Böylece b ü y ü k kanalın
1529'da projesi yapılmış, 1587'de inşaata başlanmış ve 1772'de A r a o n alçak bölgelerinin
t a m a m ı , A y d ı n l a n m a yüzyıllarından ziraatçilerin teşvikleriyle s u l a m a ağının gözden
geçirilip, t a m a m l a n d ı ğ ı bir d ö n e m d e bitirilebilmiştir ( 24S ).

Lombardiya Örneği
A n c a k , bu tedrici fetihlerin en iyi örneği - ç ü n k ü g ü n ü m ü z d e en anlaşılır olanı o d u r -
L o m b a r d i y a ' d a k i d i r ( 249 ). L o m b a r d i y a ' n ı n çıkıntılı kısımlarını devre dışı bırakalım: bir
y a n d a n , 1500 metrenin üzerindeki kısım, b ü y ü k taşlık kitleler olan ve 700 ilâ 1500
metreler a r a s ı n d a k i kat kat otlak ve o r m a n l a r ı y l a Alpler; diğer y a n d a n da, ovaya doğru
k u d u r t u c u fırtınalar a t a n ve büyük sular aracılığıyla çok m i k t a r d a taş ve çakıl
y u v a r l a y a n , a m a yaz geldiğinde de t a m a m e n k u r u olan, o k a d a r ki, hem sulama, hem de
insanların kullanımı için su sıkıntısının çekildiği Apenninler. B u n u n sonucu olarak
A p e n n i n l e r 1000 metrenin üzerinde, tıpkı Alplerin 2000 metrenin üzerinde olduğu k a d a r
çıplaktır; bu d a ğ yazın a n c a k keçi ve k o y u n l a r a y a r a y a n nadir ot lekelerinden başka
birşey s u n a m a m a k t a d ı r .

Bu iki sur a r a s ı n d a Aşağı L o m b a r d i y a bir tepeler, yaylalar, ovalar, nehir koridorları

karmaşasıdır. Tepeler zeytin ağaçları ve bağların alanıdır, h a t t a b ü y ü k A l p göllerinin
civarlarında turunçgiller bile yetişmektedir. Gerçek anlamıyla " y a y l a l a r " ancak kuzeyde
b u l u n m a k t a d ı r l a r : hepsinden önce s u l a n m a y a n bir yayla, güneyde V i c o l u n g o ' d a n
V a p r i o ' y a A d d a üzerinden çekilen bir çizgiye yaslanan d ö r t g e n bir kitle, verimsiz
çalılıklarla kaplı ve d u t yetiştiriciliğine tahsis edilmiş; sulanan alçak bir yayla o n u n
devamını m e y d a n a getirmektedir ve güney cephesi Ticino üzerindeki M a g e n t a ' d a n ,
A d d a üzerinde V a p r i o ' y a olan hat üzerinden çizilebilecek olan bir üçgen m e y d a n a
getirmektedir. B u r a d a buğday, d u t , çayır bol olarak yetişmektedir.
 Bu L o m b a r d i y a alçak kesiminin ilginçliği, bu sulanan yaylayla Apenninlerin
habercisi olan tepeler a r a s ı n d a yer alan çeltik tarlalarının, çayırların ve hiç de d a h a az
önemli o l m a y a n yapay otlakların bölgesi olan a l ü v y o n l a r d a n m e y d a n a gelen b ü y ü k
o v a n ı n , ç u k u r u n dibini m e y d a n a getirmesidir. S a m a n ı n satış fiyatına göre, XVI.
yüzyılda M i l a n o ' d a genel fiyat hareketlerinin ne olduğu gösterilmeye çalışılmamış mıydı
(250^7

Bu o v a insanlar t a r a f ı n d a n t a m a m e n değiştirilmiştir. Bunlar b a ş l a n g ı ç t a n beri

varolan engebeleri düzlemişler, bataklıkları yok etmişler, u z u n nehirlerin A l p
b u z u l l a r ı n d a n getirdikleri suları akıllıca kullanmışlardır. Suların bu evcilleştirilmesi, en
a z ı n d a n 1138'e d o ğ r u Benediktin ve " C h i a r a v a l l e " y e yerleşmiş olan Citeaux tarikatının
çalışmalarıyla başlamıştır ( 251 ). 1 179'da Naviglio G r a n d e çalışmaları başlatılmış ve
1257'de podestâ Beno G o z z o d i n i t a r a f ı n d a n bitirilmiştir. Böylece T i c i n o ' n u n suları
M i l a n o ' y a s u l a m a ve seyrüsefere yönelik, hemen hemen 50 km. u z u n l u ğ u n d a k i yapay bir

3. L o m b a r d i y a ovasının b ü y ü k kanalları
Kaynak: C h a r l e s Singer, H i s t o r y of T e c h n o l o g y , 1957, c. III. Ö l ç e k t e 20 d e ğ i l de 30 km. olarak o k u y u n u z . Noktalı alan
A l p l e r i n ö n ü n d e k i tepeleri ve volkanik kalıntıları temsil etmektedir.
nehir aracılığıyla u l a ş m a k t a y d ı l a r . 1300'den önce la roggia Basça Sesia'dan ayrılmıştı;
d a h a s o n r a onu k a n a t a r a k roggie Biraga, Bolgara ve diğerleri m e y d a n a getirilmiştir,
b u n l a r N a v a r e s e ve Lomelline'nin s u l a n m a l a r ı n a y a r a y a c a k l a r d ı r . 1456'da Francesco
S f o r z a 30 kilometreden d a h a uzun olan M a r t e s a n a kanalını kazdırıyordu; bu kanal
M i l a n o ' y a A d d a ' n ı n suların getiriyordu. 1573'de yapılan genişletme s o n u c u kanal
seyrüfere u y g u n hale geldi. M o r i t a n y a l ı ( A r a p ) L u d o v i c o ' n u n bu kanalı Naviglo
Grande'ye d a h a önce bağlamış o l m a s ı n d a n ö t ü r ü , 1573'de L o m b a r d i y a ' n ı n iki b ü y ü k
gölü C o m o ve M a g g i o r e gölleri, devletin t a m d a göbeğinde, birbirlerine bağlanmış
o l d u l a r ( 252 ). Ve M i l a n o önemli bir su istasyonu haline gelmiş o l u y o r d u ; bu d u r u m o n a ,
d a h a d ü ş ü k m a s r a f l a b u ğ d a y , d e m i r ve özellikle o d u n edinme, P o ve F e r r a r e yönlerine,
o r a d a d ö k ü l e n b ü y ü k t o p parçalarını g ö n d e r m e olanağını sağladı; s o n u ç o l a r a k , en
b ü y ü k k u s u r u olan k a r a o r t a s ı n d a bir kent o l m a halini aşmış o l u y o r d u ( 253 ).

Sadece su yollarına ilişkin olan bu işaretler, t o p r a ğ ı n fethinin ne k a d a r yavaş

o l d u ğ u n u göstermektedirler. Bu fetih, a ş a m a l a r halinde yapılmıştır. Ve a ş a m a l a r ı n
herbirine, yeni insan t a b a k a l a r ı n ı n yerleşmeleri t e k â b ü l etmiştir, o k a d a r ki, birbirlerinin
içine girmiş o l a r a k üç L o m b a r d i y a , t o p l u m s a l o l a r a k farklı insan gruplarını temsil
etmektedirler. Dağlı, ç o b a n , kuzeyde brughiere bölgesine k a d a r yaklaşan Yukarı
L o m b a r d i y a fakir a m a ö z g ü r ; kendi bağlarının k ö t ü şarabı d a dahil herşeyi kendi
t o p r a k l a r ı n d a yetiştirmeye t u t k u n bir küçük t o p r a k sahipleri ülkesidir. B u n u n altında
yüksek o v a n ı n s u l a n a n yaylasıyla, çeşmeler (fontanili) ve b ü y ü k otlaklar bölgesinde,
soylu ve kilise mülkiyeti b a ş l a m a k t a d ı r . T a m da zemin katı o l m a y a n bu aşağı kat,
şatolar, yarıcı t o p r a k l a r ı , b ü y ü k ağaçların gölgesindeki manastırların bölgesidir. En
altta ise kapitalistlerin çeltik işletmeleri u z a n m a k t a d ı r ( 254 ). O n l a r ı n devrimci girişimleri,
su b a s k ı n ı n a m a r u z kalan bu t o p r a k l a r d a tarım yapılabilmesi s o r u n u n u ç ö z m ü ş t ü r .
Kesin bir e k o n o m i k gelişme. A m a ya t o p l u m s a l gelişme?

L o m b a r d i y a pirinci, g r u p l a n m ı ş o l m a d ı k l a r ı n d a n ö t ü r ü s o n u ç alacak bir şekilde

şikâyet edemeyen, o n d a n d a fazlası çok m a ğ d u r edilen işçilerin k o r k u n ç koşullardaki
köleliğini işaret etmiş olmalıdır. Pirinç tarlaları sürekli bir işgücüne ihtiyaç gösterme-
mektedirler, f a k a t ekim, yeniden ekim ve hasat d ö n e m l e r i n d e , b i r k a ç h a f t a süreyle
önemli işçi kitleleri gerekmektedir. Bütün bu pirinç tarımı mevsimlik göçlere
d a y a n m a k t a d ı r . Bu tarım mal sahiplerine, işletmesinin başında yalnızca ücret ödenmesi
ve çalışan ekiplerin gözetlenmesi için ihtiyaç d u y m a k t a d ı r . D a h a sonraki yüzyıllarda
C a v o u r bu b a ğ l a m d a k o m ş u Aşağı P i e m o n t e ' d e k i Leri'deki t o p r a k l a r ı n a gidip, ücretleri
bizzat ö d ü y o r ve gün d o ğ u m u n d a n itibaren isçilerin çalışmalarını bizzat gözlüyordu
( 25S ).

O v a d a k i h e m e n b ü t ü n tarım çeşitleri için d u r u m b u y d u . İşlemesi kolay o l a n , s ü r ü m

izlerinin ip gibi uzanabildiği bu t o p r a k l a r , düzenli olarak öküzler, m a n d a l a r , hayvani
makinelerden yararlanıyorlardı. Bu tarım a n c a k hasat veya b a ğ b o z u m u z a m a n l a r ı n d a ,
dağlı taşeronların elindeki bol emek g ü c ü n e b a ş v u r m a k t a d ı r . Birkaç haftalık çalışmadan
sonra bu kol işçileri geldikleri yerlere geri d ö n m e k t e d i r l e r . Bunlar gerçek kır
proleterleridir. F a k a t yerleşik köylü, evi o v a d a olanı d a çoğu z a m a n öyledir.

1547 yılında L o m b a r d i y a ' d a k i mülkiyet dağılımı h a k k ı n d a İspanyolların yaptıkları

s o r u ş t u r m a ( 256 ), köylülerin verimli alçak bölgenin % 3'üne bile sahip o l m a z k e n ,
y u k a r ı d a k i fakir t o p r a k l a r ı n çok b ü y ü k bir ç o ğ u n l u k l a köylü mülkiyeti o l d u ğ u n u
göstermiştir. L o m b a r d i y a ' y a dair bu r a k a m l a r d a n d a h a iyi hiçbir şey alçak ülkelerin
insani d u r u m u h a k k ı n d a k o n u ş a m a z . Sefil sağlık ve hijiyen koşullarına tabi kılınan
köylü, b u r a d a çoğu z a m a n az y a ş a m a k d u r u m u n d a k a l m a k t a d ı r . Efendileri vardır,
ürettikleri efendileri içindir. Ç o ğ u n l u k l a d a ğ ı n d a n koparılmış basit bir insan olan yeni
gelen, fırsatı çıktığında mal sahibi veya kâhyası t a r a f ı n d a n a l d a t ı l m a k t a d ı r . Birçok
b a k ı m l a r d a n bu insan, h u k u k i d u r u m u t a m o l a r a k ne olursa olsun, aslında bir cins
s ö m ü r g e kölesidir.

Büyük mülk sahipleri ve fakir köylüler

A k d e n i z ' i n ıslah edilmiş ovalarını kuzey A v r u p a ' n ı n o r m a n d a n kazanılmış t o p r a k l a -
rıyla kıyaslıyorduk. Bütün kıyaslamalar gibi b u n u n d a sınırları vardır. O r m a n d a n açılmış
t o p r a k l a r ı n o r t a s ı n d a , yeni kentlerde A m e r i k a ' d a k i n e benzer d a h a ö z g ü r bir d ü n y a
yaratılmıştır. A k d e n i z ' i n d r a m l a r ı n d a n biri (tarımsal bireyciliği kolaylaştıran birkaç yeni
bölge bir y a n a ) ( 257 ), gelenekçiliğinin ve kireçlenmesinin nedenlerinden biri, yeni
bölgelerin b u r a d a zenginlerin d e n e t i m i n d e kalmasıdır. Kuzeyde, yarın A m e r i k a ' d a
olabileceği gibi, bir balta, bir k a z m a , besleyici iyi bir t o p r a k y a r a t m a y a yeterli
olabilmektedir. A k d e n i z ' d e zengin ve iktidar sahibi o l a n ı n işe karışması gerekmektedir.
Z a m a n l a , ayrıntıdaki ıslahatlardan uzun vadeli bütünsel, g e n i ş p l a n l a r ı n u y g u l a n m a s ı n a
d o ğ r u çıkıldıkça, bu d u r u m kendini d a h a fazla o r t a y a k o y m a k t a d ı r . Ç ü n k ü , a m a c a
a n c a k o m u z o m u z a çalışma ve katı bir t o p l u m s a l düzen gerektiren bir disiplin sayesinde
ulaşılabilir. Mısır, M e z o p o t a m y a a c a b a ö z g ü r köylülerden müteşekkil o l m u ş l a r mıydı,
XVI. yüzyılda olabilirler miydi? İspanya'da secanos veya regadios'a - " k u r u " topraklardan sulu
t o p r a k l a r a - geçildiği her seferinde, nispeten ö z g ü r bir köylüden köleleşmiş bir köylüye
geçilmektedir. İspanyol b ü t ü n bu b ü y ü k s u l a m a tesisatını, yeniden fetih t a m a m l a n d ı ğ ı n -
da m ü s l ü m a n d a n miras almıştır. Bunları eksiksiz almış, üstelik bunların iyi işlemesi için
zorunlu fellah personelini de hazır b u l m u ş t u r . XVI. yüzyılda Lerida ovasını hala fellahlar
işlemektedirler; E b r o Rioja'sını fellahlar işlemektedirler; Valencia, M u r c i a , G r a n a d a ' d a
fellahlar b u l u n m a k t a d ı r ; İberyalı efendi, fellahları veya d a h a d o ğ r u s u Moriscoları
sevmektedir, a m a tıpkı sürü hayvanlarını sevdiği gibi, Yeni D ü n y a ' d a k i kölelerini
k o r u d u ğ u gibi.

O v a senyöre aittir ( 258 ). F i d a l g o l a r ı n evlerini, a r m a l ı m u a z z a m kalkanları olan

solares'i bulabilmek için Portekiz vigas'ına inmek g e r e k m e k t e d i r ( 259 ) Siena M a r e m m e ' s i ,
eğer o l d u y s a , k o m ş u s u T o s k a n a M a r e m m e ' s i gibi sıtma bölgesi o l a r a k , tıpkı o n u n gibi
senyör şatolarıyla d o l u d u r . Bu şatoların kuleleri, burçları, vakti geçmiş siluetleri, ülkeye
egemen olan a m a o r a d a sürekli y a ş a m a y a n senyörlerin bu ağır varlıkları bir t o p l u m u
h a t ı r l a t m a k t a d ı r , ç ü n k ü bu i k â m e t g â h l a r a n c a k geçici k o n a k l a r o l a r a k kullanılmak-
tadırlar. Efendiler o l a ğ a n o l a r a k Siena'da y a ş a m a k t a d ı r l a r . B u r a d a , b u g ü n hala a y a k t a
d u r a n şu geniş kentsel evlerde, B a n d e l l o ' n u n aşıklarının, hizmetçilerin ayinsel suç
ortaklığıyla, b u ğ d a y çuvallarının yığıldığı geniş kilere çıkan merdivenlerden veya
zeminin her z a m a n biraz m e t r u k o d a l a r ı n a götüren k o r i d o r l a r ı n içine girdikleri şu
s a r a y l a r d a o t u r m a k t a d ı r l a r ( 26 °). Biz de onların peşinden bu eski ailelerin evlerine n ü f u z
edebilir, kentten u z a k t a k i M a r e m m e ' n i n eski ş a t o s u n a m ü d a h a l e edecek sadakatiyle
komedi ve trajedileri, d e d i k o d u l a r ı ve ailesel denetimleri yaşayabiliriz. Sıtma ve yüksek
ısı t a r a f ı n d a n yaratılmış soyutlanmışlık içinde, İtalya'nın ve yüzyılın m o d a s ı n a göre,
sadık o l m a y a n veya öyle o l d u ğ u n d a n k u ş k u l a n ı l a n karıyı h a k l a m a k için d a h a iyi bir yer
var mıdır? İklimsel a ç ı k l a m a Barres'i büyülemiştir. F a k a t , sahibi olduğu bu alçak
t o p r a k l a r d a , katile hemen hemen suçsuzluk tanıyan bir t o p l u m s a l suç ortaklığını d a
açığa ç ı k a r t m a k gerekmez mi? O v a zenginlerin fiefi.

B u g ü n ü n F a s Sus'u h a k k ı n d a R o b e r t M o n t a g n e ( 261 ) " O v a d a zenginlerle fakirler

a r a s ı n d a k i f a r k hızla a r t m a k t a d ı r . Birinciler bahçelere sahiptir, diğerleri ise onları işler.
Sulanmış tarlalar bol tahıl, sebze, meyve vermektedir. Zeytinyağı ve a r g a n yağı, kuzey
kentlerine k a d a r k ı r b a l a r içinde taşınan ayrı bir zenginlik m e y d a n a getirmektedirler.
Pazarların d a h a yakın olması, yabancı ürünlerin girmelerini k o l a y l a ş t ı r m a k t a d ı r , öyle ki
Sus ovası ekâbirlerinin varlığı, M a g h z e n ' i n her z a m a n egemen olduğu diğer eyaletlerde-
kilere benzeme eğilimine girmektedir. F a k a t aynı z a m a n d a , bahçe işçilerinin, klemmai1 la-
rın hayatı giderek d a h a d a sefilleşmektedir" diye y a z m a k t a d ı r . A k d e n i z dünyasının
ovalarındaki kural, bize böyle o l m u ş gibi gelmektedir. B u r a d a b ü y ü k bir mesafe, zengini
fakirden a y ı r m a k t a ; zenginler çok zengin, fakirler de çok fakir o l m a k t a d ı r l a r .
Büyük mülkiyet b u r a d a kural o l a r a k k a l m a k t a d ı r . Senyörlük rejimi -ki çoğunlukla
b u n u n ön cephesidir- ölüme d i r e n m e n i n doğal koşullarını b u r a d a b u l m u ş t u r . Sicilya'da,
N a p o l i ' d e A n d a l u ç y a ' d a senyörlere ait devredilmez soylu mülkler, hiç p a r ç a l a n m a k s ı z ı n
çağdaş d ö n e m e k a d a r aktarılmıştır. Aynı şekilde Balkanların b ü y ü k D o ğ u o v a l a r ı n d a ,
B u l g a r i s t a n ' d a , R u m e l i ' d e ve T r a k y a ' d a b u ğ d a y ve pirinç üreticisi bölgelerde T ü r k rejimi
b ü y ü k malikâneleri ve serf köyleriyle derinlemesine kök salmıştır, oysa dağlık Batıda
hemen hemen başarısızlığa u ğ r a r k e n m e y d a n a gelmiştir bu d u r u m ( 262 ).
İlkel R o m a C a m p a g n a ' s ı veya b u g ü n k ü Valencia, A m p u r d a n veya Roussillon köylü
demokrasileri gibi, yerleşme yerinin veya k o n j o n k t ü r ü n keyfine göre b i r k a ç istisna
vardır. Son iki tanesi h a k k ı n d a Maximilien Sorre ( 263 ), " b u ovalar her z a m a n k ü ç ü k ve
o r t a mülkiyet ülkeleri o l m u ş l a r d ı r " diye y a z m a k t a d ı r . H e r z a m a n mı? Yazarla birlikte
b u n u . M o d e r n Ç a ğ d a diye anlayalım. G e r ç e k t e n de, bu alçak ülkelerde, XVI. yüzyılın
tarımsal karışıklıklarından önce ve özellikle de M a s Deu Templier'lerince Reart ve
C a n t a r a n e ' d a k i Rousillon h a v z a l a r ı n d a girişilmiş olanları olsa bile, b ü y ü k o r t a k l a ş a
s u l a m a çalışmalarından önce nelerin o l m a k t a olduğu t a m o l a r a k bilinmemektedir. Ne
olursa olsun, örnek ve k u r a l d a n güçlü bir şekilde sapılması o r a d a yerinde d u r m a k t a d ı r .

4. D ü z e n l e m e kanalları Venedik l a g ü n l e r i n i n yarısını kurtarmışlardır

K r o k i Kuzey-batı y ö n ü n d e d i r . Bu çalışmalar kenti çevreleyen alçak ülkeler ve lagünleri g a r a n t i y e almışlardır.
A n c a k l a g ü n ü n kuzey kısmı k ü ç ü k su akıntılarının - ç o ğ u zaman çağlayarak akan Piave, sile g i b i - t a ş ı d ı k l a r ı çökeltiler
tarafından geniş ö l ç e k t e d o l d u r u l m u ş t u r . B ü t ü n bu b ö l g e ö l ü sularla kaplıdır. Tersine, sürekli olarak y e n i d e n
başlatılan çalışmalar Brenta'yı g ü n e y kısmında evcilleştirmişler ve C h i o g g i a ile V e n e d i k arasındaki lagün kesimi
" c a n h 'dfr ve med-cezir hareketleri ile hayat bulmaktadır Kaynak: A r t u r o Uccelli, Storia d e l l a t e c n i c a del Medio Evö
ai nostrl g i o r n l , 1945, s. 338.
Ve bu ne tek ö r n e k t i r , ne de tek s a p m a . P r o v e n c e ' d a " b ü y ü k malikâneler t a r a f ı n d a n
paylaşılmış Arles ovası hariç, kırsal p r o l e t a r y a s e y r e k t i r " ( 264 ). K a t a l o n y a ' d i ı hali vakti
yerinde bir k ö y l ü l ü k en a z ı n d a n 1486'dan itibaren yeşermeye başlamıştır ( 265 ). Belki de
her t ü r d e n bütünsel açıklamaları esnek hale getirmek için, şu k ü ç ü k veya b ü y ü k mülkiyet
(büyük m ü , m u k t e d i r mi?) yanlış k a v r a m l a r ı n a geri d ö n m e k ve b u n l a r ı n üzerinde u z u n
süre d u r m a k ; ovaların büyüklüklerine göre ve ovaların p a r ç a l a n m ı ş o l u p o l m a d ı k l a r ı n a
göre farklılaştırma y a p m a k g e r e k m e k t e d i r ; nihayet ve özellikle, eğer v a r s a ve m a n t ı k s a l
açıklamalarla birlikte, mülkiyet rejiminin değişimlerini ve tarımsal açıklamaları,
p a r ç a l a n m a l a r ı , yeniden birleşmeleri... ve s o n r a yeniden, hiçbir şey sabit değilken,
p a r ç a l a r a ayrılmaları a r a ş t ı r m a k u y g u n olacaktır. Ş u r a d a insan sayısı; b u r a d a yeni
bitkilerin ekilmeye b a ş l a n m a s ı , aletlerin yeni gelenleri veya eskiden beri kullanılmakta
olanları; b a ş k a bir yerde y u k a r ı d a k i kentlerin gelişmelerinin alçak ülkelerin coğrafi ve
insani düzenini nihayetsiz bir şekilde alt-üst e d e r k e n , b a ş k a bölgelerde b u ğ d a y ve
sabanın tiranlığı ( G a s t o n R o u p n e l ' i n fikirlerine geri d ö n m e k istersek) h a y v a n
kullanımının eski düzeni ve zenginlerin güçlerini k o r u m a l a r ı . Bu , E m m a n u e l Le Roy
L a d u r i e ' n i n ( 266 ) XV. ve X V I I I . yüzyıllar a r a s ı n d a L a n g u e d o c köylüleri üzerinde yaptığı,
yenileştirici çalışmanın yaptığı ve y a p a c a ğ ı hizmettir. O n d a n önce, bu tarla düzeninin,
e k o n o m i k ve nüfussal k o n j o n k t ü r l e r i n böylesine ü r ü n ü o l d u ğ u n u ve bu o l d u k ç a esnek
olayın sürekli değişimlere neden o l d u ğ u n u kim düşünebilirdi? S o r u n , L a n g u e d o c ' t a
birbirlerini izleyen köylü türlerinin bu asırlık takviminin deniz bölgeleri için de geçerli
o l u p olmadığını, hangilerinin ileride, hangilerinin geride ve ç o ğ u n l u k t a olan hangileri-
nin de t a m s a a t i n d e o l d u k l a r ı n ı bilebilmektir. D a h a şimdiden b u n a cevap verebilmemiz
gerekmektedir.

Ovaların kısa dönemindeki değişimleri:

Venedik terra ferma'sı
En a z ı n d a n b a ş k a bir örnek üzerinde -Venediğinki- bu kısa vadeli değişimleri izlemeyi
deneyebiliriz.
Bu alçak, aynı z a m a n d a en zengin ve en kalabalık bölgelerde Venedik kırı, XV.
yüzyılın s o n u n d a n itibaren, ne yazık ki coğrafi boyutlarını ve kesin kronolojisini
bilemediğimizden, genişliği h a k k ı n d a k u ş k u l u o l d u ğ u m u z çok sayıda ıslah çalışmalarına
k o n u o l m u ş t u r . E r k e n başlamış olan bu pahalı iyileştirmeler o l a ğ a n o l a r a k köylüler veya
köy c e m a a t l e r i n e y a r a r sağlamışa benzememektedirler.
G ö r ü n ü ş t e , 1566'dan itibaren Proveditori ai beni incultPye tevdi edilmiş o l a n , şeması
yüzyıllar b o y u n c a Venedik yönetiminin temkinli yöntemlerine ve bir öncekinin aynı
o l m a s ı n a indirgenmiş olan, alışılmış ıslah sürecinden d a h a akli olan hiçbir şey y o k t u r .
( 267 ). Her ıslah, her ritratto, tabii ki bataklık olan belirli t o p r a k üzerinde belirli bir g r u p
için, çeşitli hidrolik çalışmalar p r o g r a m ı tesis etmektedir: inşa edilmiş veya edilecek setler
(ıargine), su hazneleri {presi), s u l a m a sularının dağıtımı için k a n a l ve o l u k l a r (scalladori).
Bazen tekneler, inşa edilen bu kanalları k u l l a n m a k t a ve bir geçiş h a k k ı tesis edilmektedir.
Bu, m a s r a f l a r ı kısmen karşılayacaktır. F a k a t , ilk a n d a t o p r a k sahipleri campo (268)
başına, bağları işlenen t o p r a k veya sadece ağaç dikili t o p r a k o l m a k üzere, bir veya iki
d ü k a o l m a k üzere, bu p a h a l ı çalışmaların masraflarını k a r ş ı l a m a k z o r u n d a d ı r l a r . Bir
mülk sahibi, eğer p a y ı n a düşeni ödeyemezse, b u n a karşılık o l a r a k t o p r a k l a r ı n ı n yarısı
a l ı n m a k t a d ı r ki, bu d a campo başına ö d e m e n i n hafif olmadığını işaret etmektedir.

D u r u m a göre, ritratto bir kentsel c e m a a t t e n (Este ( 269 ), Monselice ( 27 °) gibi) de

a l ı n m a k t a veya a l ı n a m a m a k t a d ı r , veyahut d a gerçek mal sahipleri sendikası Venedik
hazinesinin d ü ş ü k faizli (% 4) kredisinden yararlanabilirler; nihayet, Venedik yönetimi
girişime katılabilir, bu d u r u m d a işlem bittiğinde payına düşen t o p r a ğ ı s a t m a h a k k ı n ı e l d e
etmektedir. Satışlar bazen d o ğ r u d a n Rialto m e y d a n ı n d a y a p ı l m a k t a y d ı . Her ritratto,
tıpkı bir gemininki gib 24 kırata ayrıldığından, her kırat açık a r t ı r m a l a r d a , birbirinin
a r d ı n d a n bir mezatçının çekiçleri altında diyebileceğimiz bir şekilde, satılmaktaydı,
belgeler con la baccheta in terra del su in giu diye kesinleşmektedirler.

F a k a t a c a b a b u özenli düzenlemelerin değeri nedir? G e r ç e k ş u r a d a veya b u r a d a

başarısızlık veya t a m bir felâket d o ğ r u l t u s u n d a t a h m i n edilmektedir. H e r h a n g i bir
communitâ, artık çalışmalarını bitirebilmek için borç a l a m a z hale gelmiştir, ritratto'su-
n u n yarısını halkına, diğer yarısını da ilk mezatta k a z a n a n h e r h a n g i bir alıcıya ( ç ü n k ü
mezatçı belli bir mezat bedelinden hareketle, fiyatı d ü ş ü r e r e k ilerlemektedir) satacaktır.
Consortı veya caradotori (kırat alıcıları) mal sahipleri sendikalarının oluştuğu sık sık
g ö r ü l m e k t e d i r . B u n l a r gerçek ticari ortaklıklardır. Başlarında Venedik patricius^ann-
d a n b ü y ü k a d l a r d a n b i n b u l u n d u ğ u n d a , b u n a ş a ş ı r m a m a k g e r e k m e k t e d i r . Bir belge (15
Ş u b a t 1557) ( 271 ), bir H ı e r o n i m o D o l f i n ' i n ( b ü y ü k b a n k a c ı l a r ailesinden) ortaklarıyla
birlikte, üstelik 1561'in başlarında ( 272 ) henüz arızalı olan Aşağı A d i g e ile P o ' n u n aşağı
yatağı a r a s ı n d a yer alan, L e n d i n a r a y a k ı n ı n d a k i San Biasio vadisi ritratto'su oyununu
yönettiğini göstermektedir. İki yıl s o n r a , işte b a ş k a bir patricius, A l e s s a n d r o Bon ki, bu
intrapreso a sue spese, colpermesso della Signoria la bonifica di tutte le valle che sono tra Po
e Bacchiglione'du. ( 273 ); bu a d a m projelerini y ü r ü r l ü ğ e k o y a r k e n direnmeyle " R o v i g o
communitâ''sının beklenmedik engeliyle" karşılaşmıştır. Büyük girişimlerin söz k o n u s u
o l d u ğ u her seferinde, b u n u bildiğimizden çok t a h m i n ediyoruz: b u r a d a sadece a l a n d a
yapılacak bir çalışma belirleyici olacaktır. A n c a k , 5 Kasım 1554'de o l d u ğ u gibi bir kaza
m e y d a n a gelirse, R o v i g o civarında bir set ç ö k ü p 30.000 campi fertilissimi su altında
kalırsa; ve çatlak yeterince o n a r ı l a m a d ı ğ ı n d a n 40.000.stara di formento bir d a h a k i
hasatta, bir ö n c e k i n d e o l d u ğ u gibi, hiçbir şey v e r m e m e tehlikesiyle karşı karşıya kalırsa,
kesin bilgi sahibi olabiliriz ( 274 ). D e m e k ki b ü y ü k miktarlar, b ü y ü k zenginlikler, önemli
işler söz k o n u s u d u r . 11 Aralık 1559'da, ne yazık ki a n o n i m kalan bir proje yapımcısı,
m a s r a f l a r kendine ait o l m a k üzere bir dizi ritratti y a p m a y ı önermiştir; masraflarını
karşılamak üzere, on t a n e d e n bir campo'yu kendine alacaktır ( 275 ). Bu iyi yürekli kişinin
a r k a s ı n d a kim s a k l a n m a k t a d ı r ?

Böylece, bu k ü ç ü k kesinliklerin ötesinde, Venezia köylülerinin ve mülk sahiplerinin

d u r u m u n u şöylesine bir görebiliyoruz, oysa L a n g u e d o c köylülerinin ( 276 ) ve efendilerinin
d u r u m u n u şimdi h a r i k a bir şekilde (bir a r a ş t ı r m a n ı n sayesinde) tanıyoruz. D u r u m u d a h a
iyi t a k d i r edebilmek için tehlikeli s o r u ş t u r m a l a r y a p m a k gerekmektedir ve b u n l a r d a n
yapılması gerekenler vardır; sonra d a elde olan kitleleri iyice t a r t m a k gerekecektir. Ç o k
çeşitli tarımsal işletmelerin b ü t ü n ü n e o r a n l a bu ıslah çalışması/7û?/7c;ms sınıfının refahını
ve X V I I . yüzyılda Signoria'nın o tarihlerde eşanlı o l a r a k ipek üretimini artırmasıyla
birlikte, ödemeler b i l a n ç o s u n u n dengeye gelmesini sağlayacak olan pirinçliklerin bu
uzun dönemli (belki de 1584'den itibaren) zaferleri ne ifade e t m e k t e d i r ( 277 )? Bu m u a z a m
ıslah çalışmaları her hal-ü k â r d a , L a n g u e d o c l u " k a n a l c ı l a r " ı n yürüttükleriyle hiçbir
o r t a k ölçüye sahibe benzememektedirler. Aynı şekilde, XVI. yüzyıl s o n r a s ı n d a Vene-
dik'te "toprak rantı"ndan y a r a r l a n a n l a r için, L a n g u e d o c l u t o p r a k sahiplerinin
Montpellier veya N a r b o n n e civarında t a n ı d ı k l a r ı n d a n çok d a h a lüks bir d ö n e m
a ç ı l m a k t a d ı r . Terra ferma'nın bu kırları üzerine k a p a n m ı ş olan Venediğin, talihi, onları
bilgince işlemek olacaktır. A m a Venedik toprağının yaşadığı şu d r a m l a r ı henüz istenilen
kesinlikte bilemiyoruz. Sadece köylülerin borçlandıklarını, e k o n o m i n i n çoğunlukla
k ö h n e o l a r a k kaldığını, cemaatlere ait t o p r a k l a r ı n daraldıklarını biliyoruz. Aydınlatıl-
ması gereken ne güzel bir p r o b l e m ( 278 )!
 Uzun dönemde: Roma Campagna'sının kaderleri
Değişimler uzun d ö n e m d e g ö z ü m ü z d e tabii ki d a h a açıktırlar. Nihayetsiz o l a r a k
yeniden başlayan bu geniş değişiklikler içinde R o m a C a m p a g n a ' s ı çok iyi bir ö r n e k t i r
( 27l) ). K ö y l ü burayı neolitik d ö n e m d e n beri sahiplenmiştir. Binlerce yıl s o n r a , İ m p a r a t o r -
luk d ö n e m i n d e , b ü t ü n alanları itibariyle işgal edilmiş olan argo romano, b ü y ü k su
kemerleriyle donatılmıştır; sıtma b u r a l a r d a o d ö n e m d e d a h a az zararlı o l m u ş t u r .
Felâket, V. yüzyılda O s t r o g o t l a r ı n gelmesiyle, su kemerlerinin birbirlerinden kopartıl-
masının ü r ü n ü o l a r a k o r t a y a çıkmıştır. T o p r a ğ ı n fethi a n c a k bir veya iki yüzyıl s o n r a
harekete geçecektir. Bu tarihlerde, Ostia kendi harabelerinin üzerinde yeniden d o ğ a c a k -
tır. XI. yüzyılla birlikte yeni d a r a l m a l a r , yeni felâketler: b u n d a n s o n r a tarımsal h a y a t
X I V . yüzyılın b a ş ı n d a ve XV. yüzyılda bir kez d a h a c a n l a n m a y a başlamıştır. Ostia, bu
kez k a r d i n a l d'Estouville'in gayretleriyle, d ü ş t ü ğ ü yerden bir kere d a h a kaldırılmıştır.
XV. ve XVI. yüzyıllarla birlikte b ü y ü k bir senyörlük mülkiyeti o r t a y a çıkmış ve b u n l a r
kale gibi inşa edilmiş b ü y ü k çiftliklere sahip olmuşlardır: b u n l a r b u g ü n hala b ü y ü k
yolların kıyısında farkedilebilecek olan ve kitlesel yapılarının, d a ğ d a n inmeye hazır
h a y d u t l a r ı n tehtidi altındaki ovanın güvensizliği h a k k ı n d a çok şey söylediği ca.M//'lerdir.
Bu " s ö m ü r g e " tipi b ü y ü k çiftlikler, ü r ü n r o t a s y o n u (buğday başlıca varlık nedenleridir)
ve b ü y ü k çaplı sığır yetiştiriciliği u y g u l a m a k t a d ı r l a r . Kol gücü Abruzzeler t a r a f ı n d a n
s a ğ l a n m a k t a d ı r . F a k a t acaba bu sahiplenme çok sağlam mıdır?

XVI. yüzyılda d u r u m hiç de gelişme halinde değildir. Kardinallerin C a m p a g n a ' d a

kendi " b a ğ l a r ı " vardır, f a k a t b u n l a r Palatine üzerindeki Borgheseler C a s i n o ' s u gibi
rüzgârlı tepelerin üzerinde yer a l m a k t a d ı r l a r . R o m a civarında a v l a n m a y ı seven Benvenu-
to Cellini, sıtmanın aşırı bir haline benzeyen uzun bir h a s t a l ı k t a n , o n a göre mucizevi bir
şekilde nasıl k u r t u l d u ğ u n u n arızi ö y k ü s ü n ü a n l a t m a k t a d ı r ( 28 °). O z a m a n ı n R o m a
C a m p a g n a ' s ı n ı hiç de av alanları o l m a y a n b ü y ü k boşluklar, bataklıklar ve belirsiz
topraklarıyla hayal edelim.Zaten Apenninlerin çeşitli yerlerinden inen canlı bir ç o b a n
hayatı, istila edici bir tavır içinde, kentin kapısını ç a l m a y a gelmektedir. 1550'lere d o ğ r u
yapılan n o t e r sözleşmeleri, R o m a ' d a a r a l a r ı n d a Korsikalı göçmenlerin de o l d u ğ u , çok
sayıda h a y v a n tüccarını zikretmektedirler ( 281 )- Y a b a n c ı b u ğ d a y ı n rekabetiyle de karşı
karşıya olan t a r ı m gerilemeye d e v a m etmektedir. X V I I I . yüzyılda işler d a h a d a
ağırlaşacaktır. D e Brosses o v a n ı n sefaletine, mülk sahiplerinin ihmalkârlığına ve o n u
m a h v e d e n sıtmaya d a i r acı verici bir t a b l o bırakmıştır ( 282 ) " X I X . yüzyılın başı, agro
romano'yu hiçbir z a m a n olmadığı k a d a r a ğ l a n a c a k bir d u r u m d a b u l a c a k t ı r " ( 283 ).

Ovaların gücü: Andaluçya

O l a ğ a n olarak ovaların kaderi d a h a az çalkantılıdır. Veya bize böyle g ö z ü k m e k t e d i r ,
ç ü n k ü t a r a f ı m ı z d a n d a h a az bilinmektedir. G e n e de, R o m a d ö n e m i n d e n bizim d ö n e m i -
mize k a d a r kanıtların antik bir ihtişam içinde bol m i k t a r d a b u l u n d u ğ u Aşağı T u n u s
t o p r a k l a r ı n ı n değerlendirilmesinde özel değişimler m e y d a n a gelmiştir. Aşağı Suriye veya
yüzyıllarca ölü o l a r a k k a l d ı k t a n s o n r a , 1922'de hemen h e m e n dirilen M a k e d o n y a ,
veyahut d a kaderi ağzımızı hala açık b ı r a k m a k t a olan şaşırtıcı C a m a r g u e için aynı şeyler
söylenebilir.

Ne olursa olsun, bu geniş ovalar Akdeniz tarımının esasını, o n u s u l a r d a n k a z a n m a k

için insani açıdan ödenmesi gerekmiş olan yüksek bedel hesaba katılırsa, başarılarının
s o n u n c u s u n u , en m u h t e ş e m i n i de temsil etmektedirler. Bu fetihlerin herbiri, sonuçları
b a k ı m ı n d a n zengin tarihsel olaylar olmuşlardır. O k a d a r ki, şu veya bu b ü y ü k olayın
a r k a s ı n d a derin neden o l a r a k bu b ü y ü k tarımsal b a ş a r ı l a r d a n birinin b u l u n u p b u l u n m a -
dığını her z a m a n s o r m a k g e r e k m e k t e d i r .
 Bu cinsten bir öncelik k o n u s u n d a Aşağı A n d a l u ç y a o v a l a r ı n d a n d a h a göz kamaştırıcı
bir ö r n e k y o k t u r . X V I . yüzyılda burası Akdeniz'in en zengin bölgelerinden biridir.
Kuzeyde Kastilya'nın eski ve düzelmiş kayalık bölgesiyle, güneye d o ğ r u Betik Cordille-
ra'sının yukarı kısmını m e y d a n a getiren bu bölge zayıf kıvrımlarını, çayırlarını, bazen
F l a n d r e kuzeyini h a t ı r l a t a n bir şekilde, bağlarını ve geniş zeytinliklerini batıya
k a y d ı r m a k t a d ı r . Diğer b ü t ü n ovalar gibi, burası da kısım kısım fethedilmek z o r u n d a
kalmıştır. R o m a ' n ı n başlangıcında b ü t ü n Aşağı G u a d a l k i v i r havzası bir bataklık idi ( 284 ).
İlkel A ş a ğ ı - R h o n e veya Fransız sömürgeleştirmesinden önceki Mitica'ya benzetilebile-
cek birşey, f a k a t A n d a l u ç y a , Betik R o m a İspanya'sının kalbi, bir kentler bahçesi haline
gelecekti, zaten çok fazla güzel o l d u ğ u n d a n , çok d a kalabalık bir bahçe.

Ç ü n k ü , bu ovaların zenginliğinin öteki y ü z ü d ü r : az sayıda ve gelir getirici ü r ü n d e

u z m a n l a ş a n ovalar, gündelik gıdaları için kısmen dışarıya bağımlı o l m a k t a d ı r l a r .
Zeytinyağ, ü z ü m , şarap, k u m a ş , m a m u l eşya ihracatçısı olan A n d a l u ç y a kentleri aynı
z a m a n d a kuzey A f r i k a buğdayı sayesinde y a ş a m a k t a d ı r l a r . Bu b u ğ d a y a e g e m e n olan,
biraz d a onları elinde t u t u y o r demektir. Vandaller, Andaluçyalıların d a suç ortaklığıyla
V. yüzyılda bu b u ğ d a y a sahip olmuşlardır ( 285 ). Bir s o n r a k i yüzyılda Bizanslı onları
b u r a d a n çıkardığında, A n d a l u ç y a ' d a h e m e n o n u n t a r a f ı n d a n fethedilmiş o l m a k t a y d ı .
A r a p l a r ı n sırası geldiğinde, A n d a l u ç y a o n l a r a da direnememiştir.

A n d a l u ç y a " f e t h e d i l d i ğ i " her seferinde, yeni tacın en güzel mücevheri haline

gelmektedir. Gelişmekte olan bir m ü s l ü m a n İspanya'sının kalbi o l m u ş t u r . Bu devlet
kuşkusuz İberya y a r ı m a d a s ı n ı n kuzeyine o k a d a r iyi yayılamamıştı, a m a o n u n kıyıların-
d a n , aşınmış h a l k l a r ı n d a n ve hareketli tarihinden kolaylıkla ayırdedilmesi m ü m k ü n
o l m a y a n K ü ç ü k A f r i k a ' y a d o ğ r u genişlemişti. Bu kentler bahçesinde iki b ü y ü k kent,
K o r d o b a ve d a h a s o n r a d a Sevilla b u l u n m a k t a y d ı . K o r d o b a b ü t ü n İ s p a n y a ' n ı n , b ü t ü n
M ü s l ü m a n ve Hristiyan Batı'sının o k u l u y d u ; f a k a t her iki kent de s a n a t başkentleri ve
uygarlık merkezleriydiler.

Yüzlerce yıl sonra, X V I . yüzyılda bu ululuk hala canlıdır. A n c a k XIII. yüzyılda

Hristiyan yeniden fethinin yol açtığı yaraların k a b u k bağlamalarını beklemek gerekmiş-
tir. Bu yeniden fetih A n d a l u ç y a ülkesinde, özellikle güneye d o ğ r u o l m a k üzere, çok
sayıda çöl yaratmıştı, öylesine ki önce askeri kolonileştirme, s o n r a d a b u r a l a r ı barışçıl
olarak yeniden d o l d u r m a k için çok z a m a n h a r c a m a k z o r u n d a kalınmıştı ( 286 ). F a k a t bu
haldeyken bile A n d a l u ç y a hala m u h t a ş e m bir ülkeydi; " İ s p a n y a ' n ı n a m b a r ı , meyve
bahçesi, ş a r a p m a h z e n i ve a h i n " ( 287 ), Venedik elçilerinin Relazionrlerindeki ayinsel
methiye k o n u s u d u r . T o p r a ğ ı n zaferlerine XVI. yüzyıl bir de a r m a ğ a n ilâve etmiştir:
A m e r i k a . Ç ü n k ü , A m e r i k a 1503'te hemen hemen iki yüzyıllık bir süre için Sevilla'ya
verilmişti. A m e r i k a , yani Casa de la Contratacion, Hindlere ulaşan ve Meksika veya Peru
g ü m ü ş ü n ü getiren filolar, çok yoğun ve çok faal y a b a n c ı tüccar kolonileri: b ü t ü n bunlar
Sevilla'ya, meşru bir tekel o l a r a k , tek başına kullansın diye verilmişti. H a n g i nedenlerle?
Herşeyden önce, zenginleştirici trafik d a h a kıskançlıkla denetlensin diye: bu yöneticile-
rin bakış açısıdır. D a h a s o n r a , ç ü n k ü A m e r i k a yolu Alizelere bağımlıdır ve Sevilla işte
tam d a bu alizelerin kapısındadır. F a k a t bu çok özel talihin a r k a s ı n d a , aynı z a m a n d a
G u a d a l k i v i r ' d e n inen kayıklar ve ünlü d ö r t öküzle çekilen a r a b a l a r t a r a f ı n d a m ü k e m m e l
bir şekilde iaşe edilen ayrıcalıklı bir kentin ağırlığı yok m u d u r ? Büyük ş a r a p ve yağ
üreticisi ovanın el altında olması, Sevilla trafiğini c a n l a n d ı r m a k t a d ı r . Tepe eteklerinin
yağlarını ve şaraplarını a l m a y a kuzeyli, tekneler, B r ö t o n , İngiliz, Z e l a n d a veya H o l l a n d a
tekneleri gelmektedir, b u n l a r yalnızca San Lucar tuzu - m o r i n a tuzlaması için kıyas
k a b u l etmez bir tuz- ve H i n d ürünleri için gelmemektedirler.
 A n d a l u ç y a ' n ı n zenginliği o n u z o r l a m a d ı y s a bile, evinden ç ı k m a y a itmiştir. XVI.
yüzyılda Sevilla ve A n d a l u ç y a geri ülkesi y a r ı - m ü s l ü m a n , her z a m a n ve ucu u c u n a yarı-
hristiyan halkıyla, İspanyol A m e r i k a ' s ı n d a geniş t o p r a k l a r inşa etmektedir: bu t o p r a k l a r
kökenlerinin d a m g a s ı n ı taşıyacaklardır, C a r l o s Pereyra b u n u m ü k e m m e l bir şekilde
söylemiştir. İ s p a n y a ' n ı n b ü t ü n insanları denize d o ğ r u açılan bu güney bölgelerinin lehine
o l m a k üzere, bölgelerinden k o p a r t ı l m a k t a d ı r l a r .

İşte Pierre G e o r g e ' u n bu ovalar h a k k ı n d a söylediği, denize k o m ş u " t o p r a k

h ü c r e l e r i " n i n canlı ifadesi gibi o l a n l a r ı n a karşı dikkatli o l m a m ı z ı gerektiren şey.
G e r ç e k t e bu hücreler kendi içlerine k a p a n m ı ş o l m a n ı n uzağındadırlar. Dışa d o ğ r u
yayıldıklarında, genellikle b u n u n nedeni denizin geniş m e k â n l a r ı n ı n ekonomisinin
y a r d ı m a gelmesi veya d a h a d o ğ r u o l a r a k , onları hizmetine a l a r a k , onları b ü y ü k ihraç
t a r ı m ı n a m a h k û m etmesidir. Aşağı A n d a l u ç y a ' d a zeytin ve b a ğ XVI. yüzyılda a n c a k
b ü y ü k Sevilla ticaretinin teşvikleriyle gelişmeye başlamışlardır. Aynı şekilde, A k d e n i z ' i n
öteki u c u n d a ve o n u n m e k â n ı n ı n hemen hemen dışında, Eflak ve B o ğ d a n ' d a XVI.
yüzyılın s o n u n d a , Michel le Brave'ın d ö n e m i n d e b u ğ d a y ekiminin serpilmesine tanık
o l u n m u ş t u r . Bu serpilme ve o n u n yol açtığı senyörlük rejiminin güçlenmesi, bizzat kendi
hızlı bir gelişme içinde olan tahıl ticaretinin K a r a d e n i z ' d e k i çağrısıyla m e y d a n a
gelmiştir. Bu kez de XVI. yüzyıl dışına ait b i r k a ç tane benzeri ö r n e k vereceğiz: p a m u k ve
t ü t ü n Selanik ovasının ıslahına vesile o l m u ş l a r d ı r ; XVIII. yüzyılda A v i g n o n bölgesine
getirilen kızılkök ve o n u n için alçak bölgelerin k u r u t u l a r a k , s o n u n c u sıtma kaynakları-
nın yok edilmesi; v e y a h u t da 1900'lerde sağlıklı Mitica'yı y a r a t a n bağcılık.

S o n u ç o l a r a k k u ş k u y o k t u r : bu alçak ülkelerin t e ç h i z a t l a n m a l a r ı n ı n bedelinin

ödenebilmesi için ticaret, uzun mesafeli b ü y ü k ticaret t a r a f ı n d a n sağlanan kârların a k ı m ı
g e r e k m e k t e d i r . F a k a t d a h a d o ğ r u s u , bu ticaret y a k ı n ı n d a sermaye y ö n ü n d e n zengin,
dışa açık b ü y ü k bir tüccar kente sahip değil midir? Burası girişimin görevlerini,
s o r u m l u l u k l a r ı n ı ve rizikolarını üstlenmeye ehil bir kent değil midir? XVI. yüzyılda
h a k k ı n d a söz edebildiğimiz b ü t ü n ıslah çalışmaları b ü y ü k kentlerin bölgelerinde yer
a l m a k t a d ı r l a r : Venedik, M i l a n o , Floransa... Aynı şekilde, 1580'lere d o ğ r u Cezayir,
bizzat kendi b ü y ü k l ü ğ ü n d e n ö t ü r ü M i t i c a ' d a önemli bir tarımsal hayatın o r t a y a çıktığını
g ö r m ü ş t ü r . Belki bu geçici bir hayattır, ç ü n k ü o v a o z a m a n l a r sağlıksız sularını,
k a y b e t m e m i ş t i r , f a k a t gene de büyüyen kent ve T ü r k l e r ile d ö n m e korsanların lüks evleri
için -Allah bilir k a ç insanın hayatı p a h a s ı n a - h a y v a n , süt ve tereyağ, bakla, m e r c i m e k ,
bezelye, k a v u n , hıyar, k ü m e s hayvanları, güvercin... üretmeye k o y u l m u ş t u r . Mitica
l i m a n d a k i teknelere b a l m u m u , deriler ve çok m i k t a r d a ipek g ö n d e r m e k t e d i r . Buğday ve
a r p a tarlaları d a vardır. H a l d o kendi görmediyse bile, o r a n ı n bir cennet olduğu s o n u c u n a
v a r m a k t a d ı r . Valencia d a aynı şekilde, kendini çevreleyen bahçeleri a ç ı k l a m a k t a ve
üstelik bu bahçeleri gübreyle d o y u r m a k t a d ı r . " E ğ e r (Valencia'nın) caddeleri taşla kaplı
değillerse" ( 288 ) diye y a z m a k t a d ı r bir X V I I I . yüzyıl seyyahı " b u n u n nedeni s o k a k t a k i
pisliklerin sıklıkla sur dışına çıkartılarak bitişikteki tarlaları verimli hale getirmeye
götürülmesidir ve eğer s o k a k l a r taşla k a p l a n s a y d ı , Valencia'yı her y a n d a n çevreleyen şu
geniş meyve bahçesinin verimliliğinin başlıca k a y n a k l a r ı n d a n birinin k u r u t u l a c a ğ ı
farkedilmiştir".

Büyük t a r ı m a kazanılmış her ova e k o n o m i k ve insani bir iktidar, bir güç haline
gelmektedir. F a k a t bu hiç de yalnızca kendi için olmayıp, sayesinde yaşadığı dışarısı için
y a ş a m a k ve ü r e t m e k z o r u n d a o l m a s ı n d a n d ı r . Ve b ü y ü k l ü ğ ü n ü n bu koşulu aynı z a m a n d a
-hiç kimsenin gündelik n a f a k a s ı n d a n asla emin olamadığı XVI. yüzyılda- bağımlılığının
ve sefaletinin de nedeni o l m a k t a d ı r . Bu d u r u m u , 1580'lerden itibaren kuzey buğdayı ithal
etmeye m a h k û m olan A n d a l u ç y a için göreceğiz ( 289 ).
4. Transhümans veya Göçebelik:
Daha şimdiden iki Akdeniz

Bu yolculuklar t a m a m l a n d ı k t a n s o n r a , geriye t r a n s h ü m a n s ve göçebelik sorunlarını,

insanların ve sürülerin düzenli yer değiştirmelerini, A k d e n i z evreninin güçlü çizgilerin-
den birini ve son tahlilde yaklaştığımız bu sorunları bütünlükleri içinde k a v r a m a k
k a l m a k t a d ı r . Eğer gözlem yalnızca y a r ı m a d a s a l kıtalarla sınırlandırılırsa, bu nihayetsiz
o l a r a k yeniden b a ş l a n a n hareketlere ait herşey a ç ı k l a n a m a y a c a k t ı r . D o ğ u y a ve güneye
sık sık ve geniş ölçüde b a k m a k ve bunların içine, en a z ı n d a n akıl y ü r ü t m e esnasında, çöl
sınırlarının göçebe hayvancılık yaşamını dahil etmek uygun olacaktır. İşte, yerleştirme-
nin sıkıntı verici olduğu bu s o r u n l a r a y a k l a ş m a k t a bu nedenle geciktik.

Transhümanslar ( 290 )

Birçok t r a n s h ü m a n s vardır: coğrafyacılar en a z ı n d a n iki tanesini, belki de üç tanesini

birbirlerinden a y ı r m a k t a d ı r l a r .
Önce " n o r m a l " t r a n s h ü m a n s vardır: bu şıkta sürü sahipleri ve ç o b a n l a r ova
insanlarıdır; o v a d a o t u r m a k t a d ı r l a r ; aşağı bölgeler yetiştiricileri için u y g u n o l m a y a n
mevsimi m e y d a n a getiren yazın o v a d a n yola ç ı k m a k t a d ı r l a r . D a ğ bu o y u n a yalnızca
m e k â n s a ğ l a m a k t a d ı r . Ve üstelik bu m e k â n çoğu z a m a n ova k ö y l ü s ü n ü n mülkiyetinde-
dir ve genellikle dağlıya k i r a l a n m a k t a d ı r XVI. yüzyılda Arles, belki d ö r t veya beş
yüzyıldan beri geniş bir yaz t r a n s h ü m a n s ı n ı n merkezidir ( 291 ), bu kent La C a m a r g u e
sürülerine ve özellikle de C r a u ' d a k i l e r e k o m u t a etmekte ve her yıl D u r a n c e h a v z a s ı n d a n ,
onları Oisans, Devoluy, Vercors otlaklarına, M a u r i e n n e ve Tarentaise yakınlarına k a d a r
g ö n d e r m e k t e d i r . G e r ç e k bir " k ö y l ü sermayesi": " k a p i t a l i s t l e r " ( 292 ) Arles'da o t u r m a k -
tadırlar; d a h a d ü n bu koyun yetiştiriciliğinin efendilerine böyle denilmekteydi; sözleşme-
leri tescil eden noterler bu kentte d o n a n m a k t a d ı r l a r .

" T e r s " t r a n s h ü m a n s a XVI. yüzyıldan bir örnek olsun diye, İspanyol N a v a r r a ' s ı n ı ele
alalım. Sürüler, ç o b a n l a r bu kez euskari ülkesinin y u k a r ı l a r ı n d a n gelmektedirler. Aşağı
ülkeye ise, p a z a r o l d u ğ u n d a sadece ticari işler düşmektedir. Bu t r a n s h ü m a n s gürültülü
bir kış inişidir. H a y v a n l a r ve ç o b a n l a r çok soğuk d a ğ d a n k a ç a r a k , Aşağı N a v a r r a ' y a
tıpkı fethedilmiş bir ülkeye giren ordu gibi gelmektedirler. Herşey, bu kuşku d u y u l a n
k o n u k l a r ı n geçişi sırasında, kilitlenmektedir. Her yıl böylece, köylü ile ç o b a n ı n ebedi
savaşı yeniden c a n l a n m a k t a d ı r . Önce gidiş sırasında hayvanlar ovanın açık kısımlarına
veya Bardenas Reales'deki b ü y ü k o t l a k l a r a ulaşıncaya k a d a r , s o n r a d ö n ü ş sırasında
tekrar. Bardenas Reales taşlı bir step o l u p , A r a g o n sınırlarında yer a l m a k t a ve kış
y a ğ m u r l a r ı b u r a d a o l d u k ç a zayıf bir otlak m e y d a n a getirmektedirler ( 293 ).

Bu ters t r a n s h ü m a n s aynı z a m a n d a , kışın ve i l k b a h a r d a d a r kıyı bölgelerinde çoban

ve sürüleri t o p l a y a n K a l a b r i y a ' d a k i n i n de aynıdır. H a z i r a n 1549'da C a t a n z a r o piskopo-
su " P a s k a l y a g ü n ü n ü n sabahı b i r k a ç rahip, sürülerin çok sayıda o l d u ğ u ve o n l a r ı n d a
peynir biçimlerinde yapılmış m i h r a p l a r d a , ayin yaptıkları, s o n r a da peynir ve sürüleri
k u t s a y a r a k ç o b a n l a r a d u a ettikleri liman mahallerine g i d i y o r l a r d ı " diye açıklama
y a p m a k t a d ı r . " R a h i p bu işten m i h r a p y a p ı m ı n d a kullanılan b ü t ü n peyniri k a z a n m a k -
taydı. Bu ayinleri yöneten rahipleri cezalandırdım ve... müthiş cezalar vereceğimi
söyleyerek artık h e r h a n g i birinin bu işi yapmasını y a s a k l a d ı m " ( 294 ).

Böylece iki t r a n s h ü m a n s vardır, b u n u n dışında d a h a az önemli, hem kış, hem de yaz

t r a n s h ü m a n s ı y l a karışık bir de k a r m a t r a n s h ü m a n s b u l u n m a k t a d ı r . Bu d u r u m d a yola
çıkış n o k t a s ı ve i k â m e t yerleri, iki otlağın yarı y o l u n d a , bayır o r t a s ı n d a b u l u n m a k t a d ı r .
B u g ü n k ü K o r s i k a ' d a k i C h a t a i g e r a i e ' d e olduğu gibi.
A s l ı n d a , gerçeği katı bir tasnif içinde t ü k e t m e k m ü m k ü n değildir. T r a n s h ü m a n s her
t ü r d e n fizik, insani, tarihsel koşulu devreye s o k m a k t a d ı r ( 295 ). A k d e n i z ' d e , en basit
tanımı içinde, o v a l a r d a b u l u n a n kış o t l a k l a r ı n d a n , yükseklikleri işgal eden yaz
o t l a k l a r ı n a d o ğ r u dikine yönde bir yer değiştirmedir. İki katın o r t a k l ı ğ ı n d a n m e y d a n a
gelen bir hayattır. A y n ı z a m a n d a d a insanların yer değiştirmesidir. Ve bu insanlar şu veya
bu köye, şu veya bu kırsal g r u b a -veya kırsal o l m a y a n g r u b a - dahildirler; ya sadece
ç o b a n d ı r l a r veya m o l a l a r ı n d a n birinde toprağı geçici o l a r a k işlemekte, bazen de
s o n b a h a r d a bitkilerin yetişmesini h ı z l a n d ı r m a k için makiyi y a k m a k t a d ı r l a r ( 296 ); bu
insanlar ya y u k a r ı d a , ya d a aşağıda o t u r m a k t a d ı r l a r ; sabit k o n u t l a r ı v a r d ı r -veya y o k t u r -
Kısacası, çeşitlilikler çok sayıdadır, f a k a t bunlar yerel koşullar t a r a f ı n d a n k o n u l m u ş
o l d u k l a r ı n d a n , h e m e n hemen tercih dışıdırlar. G e ç e r k e n şu ö y k ü n ü n lezzetine varalım:
C o r o n 1499'da h e n ü z Y u n a n kıyılarındaki Venedik k a r a k o l l a r ı n d a n biriydi, M o r a
paşası, bu küçük yerdeki A r n a v u t ve R u m l a r ı n P a d i ş a h ı n t o p r a k l a r ı n d a e k i m y a p m a y a
veya h a y v a n o t l a t m a y a gelmelerini engellemek istiyordu. C o r o n ret ter? si o n a dolcemente
cevap vermekle yetinmişlerdir. " E ğ e r bizimkiler yazın sizin t o p r a k l a r a gidiyorlarsa, kışın
d a sizin sürüleriniz bizim t o p r a k l a r a geliyorlar" ( 297 ).
E n g e b e ve mevsim, iki veri, alışılmış olarak b u n l a r olabilecek ve olacaklar h a k k ı n d a
herşeyi değilse bile, esas olanı haber vermektedirler. 1498 ( 2 9 8 )'de k a r n a v a l günleri
sırasında stradiotlar Piza civarına bir saldırıda b u l u n m u ş l a r d ı r : kışın ve deniz k e n a r ı n d a n
ele geçirdikleri g a n i m e t bizi şaşırtmamalıdır: 300 b ü y ü k baş, m a n d a ve inek, 600 k o y u n ,
b i r k a ç katır. O c a k 1626'da Z a r a y a k ı n l a r ı n d a , bu sefer T ü r k l e r e karşı yapılan saldırıda
2500 hayvan kaçırılmıştır.( 2 9 9 ). S o n u n c u s ı n a m a : 1649 Aralığında ( 30 °) yeni bir şefin
yönetimi a l t ı n d a olan M o r l a k l a r D a l m a ç y a ' d a kıyı civarında "13.000 baş h a y v a n " elde
etmişlerdir.

Transhümanstan daha eski olan göçebe hayvancılık

Böyle t a n ı m l a n a n t r a n s h ü m a n s , ova o d a k l a r ı y l a d a ğ otlakları a r a s ı n d a k i A k d e n i z
çobanlık hayatının sadece d ü z e n e s o k u l m u ş ve a d e t a bilge bir hale getirilmiş
biçimlerinden biridir. U z u n bir evrimin meyvası olan bilge bir hale getirilmiş bir biçim.
En g ü r ü l t ü l ü s ü olsa bile t r a n s h ü m a n s , kendisiyle birlikte yalnızca u z m a n l a ş m ı ş bir
ç o b a n l a r halkını s ü r ü k l e m e k t e d i r . Bir i ş b ö l ü m ü , heryerde hazır ve nazır bir t a r ı m , d e m e k
ki k o r u n m a s ı gereken tarlalar, sabit evler, köyler gerektirmektedir. Bu köyler
mevsimlere göre, ya ovaya d o ğ r u , ya d a yüksek d a ğ l a r a d o ğ r u , nüfuslarının bir
b ö l ü m ü n ü b o ş a l t m a k t a d ı r l a r . XVI. yüzyılda yapılan birçok s o r u ş t u r m a yalnızca k a d ı n ,
yaşlı ve çocukların kaldıkları, yarı yarıya boşalmış bu köyleri işaret etmektedir.

B u n u n tersine, göçebe hayvancılık herşeyi kendisiyle birlikte ve m u a z z a m g ü z e r g â h -

lar b o y u n c a s ü r ü k l e m e k t e d i r : insanlar, h a y v a n l a r h a t t a evler t a ş ı n m a k t a d ı r . A n c a k ,
t r a n s h ü m a n s d a o l d u ğ u gibi, hiçbir z a m a n k o y u n nehirleri m e y d a n a gelmemektedir. Ç o k
b ü y ü k olsalar bile, göçebelerin sürüleri, m u a z z a m bir m e k â n içinde, bazen küçük g r u p l a r
halinde erimektedirler. B u g ü n göçebe hayvancılık -ki bu tür hayvancılık A k d e n i z
çevresinde artık gerçekte a n c a k tortu halindedir-, B e y r u t ' u n yakın b a n l i y ö s ü n d e gece
bastırırken t o p l a n m ı ş on k a d a r kişinin işidir; veya Cezayir'de h a s a d a göre, kulübelerin
o r t a s ı n d a b i r k a ç deve, k o y u n , eşek, iki veya üç at, kırmızılar giyinmiş k a d ı n l a r ve keçi
kılından b i r k a ç k a r a çadırdır; v e y a h u t d a T o r o s l a r ı n güneyinde A n t a l y a o v a s ı n d a bazen
- a m a nadiren- yavaş yavaş k a y b o l m a k t a olan bir gelenek u y a r ı n c a at nalı biçiminde
yerleştirilmiş olan yirmi k a d a r çadırdır ( 301 ).
 T r a n s h ü m a n s ve göçebe hayvancılık farklı gösterilere, farklı yaşlara ait faaliyetlere
benzemektedirler. Şu ö b ü r ü n d e n d a h a eski değil midir? A k d e n i z ' i n güneyini çevreleyen
ve O r t a Asya ile ötelerine k a d a r d e v a m eden çöl ve yarı çöl bölgelerde g ö z ü m ü z ü n
ö n ü n d e şimdiki yönetimler t a r a f ı n d a n izlenen yerleştirme siyasetleri, eski göçebelikten
bir t r a n s h ü m a n s ı n , bir i ş b ö l ü m ü olan hafiflemiş bir çobanlık h a y a t ı n ı n geriye kalmasına
yol açmışlardır ( T r a b l u s ' t a o l d u ğ u k a d a r S a h r a ' d a , Türkiye ve İ r a n ' d a o l d u ğ u k a d a r
Suriye'de de). Dağlık A k d e n i z çevçevesi içinde, ters t r a n s h ü m a n s ı n , coğrafyacıların
n o r m a l adını verdikleri t r a n s h ü m a n s t a n d a h a eski o l d u ğ u ilave edilmelidir.

Bu tasnif -göçebe hayvancılık, ters t r a n s h ü m a n s , n o r m a l denilen t r a n s h ü m a n s - ikna

ediciye b e n z e m e m e k t e d i r . F a k a t olaylar hiç de b u a priori modelin d ü ş ü n d ü r d ü ğ ü k a d a r
basit bir şekilde cereyan etmemişlerdir. Geçmişteki yavaş değişmelerden çok felâketler,
ani değişimlerden y a n a ü r e t k e n olmuşlardır. İşin k ö t ü yanı, felâketlerin bu a l a n d a ,
siyasettekilere n a z a r a n d a h a az bilinmeleridir.

G e r ç e k t e n de, çobanlık yapıları ayrıntıları içinde y a k ı n d a n incelediklerinde, ters ve

n o r m a l t r a n s h ü m a n s çoğu z a m a n karışık olarak o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r l a r . Y u k a r ı
P r ö v e n c e ' d a ( 302 ) X V . ve X V I . yüzyıllarda y u k a r ı d a k i ( d a h a zengin ve d a h a kalabalık
o l a n l a r ) ve aşağıdaki mal sahipleri, aynı otlakları k u l l a n m a k t a y d ı l a r . Bu k o ş u l l a r d a iki
t r a n s h ü m a n s biçimi a r a s ı n d a k i ayırımı tek başına belirleyen mülkiyet rejimi o l m a k t a d ı r .
Ve işte biz b u d u r u m d a coğrafi a l a n d a n , mülkiyetin t o p l u m s a l a l a n ı n a , h a t t a siyasal
alanına atılmış o l m a k t a y ı z . G e r ç e k t e n de, sürülerin geçişleri, hiçbir devletin ihmal
edemeyeceği, istekle örgütleyeceği ve her z a m a n koruyacağı mali o l a n a k l a r ı s u n m a k t a -
dırlar. Abruzzeler ile A p u l i a Tavoliere'si a r a s ı n d a ters bir t r a n s h ü m a n s R o m a
d ö n e m i n d e n itibaren tesis edilmiştir ve o d ö n e m d e k i T a r e n t e k u m a ş endüstrilerinin
varlık nedenini a ç ı k l a m a k t a d ı r . Bu t r a n s h ü m a n s A r a g o n kralı I. A l f o n s o ( 303 ) o n u 1442-
1447'de ayrıcalıklı ve z o r u n l u k o y u n y o l l a n , tratturi ve bağlantı yolları (tratturelli),
dinlenme otlakları (riposi) ve kış otlakları halinde örgütleyip, b u n u n ü s t ü n e bir de yün ve
h a y v a n l a r ı F o g g i a ' d a - b a ş k a yerde değil- s a t m a z o r u n l u ğ u ve tabii ki g ü z e r g â h b o y u n c a
ödemeler getirinceye k a d a r , o l d u k ç a serbest bir rejim altında s ü r m ü ş t ü r . Bu sistem bir
kez sabitleştikten s o n r a , yollar b o y u n c a b a ğ veya zeytin yetiştiricisi ve özellikle de
b u ğ d a y üreticisi köylülerin düzenli ve inatçı t o p r a k genişletme faaliyetlerine karşı
korunmuştur.

1548'de A p u l i a ' d a yer alan 15.000 carri (bir carro: 24 h e k t a r d a n fazla b i r a l a n ) ' l ı k b i r
t o p r a k üzerinde, krallık t o p r a k l a r ı 7.000 carri'den biraz fazlasını temsil etmekteydiler;
b u n u n dışında resmi otoriteler, az veya çok haklı o l a r a k , işlenen araziden 2.000 carri
t o p r a ğ ı otlağa katmışlardır. O r t a l a m a olarak 1 milyon b a ş içeren sürüler, gene o r t a l a m a
o l a r a k izleyen on yıl içinde, 1.300.000başa çıkmışlardır. Ve bu r a k a m d a h a da artacaktır,
ç ü n k ü ekim 1591'de resmi tahminler 2.881.217 k o y u n d a n söz etmektedirler, üstelik tahıl
" p a h a l ı l ı ğ ı n ı n " ertesinde (1560, 1562, 1567,1584,1589-1590ve 1591'de) geçiş yolları altı
yıllık sürelerle köylülere kiralanmışlardır - h a y v a n geçişiyle zenginleşen bu t o p r a k l a r d a
b u ğ d a y verimliliği bire yirmi veya bire o t u z gibi r e k o r r a k a m l a r a u l a ş m a k t a d ı r . - B u n u n
s o n u c u o l a r a k , N a p o l i ' d e alıcılar a r a s ı n d a " m u m ışığında" ( 304 ) hareketli mezatlar
o l m a k t a d ı r . Büyük çıkarlar söz k o n u s u d u r : Maliyenin çıkarları, o n a ait olan Apulia
g ü m r ü ğ ü "telafisi m ü m k ü n o l m a y a n bir incidir"; y ü n ve et tüccarlarının çıkarları; k ü ç ü k
yetiştiriciler kitlesinden yavaş yavaş k o p a n b ü y ü k sürü sahiplerinin çıkarları. Katolik
k r a l a yönelik olarak kaleme alınmış bir r a p o r " b u Apulia eyaletinin h e r h a n g i bir
villanosu 10, 15, 20 veya 30 bin k o y u n a sahip o l m a k t a , b u n l a r her yıl b u g ü m r ü ğ e
(Apulia) s a t m a k üzere yün ve h a y v a n getirmektedirler. D a h a s o n r a at ü s t ü n d e k i
heybelerini ekinlerle d o l d u r d u k t a n sonra, p a r a l a r ı n ı g ö m m e k üzere evlerine d ö n m e k t e -
 ıııımn»*""
Auıal
Raymar la Varnart .-üs?
Vardachat i >"
ıColmars
la Castallard
Thorama haute
rThorama bası*
' Möaıilas . \

inim''
Corbltraa
î»»y Jf ır
V

Barjolt
Saillon* Pontavta

"yıinıiHh.

tat Orret

Faucon'

M«llefoug«ıs»0
|Moniauı
Fugarat-

• •••-
*'
Cucuron
la Hoque
•d'Anlh»roı
Reguaae

'ontavtı

Brıgnolaı
S Vıctor

'""Dr.

5 XV yüzyıl s o n u n a d o ğ r u Y u k a r ı - P r o v e n c e bölgesi k o y u n l a r ı n ı n kışlak ve yaylakları

K a y r a k Thörese Sclafert C u l t u r e s en H a u l e - P t o v e n c e s 134 ve 135. b u r a d a k i bazı yer isimleri kısaltmaları asıl
hallerine g e t i r i l m i ş l e r d i r
dirler; bazen de servetleri g ö m ü l ü o l a r a k ö l m e k t e d i r l e r " ( 305 ). H e r hal-ü k â r d a X V I I .
yüzyıldan itibaren ve X V I I I . yüzyılda d a h a fazla o l m a k üzere mülkiyet y o ğ u n l a ş m a s ı ,
b ü y ü k mal sahiplerinin sürülerinin büyümesi o l g u s u yaşanmıştır ve aşağı ülkenin
y a r a r ı n a bir önceliğin taslağı çizilmektedir. Bu t a m d o ğ r u l a n m a m ı ş bir izlenimdir ( 306 ).
A m a en a z ı n d a n s o r u n u n güçlüğü h a k k ı n d a bir fikir vermektedir.
Aynı ikircilik Vicentirıe ülkesi için de söz k o n u s u d u r . Bir XV. yüzyıl bilgini olan
F r a n c e s c o C a l d a g n o ' n u n y a y ı n l a n m a m ı ş çalışması ( 3 0 7 ) burayı işlenmemiş hiçbir t o p r a ğ ı
o l m a y a n , pazarları, ticareti, " g ü z e l sarayları"yla kent h a v a s ı n a s a h i p b ü y ü k köylerle
d o l u , habitatissimo bir ülke o l a r a k tasvir etmektedir. B u r a d a hiçbir şey eksik değildir, ne
a r a b a l a r veya teknelerle gelen o d u n , ne de o d u n k ö m ü r ü ; ve k ü m e s l e r d e tavus kuşu ve
" H i n d H o r o z l a n " bile vardır. Nehir ve ırmakların üzerinde sayılamayacak k a d a r çok
değirmen, testere atelyesi vb. b u l u n m a k t a d ı r . Buzağı, keçi y a v r u s u , kuzu fazlasıyla
b o l d u r ve yaz gelince b ü t ü n bu h a y v a n l a r allipasschi della montagrıa gönderilmektedir-
ler. İşte, dağlılarla yüksekteki otlakların kullanımı veya k i r a l a n m a s ı k o n u s u n d a
ç a t ı ş m a l a r a yol a ç m a k t a n geri k a l m a y a n bir n o r m a l t r a n s h ü m a n s , Vicentini'nin
kiraladığı bir d a ğ olan " M a n d r i o l e " için olduğu gibi ki, b u r a d a G r i s o n ' l a r l a çatışma
olması bizi şaşırtmamalıdır: G r i s o n l a r hayvanlarını Alplerin güneyine ve Venediğe
d o ğ r u g ö t ü r m e k t e d i r l e r ( 308 ) ve bazen de bu kente k a s a p o l a r a k yerleşmektedirler. F a k a t
V i c e n t i n o ' n u n d a Alplerin Sette Communi denilen bu p a r ç a s ı n d a kendi dağlıları vardır,
b u n l a r ı n o d u n c u l a r ı , avcıları ve kendi ekinleriyle kendi sürüleri b u l u n m a k t a d ı r , özellikle
50 ilâ 60 bin k o y u n u olan G a l i o ' d a . Yazın b u n l a r Sette Communi o t l a k l a r ı n d a k a l m a k t a ,
s o n b a h a r d a Vicentino, P a d o v a n o , Polesine, Trivigiano, Veronese, h a t t a M a n t o v a n o
kırlarına yeniden inip, b u r a l a r a d a ğ ı l m a k t a d ı r l a r . Bu d u r u m güçlü ç o b a n yaşamının
Vicentino alçak ülkesinden hareketle, sürülere u y g u n b ü t ü n m e k â n ı tek başına ele
geçiremediğinin kanıtıdır. Herkesin kendi payı vardır.

Kastilya Transhümansı
Kastilya t r a n s h ü m a n s ı b ü t ü n tanımlarımızın sağlamasını y a p m a k için iyi bir
ö r n e k t i r . O n u n gösterimleri yüzlerce kere tasvir edilmişlerdir. Biz b u r a y a ait gerçekleri,
zorlamaları, k a r m a ş a l a r ı biliyoruz.
İşe başlarken, yer değiştirme b o y u t u n u n 800 kilometreye ulaşabildiği " b ü y ü k
t r a n s h ü m a n s " ile, kısa veya çok kısa çaplı bir t r a n s h ü m a n s a r a s ı n d a ayırım y a p m a k
g e r e k m e k t e d i r . Sadece ünlü Mesta koyun sendikasına tabi olan b ü y ü ğ ü (bu sendikanın
ayrıcalıkları 1273'e k a d a r geri gitmektedir) dikkatimizi çekecektir. Bir d o ğ a bilgininin
X V I I I . yüzyılın s o n l a r ı n a d o ğ r u söylediği gibi, İ s p a n y a "iki tip k o y u n a sahiptir, yünleri
sıradan olan birinci cinsten o l a n l a r hayatlarını d o ğ d u k l a r ı yerde geçirmekte, asla otlak
değiştirmemekte ve her a k ş a m ağıllarına d ö n m e k t e d i r l e r : yünleri ince olan diğerleri her
yıl yolculuk y a p m a k t a ve yazı d a ğ l a r d a geçirdikten s o n r a , M a n c h a , E s t r a m a d u r a ve
A n d a l u ç y a gibi krallığın sıcak bölgelerindeki çayırlara inmektedirler. Bu ikinci cinse
'gezgin k o y u n l a r ' adı v e r i l m e k t e d i r " ( 309 ). Bütün ayırımlar gibi, bu da a n c a k yaklaşıktır
" g e z g i n k o y u n " olanları yalnızca, değerli pöstekilerine kışın kırmızı alçı sürülenleri,
üzerinde on k a d a r krallık yol geçiş h a k k ı tahsil i s t a s y o n u n u n b u l u n d u ğ u a n a yollar
b o y u n c a -canadas- Kast : Iya'nın " u ç l a r ı n a " gidenleridir. F a k a t tali y o l l a r d a n (cordeles,
veredas) s ü r d ü r ü l e n b a ş k a ç o b ^ n g ü z e r g â h l a r ı d a b u l u n m a k t a d ı r . Büyük seyrüsefere
y a b a n c ı bu sürüler, mevsimlere bağlı olarak s a l ı n m a k t a d ı r l a r ; bunlar p a z a r l a r a
(mercados) u l a ş t ı k l a r ı n d a , bu kez ganados travesios veya ribergios veya merchaniegos
adını a l m a k t a d ı r l a r . Kraliyet m e m u r l a r ı denetimlerini başlıca yolların dışına d a
y a y a b i l m e k için özenli ve u z u n bir m ü c a d e l e vermek z o r u n d a kalmışlardır: bu d u r u m
1593-1599'a k a d a r ( 31 °) k o y u n vergilerindeki ani yükselişi a ç ı k l a m a k t a d ı r . Fakat
s o r u n u m u z b u r a d a değildir.
S o r u n u m u z , haritasını J u l i u s Klein'ın klasik kitabından ( 3 H ) aldığımız canadas'lara
göre bu b ü y ü k t r a n s h ü m a n s ı , meridyenler y ö n ü n d e kuzeyden güneye, s o n r a da
güneyden kuzeye olan ve böylece süregiden bu hareketleri hayal etmeye d a y a n m a k t a d ı r .
Bu k o n u d a hiçbir k u ş k u y a yer y o k t u r : yer değiştirmelerin genişliğine rağmen (sıklıkla
yatay veya engebeyi kesen yarıklar halinde) bir göçebe hayvancılıkla karşı karşıya
değiliz, ç ü n k ü koyunların y a n ı n d a u z m a n ç o b a n l a r ve sadece o n l a r b u l u n m a k t a d ı r ;
rabadanes adını alan bu a d a m l a r baş ç o b a n l a r , ast rütbeli ç o b a n l a r d a n m e y d a n a
gelmektedirler; bunların silah olarak sapanları, uzun s o p a l a n b u l u n m a k t a o l u p ,
y a n l a r ı n d a katırları, birkaç t a n e atları, m u t f a k malzemeleri ve köpekleri de yer

Volencıa

AIbaç ete
t

Sevilla

. .. „ Askeri barikatlara ait otlaklar

transhümans y o l l a n

Alcontoro Calotrovo "rf^f ^T Santiago

yol vergisi = _ — U i - L ul

6. Kastilya transhümasları
Kaynak: Julius Klein. The Mesta, A Study in Spanish E c o n o m i c History 1273-1836, C a m b r i d g e , 1920, s. 18-19.
a l m a k t a d ı r . Söz k o n u s u olan, hiç de yer değiştiren bir halk değildir. H a t t a hiç
t e r e d d ü t s ü z şunu söyleyelim: bu ters bir t r a n s h ü m a n s t ı r . İnce yünlü sürüler gerçekten de,
kuzeyin yüksek bölgelerinden güneydeki alçak ülkelere gitmektedirler. Sürüler ve mal
sahipleri (büyükleri ve küçükleri) kuzeye aittirler, herşeyden önce de, Cortes'e karşı
Mesta'nın güçlü haklarını k o r u y a n k o y u n c u d ö r t büyük " k e n t " t e n d i r l e r : L e o n , Segovia,
Soria, C u e n c a . Z a t e n b ü t ü n sistem yaz otlaklarının kapasitesine, yani kuzeye bağımlıdır;
güneyde E s t r a m a d u r a , M a n c h a ve A n d a l u ç y a ' d a b o ş t o p r a k l a r ı n muazzamlığı sınırsız
bir artırımı m ü m k ü n k ı l m a k t a d ı r ( 312 ). Eğer Kastilya sürüleri sembolik Portekiz sınırını
aşmıyorlarsa, b u n u n k o m ş u s u n u n direnmesine o l d u ğ u k a d a r , ek mahreçlerin gereksizli-
ğine de bağlı o l d u ğ u düşünülebilir.

Bunları söyledikten sonra, şu an için ç o b a n l a r l a köylüler a r a s ı n d a k i çok sayıdaki

çatışmayla ilgilenelim (özellikle gezgin sürülerin artışı vesilesiyle m e y d a n a gelenleriyle);
yer değiştirme çapı u z u n veya kısa olan sürüler a r a s ı n d a k i çatışmalarla da ilgilenmeye-
lim: ağılda geceleyen sürülerin y a n ı n d a -estantes veya travesios- Mesta'mn dışında kalan
kentler - S a l a m a n c a gibileri- m ü d a h a l e etmektedirler; kentlerden, yerel köy senyörlerin-
den veya mal sahiplerinden m e y d a n a gelen aristokrasileri anlayınız. Mesta ve onların
yargısal ayrıcalıklarına d ü ş m a n olan yerel yargı yetkilileri gibi " b a s k ı g r u p l a r ı "
a r a s ı n d a k i mücadelelerle de d a h a fazla ilgilenmeyeceğiz; aynı şekilde geçiş hakları
k o n u s u n d a devlet, kentler, b ü y ü k soyluluk veya kilise a r a s ı n d a k i mücadelelerle de fazla
ilgilenecek değiliz. A n c a k , iyi bilinen b ü t ü n bu olgular t r a n s h ü m a n s sisteminin b u r a d a
ne k a d a r k a r m a ş ı k , b a ş k a sistemlere dayalı o l d u ğ u n u ve a n c a k önceden m e y d a n a gelen
uzun bir evrim sayesinde anlaşılabilir nitelikte o l d u ğ u n u işaret etmektedirler. Bir tarihçi,
gülümseyerek, ç o b a n yaşamının İberya e k o n o m i s i n i zeytinlerden, ü z ü m l e r d e n , b a k ı r d a n
ve h a t t a Peru hazinelerinden d a h a ( 313 ) fazla çalıştırdığını söylemiştir. Ve b u n d a haklıdır.
B u r a d a yalnızca XVI. yüzyıl b o y u t u içinde, İspanya koyunlarıyla kuzey A f r i k a ' d a n ithal
edilen koyunların melezleştirilmesi sonucu elde edilen merino k o y u n u n genelleştirilme-
sini görmeyelim. Koşulların b i r a r a y a gelmeleri, uluslararası k o n j o n k t ü r ü n suç ortaklığı
Mesta'nın ihdas edilebilmesi (ve belki de 1526'ya k a d a r olan yükselişi) için gerekli
o l m u ş l a r d ı r . XIV. ve XV. yüzyıllar A v r u p a bunalımı, Kastilya y ü n ü n ü n m u h t e m e l d ü ş ü k
fiyatının cazibesi, İngiliz y ü n ihracatının bilinen yavaşlaması, İtalyan kentlerinin yünlü
d o k u m a faaliyetleri olmaksızın; Kastilya k o y u n c u l u ğ u n u n gelişimi ve bu bölgenin
milyonlarca gezginci k o y u n u gayri m ü m k ü n ve d ü ş ü n ü l m e z olur ( 3 U ) .

Kısacası, Kastilya'nın seyirlik ve b ü y ü m e k t e olan d u r u m u n a dair s o n u ç hiç de

ikircikli değildir: her t r a n s h ü m a n s iç ve dış k a r m a ş ı k yapıları, ağır k u r u m l a r ı gerektir-
mektedir. Kastilya y ü n ü ö r n e ğ i n d e Segovia gibi kentler ve p a z a r l a r ; yünleri önceden
satın alan ve Floransalılarla birlikte pöstekilerin hazırlandığı y ı k a m a atelyelerine sahip
olan Cenevizli iş adamları söz k o n u s u d u r ; bu büyük tüccarların Kastilvalı temsilcileri, yün
balyalarının taşıyıcıları, B i l b a o ' d a n hareketle F l a n d r e ( B u r g o s k o n s o l o s l u ğ u n u n dene-
timindedir) y ö n ü n e hareket eden filolar veya İtalya'ya yönelik Alicante veya d a h a olağan
bir ayrıntı olarak sürüler için alınan ve o t l a k l a r a k a d a r taşınması gereken z o r u n l u tuzu
hesaba k a t m ı y o r u z . Kastilya t r a n s h ü m a n s ı n ı , hem inşa ettiği, hem de m a h k û m u olduğu
bu geniş bağların dışında a ç ı k l a m a k m ü m k ü n değildir.

Karşılaştırmalar ve bütüne ait haritalar

Ç ö z ü m l e m e ister önemli, isterse ö n e m s i z bir örnek üzerinde yapılsın, h e p benzer

s o n u ç l a r a ulaşacaktır.
 1. Biraz y a k ı n d a n bilinen b ü t ü n örnekler t r a n s h ü m a n s ı n güçlü bir şekilde k u r u m l a ş -
tığını; k o r u m a l a r d a n , k a r a r n a m e l e r d e n , ayrıcalıklardan vareste o l d u ğ u n u , ve biraz da
t o p u m dışı o l d u ğ u n u göstermektedir; ç o b a n l a r ı n her z a m a n dışta kalan k o n u m l a r ı b u n u
açığa ç ı k a r t m a k t a d ı r . Aslında Yukarı A l m a n y a ' y a ait olan ( 315 ) incelemeler, ç o b a n ı n bu
t o p l u m dışı, bu " p a r y a " yanının altını çizmektedirler ve bu açıklayıcı bir çizgidir. Zaten
b u g ü n k ü P r o v e n c e ' d a ( 316 ) t r a n s h ü m a n s y a p a n ç o b a n l a r a ilişkin bir r ö p o r t a j , o k u y u c u y a
bir d ü n y a n ı n , ayrı bir uygarlığın kapıların a ç m a k t a d ı r .

Açıktır ki, t r a n s h ü m a n s t a n yana veya o n a karşı tedbirler, bölgeden bölgeye

değişebilirler, a m a b u n l a r her z a m a n vardırlar. Arles çevresinde C r a u ' d a " y a b a n c ı
s ü r ü l e r " lehine suistimaller y a p ı l m a k t a d ı r ; belediye meclisi 1633'de k o n u y u g ö r ü ş m ü ş ve
Yüzbaşı de G u e t ' y i masraflarını karşılamak üzere, bir vergi t o p l a m a hakkını vererek,
gerekli teftişleri ö r g ü t l e m e işiyle görevlendirmiştir. Aix p a r l e m e n t o s u bu kararın
benzerini uygulayacaktır. Israr etmeyelim: b u r a d a söz k o n u s u olan b ü t ü n bir sistemdir
( 317 ). N a p o l i ' d e X V I I . yüzyılın b a ş ı n d a ( 3 I 8 ), b ü y ü k kentin dışındaki başlıca b ü r o F o g g i a
g ü m r ü k ç ü s ü n e ait olanıdır. Otlakları paylaştıran, izin belgelerini veren, otlak kiralarını
toplayan o d u r -veya o n u n y o k l u ğ u n d a , bir Camara b a ş k a n ı t a r a f ı n d a n temsil edilen
yönetim, a n o n i m bir r a p o r u n belirttiğine göre yılda iki kere almodo de la Mesta, araziye
gitmektedir- D o ğ r u veya yanlış, bu yaklaşım s e m p t o m a t i k t i r . Aynı şekilde, A r a g o n ' d a
çobanlık hayatı, ayrıcalıklar açısından Kastilya'dakine benzeyen bir Mesta''ya itaat
etmektedir; f a k a t arşivleri henüz tarihçiyi cezbetmemiştir.

2. ikinci kural: her t r a n s h ü m a n s , talepçi bir tarımsal hayat t a r a f ı n d a n harekete

geçirilir ve çobanlık hayatının t ü m y ü k ü n ü çekecek ve bu hayatın a v a n t a j l a r ı n d a n
vazgeçecek güce sahip o l m a y a n bu tarımsal hayat, yerel ve mevsimlik o l a n a k l a r a göre
b u n u n y ü k ü n ü zemin veya yukarı katların o t l a k l a r ı n a aktarır. Böylece, her mantıksal
inceleme bu harekete geçirici t a r ı m d a n işe b a ş l a m a k z o r u n d a d ı r . Ç o b a n l a r l a köylüler
a r a s ı n d a k i ayrılmayı d a y a t a n o d u r . A p u l i a Tavoliere'sinin ulaşılan n o k t a , ve Abruzzele-
rin de başlangıç noktası olduğu büyük çobanlık hayatı için özen gösterilmesi gereken ilk
n o k t a , yerlerinde kalan köylülerin aşağıda olduğu gibi y u k a r ı d a k i k o n u m l a r ı n ı da
belirlemek olacaktır. Kastilya t r a n s h ü m a n s ı şıkkında kuzeyin ve kök salmış köylülerinin
sürükleyici rollerini işaret etmiştik. Vicentino için, aşağının paese habitatissimoları akla
getirilsin! B u n d a n d a fazlası, g ü n ü m ü z d e Türkiye ve İ r a n ' d a olduğu k a d a r , Kuzey
A f r i k a ' d a da eski çobanlık hayatını kıran hızlı n ü f u s artışı ve tarımsal gelişme değil
midir? B u g ü n cereyan eden, d ü n de cereyan etmiştir.

3. Bütün bu özel d u r u m l a r ı aşabilmenin yegâne biçimi, bilinen b ü t ü n t r a n s h ü m a n s l a -

rı bir bütünsel A k d e n i z haritasının üzerine a k t a r m a k t a d ı r . İşlem b u g ü n için m ü m k ü n d ü r
ve Elli Muller t a m a m l a y ı p , basitleştirip, iktibas ettiğimiz bir h a r i t a d a bunu 1938'de
başarmıştır ( 3 I 9 ). Geçmişe ilişkin o l a r a k , bu haritayı tedrici p a r ç a l a r halinde inşa
ediyoruz. Aşağı yukarı 15 metre genişlikte olan t r a n s h ü m a n s yolları, bölgelere göre
farklı a d l a r t a ş ı m a k t a d ı r l a r : Kastilya canadas'ı, D o ğ u Pireneler camis ramaders"'\
L a n g u e d o c drayes veya drailles'ı, Provence carraires'ı İtalya tratturi'si, Sicilya trazzore"si
R o m a n y a drumul oilor'u... Eski izler ve bu ağın devam eden kısımları, tanıklığı açık olan
bütünsel bir c o ğ r a f y a resmetmektedirler. XVI. yüzyıl A k d e n i z m e k â n ı n d a t r a n s h ü m a n s
özellikle İberya y a r ı m a d a s ı , G ü n e y F r a n s a , İtalya bölgesine sıkışmıştır. Diğer y a r ı m a d a -
larda, Balkanlar, A n a d o l u , .Kuzey A f r i k a ' d a istilacı bir göçebe veya yarı göçebe
hayvancılık t a r a f ı n d a n bastırılmıştır. Akdeniz'in sadece bir kesimi, çobanlık yaşamının
dar ve belirli sınırları içinde hapsedilebilecek k a d a r yoğun bir t a r ı m a , o l d u k ç a kalabalık
bir n ü f u s a sahiptir.
 Bu m e k â n ı n dışında herşey k a r m a ş ı k l a ş m a k t a d ı r . F a k a t görüleceği üzere, çelişkiler
demeti, söyleyecek sözü olan m e k â n ve tarihin değişmeleri t a r a f ı n d a n d a h a d a fazla
açıklanmaktadır.

Hecin devesi ve Orta Asya devesi;

Arap ve Türk istilaları
G e r ç e k t e n de tarih b ü y ü k a ç ı k l a m a l a r s a ğ l a m a k t a d ı r . A k d e n i z m e k â n ı güney ve
d o ğ u y a d o ğ r u iki istila, fiili o l a r a k herşeyi tartışmalı hale getiren iki zincirleme alt-üst
oluş dizisi tanımıştır. Bunlar X a v i e r d e P l a n h o l ' ü n s ö z ü n ü ettiği "iki açık k o p u ş " t u r : VII.
yüzyıldan itibaren A r a p istilaları ve XI. yüzyıldan itibaren T ü r k istilaları; O r t a Asya'nın
" s o ğ u k ç ö l l e r i " n d e n k a y n a k l a n a n T ü r k istilalarına Asya devesi r e f a k a t etmiş ve bu
istilalar bu devenin yayılma sürecini güçlendirmişlerdi; A r a b i s t a n ' ı n "sıcak çölleri"nden
h a r e k e t e geçen A r a p istilaları ise Hecin devlerinin yayılmasını teşvik etmiş ve
açıklamıştır ( 32 °).
Bu iki yük hayvanı aşikâr benzerliklere ve m ü m k ü n k a r ı ş t ı r m a l a r a r a ğ m e n ,
farkıldırlar. Batı onların h a k k ı n d a yanılmıştır, a m a ö z ü r ü de vardır: Savary, DicIionnaire
de Commerce (1759)'inde Hecin devesini " ç i f t d e v e " diye tanımlamıştır ki, gerçek tabii bu
değildir. D e m e k ki farklı ki h a y v a n söz k o n u s u d u r : M a v e r a ü n n e h r kaynaklı olan Asya
devesi ne s o ğ u k t a n , ne de e n g e b e d e n etkilenmez; A r a b i s t a n ' d a n gelenHecin devesi bir
k u m çölü ve sıcak b ö l g e hayvanı olarak k a l m a k t a d ı r . Bu deve pratik o l a r a k d a ğ yollarını
izlemeye veya d ü ş ü k hava sıcaklıklarına d a y a n m a y a yatkın değildir. Zaten S a h r a veya
A r a b i s t a n çöllerinin serin gecelerinde, efendisi o n u n başını çadırın ö r t ü s ü altında
sığınağa s o k m a y a özen göstertermektedir. Hecin devesiyle O r t a Asya devesi a r a s ı n d a , X.
yüzyıla d o ğ r u T ü r k i s t a n ' d a başarıyla yapılan melezlemeler sadece yerel bir rol-oynaya-
bilmişlerdir.
Her iki hayvanın da ekolojileri büyük farklılıklara sahiptirler. Oldukça geniş bir sınır
bölgesi onların karşılıklı alanlarını ayırmaktadır, bu bölge Zagros ve Torosların güney eteklerini
izleyen bir çizgi b o y u n c a (ve bu kesin çizgidir) K a r a d e n i z ' i n doğu u c u n d a n , H a z a r
denizinin güneyinden ve İndüs dirseğinden ( 3 2 1 ) geçen şematik bir çizgiye k a d a r
u z a n m a k t a d ı r : Bu bölge çok k a b a o l a r a k , kışın soğuk olan İran yaylasıdır. Hecin devesi
tabii ki b u r a y a n ü f u z etmekte, XVI. yüzyılda özellikle İ s f a h a n çevresinde birbirleriyle
b u l u ş a n faal k e r v a n l a r a k a t ı l m a k t a d ı r l a r ( 322 ). Hecin devesi H i n d i s t a n ' a k a d a r bile
gitmekte ve o r a d a , eğer d a h a fazla değilse, en azından atlar k a d a r p a r a etmektedir ( 323) ki,
bu da o n u n evinden uzak o l d u ğ u n u n kanıtıdır. Fiili o l a r a k , ne A n a d o l u yaylaları, ne de
İran'ın yüksek bölgeleri o n a içtenlikle açılmamışlardır ve eğer A r a p istilası K ü ç ü k
A s y a ' d a başarısızlığa uğradıysa ve İ r a n ' d a da hiçbir z a m a n çok r a h a t olmadıysa, b u n u n
s u ç u n u büyük ölçekte hecin devesine yüklemek gerekmektedir.

Her hal-ü k â r d a , her iki bölgenin de kendi tercihleri o l m u ş t u r .

Suriye'den M a g r i p ' e k a d a r yükselikler A r a p istilası t a r a f ı n d a n bir yana bırakılmış-
lardır. A r a p l a r iç bölgelerin bu k u r u , çöle d ö n ü k ve Kuzey A f r i k a ' d a k i Aures gibi
insanlar t a r a f ı n d a n erkenden ele geçirilmiş bu yaşlı dağları kendi kaderlerine terketmiş-
lerdir, aynı şekilde, A r a p istilası deniz k e n a r ı n d a k i şu boş dağların, bol y a ğ m u r l a r ı n eski
sık o r m a n l a r ı açıkladığı ve insanlar t a r a f ı n d a n uzun z a m a n d a n beri saygı gören dağların
e t r a f ı n d a n dolaşmışlardır. Bu d u r u m d a bu dağlar, A r a p fatihlerin ö n ü n d e n kaçan
h a l k l a r a sığınak görevi görmüşlerdir. VIII. yüzyıldan XI. yüzyıla k a d a r Maruniler ve
Dürziler L ü b n a n ' a yerleşmişlerdir; b u n l a r t o p r a k açıp devletlerini k u r m u ş l a r d ı r . Kuzey
A f r i k a ' d a Kabililer X. yüzyılda ve b u n d a n da d a h a fazla XI. yüzyılda, Hilali göçebelerin
baskısının ertesinde yerleşmektedirler ( 324 ). Bu, eski veya yeni tarihlerde iskân edilen
dağların a r a s ı n d a , A r a p istilasının sonucu olarak o r t a y a çıkan " b e d e v i l e ş m e " , denizin
adaları çevrelediği gibi, yüksek ülkeleri çevreleyerek m u a z z a m bir su baskını gibi
yayılmıştır. Aynı a n d a bu yüksek yerlerde, çoğunlukla k ö h n e bir hayat tarzı hapsedilmiş
olarak kalmıştır ki, bu h a y a t a ait bazı çizgiler (yük hayvanı olarak ö k ü z , vadilerin sulu
tarımı, tahıl a m b a r ı , insan ve hayvanların üst üste yığıldıkları m a ğ a r a evleri) g ü n ü m ü z e
k a d a r veya hemen hemen d e v a m etmişlerdir.

K ü ç ü k Asya ve d a h a küçük ölçekte o l m a k üzere Balkan dağları ( b u r a d a istisnalar

b o l d u r ) için, T ü r k devecinin gelmesi sıklıkla geri d ö n ü ş ü o l m a y a n a m a mutlak olarak
değişik bir cinsten şiddetli alt-üst oluşları, temsil etmiştir. S a l d ı r g a n bir göçebe
hayvancılık, d u r u m u n uygun olduğu her keresinde, dağlık bölgenin en üst katına k a d a r ,
en üst o r m a n sınırının ötesine varıncaya k a d a r yerleşmiştir. Belki de " y a y l a " -yazlık
ikâmet- teriminin T ü r k dilinde ve r u h u n d a ifade ettiği a n l a m içinde tazelik, serinlik,
soğuk a k a r sular, bol otlu otlak kavramları ile, cennete çok benzeyen bir imge
birbirlerine karıştıklarından ö t ü r ü bu böyledir ( 32S ). İ l k b a h a r gelince en büyük iş
"pirelenmiş kış yerlerini" terketmek ve özelliklede hareket etmek, yola ç ı k m a k
o l m a k t a d ı r . Bir T ü r k atasözü " b i r Yürük herhangi bir yere gitmek z o r u n d a değildir,
kıpırdasın y e t e r " ( 326 ). C o ğ r a f i z o r u n l u k l a r d a n çok geleneksel etkilere u y u l m a k t a d ı r .

Bu geniş tarih karışık ve çözülmesi güçtür; kendine ait d o l a n m a yerleri vardır; b u n u n

dışında yerleşiklerin nihayetsiz t e k r a r l a n a n muhalefetinin tehditi altındadır; göçebeler
bu s o n u n c u l a r ı n engellerini a ş m a k veya e t r a f ı n d a n d o l a ş m a k veya k ı r m a k , çoğunlukla
da sessiz ilerlemeleri karşısında geri çekilmek z o r u n d a d ı r l a r .
XIII. yüzyıldan XV. yüzyıla k a d a r , K ü ç ü k A s y a ' d a çobanların göçebeliği yavaş
yavaş dışlanmış, iç yayla ve ç ö k ü n t ü a l a n l a r ı n d a n temizlenmiş ve yüzyıllardan beri
"sağlıksızlığa ve terkedilmişliğe" uğramış, "yazın salgın h a s t a l ı k l a r ı n " alanı, "yarı ç ö l "
çevre ovalara atılmıştır: Kilikya, Pamfilya ovaları, Menderes veya G e d i z vadileri. XVI.
yüzyılda T ü r k yönetimi Yürükleri hizaya getirmekten, .hatta t o p r a k vererek yerleştir-
mekten ve en fazla direnenleri m a d e n ve istihkâm çalışmalarına g ö n d e r m e k t e n veya
1572'den s o n r a T ü r k olan Kıbrıs'a sürmekten vazgeçmemiştir.
F a k a t bu işe hep yeniden b a ş l a m a k gerekmektedir. Göçebelik Batı A n a d o l u ' d a
sürmekteyse de, asıl gelişme yeri A s y a ' d a n gelen göçebelerin T ü r k m e n adını taşıdıkları
d o ğ u ' d a o l m a k t a d ı r . B u g ü n bile T ü r k m e n l e r A n a d o l u b o z k ı r l a r ı n d a n H a l e p ve Ş a m ' a
k a d a r gitmektedirler; ve güzergâhlarının her iki cephesinde de onları yerleştirme s o r u n u
kendini o r t a y a k o y m a k t a d ı r . D a h a önceki d ö n e m l e r d e , Türk yayılmasının büyük
başarılar sağladığı d ö n e m d e asla rahatsız edilmemiş olan göçebe T ü r k m e n l e r , XVI. ve
özellikle de izleyen yüzyıldan itibaren Osmanlı valileri ve vergi mültezimleri t a r a f ı n d a n
ilgilenilen u n s u r l a r olmuşlardır. Osmanlı merkezi için söz k o n u s u olan vergi t o p l a m a k ,
süvariler b u l m a k t ı r . Buna karşı s ü r d ü r ü l e n mücadele o k a d a r inatçıdır ki, alevi
kabilelerin İ r a n ' a sürülmelerine yol açmıştır; b u n u n tersine Sünniler batıya d o ğ r u
ilerlemekte ve Yürüklerin göçebe haznesini yenilemektedirler. 1613'de K a r a m a n eyaletin-
de, K o n y a ' n ı n güney d o ğ u s u n d a b u l u n a n bir aşiret, 70 yıl sonra K ü t a h y a ' n ı n yüksek
yerlerindedir; h a t t a bazı g r u p l a r R o d o s ' a geçmişlerdir. Son yenilenme: d o ğ u d a açılan
boşluklar bir kez d a h a dolacaktır, o z a m a n a k a d a r d a ğ l a r ı n a hapis olan Kürtler, havayı
uygun bulunca X I X . yüzyılda " A n a d o l u yüksek yaylasındaki ve Torosların güney
eteklerindeki kuzey-güney d o ğ r u l t u s u n d a k i b ü y ü k göçleri kendi hesaplarına geçirmiş-
lerdir". Bu, göçebelerin hayatları için şaşırtıcı d u r a k l a m a noktalarıyla birlikte, kireç-
lenmelerin, sürekliliklerin ve yeniden başlamaların yer aldığı devrelerin b u l u n d u ğ u n u n
kanıtıdır ( 327 ).
 7. Çağdaş transhümanslar
Kaynak: Elli Müller, "Die Herdenvvarderungen Mittlemeergebiet" in, Petermann's Mitteilungen, 1938.

TRANSHÜMAt
Kı» ^ ^ ^ Tnıuhîıımm ^^ TııiBdumım y norra! (on
^ :V Illıklın yollan " *>«ltrl '""o™ 111
suniler)
 Balkanlar, Anadolu ve Kuzey Afrika'da
Batılı tanıklar tarafından görülen göçebelik

Herşeyi bu istilalarla -VII. yüzyıldakiler ve d e v a m ı , XI. yüzyıldakiler ve devamı-

a ç ı k l a m a k m e ş r u , gerekli bir basitleştirmedir. Hecin devesi Kuzey A f r i k a ' y a ve S a h r a ' y a
u l a ş m a k için A r a p yayılmasını beklememiştir. Aynı şekilde, Asya devesi A n a d o l u ' y a ilk
Selçuklu b a ş a r ı l a r ı n d a n önce s o k u l m u ş t u r . F a k a t , şema k a b a c a d o ğ r u d u r . Sıcak ve
soğuk çöllerin ulaştıkları n o k t a olan Eski D ü n y a ' n ı n kıtasal kitlesini b ü t ü n l ü ğ ü içinde
bölen A k d e n i z , A s y a ' d a n çıkan göçebelerin doğal hayatlarının kendi evinde d e v a m
ettiğini - a m a aynı z a m a n d a köylülerin inatçı gücü karşısında zayıfladığını, yatıştığını-
görmektedir.

H e r hal-ü k â r d a y a ş a m a y a gene de d e v a m eden bu b ü y ü k geçmiş, X V I . yüzyılda

A k d e n i z ' i n şu y a r ı m a d a s a l d ü n y a l a r ı n ı n - B a l k a n l a r , A n a d o l u , Kuzey A f r i k a - p o r t r e l e r i -
ni t a m a m l a m a k t a d ı r , b u r a l a r d a , bizim batılı kaynaklarımızın t a n ı m l a d ı k l a r ı biçimiyle
t r a n s h ü m a n s sarsalanmış, k e n a r l a r a d o ğ r u atılmış ve önemli ölçekte yaralanmıştır. Bu
esas perspektif bazı dağlık, bağımsız, a m a kilitlenmiş, k u ş k u y l a bakılan ve dışa d o ğ r u
mahreci pek o l m a y a n " a d a l a r ı " a n l a m a y a y a r d ı m etmektedir; evinin efendisi olan ve
" M o r i t a n y a l ı l a r , T ü r k l e r ve A r a p l a r ' ı n üzerine istediği gibi... saldırılar d ü z e n l e y e n "
Cebel D r ü z ( 328 ) k a d a r bağımsızlığı olan a m a t a m bir hareket serbestisi b u l u n m a y a n
Kabililer - İ s p a n y o l metinlerinin, C u c o krallığı.- Bu efendiler özellikle k ü ç ü k Stora
k u m s a l ı ( b u g ü n k ü Philippeville'in y a n ı n d a ) aracılığıyla İspanyollarla t e m a s k u r m a y a
b o ş u n a u ğ r a ş a c a k l a r d ı r ( 329 ). Kuzey A f r i k a ' d a herşey h e n ü z nisbeten basittir. Büyük
göçebeler her yaz sürülerini denize k a d a r g ö t ü r m e k t e d i r l e r ; kış yaklaşırken G ü n e y e ve
S a h r a ' y a d o ğ r u geri d ö n m e k t e d i r l e r . Böylece, kış arefesinde terkedilen alçak ülkelere,
sürülerini götürebilecek olan dağlılar için bir aralık b u l u n m a k t a d ı r . A n a d o l u ' d a , d a h a
önce söylediğimiz gibi, b u n a benzer hiçbir şey y o k t u r . G ö ç e b e l i k ve t r a n s h ü m a n s ı n
sürtüştükleri ve birbirlerine karıştıkları B a l k a n l a r d a d a böyle birşey y o k t u r . T ü r k
yönetimi, biraz istekli biraz d a isteksiz o l a r a k , onları yerleşik hale getirmek ve askeri
savunmasını güçlendirmek amacıyla, y a r ı m a d a n ı n d o ğ u s u n a Y ü r ü k göçmenleri yerleş-
tirmiştir. Z a t e n b u n l a r geniş Balkan y a r ı m a d a s ı n ı n y e g â n e göçebeleri değillerdir.

İtalya veya İ s p a n y a ' y a n a z a r a n çok net olan bu farklılıklar, uzak geçmişte^ olduğu
gibi, yakın geçmişteki batılı seyyahların gözlerinden k a ç m a m ı ş t ı r . G ö ç e b e (veya d a h a
iyisi yarı-göçebe) ç o b a n l a r ı n hareketleri Oranlı k r o n i k yazarı ve asker D i e g o Suarez ( 33 °)
k a d a r F l a m a n Busbec'i veya şu hayranlık verici seyyah Tavernier'yi veya şu ilginç Baron
ve T o t t ' u veya C h a t e a u b r i a n d ' ı n çağdaşı olan şu İngiliz H o l l a n d ' ı çarpmışlardır. En
güzel resim, H o l l a n d ' ı n 1812'de, sürülerini o tarihlerde yarı-çöl olan Selanik kırlarına
veya sığ sulu bir cins iç deniz olan A r t a körfezi kıyılarına götüren sert Pinde çobanlarıyla
karşılaşmasına ilişkin olanıdır ( 331 ). Bunlar herhalde göçebedirler, ç ü n k ü karılarını ve
çocuklarını beraberlerinde g ö t ü r m e k t e d i r l e r . H a r e k e t i n hızını belirleyen u z u n k o y u n
sıralarının a r k a s ı n d a n , bazen sayıları bine v a r a n at k o n v o y u gelmektedir ve b u n l a r ev
araçları, çadırlar, k a m p gereçleri ve beşiklerde y a t a n k ü ç ü k çocuklarla yüklenmiş
o l m a k t a d ı r l a r . P a p a z l a r ise cemaatlerine bizzat r e f a k a t etmektedirler.

Busbec d e ( 332 ) A n k a r a civarında A n k a r a keçileri ve Kuzey A f r i k a ' d a Berber k o y u n u

adını taşıyan yağlı k u y r u k l u k o y u n l a r ı n bölgesinde göçebelere r a s t l a m a k t a d ı r : " B u
sürüleri güden ç o b a n l a r günler, gibi, geceleri de t a r l a l a r d a geçirmektedirler; b u n l a r
karılarını ve çocuklarını, kendilerine ev görevi gören a r a b a l a r ı n d a beraberlerinde
g ö t ü r m e k t e d i r l e r ; a n c a k b i r k a ç tanesinin k ü ç ü k çadırları b u l u n m a k t a d ı r . Böylece çok
u z a k l a r a k a d a r giderek talihlerini a r a m a k t a d ı r l a r ; bazen o v a l a r a g i t m e k t e , bazen
tepelere t ı r m a n m a k t a , bazen de vadilere inmektedirler; mevsim ve otlakların bolluğu,
yürüyüşlerini d ü z e n l e m e k t e ve nerede kalacaklarını b e l i r l e m e k t e d i r . " D o ğ u A n a d o l u ve
K a i d e sınırlarında " E r i v a n ' a d ö r t saatlik mesafede, X V I I . yüzyılın o r t a s ı n a d o ğ r u , K a i d e
t a r a f ı n d a güneşten k a v r u l a n sıcak tepelerde köylülerin o t u r d u k l a r ı sıcak dağlar vardır,
bunlar 20.000 çadıra, yani aileye v a r a n sayılarıyla, yazın hayvanları için iyi otlak peşinde
o l a r a k gelmekte ve s o n b a h a r ı n s o n u n d a tepelerini yolunu t u t m a k t a d ı r l a r " diye y a z m a k -
tadır T a v e r n i e r ( 333 ).

Bu seferinde de hiçbir k u ş k u y a yer y o k t u r . İzleyen yüzyılda, B a r o n de T o t t ' u n

farkettikleri bu aynı T ü r k m e n l e r olacaktır, f a k a t o n u n tanıklığı bizi bir an için şaşkınlık
içinde b ı r a k m a k t a d ı r . Yazdığına g ö r e , " K ı ş ı n O r t a A s y a ' d a o t u r a n ve yazın Suriye'ye
k a d a r , sürülerini o t l a t m a k için silah ve yükleriyle giden halkların göçebe o l d u ğ u
sanılmıştır, oysa b u n l a r A n d a l u ç y a d a ğ l a r ı n d a k o y u n l a r ı n ı n peşinde sekiz ay dolaşan
İspanyol ç o b a n l a r d a n d a h a fazla göçebe değillerdir " ( 334 ).

Bu sözlerin o r t a y a çıkardığı t a r t ı ş m a yararlıdır, f a k a t a n c a k kısa bir parantezi

h a k e t m e k t e d i r . Kastilya rabadones1i ile T ü r k m e n ç o b a n l a r a r a s ı n d a karışıklık m ü m k ü n -
d ü r , a m a eğer Mesta"nın " g e z g i n " sürülerinin kat'ettikleri m u a z z a m mesafeler
h a t ı r l a n a c a k o l u r s a , bu k a r ı ş t ı r m a sadece ilk bakışta olacaktır. T ü r k m e n l e r de aynı şeyi
y a p m a k t a d ı r l a r , f a k a t kendileriyle birlikte, ailelerini ve evlerini de götürmektedirler.
F a r k işte b u r a d a d ı r . B u n u n dışında, t a r t ı ş m a göçebe terimi üzerinde o l m a k t a d ı r . Diğer
y a n d a n Littre s ö z l ü ğ ü n d e göçebelik teriminin bilimsel açıklamasının, t r a n s h ü m a n s a dair
1863 tarihli bir ö r n e k t e n ibaret o l d u ğ u n u hatırlayalım. T r a n s h ü m a n s ve t r a n s h ü m a n s
y a p a n kelimeleri de zaten yenidirler. B l o c h - W a r t b u r g sözlüğü (1960) ilk örnekleri 1803'e
yerleştirmektedir. Eğer transhümante kelimesi 1780'de ( 335 ) Ignacio de A s s o ' n u n kalemi
altında can b u l m u ş s a d a , gene de Pirenelerin çok ötesinde çok eskiden beri kullanılan bir
terime b e n z e m e m e k t e d i r ve transhumancia kelimesi ise h e n ü z o r t a l a r d a y o k t u r . F a k a t bu
yeni y o l d a fazla u z a k l a r a gitmeyelim.

Yüzyılları aşan devreler

Bu b ö l ü m b o y u n c a göçebelerin t r a n s h ü m a n s y a p a n l a r a karşı, dağlıların ovalılara
veya kentlilere karşı salınımlarının aşırı yavaşlığı dikkatleri çekmiştir. B ü t ü n bu
hareketlerin t a m a m l a n m a l a r ı için yüzyıllar g e r e k m e k t e d i r . Bir ova d a h a faal bir h a y a t a
geçmekte, vahşi sularına karşı m ü c a d e l e etmekte, yol ve kanalları ö r g ü t l e m e k t e ve
b u n l a r olurken bir veya iki yüzyıl geçmektedir. Bir d a ğ g ö ç etmeye b a ş l a m a k t a d ı r , aşağı
ülke bu kaçışlara izin verdiği sürece, d a ğ d a k i arı k o v a n ı d e v a m edecektir, tabii bu da bir,
iki veya d a h a fazla yüzyıl b o y u n c a sürecektir. Bunlar yüzyılları aşan süreçlerdir,
hareketleri a n c a k , gözlemin k r o n o l o j i k alanı s o n u n a k a d a r açık t u t u l u r s a görülebilir
niteliktedir.

T a r i h olağan o l a r a k yalnızca b u n a l ı m l a r l a , bu yavaş hareketlerin aşırı y o ğ u n l a ş m a -

sıyla ilgilenmektedir. Oysa m u a z z a m hazırlıklar bunları öncelemekte, nihayetsiz kaçışlar
onların peşlerinden gelmektedir. Ve bu hareketlerin, yavaşlıkları içinde, işaret
değiştirdikleri de o l m a k t a d ı r . Sırasıyla, inşa s o n r a b o z u l m a , ve böyle s ü r ü p gitmektedir.
D a ğ alternatif olarak herşeyi kazanabilir, s o n r a d a herşeyi kaybedebilir veya kendini
bizatihi başarısının içinde kaybedebilir. Bu tarih, basit bir kaza veya yerel bir süreç ile
s ı n ı r l a n m a d ı ğ ı n d a , herbiri aşırı bir yavaşlıkta olan bu " c o ğ r a f i " devrelerin (eğer böyle
denilebilirse) çok k a b a eşzamanlılıklara b o y u n eğdikleri söylenebilir. Böylece XVI.
yüzyıl s o n a ererken, heryerde insan b a k ı m ı n d a n zengin ve z o r l a m a altında olan dağ,
k e n d i n d e n k u r t u l m a k için infilak etmektedir. Bu dağınık savaş, ne k a d a r m u ğ l a k bir
terim olursa olsun, h a y d u t l u k terimiyle ifade edilen nihayetsiz ve her z a m a n v a r o l a n şu
toplumsal m ü c a d e l e biçimiyle k a r ı ş m a k t a d ı r . Alplerde o l d u ğ u k a d a r Pireneler,
Apenninler veya diğer Hristiyan veya M ü s l ü m a n d a ğ l a r d a , denizin o r t a s ı n d a nefes aldığı
m u a z z a m dağ kırlentleri b o y u n c a o r t a k bir kader çizilmektedir.
Diğer y a n d a n , hemen hemen hareketsiz olan bu çevrelerin içinde, bu yavaş
yükselmeler tek başlarına rol o y n a m a m a k t a , insan ile yaşadığı o r t a m a r a s ı n d a k i genel
ilişkilerin bu salınımları b a ş k a d a l g a l a n m a l a r a eklenmektedirler, bu d a l g a l a n m a l a r ise
e k o n o m i n i n bazen yavaş, a m a olağan olarak d a h a kısa olan d a l g a l a r ı n d a n m e y d a n a
gelmektedirler. Bütün bu hareketler üst üste gelmektedirler. Birileri veya diğerleri,
insanların hiç de basit o l m a y a n hayatlarını düzenlemektedirler. Ve insanlar ancak bu
yükselen veya alçalan d a l g a l a n , bilinçli bir şekilde k u l l a n a r a k inşa edebilirler. Başka bir
şekilde söylenirse, uzun süreçli coğrafi gözlem, bizi tarihin tanıdığı en yavaş
d a l g a l a n m a l a r a yöneltmektedir. İşte bu b ö l ü m d e ve izleyen bölümlerdeki gözlemimizi
yönlendiren b u d u r .
 AKDENİZ'İN KALBİNDE
DENİZLER ve KIYILAR

Kalın t o p r a k l a r ı b ı r a k a l ı m ve denize ulaşalım. Sırasıyla deniz m e k â n l a r ı kıyı şeritleri,

a d a l a r incelenecektir. Bu coğrafi çerçeveler yolculuğu belirleyeceklerdir, f a k a t bu
keresinde de ç ö z ü m l e m e tercihan özdeş u n s u r l a r a ve onların o r t a y a çıkardıkları
k a r ş ı l a ş t ı r m a l a r a yönelecektir. S o n r a , b ü t ü n l ü k l e r d a h a anlaşılır hale geleceklerdir.

1. Sıvı Ovalar
Tabii ki bu deniz m e k â n l a r ı insanların ölçeğine göre ölçülmelidirler; tarih onlarsız
asla anlaşılır, h a t t a düşünülebilir o l a m a z .

Kıyı denizciliği

X V I . yüzyılda m u a z z a m denize karşı, insan faaliyeti b i r k a ç şerit, çizgi, m i n n a c ı k

destek n o k t a l a r ı t a r a f ı n d a n temsil edilmektedir... M u a z z a m m e k â n l a r üzerinde, deniz
S a h r a k a d a r b o ş t u r . A n c a k kıyıları b o y u n c a c a n l a n m a k t a d ı r . Denizde d o l a ş m a k ,
gemiciliğin ilk günlerindeki gibi, h e m e n h e m e n kıyıyı izlemek, " k a y a l ı k t a n kayalığa
yengeçler gibi g i t m e k " ('), " b u r u n l a r d a n a d a l a r a ve a d a l a r d a n b u r u n l a r a " gitmektir ( 2 ).
Bu costeggiare'dir ( 3 ) açıklara ç ı k m a k t a n k a ç ı n m a k Belon d u M a n s ' ı n "Les c a m p a g n e s
de m e r " " d e n i z k ı r l a r ı " dediği şeydir. D a h a kesin o l a r a k , bir R a g u z a teknesinin m u t f a k
h e s a p l a r ı n a göre ( 4 ), tereyağını V i l l e f r a n c h e ' d a n , sirkesini N i c e ' d e n , zeytinyağı ve
içyağını T o u l o n ' d a n satın almaktır... Veya Portekizli bir k r o n i k y a z a r ı n a göre, bir deniz
h a n ı n d a n b a ş k a bir deniz h a n ı n a geçmek, birinde öğlen, diğerinde a k ş a m yemeğini
yemektir ( 5 ). Sevillalı T h o m e C a n o İtalyanlar için " b u n l a r açık deniz denizcisi
değillerdir" d e m e k t e y d i ( 6 ). A d r i y a t i k ' t e tekneyle d o l a ş a n Pierre Lescalopier 1574'de
Z a r a ' d a Yağlı S a l ı ' d a " m a s k e l e r i görerek eğlenmiş", ertesi gün 29 Ş u b a t t a S a i n t - J e a n de
Lalvoisie'nin ö n ü n d e n geçmiş ve 26 Ş u b a t t a d a S p a l a t o ' d a a k ş a m yemeği yemiştir ( 7 ).
Prensler ve bu d ü n y a n ı n büyükleri, b a y r a m l a r , ziyaretler, resmi kabuller ve dinlenme
vesilesiyle böylece bir k e n t i n d e n , o n u n y a n ı n d a k i kente gitmektedirler, a n c a k l i m a n l a r d a
teknenin yüklenmesi veya h a v a n ı n düzelmesi b e k l e n m e k t e d i r ( 8 ). Yalnızca kıyıyı
görebilecekleri n o k t a l a r d a savaşan filolar da böyle ilerlemektedirler ( 9 ). Bu güzergâhları
izlemek veya bu arti di navigare aslında, bir u c u n d a n diğerine, kıyı yollarının tasviri
o l m a k t a ve dilin u c u n a mütevazi k a b o t a j kelimesini getirmektedir.
 T e k n e , denizin h e r h a n g i bir d u r u m u o n u şans eseri olarak açığa sürüklendiğinde,
istisnai olarak kıyıyı gözden k a y b e t m e k t e d i r ; veya uzun z a m a n d a n beri bilinen ve
kullanılan üç veya d ö r t y o l d a n birine harfiyen u y d u ğ u n d a d a aynı şey o l m a k t a d ı r .
İ s p a n y a ' d a n İ t a l y a ' y a , ister Balearlar ve S a r d i n y a ' n ı n güneyinden gitsin ki, b u n a çoğu
z a m a n " a d a l a r d a n y o l c u l u k " adı verilmektedir, ister Messina boğazı ve M a l t a boğazın-
d a n geçerek M a t a p a n b u r n u , Girit kıyıları ve Kıbrıs tarikiyle Suriye'ye ulaşsın ( 10 ), isterse
de r ü z g â r seyrüsefere u y g u n o l d u ğ u n d a , hızlı bir yolculuk olan ( " ) ve d a h a Helenistik
d ö n e m d e kullanılan bir yol olan R o d o s ' t a n Mısır'daki İskendiriye'ye d o ğ r u d a n gitsin.
Belon du M a n s 1550'de böylece " i p d o ğ r u l t u s u n d a " R o d o s ' t a n İskenderiye'ye gitmiştir.
F a k a t bu yollar t a m d a gerçek açık deniz yolları değillerdir. Kuzey r ü z g â r l a r ı n a karşı
paraleller y ö n ü n d e bir sığınak a r a r k e n , bir a d a d a n diğerine k o ş u ş t u r m a k ; R o d o s
İskenderiye g ü z e r g â h ı üzerinde, herşeye rağmen o l d u k ç a kısa süren, kimi z a m a n
kuzeyden, kimi z a m a n d a güneyden esen r ü z g â r l a r d a n meridyenler y ö n ü n d e y a r a r l a n -
m a k , gerçekten açık denize ç ı k m a k mıdır? Bir kıyıdan karşıdaki kıyıya gitmek için kısa
g ü z e r g â h l a r üzerinde t e k r a r l a n a n bir serüven. F a k a t , 1571 O c a ğ ı n d a K a n d i y e ' d e n gelen
Venedik kalyonu Foscarini e Parıighetto K o r f u açıklarında kendini birdenbire sisin içinde
b u l m u ş ve karayı g ö r m e d e n körlemesine ilerlemek z o r u n d a kalmıştır, bu d u r u m d a
m ü r e t t e b a t ı u m u t s u z l u k sarmıştır ( 12 ).

Kıyının önceliği o k a d a r g ü ç l ü d ü r ki, deniz yolu basit bir nehirden ibaret olarak
k a l m a k t a d ı r . Kıyı t o p r a k l a r ı n a sahip olanlar, tıpkı nehirlerde olduğu gibi geçiş resimleri
talep etmektedirler. Bu geçiş h a k k ı , l i m a n d a k i gerçek bir hizmetin karşılığıymış gibi
gösterilmektedir. F a k a t M o n a c o d ü k ü veya Savua d ü k ü , herbiri komik bir sahil parçası
sahibi olarak ve b u n d a n da fazlası, b u r u n l a r ı n ı n dibinden geçen zengin trafiğe o r t a k
o l m a y a can a t a r a k , tekneleri sahillerinden geçiyor o l m a k gibi basit bir bahaneyle
vergilendirmeye kalkıştıklarında, d u r u m hiç de böyle değildir. Bunların kadırgalarının
yakalayabildikleri yelkenlilere eyvah ( l 3 ). Fransızların canlarının sıkıldığı bir z a m a n ı n
ü r ü n ü olan % 2'lik Villefranche resmi, X I V . Louis z a m a n ı n d a d i p l o m a t i k bir olay haline
bile gelmiştir. Hiçbir şey, seyrüseferin kıyıya yapışık o l d u ğ u n u b u n d a n iyi gösteremez.
Aynı şekilde, Ca'teau-Cambresis barışından beri T o s k a n a kıyısındaki T a l a m o n e ,
Orbetello, P o r t o - E r c o l e ve S. S t e f a n o presidios'unun mülkiyetinin ele geçirilmiş olması,
II. Felipe'ye C e n o v a ve N a p o l i seyrüseferini keyfine göre kesme olanağı vermiştir ( u ) . Bu
d u r u m d a Berber kıyılarındaki La G o u l e t t e ' i n rolü anlaşılmaktadır. Bir gözetleme kulesi,
kıyı teknelerinin hareketini d u r d u r m a k veya rahatsız etmek için yeterli o l m a k t a d ı r .

Açık denizcilik u y g u l a m a l a r ı , eğer Akdeniz bu alana n ü f u z edememişse, b u n u n

nedeni teknik cehalet değildir. Denizciler u s t u r l a p kullanmasını bilmekte ve uzun
z a m a n d a n beri de m ı k n a t ı s t a ş ı n d a n y a r a r l a n m a k t a d ı r l a r . H e r hal-ü k â r d a b u n l a r d a n
yararlanabilirlerdi. Zaten İtalyanlar Yeni D ü n y a yollarında, İberya y a r ı m a d a s ı denizci-
lerinin öncelleri ve hocaları olmuşlardır ( ı s ). A k d e n i z tekneleri - İ s p a n y a ' d a bunlara
" l ö v a n t e n l e r " denilmektedir- her yıl İç D e n i z d e n L o n d r a veya A n v e r s ' e d o ğ r u yolculuk
y a p m a k t a d ı r l a r . O k y a n u s o n l a r için bilinmedik bir yer değildir. H a t t a Akdeniz tekneleri,
bilinen y o l l a r d a n d ü m d ü z giderek, Yeni D ü n y a ' y a bile ulaşmışlardır: Marsilya limanına
kayıtlı Pelerine böylece 1531'de Brezilya'ya k a d a r gitmiş v e d ö n ü ş t e de, M a l a g a ' d a y o l u n
s o n u n d a Portekiz gemileri t a r a f ı n d a n t u t u k l a n m ı ş t ı r ( 16 ). 1586 K a s ı m ı n d a Alicante'ye
gelen T o s k a n a b ü y ü k d ü k ü n ü n kalyonu " H i n d l e r " için navlun almayı k a b u l ediyordu;
o r a y a H a v a n a kalesi için m ü h i m m a t g ö t ü r d ü ve yolculuğu y a p m a y a ehil o l m a y a n bir
teknenin bıraktığı malları da o r a d a n geri getirdi ( 17 ). 1610'da iki T o s k a n a teknesi
d o ğ r u d a n H i n d l e r d e n getirdikleri yüklerini L i v o r n o rıhtımlarına boşaltmışlardır ( 18 ).
R a g u z a tekneleri herhalde Ümit B u r n u n u Vasco da G a m a ' d a n kısa bir süre s o n r a
geçmişlerdir ( " ) , bu tekneler Yeni D ü n y a y a da m u t l a k a ulaşmışlardır.
 Eğer A k d e n i z , işaret ettiğimiz açık deniz yollarının dışında, eski seyrüseferinden
vazgeçmediyse, b u n u n nedeni bu seyrüseferin o n a yetmesi ve havzalarının b ö l ü m l e r e
ayrılmış olması d u r u m u n a cevap vermesidir; A k d e n i z ' d e birbirlerine o l d u k ç a yakın
t o p r a k l a r a s ü r t ü n m e d e n d o l a ş m a k m ü m k ü n m ü d ü r ? Ve her z a m a n kıyı en iyi yol
gösterici, en emin pusuladır; bu kıyı seyrüseferi y ö n l e n d i r m e k t e d i r . Zincirlerinden
b o ş a n m a k t a aceleci o l a n şiddetli r ü z g â r l a r a , kıyıdan esenlerine karşı, sahil alçak olduğu
z a m a n bile, bir sığınaktır. Mistral Lion körfezine ulaştığında, b u g ü n bile en iyisi,
sahildeki d a h a az çırpıntılı suların dar şeridine u l a ş m a k için kıyıya doğru d ü m e n
k ı r m a k t ı r . Bu d u r u m d a " m ı k n a t ı s t a ş ı " A k d e n i z h a y a t ı n a pek fazla katılmamıştır.
1538'de F r a n s ı z k a d ı r g a l a r ı İ s p a n y o l k a d ı r g a l a r ı n ı n tersine o l a r a k , bu taşı k u l l a n m a -
m a k t a d ı r l a r ( 20 ), bir kez d a h a , aslında b u n u kullanabilirlerdi.
Z a t e n kıyıyı izlemek sadece u n s u r l a r a karşı kendini g a r a n t i y e a l m a k değildir. Yakın
liman aynı z a m a n d a sizi izleyen k o r s a n a karşı bir kaçış yeridir. E n k ö t ü d u r u m d a tekne
kendini kıyıya a t a r ve m ü r e t t e b a t k a r a d a kurtulabilir. 1654'de Tavernier Hyeres
k ö r f e z i n d e bir k o r s a n d a n böyle k u r t u l m u ş t u r ; ve h a t t a tekneyi de k u r t a r a c a k k a d a r
talihli o l m u ş t u r .

Bu kıyı denizciliği aynı z a m a n d a n a v l u n t o p l a m a y a izin vermektedir. Bu k a b o t a j ,

fiyat f a r k l a r ı üzerinde o y n a m a y a , pazarlık etmeye birçok fırsat h a z ı r l a m a k t a d ı r .
M i ç o d a n k a p t a n a k a d a r her denizci, teknede kendi mal p a y ı n a sahiptir. Aynı şekilde,
tüccarlar ve temsilcileri balyalarıyla birlikte yolculuk etmektedirler. Birkaç h a f t a veya
b i r k a ç ay sürebilecek olan sefer, bir yerden diğerine, k a r m a ş ı k bir a k ı m halinde
birbirlerine b a ğ l a n m ı ş satışların,alımların, takasların birbirlerini izlemesidir. Bu süreç
esnasında teknenin y ü k ü sıklıkla cins değiştirmektedir. A l ı n m a k t a , yeniden s a t ı l m a k t a -
dır ve L i v o r n o , C e n o v a veya Venedik gibi b a h a r a t , deri, p a m u k veya sedefin m a d e n i
p a r a l a r l a değiştirildiği yerlerden geçmeye özen gösterilmektedir. Sadece, tuz veya
b u ğ d a y taşıyan b ü y ü k u z m a n l a ş m ı ş teknelerin b u g ü n ü n aceleci tekneleriyle bir m i k t a r
benzerlikleri b u l u n m a k t a d ı r . Diğerleri ise, biraz gezginci pazarcılar gibidirler; u ğ r a k
iskeleleri onlar için satın a l m a , s a t m a , yeniden s a t m a , t a k a s etme fırsatlarıdır, k a r a y a
ç ı k m a n ı n diğer zevklerini saymaksızın.

Teknelerin d ü ş ü k tonajlı o l m a l a r ı n d a n veya yiyeceklerin h a t t a içecek s u y u n ç a b u c a k

b o z u l m a s ı n d a n ö t ü r ü d a h a da önemli hale gelen, h e m e n h e m e n günlük olarak yiyecek,
içecek, o d u n ikmallerinin yapılmasının a v a n t a j l a r ı n ı h e s a b a k a t m ı y o r u z . Rabelais'nin
dediği gibi, " f a i r e aiguade et lignade" için sık sık d u r u l m a k t a d ı r .

Eğer terim yerindeyse, seyrüseferin bu ayak sürümesi kıyı bölgelerinin coğrafyasını

düzenlemiştir, o k a d a r ki a ş a m a l a r ı a t l a m a y a ehil b ü y ü k bir tekneye karşılık, yiyecek
peşinde tek sıra ilerleyen tırtıllar gibi o l m a y a yetenekli onlarca yük kayığını ve
yelkenlisini hesaba k a t m a k g e r e k m e k t e d i r . K a r a y o l l a r ı n ı n -Batı ülkelerinde g ü z e r g â h -
larını R o m a ' n ı n çizdiği- üzerinde gündelik menzillerin şaşırtıcı bir düzenlilik içinde bir
k ö y ü n d o ğ u m u n u belirlediği gibi, aynı şekilde kıyıların su yolları üzerinde, limanlar
birbirlerinden bir günlük denizle a y r ı l m a k t a d ı r l a r . Bu limanlar ç o ğ u n l u k l a k u m l a r
t a r a f ı n d a n işe y a r a m a z hale getirilen nehir ağızlarının olmadığı hallerde, körfezlerin
sığınaklı kıyılarını k u l l a n m a k t a d ı r l a r . O n l a r ı n a r a s ı n d a ise, h e m e n h e m e n sadece boşluk
vardır ( 21 )- Bazen, h i n t e r l a n d ı az n ü f u s l u olan kuzey A f r i k a gibi kıyılarda, liman
vazgeçilmez su e d i n m e noktası halinde, teknelerin ve balıkçıların b u l u ş m a noktası o l a r a k
ve civarında bir k a r a kenti olmaksızın, v a r o l m a k t a d ı r . Bu, eğer gerekliyse bile, liman
hizmetleri bir kent y a r a t m a y a yetmediğinin işareti o l m a k t a d ı r .

Bu imgeler çok renkli bir tarihin yalnızca resimsel tonları o l m a y ı p , o n u n ç o ğ u n l u k t a -

ki gerçeklikleridir. Sadece esas bağlantılara b a k m a y a çok fazla eğilimliyiz; b u n l a r
k o p m a k t a , d ü ğ ü m l e n m e k t e d i r l e r : herşey o k a d a r d a k a y b o l m a m ı ş t ı r veya k u r t u l m a m ı ş -
tır. Birbirlerinin peşine takılmış tırtıllar gibi olan kayıklar, b ü y ü k tarih her z a m a n
onların f a r k ı n a varmaksızın, hiç y o r u l m a d a n ve b ı k m a d a n denizin çeşitli bölgelerini
birlikte d o k u m a k t a , yeniden d o k u m a k t a d ı r l a r .

Portekiz keşiflerinin başlangıcında

S o n u ç niyetine, XV. yüzyılın başında A t l a n t i k ' t e k i açık deniz gemiciliği gibi m u a z -
zam bir sorunla karşı karşıya olan - o n l a r için m u t l a k bir yenilik- Portekizlilere bir an için
b a k m a k yararsız değildir. 1415'de C e u t a ' y a karşı düzenlenen h a r e k â t sırasında deneyim-
sizlikleri aşikâr bir şekilde o r t a y a çıkmıştır; Cebelitarık akıntılarıyla a n c a k çok zorlukla
başedebilmişlerdir ( 22 ). K r o n i k yazın de Barros b u n u açıkça söylemektedir: yurttaşları
k u ş k u s u z o d ö n e m d e m a n y e t i k açı s a p m a s ı ve usturlabın yabancısı değillerdi, f a k a t
1415'e k a d a r " a ç ı k denizde u z a k l a r a gitme tehlikesini göze a l m a y a a l ı ş m a m ı ş l a r d ı " ( 23 ).
H a t t a bir tarihçi, d a h a Denizçi E n r i q u e ' n i n sağlığında nihayetsiz A f r i k a kıyıları b o y u n c a
yapılan ilk Portekiz keşifleri h a k k ı n d a , bunların "herşeyden önce endişeli ve k o r k a k , en
u f a k bir denizci cesaretine sahip o l m a y a n kıyı gemicileri" olduklarını bile söyleyebilmiş-
tir ( 24 ). Bunlar Atlantiğe ç ı k m a k l a birlikte, sonuç o l a r a k Akdenizlidirler. H e r hal-ü k â r d a
karavellerin -karavela- s o k u l m a s ı n d a n itibaren - G i n e ' d e n d ö n ü ş t e sert r ü z g â r l a r ve ters
akıntıların çıkardıkları zorluklar nedeniyle 1439-1440'larda bu gemiler devrimci
o l m u ş l a r d ı r - Portekizlilerin açılmaları ve A z o r l a r a ulaşmaları ve t e k r a r L i z b o n ' a ulaş-
m a k için m u a z z a m bir yay çizmeleri gerekmiştir ( 25 ). Kendilerini açık denize salmaya
başlamışlar ve çok ç a b u k özel i n t i k a m l a r almışlardır.

Tarihin üsleri olarak dar denizler.

A k d e n i z bir deniz o l m a y ı p , a r a l a r ı n d a k i az veya çok geniş kapılar aracılığıyla
bağlantı k u r a n sıvı ovaların tesellisidir. Böylece, A k d e n i z ' i n d o ğ u ve b a t ı d a k i iki b ü y ü k
h a v z a s ı n d a , kıta kitlesinin çeşitli ilerlemeleri a r a s ı n d a bir dizi d a r deniz, narrow-seas
bireyselleşmektedirler. Bu d ü n y a l a r d a n herbirinin kendi özellikleri, kendi gemi tipleri,
kendi adetleri, kendine ö z g ü tarih yasaları vardır ( 26 ); ve genel kural o l a r a k , en darları
a n l a m ve tarihsel değer açısından en zengin olanlarıdır; insan herşeyden önce, tıpkı
küçük ölçekli Akdenizleri kavramış gibi o l m a k t a d ı r .

B u g ü n bile bu denizler yerel h a y a t l a r ı n a sahip o l m a y a d e v a m etmektedirler, o k a d a r

ki eski yük yelkenlileri ve k ö h n e balıkçı tekneleri resime k a t k ı d a b u l u n m a k t a n d a farklı
o l a r a k , k u l l a n ı m d a t u t u l m a k t a d ı r l a r ( 27 ). İşte S f a x ' t a üçgen yelkenleriyle m a v n a l a r ,
süngerci kayıkları, çatalla balık avlayan Cerbeliler ve Kerkenlilerin bindikleri kamakûc-
riyle Sirte denizi. A c a b a gerçekten şimdiki z a m a n d a mıyız ( 28 )? T h e o p h i l e Gautier'yle
birlikte Malee b u r n u n u geçtikten s o n r a A d a l a r Denizi (Arşipel), adaları ve sakin
sularıyla b a ş l a m a k t a d ı r , " u f u k " hemen "yelkenlerle d o l m a k t a ; iki direkli gemiler,
geoletteler, karavelalar, argosiller, mavi suyu her yöne doğru sürmektedirler..." Bu bugün
bile d a r denizlerin ayrıcalığıdır, b ü y ü s ü d ü r ( 29 ). Bu eski ulaşım biçimlerinin y a ş a m a y a
d e v a m etmeleri, yüzyıllardan beri bu ulaşım akımlarının varlığı, k o s k o c a bir soruyu
o r t a y a ç ı k a r m a k t a d ı r . D ü n olduğu gibi, b u g ü n de kısa yolculuklar, çok çeşitli
navlunların t o p l a n m a s ı önemlerini k o r u m a k t a d ı r l a r . Ve onları çevreleyen d a r ve alışık
o l u n a n çember, onların güvencesi o l m a k t a d ı r . O n l a r için zorluklar, eğer d o ğ d u k l a r ı
havzayı terkedecek, tehlikeli b u r n u aşacak olurlarsa, u z u n g ü z e r g â h l a r b o y u n c a
başlayacaktır. Bir R u m a t a s ö z ü " M a l e e b u r n u n u asan vatanını u n u t m a l ı d ı r " demektedir
( 30 ).
 Onları birbirlerine bağlayan ve büyük seyrüsefere izin veren deniz yollarıyla bu deniz
m e k â n l a r ı , X V I . yüzyılda d o ğ u d a İyon denizinin iki geniş kesimiyle, Sardinya; K o r s i k a ,
A v r u p a ve A f r i k a ' n ı n sınırladığı şu Batı denizinden çok d a h a önemlidirler. H e r ikisi de
(özellikle birincisi) ticaretin aceleyle kıyılarını dolaştığı veya kıyılarından geçtiği gerçek
deniz Sahralarıdır.

A k d e n i z ' i n deniz yaşamı, kitleleriyle d ü ş m a n olan bu iki geniş m e k â n ı n çevresinde,

d a r denizlerin içinde yer a l m a k t a d ı r : d o ğ u d a sadece yarı yarıya Akdenizli olan
K a r a d e n i z ; Ege denizi veya A d a l a r denizi (Arşipel, XVI. yüzyılda burası, a d e t a
yasaymışçasına F r a n s ı z c a d a bile İtalyanca bir kelimeyle ifade edilmektedir: l'Arcipela-
go)\ o r t a d a A d r i y a t i k , A f r i k a ile Sicilya a r a s ı n d a özel adları o l m a y a n denizler; b a t ı d a
Tiren denizi, en m ü k e m m e l i n d e n İtalya denizi olan Sicilya, S a r d i n y a , K o r s i k a ve
İtalya'nın batı kıyıları a r a s ı n d a yer alan " E t r ü s k denizi"; nihayet uzak b a t ı d a İ s p a n y a ile
yakın A f r i k a a r a s ı n d a gene adsız bir deniz ki, bu " A k d e n i z k a n a l ı " d o ğ u y a d o ğ r u
Cezayir y a k ı n ı n d a k i M a t i f o u b u r n u n d a n , Valencia'nın k o m ş u s u N a o b u r n u n a k a d a r
çekilecek bir h a t l a sınırlandırılabilir ve Cebelitarık boğazı d a o n u Atlantiğe b a ğ l a m a k -
tadır.
A c a b a , bizzat bu denizlerin içlerinde de, bir körfez bile olsa, d a h a küçük alanlar,
A k d e n i z ' i n içinde tek basına k a r m a ş ı k bir d ü n y a olan, k ü ç ü k bir v a t a n farkedilemez mi
(Jl)?

Karadeniz, İstanbul'un özel avlanma sahası

Seyrüseferin u c u n d a kalmış, uzak K a r a d e n i z hem b a r b a r , hem de b a r b a r l a ş m ı ş bir
vahşi bölgeler (birkaç istisna dışıda) kitlesinin o r t a s ı n d a yer a l m a k t a d ı r . G ü ç l ü dağlar
o n u güneyden d o ğ u y a d o ğ r u çevrelemektedirler. Bu d ü ş m a n dağların a r a s ı n d a n İran,
D o ğ u A n a d o l u ve M e z o p o t a m y a ' d a n gelen yollar, zorlukla b ü y ü k T r a b z o n menziline
ulaşabilmektedirler. Buna karşılık kuzeyde, Kırım T a t a r l a r ı n ı n XVI. yüzyılda h e n ü z iyi
k o r u d u k l a r ı , geçit ve göçebelik bölgesi olan geniş Rusya ovaları u z a n m a k t a d ı r . Yalnızca
izleyen yüzyılda R u s k a n u n kaçakları, K a z a k l a r deniz kıyısına ulaşabilecek ve Türklerin
z a r a r ı n a o l m a k üzere korsanlık yapabileceklerdir. D a h a XVI. yüzyılda, kıştan yarar-
lanan M o s k o v a l ı l a r bu denizin kıyılarına yönelik " k ü ç ü k t a l a n l a r " y a p m a k t a d ı r l a r ( 32 ).
K a r a d e n i z bu d ö n e m d e , tıpkı b ü t ü n tarihi b o y u n c a olduğu gibi, önemli bir e k o n o m i k
alandır. İlk önce, hemen hemen bizzat kendi kıyılarında ürettikleri vardır: k u r u t u l m u ş
balıklar, " R u s " nehirlerinin balık y u m u r t a l a r ı ve havyarı, T ü r k d o n a n m a s ı için m u t l a k a
gerekli kereste, K a f k a s l a r d a n sağlanan d e m i r ( " ) , b u ğ d a y ve yün; bu s o n u n c u ü r ü n
V a r n a ' d a birikmekte ve b ü y ü k R a g u z a tekneleri t a r a f ı n d a n , deriyle birlikte t o p l a n m a k -
tadır, b u ğ d a y a ise İstanbul el k o y m a k t a d ı r . Ayrıca K a r a d e n i z ' i n a k t a r d ı k l a r ı vardır: orta
Asya ve İ r a n ' a yönelik olarak o n a gelenler ve b u n l a r d a n İstanbul ve Batıya yönelik
olarak kervanlarla gelenler. D o ğ u y l a olan bu çifte trafik h a k k ı n d a ne yazık ki, XVI.
yüzyıla ilişkin o l a r a k az bilgiye sahibiz. İ s t a n b u l ' u n A k d e n i z ' i n bu ucu ile, denizin geri
kalanı a r a s ı n a bir p e r d e çekerek, o n u n uzak ve yakın ticaretine el k o y d u ğ u izlenimi
vardır. Ulaşılması kolay olan K a r a d e n i z m u a z z a m başkent için, o l m a z s a y a ş a y a m a y a c a -
ğı bir beslenme bölgesidir, ç ü n k ü İstanbul, iaşesi için B a l k a n l a r d a n t o p l a n a n vergilerle
(özellikle koyun sevkiyatı), ne de o n a İskenderiye'den gelen buğday, pirinç, bakla,
b a h a r a t ve m ü s t a h z a r a t l a yetinemez. Belon du M a n s ( 34 ) D o ğ u K a r a d e n i z kıyılarından
İ s t a n b u l ' a " t a z e taze kesilmiş... t a b a k l a n m a m ı ş ö k ü z ve inek derileri içinde" taşınan
tereyağından söz e t m e k t e d i r . K u ş k u s u z bu iş K a r a d e n i z ' d e taşımacılığı sağlayan, şu
sayılamayacak k a d a r çok R u m karamürsellerinden biri t a r a f ı n d a n y a p ı l m a k t a d ı r ;
b u n l a r , ç o ğ u n l u k l a bulutlarla kaplı ve dalgalı olan bu tehlikeli denizden ( 35 ) ç o k , A d a l a r
denizindeki kısa g ü z e r g â h l a r a d a h a u y g u n bir şekilde yapılmış o l m a k l a birlikte, gene de
bu taşımacılığı yüklenmektedirler. 1595 E k i m i n d e bir fırtına, İstanbul y a k ı n l a r ı n d a
b u ğ d a y yüklü bu teknelerden yüz k a d a r ı n ı bir d a r b e d e batırmıştır ( 36 ).
K a r a d e n i z X V I . yüzyılda İ s t a n b u l ' a bağlıdır, tıpkı eski z a m a n l a r d a Miletos'un fiefı,
A t i n a ' n ı n fiefi ve d a h a s o n r a 1265'den itibaren İtalyanların ve Cenevizlilerin alanı olduğu
gibi ( 37 ). Kırım'ın güneyinde ( 38 ), k o r u n a k l ı bir k o n u m d a T a n a ve Kefe'ye yerleşmiş,
Kuzey steplerinin halklarına karşı y a r ı m a d a n ı n dağları t a r a f ı n d a n k o r u n a n ve aynı
z a m a n d a İ s t a n b u l ' a yerleşmiş olan ( o r a d a n a n c a k 1453 ve s o n r a l a r ı n d a çıkmışlardır) bu
İtalyanlar K ı r ı m ' d a k i iskelelerinden en geç XV. yüzyılın son çeyreğinde uzaklaştırılmış-
lardır. Kefe 1479'da fethedilmiştir. Bunu t a k i b e n , denize ulaşan karayollarının b ü y ü k bir
elden geçirilmesi d ö n e m i başlamıştır: artık bunlar K ı r ı m ' a değil de İ s t a n b u l ' a yönelmek-
tedirler. Kilia ve C e t a t e a A l b a ' y a ulaşan B o ğ d a n yollarının yerine, G a l a t a ' y a ulaşan
b ü y ü k ticari yol ikâme edilmiştir, artık bu yol T u n a ticaretini ve ötelerindeki P o l o n y a
ticaretini İ s t a n b u l ' a a k t a r a c a k t ı r ( 39 ).

8 - 1592-1609 a r a s ı n d a V e n e d i ğ e g i d e n g e m i l e r d e n b a t a n l a r ( k a y n a k : A. T e n e n t i , Naulrages. Corsaires et

Assurances Maritimes a Venise, 1559) b u eser kıyı y o l u n u n ö n c e l i ğ i n i işaret e t m e k t e d i r .
 Bu a n d a itibaren K a r a d e n i z , m u a z z a m T ü r k b a ş k e n t i n i n resmi a m b a r ı d ı r . A n c a k
R a g u z a l ı l a r b u r a y a en a z ı n d a n 1590'lara k a d a r sızmaya d e v a m edecek, V a r n a ' d a n b ü y ü k
bir gemiyi montonini, vacchirıi e buffalirıi yünleri ve derileriyle y ü k l e m e k üzere
K a r a d e n i z ' e çıkacaklardır. Z a t e n aynı trafiğe M a r m a r a ' d a T e k i r d a ğ ' d a d a k a t ı l m a k -
tadırlar ( 40 ). Belki de g ü m r ü k resimlerinden k a ç ı n m a k için? H e r hal-ü k â r d a , X V I .
yüzyılın s o n u y l a birlikte, bilemediğimiz koşullar altında, R a g u z a l ı l a r hemen h e m e n aynı
a n d a bu iki d u r a ğ ı terketmişlerdir. K a r a d e n i z hiçbir z a m a n olmadığı k a d a r Batıya
k a p a n m a k t a d ı r ; en a z ı n d a n deniz cephesinden: ç ü n k ü ileride de göreceğimiz üzere, o
devirde karayolları deniz yollarına karşı bir zafer k a z a n m ı ş a benzemektedirler.
A c a b a O r t a Çağın s o n u n d a " u l u s l a r a r a s ı trafiğin dağılım m e r k e z i " ( 41 ) o l m u ş olan
K a r a d e n i z ' i n bu r o l ü n e , k a p ı y a kilit a s a r a k , gerçekten I s t a n b u l ' m u son vermiştir? Bu
k a p a t m a n ı n d a h a u z a k t a b a ş k a kökenleri yok m u d u r ? G e r ç e k t e n de K a r a d e n i z , İpek
Yolu d e m e n i n adet o l d u ğ u çok sayıda yolun, T r a b z o n veya S i n o p ' t a birbirlerine
d ü ğ ü m l e n d i k l e r i bir son n o k t a d ı r . Oysa, b u yol d a h a X I V . yüzyıldan itibaren k a p a n m ı ş a

9- A y n ı d ö n e m i ç i n ve aynı k a y n a ğ a g ö r e g e m i müsadeleri.
 C
Lunga "iA Zara

Ancona
Lissa »
Raguse
Pe/agostf. Me/Ua
kTrem/fı
Giglio Civila»ecchia Pıanosa

Naples
Pontines Adi. .Brindisi
Salerne Tören»
MİNYA
fOtrant^

KorhS

Leucadei

Kefalonya J ^

Zanla
Messine

Syracu se

10- S i c i l y a ve T u n u s A k d e n i z ' i ikiye b ö l m e k t e d i r l e r Pantellaria d e ğ i l de, Pantelleria o k u y u n u z .

benzemektedir. Bu d u r u m d a K a r a d e n i z ' i zenginleştiren trafik İran y o l u n u t u t m u ş t u r .
Her hal-ü k â r d a bu yolun k a p a n m a s ı n ı n k u r b a n ı T ü r k i s t a n o l m u ş t u r . Diğer y a n d a n ,
XVI. yüzyılın o r t a s ı n d a Rusların aşağıya inmeleri hareketi Volga b o y u c a örgütlenmiştir.
Bir cins G r a n a d a krallığı olan ve kervan ticareti sayesinde zenginleşmiş olan K a z a n
Hanlığı, her z a m a n Ruslar t a r a f ı n d a n b ü y ü k bir iştahla arzu edilmiş ve nihayet onların
ellerine geçmiştir. Çözülmesi güç karşılıklar nedeniyle yarı yarıya iflas etmiş olan
Hanlığın bu d u r u m u n u n , T ü r k i s t a n y o l u n u n k a p a n m a s ı n ı n s o n u c u o l u p olmadığını
bilmek m ü m k ü n değildir. K o r k u n ç İvan 1556'da A s t r a k a n ' ı ele geçirmiştir. Bu kez
k a p a t ı l a n kilit, tarihin bilinmeyen b ü y ü k bir olayı olan 1569-1570 h a r e k â t ı n a r a ğ m e n ,
sağlam bir kilittir ( 42 ).

Venedikli ve Cenevizli olan Adalar Denizi

" Y e r y ü z ü n ü n en k o n u k s e v e r d e n i z i " olan Arşipel bir fakir a d a l a r ve çoğunlukla d a
d a h a sefil olan kıyılar dizisidir. Bu d u r u m d a , a n c a k b ü y ü k bir kente bağlı olarak
a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Eskiden bu deniz A t i n a ' n ı n silahlı geçit alanı o l m u ş t u r . D a h a
s o n r a s ı n d a ise, Bizans deniz ticaretine e g e m e n olan sınıfın bizatihi üssü o l m u ş t u r . Burayı
denetim altında t u t m a s ı sayesinde, Bizans Ege Denizini m u h a f a z a edebilmiş, s o n r a d a
IX. yüzyılda bir an için Girit'e yerleşen m ü s l ü m a n l a r ı b u r a d a n atabilmiştir. Aynı
z a m a n d a Y u n a n , Sicilya denizleri ve Venedik henüz yükselişe geçmeden önce Adriyatik
yolları aracılığıyla, Batıyla olan ilişkiyi bu deniz k o r u m u ş t u r .

Yüzyıllar geçmektedir. Arşipel artık Venedikli ve Cenevizli o l m u ş t u r . İki r a k i p kent

bu denizin adalarını a r a l a r ı n d a p a y l a ş m a k t a d ı r l a r ; b u r a l a r a i m p a r a t o r l u k l a r ı n ı n m u -
hafızı yurttaşlarını, köylü senyörlerini, plantasyon sahiplerini ve aynı z a m a n d a tüccarla-
rını yerleştirmişlerdir, a m a gerçeği söylemek gerekirse, bunlar o r t o d o k s n ü f u s u n
o r t a s ı n d a yabancı kalan koloni aristokratlarıdır. Bu yerli halk adetleri itibariyle
" L a t i n l e ş e b i l i r " bir d u r u m d a d ı r l a r , a m a aynı derecede özümlenememektedirler. Bu
alışılmış d r a m d ı r : b ü t ü n sömürgecileri parmaklığın aynı t a r a f ı n a a t a r a k sona ermekte-
dir. 1479'da V e n e d i k , Kıbrıs'ta Cenevizin yerine geçtiğinde, her iki kente m e n s u p
p l a n t a s y o n sahipleri fazla bir zorluk olmaksızın birbirlerine yaklaşmışlardır. Aşikâr,
kaçınılmaz sınıf disiplini...

Arşipel'de Latinler k o n u m l a r ı n ı K a r a d e n i z ' d e o l d u ğ u n d a n d a h a kolay, özellikle de

d a h a etkin bir şekilde s a v u n m u ş l a r d ı r . Bu y ö n d e kullandıkları yöntemler, çoğu z a m a n
o n l a r a saldıranlarınkilerden üstün o l m u ş t u r . A n c a k N e g r e p o n t (Ağrıboz) 1479'da
Türkler t a r a f ı n d a alınmıştır; R o d o s 1522'de d ü ş m ü ş t ü r ; Sakız adası 1566'da tek bir
k u r ş u n bile a t ı l m a d a n fethedilmiştir; Kıbrıs ise kolay bir ç ı k a r t m a ve Lefkoşe ile
M a g o s a ' d a k i iki k u ş a t m a d a n s o n r a , 1570-1572'de fethedilmiştir; Girit ise 1669'da, 25
yıllık bir savaştan s o n r a kaybedilmiştir.

F a k a t , Arşipel için verilen mücadele bu savaş-tarihin t a m a m ı n ı m e y d a n a getirmenin

çok uzağındadır. Bu mücadele aynı z a m a n d a , gündelik hayatla o r t a y a çıkan bir
toplumsal savaş o l a r a k d a kendini arzetmektedir. R u m "yerliler" bir kez d a h a
efendilerine ihanet etmişlerdir, Kıbrıs'ta ve d a h a sonra Girit'te olduğu gibi. Arşipel T ü r k
zaferiyle işbirliği yapmıştır ve h a t t a bu zaferden önce R u m denizciler, tayfaları
çoğunlukla Arşipel kökenli olan Padişahın d o n a n m a s ı n d a görev a l m a y a koşmuşlardır,
belki de Giritliler her yaz başında açılan sefer için Padişahın d o n a n m a s ı n a en kalabalık
girenlerdir. D o n a n m a y a tayfa sağlayanlar onları G a l a t a (Braudel Pera diyor, a m a o
tarihlerde henüz o mahalle Pera adıyla a n ı l m a m a k t a d ı r M A K ) meyhanelerinde, tersane
y a k ı n l a r ı n d a ( 43 ) b u l m a k t a y d ı l a r . Bu, Girit'in Türklerin eline geçmesinden bir yüzyıldan
d a h a fazla bir z a m a n öncesinde m e y d a n a gelmektedir.
 İstanbul R u m l a r a , askerlik fırsatının yanı sıra, K a r a d e n i z ve Mısır yolculuklarını
kârlarını d a s u n m a k t a d ı r . Başkent iaşesinde buğday taşıyıcısı kayık ve karamürseller ( 44 ),
at ve o d u n taşıyıcısı gerbeler, Arşipelin b ü t ü n yelkenlileri için yer vardır. Bunlara
İstanbul'un dinsel cazibesi de eklenmektedir. İstanbul o r t o d o k s l a r ı n R o m a ' s ı d ı r .
Ve XVI. yüzyılın ilk onyıllarından itibaren denizin t ü m ü b o y u n c a bir R u m yayılması
kendini h a b e r v e r m e k t e d i r . İslamlaşmış Midillililer o l u p C e r b e ' y e , s o n r a da Cicelli'ye
yerleşmiş, Y a r ı m a d a d a n k a ç m a k isteyen İ s p a n y o l m ü s l ü m a n l a r ı n ı n b ü y ü k taşıyıcıları,
k o r s a n ve nihayet 1518'den s o n r a Cezayir'in efendileri olan B a r b a r o s l a r ı n m a c e r a l a r ı -bu
m a c e r a bir rastlantı değildir-. Bir b a ş k a R u m kökenli denizci olan T u r g u t ' u n k i de
rastlantı değildir, o d a 1540'lardan itibaren T u n u s kıyılarında görülecek ve 1556'da,
Berberistan kıyılarındaki T r a b l u s ' a beş yıl önce T ü r k l e r t a r a f ı n d a n k o v u l a n M a l t a
şövalyelerinin yerine geçecektir.

Tunus ile Sicilya arasında

A f r i k a ile Sicilya a r a s ı n d a balıklı sığ sularını, m e r c a n kayalıklarını ve süngerlerini,
a d a l a r ı n ı (çoğunlukla insansız, ç ü n k ü çok k ü ç ü k yüzeylere sahip) s u n a n şu adsız, iyi bir
şekilde bireyselleşmemiş denizin r o l ü n ü açığa ç ı k a r t m a k zor olacaktır. Bu adalar:
Sicilya'nın batı u c u n d a La F a v i g n a n a , M a r e t i n i o , Levanzo; açık denizde M a l t a , G o z z o ,
Pantelleria; T u n u s kıyılarına yakın T a b a r k a , Galite, Z e m b r a , C e r b e , K e r k e n n a adaları-
dır. Bu denizin sınırları Sicilya'dan A f r i k a ' y a u z a n m a k t a olan eski jeolojik " k ö p r ü " n ü n
sınırlarına t e k â b ü l e t m e k t e d i r : D o ğ u ' d a T r a b l u s ' t a n S i r a k ü z a ' y a çekilen bir hat,
B a t ı ' d a n B o n e ' d e n T r a p a n i ' y e çekilen bir başkası. A n a eksen Sicilya'dan A f r i k a ' y a
kuzey-güney d o ğ r u l t u s u n d a u z a n m a k t a d ı r . İlişkiler d o ğ u d a n batıya, D o ğ u A k d e n i z ' d e n
Atlantiğe teknelerini ilerletmektedirler. F a k a t bu yol kuzeye d o ğ r u b ü y ü k Messina
boğazının m e y d a n a getirdiği yol t a r a f ı n d a n d o ğ r u l t u s u n d a s a p t ı r ı l m a k t a d ı r . Ve bu
b o ğ a z Sicilya-Afrika kesiminde kuzey-güney akımlarının y o ğ u n l u ğ u n a sahip değildir.

Bunlar b ü t ü n ü n bazen güneye, bazen d e kuzeye d o ğ r u ağır b a s m a s ı n a yol a ç a r a k ,

herşeye h ü k m e t m i ş l e r d i r . Aglabilerle birlikte bu b ü t ü n m ü s l ü m a n o l m u ş t u r . Bu fethin
tarihi olan 827'den, İslamın kalesi P a l e r m o ' n u n 1071'de N o r m a n l a r t a r a f ı n d a n geri
alınmasına k a d a r , bu böyle s ü r m ü ş t ü r . Sicilya bu tarihten s o n r a N o r m a n d ı r veya XI.
yüzyıldan s o n r a o l m a y o l u n d a d ı r , ç ü n k ü N a p o l i ' d e n Sicilya'ya gelen N o r m a n ilerlemesi
b ü y ü k a d a n ı n fethiyle d u r m a y a c a k ; savaş, korsanlık, ticaret ve h a t t a A f r i k a t o p r a k l a r ı n a
d o ğ r u göç yoluyla güneye d o ğ r u taşacaktır. K o m ş u l u ğ u n dayattığı bu siyaseti d a h a
s o n r a A n j o u l u l a r ve A r a g o n l u l a r sürdüreceklerdir. Bunlar birçok kereler A f r i k a kıyısına
saldıracaklar; T u n u s emirlerini h a r a c a b a ğ l a y a c a k l a r ; 1284'den 1335'e Cerbe'yi ellerinde
t u t a c a k l a r d ı r . A n c a k hrıstiyan tüccar heryerde, özellikle de ayrıcalık ü s t ü n e ayrıcalık
elde ettiği T u n u s ve T r a b l u s surlarına yerleşmektedir. H r ı s t i y a n asker, özellikle de
Sicilya'nın gelecekteki efendisi, K a t a l a n paralı askeri (Sicilya'da katolik ayinin yapılma
tarihi 1282'dir) kendi cephesinden, A f r i k a ' d a hemen hemen D o ğ u ' d a k i k a d a r b ü y ü k
m a c e r a l a r b u l m a k t a y d ı . Ç o k e r k e n d e n , X I I . yüzyılda K a t a l a n denizciler T a b a r k a
m e r c a n kayalıklarını ziyaret etmişlerdir.

Palermo ve Messina ortamları daha XVI. yüzyılda bile İspanyol Sicilya'sı kral naiplerinin
siyasal tercihlerinin d o ğ r u l t u s u n d a ve b o ş u n a bir gayret o l a r a k , A f r i k a ' n ı n fethi
projelerini ö n e r m e y e son vermiş değillerdi: Bir J u a n de la Vega, d a h a s o n r a bir M e d i n a
Celi d ü k ü , d a h a d a s o n r a bir M a r c a n t o n i o C o l o n n a . . . Bu projeler, karanlık bir şekilde
hissedilen bu o r t a k d ü n y a n ı n kıyılarını ve adalarını birleştirmek; Sicilya buğdayı, peyniri,
ton balığı fıçıları ile C e r b e zeytinyağını, güney ülkelerinin deri, b a l m u m u , y ü n ü n ü , S a h r a
trafiğinin altın tozu ve zenci k ö k l e r i y l e birleştirme ihtiyacını ifade etmekteydiler. Bu,
1. F R A N S A İLE P İ E M O N T E A R A S I N D A K İ A L P L E R . Fransa ile italya arasındaki dağlık engel nasıl c a n l a n d ı r ı l ı y o r d u ,
"Desseing d e l ' a t t a q u e m e n t du paz et d e s t r o i c t d e Suze en P i e m o n t , e m p o r t e par le R o y " , 1629, Ulusal K ü t ü p h a n e ,
Est, İd 24 varak. XIII. L o u i s nin zaferi 1559'da t e r k e d i l e n italya'nın kolayca ulaşılabilir olarak k a l m a y a d e v a m e t t i ğ i n i
göstermektedir.
2 ve 3. Ç O R A K T O P R A K L A R . B u ıkı hava fotoğrafı, kış g e l i n c e d a ğ d a k i k o y u n l a r ı n gittikleri B a r d e n a s Reales
(Navarra) h a k k ı n d a k i kısmı g ö r ü n t ü l e r vermektedirler ikinci g ö r ü n t ü d e k u r u ve y ü k s e k b ö l g e ile aşağıdaki
t o o r a k l a r ı n n e m l i l i ğ i arasında zıtlık b u l u n m a k t a d ı r Yakınlarda hır kanal hu talihsiz b ö l g e l e r i suya kavuşturacaktır
Bu fotoğrafları Alfredo Floristan S a m a n e s ı n La Ribera Tudelana de Navarra, 1951, a d l ı k i t a b ı n d a n alarak
k u l l a n m a m a izin v e r m e s i n e b o r ç l u y u m
 /I.A.CHIA

jNJıÜlr

4. D O Ğ U A K D E N İ Z ' İ N P O R T U L A N ' I (XVI YÜZYIL.). B i b l i o t e c a N a c i o n a l de M a d r i d . Ms. 17 818, f 4.

deniz b ü t ü n l ü ğ ü n ü sağlam bir şekilde elde t u t a r a k , kıyı asayişini, ton imalathanelerinin
güvenliğini s a ğ l a y a r a k , XVI. yüzyılda k ö t ü silahlanmış kayıklarıyla Cezayir korsanları-
nın kayıklarına s a l d ı r m a k t a t e r e d d ü t etmeyen şu yarı - K a t a l a n T r a p a n i balıkçılarının
kuzey A f r i k a m e r c a n l a r ı n d a n u z a k t u t a r a k sağlanabilirdi. Nihayet, Cezayir k o r s a n l a r ı n a
karşı güney kıyıları y ö n ü n d e n sürekli tehdit altında k a l a n Sicilya buğdayı caricatari'sinin
de garantiye alınması gerekiyordu: ç ü n k ü , b a ş k a yerlerde o l d u ğ u gibi, b u r a d a d a
korsanlık tarih t a r a f ı n d a n yanlışlanan doğal bir denge k u r m a y a çoğunlukla eğilimliydi.
Sicilya'dan söz e d e r k e n her z a m a n kuzeye b a k m a k , N a p o l i ' y e d o ğ r u b a k m a k , bu iki
tarihin sıkı bir şekilde zıt o l d u k l a r ı n ı ve N a p o l i ' n i n yükselmesinin P a l e r m o ' n u n d ü ş ü ş ü
ve tersi o l d u ğ u n u söylemek kuraldır. Sicilya-Afrika bağlantısını açığa ç ı k a r t m a k , yani
bilgilerimizin yetersizliğini ve dikkatsizliklerimizin bir bütünsel ad k o n u l a m a m a s ı n a
neden o l d u ğ u bu deniz dünyasının değerini o r t a y a k o y m a k d a h a önemli olacaktır.

Akdeniz "Manş"ı
Batı A k d e n i z ' i n ucu d a r , k a r a l a r a r a s ı n d a sıkışmış, bu n e d e n d e n ö t ü r ü insan
t a r a f ı n d a n elde edilmesi kolay bir m e k â n d ı r : bir coğrafyacının, Rene Lespes'in
adlandırdığı gibi, A k d e n i z " C h a n n e l " ı . Burası b a t ı d a Cebelitarık boğazıyla, Caxine
b u r n u n d a n N a o b u r n u n a veya d a h a geniş o l a r a k , V a l e n c i a ' d a n Cezayir'e çekilecek şu
hat a r a s ı n d a ayrı bir d ü n y a d ı r . D o ğ u - b a t ı d o ğ r u l t u s u n d a seyrüsefer hiç de kolay değildir:
d o ğ u y a d o ğ r u gitmek, Batı A k d e n i z ' i n geniş m e k â n ı n a açılmak d e m e k t i r ; batıya d o ğ r u
gitmek ise, d a h a d a geniş bir m e k â n a , Atlantiğe ulaşmak a n l a m ı n a gelmektedir; geçişin
sık bulutlar, çok şiddetli akıntılar, m e r c a n l a r , kıyılar b o y u n c a k i k u m yığılmaları
y ü z ü n d e n tehlikeli o l d u ğ u , boğazın ötesindeki Atlantiğe. B u n u n dışında, ileri çıkmış bir
b u r u n gibi olan bu boğaz, akıntı ve r ü z g â r d ü z e n i n d e her z a m a n değişmeler k a y d e t m e k -
tedir. B u r a d a bu d u r u m özellikle nettir ve boğazın geçilmesi k a r m a ş ı k bir işlem olarak
k a l m a y a d e v a m etmektedir.

B u n a karşılık, d o ğ u d a n batıya uzamış olan bu M a n ş ' ı kuzeyden güneye geçmek

nisbeten r a h a t t ı r . İber ve kuzey A f r i k a dünyalarının kitleleri a r a s ı n d a bir set olmayıp,
ayırdığından d a h a falza birleştiren, kuzey A f r i k a ile İberya'yı tek bir d ü n y a , G i l b e r t o
Freyre'nin imge yüklü ifadesiyle bir " ç i f t e - k ı t a " haline getiren bir nehirdir ( 45 ).
Sicilya ile A f r i k a a r a s ı n d a k i deniz kolu gibi, bu deniz k o r i d o r u da O r t a Ç a ğ d a
İslamın fethettiği yerlerden biri o l m u ş t u r . Bu fetih X. yüzyılda K u r t u b a Halifeliği ani
sağlamlığını k a z a n ı r k e n gelen geç bir fetihtir. Emevilerin bu başarısı, M a g r i p t e n hem
b u ğ d a y , insan, paralı asker getirtme, hem de o r a y a bunların karşılığında E n d ü l ü s
(Andaluçya) kentlerinin ürünlerini ihraç etme garantisini ifade etmekteydi. Bu su
y o l u n u n serbest veya en azından kolay kullanımı; E n d ü l ü s ' ü n denizcilik hayatının
merkezini tekneleriyle, tershaneleriyle, ipek d o k u m a tezgâhlarıyla g ü r ü l t ü l ü Alme-
r i a ' d a n , XI. yüzyıl A k d e n i z denizciliğinin nihai noktasını bulduğu Sevilla'ya ( A r a p l a r
b u r a y a İşbiliyye demektedirler M A K ) kaydırıtMştır. Bu d u r u m o n a zaten o k a d a r b ü y ü k
zenginlikler getirmiştir ki, G u a d a l k i v i r nehri üzerindeki liman bir süre sonra, parlaklı-
ğıyla eski k a r a içi başkent K u r t u b a ' y l a r e k a b e t etmeye başlamıştır.

Aynı şekilde, A k d e n i z ' d e k i İslam önceliğinin ihtişamı, güney sahillerinde b ü y ü k

denizci kentlerin d o ğ m a s ı n a veya serpilmesine yol a ç m a k t a y d ı : Bougie, Cezayir, O r a n
-bu son ikisi X. yüzyılda k u r u l m u ş l a r d ı r - . Ve A f r i k a " E n d ü l ü s " ü El Muraviler ve d a h a
s o n r a d a El M a h a d l a r z a m a n ı n d a asıl E n d ü l ü s ' ü XI. ve X I I . yüzyıllarda iki kez hrıstiyan
baskısından kurtarmıştır.
Bağımsız İspanya İslam devletinin s o n u n a k a d a r -en azından XIII. yüzyıla h a t t a
ötesine k a d a r - " M a n ş " Portekiz Algrave'si y a k ı n l a r ı n d a n , Valencia h a t t a Balearlara
k a d a r Kuzey A f r i k a m ü s l ü m a n l a r ı n a ait o l a r a k kalmıştır. İslamiyet bu u z u n deniz
ç u k u r u n u Sicilya A k d e n i z ' i n d e n d a h a u z u n süre, L a s N a v a s de T o l o s a ' d a n (1212) epey
s o n r a , en a z ı n d a n C e u t a ' n ı n 1415'de Portekiz kralı D o m J o a o ve oğulları t a r a f ı n d a n
fethine k a d a r , elinde t u t m u ş t u r . Bu g ü n d e n s o n r a , A f r i k a ' y a d o ğ r u yol açılmış ve sadece
K a s t i l y a ' d a k i u z u n u y u ş m a z l ı k l a r nedeniyle varlığı u z a m a k t a o l a n G ı r n a t a ( G r a n a -
d a ) ' d a k i İslam d ü n y a s ı n ı n t o r t u s u artık m a h k û m edilmiştir. G r a n a d a savaşı recon-
guista'nm s o n sahnesi o l a r a k 1487'de t e k r a r b a ş l a d ı ğ ı n d a , K a t o l i k krallar bu kıyıları
Biskay tekneleriyle a b l u k a y a alacaklardır.

Fetih t a m a m l a n d ı k t a n s o n r a , hrıstiyan galipler İ b e r y a - A f r i k a M a n ş ı ' n ı n güney

kıyısını ele geçirmeye sürüklenmişlerdir; f a k a t b u n u , İspanyol çıkarlarının gerektirdiği
netlik ve süreklilik içinde arzu etmeksizin yapmışlardır. 1497 Melilla, 1505 Mers-el Kebir,
1508 P e n o n de Velez, 1509 O r a n , 1510 M o s t a g n e n , T l e m s e n , Tenes ve Cezayir
P e n o n ' u n u n z a p t ı n d a n s o n r a , bu yeni G r a n a d a savaşının inatla s ü r d ü r ü l m e m e s i ; bu
zevksiz a m a esaslı görevin İtalya seraplarına ve A m e r i k a ' n ı n nisbi kolaylıklarına k u r b a n
edilmesi, İ s p a n y a t a r i h i n d e bir felâkettir. İ s p a n y a ' n ı n belki de çok kolay olacak olan
nihai başarısını bilememesi, istememesi veya geliştirememesi (1492'de sekreterleri
F e r n a n d o de Ç a f r a K a t o l i k K r a l l a r a "öyle g ö z ü k ü y o r ki, T a n r ı Alteslerine b u A f r i k a
krallıklarını v e r m e k istiyor" diye yazıyordu), bu A k d e n i z ötesi savaşı ilerletememesi, işte
kaçırılmış tarihin b ü y ü k b ö l ü m l e r i n d e n biri. Bir denemecinin yazdığı gibi ( 4 6 ), yarı
A v r u p a ' d a , yarı A f r i k a ' d a olan İ s p a n y a böylece coğrafi görevini yerine getirememiş ve
tarihin akışı içinde Cebelitarık boğazı ilk kez " b i r siyasal sınır haline g e l m i ş t i r " ( 47 ).

Bu sınırın üzerinde savaş sürekli hale gelmiştir: b u , rastlantının tıpkı Sicilya ile A f r i k a
a r a s ı n d a o l d u ğ u gibi, esaslı bağları k o p a r d ı ğ ı n ı n işaretidir. K a n a l ı geçmek zor hale
gelmiştir. X V I . yüzyılda her z a m a n n a r i n olan O r a n iaşesi k o n u s u n d a bu g ö r ü l m e k t e d i r .
K o s k o c a "düzenleyici i s t a s y o n " M a l a g a ' d a n provaedores konvoylar örgütlenmekte,
tekne ve k a y ı k l a r a presidios y ö n ü n d e n a v l u n yüklemektedirler ( 48 ). Bunları, özellikle
kışın b u kısa g ü z e r g â h için yeterli olan h a v a a ç m a l a r ı n d a n y a r a r l a n a r a k g ö n d e r m e k t e -
dirler. Yeter ki k o r s a n l a r bu iaşecilerin mallarını ele geçirmeyi b a ş a r m a s ı n l a r ; o z a m a n
bildik pazarlık süreçleri devreye g i r m e k t e ve mallar C a x i n e b u r n u n d a yeniden satın
a l ı n m a k t a d ı r . 1563'de b u r a n ı n Cezayirliler t a r a f ı n d a n kuşatılması sırasında a b l u k a y ı
zorlayanlar Valencia veya A n d a l u ç y a l ı balancelle ve brigantin sahipleri o l m u ş t u r
(Türkçesi p e r g e n d e ) . Bu k ü ç ü k tekneler, 1565 ( 49 ) tarihli bir a r a ş t ı r m a n ı n dediği gibi
" e s k i d e n " K a r t a g e n e ' d e n , C a d i z ' d e n veya M a l a g a ' d a n C o r d o b a k ü l a h l a r ı n ı veya
Toledo dokumalarını kuzey A f r i k a limanlarına götürülenlerin benzerleridir. Bu tekneler,
Cebelitarığın ötesinde Atlantiğe sızmaya d e v a m eden; Sevilla, San L u c a r de B a r r a m e d a
veya P u e r t o de S a n t a M a r i a ' d a n k o s k o c a bir denizci halkını b u r a l a r a taşıyan, a v l a n a r a k
M o r i t a n y a açıklarına k a d a r k a y a n ve F a s kıyısındaki Portekiz presidiolanndan birinde
p a z a r l a r ı ayin dinlemeye giden balıkçı teknelerinin de benzerleridir ( 50 ). Bu tekneler
Cezayir'e pirinç, İ s p a n y a k o k u l a r ı ve k o r u m a y a r a ğ m e n kaçak mallar getiren şu Valencia
k a y ı k l a r ı n ı n d a benzeridirler ( 51 ).

Yüzyılın s o n u n d a , bu yarı yarıya ölü deniz bölgesi, aniden d r a m a t i k bir tarihin içinde
u y a n m a k t a d ı r , f a k a t b u tarih İ s p a n y a ' n ı n o l a ğ a n rakipleri olan, kuzey A f r i k a iskeleleri-
ne her z a m a n alışık Marsilyalıların veya 1575'den itibaren T u n u s ' u n cezbettiği ve
m u h a f a z a ettiği, a m a bazen de L a r a c h e ( 52 ) ve F a s S u s ' u n a ( 53 ) k a d a r ilerleyen yeni gelen
Livornoluların olayı değildir. Yeni olay, özellikle 1590'lı yıllardan itibaren kuzeyli
teknelerin kitlesel gelişleridir. Bu yabancı tekneler boğazı iki kere, gelirken ve d ö n e r k e n ,
g e ç m e k z o r u n d a d ı r l a r . D ö n ü ş t e , gözlenmekte ve ö n c e d e n h a b e r a l ı n m a k t a d ı r . A c a b a ,
H o l l a n d a l ı l a r iddia edildiği gibi ( 54 ), d a h a s o n r a öğrencileri Cezayir k o r s a n l a r ı n a d a
öğretecekleri, b o ğ a z d a n yeni bir geçiş y ö n t e m i icat etmişler midir? Bu t a m a m e n kesin
değilse bile, m ü m k ü n d ü r . İspanyol her hal-ü k â r d a iyi mevsimde, sakin aylar süresince
kullandığı k a d ı r g a l a r ı ve kışın sert h a v a l a r ı n d a demir alan kalyonlarıyla geçidi gizlemeye
h a t t a y a s a k l a m a y a gayret sarfedecektir. Bu denetimleri, b u a l a r m l a r ı , bu çoğunlukla
zafere u l a ş m a y a n ve X V I I I . yüzyıla k a d a r sürdürülecek olan mücadeleleri Portekiz
kıyısındaki San Vicente b u r n u n d a n , C a r t a g e n a ve Valencia'yı ( 55 ) ve sıklık M e r el-Kebir,
C e u t a ve T a n c a ' y a k a d a r , 20 M a r t 1610'da zaptedilen L a r a c h e ' a k a d a r , 1614'de işgal
edilen La M a m o r a ' y a k a d a r olan bir alan içinde d ü ş ü n m e k gerekmektedir ( 56 ).
İ s p a n y a ' n ı n efendileri, denizcileri ve akıl vericileri karşılıksız çözümlerin düşlerini
görmüşlerdir: tekneleri d a h a emin o l a r a k gözetim altında t u t a c a k güçlendirilmiş topları
Cebelitarığa yerleştirmek ( 57 ); C e u t a açığındaki Peregil adacığını t a h k i m e t m e k ( 58 ); veya
İspanya hizmetindeki şu deli ve dahi maceracı İngiliz Sherley'nin tavsiyesine u y a r a k
M o g a d o r ve A g a d i r ' i ele geçirmek, yani F a s ' ı elde t u t m a k ve bu sayede Katolik Kralın
absoluto senor de la Berberia ( 59 ) olması; ve bu 1622'de d ü ş ü n ü l m ü ş t ü r !

F a k a t bu mücadele çıkışsız kalmıştır. İngiliz, H o l l a n d a l ı , Cezayirli d ü ş m a n l a r

b o ğ a z d a n , bir kış gecesinin u y g u n koşullarından y a r a r l a n a r a k ( 60 ) veya rakibe nadiren
b i r k a ç gemi k a p t ı r a r a k zorla, beklenmedik bir şekilde geçiyorlardı, çoğu z a m a n d a tekne
ve toplarının ü s t ü n l ü ğ ü sayesinde m u h a f ı z kıtalarını altediyorlardı. Seyirlik yanı az veya
en a z ı n d a n pek fazla bilinmeyen bu b ü y ü k A k d e n i z d r a m ı , o n u n kapılarında, hemen
hemen o n u n dışında oynanmıştır. Bu k o n u y a döneceğiz.

Tiren havzası
Geniş olan Tiren denizi -yüzyılın belgeleri " K o r s i k a ve Sardinya k a n a l l a r ı "
demektedirler-, k o m ş u d ü n y a l a r a aşırı bir genişlikte açılmıştır ve hareketsiz bir kaderi
o l a m a y a c a k k a d a r fazla zengin ve aşırı n ü f u s l u t o p r a k l a r l a çevrelenmiştir.
Bu denizin ilk ve u z a k tarihi T o s k a n a ' n ı n efendisi olan Etrüsklerle, Büyük
Y u n a n i s t a n ve Sicilya kentleriyle, b e r a b e r i n d e i m p a r a t o r l u ğ u o l d u ğ u halde ayrı bir
d ü n y a olan Marsilya ve s o n u n c u pay sahibi olarak Sicilya'nın batısına, Sardinya
kıyılarına ve Etrüsklerin de b u l u n d u k l a r ı Korsika kıyılarına yerleşmiş olan K a r t a c a
a r a s ı n d a paylaşılmış bir m e k â n göstermektedir. K a b a hatlarıyla Etrüskler denizin ortay
b ö l ü m ü n e sahiptirler, diğerleri ise mahreçleri ellerinde t u t m a k t a d ı r l a r : güney Yunanlıla-
rı D o ğ u A k d e n i z y o l u n u ; Kartacalılar P a n o r m o s ( P a l e r m o ) ' d a n D r e p a n o n ( T r a p a n i )
tarikiyle A f r i k a ' y a gidenini; nihayet Marsilya Yunanlıları E t r ü s k denizini batıya
ulaştıran yolu, d a h a kesin o l a r a k İspanya y ö n ü n d e , Lizbon körfezini a ş m a k için uygun
rüzgârları beklemek için mola verilmek z o r u n d a o l u n a n noktayı, ellerinde t u t m a k t a d ı r -
lar.

Bu ilk çehre, d a h a şimdiden Tiren dünyasının sürekli çizgilerini açığa ç ı k a r t m a k t a d ı r :

gölün o r t a y değeri, o r a y a girmeye ve o r a d a n çıkmaya izin veren deniz limanlarının
önemi. Bu çehre bu aşırı geniş, aşırı açık denizin asla tek bir egemenliğin, veya tek bir
e k o n o m i n i n , h a t t a tek bir uygarlığın alanı olamayacağının nedenleri t a h m i n etme
fırsatını vermektedir. Sadece düzeyleri eşitleyici R o m a h e g e m o n y a s ı b u n a istisna
o l u ş t u r m u ş ; o n u n dışında hiçbir deniz gücü b u r a d a sürekli bir ü s t ü n l ü k k u r a m a m ı ş t ı r , ne
Bizans'ın hizaya s o k t u ğ u Vandallerinki, ne s o n u n d a İtalya'yı ellerinden kaçıran kuzey
A f r i k a m ü s l ü m a n l a r ı n ı n k i , ne N o r m a n l a r ı n k i , ne de A r a p l a r ı n k i ; birinciler Bizans'a
çarpmışlar, ikinciler de hem İslama, hem de K a t a l a n l a r a toslamışlardır. Piza'ya gelince,
o d a karşısında C e n o v a rekabetini b u l m u ş t u r .

X V I . yüzyılda a n a yer, K o r s i k a ' n ı n efendisi olan Cenevize aittir. A n c a k bu önceliğin

zayıf yanları b u l u n m a k t a d ı r : C e n o v a deniz taşımacılığı için giderek d a h a fazla m i k t a r d a
o l m a k üzere y a b a n c ı l a r a b a ş v u r m a k t a d ı r , b u ilk gerilemdir. Diğer y a n d a n , Tiren
denizinde güçlü k o n u m l a r sağlamış olan bir İ s p a n y a ' n ı n karşısında b u l u n m a k t a d ı r . Bu
k o n u m l a r ı n ilk kilometre taşları X I I I . yüzyılda Sicilya'yı (1282), s o n r a 1325'de u z u n bir
C e n o v a direnmesine r a ğ m e n , kendileri için Sicilya bağlantısı nedeniyle gerekli olan
S a r d i n y a ' y ı ele geçiren " A r a g o n l u l a r " t a r a f ı n d a n k u r u l m u ş t u r . K a t a l a n yayılması (bu
y a y ı l m a n ı n ö z g ü n l ü k l e r i n d e n biri) B a l e a r l a r d a n S a r d i n y a tarikiyle ve Sicilya aracılığıyla
d o ğ r u d a n d o ğ u y a y ö n e l m e k t e y d i . K a t a l a n l a r bu a d a l a r d a gerçek deniz kolonileri
k u r m u ş l a r d ı r : S a r d i n y a ' d a A l g h e r o , Sicilya'da T r a p a n i .

F a t i h , f a k a t tüketici bir yayılma. G e ç kalmış o l m a s ı n d a n ö t ü r ü , kendine bir yer

sağlayabilmek için kapıları z o r l a m a k , s a v a ş m a k , korsanlıkla denizciliği birbirine
k a r ı ş t ı r m a k z o r u n d a d ı r . Bu yayılmanın h a r e k e t e geçiricisi olan Barselona, yavaş yavaş
başrolü Valencia'ya b ı r a k m ı ş ve Yüce A l f o n s o (1455) z a m a n ı n d a N a p o l i krallığının
fethini t a m a m ı n a erdirenler Valencialılar o l m u ş t u r . Z a t e n Valencia eylemi açılır açılmaz
k a p a n m ı ş t ı r , ç ü n k ü A r a g o n tacı kısa bir süre s o n r a Kastilya denetimine geçmiştir. İtalya
savaşları d ö n e m i n d e , b u n u n s o n u c u n d a Tiren denizinde yeni bir değişiklik o l m u ş t u r :
asker ve m e m u r Kastilyalının yerine, Sicilya'da o l d u ğ u gibi, N a p o l i d e de A r a g o n l u
geçmiştir ( 61 ). İ s p a n y a artık k a d ı r g a l a r ı ve tercios'u aracılığıyla Tiren denizinde bir
denizci, askeri ve kıtasal g ü c ü n ağırlığını hissettirmektedir. F a k a t tüccar bir g ü c ü n değil:
V. C a r l o s ' u n d ö n e m i n d e n itibaren ve eski ticari ayrıcalıklara r a ğ m e n , K a t a l a n d o k u m a -
ları S a r d i n y a ve Sicilya'ya giderek d a h a az m i k t a r l a r d a ihraç edilmektedirler. Başka
yerde o l d u ğ u gibi b u r a d a d a , İ b e r y a çıkarlarına pek fazla dikkatli o l m a y a n i m p a r a t o r ,
Ceneviz tüccarlarının kendi y ü n l ü k u m a ş l a r ı bu p a z a r l a r a a k ı t m a l a r ı n a ses ç ı k a r t m a -
mıştır. Böylece r ö v a n ş alınmış, Ceneviz önceliği almış mıdır?

Olaylar bu k a d a r basit değillerdir. 1550'lere d o ğ r u C e n o v a Tiren denizindeki ve

b a ş k a yerlerdeki denizcilik işlerinin bir b ö l ü m ü n ü R a g u z a l ı l a r a terketmiştir. Bunlar yük
gemileriyle, Sicilya b u ğ d a y ve tuzuyla, u z u n mesafeli yolculukları İ s p a n y a , A t l a n t i k vey^
D o ğ u A k d e n i z yönlerine d o ğ r u s a ğ l a m a k t a d ı r l a r . Eğer Marsilyalıların varlığı o l m a s a
(önceleri mütevazi olan b u varlık 1570'lerden s o n r a büyüyecektir), d a h a s o n r a hem bir
yaratı, h e m de c a n l a n m a olan L i v o r n o ' n u n gelişmesi - ç ü n k ü L i v o r n o h e m Piza, h e m de
C e n o v a ' d ı r - o l m a s a y d ı , Tiren denizi bir R a g u z a gölü olacaktı. Ve tabii ki Ceneviz
Korsika'sıyla e r k e n d e n ilgilenmeye başlayan C o s i m o de Medicis'nin hesapçı siyaseti
o l m a s a y d ı ( 62 ). Nihayet Sicilya ile Sardinya a r a s ı n d a k i geniş k a p ı d a n , endişelendirici bir
ilerleyiş halinde, sürekli o l a r a k Cezayir k o r s a n l a r ı girmektedirler; b u n l a r deniz yolları-
nın nihayetinde, t a m a m e n kuzeyde S a v o n e , C e n o v a , Nice, h a t t a Provence nehirlerini
aniden b a s a c a k l a r d ı r . Elbe a d a s ı n d a k i T o s k a n a engeli P o r t o F e r r a i o ' y l a birlikte, onları
d u r d u r m a k t a n çok h a b e r vermektedir.

Bu b ö l ü n m ü ş ve karışık Tiren havzası d e m e k ki, A k d e n i z ' i n genel h a y a t ı n a kişisel

renklere sahip o l a m a y a c a k k a d a r fazla karışmıştır. A n c a k , h e m e n sadece kendi
kaynaklarıyla geçinme olanağı sağlayan bu çeşitlilik, o n a belli bir özellik vermektedir.
Kentlerinin kendi kendilerini besleyemeyecek k a d a r kalabalık veya hayvancılıkla fazla
meşgul bölgelerinin yedikleri b u ğ d a y Sicilya'dan ve 1550'lere k a d a r P r o v e n c e ' d a n -en
a z ı n d a n Provence b u b u ğ d a y ı o n a a k t a r m a k t a d ı r , ç ü n k ü bu ü r ü n ç o ğ u n l u k l a B u r g o n -
y a ' d a n ve bazen de d a h a u z a k l a r d a n gelmektedir- gelmektedir. T u z T r a p a n i ' d e n
gelmektedir; Peynir S a r d i n y a ' d a n , greco veya latino ş a r a p N a p o l i ' d e n ; t u z l a n m ı ş et
K o r s i k a ' d a n ; ipek Sicilya veya K a l a b r i y a ' d a n ; meyvalar, b a d e m , ceviz, a n ç u e z veya ton
fıçıları P r o v e n c e ' d a n ; demir Elbe a d a s ı n d a n ; p a r a , sermaye y a F l o r a n s a ' d a n , ya
C e n o v a ' d a n gelmektedir. Geri kalanı d ı ş a r ı d a n gelmektedir: deri, b a h a r a t , boya o d u n u ,
yün, kısa süre s o n r a d a İbiza t u z u .
 Bu iki birbirine eklenmiş, karışmış ilişkiler h a y a t ı n d a n , biri yakın, diğeri uzak ve dışta
k a l a n ı n d a n , iç hayat en zengin olanıdır. Bu hayat halkların, uygarlıkların, dillerin,
sanatların o l d u k ç a ilerlemiş h a r m a n ı n ı a ç ı k l a m a k t a d ı r . Bu d u r u m nisbeten sakin,
sığınaklı sularıyla bu deniz m e k â n ı n ı n en m ü k e m m e l i n d e n bir kayık alanı olmasını
a ç ı k l a m a k t a d ı r . H a z i r a n 1609'dan H a z i r a n 1610'a biryıl içinde sadece L i v o r n o limanına
2500'den fazla kayık ve k ü ç ü k tekne girmiştir ( 63 ). M u a z z a m bir r a k a m ! Bunlar yalnızca
Tiber nehri aracılığıyla R o m a ' y a Ripa G r a n d e ' y e ulaşarak ( 64 ), o r a y a ve R o m a kilisesine
ait bir s a r a y a yerleşecek olan bir p i s k o p o s u n mobilya ve pırtılarını, ya d a bir kilise
m e n s u b u n u n devr-i saadetinde N a p o l i krallığından getirttiği greco ş a r a p fıçılarını
taşıyan kayıklardır. Bütün istatistikler, d ö n e m i m i z açısından çok zengin olan L i v o r n o
limanınkiler, Civitavecchia, C e n o v a veya nihayet Marsilya'nınkiler, bu kısa mesafeli
ilişkilerin m u a z z a m önemini dile getirmektedirler. K o r s i k a b u r n u n d a n L i v o r n o ' y a veya
C e n o v a ' y a o d u n nakli için, veya Elbe a d a s ı n d a k i R i o ' d a n gene aynı T o s k a n a limanına
d e m i r için... Herşey bu minicik teknelerde t a ş ı n m a k t a d ı r : kayık, saete, landi, luiti,
tartane, fırkata, polacre... (6S). C e n o v a ' d a k i g ü m r ü k kayıtları, teknelerin su çekimlerinin
150 cantara'dan az veya fazla (aşağı yukarı 30 ton k a d a r ) o l m a l a r ı n a göre, limana iki cins
giriş -venuto magna ve venuto parva- a r a s ı n d a ayırım y a p m a k t a d ı r l a r . Diğer y a n d a n ,
C e n o v a limanına yılda b i r k a ç düzine " b ü y ü k " tekne giriş y a p a r k e n , " k ü ç ü k l e r " d e n bir
veya iki bini girmektedir: 1586'da 47 büyüğe karşılık 2.283 u f a k ; 1587'de ( 66 ) 40'a karşılık
1921; 1605'de ( 65 ) 107'ye karşılık 1787... (Bu r a k a m l a r gerçeğin altındadır, ç ü n k ü sadece
giriş resmine tabi tekneler hesaba k a t ı l m a k t a d ı r , oysa b u ğ d a y , zeytinyağ ve tuz taşıyıcısı
birçok tekne bu resimden m u a f t ı r l a r ) .

K u ş k u s u z kıyı denizciliği, b ü t ü n dar denizlerde o l a ğ a n , b ü t ü n ticari akımların yaşamı

için vazgeçilmez bir o l g u d u r . F a k a t b u r a d a , Tiren denizinde, bu kıyı denizciliği istisnai
bir genişliğe sahiptir. Bu, bir de kendisi bizzat istisnai olan bir belgelenmeyle
birleştiğinde, b a ş k a yerlerde a n c a k kapı aralığından farkedebildiğimizi, görmemize izin
vermektedir; e k o n o m i k m ü b a d e l e l e r d e k ü ç ü k yük yelkenlilerinin hesaba katılması
gereken önemi. L i v o r n o ' y a b i r k a ç fıçı tuzlanmış et ve peynirle yüklü bir Korsika
kayığının p a t r o n u n u n ( 68 ), mallarını kentin s o k a k l a r ı n d a , kentteki d ü k k â n c ı l a r ı n
itirazlarına r a ğ m e n , b a ğ ı r a r a k bizzat satması nadir değildir.

A n c a k bu küçük araçlar herşeye yetemezler. Eğer "Sicilya D e n i z i " n d e hapis K a r t a c a ,

eğer Tiren denizinin uç m a h r e c i n d e k i Marsilya ve eğer d a h a s o n r a C e n o v a bu k a d a r
b ü y ü k rol oynayabildilerse, bu V i d a l d e la Blache'ınfarkettiği gibi ( 6<) )doğu r ü z g â r l a r ı n a ,
tehlikeli levante'ye ve mistraPe, tabi olan batıya yönelik b ü y ü k seyrüsefer s o r u n u n u
çözebilmiş olmaları sayesindedir. Bu yolda basit kayıktan farklı tekneler gerekmekteydi.
M e d savaşları sırasında Marsilya gibi K a r t a c a ' d a da bu seyrüsefer için belki de diğer
d o n a n m a l a r ı n k i l e r d e n d a h a ağır tekneler kullanılmıştı. Başarıları d a b u n a bağlı
olmalıdır. O l d u k ç a s o n r a k i yüzyıllarda, O r t a Çağ sona ererken teknik bir değişme
sayesinde, Latin yelkenlerinin genişletilmesi sayesinde, C e n o v a bu uzak seyrüsefer
s o r u n u n herkesten d a h a iyi çözmeyi başarabilmiştir. B u n d a n o k a d a r b ü y ü k bir a v a n t a j
sağlamıştır ki, X I I I . yüzyılın s o n l a r ı n d a n itibaren gemilerini Cebelitarık boğazının
ötelerinde, F l a n d r e ' a k a d a r gönderebilmiştir ( 70 ).

C e n o v a zaten bu b ü y ü k tonajlı teknelerin kaygısını ve ihtiyacını k o r u m u ş t u r . XV.

yüzılda S a k ı z ' d a n veya G a l a t a ' d a n F l a n d r e ' a k a d a r u z u n g ü z e r g â h l a r b o y u n c a , bazıları
bin t o n d a n d a h a d a yukarıya ulaşan teknelere sahiptir. 1447 yılının başında bir k a p t a n
Floransalı d o s t u n a "Fornora adlı tekneyi g ö r m e m i ş o l m a n ne yazık: tu avresti avuto
piacere maxime a vedere questa nave che tiparebbe in magnificenza" ( 7 ') diye y a z m a k t a d ı r .
O z a m a n l a r b u n d a n d a h a yüksek t o n a j d a b a ş k a bir tekne y o k t u r . 1495 yılının Saint
M a r t i n g ü n ü iki b ü y ü k " C e n e v i z nave'si" Bares limanını ö n ü n e geldiler "ve demirlerini
liman denilen yere girmeden b u r a d a a t t ı l a r " . C o m m y n e s ' i n dediklerine bakılırsa, b u n l a r
d u r u m u tek b a ş l a r ı n a Fransızların lehine değiştirebilirler, " ç ü n k ü bu iki tekne Napoli'yi
geri a l m a k için yeterlidirler; ç ü n k ü bu iki tekne güzel ve b ü y ü k t ü r l e r , biri üçbin, diğeri de
ikibinbeşyüz butte t a ş ı m a k t a d ı r l a r ve birini adı Galienne, diğerininki de Espinole'dür"
( 72 ). F a k a t ne biri, ne de diğeri Baies l i m a n ı n d a n , en yakın b ü y ü k kente olan ulaşımı
genişletmek için m ü d a h a l e d e b u l u n m a m ı ş l a r d ı r .

Bu ayrıntılar bizi, k o n u d a n ve gerçek s o r u n d a n g ö r ü n d ü ğ ü n d e n d a h a az s a p t ı r m a k -

tadırlar. Ç ü n k ü iktidar, ü s t ü n l ü k , etki alanları; bir deniz kesiminin hayatı söz k o n u s u
o l d u ğ u n d a , a c a b a b u n l a r çoğunlukla teknik ayrıntılardan b a ş k a şeyler midir: yelken,
k ü r e k , d ü m e n , tekne profili, tekne ağırlığı...?

Adriyatik ( 73 )
A d r i y a t i k , belki de deniz bölgelerinin en tutarlı olanıdır. Tek başına ve benzetme
yoluyla, A k d e n i z ' i n b ü t ü n ü n ü n incelenmesinin gerektirdiği b ü t ü n sorunları o r t a y a koy-
maktadır.

Geniş o l m a k t a n d a h a çok u z u n olan bu deniz, bir kuzey-güney yolu gibi belirmekte-

dir. K u z e y d e Trieste körfezindeki Pesaro ve Rimini'de, P o ovasının A k d e n i z suyuyla
birleştiği n o k t a l a r ı belirleyen alçak sahillere u l a ş m a k t a d ı r . Batıda kısa bir mesafeyle
Sottovent'in a r k a p l a n ı n d a denize k a d a r bir dizi dağlık tepeyi a t a n - b u n l a r d a n biri meşe
o r m a n l a r ı y l a ünlü M o n t e G a r g a n o bu diziden iyice ayrıdır- Apenninlerin kendine
refakat etmelerine, r a ğ m e n sıklıkla sığ, bataklık İtalyan kıyısıyla sınırlanmıştır. D o ğ u d a
bir dağlık a d a l a r dizisinde, Balkan kıtasının y ü k s e k , kısır engebelerini hemen çift hale
getiren D i n a r d a ğ l a r ı n d a d u r m a k t a d ı r . - D i n a r Alplerinin m e y d a n a getirdiği bu uçsuz
bucaksız beyaz d u v a r , m u a z z a m bir karst yaylasının kenarıdır ve D a l m a ç y a kıyısı bu
yaylaya sırtını d ö n m e k t e d i r . - N i h a y e t , Adriyatik güneye d o ğ r u , İ t a l y a ' d a k i aynı adlı
b u r u n ile A r n a v u t l u k ' t a k i L i n g u e t t a b u r n u a r a s ı n d a yer alan O t r a n t o kanalıyla İyon
denizine a ç ı l m a k t a d ı r . Bu k a n a l dardır: deniz haritaları 72 kilometre u z u n l u ğ u n d a
o l d u ğ u n u işaret etmektedirler. U y g u n r ü z g â r estiğinde, M . O . III. yüzyıldan itibaren
b ü t ü n yelkenlerini çekmiş lembo\ax o n u bir g ü n d e aşıyorlardı ( 74 ); XVI. yüzyılda N a p o l i
kral naibi hesabına, haberleri K o r f u veya K e f a l o n y a ' d a n N a p o l i kıyılarına ve tersi y ö n d e
t a ş ı m a k l a görevli firkateynlerin de yaptıkları b u d u r . Bir İspanyol muhtırası Dende Cabo
de Otranto se veen las luces de la Velona ( 75 ) o l d u ğ u n u işaret etmektedir. U ç a k l a A t i n a ' y a
giderken g ü n ü m ü z ü n yolcusu tek bir göz atışta A r n a v u t l u k kıyısını ve biraz ileride
K o r f u ' y u , O t r a n t o ' y u ve T a r e n t e körfezini de f a r k e t m e k t e d i r ; herşey bir avuca
sığacakmış gibi g ö z ü k m e k t e d i r .

G ü n e y d e k i bu b o ğ a z l a n m a , havzanın esas çizgisidir: bu d u r u m o n a birliğini

s a ğ l a m a k t a d ı r . Bu d a r geçide egemen o l m a k Adriyatiğe egemen o l m a k d e m e k t i r . F a k a t
sorun denizin m a h r e c i n i n nerede kavranacağı, yani nerede gözetim a l t ı n d a tutulacağıdır.
A n a h t a r - k o n u m l a r faal A p u l i a , Brindisi, O t r a n t o , Venediğin 1495 ve 1528'de u z u n süre
kalmaksızın iki kez yerleştiği, ve ticari çıkarlarının yardımıyla 1580'de yeniden
yerleşmeyi d ü ş ü n d ü ğ ü Bari limanları değildir ( 76 ). T ü r k l e r de İtalyan hrıstiyanlığını
h e y e c a n l a n d ı r a n 1480 y a ğ m a s ı n d a n s o n r a , bir an için O t r a n t o ' y u ele geçirmişlerdir.
F a k a t Adriyatiğin m a h r e c i İtalya kıyısında o l a m a z . Y a r ı m a d a b u r a d a " d e n i z e yarı
belinden d a h a fazla b a t m ı ş t ı r " ; Adriyatiğe h ü k m e d e n , o n u n karşısındaki Balkan
kıyışıdır; bu, çok katolik Kralın M a d r i d ' d e k i elçisi S a i n t - G o u a r d ' ı n 17 Aralık 1572'de
IX. C h a r l e s ' a y a z a r k e n dolaylı olarak farkettiği şeydir: " E ğ e r p a d i ş a h Q u a t e r o ( C a t t a r o )
ağzına sıkı bir baskı y a p a r s a adı geçen Q u a t e r o ' y u r a h a t ç a zorlar, b u d u r u m d a ben o n u
Adriyatiğin efendisi o l a r a k g ö r ü r ü m ve d a h a sonra İ t a l y a ' d a bir menzil ele geçirmek ve
bu sayede de İtalya'yı denizden ve k a r a d a n k u ş a t m a k o n u n iktidarı içine g i r e r " ( 77 ).

G e r ç e k t e evin a n a h t a r ı d a h a güneyde, d ü p e d ü z K o r f u ' d a d ı r . Ve Venedik 1386'dan

beri b u r a y a sahiptir. D o ğ u kıyısından k o r u n a k l ı , f a k i r ve dağlık ve bu nedenle de
k o r u y u c u olan b u a d a d a işte trafik y o ğ u n l a ş m a k t a d ı r ( 78 ). A d r i y a t i k ' t e n ç ı k m a k ve o r a y a
girmek, ç o ğ u n l u k l a K o r f u ' n u n ö n ü n d e resmi geçit y a p m a k demektir. Venedik senatosu-
n u n bir t u t a n a k metninin (17 M a r t 1500) dediği gibi, bu a d a "seyrüsefer için olduğu
k a d a r , t a m a m e n b a ş k a veçhelerden ö t ü r ü d e " b ü t ü n Venedik devletinin " k a l b i d i r " ( 79 ).
D e m e k ki Signoria (Venedik) o n a b ü t ü n özenini tahsis etmiştir ( s o ). O n u t a h k i m etmek
için hiçbir şeyten k a ç ı n m a m ı ş t ı r , 1553 tarihli bir belge ( 8 I ) o k a d a r b ü y ü k miktarlar
h a r c a n a r a k , che chi potesse veder li conti si stupiria demektedir. 1572'de b u r a d a n geçen
F r e s n e - C a n a y e , a d a n ı n başkenti olan k ü ç ü k R u m kentinin üzerindeki, söylendiğine göre
A r n a v u t l u ğ a k a d a r menzili olan, 700 t o p u y l a m u a z z a m kaleye h a y r a n o l m u ş t u r . A n c a k ,
bir yıl önce T ü r k l e r i n 500 süvariyle bu kalenin surları altında a d a y ı çiğnemeye cesaret
etmelerine ş a ş ı r m a k t a d ı r ( 82 ). K o r f u ' d a k i görevinin izlenimlerini a k t a r a n bir " b a l y o z " u n
1553 tarihli m u h t ı r a s ı n ı n o k u n m a s ı s ü r d ü r ü l d ü ğ ü n d e , b u n a d a h a az şaşılacaktır: balyoz,
eğer antik kalenin silahları yeni savaş ve k u ş a t m a yöntemlerine u y u m sağlayacak şekilde
t a m a m l a n a m a z l a r s a , b ü t ü n bu h a r c a m a l a r gereksiz olacaktır demektedir. Bu çalışma
başlamıştır, a m a öylesine; ve o r a y a g ö m ü l e n 200.000 d ü k a y a rağmen etkin değildir. Bu
çalışma ne z a m a n bitirilecektir? O k a d a r yakınlarda değil, ç ü n k ü 15 7 6 (83 ) tarihli bir
m u h t ı r a hala kalenin yetersizliklerinden y a k ı n m a k t a d ı r : d ü ş m a n "kılıcına el a t m a d a n "
toplarını kalenin metrislerinin dibine bile yerleştirebilir. Yüzyılın ikinci yarısında
Venedik m e m u r l a r ı n ı n yazdıkları herşeyde şu şikâyetler o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r : Signo-
ria'nın b ü y ü k s a v u n m a l a r ı n ı n m o d a s ı geçmiştir, b u n l a r k o r s a n saldırılarını önleme
yeteneğine sahip değillerdir. S u d a n y o k s u n dağlar sığınak o l a r a k işe y a r a m a z l a r ,
K o r f u ' n u n zavallı halkı hayatları p a h a s ı n a , ister istemez kalenin içine ve kale ç u k u r l a r ı n a
sığınmak z o r u n d a d ı r l a r . Bu d u r u m d a T ü r k l e r , köyleri terkedilmiş boş bir ülkede
yayılmaktadırlar. S o n u ç : "1537 savaşından ö n c e " 40.000 kişilik bir n ü f u s a sahip olan
K o r f u , 1588'de a n c a k ( 84 ) a n c a k 19.000 kişiye sahiptir. Gerçektir ki, Venedik adayı
s a v u n m a k için herşeyden önce Arşipel'de " K ö r f e z " d e devriye gezen altın yaldızlarla
kaplı provaları olan k a d ı r g a l a r ı n a güvenmektedir.

Ve fiilen, K o r f u ' y l a ve d o n a n m a s ı y l a Venedik Adriyatiğin girişini elinde t u t m a k t a d ı r .

Bu aynı z a m a n d a Adriyatiğin t a m a m ı d a demektir. Ç ü n k ü , denizin öteki u c u n d a ,
kuzeyde bizzat kentin kendisi ikinci a n a h t a r k o n u m u m e y d a n a getirmektedir: Alplere
rağmen O r t a A v r u p a ' y ı Adriyatik ve D o ğ u Akdeniz'e bağlayan kıta yollarının ve deniz
yollarının b u l u ş m a noktası. Venediğin görevi bu bağlantıyı s a ğ l a m a k t a d ı r .

Adriyatik Venediğin söylediği gibi " o n u n " denizi, o n u n " k ö r f e z i " d i r . B u r a d a

h e r h a n g i bir tekneye canı isterse el k o y m a k t a , b u r a d a asayişi d u r u m a göre beceri veya
sertlikle s a ğ l a m a k t a d ı r . Trieste o n u rahatsız ettiğinden, 1578'de tuzlalarını t a h r i b
etmiştir ( 85 ). R a g u z a o n u rahatsız ettiğinde kadırgalarını, bu kenti besleyen tahıl
teknelerine el k o y m a k üzere, R a g u z a Vecchia ö n ü n d e k i sulara yerleştirmiştir; 157l'de
Kutsal Liga müttefiklerini o n a karşı harekete geçirmiş; 1602'de Raguzalı isyancıları
kalyonlarıyla ünlü L a g o s t a a d a s ı n d a desteklemiştir ( 86 ); 1629'da gene rakibinin teknele-
rine el k o y m u ş t u r ( 87 ). A n c o n a canını sıkınca o n u n l a bir g ü m r ü k savaşına girmeyi
denemiştir ( 88 ). F e r r a r e rahatsız ettiğinde, o n u n b ü y ü k limanını ele geçirmeyi d ü ş ü n m ü ş -
tür. T ü r k ' t e n rahatsız o l d u ğ u n d a , fazla tedbirsizlik göstermeden yapabildiği her
seferinde o n a v u r m u ş t u r ( 89 ).
 Raguza Cattaro

1 1 - O t r a n t o ' n u n karşısında K o r f u A d r t y a t i ğ ı n g
dikkat e d i l m e l i d i r ; Preveze 1538; inebahtı 1571. K

Altın kural, ben noto principio hiçbir k u ş k u y a yer bırakmaksızın Cinque Savii alla
Mercanzia'mn hatırlattığı gibi ogni merce che entra nell'Adriatico o esçe dall' Adriatico
deve toccar Venezia, A d r i y a t i k ' t e taşınan her mal V e n e d i k ' t e n geçmek z o r u n d a d ı r ( 90 ),
bu, trafiğin otoriter bir şekilde t e m e r k ü z ü n e dayalı tipik bir kentsel siyasettir ( " ) . Sadece
Signoria gerekli d u r u m l a r d a muafiyetler tanıyabilir ki, b u n l a r d a n a d i r d i r ( 92 ). Bu o n u n
için ç ı k a r m a o l d u ğ u n u d ü ş ü n d ü ğ ü d u r u m l a r d a a k ı m ı a y a r l a m a k ; maliyesini, pazarını,
mahreçlerini, z e n a a t k â r l a r ı n ı , gemiciliğini s a v u n m a k t ı r . D e m i r yüklü bir-iki Trieste
kayığına el k o y m a k ( 93 ) gibi önemsiz o l a n l a r ı da dahil, hiçbir hareketi y o k t u r ki,
h e s a p l a n m ı ş bir ö n e m l e r b ü t ü n ü içinde yeri olmasın. 1518'de Venedik tekelini s a ğ l a m a
almak işinde Napoli di R o m a n i a (Ahbolu) Korfu ve Dalmaçya taşıyıcılarının Girit'i terke-
derlerken, mallarını Venediğe götürmelerini garanti altına almak için, depozito bırakmalarını
istemiştir. Kağıt üzerinde herşey m ü k e m m e l d i r . Oysa k a r a r n a m e d e işte Istria u n u t u l -
m u ş t u r . Bu k ü ç ü k çatlak Istria ve D a l m a ç y a ' d a d o k u n a n ve Recenati f u a r ı n a b ü y ü k
m i k t a r l a r d a sevkedilen d ü ş ü k kaliteli -rasse, sarze, grisi- serbest hale gelmelerine
yetmiştir ( 94 ). İşte bu hırsız polis o y u n u n d a bir karşı t a r a f ı n , denizde olduğu k a d a r k a r a
 Korfu Preveze inebahtı Leucade Kefalonya Zanta

OTRANTO

îtmektedir. Büyükdenizsavaşlarının konumlarına

:arafından çizilmiştir.

ve nehir yolları üzerinde de becerikli sahtekârların ve aynı z a m a n d a Venedik ve Ferrare

arasında ö n ü n e geçilemeyen bir kaçakçılığın olduğu k o n u s u n d a bizi uyaran bir d u r u m .
Boyun eğmek z o r u n d a kalan Venediğin küçük komşuları, y a p m a n ı n mümkün
olduğu her keresinde hileye başvurmaktadırlar.
Büyük k o m ş u l a r a gelince, onlar seslerini yükseltmekte, kendi lehlerine olan karşı-
ilkeler koymaktadırlar. İspanyolların Cumhuriyetle giriştikleri öncelik kavgaları, tekne-
lere el konulması k o n u s u n d a sıklıkla giriştikleri tartışmaları b u l u n m a k t a d ı r . II.
Felipe'nin Venedik'teki elçisi Francisco de Vera "Şu Venedik Signoria'sı birçok yıldan
beri, hiçbir dayanağı olmaksızın körfezin kendine ait olduğunu iddia etmektedir, sanki
Tanrı bu deniz parçasını da diğerleri gibi herkese yarasın diye y a r a t m a m ı ş gibi" diye
y a z m a k t a d ı r ( 95 ). Venedikliler ise hiç yorulmaksızın, körfezi altınlarıyla değil a m a , " ç o k
kereler a k ı t ı l a n " kanlarıyla satın aldıklarını söyleyerek cevap vermektedirler.

Signoria tabii ki, büyük komşularının Adriyatik'te pencere ve kapı açarak buraları
kullanmalarını engelleyememiştir. Türkler V a l o n a ' d a (Avlonya) (1559), İspanyollar
N a p o l i ' d e d i r ; P a p a y a k ı n d a F e r r a r e ' d e olmayı beklerken A n c o n a (1598) ve U r b i n o ' d a d ı r
(1631); A v u s t u r y a h a n e d a n ı ise Trieste'dedir. 1570'den beri II. Maximilien Venedik'ten
negotium liberae navigationus talep etmekten söz etmektedir ( 96 ). Papalığın d a h a önceden
f o r m ü l e ettiği eski bir talep. A g n a d e l savaşını önceleyen karışıklık içinde, II. Jules Ş u b a t
1509'da, Venedikliler t a r a f ı n d a n kilise u y r u k l a r ı n a A d r i y a t i k ' t e serbest dolaşım hakkı-
nın t a n ı n m a s ı halinde Venediklilerin affedilmelerini önermiştir ( 97 ). D a h a s o n r a aynı
iddialar yorulmaksızın t e k r a r ele alınmışlardır.

N i h a y e t , yük gemisi fılolarıyla Raguzalılar vardır. İnatçı Saint-Blaise cumhuriyeti,

hem papalığın k o r u m a s ı altında o l m a , hem de padişahın bağımlısı o l m a ikili k o n u m u n u
ileri s ü r m e k t e d i r . Bu tarafsızlık d u r u m u verimlidir: R a g u z a tekneleri d ü ş m a n bir
A k d e n i z ' d e n hemen hemen hiç d o k u n u l m a d a n geçebilmektedirler. A n c o n a ve R a g u z a
şimdi; Trieste uzak gelecekte; b u n l a r hiç de ihmal edilecek rakipler değillerdir. İlk ikisi
yüzyılın başından itibaren, Venediğin k a r a b i b e r ve b a h a r a t bunalımı sırasındaki
z o r l u k l a r ı n d a n y a r a r l a n m a y ı bilmişlerdir. F a k a t Venedik bunalımın üstesinden gelmiş-
tir. Ve zaten rakipleri, deniz sigortası, p a r a ödemeleri, taşımacılık k o n u s u n d a o n a
bağımlıdırlar. Bunlar çoğunlukla o n u n hizmetkârlarıdır ve o n u h e n ü z Adriyatiğin bir
kıyısından ötekine olan k ü ç ü k t r a f i k t e rahatsız edememektedirler. Bu küçük t r a f i k ,
İ t a l y a ' d a satılan Trieste demiri, batı yünlü kumaşları, Apulia yün ve şarapları üzerine
d a y a n a n ikincil bir trafik o l u p , bu mallar Venedik'ten geçirilmeden D a l m a ç y a ' y a
s o k u l m a k t a d ı r l a r . Venedik yetkilileri bu k a r a b o r s a y a katılan Signoria uyrukluları
cezalandırmayı denemektedir. F a k a t tehdit ve darbelerini sıklıkla yenilemek z o r u n d a
k a l m a l a r ı n d a n ö t ü r ü , bunların ne etkin, ne de hayati gereklilikler t a r a f ı n d a n d a y a t ı l m a -
dıklarını d ü ş ü n m e k g e r e k m e k t e d i r ( 98 ).

Herşeyin s o n u n d a , b u r a d a söz konusu olan yalnızca, g ü n ü g ü n ü n e u y g u l a n a n basit

asayiş eylemleridir. K u ş k u s u z Venedik gözetimi yalnızca hilekârları ve rakiplerini
k a p s a m a m a k t a ; aynı z a m a n d a bizzat Adriyatik trafiğinin cezbettiği k o r s a n l a r a karşı da
o l m a k t a d ı r : b u ğ d a y , yüksek alkol dereceli şaraplar, A p u l i a ve R o m a g n a zeytinyağları,
D a l m a ç y a et ve peynirleri, Signoria'nın çok d a h a zengin u z a k ihracat ve ithalatını
sağlayan teknelerden söz etmeksizin. Venedik bu k o r s a n l a r a karşı yaygın ve sürekli
o l a r a k yeniden J j a ş l a y a n bı'r savaş s ü r d ü r m e k z o r u n d a kalmıştır; bir n o k t a d a n kovulan
k o r s a n l a r biraz ötede inatçı ve m o n o t o n bir şekilde yeniden z u h u r etmektedirler. XV.
yüzyıl, Sicilya'ya üslenmiş K a t a l a n korsanlığının son güzel yıllarına tanık o l m u ş t u r .
Venedik gerektiğinde iki veya üç tüccar teknesini silahlandırıp d ü ş m a n ı sarsalamayı veya
en a z ı n d a n zararsız hale getirmeyi bilmekteydi. Geriye doğru gidildikçe, bu korsanlık
b ü y ü k teknelerin yardımıyla tehlikeliden çok seyirlik o l m u ş a benzemektedir ( 99 ).

XVI. yüzyılla birlikte T ü r k korsanlığı güçlenmektedir ( 10 °); bu korsanlık A r n a v u t l u k ,

Split, A v l o n y a , D u r a z z o kapılarından Adriyatik'e sızmaktadır. Bu korsanlık B a r b a r o s -
ların o r t a y a çıkmalarıyla d a h a d a ağır hale gelmiş ( 101 ), T ü r k d o n a n m a l a r ı n ı n korsan
teknelerinin öncülüğü ve artçılığında geniş ölçekte b u r a l a r a n ü f u z etmesiyle d a h a
da artmıştır. F a k a t t a b l o abartılı bir şekilde karartılmamalıdır. K a b a c a XVI. yüzyılın son
çeyreğine k a d a r , T ü r k l e r veya Cezayir korsanları " K ö r f e z " i n içine az girmektedirler
C 02 ); a n c a k 1580'lerden s o n r a , başka yerlerde olduğu gibi, Adriyatik'te de herşey
değişecektir. 1583 tarihli bir Venedik m u h t ı r a s ı bunu işaret etmektedir: bir süreden beri,
özellikle Apulia kıyıları hem sahili, hem de o n u n toplarının gölgesinde sığınak bulabilen
tekneleri k o r u y a n , toplarla iyi donatılmış k o r u y u c u kulelerle d o l d u r u l d u ğ u n d a n beri,
k o r s a n l a r saldırılarını d a h a kuzeye yöneltmişler ve körfezi istila etmişlerdir. B u r a l a r d a
o n l a r a k a d ı r g a l a r ı a t l a t m a fırsatı veren kısa ve sık y a ğ m a l a r düzenlemektedirler ( 103 ).

Bu felâketlere, d a h a d a ağır olan bir başkası tedricen eklenmektedir. Bu yüzyılın

o r t a s ı n d a n önce biçimlenmeye başlamıştır ( 104 ): Söz k o n u s u olan Segna ve F i u m e
Uskolarının ardı arkası kesilmeyen korsanlıklarıdır. A r n a v u t ve Slav maceracıların
b u l u ş m a yerleri olan bu kentler, V e n e d i k ' t e n ve o n u n d e n e t i m i n d e n b i r k a ç a d ı m
u z a k t a d ı r l a r . Bu hafif rakipler aslında az sayıdadırlar, m ü f e t t i ş B e m b o 1598'de b u n l a r ı n
bin k a d a r o l d u k l a r ı m söylemektedir ( 105 ); b u n l a r d a n 400 tanesi i m p a r a t o r h e s a b ı n a
çalışmakta ve 600'ü de sono li venturieri che altro non fano che corseggiare et del bottino
vivono. Bir avuç insan, f a k a t i m p a r a t o r t a r a f ı n d a n k o r u n a n ve B a l k a n yasadışılarının
kesintisiz gelişleriyle y e n i l e n e n l e r lopiu delpaesedel Turco. Zaten k ü ç ü k , kürekle b ü y ü k
bir hızla çekilen ve gövdelerini delme tehlikesine girmeksizin k a d ı r g a l a r ı n izleyemeye-
cekleri k a d a r a d a l a r ı n sığ sularına girebilecek hafiflikte olan bu teknelere karşı ne
yapılabilir? İşte polislere karşı her sereferinde garantili d u r u m d a olan hırsızlar. Bir
Venedikli s e n a t ö r , kuşlara h a v a l a r ı elle y a s a k l a m a n ı n , U s o k l a r a denizi k a d ı r g a l a r l a
y a s a k l a m a k t a n d a h a kolay o l d u ğ u n u söylemiştir ( l 0 6 ). Bu k a d ı r g a l a r d a n biri geniş çaplı
sürpriz bir saldırıya (600 kişi) y a k a l a n a c a k ve b u n d a n k u r t u l a m a y a c a k t ı r : 17 Mayıs
1587'de N a r e n t a ağzında olan b u d u r ( l 0 7 ). Bir teknenin ayağı sürçerse, o n l a r a av
olmaktadır.

B a ş a r ı l a r ı n d a n cesaret alan bu diavoli, bu persone... uniti per rubbare, bu hırsızlar;

d e m e k t e d i r Venedikliler, artık hiçbir şeye saygı göstermemektedirler. Herşey o n l a r için
avdır. H a t t a T ü r k bile onları kitlesel o l a r a k m ü d a h a l e etmekle tehtid etmektedir:
R a g u z a l ı bile b i r g ü n o n l a r a karşı silahlanacaktır. Venedik kendini ö f k e y e terkederek,
F i u m e veya Segna'yı a b l u k a y a a l m a k t a , " d e ğ i r m e n tekerleklerine" v a r ı n c a y a k a d a r
y a k m a k t a , " k a p t a n l a r ı a s m a k t a d ı r " . F a k a t bu o p e r a s y o n l a r belirleyici o l m a m a k t a d ı r -
lar. Bu m a c e r a y ı h a r e k e t e geçiren kent ne F i u m e , ne de S e g n a (bu kent sadece bir an için
korsanlık ürünlerini ticarileştirmeyi denemiş, a m a pek başarılı o l a m a m ı ş t ı r ) o l m a y ı p ,
herşeyin satılıp, yeniden satıldığı Trieste'dir: T o s k a n a b ü y ü k d ü k ü n ü n k a d ı r g a l a r ı için
satın aldığı T ü r k köleler, Venediklilerden çalınan altın işlemeli güzel k u m a ş l a r ve ıvır
zıvır. Diğer y a n d a n r a k i p g ü ç l ü d ü r . Trieste d e m e k , V i y a n a H a b s u r g l a r ı n d a n ve dolaylı
o l a r a k da, i s p a n y a ' d a n arşidükler demektir. İtalyan ve Venedik tüccarları Carniole,
H ı r v a t i s t a n ve Istria'ya k a d a r b o ş u n a ilerlemişlerdir. G e z g i n satıcı köylülerin, çerçilerin
ilerlemeleri kıyının a r k a s ı n d a k i bölgelerin ticaretine giderek d a h a fazla h ü k m e t m e k t e ,
korsanlık ve dış ticarete b a ğ l a n m a k t a d ı r . İşte bu çoklu baskılara karşı Venedik
ayrıcalıklarını m u h a f a z a e t m e k t e d i r . Bu d u r u m k ö t ü l ü k l e r , t u z a k l a r ve sürprizlerle
karşılaşılarak d e v a m etmektedir.

Kolaylıkla bir A d r i y a t i k kitabı m e y d a n a getirebilecek olan bu çizgiler ve diğerleri,

siyasal o l m a k t a n d a h a çok kültürel ve e k o n o m i k bir birlik olan ve İtalyan renkleri altında
ö r g ü t l e n e n " k ö r f e z " birliğini a n l a t m a k t a ve k a n ı t l a m a k t a d ı r l a r . K ö r f e z hiç k u ş k u s u z
Venediklidir, f a k a t X V I . yüzyılda b u n d a n d a h a da k u ş k u s u z o l a r a k , zafere ulaşan bir
İtalyanlık alanıdır. Denizin doğu kıyısında Y a r ı m a d a uygarlığı, sıkı ve parlak bir o y a
işlemiştir. A n c a k b u , D a l m a ç y a ' n ı n , d ü n ırk yoluyla yayılma p r o p a g a n d a c ı l a r ı n ı n
a n l a d ı k l a r ı a n l a m d a " İ t a l y a n " olmasını gerektirmez. Retrottera'nın b ü t ü n deniz çevresi
b u g ü n Slav halkıyla d o l u d u r ( 108 ). Bazı g ö r ü n t ü l e r e r a ğ m e n , X V I . yüzyılda d a böyleydi.
R a g u z a ' d a İtalyanlık bir rahatlıktır: İtalyanca b ü t ü n A k d e n i z ' i n ticari dilidir. A m a aynı
z a m a n d a bir m o d a ve züppeliktir; bu sadece b ü y ü k ailelerin çocuklarını P a d u a ' d a
ö ğ r e n i m g ö r m e y e g ö n d e r m e k t e özen göstermelerinden, C u m h u r i y e t i n kâtiplerinin iyi
Latince bildikleri k a d a r , iyi İ t a l y a n c a bilmelerinden ( R a g u z a arşivleri hemen t a m a m e n
İtalyanca belgelerden m e y d a n a gelmektedir) değil, f a k a t aynı z a m a n d a ticaret ye
siyasetin efendileri olan e g e m e n ailelerin kendilerine, hiç t e r e d d ü t etmeksizin İtalyan soy
zincirleri b u l m a l a r ı n d a n d ı r d a . Bu gururlu gentes h e r h a n g i bir dağlı Slavdan inseler bile,
İtalyanlaşmış adları bu Slav kökenlerini s a k l a y a m a s a bile, d a ğ insanlarını kıyıya
g ö n d e r m e y e son vermese bile, Slovence kadınların ve halkın alışık olduğu, h a t t a herşeye
r a ğ m e n seçkinlerin bile dili olan gündelik k o n u ş m a aracı olsa bile; ç ü n k ü R a g u z a
kayıtlarında birçok kere tekrar edilen Rektörler meclisi t o p l a n t ı l a r ı n d a , sadece i t a l y a n c a
k o n u ş m a k o n u s u n d a k i biçimsel emrin tekrarlandığı okunabilir. Bu k o n u d a bir emir
gerektiğine göre...
Bu kesinlemeleri verdikten sonra, X V I . yüzyıl Adriyatiğinin, ekseninde yaşadığı
Y a r ı m a d a n ı n ince uygarlığı t a r a f ı n d a n cezbedildiği kesindir. R a g u z a bir İtalyan sanatı
kentidir: Michelozzo Rektörler Sarayı i n ş a a t ı n d a çalışmıştır. F a k a t gene de altra sponda
kentleri içinde Venediğin en az n ü f u z edebildiğidir, ç ü n k ü kısa süreli bir istisna hariç,
burası hep V e n e d i k ' t e n bağımsız kalmıştır. Z a r a ' d a , S p a l a t o ' d a , C h e r s o a d a s ı n d a , başka
yerlerde, eğer gerekseydi, aşırı b o l l u k t a bir belgeler b ü t ü n ü , b u r a l a r d a yeşermekte olan
italyan uygarlığının taşıyıcısı ve z e n a a t k â r ı olan ve Y a r ı m a d a d a n gelmiş olan okul
öğretmenlerinin, rahiplerin, noterlerin, i ş a d a m l a r ı n ı n , h a t t a Yahudilerin adlarını verirdi
(109).

F a k a t , Adriyatik yalnızca İtalyan değildir. Kuzeyden güneye değil de, kesin olarak
k u z e y - b a t ı d a n g ü n e y - d o ğ u y a yönelik o l a r a k , D o ğ u Akdeniz y o l u d u r ; yani aynı z a m a n -
da, ileride göreceğimiz üzere, d o ğ u n u n hastalık ve salgınlarına d a açık eski trafik ve
ilişkilerin y o l u d u r . Derinliğinde uygarlığı karışıktır, D o ğ u b u r a d a u z a m a k t a , Bizans
b u r a d a y a ş a m a y a devam etmektedir. Böylece herşey bu sınır bölgesinin ö z g ü n l ü ğ ü için
işbirliği y a p m a k t a d ı r . Katolikliği, dağları tepesinde t e h d i t k â r o r t o d o k s d ü n y a n ı n
karşısında, m u a z z a m T ü r k tehlikesinin karşısında bir k a v g a dinidir. D a l m a ç y a , kötü
y ö n d e k i bu k a d a r değişmeye rağmen, u z u n z a m a n önce L a m a n s k y ' n i n farkettiği, gibi,
Venediğe sadık kaldıysa; b u n u n anlamı, s a d a k a t i n i n S i g n o r i a ' n ı n ötesinde R o m a ' y a
Katolik Kilisesine yöneldiğidir. Çıkarlarına çok d ü ş k ü n , hem T ü r k hem de O r t o d o k s
d ü n y a s ı n ı n içinde g ö m ü l m ü ş , s o n u ç o l a r a k sapkın bir kâfir halkların a r a s ı n d a yaşayan
R a g u z a gibi bir kent bile şaşırtıcı bir katolik t u t k u y a sahiptir. Dinsel temellerini
a r a ş t ı r m a k , e k o n o m i k yapılarını a r a ş t ı r m a k k a d a r ilginç olacaktır, zaten çıkarlar -niçin
olmasın- manevi atılımlara k a r ı ş m a k t a d ı r . R o m a ' y a s a d a k a t i o n u tehdit altındaki
sınırında k o r u m a k t a d ı r ; bu 157l'deki m ü t h i ş b u n a l ı m sırasında görülecektir. Ve X V I I .
yüzyılla birlikte, Venedik ve Bologna'nınkiyle birlikte, geç p a r l a y a n bir Rönesansın
ihtişamının a r d ı n d a n e k o n o m i k d a r a l m a başladığında, R a g u z a Kilise'de m u h t e ş e m
kariyerler bulacak ve b u n l a r Kilisenin prensleri ve h i z m e t k â r l a r ı hâline gelmiş olan
eskinin tüccar ve bankacılarını b ü t ü n hıristiyan alemine, h a t t a F r a n s a ' y a bile taşıyacak-
lardır.
C o ğ r a f y a , siyaset, e k o n o m i , uygarlık, din, herşey h o m o j e n bir Adriyatik dünyasını
inşa etmek üzere işbirliği y a p m a k t a d ı r l a r . Ve bu d ü n y a denizin kıyılarından t a ş m a k t a d ı r :
Balkan kıtasının içlerine d o ğ r u , Latinlikle Y u n a n d ü n y a s ı a r a s ı n d a k i esas sınıra k a d a r
gitmektedir. Diğer y a n d a n , b a t ı d a İtalyan y a r ı m a d a s ı b o y u n c a kuzeyden güneye narin
bir kırılma h a t t ı çizmektedir. O l a ğ a n o l a r a k kuzey İtalya ile, y a r ı m a d a s a l İtalya arasında
a n c a k çok k a b a bir zıtlık görülebilmektedir. F a k a t d o ğ u - b a t ı , Tiren İtalya'sı-Doğu
A k d e n i z İtalya'sı zıtlığı d a h a az g ö r ü l ü r o l m a k l a birlikte, d a h a az gerçek değildir. B ü t ü n
geçmiş b o y u n c a gizli bir eklem gibi rol oynamıştır. U z u n süre d o ğ u p r i m yapmış ve
Y a r ı m a d a n ı n batısının ö n ü n d e yer almıştır. Buna karşılık, Rönesansı kendiliklerinden
harekete geçirenler Batı, F l o r a n s a ve R o m a ' d ı r . F e r r a r e ' y e B o l o g n a ' y a , Venediğe atılım
a n c a k XVI. yüzyıl biterken aktarılabilecektir. E k o n o m i d ü z l e m i n d e de aynı terazi
hareketi vardır: Venedik gerilemeye başladığında C e n o v a zafer k a z a n m a k t a d ı r ; d a h a
sonra L i v o r n o kendini y a r ı m a d a n ı n en çok gelişmekte olan kenti o l a r a k gösterecektir.
D o ğ u , batı; Adriyatik, Tiren Denizi: b u n l a r İtalya'nın kaderleridir, aynı z a m a n d a
m u a z z a m bir terazinin ibresi gibi bir Y a r ı m a d a n ı n bir t a r a f ı n a , bir ö b ü r t a r a f ı n a y a t a r a k
A k d e n i z ' i n b ü t ü n ü n de kaderi o l m a k t a d ı r l a r .
 Sicilya'nın doğusunda ve batısında

D a r denizler Akdeniz'in h a y a t dolu kısımları, gemi ve kayıkların yaşayan alanlarıdır.

E k o n o m i k ve insani o l a r a k esas olandırlar. F a k a t , onların yanı sıra b ü y ü k deniz
bölgeleri, boşluklarıyla yalnızlıkları"yla A k d e n i z ' i n genel yapısı içinde paya sahiptir-
ler.

B u g ü n bizim hızlarımızın ölçeğinde ne k a d a r da k ü ç ü k olan İç Deniz, X V I . yüzyılda

yasaklanmış, geniş tehlikeli bölgeler, d ü n y a l a r ı ayıran ölü m e k â n l a r içermekteydi. İyon
denizi bu hasım bölgelerin en genişidir. L i b y a ' n ı n güneyinin k a r a s a l b o ş l u ğ u n u denize
d o ğ r u u z a t m a k t a , böylece hem kıtasal, hem de sıvı çifte bir insansız bölge y a r a t m a k t a d ı r
ve bizzat burası D o ğ u ' y l a Batı'yı birbirlerinden a y ı r m a k t a d ı r ( n o ) .
"Sicilya k a p ı s ı " n ı n ötesinde bir b a ş k a deniz m e k â n ı Sicilya veya Sardinya kıyıların-
d a n İ s p a n y a ' d a k i Balearlar ve M a g r i p ' e k a d a r u z a n m a k t a d ı r . Burası d a k o n u k sevmeyen
kıyıları ve güçlü noroit ve levante darbeleriyle aşılması zor bir denizdir ( b u r a y a Sardinya
denizi diyeceğiz), ve paraleller y ö n ü n d e geçiş zorlukları birbirlerine eklenmektedir.

K u ş k u s u z , gemiler çok e r k e n d e n bu engelleri yenmişler ve Batıyı D o ğ u y a bağlamış-

lardır. Kuzeyde, Balkan kıyılarını d o ğ u d a n batıya ve tersine b o r d a l a r k e n , s o n r a N a p o l i
kıyılarını, d a h a s o n r a Messina b o ğ a z ı m , geçişin rastlantılara d a h a bağımlı olduğu
tercihan Sicilya kapısını k u l l a n m a k üzere y a n l a r l a r k e n . Bu b ü y ü k seyrüsefer hattı bir
hıristiyan y o l u d u r . D a h a az u y g u n ve d a h a az trafiğe s a h n e olan İslam yolu, Sicilya
kapısına verev geçmektedir. Burası T ü r k d o n a n m a l a r ı n ı n A r n a v u t l u k kıyılarından
A v l o n a ' y a A v l o n a ' d a n N a p o l i ve Sicilya kıyılarına, nihayet Sicilya'dan Bizerte'ye ve
bazen de Cezayir'e k a d a r olan alışılmış yoludur. Bu yol bir öncekinin hareketliliğine
hiçbir z a m a n sahip olmamıştır.

G ü n e y d e engel, hıristiyan korsanlığına dair r a p o r l a r ı n o l d u k ç a canlı bir seyrüseferi

işaret ettiği A f r i k a kıyılarının k e n a r ı n d a n geçilerek a ş ı l m a k t a d ı r ( ' " ) . Sorun Mısır'dan
T r a b l u s ' t a n C e r b e ' d e n ve bazen de Cezayir'den gelen gemileri aniden açıktan belirerek
gafil a v l a m a k t ı r . X V I . yüzyılın b a ş ı n d a Venedik k a d ı r g a l a r ı hala kuzey A f r i k a
kıyılarında mudo yapıyorlar ve b u r a y a Sicilya kıyıları yoluyla ulaşıyorlardı. Yüzyıl
biterken, İngiliz ve H o l l a n d a l ı da kendi hesaplarına kuzey A f r i k a ' y ı C e b e l i t a r ı k ' t a n
Sicilya kapısına k a d a r b o r d a l a y a c a k l a r d ı r ; onlar d a Sicilya kıyılarına, s o n r a d a
Y u n a n i s t a n kıyılarına ulaştıktan s o n r a Girit, Arşipel veya Suriye y ö n ü n e ilerleyecekler-
dir. Bu tavır, her z a m a n değilse bile, k u ş k u s u z çoğu z a m a n Messina b o ğ a z ı n d a k i
İspanyol d e n e t i m i n d e n k a ç ı n m a k içindi.

Bütün bu g ü z e r g â h l a r İyon ve Sardinya denizlerini zarf içine a l m a k t a ve o r a l a r a

g i r m e k t e n k a ç ı n m a k t a d ı r l a r . Bu g ü z e r g â h l a r doğu A k d e n i z ile batı A k d e n i z arasında,
veya tercih edilecekse D o ğ u ile Batı a r a s ı n d a k i b ü y ü k bağlantıyı m e y d a n a getirdiklerin-
den ö t ü r ü , b ü y ü k tarih açısından başat ö n e m e sahiptirler. Bunların yanı sıra, İtalya'yı
aşan yollar aracılığıyla yapılan kara trafiğini de hesapa k a t m a k gerekmektedir.
Y a r ı m a d a denizin iki yarısı a r a s ı n d a k i bir setten b a ş k a birşey değildir. A n c o n a ve
F e r r a r e ; F l o r a n s a , L i v o r n o , C e n o v a ' y a bağlıdırlar. Venedik C e n o v a ve Tiren denizi
y ö n ü n e ihracat y a p m a k t a d ı r . Messina ve Sicilya kapısı trafiğine, İ t a l y a ' n ı n bir kıyısından
ötekine katır kervanlarının dizi dizi taşıdıkları eklenmektedir. Tabii ki, eğer kesin
istatistiğini çıkarabilseydik, bu ilave trafik ne ağırlık, ne de değer o l a r a k g ö z ü m ü z e çok
önemli o l a r a k gözükmeyecekti. F a k a t b u n l a r yüzyılın ölçeğinde belirleyicidirler. Bunlar
A k d e n i z m e k â n ı n ı n , bu kitabın birliğini m e y d a n a getirmektedirler. A m a h a n g i birlik?
 İki deniz evreni

A k d e n i z ' i n iki havzası a r a s ı n d a biriken engellerin onları güçlü bir şekilde birbirle-
rinden ayırdığını iddia e t m e k , t a m d a yanlış o l m a y a n , öfkeli bir coğrafyacı determinizmi
olacaktır. Bu k a r a ve deniz yolları güçlüklerinin denizin bir h a v z a s ı n d a n diğerine, çok
güçlü insan göçlerini engelledikleri d o ğ r u d u r . O l d u k ç a sık bir şekilde Emile-Felix
G a u t i e r ' n i n ilham ateşini a n d ı r a n bir kitapta, general B r e m o n d VII. yüzyıldan XI.
yüzyıla k a d a r k i A r a p istilalarının kuzey A f r i k a ' y ı insani olarak hiç değiştirmediğini,
istilacıların az sayıda o l d u k l a r ı n ı ve bu y ü z d e n de, kolaylıkla "yerel u n s u r l a r t a r a f ı n d a n
y u t u l d u k l a r ı n ı " h a t ı r l a t m a k t a d ı r . Bu H a n s D e l b r ü c k ' ü n V. yüzyıl G e r m e n istilaları
k o n u s u n d a k i tezinin b u r a y a u y g u l a n m a s ı d ı r . F a k a t ne ö n e m i var! Bizi asıl ilgilendiren
d o ğ u d a n b a t ı y a veya b a t ı d a n d o ğ u y a olan insani hareketlerin ö n ü n e , b u n l a r ister k a r a ,
isterse deniz y o l u n d a n yapılsın, d o ğ a t a r a f ı n d a n çıkartılan bu z o r l u k t u r . Herşey sanki
onları d u r d u r a n , sık d o k u n m u ş telleri olan bir süzgeç varmış gibi cerayan etmektedir.

K u ş k u s u z X V I . yüzyılda Batı kıyılarında doğu Akdenizliler, L i v o r n a ' d a Yunanlılar;

Balearlar ve C a d i z ' d e Kıbrıslılar; b ü t ü n önemli l i m a n l a r d a R a g u z a h l a r ; Cezayir'de
D o ğ u Akdenizliler ve Asyalılar vardır: B a r b a r o s l a r ve Cezayir'deki yeniçeriler Ege ve
A n a d o l u ' d a n gelmektedirler ( 112 ). B u n u n karşılığı o l a r a k , D o ğ u ' d a Latin kolonizasyo-
n u n u n insani izleri kalmıştır ve dönekler de tüccar t e z g â h l a r ı n d a n d a h a b ü y ü k ölçüde,
T ü r k d ü n y a s ı n ı n yeni bir k o l o n i z a s y o n u n u m e y d a a getirmektedirler. A n c a k bu tırmala-
m a izleri b ü y ü k bir ö n e m e sahip o l m a m a k t a d ı r l a r , iki h a v z a , trafik ve kültürel alışveriş
bağlantısına r a ğ m e n , özelliklerini, kendilerine ö z g ü a k ı m l a r ı m u h a f a z a etmektedirler.
H a l k l a r ı n gerçek h a r m a n ı onların herbirinin içinde, her t ü r d e n ırk, uygarlık veya din
farkını yok ederek, m e y d a n a gelmektedir.

B u n a karşılık A k d e n i z ' i n , bir u c u n d a n ö b ü r ü n e , her t ü r d e n insani bağlantı bir

m a c e r a o l a r a k k a l m a k t a d ı r . En azından garip birşey

Ö r n e k l e r mi? Fenikeliler eskiden K a r t a c a ' y a yerleşmişler ve o r a d a n d a Batı'ya doğru

b ü y ü k tekneleriyle m u z a f f e r bir şekilde yayılmışlar, A k d e n i z Far West'inin uzun
mesafelerini kat'etmişlerdi. Aynı şekilde Eski Ç a ğ Yunanlıları, Kartacalılar gibi, o r a d a n
itibaren yayılacakları M a r s i l y a ' y a yerleşmişlerdi. A y n ı şekilde, Bizanslılar bir d ö n e m
Sicilya, italya, Kuzey A f r i k a ve Betika'nın efendileri olmuşlardı. Aynı şekilde A r a p l a r
VII, VIII ve IX. yüzyıllarda Kuzey A f r i k a , İspanya ve Sicilya'yı ele geçirmişlerdi. Oysa,
bu b ü y ü k zaferler y a yarınsız kalmışlar, ya d a başkentlerinin veya ileri birliklerinin
a r a s ı n d a k i k o p u k l u k l a r a tabi olmuşlardır: bu Marsilya'nın K a r t a c a ' n ı n ve h a t t a X. ve
XI. yüzyıllarda b ü t ü n kültürel iaşesini, şairlerini, tabiplerini, hocalarını, düşünürlerini,
büyücülerini ve kırmızı etekli rakkaselerine varıncaya k a d a r herşeyini D o ğ u ' d a n
sağlayan m ü s l ü m a n İspanya'sının kaderidir. D a h a s o n r a m ü s l ü m a n İspanya'sı D o -
ğ u ' d a n k o p m u ş ve Berber Afrika'sıyla kaynaşmıştır, artık y a ş a m a y a başladığı batılı bir
hayattır. O d ö n e m d e D o ğ u ' y a h a c veya öğrenim için giden Magripliler kendilerini
" h e m e n hemen y a b a n c ı bir d ü n y a " d a ' h i s s e t m e k t e n ş a ş ı r m a k t a d ı r l a r . İçlerinden biri
" D o ğ u ' d a İslam y o k " diye h a y k ı r m a k t a d ı r ( 113 ). Bir t a r i h , XVI. yüzyıl biterken Kuzey
A f r i k a O c a k l a r ı T ü r k egemenliğinden ayrılırken, fiili o l a r a k Osmanlı himayesinden
k u r t u l u r l a r k e n , yeniden b a ş l a m a k t a d ı r .

Bu d u r u m denizin doğu havzasında, Haçlılar ve Latin devletlerinin simetrik tarihi

t a r a f ı n d a n , tersine olarak teyid edilmektedir. F a k a t b u n u n üzerinde ısrar etmek gerekli
midir?
 Türk ve İspanyol İmparatorluklarının çifte dersi

H e r deniz k e n d i üzerine k a p a n m ı ş o l a r a k y a ş a m a y a , yelkenli ve kayık akımlarını

özerk bir sistem halinde ö r g ü t l e m e y e eğilimlidir: D o ğ u ve B a t ı ' d a k i iki geniş deniz
b ü t ü n l ü ğ ü n d e d u r u m böyledir. Bunlar ilişkidedirler, birbirlerine bağlanmışlardır, a n c a k
kendilerini kapalı devreler halinde ö r g ü t l e m e y e eğilimlidirler; k a r ı ş m a l a r a , k a y n a ş m a l a -
ra, karşılıklı bağımlılıklara r a ğ m e n .

Bu o l g u X V I . yüzyılda, belki de çok canlı bir aydınlık içinde, siyaset t a r a f ı n d a n

v u r g u l a n m a k t a d ı r . X V . yüzyılın ortasıyla XVI. yüzyılın ortası a r a s ı n d a , İspanyol
emperyalizminin eski ve yeni yönlerini, Batı denizini ele geçirmek için ele geçirdiği ve
istismar ettiği k o n u m l a r ı n ne k a d a r d a güzel bir jeopolitik haritası, oklarıyla birlikte
çizilebilir. Ç ü n k ü İspanya burayı ele geçirmiştir. Ve 1559'da F r a n s ı z d o n a n m a s ı n ı n
terhis edilmesinden, çok Hıristiyan Kral ile Sultan a r a s ı n d a k i siyasal bağların gevşeme-
sinden s o n r a , Batı denizi hiç tartışmasız bir İspanyol denizi haline gelmiştir. M ü s l ü m a n -
lar bu denizin, hiç de en iyisi o l m a y a n bir yarısını, kuzey A f r i k a ' y ı ellerinde t u t m a k t a d ı r -
lar. Burayı d a a n c a k k o r s a n l a r ı sayesinde tutabilmektedirler; ve İspanyol presidiolan
t a r a f ı n d a n f r e n l e n e n egemenlikleri hem içten, h e m de dıştan sürekli tehtid altındadır. V.
C a r l o s 1535'de T u n u s ' a karşı giriştiği h a r e k â t t a başarılı o l m u ş t u r ; 1541'de ise Cezayir
ö n ü n d e u c u u c u n a kaybetmiştir: bu başarısızlık telâfi edilebilir. M a d r i d ' d e Consejo de
Guerra dosyaları a r a s ı n d a reis'lerin kentine karşı her z a m a n hazır bir projesi b u l u n m a k -
tadır ve b u bir g ü n u y g u l a m a y a sokulabilir. Avusturyalı D o n J u a n d ö n e m i n d e ve 1601'de
G i a n A n d r e a D o r i a ' n ı n ani girişimiyle bu iş az kalsın o l u y o r d u .

İ y o n y a denizi, " G i r i t ' i n d e n i z i " b u n a simetrik o l a r a k , O s m a n l ı denizidir. Suriye

(1516) ve Mısır'ın (1517) f e t h i n d e n s o n r a D o ğ u havzasının sahillerinin efendileri olan
T ü r k l e r , kendilerini, denizi fethetmeye m u k t e d i r bir de savaş d o n a n m a s ı y a r a t m a
z o r u n l u ğ u karşısında b u l d u l a r .

Ş ı k l a r d a n birinde o l d u ğ u gibi, diğerinde de bu B ü y ü k A k d e n i z l e r d e n herbiri bu çifte

emperyalizmi h a r e k e t e geçirmiş, bir a n l a m d a yaratmıştır. Zinkeisen b u n u T ü r k i y e için
söylemektedir. A c a b a İ s p a n y a için de d o ğ r u değil midir ( 114 )? İki A k d e n i z , XVI. yüzyılda
simgeleri zıt iki siyasal alandır. Bu koşullar altında K a t o l i k F e r n a n d o , V. Carlos, K a n u n i
Sultan S ü l e y m a n ve II. Felipe d ö n e m i n d e ki b ü y ü k deniz mücadelelerinin ısrarla iki
denizin birleştiği n o k t a d a , b u n l a r ı n takribi sınırlarında yer a l m a l a r ı karşısında şaşkınlığa
düşülecek midir? T r a b l u s (1511, 1551), Cerbe (1510, 1520, 1560), T u n u s (1565, 1573,
1574), Bizerte (1573, 1574), M a l t a (1565), İ n e b a h t ı ( 1 5 7 1 ) , M o d o n (1572), K o r o n (1534),
Preveze (1538)...

Siyaset gizli bir gerçeğin a n c a k hayalini yansıtabilmektedir. D ü ş m a n efendilerin emri

altında olan b u iki A k d e n i z fizik, e k o n o m i k , kültürel o l a r a k birbirlerinden farklıdırlar;
b u n l a r d a n herbiri bir tarih bölgesidir. Fizik o l a r a k D o ğ u d a h a k a r a s a l , d a h a ani ritmleri
olan, yaz sıcakları d a h a yüksek bir iklime sahiptir ve d e m e k ki, d a h a d a çıplak, d a h a da
y o l u n m u ş t o p r a k l a r ; T h e o p h i l e G a u t i e r d a h a d a "/<2wve" derdi. A n c a k b u n u n karşısında
d a h a insanileşmiş deniz m e k â n l a r ı n a sahiptir. İlişkilerde, Ege Denizinin sürükleyici
rolüne ne demeli? D o ğ u ' n u n denizciliğe s u n d u ğ u bu kolaylığın üzerinde ısrar e t m e k
u y g u n olacaktır, üstelik bir de bu olgu az biliniyora benzerken. İşte bu k o n u d a 1559
tarihli belirleyici bir belge. Bir akıl verici San M a r c o Signoria'sının (Venedik), diğer
Venedik a d a l a r ı n d a o l d u ğ u gibi Kıbrıs'ta belli sayıda k a d ı r g a d o n a t m a s ı n ı istemektedir;
d a h a s o n r a bunları Girit'e a k t a r m a k t a hiçbir güçlük o l m a y a c a k t ı r , ç ü n k ü geçiş St.
G r e g o i r e g ü n ü n d e n (12 M a r t ) epeyi önce yapılabilir ve bu tarih İskenderiye ve R o d o s
m u h a f ı z l a r ı n ı n çıkış tarihidir. G e r ç e k t e n de, diye ilave e t m e k t e d i r , li boni tempi usano in
quelle parti piü a bon hora che in queste, b u r a d a iyi mevsim B a t ı ' d a k i n d e n d a h a erken
b a ş l a m a k t a d ı r ( 115 ). A c a b a T ü r k d o n a n m a s ı n ı n her z a m a n sahip o l u y o r a benzediği
önceliğin nedeni bu m u d u r ? Saldırılarındaki hız, E g e ' n i n erken gelen sükûnetinin
aktifine yazılmalıdır. Mevsimlerin ritminin savaşınınkine k o m u t a ettiği bir d ö n e m d e ,
bunun önemi büyüktür.

Siyasetin ötesinde
İki bölge a r a s ı n d a k i e k o n o m i k ve kültürel f a r k l a r ancak X V I . yüzyılda belirginleş-
meye başlamışlardır ve bu iki bölgenin karşılıkla değerlerini alt-üst o l u ş u n a denk
gelmiştir. X I I I . yüzyıldan beri D o ğ u k e n d i n e ait olan öncelikleri, m a d d i ve teknik
uygarlığın inceliklerini, b ü y ü k endüstrileri, b a n k a y ı , altın ve g ü m ü ş kaynağını teker
teker k a y b e t m e y e a r a vermemiştir.
X V I . yüzyıl, D o ğ u ' n u n b o z g u n u n u , Atlantiği y a r a t ı r k e n , bir z a m a n l a r ı n " H i n d l e -
r i n " zenginliklerinin yegâne deposu olan D o ğ u A k d e n i z ' i n eski ayrıcalığını o r t a d a n
k a l d ı r a n öncelsiz e k o n o m i k d r a m esnasında s o n a ermiştir. Artık b u n d a n s o n r a , tekniğin
ve endüstrinin h e r g ü n ilerlemesiyle alt-üst o l m u ş Batı'yla, B a t ı ' d a n gelen p a r a n ı n
o t o m a t i k olarak değer kazandığı ve d a h a yüksek bir satın a l m a g ü c ü n e sahip olduğu bu
ucuz h a y a t d ü n y a s ı a r a s ı n d a k i f a r k ı a r t ı r m a k t a d ı r .
F a k a t bu düzey farkı, iki havza a r a s ı n d a belli bir e k o n o m i k birliği yeniden
y a r a t m a k t a , siyasetinki de dahil b ü t ü n engellere r a ğ m e n ve korsanlık da dahil b ü t ü n
araçlarla b u n u z o r u n l u kılmaktadır. A k ı m l a r ı belirleyen v o l t a j f a r k ı d ı r : düzey farkı
arttıkça, a k ı m l a r d a h a d a zorunlu hale gelmektedirler. D o ğ u Batı'nın üstünlüklerine
o r t a k o l m a k , o n d a n kendi payını ucu u c u n a a l m a k z o r u n d a d ı r : D o ğ u Batı'nın değerli
madenlerinin, yani İspanyol g ü m ü ş ü n ü n peşindedir; ve A v r u p a teknik ilerlemesini
izlemek o n u n için m u t l a k a gereklidir. B u n u n karşılığı o l a r a k , b ü y ü m e k t e olan Batı
endüstrisi artıklarını ihraç etmek z o r u n d a d ı r . Bunlar, bu kitabın geri döneceği k o s k o c a
sorunlardır. Ç ü n k ü bu derin ihtiyaçlar, bu k o p u ş l a r ve bu d e n g e telâfileri, bu z o r l a m a
mübadelelerin hepsi harekete geçirilmiş ve u z a k t a n yönetilmişlerdir ( 116 ).

2. Kıta sahilleri
A k d e n i z her z a m a n , deniz insanları için seçilmiş bir v a t a n a benzemiştir. Bu söylenmiş
ve yeniden söylenmiştir. Bir kıyının düzensiz olması o n u n hemen iskân edilmesine ve
denizciler t a r a f ı n d a n iskân edilmesine yetmektedir. A k d e n i z fiili o l a r a k Kuzey
denizlerinin veya Atlantiğin denizci ırklarının b o l l u ğ u n a sahip değildir. O denizci
halkları, a n c a k az. sayıda ve sadece belli bölgelerde üretmiştir.

Deniz halkları
Ç ü n k ü tabii ki d a h a fazlasını bekleyebilecek d u r u m d a değildir. A k d e n i z suyu
k a r a d a n hiç de d a h a zengin değildir. O k a d a r övülen frutti di mare b u r a d a ölçülü bir
bolluk içindedirler ( l l 7 ) , d a l y a n l a r , C o m m a n c h i o lagünaları, T u n u s veya A n a d o l u ç y a
kıyıları ( b u r a d a ton balıkçılığı y a p ı l m a k t a d ı r ) ( 118 ) gibi birkaç n a d i r yer hariç
verimlilikleri şöyle böyledir. Derin ve ç ö k ü n t ü alanı olan A k d e n i z ' d e , suya hemen hemen
b a t m ı ş d u r u m d a olan balık alanları, deniz-altı kaynaklarının kaynaştıkları 200 metreye
k a d a r olan kıyı sahanlıkları b u l u n m a m a k t a d ı r . H e m e n heryerde, d a r bir k a y a ve k u m
bayırı, kıyıları açıktaki çukurlara yöneltmektedir. Jeolojik olarak çok eski olan Akdeniz
suyu, O k y a n u s bilginlerinin söylediklerine göre, biyolojik o l a r a k t ü k e n m i ş olmalıdır bılt
( l l 9 ) ; Kayıkların göç etmesiyle yapılan b ü y ü k deniz avları, a n c a k m e r c a n t o p l a m a k için
yapılanlarıdır ki, bu d a d o y u r u c u bir av değildir. Kuzeyin T e r r e - N e u v e ' e veya İ z l a n d a ' y a
d o ğ r u olan b ü y ü k yer değiştirmeleriyle veya Kuzey denizinin m o r i n a alanlarıyla
kıyaslanabilecek h e r h a n g i birşey y o k t u r . 1605 Ş u b a t ı n d a balık yetersizliği karşısında,
C e n o v a Signoria'sı Çareme sırasındaki tüketimi kısıtlamayı denemiştir ( l2 °).

N a f a k a yetersizliği, balıkçıların yetersizliğini ve b u n u n d e v a m ı n d a d a , A k d e n i z

egemenliklerinin b ü y ü k girişimlerini her z a m a n sinsi bir şekilde frenlemiş olan
denizcilerin yetersizliğini a ç ı k l a m a k t a d ı r . Siyasetlerin hülyalarıyla gerçekler a r a s ı n d a
sürekli o l a r a k bu engel yer almıştır: d o n a n m a inşa etmeye, d o n a t m a y a , k u l l a n m a y a ehil
insanların nedreti. L i v o r n o ' n u n zor gelişimine bakınız: kenti, ihtiyacı olan yeni
denizcilerle d o n a t m a k için bir hayatın b ü t ü n ü n ü n , C o s i m o de Medicis'ninkinin, t ü m
mesaisinin h a r c a n m a s ı gerekmiştir ve o A k d e n i z ' i n t ü m ü n e b a ş v u r m a k z o r u n d a
kalmıştır. Aynı şekilde, T ü r k l e r i n d o n a n m a l a r ı n ı inşa edebilmeleri veya Cezayir
korsanlık merkezinin gelişebilmesi için, koşulların lehte çalışmaları gerekmiştir.
A k d e n i z ' d e m ü c a d e l e eden b ü t ü n a r m a d a l a r için, k a d ı r g a d o n a t m a k , herşeyden önce bir
insan s o r u n u d u r . Eğer köleler, savaş tutsakları ve z i n d a n l a r ı n d a n küreklere zincirlenmek
üzere çıkartılan m a h k û m l a r o l m a s a l a r d ı , kürek için gereken a d a m l a r nereden
b u l u n a c a k t ı ? X V I . yüzyılın o r t a s ı n d a n itibaren, belgeler kendi istekleriyle gelen
kürekçilerin, buonavolia, nedretinden y a k ı n m a k t a d ı r l a r : artık z a m a n , insanların eskiden
bir Venedik amiralinin, C r i s t o f e r o de C a n a l ' i n (1541) delillendırdiği gibi, kendilerini
satacakları k a d a r sert değildir ( l 2 1 ). H a t t a Venedik Girit'teki kadırgaların ve 1542-
1545'den itibaren de bizzat kendi kendi için condannati k a d ı r g a l a r ı n ı d o n a t a b i l m e k için
bir milis sistemi, gerçek bir z o r u n l u hizmet tesis etmek z o r u n d a kalmıştır. Ve eksik olan
sadece kürekçiler değildir. Bunalım tayfa k o n u s u n d a da h ü k ü m s ü r m e k t e d i r . Belgeler
Venediğin deneyimsizliğini ve kötü ö r g ü t l e n m e s i n i v u r g u l a m a k t a d ı r l a r : şuna veya b u n a
d i k k a t edilseydi, d a h a iyi ücret ödenseydi Venediğe ait t o p r a k l a r ı n denizcileri yabancı
teknelerde, T ü r k h a t t a Batı d o n a n m a l a r ı d a hizmet etmeye gitmeyeceklerdi. Bu belki de
d o ğ r u d u r . B u n d a n d a h a kesin olanı, A k d e n i z ' d e k i b ü t ü n gemileri d o n a t m a y a yetecek
k a d a r a d a m olmadığıdır; ve eğer b u n l a r doğal o l a r a k , hayatı o n l a r için d a h a kolay kılana
gidiyorlarsa, b u n u n nedeni XVI. yüzyılda yeteri k a d a r a d a m ı o l m a k l a ö v ü n e n ülke
olmamasıdır.

İşte bu nedenle, yüzyılın s o n u n d a n itibaren A k d e n i z kentleri ve devletleri Kuzeyli

denizcileri istihdam etmeye başlamışlar veya istihdam etmeyi denemişlerdir. 1561'de
katolik bir İskoç bir k a d ı r g a y l a i s p a n y o l hizmetine girmiştir( 1 2 2 ). Yenilmez A r m a d a d a n
d a h a s o n r a k i tarihlere ait bir belge, II. Felipe ve d a n ı ş m a n l a r ı n ı İngiltere'den denizci
s a ğ l a m a k l a m e ş g u l k e n g ö s t e r m e k t e d i r ( 123 ). F e r d i n a n d o de Medici'nin L i v o r n o d a
yalnızca Akdenizli denizcilere değil, aynı z a m a n d a kuzey A v r u p a l ı l a r a d a başvurması,
o n u n siyasetinin belirleyici çizgilerinden biri olacaktır ( l 2 4 ). Ve Cezayir korsanlık merkezi
de aynı kuralı XVI. yüzyılın s o n u n a k a d a r u y g u l a y a c a k t ı r ( 125 ).

A k d e n i z , k e n d i n d e n d a h a iyi m ü c e h h e z olan Kuzeyden, a d a m l a r ı n dışında, yeni

teknikleri de Ödünç a l m a k t a d ı r . " Y u m u r t a k a b u ğ u " , b ü y ü k taşıyıcı, sağlam bir şekilde
inşa edilmiş, başlangıçta tek direkli ve tek bir kare yelkeni o l a n , kışın kotu havalarına
dayanabilecek olan kogge böyledir. Bu teknenin niteliklerini Akdenizlilere gösterenler
Bayonnelu Bask korsanları o l m u ş l a r d ı r ( 126 ). Bu tekne, XIV. ve XV. yüzyıllarda hçm
Baltık'ta hem de A k d e n i z ' d e tipik yuvarlak gemi haline gelmiştir. B u n a karşılık, Pierre de
la Rochelle'in 150 yıl k a d a r s o n r a k i D a n t z i g yolculuğu, b ü y ü l e n m i ş Dantziglılere yeni bir
gemi tipini göstermiştir. Adı caraçue olan bu geminin d o ğ u m yeri tartışılmaz bir şekilde
güneydedir; bu gemi y u m u r t a k a b u ğ u n d a n [kogge) türemiştir, f a k a t çok sayıda direk ve
yelkenlerle beslenmiş -bu bir Akdeniz geleneğidir- ve kare yelkenlerle latin yelkenlerini
birleştiren bir yuvarlak tekne o l a r a k o r t a y a çıkmıştır. Bir güney teknesi demiştik; f a k a t
O k y a n u s güneyinin, ç ü n k ü b u n u 1485'de O k y a n u s ve A k d e n i z ' d e o l a ğ a n tüccar teknesi
haline gelmeden önce, ilk geliştirenler Biscayelılar o l m u ş a benzemektedir ( 127 ).
Böylece O k y a n u s , denizcilik alanındaki mükemmelleştirmeleri, devrimleri yüklenmiş
o l m a k t a d ı r . Kuzey ü s t ü n l ü ğ ü n ü n ş a m p i y o n l a r ı n d a n biri, bir iç deniz olan Akdeniz'in
yerel ö n e m d e n d a h a b ü y ü ğ ü n e sahip tekneleri geliştirmeyi hiçbir z a m a n bilemediğini
iddia edecek k a d a r ileri gitmiştir ( 128 ). O y s a , İç Deniz ile Atlantik a r a s ı n d a k i d o ğ r u d a n ve
düzenli seferlerin yaratıcıları eskiden Akdenizliler olmuşlardır. B u n l a r XVI. yüzyılda bu
yolculukların efendileridir, f a k a t d a h a s o n r a bu üstünlüklerini yavaş yavaş kaybetmiş-
lerdir. Ö n c e Atlantik menzilinden düşmüşlerdir: XV. yüzyıldan, h a t t a d a h a erken
tarihlerden itibaren Biscayelıların ve balaneros"larının, B r ö t o n l a r ı n , 1550'lerde itibaren
İspanya ve Alçak Ülkeler arasındaki trafiğe egemen olan arkası yuvarlak F l a m a n
teknelerinin önemleri bir d ü ş ü n ü l s ü n . D a h a sonra d a güzergâhın t ü m ü n d e n düşmüşler-
dir: XV. yüzyılın s o n l a r ı n d a n 1535'e k a d a r , İngilizler A k d e n i z ' d e geniş bir şekilde z u h u r
etmişler ve bir fasıladan s o n r a , 1572'ye doğru b u r a n ı n y o l u n u kesin bir şekilde
t u t m u ş l a r d ı r ; üstelik H o l l a n d a k o n v o y l a r ı n a 15 yıl k a d a r fark a t a r a k . Denildiğine göre,
Akdenizliler artık kuzey ve Atlantik denizcilerine karşı XV. yüzyılın s o n u n d a girişilen
d ü n y a egemenliği yarışını nihayet kaybetmişlerdir.

Denizcilik sektörlerinin zayıflıkları

Eğer A k d e n i z ' d e k i denizciler az sayıdalarsa, onların kuşaklarını her z a m a n yaşatan
-ve faaliyetleriyle ılık suda bir deniz a d a m l a r ı kalabalığının kaynadığı yanılsamasını
u y a n d ı r a n - kıyı kesimlerinin de az sayıda olmalarıdır: D a l m a ç y a kıyısı; Y u n a n kıyısı ve
adaları; Suriye kıyısı (XVI. yüzyılda o k a d a r u m u t s u z d u r ki, ihmal edilebilir: 1550 ile
1560 yılları a r a s ı n d a İ s t a n b u l ' d a k i Venedik balyozlarının m e k t u p l a ş m a l a r ı Beyrut'tan
kalkan, a n c a k tek bir tekneden söz etmişlerdir); Sicilya kıyıları (özellikle batıdakıler);
N a p o l i ' n i n bazı sahilleri; Korsika b u r n u kıyıları; nihayet Ceneviz, Provence, K a t a l o n y a ,
Valencıa ve A n d a l u ç y a ülkelerine hemen hemen bitişik rivıeralar. T o p l a m o l a r a k , İç
Denizin deniz kenarlarının çok küçük bir kısmı. Ve bu kısımlar, tıpkı Ceneviz rivierası
gibi çanların kaynadığı, ne k a d a r da kalabalık yerlerdir ( l 2 9 ).
U z u n bir sahilin faaliyeti çoğunlukla birbirlerinden çok u z a k t a k ü ç ü c ü k birkaç
limanın faaliyetleriyle özetlenebilir. R a g u z a ' n ı n ö n ü n d e k i d a r ve k o r u m a s ı z Mezzo adası
( l 3 °), kente b ü y ü k yük gemileri k a p t a n l a r ı n ı n ç o ğ u n u s a ğ l a m a k t a d ı r . Paresto ( m )
yüzyılın s o n u n d a 4000 fatti a d a m ı n a sahiptir (silah taşıyabilecek d u r u m d a ) , a m a 50 tane,
küçükle b ü y ü k arası tekneye sahiptir. Fiilen her t ü r vergiden muaf olan Perastani, tek
yük o l a r a k , girişini Venediğin hesabına k o r u d u k l a r ı u z u n C a t t a r o körfezinde asayişi
sağlama göreviyle karşı karşıyadırlar: onların sayesinde colfo, sicurissimo de mala
gente'd\r. N a p o l i krallığında, adları ünlü S a l e r m o ( l 3 : ) veya Amalfi ( 133 ), veyahut da
Kalabriya kıyısında S. M a f f e o del Cılento ( l 3 4 ), A m a n t e a ( 135 ), Viestris ( l 3 6 ) veya Peschıci
( l 3 7 ) gibi bir dizi limanın faal ve gizli hayatlarını hayal edelim. Bu s o n u n c u liman Napoli
Sommaria belgelerine göre faal bir gemi inşa merkezi o l a r a k hiç işsiz k a l m a m a k t a d ı r ,
üstelik Raguzalı tekne yaptırıcıları d a o n u n müşterileridir: bu kentin plajlarında büyük
tekneler suya indirilmişlerdir; T e m m u z 1 5 7 2 ' d e s u y a indirilenlerinden biri 6.000 salme,
yanı aşağı yukarı 750 ton ağırlığındadır ( 138 ).

M e s k û n veya değil, bu deniz illeri Akdeniz y a r ı m a d a l a r ı n ı n uzunlaması b o y u n c a ,

öncelikle kuzeyde yer almaktadırlar;' b u n l a r genellikle o r m a n l ı k dağlara sırtlarını
yaslamışlardır. G ü n e y zincirlen, kuraklıkları yüzünden o r m a n açısından ve b u n a bağlı
olarak d a gemi inşacılığı açısından hep dezavantajlı d u r u m d a olmuşlardır. Bougıe
y a k ı n l a r ı n d a istisnai o l a r a k b u l u n a n k o r u olmasaydı, a c a b a İbn H a l d u n ' u n XIII. ve
X I V . yüzyıllarda çok faal o l a r a k g ö r d ü ğ ü bir denizcilik o r a l a r d a olabilir miydi? Suriye
kıyılarının denizcilik hayatını frenleyen L ü b n a n o r m a n rezervlerinin azalması o l m a m ı ş
mıdır? Ceyazir'e yalnızca denizciler değil, Çergel'in a r k a s ı n d a k i o r m a n l a r ı n işletilmesine
r a ğ m e n , tekne inşaatı için gereken kereste de dışarıdan gelmek z o r u n d a d ı r ; kürekler
b u r a y a Marsilya t a r a f ı n d a n gelmektedir.

B ü t ü n başarılı denizcilik d ü n y a l a r ı için ya belgelere göre ( L i v o r n o ve Venedik'te

o l d u ğ u gibi, diğerleri arasında tersane m u h a s a b e kayıtlarının saklandığı yerlerde), ya da
geleneğe göre, veya denizcilik s a n a t ı n a dair incelemelere b a k a r a k , inşaat kerestesinin
nereden geldiğini söyleyebiliriz. T ı p k ı Portekiz gibi, yük gemileri inşaatında u z m a n l a ş -
mış olan R a g u z a , kerestesini G a r g a n o tepesinin meşe o r m a n l a r ı n d a n ( b u r a y a aynı
z a m a n d a S a n t ' A n g e l o d a denilmektedir) s a ğ l a m a k t a d ı r . 1607 tarihli ( u 9 ) bir inceleme
onların Portekizlilere n a z a r a n üstünlüklerini, eğer P o r t e k i z ' d e de bir S a n t ' A n g e l o tepesi
olsaydı d ü n y a n ı n en iyi kalyonlarını yapabilirlerdi, diyerek k a y d e t m e k t e d i r . T ü r k
karamürselleri, suya çok dayanıklı olan ve m ü k e m m e l bir kereste veren b ü y ü k
ç ı n a r l a r d a n inşa edilmektedirler ( u o ) . Kadırgaların u z u n süre dayanabilmeleri için,
a m a ç l a n d ı k l a r ı p a r ç a y a göre bir dizi farklı kerestenin b i r a r a y a getirilmeleri g e r e k m e k t e -
dir: meşe, a k ç a m , Mavi ç a m , k a r a a ğ a ç , k a r a ç a m , kayın, ceviz ( 141 ). En iyi kürekler
N a r b o n n e ' a A u d e nehri ve kanalıyla gelen t a h t a l a r d a n yapılanlarıdır (14I!). G ü n e y
İtalya'da 1601 N i s a n ı n d a n A ğ u s t o s u n a ( l 4 3 ), bir teknenin yeniden ınşaı için kesilecek
ağaç peşinde dolaşan bir R a g u z a l ı n ı n yolculuk g ü n l ü ğ ü yararlı bir şekilde kullanılabilir;
veya T o s k a n a o r m a n l a r ı n d a i s p a n y o l l a r a önce verilen, s o n r a d a iptal edilen ağaç kesme
h a k k ı n a ilişkin belgelerde C 4 4 ); h a t t a C e n o v a ' n ı n aynı şekilde T o s k a n a ' d a n yaptığı
kereste a l ı m l a r ı n d a n ( l 4 5 ) veya B a r s e l o n a ' n ı n özellikle k a d ı r g a imalinde ünlü ( l 4 7 )
K a t a l o n y a Pireneleri meşe ve a k ç a m l a r ı n ı k u l l a n m a k l a birlikte, N a p o l i ' d e n yaptığı
a l ı m l a r d a n ( 146 ) d a yararlı s o n u ç l a r çıkartılabilir. Pier Loise S u m m o n t e ' n i n Sommario ile
fornitere delle galere regie (bunlar N a p o l i ' d e inşa halindedirler) için imzaladığı sözleşme-
lerin benzerlerini nerede a r a m a l ı bu sözleşme ile K a l a b r i y a ' d a n N a p o l i ' y e N e r t i c a r o ,
U r s o m a r s o , A l t o m o n t e , S a n d o n a z o , Policastrello o r m a n l a r ı n d a n kestireceği keresteleri
taşıtmayı ü s t l e n m e k t e d i r ( 148 ).

Tabii ki önemli o l a n , istisna değil de b ü t ü n d ü r . Bu kereste kıtlığı,Venedik veya

İspanya belgeleri o k u n d u ğ u n d a t a h m i n edilmekte, Akdeniz'in batısında ve merkezinde
yer alan, özellikle Sicilya ve N a p o l i ' d e (bu kentte II. Felipe'nin en b ü y ü k d o n a n m a inşa
faaliyetlerinden biri yer almıştır) işaret edilen şu a r t a n o r m a n s ı z l a ş m a görülebilir.
Özellikle teknelerin gövdesinin yapıldığı meşe ağacı kıtlığı söz k o n u s u d u r . XV. yüzyılın
s o n u n d a n itibaren bu ağaç nadirleşmiş ve Venedik, o r m a n l a r ı n d a n geri kalanlarının
imhasını önleyebilmek için sert tedbirler almıştır ( l 4 9 ). İzleyen yüzyıllarda bu s o r u n
Signoria için d a h a d a ağır hale gelecektir. A n c a k İ t a l y a ' d a gene de önemli o r m a n
rezervleri kalmıştır; f a k a t b u r a l a r d a XVI. yüzyılın t ü m ü b o y u n c a geniş kesimler
u y g u l a n m a k t a d ı r . O r m a n s ı z l a ş m a n ı n hızlı bir ilerleme kaydettiği kesindir. Örneğin
S a n t ' A n g e l o tepesi değerli bir istisna olarak k a b u l edilmektedir. T ü r k l e r henüz, d a h a iyi
d u r u m d a d ı r l a r : geniş K a r a d e n i z ve M a r m a r a o r m a n l a r ı ve özellikle de İzmit'teki
o r m a n l a r ( 15 °) İstanbul tersanesinin h e m e n karşısında b u l u n m a k t a d ı r l a r . İnebahtı
savaşından s o n r a Venedik, Kutsal Liga nezdinde, kalabalık o l m a l a r ı n a r a ğ m e n ,
denizcilik k o n u s u n d a birşeyler bilen b ü t ü n Türklerin öldürülmeleri k o n u s u n d a b ü t ü n
gayretleri göstermiştir. Ç ü n k ü d e m e k t e d i r , ne tahtası, ne de parası eksik o l m a y a n T ü r k
için tekneleri inşa e t m e k kolay olacaktır, eğer rihaver li homini yapabilirlerse ( m ) . O n u n
için telâfisi m ü m k ü n o l m a y a n yalnızca insanlardır.
 A k d e n i z bahriyeleri yavaş yavaş, kendi o r m a n l a r ı n d a bulabilecekleri şeyleri başka
yerlerde a r a m a alışkanlığını edinmişlerdir. XVI. yüzyılda kuzey kerestesi Sevilla'ya tek
yükleri tahta t a b a k a l a r veya latalar olan gemilerle gelmekteydi. Yenilmez A r m a d a ' n ı n
inşaı için II. Felipe P o l o n y a ' d a n kereste almayı denemiş, hiç olmazsa kesilecek ve
taşınacak a ğ a ç l a n işaretlettirmiştir. H a t t a Venedik, eskiden mevzuatın b ü t ü n uyrukları-
na resmen y a s a k l a d ı k l a r ı n d a n vazgeçmiştir: dışarıdan yalnızca t a h t a değil, aynı
z a m a n d a , s o n r a d a n Venedik'te t a m a m l a n a n tekne gövdesi ve h a t t a t a m a m e n bitirilmiş
tekne alımı. Böylece, 1590'la 1616 arasında o n a H o l l a n d a ' d a n 11, P a t m o s ' t a n 7,
K a r a d e n i z ' d e n 4, İ s t a n b u l ' d a n 1, Bask Ülkesinden 1, Cebelitarık b o ğ a z ı n d a n 1 tekne
gelmiştir ( 152 ). Bu t a h t a bunalımının Akdeniz denizcilik teknik ve ekonomilerinin
gelişmesine dair b ü y ü k a ç ı k l a m a l a r d a n birini s u n d u ğ u k o n u s u n d a hiçbir kuşku y o k t u r
C 53 ). Bu gelişme t o n a j l a r ı n d ü ş ü r ü l m e s i n e , inşaatların p a h a l ı l a n m a s ı n a , kuzeyli rakiple-
rin başarısına yabancı değildir. F a k a t bu gelişmede başka etkenlerin de rolleri o l m u ş t u r ,
herşey h a m m a d d e y e bağımlı olmayacağı üzere, yalnızca fiyat hareketleri ve emek-
g ü c ü n ü n pahalılığı rol o y n a m ı ş olsa bile ( 1 M ).

Zaten eğer başlangıçta denizcilik her z a m a n kıyı dağlarının y a k ı n l a r ı n d a örgütlen-

diyse, bu sadece o r m a n l a r ı y ü z ü n d e n o l m a y ı p , aynı z a m a n d a bu dağların Akdeniz'in
kuzey kıyılarında, yatıştırılması m ü m k ü n o l m a y a n kuzey r ü z g â r ı n a , şu A k d e n i z
gemiciliğinin b ü y ü k d ü ş m a n ı n a karşı, birçok korunağıyla birilkte ( l 5 5 ) bir perde
germesindendir de. Bir Ege atasözü "yelkeni genç güney rüzgârı o l d u ğ u n d a veya yaşlı
kuzey rügârı o l d u ğ u n d a ç e k " d e m e k t e d i r ( 156 ). Diğer y a n d a n ; bu dağlar göçlerini doğal
olarak denize yöneltmektedirler ve cazip su ovası, çoğunlukla kıyının bir n o k t a s ı n d a n
ötekine en iyi yol, h a t t a yegâne yol o l m a k t a d ı r ( l 5 7 ). Böylece deniz hayatı ile d a ğ
e k o n o m i s i a r a s ı n d a bir ortaklık k u r u l m a k t a d ı r . Buraları birbirlerinin içine n ü f u z
etmekte ve birbirlerini t a m a m l a m a k t a d ı r l a r ( l 5 8 ). Buna bağlı olarak tarlaların, bahçele-
rin. meyvalıkların. balıkçılığın, deniz yaşamının şu şaşırtıcı ortaklığı o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r .
Bir D a l m a ç v a adası olan Mljet'te bir seyyahın işaret ettiğine göre, b u g ü n bile insanların
çalışması, tıpkı diğer k o m ş u D a l m a ç y a a d a l a r ı n d a da olduğu gibi, t o p r a k l a balıkçılık
arasında p a y l a ş ı l m a k t a d ı r (' 9 ). Aynı şekilde P a n t e l l a r i a ' d a balıkçılığa, b a ğ l a r a , meyva
bahçelerine m ü k e m m e l bir katır cinsinin yetiştiriciliği eklenmektedir. Bu, Akdeniz'in
toprağın zayıf kaynaklarıyla denizin zayıf kaynaklarını birleştiren eski denizcilik
temellerine u y g u n bir yaşam f o r m ü l ü d ü r . Eğer bu ortaklık b u g ü n bozuluyorsa, hemen
her z a m a n d r a m l a r ı harekete geçirerek m e y d a n a gelmektedir: Pelion bölgesindeki
Yunanlı balıkçılar "giderek d a h a fazla m i k t a r d a , yalnızca denize b a ğ l a n a r a k , bahçele-
rinden ve kulübelerinden vazgeçerek, ailelerini liman mahallesine taşımak z o r u n d a
kalmışlardır". F a k a t , eski dengeli hayatlarının çerçevesinden uzaklaşınca, h ü k ü m e t
y a s a k l a m a l a r ı n a r a ğ m e n , artık yalnızca dinamitle avlanan kaçak balıkçıların sayılarını
artırmışlardır ( 16 °). B u n u n a n l a m ı , denizin kendi a d a m ı n ı tek başına besleyecek k a d a r
zengin olmadığıdır.

Zaten t o p r a k d a , zayıf d a ğ l a r ı n d a d a h a zengin değildir ve eski kırsal köylerin k o m ş u

kıyıların e k o n o m i k gelişmelerinde oynadıkları rolün nedeni b u d u r . K a t a l o n y a sularına
tepeden b a k a n , beyaz evleri ağaçların a r a s ı n d a kendilerini belli eden köyler g ö r ü l m e k t e -
dir: işte geniş d a ğ kitlesini taraçalar halinde düzenleyerek, b u r a l a r d a bahçecilik
şaheserlerini s ü r d ü r e n l e r bunlardır. Bu y u k a r ı d a k i köylere sıklıkla, aşağıda, bazen yarı
yarıya su üzerinde k u r u l m u ş , bir balıkçı köyü tekâbül etmektedir: Arenys de M o u n t ' u n
altında Arenys de M a r ; Lievaneres'in altında Caldates; Cabrils'in altıda C a b r e r a ( 1 M ).
Avnı şekilde, y u k a r ı d a k i eski köylerin çok büyük sıklıkla balıkçılık limanlarının, deniz
k e n a r ı n d a .îca/alarının olduğu Ceneviz Rivierasında ( 162 ), b ü t ü n İ t a l y a ' d a ve başka
yerlerde, b u ortaklık yüzlere ö r n e k itibariyle b u l u n m a k t a d ı r ve bu ortaklık bir k a t t a n
diğerine k ü ç ü k eşeklerin gidiş gelişleriyle kendini o r t a y a k o y m a k t a d ı r . B u n u n anlamı,
d a h a s o n r a k i tarihlerde k u r u l m u ş olan deniz k ö y ü n ü n , ç o ğ u n l u k l a sıkı sıkıya bağımlı
kaldığı kırsal k ö y ü n bir yaratısı olmasıdır. Bu d u r u m açıklamasını ve varlık nedenini,
kıyı kitlelerinin e k o n o m i s i n d e , iki k ö y ü ortaklığının bile bolluğa d ö n ü ş t ü r m e y i
beceremediği, varlıkların k o r k u n ç yetersizliğinde b u l m a k t a d ı r : K a t a l o n y a ' d a k i R o s a s v e
San Felin de G u i x o l s ' d e , balık d o l u bir denizin k ı y ı l a n d a o l u n m a s ı n a r a ğ m e n , d a h a d ü n
bile (1938), yiyecek m a d d e l e r i n i n p a z a r d a h a n g i k ü ç ü k m i k t a r l a r d a satılabildiklerini
g ö r m e k karakteristikdir; bir avuç sebze, d ö r t t e bir piliç ( l 6 3 ). 1543'de Cassis halkı, onları
" b ü y ü k tehlikelere r a ğ m e n denizde d o l a ş m a k ve balık a v l a m a k " z o r u n d a b ı r a k a n
fakirliği s u ç l a m a k t a y d ı l a r ( 164 ). Böylece, çıplak, hemen her z a m a n çıplak bir h i n t e r l a n d ı n
sefaletinden yüzlerce A k d e n i z kıyı köyü d o ğ m u ş t u r .

Büyük kentler
F a k a t , t a b a n hücreleri olan deniz köyleri, y a ş a y a n bir deniz bölgesi y a r a t m a y a
yeterli değillerdir. O r a l a r a ; direk, bez, yelken, bunlaın levazımatını, k a t r a n , halat v,e ip,
sermaye sağlayan b ü y ü k bir kentin ikâme edilmez desteği gereklidir; d ü k k â n l a r ı , yük
sağlayanları, sigortacıları ve kentsel bir o r t a m ı n s u n d u ğ u çoklu y a r d ı m biçimleriyle bir
kent gereklidir. Barselona olmaksızın, z e n a a t k â r l a r ı n ı n , Y a h u d i tüccarlarının, h a t t a
m a c e r a c ı askerlerinin ve S a n t a M a r i a del M a r mahallesinin binlerce kaynağı olmaksızın,
K a t a l o n y a rivierasının denizcilik a l a n ı n d a k i gelişimini a n l a m a k güç olacaktır. Bu başarı
b ü y ü k kentin m ü d a h a l e s i n i , dirsek temasını, emperyalizmini gerektirmiştir. K a t a l o n y a
rivierası XI. yüzyılda tarihsel olarak görülebilen bir denizcilik yaşamının içine
d o ğ m u ş t u r . A m a genişlemesi a n c a k iki yüzyıl s o n r a , bizzat B a r s e l o n a ' n ı n gelişmesiyle
birlikte başlayabilmiştir. O t a r i h t e n s o n r a ve hemen hemen üç yüzyıl b o y u n c a , K a t a l o n y a
rivierasının k ü ç ü k l i m a n l a r ı n d a n çıkan teknelerin resmi geçidi, b u n l a r ı n dışında Balear
yelkenlilerinin, her z a m a n biraz r a k i p Valencia gemilerinin, Biscaye balina gemilerinin,
ve her z a m a n müşteri olan Marsilya ve îtalya teknelerinin yanaştıkları Barselona
" p l a j ı " n ı , gidiş gelişleriyle c a n l a n d ı r m a y a a r a vermemişlerdir. F a k a t Barselona A r a g o n
kralı J u a n ' a karşı olan u z u n mücadelesinden s o n r a bağımsızlığını kaybedince,
ö z g ü r l ü k l e r i n i kaybedince ve d a h a az v a h i m bir olay o l m a y a n , 1492'de " Y a h u d i l i -
ğ i n i , Juderia'sını kaybedince; nihayet kapitalistleri riskli işlerden yavaş yavaş
vazgeçerek onların yerine Taula de Cambi'nın ( 165 ) d a h a düzenli gelirlerini veya kent
y a k ı n ı n d a t o p r a k alımını tercih ettiklerinde; işte bunlarla aynı a n d a b ü y ü k tüccar kentin
ve o n u n h a y a t ı n a bağlanmış K a t a l o n y a rivierasının gerilemesi o r t a y a çıkmıştır. O k a d a r
ki, K a t a l a n ticareti A k d e n i z a l a n ı n d a n hemen hemen silinmiş ve k o n t l u ğ u n kıyı kesimi,
Valois'larla H a b s b u r g l a r a r a s ı n d a k i savaşlar sırasında, Fransız k o r s a n l a r ı t a r a f ı n d a n ,
kendini s a v u n a m a d a n talan edilmiştir - d a h a sonra da, d a h a az tehlikeli o l m a y a n ve sanki
evlerindeymiş gibi, E b r o deltasının yalnızlıklarına yerleşen Cezayir k o r s a n l a r ı t a r a f ı n -
dan-,

B a r s e l o n a ' n ı n K a t a l a n kıyılarında oynadığı rolü, Marsilya, C e n o v a veya R a g u z a ,

kendilerini çevreleyen k ü ç ü k limanlar üzerinde o y n a m ı ş l a r d ı r . Bazen b ü y ü k kentin,
kendine tabi olan kıyının üzerinde yer almadığı d u r u m l a r da o l m u ş t u r ( 166 ). D a l m a ç y a
kıyısındaki Istria veya u z a k t a k i Y u n a n adalarının karşısında Venediğin d u r u m u böyle
o l m u ş t u r . Bu d u r u m aynı z a m a n d a , kendi cephesinde, t a m a m e n hizmetinde olan
Provence rivierasının k a y n a ş a n d ü n y a s ı n ı n dışında, K o r s i k a b u r n u n u n b ü y ü k bir
kesrinin deniz bölgesini kedi cephesinde t o p l a y a n M a r s ı l y a ' n ı n k i d i r de. Veya R a g u z a
yük gemilerinden y a r a r l a n a n C e n o v a ' n ı n k i .
 Cazibe merkezlerinin gücü, denizcilerin, başka yerlerde o l d u ğ u gibi A k d e n i z ' d e de
serseri, göçlere ve t a ş ı n m a l a r a karşı hazır olmaları olgusuyla d a h a d a anlaşılır hale
gelmektedir. Bu b ü t ü n z a m a n l a r ı n ve b ü t ü n yerlerin gerçeğidir. 1461'de Venedi senatosu
tayfa ve kürekçi eksikliği karşısında endişelenmiş ve bilgi t o p l a m a k t a d ı r : denizciler
" b i z i m zararımıza ve başkasının y a r a r ı n a d a h a iyi ücret aldıkları... Piza'ya gitmektedir--
ler". Bu denizcilerin çoğu k a ç m a k t a d ı r l a r , ç ü n k ü ya borçları vardı, ya d a Cinque Savii
veya Signor de nocte - b u n d a n Venedik gece polisini anlayınız- t a r a f ı n d a n ağır p a r a
cezalarına çarptırılmışlardır ( 167 ). 1526'da bir m a h k e m e d e görülen bir d a v a bizim için
Santa Maria de Bogona adlı teknenin m u h a s e b e kayıtların m u h a f a z a etmiş o l m a s ı n d a n
ö t ü r ü değerlidir. Bu tekne A t l a n t i k ' t e yolculuk yapmış, C a d i z ' d e d e m i r atmış zencilerden
m e y d a n a gelen yüküyle Santa D o m i n g o a d a s ı n a u l a ş m a d a n önce, L i z b o n ' a ve Sao T o m e
a d a s ı n a u ğ r a m ı ş t ı r ( 168 ). Bu olay bizi İç Denizden u z a k l a ş t ı r m a k t a d ı r , a m a teknedeki
marineros (denizciler) ve grumetes (miçolar) a r a s ı n d a Yunanlılara, T o u l o n l u l a r a , Lipari,
Sicilya, M a y o r k a a d a l a r ı n d a n o l a n l a r a , Cenovalılara, Savonelilere r a s t l a n m a k t a d ı r . Ne
m a c e r a buluşması! 1532 M a y ı s ı n d a La H a y e ' d e de, denizcilerin " h e r z a m a n yer
değiştirmeye hazır o l a r a k " L ü b e c k ' e gitmek üzere H o l l a n d a ve Z e l a n d a ' y ı terketiklerin-
den y a k ı n ı l m a k t a d ı r ( 169 ). 1604'de bir g r u p Venedikli gemici " ç o k d ü ş ü k ücretlerden
ö t ü r ü artık Signoria teknelerinde y a ş a y a m a d ı k l a r ı n d a n " F l o r a n s a ' y a ve kuşkusuz
L i v o r n o ' y a k a ç m ı ş l a r d ı r ( 17 °). Bunlar çeşitli gündelik olaylardır. Koşulların yardımıyla
b u n l a r birbirlerine eklenmekte ve b ü y ü k ölçekli değişimler m e y d a n a gelmektedir.

Denizcilik hayatının altı ve üstü

Sürekli o l a r a k yeniden başlayan bu göçler deniz kesimlerinin, k a b a c a söylenirse,
o l d u k ç a basit hayatlarının açıklamasını t a m a m l a m a k t a d ı r l a r . Denizin genel h a y a t ı n a
bağlı o l a r a k , bitkise bir h a y a t sürmekte, ölmekte, ve genel hayatın kesin emirlerine tabi
olarak canlanmaktadırlar.

Bir kez d a h a K a t a l o n y a örneğini ele alalım: d o ğ u m u n d a dışarıdan gelen bir etkinin

b ü y ü k payı o l m u ş t u r . K a t a l o n y a ' d a İtalyan, Cenevizli ve Pizalı göçmenlerin dersleri,
onların y a n ı n d a k i çıraklığı sayesinde XI. yüzyılda Büyük Pere, Pere lo G r a n ' d a n iki
yüzyıl önce, b ü y ü k deniz y a ş a m ı d o ğ m u ş t u r . Oysa, b ü y ü k tarihin getirdiğini, gene büyük
tarih er veya geç geri a l m a k t a d ı r . XV. yüzyıldan itibaren farkedilebilen K a t a l a n
gerilemesi, XVI. yüzyılda aşikâr hale gelmiştir. Bu d ö n e m d e , denizcilik hayatı Marsilya,
Balearlar y ö n ü n e olan kayık g ü z e r g â h l a r ı n a inmiştir. Bir tekne nadiren Sardinya, Napoli
( n ı ) veya Sicilya veyahut da A f r i k a presidiolarına k a d a r gitmektedir. X V I . yüzyılın
s o n u n d a , Barselona ile İskenderiye a r a s ı n d a bazı yolculuklar yeniden başlayacaktır.
F a k a t bu tarihe k a d a r , K a t a l o n y a rivierasında e g e m e n olan o k a d a r b ü y ü k bir
hareketsizliktir ki, II. Felipe 1562 Büyük Meclisinde geniş bir denizcilik teçhizatlanması
için k a r a r aldığında, siparişlerini İtalya'ya vermek z o r u n d a kalacaktır. Ve Barselona
tersanesini c a n l a r d ı r m a y ı d e n e m e k için C e n o v a ' d a k i San Pier d ' A r e n a gemi inşa
şantiyelerinden ustalar getirtecektir ( 172 ).

Birbirlerinin ardı sıra ne k a d a r da çok denizci t o p l u m u n başa güreştiği A k d e n i z ' d e sık

rastlanan bu ani gerilemeler, genel o l a r a k şu a n l a m a gelmektedirler: insan b a k ı m ı n d a n
çok zengin o l m a y a n deniz illeri, refah dönemleri adını verdiğimiz şeyi, çalışma ve aşınma
o l g u s u n d a n ö t ü r ü , u z u n z a m a n sürdüremezler. Deniz hayatı geniş ölçekte, zenginlik ve
o n u n a r k a d a ş ı boşgezerlığın düzenli olarak çürüttükleri bir proleter hayatıdır; Venedik
d o n a n m a s ı n ı n bir müfettişi 1583'de, denizci balık gibidir; bozulmaksızın suyun dışında
u z u n süre k a l a m a z ( m ) demekteydi.
 Diğer y a n d a n , bir a ş ı n m a belirtisi o r t a y a çıkar ç ı k m a z , bu d u r u m rekabet t a r a f ı n d a n
çoğunlukla istismar edilmekte, a ğ ı r l a ş t ı r ı l m a d a d ı r . X V I . yüzyılın ilk yılları süresince
Biscaye balanerolarının Barselona l i m a n ı n d a k i varlıkları, bu a ş ı n m a n ı n veya bu
rekabetin erken göstergelerinden biridir. C e n o v a tarihi çerçevesinde de böyle erken bir
gösterge b u l u n m a k t a d ı r ; R a g u z a yük gemileri ve denizcileri X V I . yüzyılda Dominan-
te'nin hizmetine k o ş m a k t a d ı r l a r . F a k a t bu d u y u l m a m ı ş talih, işte kendi hesabına, birkaç
kilometrelik sahili olan ve yetersiz a d a l a r l a bu sahili iki k a t ı n a çıkartabilen k ü ç ü k
R a g u z a d ü n y a s ı n ı n müsrifçe h a r c a n a n güçlerini t ü k e t m e k t e d i r . 1590'la 1600 a r a s ı n d a
m e y d a n a gelen b i r k a ç olay, o z a m a n a k a d a r taşkın bir d u r u m d a olan refahı alaşağı
e t m e k için yeterli o l m u ş t u r .

Bu söylediklerimizin anlamı, b u n a l ı m dönemleriyle birlikte deniz yaşamının bu

d ü n ü n ayrıcalıklı bölgelerinden k a y b o l d u ğ u değildir. Bu hayat, b u r a l a r d a hemen hemen
t a h r i p edilemez nitelikteki gündelik mütevazi y a ş a m biçimi altında u y u k l a m a y a
b a ş l a m a k t a d ı r . Böylece, X V I . yüzyılda azalmış bir canlılık içinde Suriye ve K a t a l o n y a
kıyıları u y u k l a r l a r k e n , aynı a n d a Sicilya, N a p o l i , A n d a l u ç y a , Valencia ve M a y o r k a
"denizcilikleri"nin de faaliyetleri yavaşlamıştır. Bu s o n u n c u b ü t ü n l ü ğ e ilişkin o l a r a k ,
b u r a l a r ı n gerilemesi ile B a r b a r o s l a r ı n korsanlık faaliyetleri a r a s ı n d a k i bağ açıktır.
A n c a k , alışılmış bilgi k a y n a k l a r ı m ı z d a g ö z ü k t ü ğ ü n d e n d a h a canlı bir kıyı denizciliğinin
u n s u r l a r ı y a ş a m a y a d e v a m etmişlerdir. Alicante, A l m e r i a , şu eski denizcilik merkezi
P a l m a d e M a y o r k a , yüzyılın s o n u n d a hırıstiyan rövanşının etkin unsurları olan hızlı
fırkateyneler, b o ş l u k t a n z u h u r etmemişlerdir.

Bu sessiz yaşamı, sadece birkaç k ü ç ü k olay, tarihin geri p l a n ı n d a işaret etmektedirler.

Cezayir k o r s a n l a r ı n a r a ğ m e n , A f r i k a kıyısı sahanlığına k a d a r açılabilen T r a p a n i
m e r c a n c ı l a r ı n d a n d a h a önce söz etmiştik. 1574'de k u r u l a n T u n u s ' t a k i Fransız
konsolosluğu belgeleri, Sicilya kayıklarını ve aynı şekilde k ü ç ü k N a p o l i kayıklarını sık
sık zikretmektedirler ( 174 ). B u n a karşılık, XV. yüzyılda b u r a d a k i varlıkları alışılmış bir
d u r u m d a olan N a p o l i m e r c a n avcılarının, diğerleri a r a s ı n d a Terre del G r e c o ' d a n
gelenlerin, S a r d i n y a sığ sularındaki yokluklarını k a y d e t m e k ilginç o l m a k t a d ı r . Bu
y o k l u ğ u n b ü y ü k nedenleri o l m u ş m u d u r ? Belki, hayır, ç ü n k ü N a p o l i kayıkları ne
R o m a ' d a , ne Civitavecchia'de, ne L i v o r o ' d a , ne de C e n o v a ' d a eksik değillerdir.
G ü n e y i s p a n y a kıyılarından Kuzey A f r i k a kıyılarına d o ğ r u balancelle, kayık,
pergendelerin aynı karınca gibi gidiş gelişleri söz k o n u s u d u r . 1567 tarihli bir belge,
Cezayir'de b u r a y a ö z g ü r o l d u k l a r ı n d a n ö t ü r ü ticaret y a p m a y a gelmiş bir dizi Valencialı
denizcinin varlığını işaret e t m e k t e d i r ( 175 ). Yüzyıl sona erdiğinde b a ş k a Valencialılar,
Cezayir z i n d a n l a r ı n d a n tutsak k a ç ı r m a maceralı endüstrisine girişeceklerdir. Ve
bunların öyküleri Cervantes'in en güzel a n l a t ı l a r ı n d a n d a h a güzel o l m a k t a d ı r ( l 7 6 ).
S o n u ç o l a r a k , bir denizcilik kesiminin g ö r ü n ü ş t e k i ö l ü m ü , aslında hayat ritmindeki
bir değişmeden b a ş k a birşey değildir. Alternatif olarak kıyı denizciliğinden uzun mesafeli
yolculuklara, veya eğer istenirse tarihsiz h a y a t t a n tarihsel h a y a t a geçmekte ve karanlık
y a ş a m ı n a geri d ö n d ü ğ ü her seferinde dikkatlerimizden ve m e r a k l a r ı m ı z d a n sıyrılmak-
tadır. Herşey sanki düzenli bir yasa v a r m ı ş ve bu yasa bizzat deniz halklarını hayatının
devresiymiş gibi cereyan etmektedir.

3. Adalar (177)
A k d e n i z adaları, olağan o l a r a k sanılanın aksine, hem d a h a çok sayıdadırlar, hem de
özellikle d a h a b ü y ü k t ü r l e r . O l d u k ç a kalın olan bazıları m i n y a t ü r kıtalardır: Sardinya,
Sicilya, Kıbrıs, Girit, Rodos... D a h a k ü ç ü k olan diğerleri, komşularıyla birlikte
t a k ı m a d a l a r , a d a aileleri m e y d a n a getirmektedirler. K ü ç ü k veya b ü y ü k , bunların önemi
uzun deniz yolları b o y u n c a zorunlu d u r a k l a r m e y d a n a getirmelerine ve a r a l a r ı n d a
veyahut da bazen kendi kıyılarıyla kıtanınkiler a r a s ı n d a seyrüsefer için tercih edilen,
nisbeten sakin sular s u n m a l a r ı n a bağlı o l m a k t a d ı r . Böylece D o ğ u ' d a s o n u n d a o n u n l a
karıştırılacak k a d a r , deniz m e k a n ı n a öylesine dağılmış Ege Arşipel'i böyledir ( l 7 8 );
Sicilya ile A f r i k a arasıdaki denizin o r t a y ı n d a yer alan a d a l a r g r u b u böyledir; Kuzeyde
İyon denizi adaları ve Balkan kıyısının tüm u z u n l a m a s ı b o y u n c a , kıçlarında San
M a r c o ' n u n bayrağı olduğu halde tekne konvoylarını birbirlerinin peşi sıra uzatıp giden
D a l m a ç y a adaları d a böyledir. F a k a t tek bir filo yerine iki filotilla'dan söz etmek
gerekmektedir: birincisi İyon denizinde o l u p Z a n t a , K e f a l o n y a , S a i n t e - M a u r e ve K o r f u
adalarını içermektedir; ikincisi ise Adriyatik'te o l u p güneyde Meleda ve L a g o s t a ' d a n ,
kuzeyde Istrıa'nın a r k a s ı n d a Q u a r n e r o , Veglio, ve C h e r s o ' y a k a d a r a r a p saçı halinde
birbirlerinin içine girmiş D a l m a ç y a adaları. İyon ve D a l m a ç y a konvoyları arasında
misafirden h o ş l a n m a y a n A r n a v u t l u k kıyılarıyla R a g u z a ' n ı n küçük t o p r a k l a r ı n ı kapsa-
yan uzun bir inkita yer a l m a k t a d ı r . F a k a t bunların birbirlerine eklenen menzilleri
Venedik'ten Girit'e k a d a r g ö t ü r m e k t e ve Girit'ten itibaren b ü y ü k bir ticari yol Kıbrıs'ı
Suriye'yle birleştirmektedir. G ü c ü n ü n ekseni üzerindeki bu a d a l a r , Venediğin hareketsiz
filosunu m e y d a n a getirmektedirler.

Batıdaki a d a grupları d a h a az önemli değillerdir. Bunlar: Sicilya'nın yakınlarındaki

S t r o m b o l i , R ü z g â r altı Adaları, Lipari adaları, d a h a kuzeyde Elbe a d a s ı n d a C o s i m o de
Medicis'nin X V I . yüzyılın ortasından itibaren P o r t o F e r r a i o kalesini inşa ettirdiği
T o s k a n a arşipeli, Provence açıklarında Hyeres adaları, O r (Altın) Adaları; d a h a batıda,
geniş ve derin yalnızlıklarının o r t a s ı n d a Balear t a k ı m a d a s ı , M a y o r k a , M i n o r k a , Ibiza tuz
adası -ve ulaşılması zor F o r m e n t a r a kayası-. Bu g r u p her z a m a n belirleyici bir ö n e m e
sahip o l m u ş t u r : b ü t ü n bir deniz kesimi o n u n e t r a f ı n d a d ö n m e k t e d i r .

Büyük ve o l d u k ç a b ü y ü k a d a l a r b u n l a r d ı r . Diğerlerini, küçüklerini ve miniklerini

sıralamak (ama bunların bazıları da ü n l ü d ü r , Cezayir adacığı, Venedik, Napoli, veya
M a r s i l y a ' d a k i adalar), kayıp bir çaba olacaktır. Fiili o l a r a k kıyının hiçbir kesimi y o k t u r
ki, a d a l a r , a d a c ı k l a r ve kayalıklar halinde kırılmış olmasın ( l 7 9 ). Sicilya kıyılarını, fırsat
bekleyen veya içme sularını yenileyen k o r s a n l a r d a n temizlemek, Sicilya kral naiplerinin
m e k t u p l a ş m a l a r ı n d a sözü edilen bir k o n u d u r : limpiar las islas, a d a l a r ı temizlemek, yani
herbiri klasik bir pusu yeri olan birkaç on tane adacığın d e m i r a t m a yerlerini denetim
altında t u t m a k .

Münzevi dünyalar mı?

K ü ç ü k veya b ü y ü k , her biçim ve ölçekteki bu a d a l a r , onları denizin genel tarihine
n a z a r a n hem çok geride b ı r a k a n , hem de çok ileri geçiren benzer zorlamaların üzerlerine
ç ö k t ü ğ ü ölçüde tutarlı insani o r t a m l a r d ı r ; denizin genel tarihi onları sıklıkla kaba bir
şekilde köhneliğin ve yeniliğin şu iki k u t b u a r a s ı n d a p a y l a ş t ı r m a k t a d ı r .
Sardinya o r t a l a m a bir örnektir: boyutlarına r a ğ m e n , d ö n e m i n coğrafyacılarının ve
her z a m a n ı n Sardinyalı kronikçilerinin söyleyecekleri ne olursa olsun, bu a d a belirgin bir
ö n e m e sahip değildir. Büyük bir rol o y n a m a k için denizde çok fazla k a y b o l m u ş t u r ,
örneğin Sicilya'yı İtalya'ya ve A f r i k a ' y a bağlayan cinsten zenginleştirici temasların çok
uzağında kalmıştır. Dağlık, aşırı bir şekilde bölümlere ayrılmış, fakirliğinin esiri olarak
(18U), esas olarak kendi üzerine k a p a n m ı ş bir şekilde y a ş a m a k t a d ı r ; diliyle ( m ) , adetleri,
k ö h n e ekonomileri ve istilacı çobanlık yaşamıyla -birçok bölgesinde hala R o m a ' n ı n onu
tanıdığı z a m a n d a k i türde çobanlık devam etmektedir-, tek başına bir kıta gibidir.
A d a l a r ı n bu köhneliği - S a r d i n y a ' n ı n k i ve diğerlerininki- yüzyıllar boyu antik uygarlık
biçimlerini veya folklore'lannm karışımını m u h a f a z a etme k o n u s u n d a k i garip güçleri o
k a d a r sık olarak işaret edilmiştir ki, bu k o n u d a u z u n uzadıya ısarar etmenin yararı
y o k t u r ( 182 ).

F a k a t , bu içe k a p a n m a n ı n zıddında ve aynı z a m a n d a , bu a d a l a r ı n efendi veya talih

değişmesinin rastlantısı içinde yeni bir h a y a t , uygarlık tarzını aynen k a b u l etmeleri söz
k o n u s u o l a b i l m e k t e d i r ; b u n l a r adetleri, h a t t a bir dili bile d e p o l a y ı p yüzyıllar boyu
d o k u n u l m a k s ı z ı n m u h a f a z a edebilirler ve böylece ilga edilmiş devrimlerin canlı tanıkları
olarak o r t a y a çıkarlar. B u n u n nedeni " i n z i v a " n ı n nisbi bir gerçek olmasıdır. Denizin
onları d ü n y a n ı n h e r h a n g i bir y a n ı n d a n çok d a h a fazla çevreleyip, d ü n y a n ı n geriye
k a l a n ı n d a n ayırdığı, a n c a k b u n l a r ı n deniz hayatının b ü y ü k a k ı m l a r ı n ı n fiilen dışında
kaldıkları d u r u m l a r d a d o ğ r u d u r . F a k a t a d a l a r bu a k ı m l a r ı n içine girdiklerinde, şu veya
bu n e d e n d e n ö t ü r ü (çoğunlukla dış ve beleş nedenler) bu zincirin h a l k a l a r ı n d a n biri
haline gelmekte, bir önceki d u r u m u n tersine olarak dış h a y a t a faal o l a r a k k a t ı l m a k t a , ve
dış d ü n y a d a n oralarıyla a n c a k birkaç aşılması çok zor geçitle ilişki kurulabilen bazı
d a ğ l a r d a n çok d a h a az k o p u k o l m a k t a d ı r l a r .

Sardinya örneğine geri d ö n e r s e k ; bu a d a O r t a Ç a ğ ' d a Piza'nın, sonra da C e n o v a ' n ı n

akımı içinde yer almıştır, a d a n ı n altın madenleri o n a bu kentlerin müşfik dikkatlerini
sağlamıştır. X I V . ve XV. yüzyıllarda K a t a l a n genişlemesi, geçerken b u r a y a da çengel
atmıştır: batı kıyısındaki A l g h e r o b u g ü n hala K a t a l a n c a k o n u ş m a k t a d ı r ve bilim
a d a m l a r ı b u r a d a ilginç bir I s p a n y o l - G o t i k mimarinin varlığını işaret etmektedirler. XVI.
yüzyılda, k u ş k u s u z d a h a e r k e n d e n itibaren, a d a A k d e n i z ' i n peynir ihracatında ilk
sıradaki ülkesidir ( 183 ). B u n u n sayesinde Sardinya, Cagliari limanı aracılığıyla batı
d ü n y a s ı n ı n geri kalanıyla ilişkiye girebilmektedir, a d a n ı n cavallo veya salso peynirleri
yakındaki İ t a l y a ' y a , L i v o r n o ' y a , C e n o v a ' y a , N a p o l i ' y e , h a t t a M i l a n o ve A u v e r g n e
peynirleri gibi rakiplere r a ğ m e n , M a r s i l y a ' y a , hatta Barselona'ya kayık ve kadırgaların
t ü m y ü k ü n ü m e y d a n a getirecek şekilde ihraç edilmektedir. X V I . yüzyılda Cezayir
korsanları t a r a f ı n d a n kesintisiz olarak ziyaret edilmek de, A k d e n i z h a y a t ı n a katılmanın
bir biçimidir. Bu korsanlık her z a m a n m u z a f f e r değildir; b u n u n s o n u c u olarak n a d i r d e
olsa, esir alınan k o r s a n l a r o l m a k t a d ı r . B u n d a n d a h a kalabalık olanı, Cezayir korsanları
t a r a f ı n d a n kaçırılarak her yıl Cezayir kentindeki zavallı esirlerin veya zengin döneklerin
sayılarını a r t ı r a n , Sardinyalı balıkçılar veya kıyı halkıdır.

H e m e n hemen hiç geçirgen değilmiş gibi tasvir edilen Sardinya demek ki, dışarıya
d o ğ r u açılan pencerelere sahip o l m u ş t u r , o k a d a r ki, bazen bu a d a d a n tıpkı r a s a t h a n e y -
miş gibi, denizin genel tarihini keşfetmek m ü m k ü n d ü r . Bir tarihçi, P. A m a t di S. Filippo,
XVI. yüzyılda C a g l i a r i ' d e k i m ü s l ü m a n kölelerin fiyatlarını b u l m u ş t u r ( 184 ). Bunlar ne
göstermektedirler? 1580'lerden s o n r a bir fiyat d ü ş ü ş ü ki, bu doğal olarak Cagliari
p a z a r ı n d a k i köle sayısında önemli bir artışa tekâbül etmektedir. B u n u n bir diğer a n l a m ı
da, 1580 öncesinde a d a d a bir deniz k a z a s ı n d a n k u r t u l a r a k kıyıya ulaşabilen veya
talanları esnasında halkın eline geçebilen, a n c a k b i r k a ç Cezayirli korsanın köle olarak
satıldığıdır ( l 8 5 ). 15 80'den s o n r a , mezatlık esirler t a m a m e n b a ş k a bir kökendendirler:
b u n l a r hıristiyan k o r s a n tekneleri, özellikle de Almeria ve Alicante limanlarına m e n s u p
hafif firkateynler t a r a f ı n d a n getirilmekte ve Cagliari b u n l a r için u y g u n bir d u r a k
m e y d a n a getirmektedir. Böylece Sardinya Cezayir korsanlığının bir cins karşıtı olan ve
Balearlar, G ü n e y İ s p a n y a , N a p o l i ve Sicilya'nın faal merkezleri olduğu bu hristiyan
korsanlığının yeniden d o ğ u ş u n d a n , kendi tarzına göre etkilenmiş o l m a k t a d ı r . K u ş k u s u z
bu tanıklığın, S a r d i n y a ' n ı n t a m a m ı n ı n k i o l m a k yerine Cagliari'ninki o l d u ğ u ; Caglia-
ri'nin biraz m a r j d a kaldığı ve denize b a k a r k e n a d a n ı n geri kalan t a r a f ı n a sırtını çevirdiği
n o k t a l a r ı n a d i k k a t çekilebilir. Bu hem d o ğ r u , hem de yanlıştır: Cagliari y a k ı n ı n d a k i
o v a y a , d a ğ l a r a , a d a n ı n b ü t ü n ü n e bağlı her hal-ü k â r d a bir Sardinya kentidir.
 Narin hayatlara dair

Bütün a d a l a r , denizin yaygın h a y a t ı n a karşı duyarlı ve aynı z a m a n d a (sadece ithal ve

ihraç trafiklerine sahip olsalar bile) içe d o ğ r u , b ü y ü k tarih metinlerine bağlı tarihçinin ilk
bakışta göremediği şu köşeye d ö n ü k , birbirlerine benzeyen kentlere sahiptirler: bu köşe
içe kapanık ve endişeli hayatları, d o ğ a bilimcilerinin u z u n süreden beri işaret ettikleri
kapalı kaptaki biyolojilerdir ( 186 ). Hiçbir a d a , insani ilginçliklerinin dışında, günlerin
birinde veya diğerinde başkalarıyla paylaşabileceği bitkisel veya hayvansal özgünlüklere
sahip değildir. 1580'de yayınlanan Kıbrıs tasvirinde, R.P.Estienne ( 187 ) (söylendiğine göre
L u s i g n a n krallık h a n e d a n ı n a m e n s u p t u r ) a d a n ı n "özel otları"nı ve " ı t r i y a t f ' n ı anlat-
m a k t a d ı r : bir cins ache olan ve şekerlenmiş olarak yenilen beyaz apium; aynı adlı likörün
y a p ı m ı n d a kullanıan oldanım; n a r ağacına benzeyen, ü z ü m gibi salkımlarıyla meyva
veren ve yaprakları kaynatıldığında " o r a d a olağan olarak g ö r ü l d ü ğ ü ü z e r e " soyluların
atlarının k u y r u k l a r ı n ı n b o y a n m a s ı n a y a r a y a n şu p o r t a k a l rengi boyayı veren Kıbrıs
ağacı denilen ağaç. P a m u k tohumlarının kıyılmış samanla karışımının hayvan yemi olarak
kullanılmasına da şaşırmaktayız. Ve nihayet ne k a d a r d a çok ilaçlık ot b u l u n m a k t a d ı r .
Ve ilginç h a y v a n l a r a r a s ı n d a " ö k ü z l e r , eşekler ve y a b a n d o m u z l a n " ve binlerce fıçıyla
Venediğe veya R o m a ' y a sirkeye batırılmış olarak gönderilen şu " b a ğ " kuşları (ortolan).

F a k a t bu ilginç k a y n a k l a r asla bolluk ifade etmemektedirler. Hiçbir a d a ertesi g ü n k ü

yaşamını garantiye alamamıştır. Bu adaların herbiri için asla çözülemeyen veya yetersiz
bir şekilde çözülebilen koskoca sorun, kendi kaynaklarıyla, kendi toprağıyla, kedi
meyvalarıyla, kendi sürüleriyle geçinebilmek ve m u k t e d i r o l m a m a k l a birlikte, dışa
açılabilmektir. Bu a d a l a r ı n hepsi, birkaç istisna dışında, (özellikle Sicilya) aç d ü n y a l a r -
dır. Uç örnek D o ğ u A k d e n i z ' d e k i Venedik a d a l a r ı n d a n gelmektedir: K o r f u ( 188 ), Girit
C 8 9 ) veya Kıbrıs, yüzyılın ikinci yarısında sürekli o l a r a k açlık tehtidi altındadırlar.
Tanrısal T r a k y a buğdayıyla yüklü karamürsellerin istenilen z a m a n d a gelmemeleri veya
kalelerdeki d e p o l a r ı n b u ğ d a y veya darı stokları tükendiğinde, o n l a r için gıdasal bir
felâket meydana gelmektedir. Zaten bir karaborsa, bu Doğu Akdeniz adalarının etrafında
örgütlenmiştir: b u n u n s o n u c u n d a , s o r u ş t u r m a r a p o r l a r ı n ı n zikrettikleri çok sayıda
m e m u r u n görevlerini kötüye k u l l a n m a olayları m e y d a n a gelmektedir.

D u r u m heryerde bu k a d a r narin değildir ( 19 °). Ancak Balearlar tüccar veya askeri

kentlerini ucu u c u n a taşıyabilmektedirler ( 191 ). Üstelik t o p r a k kullanımı b u r a d a pek fazla
ilerlememiştir: M i n o r k a ' d a a r k a d a k i M a h o n ovasındaki tarlaların taşlarının temizlen-
mesi, X V I I I . yüzyıldan önce bitirilemeyecektir ( 192 ). D e m e k ki, Sicilya'dan, hatta kuzey
A f r i k a ' d a n yapılacak tahıl ithalatına y a s l a n m a k gerekmektedir. M a l t a ' d a da aynı
rahatsız d u r u m vardır. A d a n ı n hem Sicilya, hem de F r a n s a ' d a n b u ğ d a y ithal etmesine
izin veren çok sayıdaki ayrıcalık belgesine r a ğ m e n , M a l t a her z a m a n iaşe sıkıntısıyla
karşı karşıya b u l u n m a k t a d ı r , o k a d a r ki, yaz gelince şövalyelerin kadırgaları Sicilya
caricatori çıkışında buğday yüklü tekneleri m ü s a d e r e etmektedirler; tıpkı T r a b l u s
korsanları gibi.

Açlık t a r a f ı n d a n tehdit edilen a d a l a r , aynı z a m a n d a bu XVI. yüzyılın o r t a s ı n d a hiçbir

z a m a n olmadığı k a d a r savaşçı olan denizin bizzat kendisi t a r a f ı n d a n da tehdit
edilmektedirler ( l93 ). Balearlar, Korsika, Sicilya, Sardinya, sadece iyi bildiklerimizden söz
etmek için, k u ş a t m a altında yerlerdir. B u r a l a r d a sürekli olarak kendini s a v u n m a k ,
gözetleme kuleleri inşa etmek t a h k i k a t y a p m a k , yeniden y a p m a k , bunları toplarla
d o n a t m a k -ya b u r a l a r a t o p yollayarak, ya d a çan yapımcılarının basit yöntemleriyle
yerinde top d ö k m e k üzere d ö k ü m c ü l e r göndererek- ( 194 ), gerekmektedir. Nihayet
b u r a l a r a limanlar b o y u n c a garnizonlar ve hava iyileşir iyileşmez ve o n u n l a birlikte askeri
h a r e k â t mevsimi başlar b a ş l a m a z , destek birliklerini iyileştirmek gerekmektedir. D e m e k
ki İ s p a n y a için S a r d i n y a ' y ı elinde t u t m a k , h a t t a M i n o r k a k a d a r yakın bir a d a n ı n
güvenliğini s a ğ l a m a k o k a d a r kolay bir s o r u n değildir ( 195 ). 1535'de M a h o n ' u n talan
edilmesinden s o n r a , V. C a r l o s yeni tehlikelere karşı bir önlem o l a r a k , M i n o r k a halkını
Büyük Baleara d ü p e d ü z tahliye etmeyi d ü ş ü n m ü ş t ü r ( 196 ). T o s k a n a Arşipel'indeki Elbe
adası örneği d a h a az trajik değildir. X V I . yüzyılda Cezayir k o r s a n l a r ı n ı n ilerlemeleri
karşısında gafil avlanınca, d ü ş m a n t a r a f ı n d a n sürekli dövülen bir deniz s ı n ı n haline
gelmiştir. Kıyıdaki kentleri -sahilde yer alan b ü y ü k köyler diye anlayınız- kendiliklerin-
den tasfiye o l m u ş l a r d ı r . H a l k içerideki d a ğ l a r a k a ç m a k z o r u n d a kalmıştır, C o s i m o de
Medicis 1548'de P o r t o F e r r a i o t a h k i m a t ı n ı n inşaatını ele alıncaya k a d a r .
Bu zayıflıklar, en zenginlerinin bile k u r t u l a m a d ı k l a r ı , b ü t ü n a d a l a r ı n b a ğ r ı n d a yer
alan tarihin fakirliğini a ç ı k l a m a k t a d ı r . İlkel bir çoban e k o n o m i s i n i n zaferini d a h a önce
işaret ettiğimiz K o r s i k a ve S a r d i n y a ' d a , Kıbrıs'ın yüksek kesimlerinde veya Girit
d a ğ l a r ı n d a , tabii ki evleviyetle diğer a d a l a r d a , A k d e n i z ' i n en karakteristik o l g u l a r ı n d a n
biri o l a r a k , fakirlerin, h a y d u t l a r ı n , k a n u n dışıların sığınağı olan bir no man's land
u z a n m a k t a d ı r . Sicilya'nın, zengin Sicilya'nın bile ortasında ne bulunmaktadır? Yolsuz bir
ülke, k ö p r ü s ü z nehirler, fakir bir hayvancılık, d ü ş ü k kalitesini ıslah etmek için X V I I .
yüzyılda B e r b e r i s t a n ' d a n k o y u n getirtilmek z o r u n d a kalınan bir hayvan varlığı ( 197 ).

Büyük tarihin yollarında

N a r i n , dar tehtid altında bir hayat, a d a l a r ı n p a y ı n a düşen b u d u r . Eğer istenirse,
m a h r e m hayatları da denilebilir. F a k a t dış hayatları, tarih sahnesinin ö n ü n d e
o y n a d ı k l a r ı rol, b u k a d a r sefil d ü n y a l a r d a n beklenmeyecek bir genişliktedir. G e r ç e k t e n
de b ü y ü k tarih sıklıkla a d a l a r d a son b u l m a k t a d ı r , belki de o n d a n y a r a r l a n ı r d e m e k d a h a
d o ğ r u olacaktır. K ü l t ü r a k t a r ı m ı k o n u s u n d a , adaların menzil r o l ü n e bakınız: Mısır'a
H i n d i s t a n ' d a n gelen şeker kamışı, Kıbrıs'a geçerek b u r a y a yerleşmiştir; kısa bir süre
s o n r a , XI. yüzyılla birlikte K ı b r ı s ' t a n Sicilya'ya ulaşmıştır; Sicilya'dan d a Batı yolunu
t u t m u ş t u r , Denizci E n r i q u e o n u M a d e r a a d a s ı n a g ö t ü r m e k için a r a t m ı ş , böylece M a d e r a
Atlantiğin ilk " ş e k e r a d a s ı " o l m u ş t u r ; şeker kamışı ekimi kısa süre s o n r a M a d e r a ' d a n
A z o r a d a l a r ı n a , K a n a r y a a d a l a r ı n a , Yeşil Burun a d a l a r ı n a ve d a h a d a ötelere, A m e r i k a
t o p r a k l a r ı n a ulaşmıştır. İpek böcekçiliğinin y o l c u l u ğ u n d a ve gene içlerinden bazılarının
çok k a r m a ş ı k o l d u ğ u kültürel yayılmaların ç o ğ u n d a , genel olarak aynı adasal a t l a m a
taşı rolüyle karşı karşıyayız. XV. yüzyılda Kıbrıs'ta m u h t e ş e m L u s i g n a n sarayı,
T a n g l a r ı n değerini yitirmiş ve eski Ç i n ' i n d e n bazı yıldızların ışıklarının Yerküremize
ulaştığından d a h a yavaş bir şekilde gelen şu m o d a l a r ı Batı'ya y a y m a k t a değil midir?
Tarihimizin bir d ö n e m i n e d a m g a l a r ı n ı v u r m u ş olan, ç ü n k ü VI. Charles'ın biraz deli
F r a n s a ' s ı n ı ve Berry d ü k ü n ü n "Riches Heures" ü n ü h a t ı r l a t m a y a yeterli olan b u r n u
kıvrık a y a k k a b ı l a r veya yüksek ve k o m i k kadın başlıkları, V. yüzyıl Çinlilerinin
hoşlarına gitmekteydi. Ve Batı bu uzak mirası b i r g ü n Kıbrıs k r a l l a r ı n d a n a l m a k z o r u n d a
kalmıştır ( 198 ).

Buna şaşırmak gerekir mi? G ü ç l ü deniz yollarının g ü z e r g â h ı üzerinde b u l u n a n

a d a l a r b ü y ü k ilişkilere k a t ı l m a k t a d ı r l a r . Büyük tarihin bir kesimi onların olağan
varlıklarının ü s t ü n e eklenmektedir. E k o n o m i l e r i , bazı çağrılara direnme yeteneğine
sahip o l m a d ı k l a r ı n d a n ö t ü r ü , bu d u r u m u n karşı darbelerine düzenli olarak m a r u z
k a l m a k t a d ı r l a r : varlık nedenlerini a n c a k A k d e n i z , h a t t a d ü n y a p a z a r ı n a borçlu olan
yabancı ü r ü n l e r , böylece ne k a d a r da çok a d a y ı istila etmişlerdir. İ h r a c a t için olan bu
ürünler adasal hayatın dengesini sürekli o l a r a k tehtid etmektedirler; b u n l a r y u k a r ı d a
sözü edilen t e h t i d k â r açlıklardan sıklıkla s o r u m l u d u r l a r . Bu d u r u m " A t l a n t i k
A k d e n i z ' i " adalarının b ü y ü t ü l m ü ş örneğinde, kör edici bir netlikte görülmektedir:
M a d e r a , K a n a r y a adaları, S a o T o m e ki, hepsi şeker kamışı tek ü r ü n ü t a r a f ı n d a n t a m
anlamıyla mahvedilmişlerdir. T ı p k ı d a h a s o n r a kuzey-batı s ö m ü r g e Brezilya'sının
olacağı gibi. Başlangıçta kereste adası olan M a d e r a , şeker kamışı değirmenleri ve
bunların y a k a c a k talepleri nedeniyle ç a b u c a k o r m a n ö r t ü s ü n ü n b ü y ü k kısmını
kaybetmiştir. Oysa bu devrim, değerli ü r ü n ü talep eden bir A v r u p a ' n ı n , yalnızca o n u n
çıkarlarının d o ğ r u l t u s u n d a y a p ı l m a k t a ; ve adaların bizzat bu işten hiçbir çıkarları
o l m a m a k t a d ı r . Ç ü n k ü şeker kamışıyla birlikte gelen afet, b u n u n toprağı işgal ettiği
heryerde, a r a ürünleri yasaklaması ve yiyecek ekim alanlarını d a r a t m a s ı d ı r . Eski
dengeleri yerle bir eden bu yeni gelen k o n u k , bir de güçlü X V I . yüzyılda L i z b o n ' d a
o l d u ğ u k a d a r A n v e r s ' d e de, heryerde yerden biter gibi fışkıran bir kapitalizm t a r a f ı n d a n
desteklendiğinden ö t ü r ü d a h a d a tehlikeli hale gelmektedir. B u n a karşı direnilemez
miydi? Genel o l a r a k a d a halkları bu hayati a ş ı n m a y a pek t a h a m m ü l gösterememişlerdir:
K a n a r y a a d a l a r ı n d a şeker, hiç k u ş k u s u z ilk fatihlerin sertlikleri k a d a r , yerli halkın
G u a n c h o l a r ı n yok o l m a l a r ı n d a n s o r u m l u d u r . Ve nihayet, köle i ş g ü c ü n ü d a y a t a n d a o
o l m u ş t u r ; K a n a r y a a d a l a r ı n d a n gelen hıristiyan korsanların A f r i k a kıyılarından
y a ğ m a l a d ı k l a r ı Berber köleler ve özellikle de, yüzyılın ortasıyla birlikte şeker yüzünden
A m e r i k a anakıtasının kıyalarına ulaşacak olan G i n e zencilerinin köleleştirilmesi. Bunlar
O k y a n u s ' t a n a l ı n m a örneklerdir. F a k a t t a m a m e n A k d e n i z ' e ait örnekler de eksik
değillerdir. Sicilya'daki istilacı b u ğ d a y t a r ı m ı n a bakınız; Sicilya en azından 1590'lara ve
epeyi ötelerine k a d a r İç Denizin Batı dünyalarının K a n a d a ' s ı veya A r j a n t i n ' i idi. Sakız
a d a s ı n d a hem reçine, hem de içki y a p ı m ı n d a kullanılan m a s t i k a yetiştirilmekteydi ( ' " ) .
Kıbrıs'ta ise p a m u k , üzüm ve şeker üretilmekteydi ( 20 °). Girit ve K o r f u ' d a üzüm ( 201 );
C e r b e ' d e zeytin. Bunların hepsi dışarıdan dayatılan e k o n o m i l e r olup, A l m a n l a r ı n
Volkswirtschaft'ları adını verecekleri şeye çoğunlukla zararlıdır. Kıbrıs'ta kanıt, T ü r k l e r
adayı Venedik'ten aldıklarında, 1572'de o r t a y a çıkacaktır. Signoria d ö n e m i n d e a d a n ı n
zenginliği, bağlarla birlikte p a m u k plantasyonları ve şeker kamışı tarlalarıydı. Zenginlik
a m a h a n g i zenginlik? Eski ve muhteşem evleri b u g ü n L e f k o ş e ' n i n eski kesiminde hala
görülebilen bir Cenevizli ve Venedikli aristokrasinin zenginliği. Ve bu hiç de yerlilere,
R u m o r t o d o k s l a r a ait bir zenginlik değildir. T ü r k fethi bir toplumsal devrimin
zincirlerinden b o ş a n m a s ı n a yol açmıştır: bir İngiliz denizcisi 1595 tarihli ilginç bir
tanıklıkta b u n u a k t a r m a k t a d ı r . Kıbrıslı bir tüccar o n a a d a n ı n tarihini anlatmıştır, o n a
T ü r k l e r i n , köylülerinden aldıkları inanılmaz m i k t a r l a r a karşı haklı bir ceza olarak
ö l d ü r t t ü k l e r i Venedikli ve Cenevizli eski senyörlerin h a r a b e halindeki eski saraylarını
göstermiştir ( 202 ). Z a t e n t a m felâket sırasında Venedikliler kendilerini kır ve kentteki
R u m l a r t a r a f ı n d a n terkedilmiş olarak hissetmişlerdir. 1570'de Lefkoşe'ye karşı girişilen
T ü r k saldırısı sırasında " h e r k o n u m d a n b ü t ü n halk... h e m e n hepsi u y u m a k için evlerinde
k a l m ı ş l a r d ı " ( 203 ). Venediklilerin adayı terketmelerinden sonra, p a m u k ipliği veya h a m
p a m u k i h r a c a t ı n d a bir düşüş, b a ğ l a r d a çok belirgin bir gerileme o l d u ğ u d o ğ r u d u r ; o
k a d a r ki, ş a r a p i m a l a t ı n d a kullanılan kırbalar a d a d a artık gereksiz hale geldiklerinden
Venedik bu değerli malzemeleri yeniden satın alabilmiştir. F a k a t , b ü t ü n b u n l a r a
b a k a r a k , Kıbrıs'ın gerilediğinden söz edilebilir mi? T ü r k egemenliğinin a d a halkı için bir
h a y a t düzeyi d ü ş ü k l ü ğ ü n e yol açtığını gösteren hiçbir şey y o k t u r ( 204 ).

K o r f u ve Girit de benzeri d ü ş ü n c e malzemeleri s u n m a k t a d ı r l a r . B u r a l a r d a da,

Kıbrıs'ta o l d u ğ u gibi insanlar t a r a f ı n d a n , bağların yani k u r u üzüm ile Malvoisie denilen
bir şarabın lehine işlenen bir m a n z a r a hayal edelim. K o r f u ' d a b a ğ dağları terkederek,
işlemesi d a h a kolay olan o v a l a r a , pıanure'ye yerleşmiştir ( 205 ). Buğdayı kendi kârına
o l m a k üzere k o v m u ş t u r ; f a k a t tek ü r ü n s o n u c u aşırı üretim ve kötü satış b u h r a n l a r ı
m ü m k ü n d ü r . G i r i t ' d e t a h m i n edileceği üzere, ö f k e haykırışlarıyla birlikte, 1584'de
bağlar emir üzerine sökülmüşlerdir. Bu emrin k u r b a n l a r ı " S i g n o r i a uyruğu o l m a k l a
T ü r k ' ü n uyruğu o l m a k a r a s ı n d a hiçbir a y ı r ı m " gözetmeyeceklerini ilân etmeye k a d a r
varmışlardır ( 206 ). Bu " s ö m ü r g e " e k o n o m i s i n i n tabii ki kendi başarıları ve başarısızlıkları
b u l u n m a k t a d ı r . Bağcılar, mal sahipleri, denizciler, tüccarlar ve u z a k t a k i tüketicileri
birbirlerine b a ğ l a y a n sistemin işleyebilmesi için birçok koşul gerekmektedir. G e r ç e k t e n
de ş a r a p ve ü z ü m , geniş çaplı eski bir ticaretin k o n u ş u d u r l a r , ingiltere bile bu Malvoisie
ş a r a b ı n ı n , XVI. yüzyıl t o p l u m u n d a bizim t o p l u m u m u z d a k i P o r t o şarabının oynadığı
rolü o y n a y a n bu lüks malın t a d ı n a ve alışkanlığına sahiptir. Bandello Öyküler'indeki
kişilerinden biri için " o k a d a r d u y g u l a n m ı ş , o k a d a r ü z ü l m ü ş t ü r ki, o n a bir k a d e h
Malvoisie şarabı a r a m a y a gitti" d e m e k t e d i r .

Tek ü r ü n e dair son ö r n e k , T u n u s kıyılarının güneyindeki C e r b e ' y e ait olanıdır.

Venedik a d a l a r ı n ı n ş a r a p a d a l a r ı o l m a l a r ı gibi, burası d a zeytinyağı adaşıdır. İyice
a y d ı n l a t ı l m a m ı ş koşullar a l t ı n d a , Kıta T u n u s ' u R o m a d ö n e m i n d e çok geniş olan zeytin
o r m a n l a r ı n ı k a y b e d e r k e n , C e r b e kendininkini m u h a f a z a etmiştir. Ve k u r t a r ı l m ı ş bu
zenginlik o n a X V I . yüzyılda hala özel bir ö n e m s a ğ l a m a k t a d ı r ( i 0 7 ). C e r b e adası, genelde
ve özellikle güneye d o ğ r u acı tereyağı ülkesi haline gelmiş olan T u n u s ve T r a b l u s
bölgelerinin a r a s ı n d a bir zeytinyağı vahasıdır. M ü k e m m e l , ucuz, kalın ve ince yünlü
k u m a ş l a r ı n işlenmesine bile u y g u n bir zeytinyağ; A f r i k a l ı L e o n ' u n yüzyılın b a ş ı n d a
farkettiği üzere, kolaylıkla ihraç edilebilen bir zeytinyağ. 1590'lardan s o n r a , o z a m a n a
k a d a r o n l a r a İ s p a n y a ' n ı n sağladığı zeytinyağını, bizzat a l m a k üzere İngilizler C e r b e ' y e
geleceklerdir.

F a k a t coğrafya Cerbe'yi yalnızca hissedilir med-cezirlerin meydana geldiği kanallarıy-

la alçak bir a d a ( 208 ) ve b ü y ü k tarih de 1510, 1520 ve 1560 çarpışmalarının m e y d a n a
geldiği bir savaş alanı o l a r a k t a n ı m a k t a d ı r . A n c a k , en önemlisi olan s o n u n c u savaş
sırasında, zeytinyağ da rol oynamıştır. Hrıstiyan d o n a n m a s ı T r a b l u s ' a k a d a r ilerleyeme-
diğinden, C e r b e ' d e d u r m u ş t u r . Eğer bu d o n a n m a , üstelik yaklaştığından h a b e r d a r
o l d u ğ u Piyale Paşa d o n a n m a s ı n a gafil avlandıysa, b u n u n nedeni, hrıstiyan teknelerinin
mal ve özellikle de zeytinyağ y ü k l e m e k l e z a m a n kaybetmeleridir. B o z g u n d a n s o n r a
visitador Q u i r o g a ' n m r a p o r u n d a n o r t a y a çıkan b u d u r ( 209 ).
A n c a k fidye o l a r a k çok t a h r i p k â r bir tek-ürün t a r ı m ı n a m a h k û m o l m a d ı k l a r ı n d a , bu
geniş faaliyetler, y a ş a m l a r ı için gerekenleri s a ğ l a m a k l a yetinseler bile, a d a l a r ı n esas
zenginlikleridir. B u n l a r onların haklı ünlerini s a ğ l a m a k t a d ı r l a r . Ibiza tuz adaşıdır;
N a k s o s tuzu d a aynı derecede ü n l ü d ü r , tıpkı "clairet ş a r a b ı gibi o l d u ğ u k a d a r beyaz d a
o l a n " yerli ş a r a b ı n ı n o l d u ğ u gibi ( 210 ); Elbe ise demir adaşıdır. Lomelinilerin alanı olan
m e r c a n a d a s ı T a b a r k a ' y ı , ayrıca b a ş k a birçok yetenekleri de olan ( b u ğ d a y , deri ihracı,
b u r a d a sığınak b u l a n esirlerin geri alınması) adayı h a t ı r l a t m a k gerekir mi? Veya Berber
kıyılarındaki ü n l ü la G a l i t e balık a v l a n m a alanlarını? Veya 1558 tarihli bir belgeye göre
S a r d a l y a alanlarını, b i r g ü n aniden Pelagosa kayalığına d o ğ r u k a y m a s ı n d a n ö t ü r ü
k a y b e d e n D a l m a ç y a adası Liesena'nın balık alanlarını ( 2 U ) ? R o d o s hem şövalyeler, hem
de 1522'den s o n r a T ü r k l e r z a m a n ı n d a , bizzat k o n u m u n d a n k a y n a k l a n a n bir ç ö z ü m
b u l m u ş t u r : " d i ğ e r a d a l a r üzerinde egemenlik ve b ü t ü n A k d e n i z ' i n amiralliği" ( 212 ).
Arşipel'deki P a t m o s , d a h a iyisi o l m a d ı ğ ı n d a n , " S a m o s ' t a k i n d e n s o n r a adalı halkların en
k ö t ü " olanını beslemekte ve " h r ı s t i y a n l a r d a n o l d u ğ u k a d a r T ü r k l e r d e n de y a p t ı ğ ı "
talanlarla y a ş a m a k t a d ı r ( 2 I 3 ).

Adalı göçmenler
F a k a t a d a l a r ı n d ü n y a n ı n geri k a l a n ı n a katılmalarının en o r t a k biçimi, göçlerinin
ö r g ü t l e n m e s i d i r . B ü t ü n a d a l a r (tıpkı b ü t ü n dağlar gibi, zaten A k d e n i z adalarının çoğu
d a ğ d ı r ) insan ihracatçısıdırlar ( 214 ).
 Bu n o k t a y a t e k r a r geri d ö n m e d e n , Arşipel'in b ü t ü n ü n ü , Girit de dahil etkileyen şu
R u m göçlerini bir kelimeyle hatırlatalım. A n c a k , bunların X V I . yüzyılda en m ü k e m -
melinden g ö ç m e n adası olan K o r s i k a ' d a k i göçlere eşit bir yaygınlığa ulaşmış olmaları
k u ş k u l u d u r . K a y n a k l a r ı n a n a z a r a n , insan y ö n ü n d e n çok zengin olan K o r s i k a b ü t ü n
yönlere d o ğ r u yeni arı kolonileri göndermiştir ve k u ş k u s u z hiçbir A k d e n i z olayı y o k t u r
ki, bir Korsikalı karışmış olmasın ( 21S ). H a t t a C e n o v a ' d a bile Korsikalılar vardır,
Dominarıte d u r u m d a n dehşete k a p ı l m a k t a d ı r , çünkü y a ş a m a k gerekmektedir. Vene-
dik'te de b u n l a r d a n vardır. D a h a X V . yüzyılda T o s k a n a M a r e m m e ' s i t o p r a k l a r ı n a
çalışmaya gitmektedirler; XVI. yüzyılada Cenevizin sarsaladığı Niolo köylüleri, şu
sıtmalı İtalyan t o p r a k l a r ı n ı ve h a t t a sıklıkla servet yaptıkları Sardinya'yı bile
kolonileştireceklerdir ( 216 ). R o m a ' d a kalabalıktırlar, bazıları h a y v a n tüccarı olarak
yerleşmiştir ( 217 ) ve kayıkları R o m a ' n ı n Tiber üzerindeki limanını, Civitavecchia'yı ve
L i v o r n o ' y u sık sık ziyaret etmektedirler ( 218 ). Cezayir'de K o r s i k a göçmeni k a y n a m a k t a -
dır, özellikle CapocorsirıVler. S a m p i e r o 1562 T e m m u z u n d a , o n u İ s t a n b u l ' a k a d a r
götürecek olan yolculuğu sırasında, bu kentten geçtiğinde, yurttaşları o n u " k r a l l a r ı "
o l a r a k s e l a m l a m a k üzere l i m a n a k o ş m u ş l a r d ı r : bir Ceneviz r a p o r u d u r u m u böyle
a n l a t m a k t a d ı r ( 219 ). D e m e k ki C e n o v a d ü ş m a n ı , F r a n s a ' n ı n d o s t u , yurttaşları için
Sultanın yardımını dilenmeye giden bu S a m p i e r o p o p ü l e r d i ve k e n d i insanları t a r a f ı n d a n
sevilmekteydi.

Bu Cezayir Korsikalıları nedir? Bazıları forsadır. Diğerleri, l i m a n d a iş y a p a n denizci

ve tüccarlardır. Bazıları kentin zengin d ö n m e l e r i a r a s ı n d a yer almışlardır: K o r s o H a s a n
Cezayir " k r a l " l a r ı n d a n (dayı M A K ) biri değil midir? 1568'de bir İspanyol r a p o r u ( 22 °)
Cezayir'deki 10.000 d ö n m e d e n 6.000'inin Korsikalı o l d u ğ u n u bildirmektedir. Kent,
Ceneviz belgelerinin tanıklığına göre esirlerin geri a l ı n m a s ı n d a etkin aracılar olan
Korsikalılarla, a m a aynı z a m a n d a y a b a n c ı devletlerin resmi ajanlarıyla, boğazına k a d a r
d o l u d u r . İ k â m e t g â h ı ilke olarak Valencia olan ve, 1569 yılında, Valencia kral naibi
t a r a f ı n d a n gönderildiği Cezayir'e yerleşen şu esrarlı Francisco G a s p a r o C o r s o böyledir.
B u r a d a Uluç Ali ile g ö r ü ş m ü ş ve G r a n a d a savaşının en kritik günlerinde o n u Katolik
Kralın çıkarları d o ğ r u l t u s u n d a olabildiğince ikna etmeye çalışmıştır. A d e t a bir ad
o l m a y a n bu a d altındaki a d a m aslında kimdir? Valencia ile Cezayir a r a s ı n d a bir
p e r g e n d e ile izin verilen mallarla, yani İspanyol yasalarının yasakladıkları " k a ç a k "
malların -tuz, d e m i r , güherçile, b a r u t , k ü r e k , silah- dışındaki mallarla gidip geldiği
bilinmektedir. Cezayir'de bir erkek kardeşi, M a r s i l y a ' d a bir veya birçok kardeşleri, bir
tane de C a r t e g e n a ' d a kardeşi b u l u n m a k t a d ı r ve b u n l a r l a olan m e k t u p l a ş m a s ı böylece
b ü t ü n A k d e n i z ' i k u c a k l a m a k t a d ı r . Herşeyi k a r ı ş t ı r m a k üzere, Cezayir z i n d a n l a r ı n d a ,
h e m e n o r a d a o r t a y a çıkan bir n o t e r t a r a f ı n d a n düzenlenen k u r a l l a r a u y g u n bir sözleşme
ile, bir İspanyol esirin G a s p a r o C o r s o ' y u kaçakçılık y a p m a k ve çift taraflı a j a n o l m a k l a
suçladığını ilave edelim ( 221 ). Bu k ü ç ü k s o r u n u aydınlatmayı denemeksizin, bu şaşırtıcı
adalı ailenin A k d e n i z çevresindeki dağılımını aklımızda tutalım.

i s t a n b u l , Sevilla, V a l e n c i a ' d a başka Korsikalılar d a b u l u n m a k t a d ı r . F a k a t XVI.

yüzyılda en çok tercih ettikleri kent, b u g ü n de o l d u ğ u gibi Marsilya'dır; elimizdeki
belgelerden o r t a y a çıktığına göre, yalnızca l i m a n a bakılacak olursa, bu kent XVI.
yüzyılda yarı yarıya Korsikalıdır ( 222 ).

Bu göçün s o r u m l u l u ğ u n u k u ş k u s u z a d a n ı n Cenevizli efendilerine ne y ü k l e m e k , ne de

bu sorumluluğu o n l a r d a n a l m a k gerekmektedir. X V I . yüzyılda aşikâr olan olgu,
Korsikalıların Ceneviz yönetimine t a h a m m ü l edemedikleridir. Böylesine bir yargı haklı
veya haksız temellere dayansın, b ü t ü n k ö t ü l ü k l e r d e n ö t ü r ü Fransız entrikalarını veya
Valoisların altınını i t h a m etmek, her hal-ü k â r d a hiç de ikna edici o l m a y a c a k t ı r . A n c a k
b u n u böyle söylemek, a d a ile F r a n s a a r a s ı n d a k i bağlantıyı i n k â r e t m e k , çok sayıda u y u m
halindeki kanıyı r e d d e t m e k , a d a m , f i r k a t e y n , h a t t a b a r u t göndermelerinin sıklıkla
t e k r a r l a n m a l a r ı n ı g ö r m e z d e n gelmek a n l a m ı n a gelmektedir. F r a n s a d a h a b ü y ü k bir
takipçilik, o n d a n da d a h a b ü y ü k o l a n a k l a r l a , a m a d a h a az talihle C o s i m o de Medicis'nin
kendi cephesinden oynadığı o y u n u n benzerini y ü r ü t m e k t e d i r . Oysa (bu t a r t ı ş m a n ı n
önemli olan yanı b u d u r ve bu bizi k o n u m u z a geri getirmektedir), eğer F r a n s ı z politikası
a d e t a istemeksizin K o r s i k a d a ğ halkını kolaylıkla ayağa kaldırabiliyorsa, b u n u n nedeni
ö n c e d e n d ü ş ü n ü l m ü ş planların b a ş a r ı s ı n d a n d a h a ç o k , o z a m a n l a r m e k â n b a k ı m ı n d a n
zengin bir F r a n s a ile insan b a k ı m ı n d a n aşırı zengin bir a d a a r a s ı n d a k i hayati b a ğ d a
a r a n m a l ı d ı r . F r a n s a , yayılma alanlarının en genişi ve en verimlisi o l a r a k göçe açılmışken,
İtalya aşırı n ü f u s l u d u r ve F r a n s a ' n ı n tersine K o r s i k a ' y ı kendi kullanımı için sömürgeleş-
tirilecek bir t o p r a k o l a r a k k a b u l etmektedir.
Ç o k Hrıstiyan Kral'ın Korsikalılar için denizde sağladığı etkin k o r u m a a v a n t a j ı n ı
hesaba k a t m a k s ı z ı n ; b u n l a r M a r s i l y a ' y a yerleşmişler, b u r a d a F r a n s a kralının uyrukları
haline gelmişler ve bu yeni kimlikleriyle 1570'lerden itibaren kentin gelişmesine k a t k ı d a
b u l u n m a k t a d ı r l a r . X V I I . yüzyılda T a b a r k a ' n ı n karşısındaki Bastiorı de France'da
yerleşmiş Korsikalılar yok m u d u r ? Bu kıyıdaki Ceneviz adası Lomellini'den k a y n a k l a -
n a n bir belge, b u r a y a la costa che guarda no liFrancesiin Barberia adını vermektedir ( 223 ).
Diğer y a n d a n , bu mercancılar kıyısında Korsikalıların d ü ş m a n l a r ı n ı , la Dominante'yi
T a b a r k a kalesi biçiminde t e k r a r karşılarında bulmaları ilginçtir; S a n s o n N a p o l l o n
1663'deki girişimi esnasında bu kalenin ö n ü n d e düşecektir.

Ve denizin çevrelemediği adalar

Aşırı b ö l ü m l e n m i ş bu A k d e n i z evreninde, denizinkini saymaksızın, toprağın
işgalinde b ü y ü k boşlukların kaldığı bu evrende gerçek o l a n l a r ı n d a n b a ş k a a d a l a r da yok
m u d u r ? Sıkı sıkıya münzevi, Y u n a n i s t a n veya karasal surlarla k a p a n m ı ş ve gerçekte
denizden b a ş k a çıkışı o l m a y a n y a r ı m a d a l a r gibi -Kelime akla adayı getirmektedir
( F r a n s ı z c a d a y a r ı m a d a presqu ile'dır, bu ise t a m bir çeviride a d e t a a d a karşılığını
vermektedir)- b a ş k a d ü n y a l a r yok m u d u r ? R o m a ' y l a sınırı m e y d a n a getiren dağların
kalınlığı t a r a f ı n d a n engellenen N a p o l i krallığı bu a n l a m d a bir a d a değil midir? C o ğ r a f y a
ders k i t a p l a r ı m ı z d a kayıtlı bir M a g r i p " a d a s ı " Ceziret-ül M a g r ı p v a r d ı r ve bu Batı Adası,
O k y a n u s , A k d e n i z , Sirte denizi ve S a h r a a r a s ı n d a k a l m a k t a d ı r . Burası Emile-Felix
G a u t i e r ' n i n işaret ettiği üzere, tıpkı a d a l a r d a olduğu gibi ani değişmelere s a h n e olan bir
dünyadır.
L o m b a r d i y a d ü n y a s ı için de, Alpler, A p e n n i n l e r , kırsal P i e m o n t e ve Venediğin yarı
yarıya Bizanslı d ü n y a s ı a r a s ı n d a bir a d a o l d u ğ u söylenecektir. Birazcık a b a r t a r a k , bir
dizi çevre adasının, Portekiz, A n d a l u ç y a , Valencia, K a t a l o n y a ' n ı n Kastilya aracılığıyla
İberya kitlesine bağlandıkları söylenecektir. Denize açık olan K a t a l o n y a ' n ı n tarihin
r ü z g â r l a r ı n a göre Karolenjler ve d a h a s o n r a t r u b a d u r l a r ve Cours d'Amour'\ar çağında
bazen F r a n s a ' y a ; XIII., X I V . , ve XV. yüzyıllarda bazen A k d e n i z ' e ve nihayet X V I I I .
yüzyılda Y a r ı m a d a n ı n h e n ü z endüstrileşmemiş ve k a b a ülkelerine yönelmekte ne k a d a r
ç a b u k o l d u ğ u n a bakınız. İ s p a n y a ' n ı n kendine gelince, Maurice L e g e n d r e b u r a y a
plusqu'ile ( a d a d a n d a fazla) adını vermeye k a d a r varmıştır; b u n u söylerken ulaşılmazlı-
ğını, boyun eğmez ö z g ü r l ü ğ ü n ü v u r g u l a m a k istemiştir.

A k d e n i z ' i n d o ğ u d a k i u c u n d a , şu deniz ile çöl a r a s ı n d a k i d u r a k olan Suriye de bir

a d a d ı r . B u r a d a n itibaren herşey d a ğ ı l m a k t a d ı r : insanlar, teknikler, emperyalizmler,
uygarlıklar, dinler. Suriye A k d e n i z d ü n y a s ı n a alfabe, c a m sanatı, k u m a ş l a r ı n e r g u v a n
rengine b o y a n m a s ı , dry-farming'in sırlarını (Fenikeliler çağında) taşımıştır; R o m a ' y a ,
s o n r a Bizans'a i m p a r a t o r l a r vermitir; tekneleriyle eskiden, tarihteki Akdenizlerin ilki
veya hemen h e m e n ilki olan F e n i k e denizine egemen o l m u ş t u r ; nihayet 1516'da -643'de
o l d u ğ u gibi- fatih İslamiyet (VII. yüzyılda A r a p l a r , X V I . yüzyılda T ü r k l e r ) bu belirleyici
d ü n y a y ı ele geçirdiklerinden, Suriye bu sayede A k d e n i z b ü y ü k tarihi düzeyine
yükselmiştir.
Bu o y u n d a yarımadasallık fikrini geniş ölçüde k ö t ü y e kullandığımızda hiçbir kuşku
y o k t u r . A m a , bu a ç ı k l a m a y a yardımcı o l m a k t a d ı r . Akdeniz ülkeleri, birbirlerinden
soyutlanmış bölgelerin bir t o p l a m ı d ı r ( 224 ); a m a bunlar gene de birbirlerini a r a m a k t a d ı r -
lar: bu nedenle, onları ayıran günlerce y ü r ü m e y e veya denizde seyretmeye r a ğ m e n ,
insanların göçebeliğinin kolaylaştırdığı bir gidiş-geliş m e y d a n a gelmektedir. F a k a t
k u r d u k l a r ı temaslar, şiddetli ve sürekliliği o l m a y a n elektrik boşalımları gibidir. Bu
A k d e n i z hayatının içinde a d a l a r ı n tarihi, bazı b ü y ü t ü l m ü ş imgeler gibi a ç ı k l a m a n ı n en
iyi tarzı olarak o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r l a r . Belki de bu her Akdeniz bölgesinin, ırkların,
dinlerin, adetlerin, uygarlıkların olağanüstü bir h a r m a n ı n d a hiç de yok edilemeyen bir
ö z g ü r l ü k , çok şiddetli bir yerel k o k u y u m u h a f a z a edebildiğini d a h a iyi a n l a t m a k t a d ı r .

Yarımadalar
D e n i z hayatı d ü m e n s u y u n d a n yalnızca a d a denilen şu k a r a p a r ç a l a r ı n ı , kıyı denilen
şu dar şeritleri sürüklemekle k a l a m a m a k t a d ı r . Kıtaların derinliklerine k a d a r girmekte-
dir. Kendine doğru d ö n m ü ş bu dünyaları ve özellikle de yarımadaların m e y d a n a getirdiği
şu geniş t o p r a k bloklarını çaba sarfetmeksizin kendi varlığına dahil etmektedir. Bunların
k i t l e l e r i n i n a r a s ı n a ne k a d a r s ı k ı ş ı r l a r s a , d e n i z m e k â n l a r ı o n l a r ı o k a d a r gelişmiş
cephelerde çevrelerler. Y a r ı m a d a l a r ı n herbiri ayrı bir özerk kıta m e y d a n a getirmektedir:
İberya, İtalya, Balkan Y a r ı m a d a s ı , K ü ç ü k Asya, Kuzey A f r i k a ; bu s o n u n c u s u g ö r ü n ü ş t e
A f r i k a ' n ı n b ü t ü n ü n d e n pek açılmışa benzememekle birlikte, S a h r a aracılığıyla o n d a n
a y r ı l m a k t a d ı r . T h e o b a l d Fischer'in İberya için söylediği " o tek başına bir d ü n y a d ı r "
sözü, a r a l a r ı n d a karşılaştırılabilir nitelikte ve heryerde hazır ve nazır dağlar, yaylalar,
ovalar, girintili çıkıntılı kıyılar, a d a resmi geçitleri gibi aynı malzemelerden yapılan bütün
diğer y a r ı m a d a l a r için geçerlidir. H a y a t t a r z l a r ı n d a olduğu gibi, m a n z a r a l a r ı n d a da
kendiliğinden mütekabiliyetler m e y d a n a gelmektedir. A k d e n i z iklimi, A k d e n i z göğü
gibi kelimelerden p a r l a k imgeler ç ı k m a k t a d ı r : bunların hepsi az veya çok, a m a hepsi
denizin içine dalmış b ü y ü k k a r a bloklarına atıf y a p m a k t a d ı r l a r . İşte bu ülkeler, özellikle
de İtalya ve İ s p a n y a aracılığıyla, Batılı seyyahlar İç Denizle düzenli olarak temas
k u r m u ş l a r d ı r . Ve k u ş k u s u z onların izinden giderek, ilk intibaya bağlı k a l a r a k bu
ayrıcalıklı d ü n y a l a r ı n tek başlarına Akdeniz'in b ü t ü n ü o l d u ğ u n u d ü ş ü n m e k kuşkusuz
bir hatadır. Bunlar A k d e n i z ' i n esasıdırlar, a m a t a m a m ı değillerdir.

Ç ü n k ü bir y a r ı m a d a d a n diğerine bağlantı ülkeleri s ı r a l a n m a k t a d ı r : Lion körfezinde

Aşağı L a n g u e d o c ve şu H o l l a n d a gibi olan Aşağı R h o n e ; A d r i y a t i k ' t e Aşağı Emilia ve
Venezia; d a h a d o ğ u d a , K a r a d e n i z ' i n kuzeyinde T u n a deltasından K a f k a s l a r ı n u c u n a
k a d a r giden ö r t ü s ü z ve çıplak ülkeler; nihayet, bu sefer güneye d o ğ r u , y a n a ş m a n ı n çoğu
z a m a n güç o l d u ğ u , güney Suriye'den G a b e s ve C e r b e ' d e T u n u s ' a k a d a r koşan şu kör
kıyıların çok uzun şeridi, İç Denizin üzerinde yabancı bir d ü n y a n ı n uzun ve fakir ön
duvarı.

Bu d u r u m y a r ı m a d a l a r ı n insan ve o l a n a k b a k ı m ı n d a n Akdeniz m e k â n ı n ı n en zengin

kısımları o l m a l a r ı n ı engellememektedir. Bunlar her z a m a n o y u n u yönetmiş, güç
toplayıcısı ve s o n r a da herbiri, kendi z a m a n ı geldiğinde bu gücü israf eden belirleyici
varlıklardır. Michelet'nin F r a n s a h a k k ı n d a söylediğini t e k r a r l a r s a k , b u n l a r hemen
hemen kişidirler, a m a kendi bilinçlerine çok az sahip kişiler. Birlikleri aşikârdır; ancak
5. Cenova ile T u n u s arasındaki deniz, 7. numaralı f o t o ğ r a f ı n alt yazısına bakınız
 EMBOUCHEUILE
DU CRAND RHOSNE

6 R H O N E D E L T A S I . K a m ı ş l a y a p ı l m ı ş . s o n r a d a n r e n k l e n d i r i l m i ş çizim. Paris. Service h y d r o g r a p h i q u e de la Marine,

7 H A R İ T A O L A N H A L I L A R i m p a r a t o r a refakat etmiş o l a n Flaman ressamı V e r m e y e n ' i n , V. C a r l o s ' u n T u n u s

seferine (1535) dair resimlerine dayanılarak yapılan ve bu seferi temsil eden, V i y a n a m ü z e s i n d e k i hayranlık verici
halıların ayrıntıları. Y u k a r ı d a k i resimde Mar de Ben/eria ve i s p a n y a g ö r ü l m e k t e d i r ; 6 numaralı levhada ise
C e n o v a ' y l a T u n u s arasındaki deniz. Mar de A f f r i c a et Mar rie Italie yer almaktadır
8. B A R S E L O N A L İ M A N I Dalgakıran g ö z ü k t ü ğ ü n e g ö r e geç t a r i h l i o l a n bu kroki. XVII. yüzyılın başınaaıtı Yuvarlak
b r t e k n e y i ç e k e n bir kadırga g ö r ü l m e k t e d i r T e r s a n e alt kısımda yer almaktadır.

^ S t S ' r ,ara,|nd!n y a P "m'? — Gravür ün

EYXII 3. Busta 795 1573 c i v a n ) 6,1 H ' S a r ' yer aim^tadır. (A.d.S Mantova. G o n z a g a ,
10. Y U V A R L A K T İ C A R E T G E M İ S İ . A l e s s a n d r o C o n t a r i n i ' n i n Padova'daki S a ı n t - A n t o i n e Bazilikasında b u l u n a n
k a b r i n i n alçak-kabartması.
Valoislar F r a n s a ' s ı n ı n ne iç tutarlığına, ne kendine güvenine, ne de siyasal ve ulusal
ihtiraslarının şiddetine sahiplerdir: tıpkı H a b s b u r g l a r l a işbirliği yapılmasına t a r a f t a r
olan M o n t m o r e n c y ' n i n 1540'da i k t i d a r d a n uzaklaştırıldığında o l d u ğ u gibi ( 22S ); veya
tıpkı d ü ğ ü m ü çözmeksizin St. Barthelemy katliamının d u r d u r d u ğ u , 1570'den 1572'ye
k a d a r süren şu u z u n b u n a l ı m d a olduğu gibi; veya d a h a d a iyisi, tıpkı yüzyılın s o n u n d a
IV. H e n r i ' n i n göz kamaştırıcı başarısına yol açan şu diğer bunalım gibi.

F a k a t , d o ğ a t a r a f ı n d a n d a m g a l a n m ı ş bu y a r ı m a d a s a l birlikler, F r a n s a ' n ı n d a h a
yapay birliği gibi, belki de insanlar t a r a f ı n d a n aynı ihtirasla arzu edilmemişlerdir.
Aşikâr bir İspanyol milliyetçiliği hiç de yok değildir. 1559'da II. Felipe'nin
e t r a f ı n d a k i başlıca görevliler a r a s ı n d a n , İ s p a n y o l o l m a y a n d a n ı ş m a n l a r ı bu milliyetçilik
temizlemiştir. O z a m a n ı n Fransızları h a k k ı n d a d e f a l a r c a t e k r a r l a n a n değer yargılarını
-güvenilmez kişiler, kavgacı, palavracı, ilk başarısızlıkta cesaretini k a y b e d e n , a m a
b o z g u n l a r ı n ı veya tavizlerine geri d ö n e m d e inatçı- ilham kaynağı d a bu milliyetçiliktir.
Bu İspanyol milliyetçiliği hiç de h o m o j e n veya geniş şekilde ifade edilen bir d ü ş ü n c e
değildir. İhtişam yılları birbirlerine eklendikçe, bu milliyetçilik ifade edilmeye, temalarını
b u l m a y a ve kendini i m p a r a t o r l u k ideali olarak g ö r m e y e başlayacaktır. Bu k a r m a
biçimiyle milliyetçilik, k u r u c u l a r ı olan V. C a r l o s veya II. Felipe d ö n e m l e r i n d e değil de,
geç tarihlerde, İ m p a r a t o r l u ğ u n " P l a n e t " kral IV. Felipe ve d a n ı ş m a n ı d ü k Olivares
d ö n e m i n d e gerilemeye başlamasıyla, Velâsquez, L o p e de V e g a , C a l d e r ö n çağında
serpilmeye başlayacaktır.

İ t a l y a ' d a hiçbir şey bu k a d a r tutarlı değildir. A n c a k , b u r a d a d a en azından bir

İtalyanlık iftiharıyla, her İ t a l y a n d a varolan en u y g u n o r t a m a ve en şanlı geçmişe ait o l m a
inancıyla, i n k â r edilemez bir milliyetçilik kendini göstermektedir. Şimdiye gelince, a c a b a
o k a d a r sefil midir? " G ü n b o y u İspanyol ve Portekizlililerin Yeni D ü n y a ' y ı keşfettikleri
t e k r a r l a n m a k t a d ı r , oysa yolu o n l a r a ilk önce biz İtalyanlar a ç t ı k " diye Bandello
ö y k ü l e r i n d e n birinin başında y a z m a k t a d ı r ( 226 ). Tarihçi di T o c c o vatansever (kelimenin
yaygın k u l l a n ı m ı n d a n önce) İ t a l y a n l a r a C a t e a u - C a m b r e s i s a n t l a ş m a s ı ve artık İspanyol-
ların çaresi o l m a y a n zaferlerinden s o n r a ( 227 ), Y a r ı m a d a özgürlüklerinin s o n u n u n ilham
ettiği ö f k e ve y a k ı n m a l a r ı özenle s ı r a l a m a k t a d ı r . Ve o k a d a r d a çok birlik hülyalarını; bir
Machiavelli'nin muhteris çığlıklarını, y a ş a m a k t a o l d u ğ u yılların öncesindeki İtalyan
geçmişini tek blok halinde s u n a n Guicciardini'yi nasıl' u n u t u r u z ( 228 )? N e k a d a r dağınık
olurlarsa olsunlar, belli bir milliyetçiliğin ve birliğin işaretleridir.

T o s k a n a dilinin gelişimi d a h a d a ö n e m i bir milliyetçilik m e y d a n a getirmektedir

(çünkü siyaset bu tutarlı kaderlerin esası değildir). Ve XVI. yüzyılda b ü t ü n İberya
y a r ı m a d a s ı n a yayılan Kastilya dili içinde aynı şey söylenebilir. Bu dil V. C a r l o s
d ö n e m i n d e n itibare A r a g o n l u yazarlar t a r a f ı n d a n kullanılan bir edebi ifade dili haline
gelmiştir. II. Felipe'nin çağdaşı A r a g o n l u bir soylu, aile kayıt defterine Kastilyaca
y a z m a k t a y d ı ( 229 ). H a t t a bu dil C a m o e n l e r i n b ü y ü k d ö n e m i n d e L i z b o n ' u n edebi
çevrelerine k a d a r ulaşmıştır. Aynı a n d a , bu dil b ü t ü n İ s p a n y a ' n ı n yüksek sınıfları
t a r a f ı n d a n k a b u l edilirken, a r k a s ı n d a n Kastilya'nın edebi temalarını, dinsel temaları-
nı, ayin biçimlerini de sürüklemiştir. M a d r i d ' i n köylü azizi o l u p , K a t a l o n y a ' y a k a d a r ,
birçok loncanın piri olan ve eski köylü inançlarının kutsal efendileri olan Aziz A b d o n ile
Aziz Senne'i t a h t l a r ı n d a n indirmeye giden Aziz İsidore'un ö y k ü s ü çok ilginçtir. Bu eski
azizlere ait heykeller her antik kilisede kalmıştır; f a k a t K a t a l o n y a köylüleri XVII.
yüzyıldan itibaren, yeni gelene k a t ı l m a k üzere onları terketmişlerdir ( 23 °).

Y a r ı m a d a s a l çitlerin a r k a s ı n d a k o r u n a k t a olan tarihsel m e k â n l a r ı n tutarlığı k o n u -

s u n d a dikkatleri işte bu çekmektedir. Bu çitlerin aşilarna? hiçbir yanları yoktur; R a m o n
F e r n a n d e z ' i n d ü n İ s p a n y a ' n ı n e t r a f ı n d a v a r o l d u ğ u n u hayal etııgı şu "elektrikli sınırlar"
y o k t u r . Böylesine sınırlar ne Pirenelerde, ne Alplerde veya ne T u n a ' d a , ne B a l k a n l a r d a
veya yollar ve etnik karışımlar bölgesi olan D o ğ u A n a d o l u d a ğ l a r ı n d a veya n e T o r o s , ne
Atlas, ne de k ü ç ü k A f r i k a ' n ı n güneyindeki S a h r a ' d a asla v a r o l m a m ı ş l a r d ı r . A m a bu
d u r u m kararlı bir şekilde ileri d o ğ r u çıktıkları kıta y ö n ü n d e n , bu y a r ı m a d a l a r ı n değişim
ve ilişkileri sınırlayan engellerle h u d u t l a n m a d ı k l a r ı a n l a m ı n a gelmez. Metternich'in
f o r m ü l ü n ü şerhederken, A u g u s t i n R e n a u d e t XVI. yüzyıl İtalya'sı için, parçalı, sınır
çevresi itibariyle belirsiz (sadece P i e m o n t e t a r a f ı n d a olsa bile), sadece bir coğrafi ifade
o l d u ğ u n u söylüyordu ( 231 ). F a k a t bir coğrafi ifade bu k a d a r da az birşey midir? Bu, bir
b a k ı m a bu m e k â n ı n esirleri olan, her z a m a n a ş a m a d ı ğ ı bu sınırların engeli dibinde ayak
sürüyen aynı b ü y ü k olayların kolaylıkla geçtiği, işlediği bir tarihsel b ü t ü n ü n resmidir.

G i o a c c h i n Volpe'ye göre, İtalyan birliğinden söz edildiğinde anlaşılması gereken

aşağı yukarı b u d u r . Iberya için de aynı şey söz k o n u s u d u r ; İslam fethinin ve yeniden
fethin d r a m ı , bizzat kendi hayatının o r t a s ı n d a süren yedi yüzyıllık d r a m ı , İberya kendi
sınırlarının içinde tuzağa d ü ş m ü ş t ü r . İberya birliğinin asıl b ö l ü m ü t a m a m l a n m ı ş , o n u
b a ş k a l a r ı n d a n ö d ü n ç aldıklarını d ö n ü ş t ü r e c e k hale getirmiştir; A v r u p a ' d a n gelen G o t i k
sanatını k a b u l edecek, a m a o n u süsleyecek ve m ü s l ü m a n sanatının etkileriyle birlikte
benimseyecek ve d a h a s o n r a d a B a r o k ' a sahip çıkarak o n d a n kendi Churriguerrissimo'
sunu çıkartacaktır. Tıpkı, o n u n gibi İslamiyet t a r a f ı n d a n istila edilen, o n a özel
tonalitesini veren ve s o n r a d a tedricen "İslamiyeti, doğululuğu tafsiye e d e r e k " m a r a b u t -
lar t a r a f ı n d a n "berberleştirilen" kuzey A f r i k a gibi ( 232 ).

Y a r ı m a d a l a r ı n yüksek çitleri, bunların herbirini, kendi özgünlükleri, kendi lezzeti ve

kendi özel v u r g u s u y l a m a r j d a bir d ü n y a haline getirmektedirler ( 233 ).
Bu y a r ı m a d a s a l birliklerden birinin kendini siyasal düzlemde ifade ettiği her seferinde
bazı b ü y ü k değişikliklerin o r t a y a çıktıkları g ö r ü l m e k t e d i r . U z a k geçmişi M a k e d o n y a
t a r a f ı n d a n gerçekleştirilen Y u n a n birliğinin veya R o m a ' n ı n k â r ı n a olan İtalya birliğinin
sonuçlarına bakınız. XVI. yüzyılın başında Katolik krallar İspanyol birliğini tavında
d ö v m e k t e d i r l e r : bu infilâk eden bir güç o l m u ş t u r .

Ç ü n k ü y a r ı m a d a l a r , A v r u p a ' n ı n A s y a ' n ı n veya A f r i k a ' n ı n y a r ı m a d a l a r ı kara

t a r a f ı n d a n kıta kitlesine y a r ı d a n fazla kapalı o l m a k l a birlikte, b u n a karşılık denize geniş
bir şekilde açıktırlar, güçlü o l d u k l a r ı n d a saldırgandırlar ve kendilerini s a v u n a m a z hale
geldiklerinde de fethedilmektedirler.
A c a b a b u n l a r ı n ikişer ikişer ilginç bir şekilde ortaklık k u r a r a k yaşamalarının nedeni
bu m u d u r ? İtalya, R o m a z a m a n ı n d a , denizlerin efendisi o l d u ğ u n d a n , b u n l a r ı n hepsine
egemen olmuş o l m a k l a birlikte bu bir istisnadır: bu istisna bir istisna o l a r a k k a l m a k t a d ı r .
G e n e l d e y a r ı m a d a d a n y a n m a d a fethi bu genişliğe sahip o l m a m a k t a d ı r . Bunlar teknele-
rin basit birbirlerine y a n a ş m a eylemine indirgenmektedir. X I V . yüzyılın sonuyla XV.
yüzyılın başında K ü ç ü k A s y a ' n ı n m u a z z a m Balkan yarımadasını ele geçirerek büyük
T ü r k fethinin y o l u n u açması böyle o l m u ş t u r ; veya d a h a hızlı bir şekilde VIII. yüzyılda
Kuzey A f r i k a ' y ı k o m ş u İberya'nın üzerine atanı. Böylece, az veya çok u z u n d ö n e m l e r
için, y u k a r ı d a s ö z ü n ü ettiğimiz, çifte-kıtalar m e y d a n a gelmiştir: Bizanslılar ve sonra
T ü r k İ m p a r a t o r l u ğ u d ö n e m i n d e A n a d o l u ve Balkanlar; Orta Ç a ğ d a Kuzey A f r i k a ve
İberya, bu sağlam bir ortaklıktır ( 234 ), f a k a t 1492'deki k o p u ş bunu yüzyıllar b o y u n c a
yaralı hale getirmiştir. Bu o denli verimli bir ortaklıktır ki, zaten hiçbir z a m a n tamamiyle
yok o l m a y a c a k t ı r . Bu kitabın incelediği yüzyılda iki yeni y a n a ş m a d a h a m e y d a n a
gelmiştir: Batı A k d e n i z ' d e k i karşılaşmaların yol açtığı çok sayıdaki h u s u m e t e r a ğ m e n
İ559'da m ü h ü r l e n e n ve bir yüzyıldan fazla süreceği beklenen birlik olarak İspanya ile
İtalya a r a s ı n d a k i ( 235 ); Balkanlarla, u z u n z a m a n d a n beri sahipsiz kalmış olan şu Kuzey
A f r i k a teknesi -bilindiği üzere T ü r k l e r b u r a y a yarım e g e m e n olmuşlardır- arasındaki.
 Birileri b o z u l u p , diğerleri k u r u l a n bu bağlantılar, bu çifte hayatlar, denizin tarihini
özetlemektedirler. Sırasıyla fetheden ve fethedilen olan y a r ı m a d a s a l evrenler, hayatları-
nın s u s k u n a ş a m a l a r ı b o y u n c a , gelecekteki p a t l a m a l a r ı h a z ı r l a m a k t a d ı r l a r . Böylece,
İ s p a n y a ' n ı n VIII. yüzyılda Berberler t a r a f ı n d a n istilasından önce M a g r i p ' t e n ü f u s artışı
o l m u ş t u r ; aynı şekilde çok d a h a sonraları, Balkanların T ü r k l e r t a r a f ı n d a n fethedilme-
sinden ö n c e , K ü ç ü k A s y a ' d a tedrici bir aşırı n ü f u s g ö r ü l m ü ş t ü r ki, b u r a d a tek başına
açıklayıcı o l a n , göçebelikten yerleşik h a y a t a geçiş o l u y o r a benzemektedir. Bunun tersine
olarak b ü t ü n fetihler, aşınmadır; İtalya R o m a ' y l a birlikte b ü t ü n deniz ülkelerinin d e v a s a
fethini t a m a m l a d ı ğ ı a n d a n itibaren n ü f u s a z a l m a s ı n a s a h n e o l m a y a başlamıştır.
Böylece siyasal ü s t ü n l ü k ve o n u n l a birlikte diğer b ü t ü n üstünlükler, e k o n o m i k olanı
gibi, uygarlık a l a n ı n d a k i ü s t ü n l ü k de y a r ı m a d a d a n y a r ı m a d a y a geçmektedir. F a k a t bu
a k t a r ı m l a r ı n hepsi aynı a n d a o l m a m a k t a d ı r : bunlar bir y a r ı m a d a y ı b ü t ü n bağışlarla aynı
a n d a , nadiren d o n a t m a k t a d ı r l a r . B u n u n s o n u c u n d a bu hareketli d ü n y a l a r ı birbirlerinde
n a z a r a n tasnif etmek olanaksız o l m a k t a d ı r . Şunlar, b u n l a r d a n d a h a güçlü, d a h a p a r l a k
veya d a h a gelişmişler midir? C e v a p z o r d u r . Böylece M a g r i p , Emile-Felix G a u t i e r ' n i n
k i t a p l a r ı n d a s u n d u ğ u gibi, en geride ayak sürüyeni değildir; o n u n da bir parlaklık, h a t t a
ü s t ü n l ü k d ö n e m i o l m u ş t u r . Pön K a r t a c a ' s ı d a tek başına birşeydir. Ve İspanyolların VII.
yüzyılda, Sicilya'nın IX. yüzyılda, Mısır'ın X. yüzyılda fethedilmeleri birşey değil midir?
Manevi d ü z l e m d e Apuleius ve Aziz A u g u s t i n u s d ö n e m l e r i n d e Kuzey A f r i k a Kilisenin ve
Latin k ü l t ü r ü n ü n en b ü y ü k dayanağı o l m u ş t u r . Bu d ö n e m d e , İtalya o n a n a z a r a n ,
karşılaştırılamayacak k a d a r d a h a az zengindir ( 236 ).

M a l t a ' d a yapılan önemli arkeolojik kazılar s o n u n d a ç a b u c a k d a r a ğ a c ı n a yollanan

L.M. Ugolini'nin varsayımları ( 237 ), İç Deniz uygarlığının sanıldığı gibi d o ğ u d a değil de,
M . Ö . ikinci binden o l d u k ç a önce b a t ı d a , İspanya ve Kuzey A f r i k a ' d a uyandığını ileri
sürmektedirler. İ s p a n y a ve A f r i k a d a n hareketle, uygarlık İtalya ve D o ğ u y a ulaşmış
olmalıdır. S o n r a , a m a s o n r a , hareket tekrar Batıya yönelmiştir. G ü z e r g â h gerçek o l m a s a
bile, kıyıları ve deniz yolları b o y u n c a , meşalenin bir a d a d a n diğerine, bir y a r ı m a d a d a n
ötekine geçişini hayal etmek h o ş u m u z a gitmektedir. Yüzlerce veya binlerce yıllık
a r a l a r d a n s o n r a , meşale eskiden parladığı yerden yeniden geçmektedir. F a k a t artık asla
aynı meşale değildir.
B ü t ü n b u n l a r r ü y a mıdır? A n c a k , bu uzun geçmiş gecesinde, az veya çok zorlayıcı bir
fizik yasa rol oynamıştır. Deniz hayatı, bu güç, herşeyden önce en hafif parçaları, en az
m a d d i olanlarını (adalar, kıyı parçaları) kavramış ve kuzeyin med-cezirli denizlerinin
çakılları y u v a r l a d ı k l a r ı gibi, onları sürekli olarak süreklemiş ve yuvarlamıştır; bu hayal
edilebilir ve m u h t e m e l d i r ( 238 ). D a h a güçlü, d a h a talepçi olan bu bütünsel yaşam, kendi
hareketinin içine y a r ı m a d a l a r gibi d a h a ağır cisimleri de çekmektedir: böylece denizin
tarihi t o n u n u yükseltmektedir. En b ü y ü k anlar, denizin cazibesiyle gerçek kıtaların
b ü t ü n kitlelerini k e n d i n e d o ğ r u eğdiği z a m a n d ı r . G a l y a ' d a Caesar veya Elbe ötesinde
G e r m a n i c u s , veya İ n d ü s ' t e İskender veya Ç i n ' d e A r a p l a r , veya Nijer'de Faslılar.

Bu b ü y ü k a n l a r d a , tarihin A k d e n i z ' i ölçüsüz olarak genişlemektedir. Bu d u r u m d a

o n u n alanını nereye k a d a r b ü y ü t m e k gerekir? Tek başına zor ve tartışmalı bir s o r u n ;
belki de en m ü k e m m e l i n d e n bir p r o b l e m olan A k d e n i z ' i n kendini a y d ı n l a t m a k söz
konusudur.
 SINIRLAR YA DA EN BÜYÜK
AKDENİZ

Bu b ö l ü m o r t a y a birçok zorluk ç ı k a r t m a k t a d ı r . A n c a k b ö l ü m ü o k u y a n o k u y u c u
bunları f a r k e t m e m e tehlikesiyle karşı karşıyadır. O n a A k d e n i z kıyılarından çok u z a k l a r a
d o ğ r u yapılacak yolculuklar önerilmektedir. Bu yolculukları y a p m a y ı düşünecektir.
F a k a t bu aynı z a m a n d a , gözlenecek alanın zahiren aşırı bir şekilde genişletilmesini k a b u l
etmek o l m a k t a d ı r . Belli bir globale A k d e n i z ' i n XVI. yüzyılda A z o r l a r ı veya Yeni D ü n y a
kıyılarını olduğu k a d a r , Kızıldeniz veya İran körfezi veya Baltık ile Nijer ağzını d a
ilgilendirdiğini iddia e t m e k , Akdeniz'i aşırı genişleyebilir bir m e k â n - h a r e k e t olarak
görmektir.

Ve bu alışılmış sınırlamaları r e d d e t m e k t i r . C o ğ r a f y a c ı l a r ı n en alışılmış, en d a r olan

sınırlandırmalarını: o n l a r a göre, A k d e n i z kuzeyde zeytin sınırından, güneyde palmiye
sınırına k a d a r u z a n m a k t a d ı r . K u z e y d e n gelirken karşılaşılan ilk zeytin a ğ a c ı n d a (') İç
Denize ulaşılacak ve ilk palmiye g ö r ü l d ü ğ ü n d e de terkedilecektir. Bu önceliği, hiç
kuşkusuz insan hayatının belirleyici işçisi o l a n , iklime vermek demektir. F a k a t bu
d u r u m d a bizim En Büyük A k d e n i z ' i m i z o r t a d a n silinmektedir. Bu A k d e n i z ' i j e o l o g ve
insani coğrafyacıların b a ş k a t ü r l ü geniş sınırlarıyla da d a h a b ü y ü k çizilmiş olarak
görmemekteyiz. Bunlar Akdeniz'i ip biçiminde u z u n bir bölge, d ü n y a k a b u ğ u n u n geniş
ölçeğine göre basit bir çizgi biçiminde resmetmektedirler: j e o l o g l a r için A k d e n i z ,
A t l a n t i k ' t e n H i n d O k y a n u s u n a çekilen şu nihayetsiz y u m u r t a d ı r , b u r a d a t e k t o n i k
kırılmalarla yeni kırılmalar birbirlerine k a r ı ş m a k t a d ı r l a r ; insani coğrafyacılar için burası
heryerinde, A z o r l a r d a n çok u z a k t a k i Keşmir vadisine k a d a r olan bölgenin bazı
karakteristik bitki ve hayvanlarının b u l u n d u ğ u , paraleller y ö n ü n d e d a r bir alandır.

Tarihin boyutlarında bir Akdeniz

Oysa, tarihin talepleri açısından, A k d e n i z a n c a k , kıyılarının ötesine doğru düzenli

bir şekilde ve aynı a n d a b ü t ü n yönlere d o ğ r u u z a n a n , d a r bir a l a n d a n başka birşey
o l a m a z . İmgelerimiz d o ğ r u l t u s u n d a , A k d e n i z bir güç alanı -ya m a n y e t i k , ya da elektrik-,
ya d a d a h a basit o l a r a k sonsuza k a d a r kalsın diye bir kere çizilmiş ve gölge ile ışık
a r a s ı n d a k i paylaşımı gösterecek bir çizginin m ü m k ü n olamayacağı, ç ü n k ü a y d ı n l a t m a
alanının sürekli o l a r a k bozulacağı bir ışık kaynağıdır.
G e r ç e k t e , artık b i t k ; ' e r veya hayvanlar, engebeler veya iklim değil de, hiçbir sınırın
d u r d u r a m a d ı ğ ı , b ü t ü n engelleri aşan insanlar söz k o n u s u o l d u ğ u n d a , h a n g i sınırları
 12. A k d e n i z d ü n y a ö l ç e ğ i n d e
K e n d i ekseni ü z e r i n d e d ö n e b i l e n bu haritanın y ö n ü n e göre, v u r g u A k d e n i z ' i n d ü n y a ö l ç e ğ i n d e k i bağlantılarının
üzerine sırasıyla vurulacaktır: Atlantik, Sahra, H i n d O k y a n u s u , A v r u p a ile. Alışılmamış y ö n l e n d i r m e y i yeğleyerek
Sahra yı A k d e n i z ' i n üzerine yerleştirerek, denizin ç ö l ü n ımuazzamlığı tarafından ne denli e z i l d i ğ i n i n altını ç i z m e k
istedik. B u çöl iç D e n i z d e n Afrika'nın t r o p i k a l o r m a n l a r ı n a kadar yayılmaktadır. A k d e n i z s u y u n u n rolü bu insansız
t o p r a k l a r ı n kıyısında yer almak, onları g ü n e y A v r u p a (burası d a k e n d i hesabına kuzey o r m a n l a r ı n a kadar
u z a n m a k t a d ı r ) ' d a n ayırmak ve eğer Kızıldeniz, H i n d O k y a n u s u ve iran Körfezi e k l e n e c e k olursa, bu ç ö l ü n kitlesini
çatlatmaktır. U ç l a r d a k i noktalı alanlar insanların az veya çok e r k e n d e n y o ğ u n bir şekilde iskân ettikleri alanlara
t e k a b ü l e t m e k t e d i r l e r ; bu aynı z a m a n d a A k d e n i z ' i n y ü k s e k b ö l g e l e r i n i n b u n u n tersine, b o ş l u k l a r ı n ı işaret etmek için
bir fırsat olmaktadır. O k u y u c u n u n b ü t ü n y ö n l e r d e k i bitişmelerini ve m e n z i l l e r i n i h a y a l i n d e c a n l a n d ı r a c a ğ ı kara ve
d e n i z bağlantıları, En B ü y ü k A k d e n i z ' i n m e k â n - h a r e k e t i n i yaratmaktadırlar. H a r i t a J a c q u e s Bertin tarafından
çizilmiştir.
çizmeli? A k d e n i z (ve o n a r e f a k a t eden en B ü y ü k A k d e n i z ) insanlar o n u nasıl y a p ı y o r l a r s a
öyledir. Onların çark-ı feleği A k d e n i z ' i n k i n i de s a p t a m a k t a , o n u n alanını genişletmekte
veya d a r a l t m a k t a d ı r . R o m a , asıl A k d e n i z dünyasını yarı kapalı bir sistem halinde inşa
etmeyi, b u r a d a n k a ç a n yolların ö n ü n e set çekmeyi başarmış, a m a aynı a n d a da (bu belki
de o n u n h a t a l a r ı n d a n biridir), A v r u p a ' n ı n sınırlarını eline almayı, H i n d O k y a n u s u veya
A f r i k a ' n ı n derinliklerine serbestçe ulaşmayı ve bu uzak d ü n y a l a r l a besleyici ve serbest
ilişkiler k u r m a y ı reddetmiştir. F a k a t , aslında nisbi olan bu set ç e k m e olayı, A k d e n i z
tarihinin kuralı değildir. K u r a l , deniz hayatının kıyılarından u z a k l a r a güçlü etkilerle
yayıldığı ve ardı arkası kesilmeyen geri dönüşlerin bu ilerlemelerin tamamlayıcısı
olduklarıdır. D e n i z d e n yola çıkan ve o n a d ö n e n , s o n r a t e k r a r o n d a n k a ç a n şeyler vardır.
Kastilya'nın A m e r i k a ' n ı n beyaz m a d e n i n d e n bastırdığı k ü ç ü k g ü m ü ş p a r a l a r olan
sekizlik sikkeler, XVI. yüzyılın ikinci yarısı b o y u n c a A k d e n i z pazarlarını istila etmiştir;
f a k a t bu de a acho reales sikkeler H i n d ve Ç i n ' d e de b u l u n m a k t a d ı r . Bu ya gerçek ya d a
g a y r i m a d d i , insan, m a l dolaşımı A k d e n i z ' i n e t r a f ı n d a birbirlerini izleyen sınırlar, hareler
çizmektedirler. Aynı a n d a yüz t a n e sınırdan söz e t m e k gerekmektedir: bazıları siyasi
b o y u t t a , diğerleri ise iktisat veya uygarlığın ölçeğinde. G o e t h e ' n i n İtalya'ya k a v u ş u p ,
A k d e n i z ' l e buluşması, bu k o n u d a ne söylemiş olursa olsun, yalnızca Brenner geçidinden,
s o n r a d a T o s k a n a A p e n n i n l e r i n d e k i geçitten geçmesi değildir. D a h a kuzeyde, T u n a ' n ı n
m e y d a n a getirdiği şu b ü y ü k kültürel sınır üzerinde katolikliğin ileri n o k t a s ı olan
R a t i s b o n n e ' a v a r d ı ğ ı n d a zaten A k d e n i z ' l e karşılaşmamış mıydı? Ve d a h a d a kuzeyde,
F r a n k f u r t ' t a n hareket eder etmez, R o e m e r kenti A k d e n i z değil miydi?

Eğer dağınık hayatı olan bu geniş m e k â n , bu En B ü y ü k A k d e n i z kaale a l ı n m a y a c a k

olursa, İç Denizin tarihini k a v r a m a k çoğu z a m a n sancılı olacaktır. T r a f i k y o ğ u n l a ş m a s ı ,
biriken s o n r a yeniden a k t a r ı l a n ve bazen telafisi m ü m k ü n o l m a y a n bir şekilde kaybedilen
zenginlikler, A k d e n i z kendini b u n l a r ı n yayılma a l a n ı n a göre t a r t m a k t a d ı r . Dış
k e n a r l a r ı n d a A k d e n i z ' i n k a d e r i , karışık faaliyetlerinin k a l b i n d e k i n d e n çoğu z a m a n d a h a
kolay o k u n m a k t a d ı r . Bir kesimde rahatsız olan denizin genel hayatı, b a ş k a bir kesimde
m u t l a k a gerekli olan t a m a m l a m a y ı b u l m a k t a d ı r ; b u çağı yaşayanların her z a m a n
k a v r a y a m a d ı k l a r ı ve bazı tarihçilerin de tanıdıkları izlenimini edindikleri bir d e n g e
yasasına göre o l m a k t a d ı r . Böylece XV. yüzyılda T ü r k ilerlemesi D o ğ u A k d e n i z
ülkelerini karıştırmıştır: bu d u r u m d a Batı ticareti hiçbir z a m a n olmadığı k a d a r inatla
Kuzey A f r i k a ' y a yönelmiştir ( 2 ). Aynı şekilde XVI. yüzyılın s o n u n d a belli bir e k o n o m i k
ilerleme A k d e n i z hayatını, G ü n e y A l m a n y a ve O r t a ile D o ğ u A v r u p a yönlerine
sürüklemiştir. B u r a d a da k u ş k u s u z söz k o n u s u o l a n , bir eksikliğin t a m a m l a n m a s ı d ı r .
İtalya'nın 1620'ye, h a t t a d a h a d a ötelere k a d a r h a y a t t a kalabilmesi, bu kuzey ve kuzey-
d o ğ u y ö n ü n d e k i m a c e r a olmaksızın anlaşılamaz. Venedik u z u n z a m a n bu o l a n a k l a r a
d o ğ r u açılmış bir kapı o l m u ş t u r . Aslında nisbi olan gerilemeye gelince, bu O k y a n u s ile İç
D e n i z a r a s ı n d a k i u z u n mesafe ilişkilerinde v a k t i n d e n önce o r t a y a çıkacaktır. Kısacası,
denizin tarihi, k a r a kitleleri ile o n u y a k ı n d a n veya u z a k t a n çevreleyen deniz m e k â n l a r ı
içinde çeşitli biçimlerde kaydedilmektedir.

1. Sahra, Akdeniz'in ikinci çehresi

A k d e n i z üç y a n ı n d a n , Eski D ü n y a y ı Atlantik S a h r a ' s ı n d a n Kuzey Ç i n ' e k a d a r
k a t ' e d e n m u a z z a m çöl zincirine değmektedir. Üç y a n d a n ; S a h r a ' n ı n yayıldığı Libya
kıyılarının güneyinde; " D ü n y a ' d a k i en güçlü göçebe kitlelerinden b i r i n i n " ( 3 ) y a n ı n d a k i
Suriye ç ö l ü n ü n başladığı A n t i - L ü b n a n dağlarının d o ğ u s u n d a ; O r t a A s y a ' n ı n açılışı olan
güney Rusya steplerinin ulaştıkları K a r a d e n i z ' i n kuzeyinde. Bu geniş ön duvarların
ü s t ü n d e , birçok kervan A k d e n i z ' e ö z g ü trafiklere u l a ş m a k t a , o n l a r a kendini k a b u l
ettirmekte ve sırası geldiğinde o n l a r a tabi o l m a k t a d ı r . Bağlantılar sadece Mısır veya
X V I . yüzyılda prestiji yüksek D o ğ u A k d e n i z ticaretinin geçtiği Suriye gibi a n a kapılar
üzerinde değil, sınırların b ü t ü n uzantısı üzerinde m e y d a n a gelmektedirler. 1509'daki
İspanyol fethinin s o n u c u n d a h i n t e r l a n d ı n d a n k o p a n O r a n , XVI. yüzyılın o r t a s ı n d a hala
k ü ç ü k bir zenci köle ticaretinin ulaştığı n o k t a d ı r , a n c a k bu ticaret gene de önemlidir,
ç ü n k ü yerel yetkilileri endişelendirmektedir ( 4 ).
Böylece A k d e n i z tarihi alanı içinde geniş bir çöl k u t b u b u l u n m a k t a d ı r ; tıpkı bir
d ü n y a k u t b u n u n b u l u n d u ğ u gibi. A k d e n i z bu u m u t s u z kıyılar t a r a f ı n d a n çekilmekte ve
kendi sırası geldiğinde o d a onları kendine çekmektedir:, p a r a d o k s u , ö z g ü n l ü ğ ü çöl
halinde bir kıtanın kıyılarında, m u a z z a m bir su kitlesini geniş bir şekilde yayması ve
h a t t a K a r a d e n i z menzili ve H i n d O k y a n u s u y l a o n u kitlesinin içine katmasıdır.

Sahra: Yakın ve uzak sınırlar

A t l a n t i k ' t e n Ç i n ' e k a d a r olan çöl zinciri, İran yaylalarının iki y a k a s ı n d a çift hale
gelmektedir: Batıda sıcak çöller, kuzeyde ve d o ğ u d a soğuk çöller u z a n m a k t a d ı r . F a k a t
bu çıplak m e k â n l a r a r a s ı n d a süreklilik vardır ve b u r a l a r d a k i kervancılık sayesinde Asya
devesiyle Hecin devesi A n a d o l u ve İ r a n ' d a b u l u ş m a k t a d ı r l a r .
A ş i k â r o l a n , A k d e n i z ' i öncelikle ilgilendirenin geniş a n l a m d a S a h r a (İran ve
A r a b i s t a n ' a k a d a r olan sıcak çöllerin t a m a m ı ) o l d u ğ u d u r . G ü n e y Rusya steplerindeki
yol A s y a ' n ı n merkezindeki soğuk çöllere v a r m a k t a , f a k a t s o n u ç olarak a n c a k denizin
d ü k k â n a r k a s ı n a ç ı k m a k t a ve XIII. ile XIV. yüzyıllarda " M o ğ o l Y o l u " n u n ihtişamında
olduğu gibi, a r a d a bir rol o y n a m a k t a d ı r ( 5 ).
Geniş a n l a m d a S a h r a , hem Afrikalı, hem de Asyalı o l a r a k Akdeniz'in yakın
sınırlarıyla, o n d a n m u a z z a m uzaklıklarda b u l u n a n sınırlar a r a s ı n d a yer a l m a k t a d ı r . Bu
yakın ve uzak sınırı, kişimizin bir ilk taslak halinde belirebilmesi için, k a b a c a çizmek
gerekmektedir.
A k d e n i z ' i n y a k ı n l a r ı n d a , geçişin nadiren sert o l m a s ı n a r a ğ m e n , çizilmesi kolay olan
sınır çizgisi, d o ğ u d a n batıya hemen hemen hiç kesintisiz o l a r a k , P e n c a p ' t a n - s o n r a Irak,
Suriye- Aşağı Mısır ve çeşitli Atlas güneyleri, Atlas O k y a n u s u n a k a d a r birbirlerini
izleyen, palmiyelerin u z u n bölgesinin kuzey sınırına tekâbül etmektedir. K a b a bir
sınırlama için, bu sınır k u r a k l ı k s ı n ı r l a m a l a r ı n d a n elde edilecek olanıyla eşdeğerli
o l m a k t a d ı r ( 6 ). K r o k i m i z (14 n u m a r a l ı şekil) b u n u göstermektedir: b ü t ü n bu palmiye
alanı yavaşça, çok yavaşça, insan t a r a f ı n d a n tesis edilmiştir.
F a k a t a c a b a bu azamet güneye ve d o ğ u y a doğru nerelere k a d a r yayılmaktadır? Tabii
ki İç Denizden binlerce fersah u z a k l a r a k a d a r . H a y a l i m i z d e Nijer kıvrımına, Y u k a r ı
Nil'e, dağlık H a b e ş Ülkesine, Kızıldeniz'e, A r a b i s t a n ' a , İ r a n ' a , İndüs'e, h a t t a Türkis-
t a n ' a , H i n d i s t a n ' a H i n d O k y a n u s u n a t a ş ı n m a k gerekmektedir. Bu çöl-evren devasa
boyutlarıyla bizi ç a r p m a k t a d ı r : A k d e n i z ' d e bir kentten bir başkasına bir günlük veya bir
haftalık yolculuk gerektiren mesafe, b u r a d a h a f t a l a r ve aylar gerektirmektedir. 1576
tarihli m u t ı r a s ı n d a ( 7 ) Venedikli G i a c o m o S o r a n z o İ r a n ' d a n söz ettiğinde, b u r a n ı n gayri
insani muazzamlığını bir cümleyle kaydetmektedir: " b u r a d a başka hiçbir yere ç ı k m a d a n
d ö r t ay b o y u n c a dolaşılabilir" Aloys Sprenger'in ( 8 ) eski bilgin kitabının sağladığı
mesafeler takvimi de bunu açıklıkla ifade etmektedir: A k d e n i z ' d e n S a h r a ' y a gidildikçe
menzillerin ve boşlukların büyümeleri, ölçeğin değişmesi söz k o n u s u d u r . Ulaşımın
önceliği a r t m a k t a , herşeye egemen o l m a k t a d ı r . Bu bitmez t ü k e n m e z yollar b o y u n c a
" t ı p k ı denizde olduğu gibi p u s u l a ve u s t u r l a p yardımıyla ilerlemek g e r e k i r " diye
k a y d e t m e k t e d i r Didier B r u g n o n ( 9 ). B o m b o ş m e k â n l a r ı n aşırı bolluğu, t o p l u m l a r ı ve
ekonomileri, heryerinkinden d a h a masraflı, sürekli bir hareket haline z o r l a m a k t a d ı r .
 13. i n d ü s ' t e n A t l a n t i ğ e P a l m i y e yerleşim alanları
R o m e n rakamları binyıllart. arap rakamları yüzyılları işaret e t m e k t e d i r l e r . Başlarında (-) işareti o l d u ğ u n d a isa'dan
ö n c e k i d ö n e m e ait o l m a k t a d ı r l a r italik rakamlar p a l m i y e l e r i n b e l i r m e s i n i d e ğ i l de, belgelerin onların farkına
vardıkları basit bir tarihi işaret e t m e k t e d i r l e r . B u harita yayın aşamasında o l a n J.J. H e m a r d i n q u e r . M. K e u l ve W.
Randles tarafından d ü z e n l e n e n yetiştirilen bitkiler g e ç i c i tarihi Atlas'ından alınmıştır. B u harita insan tarafından
z o r l u k l a m e y d a n a g e t i r i l e n l e r i n aşikâr yavaşlığını g ö s t e r m e k t e d i r : p a l m i y e l e r ve yollar İndüs'ten A t l a n t i ğ e olan
geniş a l a n d a k i p a l m i y e - h u r m a ağacı b ö l g e s i n d e , açık bir şekilde b i r b i r l e r i n e bağlanmışlardır.

İnsanların aşırı hareketlilikleri, çobanlık hareketlerinin genişliği, eski ve güçlü kervan

seyrüseferi, kentlerin faaliyetleri, herşey bu emredici d u r u m a cevap vermekte, cevap
vermeye ç a l ı ş m a k t a d ı r . Kentler bu o r t a m d a tükenmektedirler. Eğer " k ö y l e r i n terkedil-
m e s i " A v r u p a batısının bir karakteristiği ise, kentlerin terkedilmesi de k u r a k bölgelerin
tarihinin güçlü çizgilerinden biridir. Birkaç yıl içinde çöl k u m l a r ı bir başkenti, evlerini,
caddelerini, su kemerlerini örtebilmektedir ( 10 ). Herşeyi yiyen m e k â n H o m e r o s ' u n
" h a s a t e d i l e m e z " denizi gibidir, insan b u r a y a a n c a k "yolcu ve geçici k o n u k " olarak
girebilmekte ( " ) , b u r a d a a n c a k geçici o l a r a k k o n a k l a y a b i l m e k t e d i r . Burası İç Denizden
çok d a h a geniş olan "susuz deniz"dir.

Sefalet ve fakirlik
M u a z z a m l ı k , b o ş l u k , yani çıplaklık, fakirlik. Bir A r a p şair " t ı p k ı p a r m a k l a r ı n ı n
eğirdiği iplikleri elinde sıkı sıkıya t u t a n becerikli bir eğirici gibi, ben de açlığımı içimin
kıvrımları a r a s ı n d a hapsetmeyi b i l i y o r u m " demektedir. Bu, H z . M u h a m m e d ' i n a r k a d a ş -
l a r ı n d a n biri olan E b u H u r e y r a ' d ı r ve P e y g a m b e r d e n söz ederken " b u d ü n y a d a n , açlığını
bir kere bile a r p a ekmeğiyle b a s t ı r m a d a n g ö ç t ü " ( 12 ) demiştir. Varlıklı ülkelerin
göbeğinde bile, B a ğ d a t ' t a , ne k a d a r d a çok fakir tıpkı Binbir Gece Masallarının mütevazi
k a h r a m a n l a r ı gibi buğday u n u n d a n yapılma tereyağlı çöreklerin d ü ş ü n ü görmektedir!
H a t t a heryerde k a r a ekmek ve k a b a k u s k u s - m a a ş - yiyememektedirler M a ğ r i b i n
fakirleri: çoğu z a m a n k a b a c a ö ğ ü t ü l m ü ş tahıl tanelerinden yapılan galetalarla, a r p a ve
nadiren de b u ğ d a y d a n yapılan ilkel kessera ile yetinmek gerekmektedir.
Fakir ülke; susuz. Kaynaklar, nehirler, bitkiler, ağaçlar b u r a d a b u l u n m a m a k t a d ı r . Sefil bir
bitki ö r t ü s ü b u r a d a " o t l a k " adını a l m a k t a d ı r . O r m a n nadirden de nadirdir. K u r a k
bölgeyle birlikte t a ş t a n evler başlıyorsa d a , H i n d i s t a n ' d a n tropikal A f r i k a ' y a k a d a r
bitmez t ü k e n m e z kent dizisi aslında " ç a m u r d a n k a m p l a r " d a n b a ş k a birşey değildir.
K â g i r inşaat, v a r o l d u k l a r ı n d a olağanüstü şaheserler m e y d a n a getirmektedirler; bunlar
hiçbir a h ş a p m a l z e m e k u l l a n m a y a gerek göstermeyen bir teknikle, taşların üst üste
k o n u l m a l a r ı y l a inşa edilmektedirler. T a h t a yoktur: İslam ülkelerinde değerli sedir
sandıklar ne k a d a r da pahalıdırlar. B u n u n zıddında o l a r a k , İtalyan Rönesansının güzel
mobilyalarını, büfelerini, T o l e d o sanatının demir ve altınla işlediği yazıhaneleri
d ü ş ü n e l i m . T a h t a y o k t u r : bu d u r u m artık A k d e n i z ' d e olduğu gibi bir k a d ı r g a veya tekne
inşaı s o r u n u değil de, basit gündelik m u t f a k s o r u n u halindedir; iki taş arasında yakılan
mütevazi k a m p ocağı s o r u n u . Herşey bu ocağı beslemektedir: birkaç dal parçası, kökler,
k u r u otlar, s a m a n , p a l m i y e - h u r m a ağacı k a b u k l a r ı , " g ü n e ş t e k u r u t u l m u ş deve, at veya
sığır dışkısı" ( l 3 ). Ayrıcalıklı kentler bile bu sürekli y o k s u n l u k t a n k u r u l a m a m a k t a d ı r l a r .
K a h i r e ' d e k u r u t u l m u ş hayvan dışkısı veya şeker kamışı " s a m a n ı " veya tekne veya
kadırgaların K ü ç ü k Asya veya İskenderiye'den getirdikleri çok n a d i r ve çok değerli
o d u n , y a k a c a k olarak kullanılmaktadırlar. B ü t ü n bunlar narin çözümlerdir: 1512
K a s ı m ı n d a ( l 4 ), mal gelmediğinden subayların m u t f a k l a r ı bile çalışamaz hale gelmiştir.
Kahire çevresinde nerede o d u n bulunabilir ki?

Bu hasım m e k â n d a , çoğunlukla gerçek bir " a n o e k o u m e n o s " olan bu m e k â n d a ,

bitkiler, hayvanlar, insanlar herşeye r a ğ m e n , sanki boşluğa karşı yalnızca fizikî bir dehşet
değil de, aynı z a m a n d a biyolojik bir dehşet de varmış gibi v a r o l m a y a devam etmişlerdir.
Bir coğrafyacı böyle k o n u ş m a k t a d ı r ( l 5 ). Gerçekte, d ö r d ü n c ü z a m a n ı n geniş salınımları
ve iklimsel felâketleri sırasında insan, tıpkı b ü t ü n canlı varlıklar gibi, çoğu z a m a n gafil
avlanmış, tuzağa d ü ş m ü ş , olabildiğince u y u m s a ğ l a m a k z o r u n d a kalmıştır. T o r t u s a l
halklar A r a b i s t a n A r a p l a r ı n ı n arasında olduğu k a d a r Tuareglerin y a n ı n d a d a
b u l u n m a k t a d ı r . H e r hal-ü k â r d a olağan olarak pek fazla geniş o l m a y a n v a h a l a r hariç,
insan ancak k ü ç ü k g r u p l a r halinde tutunabilmiştir. Sürüler olmaksızın bu oyunu
o y n a m a k olanaksızdır. Binlerce yıldan beri bu çöller, eşeğin, atın, devenin ve Hecin
devesinin vatanıdırlar. S a h r a ' d a Hecin devesi başrolü o y n a m a k t a d ı r . Alışılmış f o r m ü l e
göre " i n s a n b u r a d a devenin asalağıdır". Ve çölün büyük tarihi o n u n l a b a ş l a m a k t a d ı r .
A n c a k "göçebeleşmeyi ve b u n a paralel olarak d a h a az yerelleşmiş bir insan varlığını
m ü m k ü n kılarak, Hecin devesi insana giderek d a h a geniş ve çeşitli alanların bitki
ö r t ü s ü n ü k u l l a n m a kolaylığını sağlamıştır", bir iyi bilen C") Hecin devesinin
"çölleşmenin aracı, s o r u m l u s u " o l d u ğ u n u ilave etmektedir. Bu oldukça m ü m k ü n d ü r .
H e r hesap yapıldıktan sonra, deve sahibi sürülerinin s ü t ü , yağı veya peyniriyle çok
zorlukla geçinebilmektedir; bunların etinden de çok az yemektedir. Deve sahibi b ü t ü n
"kıtlık gıdaları"nı bilmektedir: Air Tuaregleri ( " ) , başta drınn, mrokba, yabani fonio,
kram-kram tawit taneleri, berdi kökleri ve filizleri olmak üzere yirmiden fazla yabani
bitkiden y a r a r l a n m a k t a d ı r l a r ( 18 ). Eğer öyle denilebilirse, komşuları T u b u r l a r " e k m e k l e -
rini dum m e y v a s ı n d a n s a ğ l a m a k t a d ı r l a r " Bunlara av ürünleri eklenmektedir. XVI.
yüzyılda henüz vahşi k o y u n , eşek, sığır, deve ve gazel ile antilop b u l u n m a k t a d ı r ve
İ r a n ' d a k i F a r s bölgesinde toy ve keklik avı canlı rekabetlere yol a ç m a k t a d ı r ( 20 ). Bir
X V I I . yüzyıl seyyahı ( 21 ) " B a b i l (Bağdat M A K ) ile H a l e p a r a s ı n d a develere yiyecek
o l a r a k arina, caprier ve ılgından b a ş k a birşey y o k t u r ve eşek, at, gazel ve geyikten b a ş k a
hiçbir hayvan y o k t u r , b u n l a r bazen ca/7e'lerin ( A r a p ç a kafi/a, T ü r k ç e kafile, kervan
karşılığı) a r a s ı n d a n o k a d a r b ü y ü k sayılarda geçmektedirler ki, y o l c u l u ğ u m u z
e n g e l l e n m e k t e d i r " diye y a z m a k t a d ı r . Suriye ç ö l ü n ü n o r t a s ı n d a en beğenilen av hayvanı
bir faredir ve b u n u n eti, b o ğ a z ı n a d ü ş k ü n olanların peşinde o l d u k l a r ı bir yiyecektir ( 22 ).
Bu hayatın güçlüğü hayal edilebilir, a m a aynı z a m a n d a şiir ve hayal g ü c ü n ü n katkısıyla
cazibelerinin de olduğu k a b u l edilecektir. T ı p k ı b u n u b u g ü n k a b u l eden Iraklı bir yazar
gibi "Bedevilerin yiyeceklerinden t a d a n , b u n l a r d a n hiçbir z a m a n v a z g e ç e m e z " ( 23 ).

D e m e k ki göçebeler o t l a k l a r a , bir su k a y n a ğ ı n d a n diğerine bir k a b o t a j a bağlıdırlar.

K u r a k d ö n e m b o y u n c a hiçbir sürü bir k u y u d a n 50 k m . ' d e n d a h a fazla u z a k l a ş a m a z
tanezruft'iann aşılması bir m a c e r a o l a r a k k a l m a k t a , s a m a n ve su s t o k u n u t a ş ı m a k üzere
develeri şart k ı l m a k t a d ı r . A ş i k â r d ı r ki, en fakir otlakların sahipliği için çatışmalar
ç ı k m a k t a d ı r . G ö r ü n ü ş t e res nullius olan bu t o p r a k l a r iyice belirli, a m a k o r u n m a l a r ı
gereken geleneksel yasalara tabidirler. Bu nedenle k a v g a l a r ve y a ğ m a l a r eksik
o l m a m a k t a d ı r . F a k a t yerleşiğe s a l d ı r m a k d a h a d a kârlıdır. Suriye ve Mısır X V I . yüzyılda
bu y a ğ m a l a r a , bu böcek s o k m a l a r ı n a karşı kendilerini iyi s a v u n m a m a k t a d ı r l a r . Pierre
M a r t y r d ' A n g h i e r a Katolik Kralların S u d a n ' a gönderdikleri ve 1502'de Mısır'a ulaşan şu
h ü m a n i s t b u n u h e m e n farketmiştir; eğer bu s a y ı l a m a y a c a k k a d a r kalabalık ırk semper
versans, semper in molu, Kendi içinde b ö l ü n m e m i ş olsaydı, gecikmeden Nil ülkesini ele
geçirirdi ( 24 ). O n l a r a karşı girişilen başarılı bir c e z a l a n d ı r m a h a r e k â t ı n d a n , eller nasıl d a
boş o l a r a k d ö n ü l m e k t e veya b i r k a ç bedevi kadın veya ç o c u ğ u n d a n m e y d a n a gelen fakir
bir ganimetle yetinilmektedir ( 25 ). G ö ç e b e l e r h e r g ü n veya en a z ı n d a n istedikleri z a m a n ,
H a l e p ( 26 ), İskenderiye ( 27 ) veya K a h i r e k a p ı l a r ı n a gelmektedirler. 1518 K a s ı m ı n d a
" d e v a m l ı artan Bedevi h a y d u t l u ğ u n a k a r ş ı " hacıların eşyalarını k o r u m a k üzere
A k a b e ' y e bir g a r n i z o n birliği g ö n d e r m e k gerekmiştir ( 28 ).

Yerinde yapılan a r a ş t ı r m a l a r ı n ışığında, içinden bakıldığında b ü t ü n bu çöl

t o p l u m l a r ı ilk b a k ı ş t a o k a d a r basit g ö z ü k m e k l e birlikte, k a r m a ş ı k ö r g ü t l e n m e l e r ,
hiyerarşiler, u y g u l a m a l a r , göz kamaştırıcı h u k u k i inşalar o r t a y a k o y m a k t a d ı r l a r . F a k a t
dışarıdan bakıldığında, r ü z g â r ı n havalandırdığı ne k a d a r d a b ü y ü k bir insani toz
t a b a k a s ı . Karşılaştırmalı o l a r a k , A k d e n i z ' d e bize ilk başta ne k a d a r d a hareketli g ö r ü n e n
d a ğ t o p l u m l a r ı , aniden ağır ve kireçlenmiş o l a r a k g ö z ü k m e k t e d i r l e r .

Uzun mesafe göçebeleri

Çöldeki insan grupları a r a s ı n d a iki göçebe tipini birbirinden a y ı r m a k g e r e k m e k t e -
dir. Önce yer değiştirme çabaları d ü ş ü k olan dağlı göçebeler: b u n l a r kat değiştirerek kışı
çölde geçirmektedirler; bu b u g ü n bile güney O r a n ' d a k i U l a d Sidi Şeyh kabilesinin, Aecer
veya H o g g a r T u a r e g l e r i n i n , İspanyol S a h r a ' s ı n d a " Z e m m u r Y a r ı n a " giden R g e y b a t ' l a -
rın d u r u m u d u r . İkinci kategori: yazları S a h r a ' n ı n dışında, o n u n stebe benzer sınırlarında
geçiren göçebelerdir. Bunlar sıklıkla uzun mesafe göçebeleridir. Suriye çölünden kalkıp
A k d e n i z ' e yönelen Rvallar; veya mevsimlerin ritmine göre L a g u a t ile M a y ı s - H a z i r a n ' d a
ulaştıkları Tiareti'in yüksek yaylaları a r a s ı n d a 800 kilometre k a d a r salınan Beni L a r b a
kabilesi; v e y a h u t d a A k d e n i z ' e sırtını d ö n e r e k , k u r a k mevsimde Senegal nehri kıyılarına
giden M o r i t a n y a l ı l a r ( 29 ) gibi.

Bizi yalnızca, mevsimlere göre düzenli o l a r a k , İç Denize d o ğ r u geri d ö n e n uzun

mesafe göçebeleri ilgilendirmektedir.
H e r kış, A k d e n i z o n a y a ğ m u r g e t i r e n . A t l a n t i k b u n a l ı m l a r ı t a r a f ı n d a n istila
edilmektedir. Bu y a ğ m u r güneye ve d o ğ u y a doğru denizin d a r sınırlarını a ş m a k t a d ı r .
M e k k e bölgesinde, A k d e n i z kökenli kış y a ğ m u r l a r ı , kısa ve bazen d e şiddetlidirler.
G e n e r a l B r e m o n d " C i d d e s o k a k l a r ı n d a bir metreye k a d a r yükselen sular g ö r d ü m " diye
kaydetmektedir. F a k a t s u l a m a n ı n düzenli olması gerekir. Bu yıllık y a ğ m u r l a r ( d a h a
u z a k bölgelerde iki yılda veya d ö r t yılda bir y a ğ m u r y a ğ m a k t a d ı r ) besleyici stepler;
m u a z z a m , dağınık, kısa ö m ü r l ü otlaklar y a r a t m a k t a d ı r l a r . Uedlerin geniş çökelti
a l a n l a r ı n d a bile ot birikintileri, birbirlerine 20 metre k a d a r uzaklıktadırlar. Kış b a ş ı n d a n
itibaren bitmeye başlayan ot, baharın s o n u n d a n itibaren güneyden kuzeye d o ğ r u
tedricen s a r a r m a y a b a ş l a m a k t a d ı r . Bu ot sürülerin ö n ü n d e n k a ç m a k t a ve onları,
h a s a t t a n s o n r a ulaştıkları A k d e n i z kıyılarına s ü r ü k l e m e k t e d i r . F a k a t s a m a n ' ve k u r u
otlar hala hayvan yemidir. Yaz bitince, sürüler bitecek olan yeni o t a d o ğ r u aşağı
inmektedirler.
Bu gidiş gelişler güçlükler o l m a d a n gerçekleşememektedirler: uzun menziller için, ya
ilk s o n b a h a r y a ğ m u r l a r ı n d a n , ya d a son ilkbahar y a ğ m u r l a r ı n d a n y a r a r l a n m a k
g e r e k m e k t e d i r , ç ü n k ü A k d e n i z ' d e yağışlı mevsim kıştan evvel başlayıp, kış sona erdikten
s o n r a bitmektedir. Ve sıklıkla m e y d a n a gelen gecikmelerin t e k r a r l a m a l a r ı ve hiçbir otu
o l m a y a n menzillerin, ölü bölgelerin aşılma z o r u n l u ğ u n u n belirmesi m u h t e m e l d i r . K u r a k
yıllarda (1945 böyle bir yıldı ve özellikle ö l d ü r ü c ü oldu) güney otlakları z a m a n ı n d a n çok
önce k u r u m a k t a d ı r l a r . Binlerce koyun yol b o y u n c a ö l m e k t e , develerin hörgüçleri
tehlikeli bir şekilde erimekte ve göçebeler alışılmış g ü z e r g â h l a r ı n ı n dışına çıkarak,
hayatları olan o t u a r a m a k t a d ı r l a r .

XVI. yüzyılda göçebe ç o b a n l a r , b u g ü n k ü n d e n çok d a h a geniş bir şekilde deniz

kıyılarına k a d a r gelmekteydiler. Bugün sağlamlaştırılmakta o l a n , yerleşiklerin k u r d u k -
ları engeller, o d ö n e m d e h e n ü z narindirler. K ü ç ü k A s y a ' d a , Suriye'de göçebeler kendi
evlerindedirler. Belon du M a n s onları yazın A d a n a y a k ı n l a r ı n d a g ö r m ü ş t ü r ( 30 ). Bütün
M a g r i p ' t e , b ü y ü k göçebelik yolları ülkeyi güneyden kuzeye kesmektedirler; özellikle
hiçbir şeyin o n l a r a karşı s a v u n m a d ı ğ ı T u n u s stebi b o y u n c a veya b a t ı d a O r a n bölgesinin
k u r u ve geniş açık yaylaları b o y u n c a . H e r yıl T e m m u z u n s o n u n a d o ğ r u , D i e g o Suarez
u z u n z a m a n garnizon tutacağı O r a n yakınlarına, Uled A b d a l a kabilesinin geldiğini
g ö r m e k t e d i r ; b u n l a r geçen s o n b a h a r d a deniz kıyısında b i r k a ç tarlaya t o h u m atmışlardır
ve hasatlarını, k o m ş u kabilelerin kötü niyetlerine karşı garantiye a l m a k istemektedirler.
İspanyol ç a k m a k l ı tüfeklerini kullanan silahşörleri taşıyan develeriyle A r a p l a r ı g ö r m ü ş
olan asker-kronikçi de onları barışçıl bir şekilde gözlemiş ve b u n u o k a d a r y a k ı n d a n
yapmıştır ki, onların kendi yağlarında kızartılmış etlerini pişirme ve m u h a f a z a
biçimlerini, alcuzcuzu'larını (kuskus) yeme ve lebent adını verdikleri ekşi sütlerini
içmelerini g ö r m ü ş t ü r ( 31 ).

T u n u s ' t a d a aynı gidiş-geliş söz k o n u s u d u r . Eğer Avusturyalı D o n J u a n Kasım

1573'de hiç k u r ş u n a t m a d a n T u n u s ' u ele geçirdiyse, b u n u n nedeni göçebelerin kuzey
T u n u s ' u d a h a önceden terketmiş olmalarıdır. Bunun tersine 1574 A ğ u s t o s u n d a Türkler
La G o u l e t t e kentini ve kalesini, göçebeler y a n l a r ı n d a o l d u ğ u n d a n ve metris k a z m a k ile
taşımacılıkta onların yardımını aldıklarından ö t ü r ü , zaptedebilmişlerdir. Yüzyıllardan
beri t e k r a r l a n a n tarih: d a h a 1270'de T u n u s o r d u s u saflarında hizmet eden göçebeler,
mevsim geçince (tam d a bu sırada Aziz Louis ö l m ü ş t ü r ) "adetleri gereği güney
o t l a k l a r ı n a d ö n m e k l e " tehtid ediyorlardı ( 32 ).

Stepten ileri doğru hareketler ve sızmalar

Göçebeleri denize d o ğ r u , s o n r a da denizden çöle iten bu geniş hareketler, nasıl olur
d a A k d e n i z tarihinin b ü y ü k z o r l a m a l a r ı n d a n birini, veya eğer tercih edilirse,
ritmlerinden birini m e y d a n a getirmez? Eğer alçalma ve yükselme, m e d cezir kesinliği
içinde cereyan etseydi, b ü t ü n işler iyi giderdi. F a k a t aralıklarla t e k r a r l a n a n kuraklıkların
dışında, m e k a n i z m a n ı n ayarını b o z m a k ve göçebeliğin kendine bırakılan alanlarla
yetinmemesi için bin tane neden vardır. D e m e k ki, yerleşikle çatışmaya girmek için bin
tane neden b u l u n m a k t a d ı r . G ö ç e b e h a y a t a , esas o l a r a k o t l a k g e r e k m e k t e d i r . F a k a t aynı
z a m a n d a , gerektiğinde işlenecek t o p r a k l a r , h a t t a o n a iaşe n o k t a l a r ı o l a r a k hizmet
edecek ve siyasal inşalarının üsleri olacak kentler de g e r e k m e k t e d i r .
Bir örnek: 1550'ler civarında T u n u s ' u n çöl alanı olan güney kesimlerinde
Ş a b b i y a l a r ı n k ü ç ü k devletinin şöyle böyle karışık olan tarihi d ü ğ ü m l e n m e k t e d i r ( 33 ). Bu
Ş a b b i y a l a r b a ş l a n g ı ç t a basit bir göçebe kabileydiler. Kesinleştirmenin güç olduğu
koşullar altında, bu kabile kuzeye d o ğ r u K a y r u a n ' a , yani zeytinlerin, a r p a ve b u ğ d a y
tarlalarının gerçek A k d e n i z ' i n e y a k l a ş m a y ı başarmıştır; b a ş k a güçlü bir cezbedici olan
bir kutsal kenti de ilave edelim. Şabbiyalar T u n u s ' u n ve krallığının efendisi o l a n , f a k a t
K ü ç ü k A f r i k a ' n ı n gerilemesi ve hrıstiyan s o n r a da T ü r k y a b a n c ı l a r ı n müdahaleleriyle
h a s t a l a n m ı ş o l a n Hafsilerin b o z u l m a ve karışıklıklarından y a r a r l a n a r a k b u r a y a
yerleşmişlerdir. Sadece K a y r u a n kentine d a y a n a n ( d o ğ u d a Sahel'in b ü y ü k kentsel
k a s a b a l a r ı n ı ve m u h t e m e l vergi mükelleflerini ele geçirmeyi b o ş u n a denemişlerdir).
T ü r k l e r ve T u r g u t Reis 1551 'de kente girdiklerinde Şabbiyaları b u r a d a n kolaylıkla s ü r ü p
atmışlardır. K ö k ü n d e n k o p a n Şabbiya devletinin, bu d u r u m d a ö l ü m ü hiç gecikmemiştir.
K a y n a k l a r ı n pek fazla kesin o l m a y a n bir şekilde söylediklerine göre, h a n e d a n a r k a s ı n d a
bir kutsallık izi b ı r a k a r a k , batıya d o ğ r u k a y b o l m u ş t u r ; ve hepsi bu k a d a r o l m u ş t u r :
hiçlikten gelen bu h a n e d a n , yerleşik h a y a t a tırnaklarını geçirmeyi a n c a k bir an için
b a ş a r d ı k t a n s o n r a , k a y b o l m a k üzere hiçliğe geri d ö n m ü ş t ü r .

Bin kere t e k r a r l a n a n tarih. Böylece X V I . yüzyılda T r a b l u s çevresinde b a ş k a göçebe

devletleri aynı k o ş u l l a r d a o r t a y a çıkmışlar ve meyvalarını t o p l a m a y a fırsatları o l m a d a n ,
ç a b u c a k o r t a d a n silinmişlerdir. F a k a t gerçekte, F a s dünyasını d e r i n d e n değiştirmiş olan
El Muravilerin, Merinilerin, Hilalilerin çok b ü y ü k m a c e r a l a r ı a c a b a b a ş k a bir cinsten
midirler? El Muraviler birkaç yıl içinde Senegal kıyılarından İ s p a n y a ' n ı n kalbine, El
Cid'in Valencia'sının surlarının dibine k a d a r ilerlemişlerdir. Büyük bir göçebe başarısına
dair, ne de seyirlik bir ö r n e k .
F a k a t bu şamatalı olayların, bu kalabalıkların yanı sıra sessiz istilalar m e y d a n a
gelmektedir. Bu, O r t a Çağın s o n u n d a k i A n a d o l u ' n u n d u r u m u d u r ( 34 ). M a r c o Polo bu
ü l k e d e n geçtiğinde, köylüler R u m landlordların o t u r d u k l a r ı kentlere karşı a y a k l a n m ı ş -
lardı. Buraları İ s l a m a geçince ve safları T ü r k göçebeliğine açılınca, kentler de kendi
h e s a p l a r ı n a İslamiyete geçince, bu biraz önce s ö z ü n ü ettiğimiz b ü y ü k d ö n ü ş ü m
o l m u ş t u r : yavaş yavaş n ü f u s u a r t a n bu d ü n y a , y a t ı ş m a k t a yerleşikleşmektedir ( 35 ).
Ç ü n k ü , göçebe k ö k s a l m a k t a d ı r . V a h a l a r ı n yarı t r o p i k a l t a r ı m l a r ı n a u y u m s a ğ l a y a m a -
yan göçebe, kendini bazen A k d e n i z yerleşikleri t a r a f ı n d a n evcilleştirmeye b ı r a k m a k t a ,
o n l a r ı n basit çoğu z a m a n da ilkel ekim yöntemleri karşısında eğilmektedir. F a s bu
k o n u d a örnekler sunacaktır.
D e m e k ki yüzyıllar b o y u n c a stepten A k d e n i z ' e geçiş birçok kereler m e y d a n a
gelmiştir. B u g ü n yerleşiklik m u a z z a m ilerlemeler kaydetmiştir. A y n ı a n d a , stepten gelen
b a s k ı l a r a karşı k o n u l a n engeller de özellikle güçlendirilmiştir. A n c a k 1912'de Sahralılar
El Muravilerin cesur girişimlerini, M a r a b u t M a el A y n i n ' i n oğlu olan " M a v i S u l t a n " El
H i b a ile t e k r a r l a m a k istemişlerdir. M e r a k e ş ' e galip o l a r a k girmişler, f a k a t F r a n s ı z
o r d u s u kısa bir süre s o n r a onları çöle geri atmıştır ( 36 ). 1920 ve 1921 'de bu kez Cezayir'in
güneyinde F r a n s ı z yetkililer, açlıktan ölen ve h a y v a n varlığının üçte ikisini kaybetmiş
olan b ü y ü k L a r b a kabilesini k a m p l a r d a t o p l a m a bilgeliğini göstermişlerdir. Kendilerini
k u r t a r m a k o n u s u n d a serbest olsalardı, bu aç insanların neler yapabilecekleri t a h m i n
edilebilir. Aynı şekilde, 1927'de T.E. L a w r e n c e ' ı n sözleriyle A r a b i s t a n göçebelerinin bir
cins toplayıcısı olan N e c d ' d e , çölün işsiz ve biriken güçleri infilak etme tehditini
taşımaktaydılar: A l f r e d H e t t n e r ( 37 ) "İngiliz polisinin denetimi olmasaydı, A r a p istilaları
yeniden b a ş l a r d ı " diye y a z m a k t a d ı r . O k a d a r ki Suriye'den itibaren, tıpkı eskiden olduğu
gibi, Süryani sınırlarında L ü b n a n y a ğ m u r l a r ı n ı n nisbi b o l l u ğ u n d a n ö t ü r ü , b u r a n ı n
b u g ü n bile göçebeliğin bir birikme alanı o l m a s ı n d a n y a r a r l a n a r a k , yeni unsurların
katılmalarıyla büyüyebilirlerdi.
B a ş k a d r a m a t i k örnekler d a h a b u l u n m a k t a d ı r . 1940'tan 1945'e k a d a r , n o r m a l ulaşım
o l a n a k l a r ı n d a n y o k s u n kalan Kuzey A f r i k a , göçebe ulaşımının savaş öncesi yıllardaki-
lerden d a h a geniş ve özellikle de kuzeye d o ğ r u , d a h a u z a k l a r a k a d a r yeniden o r t a y a
çıktığını g ö r m ü ş t ü r . Benzin y o k l u ğ u n d a n k a m y o n l a r terkedilmiş o l d u k l a r ı n d a n , b u ğ d a y
eskiden olduğu gibi k o c a m a n çifte heybelerle, develerin iki sağırlarında t a ş ı n m a k t a d ı r -
lar. Bu heybeler çöl kadınları t a r a f ı n d a n ya keçi kılından, ya d a deve t ü y ü n d e n elde
d o k u n m u ş l a r d ı r . Bu ileriye d o ğ r u hareket k u ş k u s u z K ü ç ü k A f r i k a ' d a eskinin salgınla-
rının, ilk sırada d a eksantemik tifüsün yayılmasına yol açmıştır.

Böylece Bedevi ile yerleşiğin çatışması, yalnızca sürekli o l m a k l a k a l m a m a k t a d ı r .

Bedevi rahatsız ettiği eve, sıklıkla davet de edilmektedir. Eskiden ve b u g ü n uygulandığı
haliyle Akdeniz tarımı, t o p r a k l a r ı n hızlı bir aşınımına yol a ç m a k t a d ı r ; bu tarım bu
t o p r a k l a r , göçebelerin k o y u n ve keçilerinin yaptıkları söylenerek onların itham
edilmesine yol açan z a r a r d a n d a h a fazlasını vermektedir. Bu s o n u n c u l a r ı n gelmeleri
d e m e k ki, t o p r a k l a r için b ü y ü k bir dinlenme ihtiyacına t e k a b ü l edebilir. Bir coğrafyacı
" g ö ç e b e ve yerleşik k u ş k u s u z u y u ş m a z h a s ı m l a r d ı r " diye y a z m a k t a d ı r ( 38 ). " F a k a t aynı
z a m a n d a b u n l a r birbirlerini t a m a m l a m a k t a d ı r l a r ; b u n d a n da iyisi, birbirlerini davet
etmektedirler. H e p aynı tarlayı işleme k o n u s u n d a k i saçma inadıyla Teli ötesindeki
maceracı çiftçi ç o b a n l a r a bir yol h a z ı r l a n m a k t a d ı r ; f a k a t çiftçilerin i m p a r a t o r l u ğ u bir
kez k u r u l d u k t a n , güvenlik sağlandıktan, ulaşım düzenli ve kolay hale geldikten sonra,
göçebe tıpkı b u g ü n T u n u s stebinde yaptığı gibi, yerleşik h a y a t a k a l m a k t a d ı r " . T a r ı m ı n
iyileştirilmesi, ü r ü n d ö n ü ş ü m ü n ü n ve ekim değişimi u y g u l a y a n çağdaş bir tekniğin
yerleşmesi, aşikâr bir şekilde göçebe hayatı yok etmektedirler. Ticaret, yüksek
yaylaların göçmen çiftçiler t a r a f ı n d a n t a r ı m a açılması, buraların b u ğ d a y tarlaları hali-
ne getirilmeleri, b i r k a ç onyıldan beri, eskiden b u r a l a r d a çok sayıda olan develi göçebele-
ri, hemen hemen t a m a m i y l e bu bölgeden k o v m u ş t u r .
A n c a k , A k d e n i z ile y a k ı n ı n d a k i çölün çatışması, saban ile sürü a r a s ı n d a k i rekabetten
d a h a b a ş k a birşeydir. E k o n o m i l e r , uygarlıklar, t o p l u m l a r , s a n a t l a r karşı karşıya
gelmektedirler. R u s tarihçilerine göre, stebin b ü t ü n ileri d o ğ r u hareketleri, öncel o l a r a k
bu t o p l u m l a r ı n yapı değişikliklerine, yani böylece ilkel a ş a m a d a n " f e o d a l i z e " bazı
biçimlere geçişe sahiptirler ( 39 ). İslamiyetin fetihçi hareketlerinde dinsel mistisizmdeki
bazı yükselmelerin rolü bilinmektedir. Ve n ü f u s artışlarınınki de d a h a az biliniyor,
değildir. G ö ç e b e yerleşiğin b ü t ü n h a t a l a r ı n d a n , b ü t ü n zayıflıklarından, k u ş k u s u z
tarımındakilerden ve diğer alanlarındakilerden, y a r a r l a n m a k t a d ı r . İyice o t u r m u ş
uygarlıkların bu iradi veya gayri iradi suç ortaklıkları olmaksızın, bu salınımlı d r a m d a n
birşey a n l a m a k m ü m k ü n değildir.
Emile-Felix G a u t i e r , XVI. yüzyıl Kuzey Afrika'sının göçebeler t a r a f ı n d a n , olağan-
d a n d a h a fazla d o l d u r u l d u ğ u n u d ü ş ü n m e k t e d i r ( 40 ). Y a r ı m a d a o d ö n e m d e bir dizi
b u n a l ı m a sahne o l m a k t a d ı r ; S a h r a trafiğinin bozulmasıyla e k o n o m i k kriz; Portekiz,
İspanyol ve T ü r k fetihleriyle yabancılarla yapılan savaşlarda kriz. S o n u n c u fatihler,
Türkler M a g r i p ' i n d o ğ u s u n d a ve merkezinde düzeni yeniden sağlayacaklardır, f a k a t
u z a t m a l ı karışıklıklar d r a m a t i k ve devrimci bir d u r u m y a r a t t ı k l a r ı n d a n , bu düzen gene
de tartışmalı o l m a k t a d ı r . T u a t v a h a l a r ı n a k a d a r kaçan A n d a l u ç y a sürgünleri, dinsel
merkezlere kutsal savaş çağrısı y a p m a k ve d a v r a n m a k k o n u s u n d a y a r d ı m edeceklerdir.
XVI. yüzyıldan X V I I I . yüzyıla k a d a r son derece net olan M a r a b u t merkezlerinin güneye
d o ğ r u çekilmesi olayı her halü k â r d a b ü y ü k bir tarihi o l g u d u r ( 41 ). Böylece, şu
beklenmeyen şeyin gerçekleştiği görülecektir: s o n u ç o l a r a k çöle ait olan Sus kökenli
Şeriflerin F a s ' t a düzeni sağlamaları. Cezayir, T u n u s , T r a b l u s O c a k l a r ı n d a X V I . yüzyılın
s o n u n d a k i karışıklıklar, İspanyol metinlerinin Alarabes - g ö ç e b e A r a p l a r ı anlayınız-
dedikleri halk a r a s ı n d a k i karışıklıklarla bağlantı halindedir. Bunlar sıklıkla istilacı
Türklere karşı kentlerdeki moros ile a n l a ş m a halindedirler.
Bu d u r u m , X V I . yüzyılın en son on yılı süresince A k d e n i z ' i n güney kıyılarında,
C e b e l i t a r ı k ' t a n Mısır'a k a d a r salgın halinde o r t a y a çıkan k ı p ı r d a n m a l a r ı n önemini
a ç ı k l a m a k t a d ı r . D e m e k ki, göçebe K ü ç ü k A f r i k a ' d a a r t a n bir rol o y n a m a k t a d ı r , f a k a t
aslında yüzyıl b o y u n c a diğer unsurların yükselişleriyle birlikte, göçebe y a ş a m ı n da
ilerlediğini söylemek d a h a d o ğ r u olacaktır. Z a t e n s o n u n d a göçebe ne T ü r k l e r i n ç a k m a k l ı
tüfekleri ve topçuları, ne de Faslı şeriflerin topları karşısında haklı ç ı k a m a y a c a k t ı r .
Ş u r a d a veya b u r a d a yerel başarılar sağlayabilir, b e k l e n m e d i k saldırılarda başarı elde
edebilir, b ü y ü k bölgelerin ayrılıkçı hareketlerine katılabilir, f a k a t son söz o n u n
o l m a y a c a k t ı r . B u n u n a n l a m ı , askeri açıdan o y u n u n kurallarının değiştiğidir. O z a m a n a
k a d a r her z a m a n galip gelen, k ı y a s l a n a m a z süvari, eşdeğeri o l m a y a n göçebe, t o p b a r u t u
t a r a f ı n d a n devre dışı bırakılmıştır. Bu, V o l g a üzerindeki Kazan göçebeleri veya Çin'in
kuzeyindeki M o ğ o l l a r için olduğu k a d a r , A f r i k a ve Yakın D o ğ u kabileleri için de
geçerlidir ( 42 ).

Altın ve baharat kervanları

Göçebelerin s ı r a d a n tarihini, b ü y ü k kervan ilişkilerinden, çöllerin bir u c u n d a n diğer
u c u n a yapılan ve A k d e n i z ' i yüzyıllardan beri, bir y a n d a n Uzak D o ğ u ' y a , diğer y a n d a n da
Bled es S u d a n ' a yani Kara A f r i k a ' y a bağlayan uzun mesafeli y o l c u l u k l a r d a n a y ı r m a k
gerekmektedir. B u n l a r göçebe y a ş a m ı n d a n tıpkı açık deniz yolculuklarının kıyı
denizciliğinden farklı o l d u k l a r ı gibi, a y r ı l m a k t a d ı r l a r . K e r v a n l a r tüccarların, yani
kentlerin, geniş d ü n y a ölçeğindeki faal ekonomilerin işidir; b u n l a r bir lüks, bir macera,
k a r m a ş ı k bir ü r ü n d ü r l e r .

X I V . yüzyıl b u n u miras almıştır; y a r a t m a d ı ğ ı bir aracı kullanmış, b u n u bozulmaksı-

zın m u h a f a z a etmiş ve gelecekteki yüzyıllar da onu d a h a fazla bozmaksızın kendilerine
mal etmişlerdir. G o b i n e a u ' n u n , G . Schweinfurth'un ( 43 ), Rene Caille'nin, B r u g n o n ' u n , C44)
F l a c h a t ' n ı n C4"1) tasvirleri, Tavernier'ninkileri tekrar etmektedirler; h a t t a 1586 yılına
d o ğ r u M e k k e ' y e giden hacıların m u h t e ş e m kervanını izleyen şu adı bilinmeyen
İngilizinkiyle t a m a m e n aynı şeyleri çerçevelemektedirler ( 46 ). Bu kervan K a h i r e ' y e üç
fersah uzaklıkta " B i r k a " d a R a m a z a n bittikten 20 gün s o n r a o l u ş m a k t a ve 40.000 k a d a r
katır ve deve ile 50.000 k a d a r insanı b i r a r a y a t o p l a m a k t a d ı r ; mallarını k o r u m a
k o n u s u n d a kaygıları olan tüccarlar önde y ü r ü m e k t e ve yol b o y u n c a bazen ipek, m e r c a n ,
kalay, b u ğ d a y veya pirinç s a t m a k t a d ı r l a r , a m a bunları esas M e k k e ' d e t a k a s etmektedir-
ler; sadece kendileriyle ilgilenme d u r u m u n d a olan hacı adayları ise, kaygısız bir şekilde
artçı o l a r a k ilerlemektedirler. Bu, zenginle fakir i n s a n l a r d a n m e y d a n a gelen g r u b u n bir
m u h a f ı z k o m u t a n ı , kervan "reis"i b u l u n m a k t a , ayrıca k e r v a n d a rehberler de yer
a l m a k t a d ı r l a r ; b u n l a r geceleri yolu a y d ı n l a t m a k üzere k u r u o d u n l a r ı yakıp, ellerinde
t u t a r a k ilerlemektedirler. Ç ü n k ü , sabahın ikisinden güneş d o ğ a n a k a d a r y ü r ü y ü ş
y a p m a k , gecenin serinliğinden y a r a r l a n m a k için tercih edilen bir usuldür. Kızıldeniz
kıyısındaki yağmacı A r a p l a r a karşı bir r e f a k a t birliği ö n g ö r ü l m ü ş t ü r . 200 sipahi ve 400
asker, ayrıca bir s a h r a topçusu ki, bu da 12 deve t a r a f ı n d a n çekilen 6 p a r ç a d a n m e y d a n a
gelmektedir, bu t o p ç u n u n a m a c ı Bedevileri k o r k u t m a k ve M e k k e ' y e girerken bir zafer
girişi edasıyla gürültü y a p m a k t ı r ; anlatıcının dediği gibi to make triumph
 Bu yan-dinsel, yarı-ticari ve hızlı giden kervanın m u a z z a m o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r : bu
kervan K a h i r e ' d e n M e k k e ' y e giden zor güzergâhı 40 g ü n d e a ş m a k t a d ı r . H e r seferinde
aşırı bir k o ş u m hayvanı bolluğu .(Türk o r d u s u n u n iaşesi için bir seferinde 30 ilâ 40 bin
k a d a r deve m ü s a d e r e edildiği o l m a k t a d ı r ) ve k o n v o y u n kesin disiplinine tabi olan aşırı
bir yolcu bolluğu d ü ş ü n e l i m . Bu yolcular kendi olanaklarıyla yaşamlarını s ü r d ü r m e k t e
ve geçtikleri yerlerden yalnızca su ile m u t f a k ve hayvanların b a k ı m ı için gerekli olan
y a k a c a k l a r d a n b a ş k a birşey talep etmemektedirler. D e m e k ki, bu masraflı ve güçlü
araçları işletebilmek için gelir getirici bir ticaret gerekmektedir. S a h r a ' d a tuz, köle,
d o k u m a ve altın ticareti; Suriye'de prestijli b a h a r a t , m ü s t a h z a r a t ve ipek toptancılığı. Ve
b u n l a r ı n yanı sıra t ü m düzenli ticaretler.

S a h r a ticaretinin b ü t ü n ü itibariyle, XV. ve X V I . yüzyıllarla birlikte, h a t t a

Portekizlilerin b ü y ü k keşiflerinden .sonra d a ve o n l a r a r a ğ m e n b ü y ü m ü ş olması
m u h t e m e l d i r . K u ş k u s u z 1460'lı yıllardan itibaren Portekizlilerin G i n e kıyılarına yerleş-
meleri, S a h r a ticaretinin bir kısmını bu yöne saptırmıştır; b u n u n s o n u c u o l a r a k , tekrar
döneceğimiz bir altın b u n a l ı m ı m e y d a n a gelmiştir. A n c a k bu d u r u m X V I . yüzyılda,
b ü y ü k S a h r a yollarının değerli m a d e n i K ü ç ü k A f r i k a ve Mısır ( 47 ) y ö n ü n e taşımaya
d e v a m etmelerini ve b u n a bağlı o l a r a k , güneye d o ğ r u bu altın akımını telafi edici insan ve
mal akımının sürmesini engelleyememiştir. Cezayir " d a y f ' s ı Salih Reis'in 1556'da
U a r g l a ' y a k a d a r u z a n a n girişimini bu altın sevkiyatındaki kesintilerle a ç ı k l a m a k cazip
olacaktır. Veya Paşa C u d e r ' i n Faslıları ve İspanyol dönmeleriyle birlikte ( 4 8 ) 1591'de
S a h r a ' y ı bir u c u n d a n diğerine k a d a r geçerek T i m b u k t u ' y a k a d a r y ü r ü t t ü ğ ü n d e n ö t ü r ü ,
k u ş k u s u z d a h a önemli olan talan harekâtını. Bu h a r e k â t , üç yıl s o n r a İngiliz M o d o c ' u n
M e r a k e ş ' e altın yüklü 30 katırın gelişini görmesini açıklayabilir mi ( 49 )?

Belgelerimizin ışığında b u n l a r kısmi gösterimlerdir. H a b e ş i s t a n ' d a n Mısır'a ve

tersine yönelik ticaretin doğal yolu olan Y u k a r ı Nil vadisini hareketlendiren ticaret de
çok fazla net bir şekilde belirlenememektedir. Yeniçerilerin ve sipahilerin serpuşlarına
taktıkları devekuşu tüyleri işte bu y o l d a n , Türkiye'ye k a d a r u l a ş m a k t a d ı r l a r ( 50 ). Burası
aynı z a m a n d a bir altın y o l u d u r : XVI. yüzyıl için b u n u n kanıtına sahibiz. X V I I . yüzyılda
Tavernier b u n u hala işaret etmektedir ( 51 ). II. Felipe d ö n e m i n d e A v r u p a , A m e r i k a n ,
g ü m ü ş ü rejimine geçerken, T ü r k i m p a r a t o r l u ğ u hala A f r i k a altınıyla yaşamışa
benzemektedir. A n c a k , bu altını bol m i k t a r d a elde ettiği a n l a m ı n a gelmemektedir, ç ü n k ü
T ü r k l e r hrıstiyan a l e m i n d e n giderek a r t a n m i k t a r l a r d a değerli m a d e n ithal etmeye
başlamışlardır. Herşeye r a ğ m e n , T ü r k i y e ' n i n yüzyılın s o n u n d a , şu g ü m ü ş bölgesi
Safeviler İ r a n ' ı n a n a z a r a n , bir altın bölgesi o l a r a k o r t a y a çıkması ilginçtir ( 52 ).

Yakın D o ğ u ' d a başlıca iki kervan bölgesi b u l u n m a k t a d ı r : b u n l a r d a n biri Suriye veya

K a h i r e ' d e n yola çıkan M e k k e yollarına t e k â b ü l etmektedir; diğeri de H a l e p ' t e n Dicle'ye
gitmektedir ( 53 ). T a v e r n i e r ' n i n söylediklerine göre, F ı r a t değirmenler y ü z ü n d e n 1638'e
k a d a r seyrüsefer dışı kalmıştır, bu tarih T ü r k o r d u s u n u n Fırat'ı uıaşım yolu o l a r a k
k u l l a n m a y a başladığı tarihtir ( 54 ). Dicle a n c a k Bağdat y a k ı n l a r ı n d a k u l l a n ı l m a k t a d ı r ( 55 ).

İki yol demeti H i n d O k y a n u s u n a doğru yönelmektedirler; b u n l a r d a n biri İran körfezi

y ö n ü n d e , diğeri de Kızıldeniz y ö n ü n d e ilerledikten sonra, T o r ve Süveyş gibi Mısır
limanlarına, b u n u n ötesinde hacıların limanı olan ve Kızıldeniz'i H i n d i s t a n ve a d a l a r ı n a
bağlayan seyrüseferin son durağı olan Cidde'ye v a r m a k t a d ı r l a r ( 56 ). Bu bağlantılar
yüzyıllardan beri vardırlar ve X I I , XIII. yüzyıllarda başlamış olan m ü r e f f e h dönemleri
hala yerli yerindedir. Bunlar deniz taşımacılığı ile kervanı, koşullara, menzil k a y m a l a r ı n a
ve rekabetlere r a ğ m e n onların sayesinde - a m a b u n l a r k o r u n a n sistemin etkin o l a r a k
kalabilmesi için her z a m a n a y a r l a n m a k t a d ı r l a r - o r t a k kılmaktadırlar. Bu, A k d e n i z ' i n ve
o n u H i n d O k y a n u s u n a d o ğ r u u z a t a n d ü n y a n ı n , J a c o p B u r c k h a r d t ' ı n güzel a m a aşırı
 ..... ,, „...<r?r-''" ••. """.-İA
• v0 (f ^»(K-.^r«T' : •»""*•
' )) - I
Ghodamesg r.Co)?..,
JOOMr
İ Murzalt ' Forotroi
t ..-•"T*.

A ^ ^ f c ..-••GKot : • • \ - — I Kufra
""^--•Ouorfone '
•t i 1 ;
-

.i î
Agades
C^-^ J'IPbüh.

„ . Sahra kervanları, XV.-XVI. yüzyıllar

a h n t ı s ^ ı S ° S d « « = ° b r l m i e n t o s e a economia mundial. 1963 adi, eserden
' M A ° "'
z e k l e X V -, yüzyıla ilişkindir. Kuzey Afrika'yı kat'ederek Oran veya T u n u s a yönelen yollar ancak
™ ™ 6 y,r m,y"dlZI a n c a k XVI yüzy|lda geç olarak parlamıştın Doğal olarak Magrip t e n z e n c i
S yoldu; " y 0 " a r V e r d e 9 ' ? , i r m e l e r e ^ değişen faaliyetlere maruz kalmışlardın H a b e ş t i a n a'do'ğru NH en

f o r m ü l ü n e g ö r e " t e k bir canlı varlık o l m a s ı " a n l a m ı n a g e l m e m e k t e d i r . K u s k u s u z

c o ğ r a f y a , geçit yerlerim I r a n k ö r f e z i n d e n Suriye kıyısına k a d a r o l a n k a r a s a l m e s a f e l e r i n
F ^ ^ h n ^ ' , S V T e y Ş M U S t a u ğ m d a k l m e s a f e n ı n d a r l ' ğ ' nedeniyle, ö n c e d e n belirlemiştir.'
F a k « bn d o ğ a l k o l a y l ı k l a r herşeye h ü k m e d e m e m e k t e ve bu çöl a l a n l a r ı n ı n asılması
bizatihi bir engel o l a r a k k a l m a k t a ve b u r a l a r ı b ü y ü k ç a b a l a r p a h a s ı n a geçilebilmeİctedir.
Böylece b u l u ş m a l a r ı n d a m u a z z a m a v a n t a j l a r o l a n , a m a ö z e r k ve k e n d i içlerine
k a p a l ı o l a r a k y a ş a m a y a alışkın iki e k o n o m i t e m a s a geçmiş o l m a k t a d ı r . V a s c o d a G a m a
öncesinde o l d u ğ u gibi, s o n r a s ı n d a da H i n d O k y a n u s u kendine ve bir evren ve aşağı
y u k a r ı kendine yeterli bir d ü n y a d ı r : b u ğ d a y D i u t a r a f ı n d a n , p a m u k l u k u m a ş l a r
K a m b a i y a t a r a f ı n d a n , atlar H ü r m ü z t a r a f ı n d a n , pirinç ve şeker Bengal t a r a f ı n d a n , fildişi,
köleler ve altın güney A f r i k a kıyıları t a r a f ı n d a n s a ğ l a n m a k t a d ı r . Üretim ve ihtiyaçları
a y a r l a m a k için gereken herşey b u r a d a vardır. Hindli dışarıdan keyfe keder olanları talep
etmektedir: P a s i f i k ' d e n ipek, porselen, bakır, kalay, b a h a r a t ; B a t ı ' d a n d o k u m a l a r ve
b u n d a n d a fazlası g ü m ü ş sikkeler. Beyaz sikkelerin sürekli artışı o l m a s a y d ı H i n d
O k y a n u s u ' n u n geniş hayatı bu k a d a r da kolay r a y ı n d a n çıkmazdı. A k d e n i z ' i n
beyaz m a d e n e karşı ihtiras o l m a s a y d ı , belki de bu talep b o ş u n a o l u r d u .
Aşırı bir b a s ı n ç t a n k a y n a k l a n a n D o ğ u A k d e n i z ticareti, d o ğ a l ve serbest o l m a n ı n
dışında herşeydir. Bu ticaret çabaların birbirlerine eklenmelerini, eğer o n l a r olmasaydı,
işlemlerin m ü m k ü n o l a m a y a c a k l a r ı bağlantı n o k t a l a r ı n ı gerektirmektedir. Şiddetli bir
d a r b e o l d u ğ u n d a , sistem şirazesinden ç ı k m a k t a d ı r . Şu H i n d ' d e n gelen k a r a b i b e r
çuvallarının veya H i n d a d a l a r ı n d a n gelen şu b a h a r a t çuvallarının bir H a l e p , s o n r a da bir
Venedik, s o n r a d a bir N u r e m b e r g d ü k k â n ı n a ulaşabilmek için ne k a d a r d a çok elden
geçtiklerini bir d ü ş ü n ü n .

Vahalar
İnsanların ve sürülerin göçebeliği, kervan kafileciliği, y ü r ü y ü ş halinde halklar; batılı
açısından k u r a k bölgelerin en çarpıcı özelliği o l a r a k gözükeni b u d u r .

A n c a k çöl sadece hareket değildir. Eğer bu u n u t u l u r s a , hareketsiz kentler ve onları

çevreleyen bilgin köysel uygarlıkların şaheserleri olan nehir suyu, k a y n a k suyu veya
yeraltı suyunun kullanımıyla yaratılan değerli topraklar ihmal edilmiş olacaktır. Binlerce
yıldan beri Yakın D o ğ u insanı t a r a f ı n d a n k a z a n ı l m a k t a olan ve T a n r ı bilir nerede
başlamış o l a n , a m a işte çok u z u n z a m a n d a n beri h e m M ı s ı r ' d a , h e m M e z o p o t a m y a ' d a
veya İ r a n ' d a o l d u ğ u k a d a r , T ü r k i s t a n ' d a , İ n d ü s kıyılarında d e v a m e t m e k t e olan bu
zafer; a k t a r ı l a n , öğretilen ve b u n l a r olurken yenilenen ve zenginleştirilen bu zafer Kuzey
A f r i k a ve G ü n e y A k d e n i z yönlerine d o ğ r u yayılmıştır.

Bu v a h a l a r sadece minik d a y a n a k n o k t a l a r ı d ı r . XVI. yüzyıl Mısır'ı işlenen deltaların

çifte bir şeridinden ve insan t a r a f ı n d a n t a m fethedilmemiş bir d e l t a d a n ibarettir.
M e z o p o t a m y a A n t i k ihtişamı sırasında, 20 ilâ 25 k n r ' l i k bir alanı k a p s a y a n verimli
bahçelerden ibaretti ( 57 ): h a r i t a üzerinde h e m e n h e m e n hiç. F a k a t bu v a h a l a r n ü f u s
yoğunlaşması, paralel s o k a k l a r ı n s u l a m a k a n a l l a r ı n a k o ş t u k l a r ı gerçek tarımsal
kentlerin alanıdırlar. Bu v a h a l a r ı n h a y a t l a r ı n ı a n l a m a k için güney Cezayir'in meyvalık
bahçelerinin imgesini b u l m a k gerekmektedir. Bu bahçeler t o p r a k d u v a r l a r l a ö r ü l m ü ş t ü r
ve su k o n u s u n d a bilgince bir y a s a m a y a , dikkatli yönetimlere ve A k d e n i z o v a l a r ı n d a k i -
lerden d a h a tiranca rejimlere sahiptirler. H a m m u r a b i k a n u n u n u n düzenlenmiş hayatının
y a n ı n d a , dirsek teması içindeki L o m b a r d i y a pirinç tarlaları nedir ki? H a t t a Valencia ve
s u l a m a n ı n katı yasalar getirdiği diğer yerlerde bile bir yarı-serbestlik için yer vardır.
V a h a ise m u t l a k bir zorlamayı d a y a t m a k t a d ı r . Ve en gerçeğinden ovalar gibi, o d a çok
fazla sayıda insan talep etmekte ve t ü k e t m e k t e d i r .

İ n s a n b u r a d a hasım bir iklim içinde kendini t ü k e t m e k t e d i r ; b u r a d a birçok salgına ve

b u n l a r ı n a r a s ı n d a sıtmaya da av o l m a k t a d ı r . Belon du M a n s M ı s ı r ' d a y ü z ü n d e n o k a d a r
fazla b ö c e k t a r a f ı n d a n s o k u l m u ş t u r ki, kızamık çıkarıyora b e n z e m e k t e d i r ( 58 ). Bu h a y ş t
d e m e k ki, sürekli olarak bir insan m ü b a y a a s ı n ı gerektirmektedir. A m e r i k a ' d a n çok
önceleri S a h r a vahaları zenci köleciliğini tanımışlardır. Aynı şey Mısır için de
söylenebilir: bu ülke t ü m tarihi b o y u n c a H a b e ş i s t a n ile sürekli bir ilişki içinde o l m u ş ve
b u n u s ü r d ü r m ü ş t ü r : b u n a bağlı o l a r a k fellahların ç o ğ u n u d a m g a l a y a n k a r a kan katkısı
o r t a y a çıkmıştır. M e z o p o t a m y a ' y a gelince, burası kendini kuzeyden ve d o ğ u d a n
çevreleyen d a ğ l a r a insanı k a t k ı b a k ı m ı n d a n bağımlı kalmışa b e n z e m e k t e d i r . O r t a Ç a ğ d a
Iran ın bir şubesi b u r a d a uygarlığın b ü t ü n çiçeklerini serpiltme alanı b u l m u ş ve b ü y ü k
hacılarıyla, başkentlerini b u r a y a yerleştirmiş değil midir? T ü r k l e r i n ilgisizlikleri
yüzünden M e z o p o t a m y a ' d a k ı F a r s bahçelerini öldürdükleri söylenir. Gerçekte, i r a n ' d a n
k o p a r t ı l a n M e z o t o p a m y a , vazgeçilmez insani m ü b a y a a k a y n a ğ ı n d a n kopartılmış
o l m a k t a y d ı . Bedevi, artık sürülerini bu can çekişen d ü n y a n ı n sınırlarına s ü r m e k t e ve
yerleşik çırağı o l a r a k yaptığı ilkel tarımını b u r a d a tesis e t m e k t e hiçbir zorlukla
karşılaşmamıştır.

Bahçelerin - o v a veya v a h a bahçeleri- sürekli o l a r a k yeniden y a r a t ı l m a k , sürekli

o l a r a k iş b a ş ı n d a olan d ü ş m a n a karşı k o r u n m a k z o r u n d a o l d u k l a r ı ölçüde, ne k a d a r d a
narin o l d u k l a r ı n ı ölçmek için m ü k e m m e l bir fırsat: M e z o p o t a m y a örneğinde, k u m ,
kanalların d o l m a s ı , setlerin çökmesi, artı sanki karşıda çekirge s ü r ü s ü varmış gibi
k o r u n u l m a s ı gereken civar steplerde göçebelik y a p a n şu adeta-ilkefler. X I X . yüzyılın
s o n u n d a bile hiçbir M e z o p o t a m y a köyü y o k t u r ki, ç o b a n l a r ı n baskınlarını haber v e r m e k
üzere k u r u l m u ş gözetleme kulesine ve gözcülere s a h i p olmasın ( 59 ). Zaten, Bedevi
v a h a n ı n t r o p i k a l h a y a t ı n a , herşeyden önce bitkisel olan besinlerine alışabilir mi? Bedevi,
göçebelerin ait o l d u k l a r ı zayıf bacaklı ve geniş göğüslü şu atletik tipten, A l m a n
a n t r o p o l o g l a r ı n ı n Brustrasse,'sindendir. V a h a d a yaşayan ise Bauchrasse'ye. m e n s u p t u r ,
S a n c h o P a n ç a gibi göbekli, bitkisel gıdalarla şişmiş bir köylü. Aynı şekilde, F e r g a n a
tarihinden İran kökenli yerleşiklerin o y n a d ı k l a r ı role bakınız. Siri D e r y a vadisini
düzenlemişe, ç o ğ u n l u k l a balta girmemiş o r m a n l a r l a kaplı bayırların ağaçlarını yok
etmişe, kamışlarla kaplı bataklıkları k u r u t m u ş a benzeyenler o n l a r d ı r ; bu işleri y a p a n l a r
o n l a r d ı r , civarda k ı p ı r d a n ı p d u r a n göçebeler ve göçebelerin k a r m a ş ı k dünyası değildir
( 60 ).

K ü ç ü k veya b ü y ü k b ü t ü n v a h a l a r ı n iktidar üsleri o l d u k l a r ı k o n u s u n d a hiçbir k u ş k u

y o k t u r . E r k e n t a r i h l e r d e edinilmiş olan bu v a h a l a r " D o ğ u u y g a r l ı ğ ı n ı n " üzerinde
oluştuğu verimli adacıklar o l m u ş l a r d ı r ve İslamiyet, bu " D o ğ u u y g a r l ı ğ ı " n ı n d o ğ u m u n -
d a n binlerce yıl s o n r a bir kez d a h a c a n l a n m a s ı n d a n b a ş k a birşey değildir. Bu v a h a l a r
ağaçları, a k a r suları ve gülleriyle ilk " c e n n e t l e r " olmuşlardır. Eğer birçok yararlı bitki ve
s a b a n gibi tarım a r a ç l a r ı zorunlu o l a r a k b u r a d a b u l u n m a m ı ş s a d a , b ü t ü n bu u n s u r l a r
b u r a d a ç o k e r k e n d e n işleme s o k u l m u ş l a r d ı r . B u n u n a n l a m ı , A l f r e d H e t t n e r ' i n
s a v u n d u ğ u gibi, b u n l a r ı n D o ğ u n u n temelinin t ü m ü o l d u ğ u değildir. Çöl hayatının iki zıt
ve t a m a m l a y ı c ı u n s u r u a r a s ı n d a , coğrafyacıların sanki bu ikisi birbirlerinden ayrılabi-
lırmış, sanki göçebe kentlerin kararlı dengesinden beşlenmiyormuş ve kent de göçebelerin
k o ş u ş t u r m a l a r ı n d a n nasibini a l m ı y o r m u ş ve özellikle, sanki bu iki u n s u r u n her ikisi de
kendilerininkinden d a h a b ü y ü k bir tarihin o r t a k unsurları, bilhassa, çölün çocuğu olan
İslamiyetin b ü y ü k ve ö z g ü n tarihini a n l a m a k için gerekli u n s u r l a r değillermişçesine;
görüşlerinin temeli o l a r a k tercihlerini b u n l a r d a n birinin lehine k u l l a n m a k o n u s u n d a
çoğu z a m a n inad etmişlerdir.

İslamiyetin coğrafi alanı

Ç ü n k ü "İslamiyet ç ö l d ü r " diye yeniden ileri sürmektedir denemeci Esat Bey ( 61 ). Çölün
boşluğu, çilekeş sertliği, o n a içkin olan mistisizm, p a r l a k güneşe olan saygısı, efsanelerin
üniter ilkesi; ve bu insani boşluğun binlerce s o n u c u . Aynı şekilde, A k d e n i z uygarlıkları
d a denizin b o ş l u ğ u n u n belirleyiciliği altında b ü y ü m ü ş olmalıdırlar. B u r a d a teknelerin ve
kayıkların dolaşımı c a n l a n m a k t a , o r a d a kervanların ve ebedi o l a r a k göçebe olan
halklarınki. T ı p k ı deniz gibi, çöl de harekettir, İslamiyet harekettir. Vidal de la Blache
cami ve minareler k a d a r , p a z a r l a r ve k e r v a n s a r a y l a r d a o n u n uygarlığının karakteristik-
leridir demekteydi ( 62 ). Ve çöl bu hareketliliğe, i n k â r edilemez insani homojenliğini
b o r ç l u d u r . " B i r M a n ç u r y a T a t a r ı n ı bir Beserabya T a t a r ı n a yaklaştırınız, onları ayıran şu
1500 fersahlık aralığı b o ş u n a arayacaksınız, iklimin etkisi azdır, y ö n e t i m i n k i de aynı
şekildedir" diye y a z m a k t a y d ı Baron de T o t t ( " ) .

A n c a k , karmaşığı çok basite i n d i r g e m e k t e n kaçınalım. İslamiyet u y u ş a n ve aynı

z a m a n d a u y u ş m a y a n insani gerçeklerin, işaret ettiğimiz şu c o ğ r a f i sınırlar ailesinin
dayattıklarının t o p l a m ı d ı r . D a h a d a sayalım: b ü y ü k kervan yolları, nehir bölgeleri,
ç ü n k ü İslamiyet şu Sahel'lerden, A k d e n i z ' i n karşısına yerleşmiş şu yerleşik h a y a t
sınırlarından, İran körfezi b o y u n a , H i n d O k y a n u s u ve K a r a d e n i z ' e ve aynı z a m a n d a
S u d a n ülkesiyle de temas halinde olan yerlere k a d a r yayılmıştır; H e t t n e r ' i n başat saydığı
v a h a l a r ve b u r a l a r ı n iktidar yoğunlaştırmaları. İslamiyet bunların hepsidir: Atlas
O k y a n u s u n d a n Pasifik O k y a n u s u n a k a d a r u z u n bir yol Eski D ü n y a ' n ı n güçlü ve katı
kitlesini delmektedir. R o m a da A k d e n i z birliğini k u r d u ğ u n d a b u n d a n fazlasını
yapamamıştı.

D e m e k ki İslamiyet, VII. yüzyıldan itibaren o n u Eski D ü n y a ' n ı n birleştiricisi y a p a n

şu tarihsel şanstır. Bu yoğun insan kitleleri a r a s ı n d a -geniş a n l a m d a A v r u p a , K a r a
A f r i k a l a r , U z a k D o ğ u - İslamiyet z o r u n l u geçitleri t u t m a k t a ve kârlı aracı işlevi sayesinde
y a ş a m a k t a d ı r . O n u n istemediği veya h o ş g ö r m e d i ğ i hiçbir şeyin transiti y a p ı l m a m a k t a -
dır. M e r k e z d e geniş deniz yollarının esnekliğinin olmadığı bu katı d ü n y a için, İslamiyet
d a h a s o n r a yeryüzü ölçeğinde m u z a f f e r olan A v r u p a ' n ı n olacağı gibi, bir egemen
e k o n o m i ve uygarlıktır. Bu yüceliğin z o r u n l u o l a r a k zayıflıkları b u l u n m a k t a d ı r : k r o n i k
insan yetersizliği; yetersiz bir teknik; dinin temel olduğu k a d a r , b a h a n e de olduğu iç
çatışmalar; İslamiyetin başlangıç d ö n e m i için soğuk çöllere e g e m e n o l m a d a k i , onları en
a z ı n d a n T ü r k i s t a n veya İran yüksekliklerinde t u t m a k k o n u s u n d a k i irsi zorluk. B ü t ü n ü n
zayıflığı, C u n g a r y a kapısının civarında veya a r k a s ı n d a ; M o ğ o l ve T ü r k çifte tehlikesinin
arasındadır.

S o n u n c u zayıflık: İslamiyet kısa bir süre s o n r a belli bir başarının, şu d ü n y a n ı n

merkezinde o l m a rahatlatıcı d u y g u s u n u n , etkin çözümler b u l m u ş o l m a k t a n ö t ü r ü
başkalarını a r a m a y a gerek d u y m a m a n ı n esiri o l m u ş t u r . A r a p denizciler K a r a A f r i k a ' n ı n
h e m A t l a n t i k , hem de H i n d l i iki cephesini bilmektedirler, O k y a n u s u n bunları
birleştirdiğinden ş ü p h e l e n m e k t e , f a k a t b u n d a n endişe d u y m a m a k t a d ı r l a r ( 64 ).

XV. yüzyılla birlikte m u a z z a m T ü r k zaferi bunların ü s t ü n e gelmiştir: ikinci bir

İslamiyet; bu kez t o p r a ğ a , süvariye, a s k e r e bağlı ikinci bir islami düzen. Bu islamiyet
" k u z e y l i d i r " ve Balkanların ele geçirilmesiyle de dehşet verici bir şekilde A v r u p a içlerine
dalmıştır. Birinci İslamiyet k o ş u s u n u n s o n u n d a İ s p a n y a ' y a ulaşmıştır. Osmanlıların
macerasının kalbi A v r u p a ' d a yer a l m a k t a d ı r , Osmanlıların zaferinin simgesi olan bir
deniz kenti, aynı z a m a n d a o n l a r a ihanet edecektir. İ s t a n b u l ' u n yerleşikleştirme,
ö r g ü t l e m e , p l a n l a m a k o n u s u n d a k i bu t u t k u l u inadı A v r u p a t a r z ı n d a d ı r ( 65 ). Bu kent
padişahların gereksiz çatışmalara girmelerine yol a ç a r a k , gerçek sorunları o n l a r d a n
gizlemiştir. 1529'da başlamış olan bir Süveyş kanalını k a z m a m a ; 1538'de Portekizliye
karşı s o n u n a k a d a r bir mücadeleye g i r m e m e ve bir kardeş k a v g a s ı n d a , sınır alanlarının
b o ş l u ğ u n d a İ r a n ' a ç a r p m a ; 1569'da Aşağı Volga havzasının fethi fırsatını kaçırma ve
ipek y o l u n u yeniden a ç a m a m a , A k d e n i z ' i n gereksiz savaşları içinde kendini kaybeder-
ken asıl s o r u n u n büyük d ü n y a n ı n dışına ç ı k m a k o l d u ğ u n u görememe: bir sürü
kaybedilmiş fırsat ( 66 ).
2. Avrupa ve Akdeniz
K a r a d e n i z ' d e n Cebelitarık b o ğ a z ı n a k a d a r A k d e n i z kuzey cephesi üzerinde A v r u p a
t o p r a k l a r ı n ı n k e n d i n e r e f a k a t ettiklerini g ö r m e k t e d i r . B a ş k a yerlerde olduğu gibi, tarihçi
eğer s ı n ı r l a m a k isterse b u r a d a d a , c o ğ r a f y a c ı d a n d a h a fazla t e r e d d ü t edecektir. H e n r i
H a u s e r " A v r u p a , karışık k a v r a m ı " diye y a z m a k t a y d ı . Burası tarihin farklı şekilde
işlediği varlıklardan ve m e k â n l a r d a n m e y d a n a gelen çift veya üçlü bir dünyadır. Akdeniz,
A v r u p a ' n ı n güneyini güçlü bir şekilde d a m g a l a d ı ğ ı ölçüde, bu aynı A v r u p a ' n ı n birliğine
m u h a l e f e t e t m e k t e n de geri kalmamıştır. O n u kendine cezbetmekte, o n u kendi çıkarı
doğrultusunda çatlatmaktadır.

Kıstaklar ve meridyenler yönündeki yollar

A v r u p a ' n ı n A k d e n i z ' i n m a v i suları ile, kuzeyin şu diğer Akdenizleri o l a n Baltık,
Kuzey Denizi ve M a n ş Denizi arasına yerleştirdiği t o p r a k kitlesi Batıya d o ğ r u tedricen
d a r a l m a k t a d ı r . Bu t o p r a k l a r meridyenler y ö n ü n d e k i bir dizi yol t a r a f ı n d a n kesilmekte-
dirler, bu doğal kıstaklar b u g ü n bile m ü b a d e l e l e r için belirleyicidirler: R u s kıstağı,
P o l o n y a kıstağı, A l m a n kıstağı, F r a n s ı z kıstağı.

Batıya d o ğ r u i b e r y a y a r ı m a d a s ı aynı şekilde yollarla kesilmiştir, f a k a t bu yollar

b a t ı d a n d o ğ u y a , denizden O k y a n u s a d o ğ r u d u r l a r : B a r s e l o n a ' d a n N a v a r r a ' y a ve Bask
ülkesine E b r o ü z e r i n d e n u l a ş a n yollar böyledir; V a l e n c i a ' d a n M e d i n a del C a m p o ' y a ve
Portekiz'e u l a ş a n önemli yatay yol veyahut da C e b e l i t a r ı k ' t a n geçmekten k u r t u l m a y ı
sağlayan, Alicante ile M a l a ğ a ve Sevilla a r a s ı n d a k i kestirmeler de böyledirler ( 67 ). Bu
İspanyol yolları şu an için bizi ilgilendirmeyeceklerdir. Bunların yönelimleri onları çok
ayrı bir yere k o y m a k t a ve eski soru hep s o r u l m u ş haliyle k a l m a k t a d ı r : İ s p a n y a t a m
anlamıyla A v r u p a l ı mıdır? Bu d u r u m d a j e o l o g l a r ı n G a s k o n y a ' d a n K a f k a s y a l a r a k a d a r
çizdikleri b ü y ü k h a t t a geri dönelim. Bizim için bu h a t t ı n kuzeyindeki yollar, Akdeniz'le
olan bağlantıları içinde, gerçek A v r u p a s o r u n u n u o r t a y a k o y m a k t a d ı r l a r . G e r ç e k s o r u n ,
veya d a h a iyisi gerçek s o r u n l a r dizisi.

Ç ü n k ü A k d e n i z m e k â n ı n ı n kuzeyindeki bu A v r u p a ' n ı n , eğer A k d e n i z t o p r a k l a r ı n ı n

şiddetli bir zıddıysalar, h o m o j e n o l m a l a r ı gerekmektedir. G ü n e y i n meyva bahçeleri ve
bağlarının karşısında, burası en m ü k e m m e l i n d e n y o ğ u n o r m a n ( 6S ), çıplak ovalar,
çayırlar, seyrüsefere u y g u n nehirler ülkesidir ve A k d e n i z ' i n güvencesi olan yiyecek
sağlayıcı ağaç ve ağaççıklara n a d i r e n sahiptir. Burası geniş alanlar b o y u n c a , tekerlekli
t a ş ı m a n ı n ülkesidir, o k a d a r ki, 1522 s o n b a h a r ı n d a A n v e r s ' d e n Bruges ve Calais'ye giden
D a n t i s c u s , d o ğ a l o l a r a k şöyle y a z m a k t a d ı r : ex Antverpia per currus ut hic fıeri solet,
b u r a d a bu d u r u m ne k a d a r d a alışılmış bir şeydir ( 69 ). B u n a karşılık güney katır
kervanlarının alanıdır. Gelecekte İ s p a n y a kraliçesi olacak olan Elisabeth de Valois ve
maiyeti, 1560 O c a ğ ı n d a İ s p a n y a sınırına a r a b a l a r ı ve yükleriyle v a r d ı k l a r ı n d a , onları
Y a r ı m a d a n ı n kalbine k a d a r taşıyacak olan yük hayvanları k o n v o y u n a aktarılmışlardı
( 70 ). Y a r ı m yüzyıl k a d a r önce, 1502'de Yakışıklı Philippe'in İ s p a n y a y o l c u l u ğ u n d a da
aynı şey o l m u ş t u r .

Kuzey biranın, f e r m a n t e edilmiş t a h ı l l a r d a n yapılan içkilerin ülkesidir. D a h a Tacitus

z a m a n ı n d a k i G e r m a n i a d a böyleydi. X V I . yüzyılda ilk bira imalathaneleri K o n s t a n z ' a
yerleşiyorlardı ( 71 ); D o m i n i k e n rahipleri birayı L o r r a i n e ' e s o k m u ş l a r d ı r ; bira kısa bir
süre s o n r a , halk şarkılarının söyledikleri gibi, doğal o l a r a k şerbetçi otuyla ve
R e f o r m a s y o n l a birlikte İngiltere'ye girmiştir ( 72 ). 1590-1591 kışında Venediğin b u ğ d a y
alımı için gönderdiği şu k â t i p , M a r c o O t t o b o n , D a n t z i g ' d e yaz gelince, hepsi de k ö t ü
d u r u m d a , silahları iyi o l m a y a n iki yüz H o l l a n d a teknesinin ikinci kalite tahılları g/z' grani
per birra a l m a y a geldiklerim g ö r ü n c e şaşırmıştır.
Bir Akdenizli için b u r a l a r ı (ve yalnızca Polonya değil > garip ülkelerdir, b u r a d a ş a r a p
bir lüks o l u p , inanılmaz bir fiyattan satılmaktadır. 1513'de bir sure Alçak Ulkeler'de esir
olan Bayard, parasız pulsuz olmasına r a ğ m e n , z e n g m solraiar k u r d u r t m a k t a d ı r , f a k a t
"öyle günler oldu ki, ş a r a p için 20 eku h a r c a d ı " Bıı ülkelerdeki yabancı eğer
Akdenizliyse, onları k a b a , incelikleri o l m a v a n b a r b a r l a r l a m e s k û n kabul edecektir.
Bunlar çoğu z a m a n b ü y ü k bir dinsel itikada sahip (ister L u t h e r öncesi A l m a n y a ( 74 ) veya
I. F r a n ç o i s d ö n e m i n d e k i N o r m a n d ı y a olsun) ( 75 ) iyi " b a r b a r l a r " d ı r ; aynı z a m a n d a
b u n l a r d ü r ü s t t ü r l e r de (şu aynı M a r c o O t t o b o n P o l o n y a için, o r a d a l'oroin mano senza
pericolo di essere offeso yolculuk yapılabileceğini söylemektedir). Ve s o n r a b ü y ü k bir
a v a n t a j o l a r a k , hayat b u r a d a İ t a l y a ' d a o l d u ğ u n d a n d a h a u c u z d u r . Venediklimizin
farkettiğıne göre, D a n t z ı g ' d e " a d a m başına h a f t a d a iki taler ile diyebilirim kı sabah ve
a k ş a m ziyafet ç e k t i m " ( 76 ).

F a k a t genelleştirmeyelim. Akdeniz yük hayvanının rastlandığı yegâne bölge

olmadığı gibi, kuzeye doğru o n u n d e v a m ı olan A v r u p a d a ne biranın, ne de tekerlekli
taşımanın tartışılamaz tekeline sahiptir. Başka yerlerde de olduğu gibi, F r a n s a ' d a da yük
hayvanları taşımacılığın b ü y ü k b ö l ü m ü n ü sağlamaktadırlar. A r a b a l a r sıklıkla kentsel ve
arabalı vahaların d ü ş ü k çapları içinde, kent y a k ı n l a r ı n d a yolculuk y a p m a k t a d ı r l a r ki, bu
istisna A k d e n i z ülkelerinin kalbinde de g ö r ü l m e k t e d i r . Ve s o n r a Akdeniz'in de ilkel bir
itikada sahip ve hayatın ucuz olduğu geri bölgeleri b u l u n m a k t a d ı r .

Ş u n u n yeniden söylemek gerekmektedir: uygarlık kuzey A v r u p a ' y a farklı y o l l a r d a n ,

çeşitli tarihlerde n ü f u z etmiştir; güney yollarından çok erken ve inkâr edilemez bir
A k d e n i z vurgusuyla; hristiyan Batı y ö n ü n d e n d a h a geç, paralel hatlar b o y u n c a , hem
deniz yollarıyla (Lübeck h u k u k u n u n Baltık'ta nasıl yayıldığına bakınız), hem de kara
yollarıyla ( M a g d e b u r g ' u n fetihçi h u k u k u n u n ne k a d a r uzaklara, a m a d a h a yavaş
yayılışına bakınız).
B u n u n s o n u c u o l a r a k Akdeniz dünyası, A v r u p a k a d r a n ı üzerinde, kendi karşısında
ne kökenleri, ne de kültürel veya e k o n o m i k düzeyleri b a k ı m ı n d a n aynı o l m a y a n bölgeler
ve t o p l u m l a r b u l u n m a k t a d ı r . Bunlar ne aynı renklere, ne de aynı yaşa sahiptirler ve
Akdeniz'in cezbedici g ü c ü n ü farklı derecelerde hissetmektedirler.

K a b a c a , en azından dört A v r u p a g r u b u n d a n söz etmek gerekmektedir; bu d ö r t g r u p

kıstakların b ü y ü k meridyen bağlantılarına tekâbül etmekte, herbiri az veya çok güçlü bir
şekilde, zenginliklerin taşıyıcısı olan sıcak denize bağlanmış d ö r t tane tarih alanı. Bunlar
aynı z a m a n d a birbirlerine de bağlıdırlar, f a k a t bu gözlemi basitleştirmemektedir.

Rus kıstağı : Karadeniz'e veya Hazar Denizi'ne doğru

XVI. yüzyılda bir Rus kıstağı olmadığını, bağlantı r o l ü n ü o y n a y a n ve Akdeniz'e
d o ğ r u geniş mübadele hareketlerini yönlendiren bir kıstağın olmadığını söylemek ve
hemen hemen de k a n ı t l a m a k kolay olacaktır. R u s y a ' n ı n b ü t ü n güneyi b o ş t u r ve yalnızca,
atlarının hızlı adımlarıyla K a f k a s l a r ı n kuzeyi veya H a z a r kıyıları veya M o s k o v a
civarında -1571 'de burayı yakmışlardır ( 77 )- o l d u ğ u k a d a r , k o r k u n ç bir şekilde
çiğnedikleri T u n a ülkelerinin göbeğinde de görülebilen ( 78 ), Kırım T a t a r l a r ı n ı n göçebe
grupları t a r a f ı n d a n geçilmektedir. X V I I I . yüzyılın s o n u n d a Rus iskân hareketinin
b u r a d a karşılacağı, hala bir boşluktur; deve ve at yetiştiricisi b i r k a ç yağmacı göçebenin
m u a z z a m g ü z e r g â h alanlarının boşluğu ( 79 ).

Bu yağmacıların saldırıları m u a z z a m stebi (ki b u r a d a tek bir kent bile b u l u n m a m a k -

tadır) k o r s a n seyrüseferinin denizi d o l d u r m a s ı n d a n d a h a fazla insanla d o l d u r m a m a k -
tadır. F a k a t , b u n l a r bu t o p r a ğ ı n muazzamlığı karşısında az sayıda o l m a k l a birlikte,
burayı tehlikeli bir bölge haline getirmeye yetmektedirler. K a r a t a r a f ı n d a n engebeleri
sayesinde k o r u n a n K ı r ı m ' a d a y a n a n , b u r a d a bazı m ü s t a h k e m yerlere sahip (biri Kefe)
T ü r k l e r t a r a f ı n d a n desteklenen bu güney T a t a r l a r ı n a a n c a k , tıpkı K a z a n ve A s t r a k a n
T a t a r l a r ı için de o l d u ğ u gibi, " B ü y ü k D ü k " t a r a f ı n d a n b o y u n eğdirtilebilmiştir. B u n u n
nedeni T ü r k l e r i n , Rusların onların üzerinde sahip olabilecekleri tek ü s t ü n l ü ğ ü giderici
bir şekiıue, onları ç a k m a k l ı tüfek ve t o p l a r l a silahlandırmış o l m a l a r ı d ı r ( 80 ). Aynı
z a m a n d ı , T a t a r l a r talan h a r e k â t l a r ı n ı n s o n u n d a b ü t ü n T ü r k ev ve köylerine Slav
h i z m e t k â r ve işçi s a ğ l a m a k t a d ı r l a r . Onların gayretleriyle, m u a z a m m i k t a r d a Rus ve
bazen de Polonyalı köle İ s t a n b u l ' a k a d a r ulaştırılmakta, ve b u r a d a d ü ş ü k bir fiyata
s a t ı l m a k t a d ı r ( 8 I ). Bu insani mal y a ğ m a l a r ı o k a d a r b ü y ü k t ü r ki, G i o v a n n i Botero
1591'de bunları R u s y a ' n ı n d ü ş ü k bir n ü f u s a sahip olmasının nedenleri a r a s ı n d a
zikretmektedir ( 82 ). İnsan azlığı belki de, Rusların X V I . yüzyılda K a r a d e n i z kıyılarına
ulaşmayı denememelerini açıklamaktadır; bu gayri-insani ülkelerde, kışın d o n m u ş nehirler
artık askeri birliklerin ilerlemesine engel ç ı k a r t m a d ı k l a r ı n d a , b i r k a ç karşı-yağma
d ü z e n l e n m e k l e yetinmektedirler. X V I I . yüzyılın başında R u s yasadışıları, bir cins U s k o k
veya H a y d u k olan K a z a k l a r hafif tekneleri silahlandırarak K a r a d e n i z ' d e k i T ü r k
seyrüseferini rahatsız etmek üzere geleceklerdir. D a h a 1602'de " P o l o n y a l ı " K a z a k l a r
T u n a ağzını bir k a d ı r g a ile t u t m u ş l a r d ı r ( 83 ).

Eğer Ruslar h e n ü z güneye çok yetersiz bir şekilde bağlanmışlarsa, b u n u n nedeni aynı
z a m a n d a , onların bu y ö n d e ilerlemek için ciddi çabalar sarfetmemiş olmalarıdır. Ruslar
kuzeyin ilkel ülkeleri, Baltık bölgesinin e k o n o m i k gelişimi ( 84 ) ve Batı t a r a f ı n d a n
karşılarında olan A v r u p a ülkeleri - P o l o n y a , A l m a n y a - t a r a f ı n d a n cezbedilmektedirler.
Nihayet bu d u r u m u n bir nedeni de, H a z a r üzerinde eksenlenmiş olarak İ r a n ' a
y ö n e l m e k t e olmalarıdır. O n l a r ı n hayatını güney değil, g ü n e y - d o ğ u y ö n l e n d i r m e k t e d i r .

Rusya henüz A v r u p a değildir ( 85 ), a m a o tarihlerde A v r u p a l ı l a ş m a k t a d ı r . Alpler,

Bohemye ve P o l o n y a tarikiyle Batı yolları M o s k o v a ' y a k a d a r İtalyan m i m a r
duvarcılarını, soğan başl biçimindeki çan kulesi yapımcılarını getirmektedirler. Batıdan
o n a t o p b a r u t u n u n değerli teknikleri gelmektedir. Polonyalılar bu a k t a r ı m ı n tehlikele-
rinden yüzlerce kere y a k ı n m ı ş l a r d ı r ( 86 ). Ç a r 1558'le 1581 yılları a r a s ı n d a N a r v a ' y ı ele
geçirip ( 8 7 ), böylece Baltığa bir " p e n c e r e " açınca, P o l o n y a kralı M o s k o f un eline geçen
fırsatlar karşısında yeniden t u t u ş m u ş t u r . M o s k o f u z a p t e t m e n i n yegâne yolu o n u
" b a r b a r l ı ğ ı ve cehaleti" içinde b ı r a k m a k olacaktır. Kral S i g i s m o n d 6 Aralık 1559'da
kraliçe Elizabeth'e Dantziglilerin " N a r v a " y a giden İngiliz teknelerini t u t u k l a m a k l a , bu
yüzden iyi bir iş yaptıklarını y a z m a k t a d ı r ( 88 ). Bu k a v g a u z u n sürecektir ve yalnızca
İngilizleri kısıtlamakla k a l m a y a c a k t ı r . 1570 H a z i r a n ı n d a D i e p p e l i m a n ı n a kayıtlı bir
F r a n s ı z tekneli olan l'Esperence N a r v a ' y a giderken D a n t z i g l i sahte k o r s a n l a r t a r a f ı n d a n
m ü s a d e r e edilmiştir ( 89 ). 1571'de A l b a d ü k ü , A l m a n y a ' n ı n ve belki de b ü t ü n
Hrıstiyanlığın şu d ü ş m a n l a r ı n ı s i l a h l a n d ı r m a y a yönelik t o p ve savaş malzemesi ihracatı
k o n u s u n d a A l m a n Reichstag'ını u y a r ı y o r d u ( 90 ). Bu olaylar ve birkaç tane başkası d a h a ,
Rus e k o n o m i s i n i n ağırlık merkezinin yavaş yavaş kuzeye yaklaştığını, f a k a t geniş
a l a n l a r d a güneyin ve özellikle de g ü n e y - d o ğ u n u n b ü y ü k yerini k o r u d u ğ u n u g ö s t e r m e k -
tedir.

M o s k o v a ' d a R u m , T a t a r , U l a h , E r m e n i , İranlı, T ü r k tüccarlar vardır ( 91 ). Özellikle

Volga b o y u n c a o l m a k üzere bir trafik b u l u n m a k t a d ı r : inerken askerler, toplar, buğday;
çıkarken tuz, k u r u t u l m u ş havyar balığı ( 92 ). 1551 ve 1556'da Ruslar t a r a f ı n d a n K a z a n ve
A s t r a k a n ' ı n işgal edilmelerinden s o n r a ( 93 ), nehrin b ü t ü n yatağı ele geçirilmiş ve düzenli
trafik a n c a k u z u n a r a l ı k l a r d a K a z a k ve N o g a y T a t a r l a r ı n ı n talanları t a r a f ı n d a n rahatsız
edilmiştir ( 94 ). Aynı biçimde, T a t a r l a r a yaslanan T ü r k l e r A s t r a k a n ' a k a d a r ilerlemeyi
deneyeceklerdir ( D o n ' u V o l g a ' y a bağlayan bir k a n a l a ç a r a k , böylece İ r a n ' d a s a v a ş m a k -
ta olan birliklerinin iaşesini H a z a r denizi üzerinden sağlama projesiyle birlikte) ( 95 );
girişimleri 1569-1570'de önemli bir Rus direnci karşısında mecra değiştirerek sona
erecektir. Ç ü n k ü bu güney anteni M o s k o f devletine güney-doğu göçebeleriyle ve İran ve
o n u n eski p a r a s a l ekonomileriyle olan ilişkilerini s a ğ l a m a k t a d ı r ; Ç a r p a r a s a l vergilerini
bu güney eyaletlerinden sağlarken, kuzeydekiler o n u n hazinesine çoğu z a m a n yalnızca
deri ve kürk sağlayabilmektedirler ( 96 ). Zaten bu kürkler Balkanlar, İstanbul ve İran
yönlerine d o ğ r u önemli bir R u s ticaretini beslemektedirler ( 97 ), ç ü n k ü T ü r k - R u s ilişkileri
1570'de N o v o s s i l t s o f u n elçiliğiyle y u m u ş a m ı ş t ı r ( 98 ).
F a k a t b ü y ü k tarih açısından d a h a ilginç olanı, gene 1556-1581 yılları a r a s ı n d a
İngilizlerin K a r a d e n i z y ö n ü n e değil de (bir T ü r k gölünde ve iyi k o r u n a n bir T ü r k
g ö l ü n d e m a h r e ç b u l m a k neye y a r a r ki?) H a z a r Denizi y ö n ü n d e d o ğ r u d a n bağlantı
k u r m a k için yaptıkları girişimdir. Bu girişimde Akdeniz'i d o l a n m a y ö n ü n d e fiili bir
d e n e m e b u l u n m a k t a d ı r ; f a k a t bu d e n e m e Portekizlilerin 1498'de başardıkları gibi bir su
y o l u n d a n o l m a y ı p , k a r a ve deniz y o l u n u k a p s a y a n k a r m a bir yoldan olacaktır ( 99 ).
Fiilen yüzyılın o r t a l a r ı n a d o ğ r u , İngiliz tekneleri A k d e n i z ' d e n k a y b o l m u ş l a r ve
o n l a r l a birlikte, bu yolculukların İngiliz tüccarlarına sağladıkları doğuyla olan
mübadelelerin kârları d a yok o l m u ş t u r . Bu tüccarlar artık, Akdenizlilerin ve
İberyalıların tekelinde olan H i n d ticaretine verimli bir şekilde k a t ı l m a k t a n b a ş k a birşey
d ü ş ü n m e m e k t e d i r l e r . L o n d r a ' n ı n Merchants Adventurers bu d u r u m d a yeni bir yol
b u l m a k ve böylece M a g e l l a n ' ı n d ü n y a çevresini dolaşmasını kuzeyden t e k r a r l a m a k
u m u d u y l a , kuzey k u t u p bölgesine tekneler ve kâşifler göndermiştir. Bu teknelerden biri
olan Chancellor's 1553'de tesadüfen A r h a n g e l s k ' i n uzağında o l m a y a n Saint-Nicolas
k o y u n d a k a r a y a ulaşacaktır. Bu t e s a d ü f ü k u l l a n m a k o n u s u n d a atlanılmamış ve ülkenin
kaynakları olan b a l m u m u , balina yağı, k ü r k , keten, kenevir, f o k dişleri, m o r i n a ; yünlü
k u m a ş ve p a r a karşılığında e r k e n d e n İngiltere'nin yolunu t u t m u ş l a r d ı r .

Moscovie Companie ilkel projenin R u s m e k â n ı b o y u n c a gerçekleştirilebilir o l d u ğ u n u ,

H a z a r denizi yoluyla b a h a r a t , k a r a b i b e r ve ipeğe ulaşılabileceğini ç a b u c a k farketmiştir.
1561'de bir İngiliz temsilcisi mallarıyla birlikte İ r a n ' a gelmiş ve birkaç yıl içinde düzenli
yolculuklar ç a b u c a k tesis edilmiştir: birkaç yıl içinde, D o ğ u ' n u n b ü t ü n harikaları, Saint-
Nicolas k o y u n d a k i İngiliz teknelerine yığılmak üzere, Volga b o y u n c a yukarı çıkmaya
başlayacaklardır. G e r ç e k t e n de yalnızca birkaç yıl içinde. Projenin nihai başarısızlığı
siyasal nedenlere ve 1575'den itibaren İngilizlerin A k d e n i z ' e yeniden d o ğ r u d a n bir yol
b u l m u ş o l m a l a r ı n a bağlıdır. H a z a r Denizine ve İ r a n ' a yönelik u z u n yolculuklar b ü t ü n
çekiciliklerini kaybetmişlerdir. F a k a t bu yolculuklar gene de sürmektedir: Ruslar başlıca
D o ğ u l u o r t a k l a r ı olan İ r a n ' d a vazgeçmemektedirler ( 10 °); d a h a s o n r a 1 5 8 1 ' d e N a r v a ' d a n
atılınca, b ü y ü k kuzeyde kendilerine kalan yegâne pencere olan A r h a n g e l s k ' l e
ilgileneceklerdir ( 101 ) ve kısa bir süre s o n r a Hollandalılar gemilerini b u r a y a k a d a r
göndereceklerdir ( 102 ).

Bu a r a d a İngiliz macerasına geri dönelim. K u ş k u s u z bu m a c e r a d a b ü y ü k m i k t a r l a r d a

mallar söz k o n u s u o l m a m ı ş t ı r (ancak gene de İngiliz tüccarlarına iyi kârlar sağlayacak ve
L o n d r a ' d a k i İspanyolları bir m i k t a r endişelendirecek yeterlikte). A n c a k bu macera,
A k d e n i z hayatının t ü m ü , O k y a n u s ile İç D e n i z arasındaki trafıklerdeki rahatsızlık ve
s o n r a da Akdeniz'in kuzeylilere yeniden açılması h a k k ı n d a tanıklık etmektedir. S o n u ç
o l a r a k , İngiliz-Akdeniz ticareti, birkaç yıl süreyle, kendine R u s y a üzerinden bir geçit
a ç m a y ı denemiştir. H a r e k e t e geçirenlerin düşüncelerinde, bu girişim çok d a h a önemli
b o y u t l a r d a olmalıydı; bir y a n d a n Portekiz, diğer y a n d a n da Suriye ticaretini tersten ele
geçirmek söz k o n u s u y d u . 1582'de bile, H a z a r Denizi üzerinden b a h a r a t ticaret yolunu
s a p t ı r a r a k , o n u İ s t a n b u l ' d a merkezileştirmeyi hedefleyen bir o l u ş u m a izin verecek bir
T ü r k - İ n g i l i z a n t l a ş m a s ı n ı n yapılması g ü n d e m d e y d i . D e v a s a bir p r o j e , bu kez bir kısmı
İngilizlerin elinde o l a n tekel projesi; f a k a t bu proje zaten b i r ç o k n e d e n d e n ö t ü r ü
gerçekleştirilemez nitelikteydi. İlginç o l a n , Pere J o s e p h ' i n 1630'lara d o ğ r u kendi
h e s a b ı n a , bu kez R u s servis y o l u n u k u l l a n m a y ı d ü ş ü n m ü ş olmasıdır ( 103 ). K u ş k u s u z
Türklerle a n t l a ş m a y a p m a k için değil de, t a m a m e n tersine, bu yol aracılığıyla onların
k o n u m u n u ve ticari ayrıcalıklarını s a p t ı r m a k için. Bu proje de tıpkı önceki gibi, Rus
kıstağının D o ğ u A k d e n i z ' e d o ğ r u yol o l a r a k değerinin ve b u r a d a n d a deniz tarihinin bazı
kıta derinliklerini gözlemede y a r a r ı n ı n o l d u ğ u n u n altını çizmektedir. Bu aynı R u s
yollarının O r t a Ç a ğ d a ( 104 ) İngiliz p r o j e s i n d e n önce ( 105 ) ve o n l a r ı n k i n d e n s o n r a X V I I I .
yüzyıldaki ( 1 0 6 ) bazı ilginç İtalyan projelerindeki r o l ü n e bakınız; koşulların yardımıyla
bu projeler denizin t ü m trafiğini alt-üst e t m e yeteneğine sahiptirler.

Ve bu yollar R u s e k o n o m i s i n i n ritmlerini belirledikleri gibi, bu e k o n o m i y i d ü n y a n ı n

b ü t ü n s e l h a y a t ı n a b a ğ l a m a k t a d ı r l a r . Bu, XVI. yüzyılda R u s devletindeki fiyat
hareketleri üzerinde, y a k ı n l a r d a yapılan bir incelemenin kanıtladığı d u r u m d u r ( 107 ). Bu
fiyatlar A v r u p a ' d a k i genel d a l g a l a n m a l a r a göre değişmektedirler. Bu bağlantı k u r u l -
d u k t a n s o n r a , X V I I . yüzyılın geniş e k o n o m i k gerilemesinin, o d ö n e m l e r d e t o p l u m s a l
karışıklıklar t a r a f ı n d a n yenilip y u t u l m a k t a o l a n , en a z ı n d a n 1617'den itibaren dış
başarısızlıklara s a h n e olan R u s y a ' n ı n ö r g ü t ü n ü n b o z u l m a s ı n d a s o r u m l u l u k p a y ı n a sahip
o l d u ğ u d ü ş ü n ü l e c e k t i r (aşırı bir temkinlilikle) ( 108 ). Bu felâketlere, V o l g a b o y u n c a K a z a k
g r u p l a r ı n ı n şu veya bu staritza'ya (kervan) karşı saldırılarına r a ğ m e n , kayıkçıların, yük
h a y v a n l a r ı n ı n , kış gelince kızakların faaliyetleri b ü y ü k yolu c a n l a n d ı r m a k t a n geri
k a l m a m a k t a d ı r l a r ( 1 0 9 ).

Balkanlardan Dantzig'e : Polonya kıstağı ( u 0 )

Polonyalı adını verdiğimiz kıstak X V I . yüzyılda K a r a d e n i z üzerinde eksenlenmiş
veya artık eksenlenmiş olmayıp, B a l k a n y a r ı m a d a s ı n a yöneliktir. Batıya d o ğ r u net bir
şekilde sapmış o l a n bu kıstak, B a l t ı k ' t a n T u n a ' y a ve düzensiz bir şekilde i s t a n b u l ' a (belki
de d a h a ötelere) g ö t ü r m e k t e d i r . A c a b a , Cenevizliyken T ü r k o l a n K a r a d e n i z ' i n P o l o n y a
için cazibesini mi kaybettiğini d ü ş ü n m e k gerekmektedir? H e m evet, h e m hayır. Kefe'nin
(1475), Kilya'nın (1484) ve B i a l o g r a d ' ı n (1484) T ü r k l e r t a r a f ı n d a n fethi ( ' " ) , o z a m a n a
k a d a r faal olan bir t o p t a n ticareti kesintiye uğrattıysa da, D o ğ u A k d e n i z ticaretindeki
b u n a l ı m ı d a h e s a b a k a t m a k g e r e k m e k t e d i r . Nihayet, T a t a r l a r ı n y ü z ü n d e n güney
yollarının güvensiz o l m a l a r ı n ı n d a s o r u m l u l u k t a payları vardır. Bu d u r u m d a , XIII.
yüzyıldan itibaren P o l o n y a ' y ı D o ğ u A k d e n i z ürünleriyle ve başlıca k a r a b i b e r ve
b a h a r a t l a K a r a d e n i z ' d e n , özellikle de K e f e ' d e n beslemiş olan u z u n mesafeli bir kıtasal
ticaret fakirleşmiştir.
F a k a t eski b a ğ l a n t ı y a ş a m a y a d e v a m etmiştir: X V I I . yüzyılın o r t a l a r ı n a d o ğ r u ,
Tavernier hala V a r ş o v a ' d a n Kefe'ye 50 g ü n gerektiren bir yolculukla, a r a b a l a r l a yapılan
bir taşımacılıktan söz e t m e k t e d i r ( 112 ). A n c a k , bu eski yollar ve M o l d a v y a ü z e r i n d e n
d o ğ r u d a n P o l o n y a ' y a , d o ğ r u d a n B a l k a n l a r a ve h e m T ü r k , hem de D o ğ u A k d e n i z
m a l l a r ı n a u l a ş m a olanağı sağlayan faal yoların ö n e m i a b a r t ı l m a m a l ı d ı r . Eğer P o l o n y a
ülkesi, söylendiği gibi ilginç bir şekilde bir cins serbest m a b a d e l e bölgesiyse - b u n d a n
m i n i m u m g ü m r ü k vergisi ve geçiş h a k k ı ödenerek serbest geçiş yapılan bir bölge
o l d u ğ u n u anlayınız-, burası aynı z a m a n d a M . d e Valence'ın IX. C h a r l e s ve C a t h r i n e de
Medicis'ye 1572'de P o l o n y a h a k k ı n d a verdiği r a p o r d a dediği gibi "iki defa F r a n s a " olan
m u a z z a m bir m e k â n d ı r d a ( 1 1 3 ). K a r a d a n yapılan taşımalar b u r a d a zorunlu o l a r a k ,
gözleri fal taşı gibi yerlerinden u ğ r a t a n bedellere m a l o l m a k t a d ı r l a r . K r a k o v ' d a n Vilna'ya
bir last b u ğ d a y taşınınca, fiyatı iki katının ü s t ü n e ç ı k m a k t a d ı r ( ı r 4 ) . D e m e k ki, su
yollarını m a k s i m u m d ü z e y d e k u l l a n m a k , düzenli a k ı m l a r d a n y a r a r l a n m a k (örneğin tuz
akımı), veya y ü k t e hafif p a h a d a ağır malların taşınmasına ağırlık v e r m e k gerekmektedir.
İşte ciddi birçok engel.

Özellikle de, M o s k o f devleti için geçerli olan P o l o n y a için de geçerlidir. P o l o n y a da

Baltığın fetihçi ekonomisi t a r a f ı n d a n k a v r a n m ı ş ve d a h a u z a k l a r d a d a b u ğ d a y , yulaf ve
o r m a n ürünleri alıcısı Alçak Ülkelerin talepleri t a r a f ı n d a n ele geçirilmiştir. A m s t e r d a m ,
fiyatları ve d a l g a l a n m a l a r ı u z a k t a n y ö n e t m e k t e d i r ( l l 5 ) . Bu k o ş u l l a r d a D a n t z i g ' i n rolü
b ü y ü m ü ş , hem de sınırlanmıştır. " D a n i m a r k a boğazının ö t e s i n d e " en m ü r e f f e h ve en
u y g u n yerdir. 1591'de bir Venediklinin kaydettiğine göre ( 116 ), K o n i g s b e r g veya Elbing
civarındaki k ü ç ü k yerlerden değil de, "iş yapılan insanların heryerde o l d u ğ u n d a n çok
d a h a fazla güvenli, zengin ve d a h a az b a r b a r o l m a l a r ı " nedeniyle, b u r a d a n satın a l m a k
d a h a u y g u n d u r . P a r a ödemeleri için D a n t z i g ' e , aynı kentte k u r u l a n S t . D o m i n i q u e f u a r ı
sırasında veya G n i e z n o ' y a Saint-Barthelemy veyahut d a P o z n a n ' a (Posen) Sanit-Michel
f u a r l a r ı sırasında u l a ş m a k , nisbi o l a r a k d a h a kolaydır. B u n u n dışında Viyana, Breslau,
K r a k o v ve bizzat D a n t z i g ' d e etkin olan N u r e m b e r g ' i n mali kolaylıkarı b u l u n m a k t a d ı r .

F a k a t Polonya'nın azgelişmiş ekonomisiyle komşu bölgeler arasında, Dantzig, kutsal-

aziz freie handel und, commercien ilkesi uyarınca, s ö m ü r ü c ü l ü k y a p m a k t a d ı r ve diğer
y a n d a n o n a egemen olan A m s t e r d a m bu kenti, o n u sürekli o l a r a k aşan bir sistemde
aracılık r o l ü n ü verdiği sınırlı bir o y u n içinde o y n a t m a k t a d ı r , D a n t z i g ' i n rolü T h o r u n
( T h o r n ) ve L u b l i n ' d e k u r u l a n kış f u a r l a r ı n d a n tahıl (ve başka ürünler, a m a özellikle
tahıl) satın a l m a k t ı r . Senyörler hasatlarını bu f u a r l a r d a s a t m a k t a d ı r l a r (kışın sapından
ayrılan bu tahıl, buzlar çözülünce, Nisan-Mayıs a y l a r ı n d a taşınacaklardır). D a n t z i g
bunları d e p o l a m a k t a , ticari kalitesini gözetmekte ve s a t m a k t a acele etmektedir, ç ü n k ü
en iyi olasılıkla geçen yılın buğdayı söz k o n u s u d u r ve o n u u z u n süre a m b a r d a m u h a f a z a
etmek olanaksızdır. Sono bisogni didanaro diye eklemektedir, O t t o b o n ; yeni alımlar, yeni
yatırımlar ve h a t t a N u r e m b e r g ' d e olağan % 3 faiz haddi üzerinden borçları ö d e m e k üzere
nakit p a r a y a ihtiyaçları vardır. A c a b a , a r a l a r ı n d a yedi ay yaşamış^ olan bizim
Venediklinin şöylediklerine g ö r e , Dantziglilerin elde ettikleri d ü ş ü k kazancın nedeni bu
m u d u r ? B u n d a n da fazlası, b u ğ d a y alıcılarıyla satıcılarının taleplerinin a r a s ı n d a kalmış
değiller midir? Bu alıcılar, Hollandalılar, İngilizler, Fransızlar, Portekizliler, İspanyollar
ve kısa bir süre s o n r a da Akdenizlilerdir. S o n u ç o l a r a k , henüz geri P o l o n y a ve civar
ülkeler pazarlarını manipüle etmede yegâne a r a ç olan vazgeçilmez nakit parayı o n l a r a
sağlayanların insafına kalmışlardır. M a r c o O t t o b o n , D a n t z i g tahıl piyasasının iki b ü y ü k
k o ş u l u n u , yani k o n j o n k t ü r ü n ü t a n ı m l a d ı ğ ı n d a b u n u söylemiştir: geçen yılın hasadı,
ç ü n k ü sadece eski b u ğ d a y ticarileşmektedir; yolun kısalığı ve karşılık olarak s u n d u ğ u
nakit p a r a olanağı y ü z ü n d e n , a m a aynı z a m a n d a A k d e n i z ' e yapılan sevkiyatla, yüzyılın
s o n u n d a k i b u n a l ı m yılları hariç, karşılaştırılamayacak k a d a r b ü y ü k olan, piyasaya
ağırlığını koyan Portekiz (İberya demeyi tercih ederdim) talebi ( ' " ) . Nihayet, eğer
D a n t z i g bir k o m i s y o n c u r o l ü n ü n üzerine yaslanıp, denizciliğini ihmal ettiyse, bu d ü ş ü k
kâr oranının muazzam buğday miktarı geçişleri üzerinden, 1562'den beri yılda aşağı yukarı
80.000 ton üzerinden elde ediliyor o l m a s ı n d a n d ı r ( 118 ). Ne olursa olsun, b ü t ü n Polonya
bu belirleyici kente u l a ş m a k t a d ı r ; D a n t z i g P o l o n y a ' n ı n dünyayı sayesinde g ö r d ü ğ ü
" g ö z " d ü r ; tabii ki her z a m a n lehine o l a r a k değil.

Ülkenin ağırlık merkezi yavaş yavaş kuzeye doğru kaymış o l m a k t a d ı r . 1569'da o

z a m a n a k a d a r yalnızca h ü k ü m d a r l a r ı n ı n aynı kişi olmasıyla bağlantılı olan P o l o n y a ile
Litvanya arasındaki birlik t a m a m l a n m ı ş t ı r . 1590'da başkent K r a k o v ' d a n V a r ş o v a ' y a
aktarılmıştır ( l 1 9 ). XV. yüzyılda henüz mütevazi bir dükalık kasabası olan bir kentin bu
ani talihi, güçlü bir e k o n o m i k ve b u n u n uzantısında, siyasal bir başaşağı yuvarlanışı ele
vermektedir. Yüzyılın s o n l a r ı n d a Polonya; İsveç ve R u s y a ' y a karşı; saltanatının son
d ö n e m l e r i n d e h e m F r a n s a ' y ı , hem de İngiltere'yi hizaya getirmek için girişilen h a r e k â t ı
h a t ı r l a t a n , önceden kaybedilmiş " İ s p a n y o l v a r i " bir k a v g a içinde m ü c a d e l e edecektir.

R. R y b a r s k i ' n ı n ( 12 °) araştırmalarıyla gün ışığına k a v u ş a n P o l o n y a ticaret istatistik-

lerinin tanık o l d u k l a r ı üzere, siyaset ve e k o n o m i aynı yöne eğilmektedirler. H e s a p
dengesi P o l o n y a ' n ı n lehinedir, sermaye birikimi soyluluğa y a r a m a k t a d ı r ; b u ğ d a y ı n ,
çavdarın, hayvanın (kışın besiye çekilen ve soylu öküzleri denilen sığırlar) s a t m a k t a ve
köylülerin tüketimleri için imal edilen bira satışlarından bile k â r s a ğ l a m a k t a dikkatli
szlechta'nın lehine. Herşey P o l o n y a ' n ı n bir lüks ticaretine, kentlerini ve fuarlarını ziyaret
eden y a b a n c ı t ü c c a r l a r a ve İskoçya kökenli şu gezgin perakendecilere, saray çevresini
yolculukları sırasında izleyen, b ü y ü k senyörler t a r a f ı n d a n k o r u n a n , ve tıpkı P o l o n y a ' d a
o l d u ğ u gibi " ç o k c ö m e r t ve çok m u h t a ş e m " ( 1 2 2 ) müşterileri olan b ü y ü k t o p r a k
sahiplerini teşvik ettikleri d ü n ü n şu s ö m ü r g e Brezilya'sındaki " M a s c a t e s " e biraz
benzeyen "SzocA:z"lere ( 121 ) açılması için b i r a r a y a gelmişlerdir.

F a k a t güneye d o ğ r u iki tüccar bölge dikkatimizi hak etmektedirler; biri yakın,

o l d u k ç a faal; diğeri u z a k denetlenmesi güç.

M o r a v y a ve M a c a r i s t a n ' d a n itibaren kısa mesafede herşeyden önce söz k o n u s u o l a n ,

artık hiç bağı k a l m a m ı ş olan bir P o l o n y a ' y a d o ğ r u şarapların düzenli akımıdır. Heryıl
b u r a y a yeni şarabın gelmesi, o r t a k l a ş a sevinç için bir vesile o l m a k t a d ı r . Meyhanecilerin
m u h t e m e l hilelerine karşı, K r a k o v ' d a k i her d ü k k a n M o r a v y a veya M a c a r şarabı
s a t m a s ı n a göre, d ü k k a n levhasına bir s a m a n demeti veya yeşil bir dal a s m a k z o r u n d a d ı r
C 2 '). Lvvov'a, güneye yerleşmiş M a c a r göçmenleri t a r a f ı n d a n üretilen Eflâk şarabı
gelmektedir ( 1 2 4 )

Bu yakın ticaret, özellikle B o ğ d a n ' d a n itibaren, canlı hayvan d a s a ğ l a m a k t a d ı r ,

b u n l a r ı n çoğu sığırdır, ç ü n k ü düzlüklerin sayılamayacak k a d a r çok k o y u n u İ s t a n b u l ' u n
sınırsız iştahını gidermek üzere, düzenli bir şekilde m ü s a d e r e edilmektedir. B o ğ d a n
sığırları, bir ülkenin b u yolla ya T r a n s i l v a n y a (Erdel) kentlerinden, ya d a P o l o n y a ' d a n
yerinde imal edilen k a b a d o k u m a l a r ı , köylü hayatının talep ettiği zorunlu demir aletleri -
pulluk demiri, pulluk bıçağı, o r a k , n a c a k , çivi- olduğu k a d a r , iplik, ip, kayış, k o ş u m ( 125 )
gibi şeyleri de sağladığı m ü b a d e l e parasıdır. Bu mübadeleler sınır f u a r l a r ı n d a , özellikle
Sniatyn, Sipienizi ve Lintesti'de y a p ı l m a k t a d ı r ( 126 ). F a k a t B o ğ d a n ' ı n beyaz sığırları
A l m a n y a , Venedik, h a t t a bir tarihçinin ileri s ü r d ü ğ ü n e göre, D a n t z i g ' e k a d a r ihraç
edilmektedirler ve bu sığırlar bu l i m a n d a n hareketle XV. yüzyıldan itibaren İngiltere
y o l u n u t u t a c a k l a r d ı r . 1558'de İ s t a n b u l ' d a k i İngiliz elçisi bir a n t l a ş m a imzalamıştır, b u n a
göre İngiliz yünlüleri ile " b e y a z h a y v a n l a r " m ü b a d e l e edilecek ve bu hayvanlar
ingiltere'ye g ö n d e r i l m e k üzere D a n t z i g ' e k a d a r transit gideceklerdir ( 127 ).

Bu B o ğ d a n sığırları kuzey yollarında P o d o l y a , R u t e n y a , Volinya, L i t v a n y a ve bizzat

P o l o n y a sığırlarına k a t ı l m a k t a y d ı l a r ; olağan trafiğin pek u l a ş m a d ı ğ ı ve sadece
kendilerine yetecek k a d a r tahıl üretmekle yetinen b ü t ü n bölgeler hayvan ihraç
etmektedirler. Bu hayvanların uzun kafileler halinde P o z n a n ' d a n Leipzig'e, h a t t a
F r a n k f u r t ' a k a d a r kendi kendilerin t a ş ı m a k gibi bir üstünlükleri b u l u n m a k t a d ı r .
R . R y b a r s k i ' y e göre ( l 2 8 ) heryıl P o l o n y a ' d a n 40 ilâ 60 bin sığır yola k o y u l m a k t a d ı r . T ü r k -
P o l o n y a sınırlarına ilişkin belgeler, belki de a b a r t a r a k , yüzbinlerce h a y v a n d a n söz
e t m e k t e , f a k a t bazen benzeri bir d e k o r altında, s ö m ü r g e A m e r i k a ' s ı n d a k i k a y n a ş a n
h a y v a n imgesini de u y a n d ı r m a k t a d ı r l a r : bu d e k o r , insan t a r a f ı n d a n t a m ele geçirileme-
miş m e k â n l a r , m u a z z a m bataklıklar, kitlesel o r m a n l a r , bitmez t ü k e n m e z yollar, bitmez
t ü k e n m e z yarı-vahşi h a y v a n sürülerinden m e y d a n a gelmektedir.
 G ü n e y e d o ğ r u , K r a k o v , Lwov, Kalas'ın ötesinde, M a c a r i s t a n ' d a n ve b u r a n ı n sık
savaşlarından k a ç ı n a n bir ticari cadde B a l k a n l a r ' a ve o n u n d a ötesinde İ s t a n b u l ' a
u l a ş m a k t a d ı r . Bu y ö n d e k ü r k l e r , deriler, biraz a m b e r , P o l o n y a k u m a ş l a r ı (ucuz) veya
lüks a m a reeksport olan k u m a ş l a r , demir, belki de d ü ş ü k ayarlı p a r a l a r gitmektedir ( 129 )
B u n u n karşılığında, E r m e n i ve Y a h u d i (özellikle 1550'den itibaren) tüccarlar ve T ü r k
veya R u m tüccarları (İstanbullu bir R u m tüccar A n d r e a K a r a k a n d e l l a ( l 3 °), 1534'de
p a d i ş a h ı n d a desteğiyle P o l o n y a ' n ı n t ü m ü n d e serbestçe ticaret y a p m a h a k k ı n ı elde
etmişti) a t l a r , d a h a sıklıkla b a h a r a t ve- ipekliler götürmektedirler. 1538 yılının St.
T h o m a s g ü n ü n ü n arefesinde yapılan bir itiraz K r a k o v ' d a T ü r k i y e ' d e n d ö n e n Polonyalı
bir tüccarın başındaki sıkıntıları göstermektedir; Stanislas Zijemijanij a d ı n d a k i bu
tüccar d ö n e r k e n , herbirinin değeri 10 florin olarak t a h m i n edilen 40 p a r ç a deve tüyü
k u m a ş , petias czambeloti mtegras; herbiri 4 florinlik 34 k ü ç ü k p a r ç a k u m a ş ; 102 libre
misket çiçeği; 24 libre misket cevizi getirmiştir ( 131 ). Eğer o n a b o r ç verenle a r a s ı n d a k i
uyuşmazlık t a m anlaşılırsa, bu a d a m o n a K r a k o v ' d a n hareket e t m e d e n önce, p a r a ve mal
avansında bulunmuştur.
1530 ve 153 l ' d e aynı şekilde Kamieniec'li E r m e n i tüccarların Lublin f u a r ı n a Türkiye
kökenli s a f r a n ve pirinç getirdikleri g ö r ü l m e k t e d i r ( 132 ). 1548'de Lublin T ü r k i y e ve
Y u n a n i s t a n ' d a n ithat edilen çeşitli res aromatica'yı m u a y e n e edebilme k o n u s u n d a bir
ayrıcalık elde etmiştir ( 133 ). O d ö n e m d e o k ü ç ü k kent, fuarlarının tanık olduğu üzere, çok
özel bir talebe m a z h a r o l m u ş t u r . Burası güneydeki L w o v ile V a r ş o v a a r a s ı n d a , D a n t z i g
yolu üzerinde r a h a t ve u y g u n bir k o n a k yeridir ve ayrıcalıkları o l u p bunları savunan
L w o v ' d a n farklı o l a r a k , bu kentin " m e n z i l " resmi, sklad, a l m a m a gibi bir a v a n t a j ı
b u l u n m a k t a d ı r . Mallar Lublin'e tüccarların keyfine göre girip ç ı k m a k t a d ı r l a r . L w o v ' d a
ise, bu malları indirmek ve satışa s u n m a k gerekmektedir.

Y a h u d i , D o ğ u Akdenizli ve İtalyan tüccarların t o p l a n d ı k l a r ı bu s o n u n c u kente, bu

tüccarlarla birlikte güney ticareti a k m a k t a d ı r . 157 l ' d e H u r e a n l a r firmasının -Valencien-
nes kökenli ve Anvers'e yerleşmiş tüccarlar- bir acentesi, D a n t z i g ' d e n L w o v ' a , s o n r a da
b u r a d a n İ s t a n b u l ' a gitmiştir ( 134 ). K r a k o v ' a yerleşmiş y u r t t a ş l a r ı n d a n birinin hizmetinde
olan bir İtalyan, 1575'de L w o v ' d a n Malvoisie ve misket şarapları satın almıştır; tabii ki
bu değerli içkiler, tıpkı kentte tüketilen tatlı Y u n a n şarabı gibi, D o ğ u Akdeniz
kıyılarından gelmektedirler ( 135 ). Nihayet, a r a b a l a r ı n ve tüccarların m e y d a n a getirdiği
bir g r u p olan, kentlerin h a n l a r ı n d a k o n a k l a y a n , yetkililerin k o r u m a s ı n d a n bazen
y a r a r l a n a n , bazen de y a r a r l a n a m a y a n , bazen arazinin o r t a s ı n d a k a m p ateşinin e t r a f ı n d a
d a m o l a veren, a d ı n a " P o l o n y a k e r v a n ı " denilen ve İ s t a n b u l ' a yönelik kervan, o l d u k ç a
düzenli o l a r a k L w o v ' d a n geçmektedir. F a k a t öküzler ( 136 ) veya atlar t a r a f ı n d a n çekilen
bu ağır a r a b a l a r ı n Boğaziçi kıyılarına k a d a r neler taşıdıklarını her z a m a n bilemiyoruz.

U z u n yolculukları h a k k ı n d a çok kısa anlatılar bırakmış olan Bolognalı tüccar

T o m a s s o Alberti de bu zor yollar üzerinde yolculuk y a p m a k t a d ı r . İ s t a n b u l ' a denizden
ulaşmıştır; burayı 26 Kasım 1612'de terketmiş, E d i r n e ' d e n geçmiş, D o b r u c a ' y ı aşmıştır.
A r a b a c ı l a r T ü r k o l d u k l a r ı n d a n , B a y r a m günü onlarla birlikte k o m ş u bir köydeki
ziyafete k a t ı l m a y a gitmiştir. Bu bitmez t ü k e n m e z R u m e n ovaları seyyahın üzerinde
" k a r a üzerinde bir denize b e n z i y o r " m u ş izlenimini bırakmıştır. Eğer d a h a önce
a r a b a l a r ı n tekerlek izleri o n l a r a d o ğ r u yolu işaret edemeden silinmişlerse, b u r a l a r d a
k a y b o l u n m a k t a d ı r . Seyyahımız Yaş'a ulaştığında kar yağışı d a başlamıştır. 6 gün d a h a
s o n r a ise L w o v ' a ulaşmış, b u r a d a mallarını satmış, başkalarını satın almış ve i l k b a h a r d a
herbirine 6 at k o ş u l m u ş 60 a r a b a y l a yeniden İ s t a n b u l ' a d o ğ r u yola k o y u l m u ş t u r . 23
Mayıs 1613'de B a l k a n l a r d a k i zor geçitlerden birinde bir a r a b a devrilmiştir. " B u a r a b a d a
ç a n t a başına 500 o l m a k üzere, İspanyol riyali dolu 30 çanta, ziblinler ve diğer mallar
b u l u n m a k t a y d ı " . Herşey kurtarılmış ve kafile 1 H a z i r a n d a İ s t a n b u l ' a ulaşmıştır.
T ü c c a r ı m ı z 21 H a z i r a n d a bu kentten gene ayrılmıştır. 27 T e m m u z d a yeniden L w o v ' a
varmış, s o n r a d a K r a k o v , P r a g , N u r a m b e r g ve M i l a n o üzerinden y o l u n a devam ederek,
25 E k i m d e B o l o g n a ' y a ulaşmıştır ( 137 ).

Bu renkli ayrıntılara ve P o l o n y a ' n ı n güneye d o ğ r u olan ticaretinin aşikâr bir şekilde

açık vermesine r a ğ m e n , bu gidiş gelişlerin P o l o n y a ' y ı y a k ı n ı n d a k i A l m a n y a ' y a bağlayan
çoklu m ü b a d e l e y l e kıyaslanabilir bir yanları y o k t u r . Bu bağlantıları O d e r üzerindeki
F r a n k f u r t ' t a k ü r k alıcısı N u r e m b e r g ' d e veya bazen s ü k u t - u hayale u ğ r a y a n Wroclawlı
(Breslau) tüccarların ihtirasını k a b a r t a n tarife kavgalarıyla Silezya üzerinden o l m a k t a d ı r
( 138 ). Aynı şekilde güney ticareti ile Breslau, Leipzig, N u r e m b e r g , A u g s b u r g v e güney
A l m a n y a ' n ı n sayesinde i t a l y a ' y a koştukları, Venediğe gidip, geri d ö n d ü k l e r i dikine
ticaret a r a s ı n d a da karşılaştırma nesnesi b u l u n m a m a k t a d ı r . 1564 H a z i r a n ı n d a Venedik
Signoria'sı P o l o n y a kralının temsilcisine 100 v ü c u t zırhı, 500 ç a k m a k l ı tüfek ve 30 çift
taraflı baltanın d a yer aldığı k o s k o c a bir silah teslimatı yapılmasına k a r a r vermiştir ( l 3 9 ).
i t a l y a ' d a n ( 140 ) ardı arkası kesilmeksizin sanatçılar, tüccarlar, z e n a a t k â r l a r gelmektedir-
ler: bu z e n a a t k â r l a r ı n üç tanesi 1533'de K r a k o v ' d a bir tuğla ocağı k u r m u ş l a r d ı r ( l 4 1 ).
L ü k s veya sahte-lüks k u m a ş l a r da gelmektedir. Venedik ve N a p o l i ' d e gevşek d o k u m a l ı
a m a s o n r a d a n aprelenerek sıkıştırılan bir ipekli k u m a ş imal edilmektedir ( l 4 2 ); bu ipekli
robbo epr Polonia adıyla bilinmektedir. 1567'de ( 143 ) b ü t ü n P o l o n y a ' d a 15 ilâ 20 botteghe
d'Italiarıi b u l u n m a k t a d ı r ve b u n l a r d a n biri çok zengin tüccarlar olan Soderinilere aittir.
F a k a t yüzyıl ilerledikçe, i t a l y a ' d a n gelen insanlar ve mallar d a h a fazla olacaktır; sanki
yüzyılın s o n u n d a A k d e n i z ' i n kuzeyliler t a r a f ı n d a n istila edilmesini telafi etmek istermiş-
çesine, i t a l y a ' d a n h a r e k e t e geçen bir insan ve mal istilası O r t a A v r u p a ve d a h a şimdiden
D o ğ u olan bölgelere yönelmiştir; bu b a ğ l a m d a , A l m a n y a b o y u n c a kaydedeceğimiz
hareket P o l o n y a için söylediklerimize benzemektedir. İtalyan tüccarları P o l o n y a ' d a ,
K r a k o v ' d a , V a r ş o v a ' d a , L u b l i n ' d e , S a n d o m i r ' d e , u z u n süre heryerdedirler. Onların
b u r a d a k i varlıklarının b ü y ü k d ö n e m i X V I . yüzyılın s o n u n d a n X V I I I . yüzyılın s o n u n a
k a d a r u z a n m a k t a d ı r ( l 4 4 ). Bu İ t a l y a n l a r d a n birinin 1645 yılına ait hesap defteri ( l 4 5 ), bu
tüccarın özellikle L u b l i n ' d e k i o l m a k üzere, P o l o n y a f u a r l a r ı n d a k i faaliyetlerini göster-
mektedir. Bu defter elden geçen ve üzerinde o y u n o y n a n a n paraları, fiyatları, miktarları,
a r a b a y l a yapılan taşımaları ve L u b l i n ' d e satılan her k ö k e n d e n k u m a ş l a r ı n akılda
t u t u l m a s ı zor listesini işaret etmektedir: L o n d r a ' d a n gelen verdagio a onde, F l o r a n s a ' n ı n
verde piano kadifesi, N a p o l i ' n i n caravaccia nera'sı V e n e d i k ' t e n bir raso azuro piano,
L u c c a ' d a n bir rosa seccha ve bir rosa nero k u m a ş . Bu a d l a n d ı r m a l a r ı n kimliklerini, ne de
çoğu z a m a n samimi o l m a y a n kökenlerini belirlemek çok kolay değildir. F a k a t bunlar,
tıpkı T o m a s s o Alberti'nin anıları gibi, X V I . yüzyılın epeyce öncelerine v a r a n İtalyan
varlığı h a k k ı n d a tanıklık etmektedirler. İtalyan tüccar, işçi, m i m a r , duvarcı, ustaları, taş
y o n t u c u l a r ı ve askerlerinin aşikâr bir faaliyet s ü r d ü r d ü k l e r i k o m ş u T r a n s i l v a n y a ( E r d e l )
için de aynı gözlemler yapılabilir ( 146 ).

Y u k a r ı d a k i şema P o l o n y a ' n ı n bütünsel kaderini a n l a m a y a y a r d ı m etmektedir. XVI.

yüzyılda P o l o n y a ' d a eksik olan şey, kanıtları hiç de eksik o l m a y a n bir yaşam atılımı
olmayıp, faal ve geniş bir parasal e k o n o m i d i r . Eğer P o l o n y a e k o n o m i s i derinliklerinde
bu k a d a r narinse ve kral " i k t i d a r k u l l a n ı m ı n d a n çok temsil için v a r s a ( 147 ) bu d u r u m u n
nedeni, " C u m h u r i y e t ' i n t o p l u m s a l ve siyasal d ü z e n i n d e n , aynı z a m a n d a önemli p a r a
k a y n a k l a r ı n ı t o p l a y a b i l m e g ü ç l ü ğ ü n d e n ve b u n u n s o n u c u n d a m o d e r n bir o r d u y a sahip
o l a m a m a s ı n d a n k a y n a k l a n m a k t a d ı r . T ü r k ve T a t a r u ç l a r ı n d a sınır s a v u n m a s ı K a z a k -
lara e m a n e t edilmiştir, bir İspanyol metni, bandoleros agregados de todasnaciones, bütün
uluslardan devşirilmiş haydutların biraraya gelmesi demektedir ( l 4 8 ); aynı metin "savaşçı
her z a m a n hareket halinde ve endişeli, ve d ü n y a da yoksunluklara en fazla dayanabilen ve
aynı z a m a n d a d ü n y a n ı n suç işlemeye en yatkın h a l k ı " diye ilave etmektedir. H e r hal-ü
k â r d a , hareketlerinde ö z g ü r bir halk ve hiç de m o d e r n bir o r d u değil. 1591 O c a ğ ı n d a ,
M o s k o f sınırındaki garnizonların ücretlerinin ödenmesi, o sırada V a r ş o v a ' d a t o p l a n m ı ş
olan diyet'in karşısına çözülmesi zor s o r u n l a r çıkartmıştır. Askerler bu a r a d a paralarını
beklerlerken, sınırın h e m bu, hem de öteki t a r a f ı n d a ayırım gözetmeksizin talan ettikleri
bölgenin sırtından geçinmektedirler ( 149 ); bildiğimiz üzere bu d u r u m Batı'nın en zengin
ülkelerinde de m e y d a n a gelmektedir.
D a h a önce de kaydettiğmiiz gibi, e k o n o m i P o l o n y a siyasetinin kuzeyle ilgili olmasını
açıklamaktadır; yani ticaretin ve Narva ile Baltık için olduğu kadar, iki büyük ülke
a r a s ı n d a k i belirsiz sınır üzerinde de m e y d a n a gelen çatışmaların y ö n ü n d e . B u n u n sonucu
o l a r a k , P o l o n y a siyaseti güneyde tercihan barışçıdır. T ü r k l e r ve Polonyalılar karşı
karşıya gelmekte aceleci değillerdir. 1572'de Kutsal Liga müttefikleri Polonya'yı
p a d i ş a h a karşı itmek k o n u s u n d a b o ş u n a vakit kaybetmişlerdir. T ü r k l e r ise kendi
cephelerinden, 1573'de A n j o u d ü k ü n ü n Polonya kralı olarak seçilmesine yardım etmişler-
dir. 1590'da Türklerle i m p a r a t o r l u k arasındaki savaşın arefesinde, ingilizler Türklerle
Polonyalılar a r a s ı n d a bir dostluk antlaşmasının yapılabilmesi için m ü d a h a l e edecekler-
dir. Zaten bu iki ülke de, kendiliklerinden a n l a ş m a y a yatkın olduklarını göstereceklerdir.
Ocak 1591 'de P o l o n y a K a z a k l a r ı n ı n hakları o l m a y a n zor a l ı m l a r ı n d a n s o n r a . Padişahın
şikâyeti üzerine, kral Diyet b a r o n l a r ı n ı n onayıyla cenîo timpani de zibellini ödemeyi veya
d a h a iyisi s u n m a y ı k a b u l etmiştir ki, bu 30.000 florin gibi önemli bir t u t a r a u l a ş m a k t a d ı r .
Bu h a r c a m a y ı telafi edebilmek için yalnızca 1591 yılında a d a m başına bir florinlik bir
verginin, Krallık Yahudileri üzerine salındığı d a d o ğ r u d u r ( 15 °).

Böylece güneyde barış vardır, a m a bu d u r u m tek başına, b u g ü n müzelerde hala

örneklerinin k o r u n d u ğ u T ü r k giyim k u ş a m ı ile görkemli T ü r k çadırlarının P o l o n y a ' d a k i
modasını açıklayamaz. A c a b a güney y ö n ü n d e k i ticari ilişkilerin değerini t a m kestire-
memiş olmayalım?

Alman kıstağı : bütünsel bir şema

A l m a n kıstağından; B a t ı ' d a F r a n s a ' d a n D o ğ u ' d a M a c a r i s t a n ve P o l o n y a ' y a ;
Kuzey'de Kuzey Denizi ve Baltık'tan güneyde Adriyatik ve Tiren denizlerine k a d a r olan
alan içindeki O r t a A v r u p a ' y ı anlıyoruz. T o p l a m o l a r a k çok sayıda ülke, m ü b a d e l e , yol
dizileri; tıpkı F . V o n R a u e r s ' d e n ( 151 ) aldığımız haritanın bu k o n u d a verdiği ilk fikir gibi
('«).
Bu m e k â n ı iki hatla sınırlandıracağız: b u n l a r d a n biri C e n o v a ' d a n (veya en fazlasın-
d a n M a r s i l y a ' d a n ) L o n d r a ' y a ; diğeri de Venedik'ten D a n t z i g ' e çekilecektir. Bunlar
aşikâr bir şekilde keyfi çizgilerdir, f a k a t ele alınması gereken genel bir taslak olmalıdır.
A v r u p a ' n ı n ortasının m e y d a n a getirdiği bu geniş blok, kuzeyde ve güneyde deniz
kıyılarıyla sınırlanmıştır. Kuzey Denizi, Baltık, Akdeniz. Veya d a h a d o ğ r u s u bu blok, bu
a n a deniz m e k â n l a r ı aracılığıyla kendini u z a t m a k t a d ı r . Bu b l o k u n , kuzey denizlerinin
ötesinde İsveç'e ( X V I . yüzyılın sonuyla, X V I I I . yüzyılın başında, Venedik ticareti b u r a d a
çok ilginç bir şekilde kâr o l a n a k l a r ı a r a m a k t a d ı r ) ( 153 ), Norveç'e ve özellikle de, büyük
Atlantik macerasına katılmış o l m a k l a birlikte, A v r u p a ' y l a olan sağlam bağlarını
k o p a r t m a y a hiç de niyetli o l m a y a n İngiltere'ye k a d a r u z a t m a n ı n gerekli o l d u ğ u n a hiçbir
k u ş k u y o k t u r . İngiliz ticaretinin en önemli kısmı k u m a ş a ilişkin olanıdır; bu malın
ihracatı koşullara göre E m d e n ( 154 ), H a m b u r g ( 155 ), Bremen veya Anvers ( 156 ) (ve fırsat
çıktığında R o u e n ) üzerinden y a p ı l m a k t a d ı r . Böylece İngiltere -ve İngiliz kumaşları,
örneklerin sadece en iyisidir- y a k ı n ı n d a k i kıtaya, şu an için o n d a n ayırdığımız şu özel
a l a n a , o r t a k o l m a k t a d ı r . K u ş k u s u z burası faal bir bölge, kara taşımacılığı üzerinde
temellenen bir e k o n o m i n i n belki de şaheseri, XVI. ve XVII. yüzyıllarda d a h a o z a m a n
bile p a t l a m a halinde olan K u z e y - G ü n e y ilişkilerinin buluştukları yerler olan C h a m p a g n e
f u a r l a r ı n ı n bir eşdeğeridir.
K a b a c a , bu m e k â n özel bir biçime sahiptir: güneye d o ğ r u Kuzey İtalya ile
sınırlanmıştır, Alplerin ötesinde ise geniş bir kıtasal kitle halinde genişlemektedir.
P o l o n y a kralının 25 T e m m u z 1552'de gönderdiği V . C a r l o s nezdindeki elçisi D a n t i s -
cus'un A n v e r s ' d e sabırsızlıkla beklediği m e k t u p , h e m e n hemen 50 g ü n l ü k bir yolculuk-
tan s o n r a , a n c a k 12 Eylül'de yerine varabilmiştir( 1 5 7 ). Başka boyut: M a r c o O t t o b o n 1590
kışı b o y u n c a , m o l a l a r da dahil V e n e d i k ' t e n D a n t z i g ' e 39 g ü n d e varabilmiştir ( 158 ).
Piemonte, L o m b a r d i y a , Venezia ovalarının birbirlerine bitişik, deniz mahreçlerine yakın
düzlükleriyle, Alplerin kuzeyindeki bu geniş ülkeler a r a s ı n d a k u ş k u s u z hiçbir o r t a k yan
y o k t u r . G ü n e y e d o ğ r u yollar birbirlerine y a k l a ş m a k t a d ı r l a r : kuzeye d o ğ r u ise yelpaze
a ç ı l m a k t a d ı r . Böylece Alpler O r t a A v r u p a ' y ı " k a l ı n ve uzun çizgiyle" ( 159 ) kesmektedir-
ler ve her iki y a n d a k i p a r ç a , y ü z ö l ç ü m ü ve yüzyıllarına göre, ö n e m b a k ı m ı n d a n çok
eşitsiz o l m a k t a d ı r l a r .

D e m e k ki " A l m a n kıstağı" sırasıyla, İtalya -özellikle Kuzey İtalya-, Alpler, s o n r a da

bir y a n d a n M e u s e ve Ren, diğer y a n d a n da O d e r ve Vistula a r a s ı n d a k i O r t a A v r u p a ' n ı n
m u a z z a m o v a ve yaylalarıdır. İtalya'yı t a k d i m etmek gereksizdir. Bu kitap o n u n
kentlerine ve belirleyici kırlarına tekrar tekrar d ö n m e k üzere, çok fazla f ı r s a t a sahip
olacaktır. F a k a t , herşeyin sanki doğalmışçasına t a m a m l a n d ı ğ ı şu sihirli dağlar olan
Alpleri birkaç satır içinde k o n u m l a n d ı r m a k g e r e k m e k t e d i r . Bunların m e y d a n a getirdiği
d u v a r O r t a A v r u p a ' y ı rahatsız etmiş ve b u r a d a çok e r k e n d e n gedik açılmıştır. B u r a d a
gidiş geliş çok z o r d u r ve kendiliğinden ö r g ü t l e n m e k t e d i r . Bu dağların t o p l u m l a r ı ve
köyleri, sadece " t e p e l e r i n " aşılmasını ve l ü t ü f k â r seyrüseferi uzağa, kuzeye ve güneye
d o ğ r u u z a t m a k üzere v a r o l u y o r a benzemektedirler.

Alpler
B u n u n nedeni Alplerin toplumları, katı kat ekonomileri m e k â n içinde birbirlerine
o r t a k kılan bir geometriye sahip olmalarıdır: ekim alanlarının en üst sınırında mezra ve
köyler; dipteki vadilerin kasabaları: nehirlerin deldiği yerlerde bazen "Lombardiyalıların"
bir d ü k k â n ı ve b i r k a ç z e n a a t k â r atelvesiyle mütevazi kentler; nihayet çevrede ovalarla,
göllerin, ırmakların ve nehirlerin teknecıleriyle temas halinde o l a n , seyrüseferin hızlı
a d ı m l a r l a cereyan ettiği yerlerde etek kentleri yer a l m a k t a d ı r : Cenevre, Bale, veya Z ü r i h ,
S a l z b u r g , Vilach veya K l a g e n f u r t . Suse, Verceil, Asti, C o m e , B e r g a m o , Brescia veya
V e r o n a ; b u n l a r çoğu z a m a n f u a r kentleri ( Z u r z a c h , Hail, Linz, Bolzano), sıklıkla b ü y ü k
taşıma şirketleri t a r a f ı n d a n hareketlendirilen (Corie, C h i a v e n n a , PlursJ, her z a m a n kuzey
ve güney a r a s ı n d a " a r a b u l u c u " kentlerdir, ve dağlı b u r a l a r d a gündelik yaşam için
vazgeçilmez nitelikte olan ürünleri " g i y i m için harc-ı alem k u m a ş l a r , araçlar için
m a d e n l e r ve hepsinin ü s t ü n d e , h a y v a n yetiştiriciliğinde başrolü o y n a y a n t u z " u b u l m a k -
tadır ( 16 °).

Böylece insanlara, h a y v a n l a r a , sürülere, mallara yer değiştirten, t a m a m e n Alpli bir

trafik vardır. Bu gündelik gidiş gelişin üzerinde, aynı insanlar, aynı araçları kullanan ve
zinciri her iki y a n ı n d a n d a a ş a n , bir diğeri yer a l m a k t a d ı r . Bu geçişler, eğer yollarının
kendilerine sağladıkları kârları kıskançlıkla k o r u y a n a r a b a c ı ve sırt hamalı köyleri
olmasaydı, m ü m k ü n o l a m a z l a r d ı . Vicenze Alplerinde, Brenta vadisi b o y u n c a yer alan
P r i m o l a n o 1598'de a n c a k 50 haneli bir " v i l e t t a " d ı r , b u r a n ı n halkının " h e m e n t a m a m ı
a r a b a l a r ı y l a yaptıkları mal taşımacılığından elde ettikleri ücretlerle g e ç i n m e k t e d i r l e r "
( 161 ). Yüzlerce diğer köy zikredilebilir. K u r a l , m e y d a n a gelmekte olan veya iyi bir şekilde
yerleşmiş bir yol üzerindeki köylerin işbirliği y a p m a l a r ı n ı , zahmeti a r a l a r ı n d a p a y l a ş m a -
F. von Rauers tarafından d ü z e n l e n m i ş o l a n bu harita ç o k k ü ç ü k bir ö l ç e k t e burada iktibas edilmiş olmasına rağmen,
XVI. yüzyıHardaki A l m a n karayolları ağı ile Alpaşırı b ü y ü k yolların y o ğ u n l u ğ u n u iyice g ö s t e r m e k t e d i r . Batıya d o ğ r u
Fransa'da da a y n ı y o ğ u n l u k t a bir yol ağını hayalde c a n l a n d ı r m a k g e r e k m e k t e d i r ; b u r a d a Fransa'ya ait yolların
sadece en başlıcaları hatlar h a l i n d e işaret e d i l m i ş l e r d i r . B ü y ü k siyah noktalar taşıyıcı ve arabacı köylerini
belirtmektedirler. B u n l a r Alp yolları üzerinde netlikle g ö r ü l m e k t e ve anayolların ö n e m i n i v u r g u l a m a k t a d ı r l a r .
M e t n i m i z d e sözü e d i l m e y e n P r a g - L i n z bağlantısı da bu harita tarafından açıkça g ö s t e r i l m e k t e d i r , bu k o n u d a Josef
Janacek, " D i e H a n d e l s b e z e h u n g e n zvvisçhen Prag und Linz im 16. Jahr.," Historisches J a h r b u c h der Stadt, Linz,
1960 adlı m a k a l e d e m ü k e m m e l bir b e l g e l e n d i r m e b u l u n m a k t a d ı r .
 '"Amsterdam

Anvers

16. A l p engeli
amaçlı bu harita K u z e y italyan mekânlarının A l p l e r i n ö t e s i n d e k i t o p r a k l a r a nazaran nasıl dar o l d u k l a r ı n ı
lektedir. B u Kuzey italya Batıda, kuzeyde, d o ğ u d a (Dinar A l p l e r i ) duvarlarla çevrelenmiştir. Büyük A l p
3enis, S i m p l o n , S a i n t - G o t h a r d , Brenner, Tarvi ve birkaç diğeri) engeli kırmaktadırlar. Kroki büyük nehirlerin
y o l u ancak b u n l a r ı n seyrüsefer tarafından geniş ö l ç ü d e k u l l a n ı l m a y a başladıkları n o k t a d a n itibaren
edir.

menzilleri s a p t a m a l a r ı n ı , yolcuların ve malların taşınmalarını ve güvenliğini

lalarını ve bazen de ek bir ücret karşılığında onları hiç mola vermeden, gece
z taşımalarını, gerektirmektedir. Septimer yolu ( l 6 2 ) b u n u n iyi a m a tek o l m a y a n
neği olacaktır.
n o k t a d a n s o n r a artık bu e ş g ü d ü m l ü hareketlerin içinde, herşey kendiliğinden
a benzeyecektir. Kış b u n l a r ı hiç de engelleyememektedir; aksine kızakların
ığını o n l a r a s u n m a k t a d ı r ( | 6 3 ). 16 Aralık 1537'de Verceirii bir taşıma girişimcisi,
re'den aldığı 132 balya malı, izleyen 4 O c a k t a Ivree'de 42 tanesini teslim etmeye
e le temps" söz veriyordu. Venedik Signoria'sını F r a n s a ' d a temsil edec»k olan
M a r c o D a n d o l o 1540 Aralığında M o n t - C e n i s ' y i t a h t ı r e v a n d a t a ş ı n a r a k geçmiştir ( 164 ).
G e r ç e k t e , bu olaya dair olan anıları k ö t ü d ü r , tıpkı 1577 N i s a n ı n d a b u r a y ı aşan G i r o l a m o
L i p p o m a n o ' n u k i l e r gibi: " A t l a r ve katırlar k a r ı n l a r ı n a k a d a r karın içine g ö m ü l ü y o r l a r d ı
ve a n c a k b ü y ü k ç a b a l a r p a h a s ı n a kendileri k u r t a r a b i l i y o r l a r d ı " f a k a t diye eklemektedir,
" S a y ı l a m a y a c a k k a d a r çok i n s a n d a n m e y d a n a gelen bir kalabalık İtalya, F r a n s a ,
İngiltere ve birçoğu d a İ s p a n y a ' y a gitmek üzere burayı a ş m a k t a d ı r " . Ne tahılı, ne de
şarabı olan Novalesa k ö y ü , görevlerinde ihmal göstermeyen marroni rehberler sağla-
m a k t a d ı r . Ve L i p p o m a n o , bu yükseltilerin Savua'sı ne k a d a r da garip bir ülke diye
d ü ş ü n m e k t e d i r " y ı l d a a n c a k üç ay güneş alan ve b u ğ d a y ekili t a r l a l a r ı n d a n l'e 2 verim
elde e d e n " bu ülke ne gariptir ve bu d u r u m inişlerin kızaklarla yapıldığı L a n s l e b o u r g ,
h a t t a S a i n t - J e a n - d e M a u r i e n n e ' e k a d a r böyledir ( l 6 5 ).

Bu bilinen resimlerden ve birçok diğerlerinden ve Aloys Schulte'nin ( 166 ), d ü n dikkatli

bir sabırla O r t a Ç a ğ için derlediği d o s y a l a r d a n ne s o n u ç çıkartılmalıdır? Alplerin 21
geçidinden d e yararlanılabilir. A m a koşulların b u n a o l a n a k sağlamaları gerekir. Ç o k
sayıda başarı, yarı-başarı, d e n e m e ve terk t a r a f ı m ı z d a n bilinmektedir. K o s k o c a bir
karşılaştırmalı tarih ve m u a z z a m arşivler kendilerini m e r a k ı m ı z a s u n m a k t a d ı r l a r . D o ğ a l
o l a r a k , kentlerinve tüccarların d a söyleyecek sözleri vardır. X I I I . yüzyılda, o tarihte
devrimci olan S a i n t - G o t h a r d y o l u n u Milonolu tüccarlar inşa etmişlerdir; b u n u n
d e v a m ı n d a Y u k a r ı Ren vadisine ulaşabilmek için aynı Splügen, M a l o i a ve Septimer
geçitlerini de k u l l a n a c a k l a r d ı r , sonucu geçit X V I I . yüzyılda Valteline'in işgaliyle siyasal
tarihte ünlü olacaktır. Bu birbirlerine fazlasıyla yakın geçitler a r a l a r ı n d a rekabet etmekte
ve siyasal y a h u t ticari k o n j o n k t ü r l e r e , h a t t a Alplerin uzağındaki yollarda m e y d a n a gelen
b o z u l m a l a r a bağlı o l a r a k , birbirlerini i k â m e etmektedirler. 1464'de L y o n , K r a l d a n
karabiber ve baharatı d o ğ r u d a n elde etme iznini sağlayınca ( 167 ), bu d u r u m Aiguesmortes
ve R h ö n e y o l u n u n a v a n t a j l a r ı n ı n sonu ve M o n t G e n e v r e , M o n t Cenis ve K ü ç ü k ile Büyük
S a i n t - B e r n a r d ' ı n kazancı o l m u ş t u r . Büyük ve minik kavgaları büyülteçle gözlemek
g e r e k m e k t e d i r . 1603'de Venedik G r i s o n k a n t o n u y l a siyasal bir a n t l a ş m a imzalayınca,
yol M o r b e g n o ' d a n C h i a v e n n a ' y a t a m a m l a n m ı ş ve B e r g a m o ' n u n çıkarına olarak
M i l a n o ' y a d o ğ r u olan trafiğin bir kısmını ele geçirmiştir; bu d u r u m bir ayrıntı üzerinde,
Venediğin A l p trafiğine gösterdiği d i k k a t i yeniden b u l m a k için bir fırsatır ( 168 ).

Açıktır ki herşey bir g ü n d e yer değiştirmemektedir, c o ğ r a f y a , değiştirilmesi zor

engeller ve sürekli a v a n t a j l a r y a r a t m a k t a d ı r : böylece göl ve nehir yollarını birleştirme,
Isere, Bouget gölü, Cenevre gölü, C o n s t a n z gölü, R h o n e , Ren, Inn veya güney t a r a f ı n d a
İtalyan gölleri ve özellikle de, üzerinde çeşitli yetki mercileri t a r a f ı n d a n gerilmiş
zincirlerin yer aldığı A d i g e gibi bir nehir ne o d u n l a r ı n s u d a n taşınmasını, ne de kayıkla
taşımacılığı engeleyebilmektedirler. İ t a l y a ' d a Anvers hesabına yapılan t a ş ı m a l a r a ilişkin
istatistikler 1534-1545 için ( 169 ), merkezi k o n u m u n d a n yararlanılan S a i n t - G o t h a r d ' ı n net
ü s t ü n l ü ğ ü n ü işaret etmektedirler: bu geçit C e n o v a ' y a olduğu k a d a r , Venediğe de
g ö t ü r m e k t e d i r . D o ğ u d a Brenner geçidi Alpleri kesen diğer b ü y ü k yoldur, burası b ü t ü n
A l p tepelerinin en alçağıdır (1374 m.) ve birbirlerinden u z a k l a ş a n iki su y o l u n u (Inn ve
Adige) k u l l a n m a ile Venediğin ulaşım a v a n t a j l a r ı n a sahiptir. B u n u n dışında, bağ
b o z u m u bittikten s o n r a Venezia'nın h a t t a Istria'nın yeni şarabını a l m a y a giden şu
k o c a m a n A l m a n a r a b a l a r ı n a -Alplerin bu t a r a f ı n d a carretoni denilmektedir- ulaşan bir
yol s u n m a k t a d ı r . Bu m u a z z a m trafik Venedik 1597'de olduğu gibi y a s a k l a m a z s a - k i bu
ender bir d u r u m d u r - , heryıl t e k r a r l a n m a k t a d ı r ( 17 °). Venedik olağan o l a r a k bu trafiğe
izin vermekte ve M a r c h e ile A d a l a r ı n d a h a sıcak şaraplarını kendine s a k l a m a k t a d ı r .
Brenner, şarabın d a yardımıyla, XVI. yüzyıldan itibaren ve yüzyılın sonlarında d a h a da
fazla o l m a k üzere, Alplerin en canlı yollarından biridir, a m a m u t l a k bir önceliğe sahip
değildir. 1530'dan itibaren S a l z b u r g b a ş p i s k o p o s u ( 171 ) o z a m a n a k a d a r yalnızca bir
saumweg, bir katır yolu ola T a u e r n y o l u n u , a r a b a l a r ı n geçebilecekleri bir yol haline
d ö n ü ş t ü r m ü ş t ü r ; Tirol eyalet devletleri Brenner yanlısı ve o n u n s a v u n u c u s u o l a r a k bu
r e k a b e t e karşı çıkmışlar, R o m a l ı l a r kralı F e r d i n a n d ' ı k a t e g o r i k bir zıtlaşmanın içine
-ayrıca b o ş u n a - çekmeye uğraşmışlardır. Ö r n e k yeterli olabilir: tek b a ş ı n a bu Alp
yollarının esnekliğini a n l a t m a k t a d ı r ; insan onları inşa e t m e k t e , i d a m e ettirmekte,
gerektiğinde de değiştirebilmektedir.

Üçüncü kişi, çok çehreli Almanya

Alplerin ötesinde o r m a n l a r , d a h a şimdiden b ü y ü k tekneleri taşıyabilen geniş
nehirlerle kesilen, a r a b a l a r ı n iz bıraktığı ve kış geldiğinde çok soğuk olan yemyeşil bir
A v r u p a yayılmaktadır. 1491'de o k a d a r k a r yağmıştır ki, N u r e m b e r g l i tüccarlar, kendi
kentlerinden C e n e v r e ' y e k a d a r kızaklarla gidebilmişlerdir ( 172 ).
Bu A l m a n y a ' y a , güneyden kuzeye meridyenler d o ğ r u l t u s u n d a veya b a t ı d a n d o ğ u y a
paraleller d o ğ r u l t u s u n d a yaklaşılabilir. Bu o n u , birbiri a r k a s ı n a farklı biçimlerde
g ö r m e k olacaktır: f a k a t o n u n birçok çehresi vardır.
Meridyenleri izlemek, İ t a l y a ' d a n gelirken, v u r g u y u en a z ı n d a n bize göre, Koİonya,
F r a n k f u r t ve N u r e m b e r g ' e k a d a r u z a n a n yukarı A l m a n y a ' y a v u r m a k demektir.
İtalyanlıkla d a m g a l a n m ı ş , Alplerin güneyinde imal edilen ş a r a p l a r ı n müşterisi olan bu
bölge, yüzyıllardır Y a r ı m a d a n ı n kentleriyle, başta C e n o v a , M i l a n o , F l o r a n s a , Venedik
a m a aynı z a m a n d a R o m a , N a p o l i ve s a f r a n satın alınan A q u i l a ile ve yol b o y u n c a geçilen
diğer b ü t ü n kentlerle ilişki halinde o l m u ş t u r . Böylece b u A l m a n y a güney d o ğ u y a d o ğ r u
Fontego dei Todeschi'ye bitişmektedir ( 173 ). Bu (Venedik'teki) Canale Grande üzerinde
Rialto k ö p r ü s ü ve m e y d a n ı n ı n karşısında inşa edilmiş, h e m d e n e t i m altında, hem de
ayrıcalıklı m u a z z a m bir bina o l u p , m i n y a t ü r bir A l m a n y a ' d ı r , b u b i n a 1505 y a n g ı n ı n d a n
s o n r a görkemli bir şekilde yeniden inşa edilecektir. A l m a n tüccarların b u r a d a önceden
belirli o d a l a r ı b u l u n m a k t a ( 1 7 4 ) ve b u r a l a r a mallarını d e p o l a m a k t a d ı r l a r . Ve bazen
Fontego'nun t a v a n a k a d a r fistan (futaine, fustian, b o y l a m a s ı n a keten, enlemesine p a m u k
iplikleriyle d o k u n a n şu devrimci k u m a ş ) ile d o l d u ğ u d a o l m a k t a d ı r . Fontego'da aynı
z a m a n d a b a k ı r , kalay, g ü m ü ş , b a k ı r eşyalar d a b u l u n m a k t a d ı r . Kuzey y ö n ü n e d o ğ r u ise,
b a h a r a t , k a r a b i b e r , p a m u k , m ü s t a h z a r a t , südfrüchte'nin yeniden ihracı y a p ı l m a k t a d ı r
O 75 ).
Venedik ünlü veya d a h a az ünlü A l m a n seyyahlarıyla d a d o l u p t a ş m a k t a d ı r ; K u t s a l
T o p r a k l a r a gitmek üzere kentten geçen hacılar, J a c o b F u g g e r gibi tüccar çırakları,
Albert D ü r e r gibi sanatçılar, sırtında ç a k m a k l ı tüfeği o l d u ğ u halde P a d u a üniversitesine
giden ve Venedik polisinin t u t u k l a m a y ı u y g u n g ö r d ü ğ ü şu Dillingenli B e r n a r d Müller
gibi üniversite öğrencileri ( 176 ). C a t e a u - C a m b r e s i s (1519) b a r ı ş ı n d a n beri İsviçreli paralı
askerler ve W u r t e m b e r g landsknecht'len için b ü y ü k günlerin bitmiş o l m a s ı n a r a ğ m e n
(Alplerin bu t a r a f ı n d a ) , askerler de b u l u n m a k t a d ı r . A m a d a h a sıklıkla d a h a basit
insanlar g ö r ü l m e k t e d i r : fırın işçileri, hizmetçiler, yün z e n a a t k â r l a r ı , meslekte Floransalı-
lar veya Ferrarelilerle rekabet eden m e y h a n e veya h a n garsonları ( 177 ). V e n e d i k ' t e tabii ki
A l m a n hanları b u l u n m a k t a d ı r , Beyaz Aslan, Kara Kartal ( 178 ). İtalya'nın b a ş k a
kentlerinde de b u h a n l a r d a n vardır: 1583'te F e r r a r e ' d e II Falcone veya M i l o n a ' d a k i Tre
Rei gibi C 79 ). G ü n e y A l m a n y a böylece, Kuzey İtalya'nın ihtişamı, a m a aynı z a m a n d a
yetersizlikleri sayesinde ve o n u n gölgesinde, ileri çıkmış ve olgunlaşmıştır. O r t a k işte,
G ü n e y A l m a n y a tali işlerle görevlendirilmiştir, p a m u k işlenmesi - X V I . yüzyılın ersatz
d o k u m a s ı - , u c u z k u m a ş l a r , demir, bakır, deri işlemeciliği. Eğer o n u n sürekli desteği
olmasaydı, ne C e n o v a ticareti, ne Venediğinki, ne de M i l a n o ' n u n faaliyeti düşünülebi-
lirdi. G i r o l a m o Priuli 1509'da " A l m a n l a r ve Venedikliler, eski ticaretimizden ö t ü r ü biz
t a m a m e n b i r i z " diye y a z m a k t a d ı r ( 18 °). A l m a n l a r ve İtalyanlar demeliydi.
 Bu ortak hayat, bugün bile sadece evlerin ön cephelerine b a k a r a k tanınabilecek olan,
italyan uygarlığının çok canlı bir şekilde kuzeye d o ğ r u yayılmasının k ö k e n i n d e yer
a l m a k t a d ı r ( m ) . B u n u n d e v a m ı n d a güney lehine aşikâr bir s ö m ü r ü d o ğ m u ş t u r . F a k a t ,
italyan b u n a l ı m l a r ı bazen Y u k a r ı A l m a n y a için kârlı olmuşlardır. N u r e m b e r g ' e b r o k a r
ve ipek kadife endüstrisini getirenler İ t a l y a ' d a n k a ç a n p r o t e s t a n l a r olmuşlardır ( 182 ).
XIV. yüzyılda F l o r a n s a ' d a k i iflaslar A l m a n tüccarlarına bazı a v a n t a j l a r sağlamıştır.
A l m a n uygarlığı d a güneye d o ğ r u yayılmış, e r k e n d e n A d i g e vadisini p i s k o p o s kenti
T r e n t e ' y e k a d a r işgal etmiştir. 1492'de p i s k o p o s t a r a f ı n d a n bu kentte k a b u l edilen şu
Venedikli yanılmış o l a m a z ; yemeğe A l m a n adeti uyarınca salatayla başlanmış, balık ve et
bir a r a d a s u n u l m u ş , Bavyera m o d a s ı n a göre bunların servisi b u ğ d a y ekmeğiyle
yapılmıştır ( 183 ).
Eğer şimdi A l m a n y a ' y a paraleller y ö n ü n d e y a n a ş m a k istersek, R e n ' d e n yola
ç ı k m a m ı z gerekir. D o ğ u y a d o ğ r u gidildiği ölçüde, A l m a n y a giderek d a h a yeni, giderek
d a h a az m a m u r bir ülke o l a r a k gözükecektir. XV. yüzyılda ve X V I . yüzyılın ilk
onyıllarında hızlı bir madencilik gelişimi b u r a l a r d a bir dizi yeni, anlık ve biçimlenmeleri
hızlı olan kentlerin y a r a t ı l m a s ı n a yol açmıştır. Bu kentler d a h a s o n r a , 1530'lardan veya
d a h a d o ğ r u s u 1550'lerden s o n r a A m e r i k a ' d a n gelen beyaz m a d e n i n rekabeti karşısında
gerilemeye başlamışlardır, XVI. yüzyılın o r t a s ı n d a k i e k o n o m i k gerileme demek ki bu
d u r u m u n tek s o r u m l u s u değildir. O r t a y a çıkan ve yüzyılın s o n u n a , h a t t a d a h a d a ötelere
k a d a r sürecek olan t o p a r l a n m a ile, A l m a n y a ve d a h a d a geniş o l a r a k O r t a A v r u p a , çok
biçimli bir endüstriyel gelişmeye tanık olacaktır ve B o h e m y a ' n ı n , S a k s o n y a ' n ı n ve
Silezya'nın keten bezleri b u n u n en b ü y ü k b ö l ü m ü d ü r , a m a tek olanı değildir. D e m e k ki,
A l m a n y a ' n ı n (ve k o m ş u bölgelerin) L u t h e r ' i n ö l ü m ü n ü n (1546) ertesinde sönmeye
başladığı d o ğ r u değildir ( 184 ). U z u n süreli olan A u g s b u r g barışı (1555) aşikâr iyi etkilerin
gelişmesine y a r d ı m etmiştir. Ve hatta d o ğ u d a çok u z a k l a r a k a d a r ışıklarını yansıtan
kentlerin sağlıklı d u r u m l a r ı , hiç de y a n ı l t m a y a n işaretlerdir. 1574'de Pierre Lescalopier
T r a n s i l v a n y a ' d a k i A l m a n kentlerine hayran o l m u ş t u r ve ilk rastladığı olan " S a k s o n l a r ı n
C o r o n e s t a t adını verdikleri" Brasov o n a " k e n t o k a d a r güzel ki, evlerin dışları yağlı boya
ile b o y a n m ı ş ve böylece M a n t o v a " y a gelmiş o l m a izlenimini vermiştir ( 185 ).

İzlenen iki yol bize iki A l m a n y a gösterdi. Alçak Ülkeler'le temas edildiğinde bir diğeri
d a h a Kuzey Denizi kıyılarında E m d e n ' d e , B r e m e n ' d e , H a m b u r g ' d a , o r t a y a ç ı k m a k t a -
dır. Bu kentler h e m Alçak Ülkeler'de (Anvers sonra A m s t e r d a m ) kendi yakınlarına
k a d a r gelen Atlantik h a y a t ı n d a n , hem de bu hayatın yüksek e k o n o m i k v o l t a j ı n d a n ve
b a ğ r ı n d a n çıkacak olan u y u ş m a z l ı k l a r d a n y a r a r l a n m a k t a d ı r l a r . D a h a güçlü H a m b u r g
O t u z Yıl Savaşlarının bile kesintiye u ğ r a t a m a y a c a ğ ı b ü y ü k kariyerine b a ş l a m a k t a d ı r
( 186 ). Bu kentin tüccarları Alçak Ülkeler'deki isyandan y a r a r l a n m ı ş l a r d ı r , H a m b u r g l u l a r
bu ç a t ı ş m a d a tarafsız kalmışlar veya B a ş k a n Vilgius'un m e k t u p l a r ı n d a n birinde dediği
gibi "iki taraflı o y n a d ı k l a r ı n d a n , b ü y ü k kazanç ve kâr s a ğ l a m ı ş l a r d ı r " ( 187 ). Zaten Alçak
Ülkeler ve Kuzey Denizi'nin suyuyla temasta olan bu A l m a n y a ' d a n hareketle b ü y ü k bir
k a z a n ç h a z ı r l a n m a k t a d ı r ki, bu G e r m e n ülkesini derinliklerine k a d a r sarsacaktır. Baltık
kıyılarında, diğer elkabı a r a s ı n d a s ö m ü r g e c i de olan eski bir tarikat, çok güzel dekorları
m u h a f a z a etmektedir.

Bu birbirlerini izleyen gerçekler, bir tarihçinin J o h a n n e s Müller'in ( 188 ) o l d u k ç a eski

(1908) tarihlerde s u n d u ğ u imge içinde özetlenmektedirler. O n a göre, çeşitli A l m a n y a ' l a -
rın eskiden Ren üzerindeki K o l o n y a ' d a olan merkezi, d o ğ u y a d o ğ r u , Batı A l m a n y a ile
D o ğ u A l m a n y a a r a s ı n d a yer alan, İtalyanlaşmış güney ile, Atlantiğin çocuğu olan ve
m o d e r n d ü n y a n ı n nefesini hisseden kuzeyin o r t a s ı n d a b u l u n a n bir O r t a A l m a n y a ' n ı n
kalbi d u r u m u n d a k i N u r e m b e r g ' e k a d a r kaymıştır. M e r k e z d e artık N u r e m b e r g vardır,
Fuggerlerin A u g s b u r g ' u değil. B ü t ü n b u n l a r bir tarihçinin eğilimlerini yansıtan bir
k o n u ş m a biçimidir. Y a k ı n l a r d a y a y ı n l a n a n k i t a b ı n d a J e a n - F r a n ç o i s Bergier: " M o d e r n
Çağların ş a f a ğ ı n d a güney A l m a n y a ; kuzey İ t a l y a ' d a n Alçak Ülkeler'den Lyon h a t t a
Marsilya F r a n s a ' s ı n d a n , İ m p a r a t o r l u k V i y a n a ' s ı n d a n çok d a h a iyi bir şekilde Batı
d ü n y a s ı n ı n cazibe merkezi haline gelmiştir" ( l 8 9 ) diye y a z m a k t a d ı r . Tabii ki bu bir
a b a r t m a d ı r . F a k a t s o n u ç t a , Modernliğin eşiğinde, yalnızca denizin ayrıcalıklı kıyılarında
L i z b o n , Sevilla ve A n v e r s ' d e , ticari kapitalizmin yeniliklerini, ş a m a t a c ı başarıları
g ö r m e m e k gerekir. XVI. yüzyıldaki gelişim A v r u p a ' y ı kıtasal derinliklerine k a d a r
işlemiştir.

Cenova'dan Anvers'e Venedik'ten Hamburg'a:

ulaşım koşulları
Böylece A k d e n i z hayatı, çağın koşulları g ö z ö n ü n e alınınca, istisnai olan bir kara
ulaşımı aracılığıyla k a v r a n m ı ş , y a k a l a n m ı ş ve kuzeye d o ğ r u uzatılmıştır. L y o n ve Viyana
a r a s ı n d a k i Alplerin kuzeyindeki bu m e k â n d a herşey m o d e r n l i k , son m o d a faaliyet
değildir; f a k a t canlı bir kan d o l a ş m a k t a ve eğer özellikle inceleme alanımıza Alplerin ve
R h o n e vadisinin kenti olan L y o n d a eklenirse, belki de F r a n s a ' d a k ı n d e n d a h a canlı bir
k a n . K u ş k u s u z burası birçok m o d e r n çizgileri olan bir bölgedir. Ç o k sayıda firma b u r a d a
gelişmiş, aynı a n d a İtalya, Alçak Ülkeler ve İ b e r y a y a r ı m a d a s ı kentlerinde kök
salmışlardır. Biraz kendi içlerine k a p a n ı k , b ü y ü k aile firmaları, gerçek devler ( F u g g e r l e r ,
Hochstetterler, Welserler, Affaitatiler), yerlerini d a h a k ü ç ü k ölçekli, d a h a kalabalık ve
özellikle de genel tarihlerimizin söylediklerinden d a h a faal firmalara terketmişlerdir:
y a k ı n l a r d a h a k l a r ı n d a bir k i t a p yayınlanan Alçak Ülkeler'deki della Faille'ler ( 190 );
N u r e m b e r g ve B r e s l a u ' d a Tomiglianiler, B a r t o l o m e o Viatis (ve ortağı F ü r s t ) , V i y a n a ' d a
Pestalozziler, B a r t o l o m e o Castello, K r a k o v ' d a M o n t e l u p i l e r ( 1 9 1 ) ; b u n l a r sadece yüzyılın
s o n u n d a y a b a n c ı ülkelerdeki b i r k a ç İtalyan firmasını ö r n e k o l a r a k zikretmek üzere
verilmiş olan adlardır. B u n l a r a başka bir çoğu eklenebilir ( 192 ).

Yeni u y g u l a m a : bu firmalar, onları temsil etmeyi ve onların h e s a b ı n a hareket etmeyi

k a b u l eden b a ş k a tüccarlara d a y a n a r a k , k o m i s y o n l a çalışmaktadırlar. Bu d a h a az
masraflı işlem y a p m a k demektir. Bir tarihçi ( 193 ) " O r t a tüccar sayısındaki m u a z z a m artış,
X V I . yüzyıl ticari gelişmesinin yeni ve en önemli olayını m e y d a n a g e t i r m e k t e d i r " diye
y a z m a k t a d ı r . Diğer y a n d a n , bu gelişme kendini t ü m O r t a A v r u p a ' d a göstermektedir.
Bazı firmalar ulaşım a l a n ı n d a u z m a n l a ş ı r l a r k e n , bu olgu b a ş k a faaliyet a l a n l a r ı n d a n
k a y n a k l a n m a k t a d ı r . Anvers ve H a m b u r g ' d a b ü y ü k taşımacı firmalarını t a n ı m a k t a y ı z :
Ledererlere ( 194 ), C l e i n h a u s l a r a ( 195 ), A n n o n i l e r e ( 196 ) ve birçok b a ş k a l a r ı n a ait olanları
sıklıkla A l p kökenlidirler. L y o n ' d a ( 197 ) ve Venedik'te de gelişme aynıdır. Bu X V I I .
yüzyıla ait tarihsiz bir Venedik belgesinin belirlediği d u r u m d u r : " V e n e d i k ' t e n L o m b a r -
d i y a ' y a ( 198 ) ve A l m a n y a ' y a taşınan mallar tüccarlar t a r a f ı n d a n taşımacılara {conduttori)
e m a n e t edilmektedirler. Bunları belirli bir bedel karşılığında bu malları belirlenen yerlere
iyi k o ş u l l a r d a ve p a r t i b a ş ı n a s a p t a n a n sürelerde ulaştırmayı ü s t l e n m e k t e d i r l e r " . Bu
conduttori de kendi hesaplarına yükleri kayıklarla, a r a b a l a r l a veya yük hayvanlarıyla,
h a n d a n h a n a k o n v o y halinde götüren spazzodori'nin hizmetlerinden y a r a r l a n m a k t a d ı r -
lar. Bu h a n l a r d a k i hancılar o n l a r a gerekli h a y v a n ve a r a b a l a r ı s a ğ l a m a k t a d ı r l a r ( 199 ). Son
ayrıntı: bu conduttori ve k u ş k u s u z bu spazzodori Venedikli o l m a y ı p , gene k u ş k u s u z
kuzeyden ve Alplerden gelen " y a b a n c ı l a r " d ı r . Her hal-ü k â r d a , u z m a n l a ş m a , işbölümü,
rasyonelleştirme vardır. Aynı şekilde, XVI. yüzyılla birlikte p o s t a hizmeti örgütlenmiştir
ve bu iş yalnızca, H a b s b u r g l a r ı n denetimi altındaki a l a n d a m e k t u p t a ş ı m a tekeline sahip
olacak b ü y ü k ve ünlü Tassis ailesi t a r a f ı n d a n gerçekleştirilmeyecektir ( 20 °). B u n u n
s o n u c u o l a r a k , nakit p a r a d a n y a n a çok zengin o l m a y a n işe yeni atılan tüccarlara d a h a
açık, d a h a faal bir ticari h a y a t o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r ( 201 ). Aynı şekilde, gene bu orta
m e k â n d a , kapitalist tipten, belirleyici ( 2 0 2 ) bir d o k u m a endüstrisi gelişmektedir. Bu
endüstri tıpkı d a h a önce zikredilen S a k s o n y a ( 203 ), Silezya ve B o h e m y a ( 2 0 4 ) keten bezi
endüstrisi gibi, u z a k pazarlarla bağlantı halindedir. Alçak Ülkeler'deki savaştan
y a r a r l a n a r a k , endüstriler A l m a n y a ' d a gelişmeye başlamışlardır; tıpkı İsviçre k a n t o n l a -
rının ipekli ve yarı-lüks eşya üretmeye başlamaları gibi ( 205 ).

Bu b ü y ü k mesafeli mübadeleler a n c a k taşıma maliyetini telafi edebilecek belli

fiyattaki mallar üzerinde olabilirdi: bakır, g ü m ü ş , bakır eşyalar, k a r a b i b e r , b a h a r a t ,
D o ğ u A k d e n i z p a m u ğ u (ki Venedik bu malın hep b ü y ü k ithal ve kuzeye d o ğ r u yeniden
ihraç limanıdır), ipek, südfrüchte, nihayet ve özellikle her z a m a n öncelikli olan
d o k u m a l a r . Bir y ö n e hareket edenler İngiltere carisee'leri ( d a h a 1513'te bir Venedik
belgesi ( 206 ) " d ü n y a n ı n neresinde olursa olsun, ticaretin en önemli temellerinden biri"
demekteydi), bezler, sayene'ler ( H o n d s c h o o t e , s o n r a Leyden'in) k o c a taneliler (Lille'in),
" k a r m a " d o k u m a l a r (fistan, burat, bombasiri), A l m a n veya İsviçre kentlerinin bezleri.
Diğer yönde, İ t a l y a ' d a n itibaren kadifeler, t a f t a l a r , ç u h a l a r , altın işlemeli veya simli ipek
k u m a ş l a r , çok lüks k u m a ş l a r , Anvers firması della Faille bir tane Venedik'te, bir tane de
V e r o n a ' d a şube açmıştır, b u n l a r h a m ipek satın a l m a k t a ve b u n l a r ı o k a d a r ciddi bir
özenle yerinde eğittirmektedir ki, ürünlerin kalitesi eşsiz o l m a k t a d ı r ( 207 ). F i r m a n ı n iş
r a k a m l a r ı trafiğin gerilediğine dair bir izlenim u y a n d ı r m a k t a d ı r , aslında b u n u n çok
uzağındadır.

Bu mal hareketi p a r a akımlarını harekete geçirmektedir. K u z e y d e n güneye, güney-

den kuzeye ( 208 ). Böylece 1585 yılının b ü y ü k olayı, o z a m a n a k a d a r mal fuarlarıyla
t a n ı n a n M a i n üzerindeki F r a n k f u r t kentinin k a m b i y o kenti ve f u a r ı mertebesine
yükselmesidir. Böylece bu kentin talihi açılmış o l m a k t a d ı r . Bu olay başkaları t a r a f ı n d a n
izlenmiştir; 1609'da A m s t e r d a m Bankasının ( d ü n y a ç a p ı n d a ö n e m i o l d u ğ u bilinir),
1619'da H a m b u r g Bankasının, 1621'de N ü r e m b e r g Bankasının k u r u l m a s ı ( 209 ). Bütün
bu dolaşım o z a m a n t a m anlamıyla o r t a y a çıkamamış, f a k a t bu dolaşımın yollarını,
araçlarını ve menzillerini saptamıştır.

Ticaret dengesi ve ticari göçler

Bütün bu siyasal veya siyasal o l m a y a n o y u n l a r d a n , b ü t ü n bu h e n ü z k a v r a n ı l m a k t a n
çok t a h m i n edilen k o n j o n k t ü r l e r d e n bir bilanço ç ı k m a k t a mıdır? Biz b u n u tercihan iki
f a r k ı n a varışa indirgeyeceğiz: 1. M ü b a d e l e dengesinde güneyin lehine bir fazlalık vardır;
2. m u h t e m e l e n 1558'den itibaren ( 21 °) İtalyan tüccarlarının t ü m A l m a n y a b o y u n c a büyük
bir istilaları kaydedilmektedir; bu istila O t u z Yıl Savaşlarındaki A l m a n felâketlerine
k a d a r d u r a k l a m ı ş a benzememektedir.

Bu ticaret b i l a n ç o s u n u n kuzeyin aleyhine gerçekleşmesinden d a h a doğal birşey

o l a m a z . Kuzeyin bu kentleri, bu tüccarları, bu zenaatkârları, gözlerini güney kentlerine
dikmiş öğrencilerdir. G ü n e y i n işadamları u z u n süre yerel cehalet ve geriliği s ö m ü r m ü ş -
lerdir. N ü r e m b e r g kendi düzenlediği O r t a A v r u p a k u p a s ı n d a ne idiyse, M i l a n o veya
Venedik N u r e m b e r g ' i n bizzat k e n d i n d e ve b a ş k a yerlerde öyle olmuşlardır. Diğer
y a n d a n , b ü t ü n çıraklıkların bedeli vardır ve bu ö d e m e u z u n sürer. D a h a çok sayıda ve
birim fiyatları d a h a yüksek olan güney ürünleri, kuzeyden ithal edilen ürünlerle
dengelenememektedirler. Bu dengesizlik ve o n u n s o n u c u n d a o r t a y a çıkan nakit
ödemeleri h a k k ı n d a ele gelir k a y n a k l a r a sahibiz: Venedik ve F l o r a n s a ' d a her z a m a n
alıcıların emrine a m a d e k a m b i y o senetleri (kuzey ülkelerine çekilmiş) b u l u n m a k t a d ı r ;
Cenevizliler bu d u r u m u iyi bilmekte ve İspanya kralıyla olan asiento\&xmm gerektirdiği
tutarları bu yolla kuzeyde ö d e m e olanağını çoğu z a m a n b u l m a k t a d ı r l a r . Bu, k u ş k u s u z
İtalya için lehte bir b i l a n ç o n u n kanıtıdır; d a h a ele gelir bir kanıt ise A l m a n kentlerinin
X V I I . yüzyıldaki sürekli şikâyetleri t a r a f ı n d a n s a ğ l a n m a k t a d ı r . 1620'lerde (yani geç bir
tarihte) A u g s b u r g tüccarları " b ü y ü k m i k t a r d a has p a r a y ı İ t a l y a ' y a " g ö n d e r d i k l e r i n d e n
ö t ü r ü k ı n a n m a k t a d ı r l a r ( 2 n ) . Aynı k ı n a m a y l a d a h a sonraları F r a n k f u r t tüccarları da
karşılaşmışlardır ( 212 ). Ve d a h a b a ş k a ö r n e k l e r b u l u n m a k t a d ı r ( 213 ). H o l l a n d a l ı l a r
Venediği y a k a l a d ı k l a r ı n d a , 1607'de Cirıque Sav/'/'nin tanıklığına göre, bilançoları h e n ü z
açık v e r m e k t e d i r ( 2 1 4 ).

Böylece A l m a n y a ve genel o l a r a k kuzey, İ t a l y a ' n ı n r e f a h ı n a belli bir k a t k ı

s a ğ l a m a k t a , o n a destek, a v a n t a j s u n m a k t a ve bu ülkeyi samimi bir şeklide kendi
faaliyetlerine o r t a k etmektedirler. Oysa bu faaliyetler X V I I . yüzyılın ilk onyılları
süresince hala canlıdırlar. A u g s b u r g fiili zenginliğinin en üst n o k t a s ı n a 1618'de
ulaşmıştır ( 215 ), 1628'e d o ğ r u N u r e m b e r g Bankasının işlerini geliştiğine tanık o l m u ş t u r
( 2 I 6 ). Ve Venedik ö d e m e telafileri için clearing yeri r o l ü n ü o y n a m a y a d e v a m e t m e k t e d i r ,
( C r e m o n a l ı ) bir İtalyan tüccarın kısaca söylediği gibi: auf Frankfurt gezogen und.. gen
Venedig remittient, F r a n k f u r t ' a çekilmiş ve V e n e d i k ' t e ö d e n m i ş ( 217 ).

N i h a y e t , bu İtalyan tüccarların A l m a n piyasalarına n ü f u z u , m u a z z a m bir d e n e m e

o l m u ş t u r . 1558'den itibaren en ö n d e Venedikliler b u l u n m a k t a d ı r ( 2 I 8 ). Bu tarihe k a d a r
Fondaco'nun A l m a n tüccarları Alplerin kuzeyindeki Venediğe yönelik atılımların -atlar,
silahlar, gıda m a d d e l e r i hariç- tekeline s a h i p o l m u ş l a r d ı r ( 219 ). X V I . yüzyılın ikinci
yarısıyla birlikte eski ayrıcalıklar u y g u l a m a dışı k a l m a y a başlamış ve Venedikli tüccarlar
A l m a n p a z a r l a r ı n a giderek d a h a az m ü d a h e l e etmeye başlamışlardır. Söz k o n u s u olanlar
Venedik Venediklilerinden çok, yeni bir tüccar kuşağı olan Terra Ferma Venediklileridir.
1550 yılında 12 y a ş ı n d a y k e n N u r e m b e r g ' e gelip b u r a d a bilek gücüyle K o c h l a r ı n y a n ı n d a
birinci sırayı elde e d e n , bir B e r g a m o l u olan B a r t o l o m e o Viatis'in d u r u m u b u d u r ( 220 ).
B u r a d a bezler, D o ğ u A k d e n i z ürünleri, devekuşu tüyleri, deve derileri üzerinde geniş bir
ticaret y ü r ü t m e k t e d i r ; Fontego dei Tedeschi'de birçok odası v a r d ı r ve M a r c o O t t o b o n ' u n
D a n t z i g ' t e k i m i s y o n u n u n dışında, kendi öz çıkarlarını bir y a n a b ı r a k a r a k Venedik
S i g n o r i a ' s ı n a çok b ü y ü k olan kredisiyle y a r d ı m etmektedir. Yıllarla ve ailesiyle yüklü
o l a r a k 1664'de ö l d ü ğ ü n d e , bir milyon florin olarak h e s a p l a n a n bir servet bırakmıştır.
H e r k e s böylesine seyirlik bir başarı k a z a n a m a m a k t a d ı r , f a k a t bunların d a işleri çoğu
z a m a n b ü y ü k hacimleri temsil etmektedir; K o l o n y a ' d a o l d u ğ u k a d a r (çok sayıda iflasa
r a ğ m e n ) N u r e m b e r g , P r a g ( 221 ) veya A u g s b u r g ' d a , yükselen kentler olan F r a n k f u r t ve
Leipzig'de.

Aşikârdır ki, bu g ö ç m e n tüccarlar kentlerinin; X V I I . yüzyılda yavaş yavaş "yeni a n a

n o k t a l a r ı n ı " b u l a n ve belkemiği kuzeyle güney a r a s ı n d a yeni F r a k f u r t Leipzig hattı
üzerinde ve az veya çok H a m b u r g - V e n e d i k ekseni üzerinde o l u ş m a k t a olan bu
A l m a n y a ' y a u y u m sağlaması için yardımcı olmuşlardır. İtalyan tüccarların yerel ve
b u n d a n da fazla, Alçak Ülkeler'e m e n s u p t ü c c a r l a r a -Leipzig'in 1593'te o n l a r a karşı
a y a k l a n d ı ğ ı şu Kalvinciler ( 222 )- karşı verdikleri m ü c a d e l e uzun z a m a n süreceğe
b e n z e m e k t e d i r . 1585'te F r a n k u r t ' t a k a m b i y o fuarlarının k u r u l m a s ı sırasında, kentten bu
d ö n ü ş ü m ü talep eden 82 f i r m a d a n 22 tanesi İtalyan fırmasıydı ( 223 ). 1626 tarihli H o l l a n d a
meclisine yönelik bir r a p o r , Venediklilerin yalnız k o m ş u l a r ı n ı değil " a m a bizzat
A l m a n y a ' y ı bile her cins D o ğ u A k d e n i z mallarıyla H o l l a n d a l ı l a r d a n çok d a h a u c u z a "
d o y u r d u k l a r ı n ı işaret etmektedir ( 224 ). K o l o n y a , F r a n k f u r t , N u r e m b e r g , Leipzig'deki
İtalyan tüccarlarının 1580'lerden itibaren d a h a hissedilir hale gelen varlıkları, bu
d u r u m l a r ı n ı 1600'lerin ötelerine k a d a r k o r u y a c a k l a r d ı r . 1633'de İsveçlilerin saldırıyla ele
geçirdikleri N u r e m b e r g ' d e Venedikliler hala San M a r c o bayrağını, d ü k k â n l a r ı n ı k o r u -
m a k için çok y u k a r ı dikmektedirler. Bu en a z ı n d a n , onların hep o r a d a olduklarının
kanıtıdır ( 225 ). 1604'de bile A l m a n fistan endüstrilerinin p a m u k ikmali tekelini m u h a f a z a
e t m e k t e olan (veya hemen h e m e n ) Venedik, A l m a n y a ' y a d o ğ r u çıkarken iniştekinden beş
kat d a h a fazla t a ş ı m a aracı talep etmektedir.

Böylece italya ve o n u n l a birlikte A k d e n i z d a h a uzun süre bu geniş m e k â n d a kendine

m a h r e ç b u l m a k t a ve Alçak Ülkeler'in ç ü r ü m ü ş savaşına r a ğ m e n (veya sayesinde)
A n v e r s ' d e k i r o l ü n ü sağlam bir şekilde s ü r d ü r m e y e d e v a m etmektedir. 1603'de B.C.
Scramelli heyeti ( 226 ) ingiltere'yle olan ilişkileri yeniden diriltmiştir. Kısa bir süre s o n r a ,
1610'da ( 227 ) Venedik'le A m s t e r d a m a r a s ı n d a d o s t a n e ilişkiler k u r u l m u ş t u r . 1616'da
H a m b u r g p r o k o n s ü l ve senatörleri V e n e d i k ' t e n , kentlerinde bir konsolosluk açmasını
istemişlerdir ( 228 ). 1599'dan itibaren, H a m b u r g ' u n C e n o v a ' d a k i konsolosu Sebastian
K o c h , aynı z a m a n d a Dantzigli k a p t a n l a r ı n çıkarlarını d a temil etmeyi ö n e r m e k t e y d i
( 229 ). Kısacası, tasviri bir t a b l o bazen çok yanıltıcı olabilirse de, O r t a Bölge ticaretinin
X V I I . yüzyılın başının o l d u k ç a ötelerine k a d a r , kapılarını her iki y ö n d e de geniş bir
şekilde açık t u t m u ş olması m u h t e m e l d i r .

Rouen'dan Marsilya'ya Fransız kıstağı

F r a n s ı z kıstağı M a r s i l y a ' d a n ( 23 °) L y o n ' a ( 231 ), s o n r a da B u r g o n y a ( 232 ) tarikiyle
Paris'e k a d a r , nihayet d a h a ötede R o u e n ' a k a d a r giden yollar t a r a f ı n d a n resmedilebilir.
Eğer d a h a y a k ı n d a n bakılacak olursa, bu çok basit ilk resmin yeterli o l a m a y a c a ğ ı
görülür.
L y o n ' d a n M a r s i l y a ' y a d ö r t tane yol vardır: R h o n e nehrinin bizzat kendisi ki, b u n u n
üzerinde Beaucaire'de Montpellier ve N a r b o n n e tarikiyle b ü y ü k İ s p a n y a yolu çizilmek-
tedir; özellikle b ü y ü k bir katır yolu sol kıyıyı izlemektedir; d o ğ u y a d o ğ r u kaymış ikinci
bir yol C a r p e n t r a s tarikiyle Aix'e u l a ş m a k t a d ı r ; nihayet Alpleri C r o i x - H a u t e ve
S i s t e r o n ' d a delen bir b a ş k a yol d a Aix-en-Provence'a u l a ş m a k t a d ı r .
L y o n ' d a n Paris'e üç yol b u l u n m a k t a d ı r ; b u n l a r d a n biri Loire'ı en azından Briare'a
k a d a r ( 233 ) ve ötelerde de O r l e a n s ' a k a d a r k u l l a n m a k t a d ı r ; d a h a s o n r a C h a l o n ' d a ayrılan
iki d a l d a n biri D i j o n ve T r o y e s üzerinden, diğeri de Auxerre ve Sens üzerinden
ilerlemektedirler.
B u n d a n d a fazlası, bu ağ d o ğ u y a ve kuzeye d o ğ r u O r t a A v r u p a yollarına b a ğ l a n m a k -
tadır. L y o n ' d a n iki yol G r e n o b l e veya C h a m b e r y üzerinden İtalya'ya u l a ş m a k t a d ı r ,
b u n l a r tüccarlara o l d u ğ u kadar, askerlere de İtalya kapısını açan " S u s e geçidi"nin
ötesinde, M o n t - C e n i s ' d e b u l u ş m a k t a d ı r l a r . Suse Alplerin en faal k a r a y o l u d u r a k l a r ı n -
d a n biridir, b u r a y a katırlar veya o z a m a n denildiği gibi " b ü y ü k a r a b a l a r " gelmekte,
b u n l a r b u r a d a n yola çıkmaktadırlar. G e n e L y o n ' d a n hareket eden bir veya iki yol,
J u r a l a r üzerinden Ren'e u l a ş m a k t a d ı r ki, b u r a d a L o r r a i n e veya C h a m p a g n e üzerinden
A n v e r s ' e giden iki yol b u l u n m a k t a d ı r .

Böylece d o ğ u t a r a f ı n d a n cezbedilen, bu canlı seyrüsefer t a r a f ı n d a n y a k a l a n a n

Fransız kıstağının bu yol ağı önemlidir ve b u n u en a z ı n d a n iki örnekle gösterebiliriz.
Birinci örnek: yapılan h e s a p l a m a l a r a g ö r e , Lyon 1525'le 1535 a r a s ı n d a karabiberinin ve
b a h a r a t ı n ı n önemli bir b ö l ü m ü n ü hala M o n t - C e n i s ' d e n sağlarken, gerçekte Marsilya'nın
parlaklığı henüz mütevazi k a l m a k t a d ı r . İkinci örnek: Anvers'le olan bağlantının önemi
( 234 ), A n v e r s ' d e n itibaren F r a n s ı z tüccarlarına ait malların dağılımı ve yeniden dağılımını
kapsayıcı bir şekilde belirten bir h a r i t a d a gösterilmiştir; bu mallar Escaut nehri limanına
k a d a r k a r a d a n veya denizden getirilmekte ve tabii ki bazen F r a n s a dışındaki yerlerden
geliyor olabilmektedirler. F a k a t bağlantı aşikârdır.

F r a n s ı z yol ağı aynı şekilde güney-batıda İ s p a n y a ' y a d o ğ r u d a eğiktir. Beaucaire

yolunu d a h a önce işaret etmiştim. F a a l bir yol L y o n ' d a n B a y o n n e ' a u z a n m a k t a , Massif
C e n t r a l ' i L i m o g e s ' d a a ş m a k t a ve b u r a d a , Paris'ten İ s p a n y a ' y a yönelen b ü y ü k yolla
b u l u ş m a k t a d ı r . B a ş k e n t t e S a i n t - J a c q u e s caddesinden itibaren başlayan bu b ü y ü k yol
yalnızca eski S a i n t - J a c q u e s - d e C o m p o s t e l l e hac yolu o l a r a k k a l m a m a k t a , aynı z a m a n d a
F r a n s a ' n ı n X V I . yüzyılın ikinci yarısındaki en canlı ekseni o l m a k t a d ı r . B u n u n gösterimi
F r a n k S p o o n e r ' ı n k i t a b ı n d a yer a l m a k t a d ı r ( 235 ): b ü t ü n A t l a n t i k batısı, kesin o l a r a k
İspanyol g ü m ü ş ü zincirinin h a l k a l a r ı a r a s ı n a girmiştir ve B a y o n n e , sınır d u r a ğ ı o l a r a k
bu zincirin başlıca menzillerinden birdir -tek değil-. Diğer önemli menzil ise,Brötanya
kayıklarının Lizbon ve Sevilla'yı besleyen buğdayı taşımaları o l g u s u n d a n ö t ü r ü
Rennes'dir. G ü m ü ş p a r a l a r d a n y a n a zengin bir batı ile b a k ı r sikkelere indirgenmiş fakir
B u r g o n y a a r a s ı n d a h e r h a n g i bir karşılaştırma m ü m k ü n değildir ( 236 ).

Bu İ s p a n y o l g ü m ü ş ü yolu, L y o n için u z u n süre kârlı olacaktır. C e n e v r e gibi İtalyan

kapitalizminin yaratısı olan -ve yalnızca X I . Louis'nin d a h i y a n e yaratısı değil- L y o n ,
b ü t ü n zenaatlarının yanı sıra, f u a r l a r kenti o l a r a k , F r a n s a ' d a k i i t a l y a n tüccarlarının
aktiflerini t a m a m l a y a n nakit p a r a l a r ı t o p l a m a k t a d ı r . Burası bu nakit sızmalarına uzun
süre ve geniş şekilde açık bir k a p ı o l a r a k kalmıştır. Ve bu rol çok sayıdaki faaliyetin
taçlanmasını sağlamıştır. Ülkenin mali merkezi L y o n ' d a n Paris'e geçince, bu d u r u m
Fransız kaderinin b ü y ü k o l a y l a r ı n d a n birini m e y d a n a getirecektir ( 237 ). Bu h a r e k e t ,
önceliğin A n v e r s ' d e n A m s t e r d a m ' a geçişinde olduğu k a d a r ö n e m l i , o n u n k a d a r
a ç ı k l a n m a s ı güç bir olaydır. Kısacası, F r a n s ı z kıstağından söz e t m e k , F r a n s ı z m e k â n ı n ı n
t ü m ü n ü , a m a biraz önce, a m a biraz s o n r a , söz k o n u s u e t m e k d e m e k t i r . B u n d a n d a h a
ö n c e d e n de k u ş k u d u y u l m a k t a y d ı .

17. 1525-1534 a r a s ı n d a k i bazı d ö k ü m l e r e g ö r e L y o n ve baharat

Kaynak: R.Gascon, " L e siecle d u c o m m e r c e des epices â L y o n , fin XV' fin XVI' siecle," A n n a l e s E.S.C., T e m m u z -
A ğ u s t o s ; 1960
T r a f i k l e r i n L y o n ' d a b u l u ş m a s ı n d a n M a r s i l y a ve C h i e r i ' d e n hareket eden A l p yollarının ö n c e l i k l e r i b u l u n m a k t a d ı r .
 Bu şema çizildikten s o n r a , A k d e n i z ' i iikbaşta ilgilendiren R h o n e k o r i d o r u n a geri
dönebiliriz. Nehri inerken b ü y ü k bir trafik m e y d a n a gelmektedir. R h o n e uzağında
k u r u l m u ş olan O r a n g e , 1562'de nehrin teknecilik o l a n a k l a r ı n a ulaşabilmek için,
C a m a r e t ' y e k a d a r bir k a n a l k a z m a y ı d ü ş ü n m e k t e d i r ( 238 ). Bu nehirde esas o l a r a k taşınan
mal b u ğ d a y d ı r , fıçılar içinde yolculuk y a p a n (bir b a ş k a ş a r a p ülkesi olan T o s k a n a ' d a
o l d u ğ u gibi) ve A r l e s ' a yönelen B u r g o n y a buğdayıdır. Bu sayede, Provence A k d e n i z ' e
u z u n süre önemli bir tahıl ihracatı sağlamıştır. Provence buğdayı, F r a n s a kralı için çoğu
z a m a n , C e n o v a üzerinde etki edebilmenin bir aracı o l m u ş t u r . A n c a k b u n a karşılık, 1559
yılının ötelerinde, birkaç istisna dışında, örneğin b u ğ d a y y ü k l ü kayıkların A v i g n o n ' d a n
R o m a ' y a inmeleri gibi artık önemli bir ihracatın izi bile kalmamıştır. A c a b a bu tarihten
sonra, R h o n e ve Provence buğdayları yerel olarak mı tüketilmeye başlanmışlardır? Nehir
teknelerinde b u ğ d a y fıçılarının yanı sıra, o tarihlerde belki de k ö m ü r l e ısınan tek A k d e n i z
kenti olan M a r s i l y a ' d a p a r a eden m a d e n k ö m ü r ü "brocz"larının d a taşındıklarını
kaydedelim ( 239 ).
İşte bir k a r a y o l u , nehir trafiğine paralel o l a r a k ilerlemektedir: bu k a r a y o l u , b ü y ü k
b ö l ü m ü L y o n ' d a k i basımevlerinden çıkan ve k o c a balyalar halinde İtalya ve İspanya
y ö n ü n e ihraç edilen kitapların y o l u d u r ; ve aynı z a m a n d a her y ö n d e n gelen İngiliz ( 240 ),
F l a m a n k u m a ş l a r ı , Paris ve R o u e n yünlülerinin de yoludur. B u r a d a eski m ü b a d e l e
akımlarıyla karşı karşıyayız, bu a k ı m l a r X V I . yüzyılla birlikte herşeyi ö n ü n e katıp
k o v a l a y a n , K a t a l a n ürünlerini olduğu k a d a r , İtalyan ürünlerini de kaçıran, Batı
F r a n s a ' n ı n z e n a a t üretiminin lehine o l m a k üzere k o ş u ş t u r m a k t a d ı r l a r . Bir f u a r tüccarla-
rı ve köylü satıcılar b u l u t u , güneyin kent ve f u a r l a r ı n a d o ğ r u gitmektedir. L a n g u e d o c ' t a -
ki Perenas ve M o n t a g n a c ' a yalnızca kuzeyden gelen d o k u m a l a r ı s a y m a k için sahifeler
gerekir: "kırmızı, siyah, sarı, menekşe veya kül grisi Paris ve R o u e n yünlüleri",
A u v e r g n e , Berry, B u r g o n y a ve özellikle d e B r ö t a n y a bezleri, "fakirleri giydirmek, palto
astarı y a p m a k , h a s t a n e şilte yüzü ve çarşaf kesmek için" ( 241 ).

Nehrin çıkış y ö n ü n d e , nehir taşımacılığı ve katır taşımacılığı işbirliği y a p m a k t a d ı r l a r .

R h o n e tekneleri kuzey ülkeleri için b ü y ü k m i k t a r l a r d a tuz t a ş ı m a k t a d ı r l a r . X I . Louis
d ö n e m i n d e n itibaren Montpellier kapitalistleri, d a h a sonraları F r a n s ı z din savaşlarının
bile kesintiye u ğ r a t a m a d ı k l a r ı bu gelir getirici ticaretle ilgileniyorlardı ( 242 ). G e n e su
üzerinden, L a n g u e d o c veya Provence'ın h a m ürünleri veyahut Montpellier verdet'si (gri
yeşil bir k u m a ş ) taşınabilmektedir. O l d u k ç a arızalı, sık sık çukurlarla kesintiye uğratılan
k a r a y o l l a r ı n d a n , Marsilya'nın F r a n s a içlerine d o ğ r u gönderdiği herşey yukarı d o ğ r u
ç ı k m a k t a d ı r : b a h a r a t , k a r a b i b e r , m ü s t a h z a r a t , Berberistan yün ve derileri, Sardinya
peyniri, balık varilleri, bazen incir sandıkları, Hyeres p o r t a k a l l a r ı ( 243 ), T ü r k i y e halıları,
D o ğ u A k d e n i z ipek ve pirinci, P i e m o n t e çeliği, Civitavecchia şapı, Malvoisie şarabı ( 244 ).
Bu listeyi, t e s a d ü f e n k o r u n m u ş 1543 tarihli bir Marsilya sicil defterine göre düzenledik
( 245 ). Bu düzenleme, bu ticaretin d o ğ r u d a n müşterileri olan kentlerin Marsilya e k o n o m i k
alanı h a r i t a s ı n d a nasıl resmolduklarını da göstermektedir. Bu alanın ekseni L y o n ' a
k a d a r olan R h o n e kesimidir. T o u l o u s e y ö n ü n e d o ğ r u birkaç n a d i r sefer d ü z e n l e n m e k t e -
dir. Ve Paris'e k a d a r olanlar ise çok nadirdir: b ü t ü n ü içinde, Marsilya ticareti içeriye
d o ğ r u bir dizi m e n z i l - k o n a k kent t a r a f ı n d a n yüklenilmiştir. Bu ticaret denizden az veya
çok uzaklaştıkça silinmekte -Arles, Beaucaire, P e r e n a s ' d a - ve b ü y ü k L y o n piyasası
t a r a f ı n d a n y u t u l a r a k nihayet t a m a m e n k a y b o l m a k t a d ı r . Bu gerçek, k u ş k u s u z A k d e -
niz'in diğer kentleri için de geçerlidir: o d ö n e m d e bu kentlerden hiçbiri, içeriye d o ğ r u
yollanmış m a l l a r a , yollarının s o n u n a k a d a r r e f a k a t edecek ölçeğe sahip değildir.

Şu 1543 tarihli sicil defterinde o r t a y a çıktığı biçimiyle, Marsilya ticaretinin d ü ş ü k

ö n e m d e o l d u ğ u h a k k ı n d a k u ş k u y o k t u r . A n c a k , kent bu tarihte Provence nehirlerinin
tartışılmaz efendisidir: k o m ş u limanlar, bazıları o n a A r l e s ' d a n b u ğ d a y getirmek,
 18 M a r s i l y a ve Fransız iç pazarı. 1543
işaret edilen m i k t a r l a r ç o k kabaca hesaplanmışlardır

diğerleri balık mevsiminin arefesinde F r e j u s ' d e n getirtilen vazgeçilmez fıçıları o n a

taşımak üzere, o n u n hizmetindedirler. Bu d ö n e m d e n itibaren Marsilya Korsika b u r n u
üzerinde büyük bir çekim alanı m e y d a n a getirmektedir. F a k a t herşeye r a ğ m e n ,
Marsilya'nın gelişmesi 1569 k a p i t ü l a s y o n l a r ı n d a n veya d a h a da açık o l a r a k , o n u D o ğ u
Akdeniz'le olan ilişkilerinde k o r k u n ç bir şekilde rahatsız eden Venediği hareketsiz hale
getiren 1570-1573 savaşından ö n c e m e y d a n a gelmemiştir. Venediğin bu bunalımı; ticaret
filosunun yolculuklarını artırdığı k a d a r , Lyon üzerinden M a r s i l y a \ a olan A l m a n
ticaretinin bir kısmının y ö n ü n ü değiştirmesi sayesinde olsa bile, R h o n e k o r i d o r u n u n
trafiğini a r t ı r a r a k Marsilya'nın talihinin p a r l a m a s ı n a yol açmıştır ( J 4 6 ). 1580'lerde
Akdeniz b ü t ü n genişliği içinde, Foçalıların k u r d u ğ u bu kentin " k a y ı k l a r ı " ve kalyonları
tarafından harmanlanmaktadır.
Tabii ki, Marsilya'nın talihi t a m a m i y l e kıstak yolları t a r a f ı n d a n beslenmemektedir
( 247 ). Aynı z a m a n d a deniz trafiğinden de beslenmektedir: Marsilya " k a y ı k l a r ı " C e n o -
va'nın, L i v o r n o ' n u n , Venediğin, İspanya ve A f r i k a limanlarının hizmetindedirler.
Bunlar tıpkı R a g u z a tekneleri gibi. denizin ve o n u n iç ticaretinin sayesinde y a ş a m a k -
tadırlar. Üstelik XVI. yüzyıl h e n ü z C o l b e r t ' i n çağı da değildir. Marsilya'nın a r k a s ı n d a
güçlü F r a n s ı z endüstrisi y o k t u r . F a k a t d a h a şimdiden F r a n s a , F r a n s a ve pazarları
vardır. Ve aynı z a m a n d a , F r a n s a ' y ı bir u c u n d a n ö b ü r ü n e bölen ve Marsilya'yı İngiliz
yünlülerinin veya F l a n d r e sayene \mn\x\ ( X V I . - X V I I . yüzyılları a r a s ı n d a d o k u n a n ipek
karışık y ü n l ü serj k u m a ş l a r ) A k d e n i z ' e çıktığı l i m a n l a r d a n biri haline getiren b ü y ü k bir
yol d a b u l u n m a k t a d ı r . 1563'ten s o n r a k i iç karışıklıklar bu ticari akımları kesintiye
u ğ r a t a m a m ı ş l a r d ı r . A n c a k 1589'dan s o n r a b u n a l ı m ve b o z u l m a l a r m e y d a n a gelmiştir ki,
b u da eğer gerekirse, Fransız iç b u n a l ı m ı k o n u s u n d a k i b ü t ü n s e l yargılarımızı gözden
geçirmemize yol açacaktır. ( 248 ).

F a k a t kıta için b ü y ü k bir yol, yalnızca ticari bir yol değildir. F r a n s ı z ekseni t u z u n
y u k a r ı t ı r m a n m a s ı veya kuzey yünlülerinin aşağı inmesi o l d u ğ u k a d a r 1450'li yıllardan
s o n r a , Occitan diline ve uygarlığına r a ğ m e n , İç Denize k a d a r s o k u l a n , güneye d o ğ r u
n ü f u z eden F r a n s ı z dilinin fetihçi ilerlemesidir de ( 249 ). X V I . yüzyılda tüccar, sanatçı, işçi,
z e n a a t k â r , t a r ı m işçisiyle karışık İtalyanların; bolluk içindeki Venediğin elçisi G i r o l a m o
L i p p o m a n o ' y u bile h e y e c a n l a n d ı r a n bolluğuyla Fransız hanlarının masalarının başına
ç ö k e r k e n k i halleri rahatlıkla hayal edilebilen şu binlerce kavgacı ve d a h i İtalyanın
kuzeye d o ğ r u çıkışlarıdır da: Venedik elçisi, Paris'te "size d ü k k â n l a r ı n d a her fiyattan
yiyecek veren meyhaneciler b u l u n m a k t a d ı r : bir teston'a ikiye, bir ecw'ye, d ö r t e , o n a ,
h a t t a eğer isterseniz a d a m b a ş ı n a y i r m i y e " ( 25 °) demektedir. Bu İtalyanlar k o s k o c a tarih
bölümleri yazmışlardır: ş u r a d a Aşağı R h o n e vadisinin k u r u t u l m a s ı ; b u r a d a L y o n
Bankası ve borsasının gelişimi; ve blok o l a r a k R ö n e s a n s , R e f o r m - k a r ş ı t ı s a n a t , A k d e n i z
uygarlığının şu güçlü ilerlemeleri.

F r a n s ı z krallığı birçok dibe çöküşler ve üste çıkışlara tanık o l m u ş t u r . Burası X I I .

yüzyıldan X I I I . yüzyıla k a d a r C h a m p a g n e f u a r l a r ı n ı n önceliği sayesinde, Batının t ü m
b ü y ü k hayatını kendine çekmiştir. D a h a s o n r a u z u n bir gölgelenme d ö n e m i gelmiştir.
F a k a t k o r i d o r Yüz Yıl Savaşlarının s o n u n d a ( 251 ), 1450'lerden veya d a h a iyisi,
1480'lerden itibaren t e k r a r canlanmıştır. Provence ve Marsilya'nın zaptedilmeleri, o
d ö n e m d e krallık F r a n s a ' s ı n a A k d e n i z üzerindeki geniş ön cephesini sağlamış ve a r t a n bir
Fransız etkisi, Denizin kıyılarından itibaren kendini k a n ı t l a m a y a başlamıştır.

Bu etki b a ş l a n g ı ç t a b ü y ü k bir siyasal g ü ç ü n etkisi o l m u ş t u r ; F r a n s ı z k ü l t ü r ü n ü n yeni

bir ışıldaması ç a b u c a k o n a r e f a k a t edecektir; R ö n e s a n s ve B a r o k yüzyılında önceleri
mütevazi olan b u ışıldama, aslında binlerce küçük işaret sayesinde görülebilir niteliktedir
ve ileride taşkın olacak bir etkiyi h a b e r vermektedir. " B a r ı ş kraliçesi", II. Felipe'nin yeni
evlendiği k ü ç ü k Elisabeth de Valois tuvaletlerini b a v u l l a r ı n d a n çıkardığında, İspanya
s a r a y ı n d a k i kadınları s a r a n d u y g u b ü y ü l e n m e o l m u ş t u r . Bu, X V I I . yüzyıla k a d a r kadın
ve erkek zerafetinin başkenti Venedik'te bile kariyer yapabilen F r a n s ı z m o d a s ı d ı r ( 252 ).
Büyük D u a c ı y ı f e t h e t m e k için N a p o l f d e 1559'da o n u ziyaret etmek üzere m a s r a f a giren
G a s t markizidir: sahneyi gören B r a n t o m e , " M a d a m la M a r k i z F r a n s ı z usulü selam verdi
ve s o n r a g ö r ü ş m e d e v a m etti. M a r k i z kızlarına o n a (Büyük D u a c ı y a ) Fransız usulü
a r k a d a ş l ı k etmelerini rica etti; yani gülerek, d a n s e d e r e k , o y n a y a r a k , F r a n s a sarayında
yaptığımız gibi serbestçe, mütevazi ve d ü r ü s t ç e k o n u ş a r a k " ( 253 ). G ü n e y d e n hareketle
fetihçi bir yolculuk y a p a n l a r Fransız şarkılarıdır; b u yolculuk, yüzyılın s o n l a r ı n a d o ğ r u
b ü t ü n yönlerde yayılacak olan İtalyan operasıyla yollarının k a r ı ş m a m a s ı için, yeteri
k a d a r erken başlamıştır. B u n l a r k ü ç ü k işaretlerdir ve yüzeysele benzemektedirler. F a k a t
a c a b a şu X V I . yüzyıl İtalya'sında d a h a şimdiden Fransızın, en a z ı n d a n k a r m a ş ı k
reveranslarla v ü c u d u n u eğip b ü k e n , başını o y n a t a n , t o p l u m içinde cehennemi bir t e m p o
s ü r d ü r e n , uşaklarını nefes nefese b ı r a k a n , onları ç a t l a t a n olarak hayal edildiği biçimiyle
hayal edilen Fransızın, kibar t o p l u m u n modeli olması o k a d a r da az bir ö n e m e mi
sahiptir ( 254 )?

Okyanus Akdeniz Okulunda

Bu O k y a n u s l a r A k d e n i z h a y a t ı n a nasıl bitişmektedirler ve o da b u O k y a n u s l a r ı n
m u a z z a m m e k â n l a r ı b o y u n c a nasıl d a v r a n m a k t a d ı r ?
 Geleneksel tarih, d ü n b ü t ü n bu O k y a n u s l a r ı , blok halinde İç Denizin bir n u m a r a l ı
d ü ş m a n ı , d a h a geniş m e k â n ı n d a h a k ü ç ü k ölçektekini k e n d i n e tabi kılması olayı o l a r a k
s u n u y o r d u . Bu d u r u m u basitleştirmektir. A b a r t m a karşılığında a b a r t m a yapılacaksa,
A k d e n i z ' i n m u a z z a m k o m ş u s u n a u z u n süre egemen o l d u ğ u n u ve gerilemesinin, diğerleri
a r a s ı n d a , bu egemenliği kaybetmesiyle açıklanacağını söylemek d a h a iyi olacaktır, şunu
tekrarlayalım: tarihi y a p a n l a r coğrafi m e k â n l a r o l m a y ı p , t a m a m e n bu m e k â n l a r ı n
efendisi veya bulucusu olan insanlardır.
X V I . yüzyılda İç D e n i z A t l a n t i k batısına n a z a r a n aşikâr ayrıcalıkları elinde
t u t m a k t a d ı r . O k y a n u s başarısı b u n u teşvik etmektedir: her hal-ü k â r d a A k d e n i z bu
b a ş a r ı d a n payını a l m a k t a d ı r . Fıçılar dolusu T e r r e Neuve morinası, a d a l a r şekeri
( M a d e r a , S a o T o m e ) , Brezilya'dan gelen şeker ve boya tahtası, İ s p a n y o l A m e r i k a ' s ı n ı n
altın ve beyaz m a d e n i , Ü m i d B u r n u üzerinden taşınan H i n d O k y a n u s u b a h a r a t ,
k a r a b i b e r , inci veya ipeği; A k d e n i z bu uzak zenginliklerden, bu yeni trafiklerden payını
almıştır. B ü t ü n X V I . yüzyıl b o y u n c a A k d e n i z , K o l o m b u s ve V a s c o d a G a m a ' n ı n
yolculuklarını bir darbeyle iflasa sürükledikleri y o r g u n ve fakirleşmiş olduğu söylenen
şu evren değildir. T a m a m e n tersine, Atlantiği inşa e t m e k t e ve İberya Y a r ı m a d a s ı n ı n Yeni
D ü n y a ' s ı n d a kendi imgelerini yeniden keşfetmekte ve y a n s ı t m a k t a d ı r . Bu kitabın ilk
y a y ı n ı n d a n söz e d e r k e n , A k d e n i z ' d e k i günlük y a ş a m ı n simgesi olan k ü ç ü k eşeğin b u r a d a
d a h a b ü y ü k bir yere s a h i p o l m a m a s ı n d a n d u y d u ğ u ü z ü n t ü y ü belirten tarihçi gibi ( 262 ).
M e k s i k a ' d a eşek sırtında geçen b i r k a ç köylüyü g ö r m e k , d a y a n ı l m a z bir şekilde A k d e n i z
insanlarını ve m a n z a r a l a r ı n ı h a t ı r l a t m a k t a d ı r diye ilâve etmektedir. O y s a , bu h a t ı r l a m a
için d a h a b a ş k a fırsatlar v a r d ı r . M ü m k ü n o l d u ğ u a n d a n itibaren ekilen b u ğ d a y erken
dikilen Peru ve Şili bağları, arrieros'un katır kervanları, kiliseler, İspanyol kentlerinin
Plaza Mayor'u, İberya y a r ı m a d a s ı n d a n gelen ve kısa bir süre s o n r a vahşi bir şekilde
kendilerini üretmeye başlayan sürüler, s ö m ü r g e B a r o k ' u n u n şaşırtıcı serpilişi... Bu yeni
hayatın t ü m ü Akdenizli köklere sahiptir ( 263 ).
Bu bağlantılar ve bu mübadeleler yüzyıl b o y u n c a ya Akdenizli, ya d a O k y a n u s l u
tekneler t a r a f ı n d a n sağlanmıştır ve bu bizatihi önemli bir s o r u n d u r . F a k a t , o r t a d a k i
çıkarların f a r k ı n a v a r m a k yetmez. Bir A t l a n t i k teknesinin veya tüccarının A k d e n i z ' e
geldiği her seferinde, İç Denizin bir p u a n kaybedeceğini d ü ş ü n m e k aşırı olacaktır.
Örneğin X V I . yüzyılın s o n u n d a N a p o l i kuzey ürünlerinin ithal ve A k d e n i z ürünlerinin
ihraç merkezi o l a r a k ö n e çıkmasını, bu teknelerin gelmelerine b o r ç l u d u r ; aynı şekilde
İspanyol y ü n ü n ü d o ğ r u d a n Venediğe taşıyan H o l l a n d a tekneleri, X V I . yüzyılın s o n u n d a
bu s o n u n c u kentteki yünlü d o k u m a endüstrisinin göz kamaştırıcı gelişimini kısmen
a ç ı k l a m a k t a d ı r l a r ( 264 ). Kısacası, her iki t a r a f ı n d a zimmet ve matlub'unu muhasebeleş-
tirmek k o l a y değildir.
Avrupa ve Akdeniz
A v r u p a kıstakları böylece A k d e n i z etkisinin başlıca a k t a r ı m hatlarını çizmektedirler,
bu hatların herbiri e t r a f ı n d a az veya çok özerk bir kıta kitlesini b i r a r a y a getirmektedir:
ç ü n k ü , A k d e n i z ' i n karşısında tek bir A v r u p a değil, A v r u p a l a r ; birbirleriyle çoğu z a m a n
b o y d a n b o y a , debisi sınırlı yolarla k ö t ü bir şekilde bağlanmış A v r u p a parçaları
bulunmaktadır.

F a k a t , kuzey-güney yolları, önemlerine r a ğ m e n içinden geçtikleri ülkelerin t ü m

kitlesini ve halkını işlemeyi b a ş a r a m a m ı ş l a r d ı r . Mesafeler, çoğu z a m a n d a engebeler
b u n a karşı ç ı k m a k t a d ı r l a r . A k d e n i z ile Kuzey A v r u p a a r a s ı n d a kendilerini d a y a t a n
d u v a r l a r , o l u m s u z rollerini oynamışlardır. Diğer y a n d a n , etkiler güneyden kuzeye
d o ğ r u , sürekli a k ı m l a r , d a l g a l a r halinde de yayılmamışlardır (zihnimizde u y a n a n imgeler
ne o l u r s a olsunlar). Bu etkiler karaların içlerine derinlemesine n ü f u z ettiklerinde, bu
b ü y ü k ticari yolları izleyen, onlarla birlikte k a r a l a r ı n en u z a k l a r ı n a k a d a r s o k u l a n ,
meridyen y ö n ü n d e k i dar aralıklar aracılığıyla olabilmiştir. Ve bazen denizin tarihini
açıklayabilmek için, bu k a r a içlerine k a d a r gitmek gerekmektedir.
F a k a t bu derin, çoğu z a m a n t a m a m e n yabancı t o p r a k l a r ı n o r t a s ı n a t a m anlamıyla
g ö m ü l m ü ş - ö r n e ğ i n Rusyanınkiler- bu h a t l a r , az veya çok Akdenizli bir A v r u p a ' n ı n
z ı r h ı n d a n b a ş k a birşey değillerdir. Denizin etkisi, a n c a k kıyılarından az bir uzaklıkta
b u l u n a n bu esas anayolların çok sayıdaki kolları aracılığıyla yayılabilmekte ve genişle
yebilmektedir. Sadece bu anayollar üzerinde, A k d e n i z etkisinin gerçek bir alanı
b u l u n m a k t a d ı r . Burası ayrıcalıklı, a m a hareketli bir alandır: bu alanın yüzeyinin
genişleyip daraldığını görebilmek için, din, kültür, ve e k o n o m i y i d ü ş ü n m e k yeterlidir,
iktisat tarihinden alınan bir örnek düşüncemizi net hale getirebilir. Biraz önce
M a r s i l y a ' d a n ve s o n u ç o l a r a k hizmetleri belli bir uzaklıktaki b a ş k a kentlerle bağlantılı
olan, deniz k e n a r ı n d a k u r u l a n b ü t ü n ticari l i m a n l a r d a n söz e d i y o r d u k . Batı ve O r t a
A v r u p a ' d a bu iç menzilleri birleştiren bir h a t L y o n ' d a n başlayıp Cenevre, Bâle, U l m ,
A u g s b u r g , Viyana, K r a k o v , L w o v ' d a n geçerdi. Bu aynı z a m a n d a , şaşırtıcı bir şekilde,
kuzey ile güney karışımı olan ve bakışlarıyla, y a ş a m a biçimleri kuzey Akdenizlilere ve
geniş Mare Internum'a d ö n ü k olan kentlerin de listesi değil midir? Bu o r t a y eksenin
b ü y ü k bir k a b u k bağlamış yara, A v r u p a k a r m a ş a s ı n ı n önemli bir belkemiği olduğu inkâr
edilebilir mi? Ve s o n u n d a A k d e n i z ' e hasım hale gelecek A v r u p a ' n ı n bu k a r m a kentlerden
başladığı inkâr edilebilir mi? R e f o r m a s y o n a açık A v r u p a , ilerlemeleri saldırgan olan ve
ö n p l a n a çıkışları M o d e r n Çağlar adını verdiğimiz şeyi kendi tarzına göre belirleyen yeni
ülkelerin A v r u p a ' s ı ( 255 )?

Bunlar söylenirken çok fazla şematik o l m a k t a n kaçınılmak istenmiştir. A v r u p a aynı

z a m a n d a kuzey denizleri, geniş Atlas O k y a n u s u d u r ya. Ve b ü y ü k keşiflerden beri,
M a g e l l a n t a r a f ı n d a n Büyük O k y a n u s ' a Vasco da G a m a t a r a f ı n d a n da H i n d O k y a n u -
s u ' n a bağlanmış olan fetihçi bir Atlas O k y a n u s u d u r .

3. Atlas Okyanusu
A k d e n i z ' i n sınırları h a k k ı n d a k i bir b ö l ü m ü , sanki İç Denizin yalnızca bir uzantısıy-
mış gibi Atlantiğin bizzat kendisiyle bitirmek p e r a d o k s a l gözükebilir. F a k a t XVI.
yüzyılda O k y a n u s henüz t a m özerkliği içinde v a r o l a m a m a k t a d ı r . Burası yalnızca
insanlar t a r a f ı n d a n k a v r a n m a y a ve insanların A v r u p a ' d a çıkartabildikleriyle yavaş
yavaş inşa edilmeye b a ş l a n m a k t a d ı r ; tıpkı R o b i n s o n C r u s o e ' n i n evini teknesinden
toplayabildikleriyle inşa ettiği gibi.

Birçok Atlantikler
Bu XVI. yüzyıl Atlantiği, kısmen özerk birçok m e k â n ı n az veya çok m ü k e m m e l
biraradalıkları, ortaklıklarıdır. Golf S t r e a m ' i n fırtınalarla s a r s a l a n a n yollarıyla bildik
ekseni m e y d a n a getirdiği ve ilk b u l u ş m a yerini de Terre Neuve ( N e w f o u n d l a n d ) ' ü n
m e y d a n a getirdiği, ingilizlerin ( 256 ) ve Fransızların yatay O k y a n u s u vardır. İspanyolların
Atlantiği Sevilla, K a n a r y a A d a l a r ı , Antiller ve Azorların çizim yerini belirledikleri ve
h e m menzillerini, hem de sürükleyicilerini m e y d a n a getirdikleri, şu elipstir ( 257 ).
Portekizlilerin Atlantiği, birinci kenarını, L i z b o n ' d a n Brezilya'ya çekilen; ikincisini
b u r a d a n Ümit B u r n u n a çekilen hatların; nihayet ü ç ü n c ü s ü n ü de H i n d i s t a n ' d a n d ö n e n
yelkenlilerin Sainte Helene a d a s ı n d a n itibaren, A f r i k a kıyısı b o y u n c a izledikleri şu hattın
m e y d a n a getirdiği, O k y a n u s ' u n merkezi ile güneyindeki şu m u a z z a m ü ç g e n d i r ( 2 5 s ).

Ulusal tarihlere bağlı olan bu çeşitli Atlantikler, kolayca kendi tarihçilerini bulmuş-
lardır. Belki de, bu özel hayatları b ü t ü n halinde bağladığı ölçüde i h m a l edilen ve a n l a m ı n ı
a n c a k hala beklediğimiz b ü t ü n s e l bir O k y a n u s tarihi ölçeğinde k a z a n a c a k olan, bir
Atlantik d a h a vardır. Üstelik, bu hepsinin en eskisidir, bu A t l a n t i k O r t a Çağ, h a t t a
Herakles s ü t u n l a r ı n d a n Cassiterides'e -Portekiz, İ s p a n y a , F r a n s a , İ z l a n d a ve İngiltere
kıyıları a r a s ı n d a k i , sık ve vahşi f ı r t ı n a l a r a s a h n e olan bu deniz, esas olarak basit bir
k u z e y - g ü n e y y o l u d u r , a m a A v r u p a k ı s t a k l a r ı n d a k i karayollarının rakibidir- k a d a r
yapılan A n t i k deniz yolculuklarının O k y a n u s u d u r . X V . ve XVI. yüzyılın Atlantiklerinin
hepsi b u n d a n türemişlerdir. O bunları kendi dışına atmıştır.
Burası aslında, yolculukların güç o l d u ğ u huysuz bir denizdir: G a s k o n y a körfezi u z u n
dalgalarıyla ve öfkeli sularıyla, A k d e n i z ' d e k i L y o n körfezininki k a d a r , teyid edilmiş
k ö t ü bir şöhrete sahiptir. İ s p a n y a ' y ı güneyden terkeden hiçkimse, aslında o k a d a r d a
geniş olan k u z e y - b a t ı d a k i M a n ş girişini k a ç ı r m a y a c a ğ ı n d a n emin o l a m a z . V . C a r l o s ' u n
k ü ç ü k kardeşi F e r d i n a n d 1518'de o n u L a r e r o ' d a n getiren filoyla birlikte, hiç arzu
etmediği h a l d e kendini İ r l a n d a ' n ı n vahşi sahillerinde b u l m u ş t u r ( 2 5 9 ). T ı p k ı II. Felipe'nin
1559 A ğ u s t o s u n d a yaptığı gibi, kuzeyden gelirken d o ğ r u d a n d o ğ r u y a K a n t a b r i y a
kıyılarının derin sulu l i m a n l a r ı n a ulaşılacağının hiçbir garantisi y o k t u r ( 260 ). Ç o k u z u n
süre P o l o n y a ' n ı n V . C a r l o s nezdindeki temsilcisi olan elçi D a n t i s c u s , 1522'de İngilte-
re'den Y a r ı m a d a y a bu yolculuğun denemesini yapmıştır. A k d e n i z veya Baltık'taki hiçbir
şeyin " İ s p a n y a D e n i z i " n i n k o r k u n ç şiddetiyle karşılaştırılabilir olmadığını beyan
etmektedir. "Böylesine bir deniz yolculuğu karşılığında d ü n y a egemenliğini elde edecek
olsam dahi, böylesine tehlikeli bir m a c e r a y a a t ı l m a z d ı m " diye h a y k ı r m a k t a d ı r ( 261 ).

Oysa, " d ü n y a egemenliği"nin bedeli fiili olarak yakın Atlantiğin ve G a s k o n y a

körfezinin tehlikeleriyle ödenmiştir. Bu rendeleyici denizlerin üzerinde, A v r u p a en ağır
deniz çıraklığını geçirmiş ve d ü n y a y ı f e t h e t m e y e hazırlanmıştır.

XVI. yüzyılda Okyanus'un kaderi

K o n u m u z açısından, A k d e n i z ' l e olan ilişkileri içinde bir A t l a n t i k tarihini çizmek
d a h a yararlıdır.
Yüzyılın b a ş l a r ı n d a n 1580'lere k a d a r İberyalılar, yani Akdenizliler Sevilla'dan
Antillere k a d a r b ü y ü k , enlemesine Atlantiği -Pierre C h a u n u ' n u n deyimiyle "Sevilla'nın
A t l a n t i ğ i " - örgütlemişlerdir. L i z b o n ' d a n itibaren o r t a y a çıkan, Portekizlilerin bitmez
t ü k e n m e z O k y a n u s ' u n u d a aynı İberyalılar d a h a az ö r g ü t l e m i ş değillerdir. Birkaç
Fransız k o r s a n ı n dışında, pratik olarak hiçkimse bu iyi k o r u n a n m e k â n l a r a m ü d a h a l e
e d e m e m e k t e d i r . K i m s e girişimlerini kesintiye u ğ r a t a m a m a k t a veya s a p t ı r a m a m a k t a d ı r .
Sevilla Atlantiği P a n a m a kıstağının ötelerinde, Potesi m a d e n l e r i n i n limanı olan Avica'ya
k a d a r Peru deniz y o l u n u k a v r a m a k t a d ı r . 1564'den itibaren Marıilla adlı kalyon Pasifıği
A c a p u l c o ' d a n Filipinlere a ş m a k t a ve Çin ekonomisiyle etkin bir şekilde b u l u ş m a k t a d ı r
( 265 ). Portekizliler, o y u n a giriş payı olarak deniz seyrüfeserlerini H i n d i s t a n ' a , s o n r a
D o ğ u H i n d A d a l a r ı n a , Ç i n ' e ve J a p o n y a ' y a k a d a r ileri g ö t ü r m ü ş l e r d i r ( 266 ). B u n u n
dışında, A f r i k a ile A m e r i k a a r a s ı n d a k i b ü y ü k köle ticaretini ve b u n d a n hiç de az o l m a y a n
bir şekilde, Brezilya'nın iç yollarını örgütlemişler ve Rio de P l a t a ' n ı n k ü ç ü k tekneleriyle,
Potesi g ü m ü ş ü n e k a ç a k bir çıkış o l u ş t u r m u ş l a r d ı r ( 267 ).

Bu d ü n y a e k o n o m i s i n i n m u a z z a m ve k a r m a ş ı k bir d r e n a j sistemi o l m a s ı n a karşılık,

b i r k a ç arızası, b i r k a ç " y a v a ş l a m a s ı " olacaktır, f a k a t b ü t ü n l ü ğ ü içinde İberyalıların
e k o n o m i s i n i n bu gelişmesi 1580'lere, h a t t a ötelerine k a d a r sürecektir. Kanıtlar: Sevil-
la'ya g ü m ü ş ve " H i n d l e r " d e n d ö n e n çeşitli malların gelişindeki artış: deri, boya tahtası,
e r g u v a n böceği -bu s o n u n c u s u , toptancıların kârı için k a v g a ettikleri ve rayicini
izledikleri " k r a l i m a l l a r " a r a s ı n d a yer a l m a k t a d ı r - . Başka kanıt: primlerin u z u n
z a m a n d a n beri A t l a n t i k ' t e , Akdeniz'dekilerden d a h a d ü ş ü k o l d u ğ u B u r g o s konsoloslu-
ğ u n d a k i deniz s i g o r t a l a r ı n a dair genişlemeler ( 268 ). Ve Lizbon, b a h a r a t ticareti içindeki
yerini 1600'lerin epeyi ötelerine k a d a r m u h a f a z a etmiştir. Nihayet, p r o t e s t a n korsanlığı-
nın ilk ciddi ilerlemeleriyle d u r u m b o z u l m a y a başladığında, iki dev, Portekiz ve İ s p a n y a
birleşmişlerdir. 1580'lerde hiçkimse b u n u n iki anıtsal zayıflığın ortaklığı o l d u ğ u n u
düşünmemektedir.

Bu iyimser t a b l o y a bulutları, ciddi k a r a b u l u t l a r ı da eklemek gerekmektedir: yakın

A t l a n t i k , kuzey-güney Atlantiği çok e r k e n d e n kaybedilmiştir. Bu yol b i r k a ç yüzyıl önce
Akdenizliler t a r a f ı n d a n fethedilmişti. 1297'de Ceneviz k a d ı r g a l a r ı B r u g e s ' e k a d a r olan
ilk d o ğ r u d a n yolculuklarını gerçekleştirmişlerdi; 20 yıl k a d a r s o n r a bu ö r n e k Venedik
galere da mercato'lan (1310'la 1320 a r a s ı n d a , h e r h a l d e 1317'de) ve birçok başka tekne
t a r a f ı n d a n izlenmiştir ( 269 ). Bu ilerleme (zorunlu olarak neden veya s o n u ç olmaksızın)
C h a m p a g n e fuarlarının refah d ö n e m i n i n sonuyla ç a k ı ş m a k t a d ı r ; bu ilerleme Alçak
Ülkeler ve İngiltere'ye çok sayıda İtalyan tüccarı getirmiştir; bunlar buralara işgal altında
bir ülkeye olduğu gibi yerleşmektedirler. Bu denizcilik zaferi İtalya'yı hemen ayrıcalıklı
d u r u m a getirmiştir: D o ğ u A k d e n i z ' d e k i sömürgelerine ve kuzeydeki ticari kuruluşlarına
d a y a n a n İtalya, o n u çevreleyen geri d ü n y a l a r d a n sıyrılarak, herkesten d a h a m o d e r n ve
d a h a zengin hale gelmiştir. Bir başka s o n u ç d a h a , a m a bu beklenmedik bir s o n u ç t u r :
A v r u p a ' n ı n Atlatik cephesinin, en a z ı n d a n bazı kesimlerinin - A n d a l u ç y a , Portekiz-
hareketlenmeleri, fiilen b ü y ü k keşifleri hazırlamıştır ( 27 °).

XV. yüzyıl ortasının yavaş ve güçlü gelişmesi kendini belli ettiğinde, b u n d a n a v a n t a j

sağlayan gene, hem karasal hem denizsel İtalyan sistemi o l m u ş t u r . Venedik ve C e n o v a o
d ö n e m d e İngiliz ve F l a m a n piyasalarına egemendirler. Bu sistem a n c a k X V I . yüzyılla
birlikte bozulmaya başlamıştır. Gerçekten de 1550'lere doğru ( 271 ) Kuzey Denizi, Portekiz
ve Andaluçya arasındaki trafik, kuzey teknelerine geçmeye başlamıştır. Yirmi yıl sonraları
1568-1569 İspanyol-İngiliz bunalımı sırasında ( 272 ), İberyalılar kuzey yolculuklarını
b ı r a k m a k -veya h e m e n hemen- z o r u n d a kalmışlardır. Kuzeyli yelkenliler bu atılımların-
da, kısa bir süre s o n r a Cebelitarık yolunu t u t a c a k l a r ve 1550'den önce yarım bir şekilde
başardıkları A k d e n i z ' i n fethini gerçekleştireceklerdir. F a k a t bu t ı r m a n m a geç o l m u ş t u r .
1629'da anılarını hatırlayan yaşlı bir ispanyol (87 yaşında), İngiltere'nin 15 t a n e bile
savaş gemisini y ü z d ü r e m e d i ğ i n e tanık o l d u ğ u z a m a n l a r d a n söz etmektedir ( 273 ).
B u r a d a İç D e n i z için söz k o n u s u olan ya dolaylı, ya d a dolaysız, a m a A k d e n i z ülkeleri
için felâket düzeyine u l a ş m a y a n kayıplardır. İspanya ve Portekiz b ü y ü k A t l a n t i k
akımlarını acilen garantiye a l m a k için güçlerini seferber etmektedirler. Biscaye örneği
açıklayıcıdır: burası Carrera de İndias'm en iyi teknelerini s a ğ l a m a k t a d ı r , kalyonları
H i n d yolunu t u t m a k t a , b u n a karşılık 1569'dan önceleri İspanyol yün ve gümüşlerini
A n v e r s ' e t a ş ı m a k t a olan zabra\ax kuzey h a t l a r ı n d a giderek nadirleşmektedirler. A n c a k ,
bu k ö t ü yöndeki değişmelere r a ğ m e n , Sevilla ile kuzey a r a s ı n d a k i hayati bağlantı
m u h a f a z a edilmiştir. Buğday, balık, t a h t a , demir, bakır, kalay, b a r u t , yünlüler, bezler,
b a k ı r eşya, herşeyi t a m a m tekneler sağlayan kuzeyliler için yolculukların bedeli tuz,
şarap, gümüşlerin geri götürülmesiyle k a r ş ı l a n m a k t a d ı r . B u n u n a n l a m ı , Y a r ı m a d a n ı n
böylesine hizmetlerin karşılığını canla başla ödeyebiliyor olmasıdır.

Böylece, kayıplar vardır, f a k a t bunlar, İtalyan tüccarlarına geniş bir şekilde açık olan
bir d ü n y a sistemi içinde telafi edilmektedirler. Bu tüccarlar ilk b a ş l a r d a n beri Lizbon ve
Sevilla'dadırlar. Sevilla'yı o r t a y a çıkartan Cenevizliler o l m u ş t u r ve bunlar vazgeçilmez
ve yavaş bir sermaye d ö n ü ş ü m ü n ü devreye s o k m u ş l a r d ı r ki, bu olmazsa Atlantiğin her
iki y a k a s ı n d a d a hiçbir şey yapılamaz ( 274 ). İspanyol e k o n o m i s i onların m ü d a h a l e s i n e
t a h a m m ü l e t m e k t e ve onların yanı sıra d a h a sessiz, a m a d a h a önemli rolleri olan
Floransalıların m ü d a h a l e s i n e de d a y a n m a k t a d ı r . İtalya kapitalistleri, Venedikliler ve
Milanolular t o p l a n t ı y a k a t ı l m a k t a ve Alçak Ülkeler'e d o ğ r u olan belirleyici yolları
ellerinde t u t m a k t a d ı r l a r . B u kentlerden her ikisine m e n s u p tüccarları A n v e r s ' d e , N u r e m -
b e r g ' d e , h a t t a d ü n y a n ı n öteki u c u n d a H ü r m ü z ' d e ve G o a ' d a b u l m a k m ü m k ü n d ü r .
Kısacası, A k d e n i z o y u n dışı değildir. Veya d a h a d o ğ r u s u , hiçbir o y u n u n dışında değildir.
H a t t a Cenevizliler aracılığıyla İspanyol i m p a r a t o r l u k maliyesini ve Besançon f u a r l a r ı
( 27S ) denilen f u a r l a r aracılığıyla da A v r u p a ' n ı n zirvedeki sermaye hareketinin b ü t ü n ü n ü
elinde t u t m a k t a d ı r .
Ve bu genel sistemin u z u n bir ö m r ü olacaktır. Cornelius H a u t m a n n ' ı n y ö n e t i m i n d e k i
H o l l a n d a teknelerinin gidişte 1596'da ve d ö n ü ş t e 1598'de Ümit' B u r n u n u d o l a n m a l a -
r ı n d a n ö n c e A k d e n i z için b ü y ü k bir felâket y o k t u r . O sıralar sistem yalnızca, yüzyıllık
k o n j o n k t ü r ü n geri dönmesiyle, biraz erken, biraz geç, en canlı eserlerinde hastalığa
yakalanmıştır. Böylesine geri d ö n ü ş l e r sırasında, genelde ilk y a k a l a n a n l a r en ileri gitmiş
başarılar o l m a k t a d ı r . A n c a k , bu hareket içinde hiçbir şey hızlı o l m a y a c a k t ı r . En
karakteristik tarihler belki de, İspanyol maliyesinin kalbine P o r t e k i z marranol&nnm,
t a m ihtida e d e m e m i ş ve çoğu z a m a n d a kuzey kapitalizminin kuklaları olan şu novos
christiâos'un ö n e çıktıkları 1620-1630 arası olabilir. Bunlar Cenevizli " h o m b r e s de
negocios"\ın y a n ı n d a belirleyici biryer edinmişlerdir. 8 A ğ u s t o s 1628'de, H a v a n a
y a k ı n l a r ı n d a k i M a t a n z a s a ç ı k l a r ı n d a Yeni İspanya " a r m a d a y flota"s\ H o l l a n d a l ı Piet
H e y n ' i n tekneleri t a r a f ı n d a n kuşatılmış ve ele geçirilmiştir ( 27Ğ ).

Bu geç tarihler, bizim bakış açımızdan Yenilmez A r m a d a ' n ı n k i olan, alışılmış 1588
yıli k o p u ş u n u minimize etmektedirler. B u n u n böyle o l m a s ı n d a birkaç tane ağırlıklı
neden vardır: 1. İ s p a n y a 1588 b o z g u n u n d a n s o n r a - k i bu b o z g u n d ü ş m a n a , r ü z g â r l a r a ve
fırtınaya olduğu k a d a r , Kuzey Denizinin kumlu kıyıları b o y u n c a ilerleyebilecek u z m a n
rehberlerin y o k l u ğ u n a d a bağlıdır- d a 1597'de ( 277 ) ve 1601'de ( 2 7 8 ) o l m a k üzere A d a y a
karşı iki sefer düzenlemeye m u k t e d i r o l m u ş ve İ r l a n d a ' d a Elizabeth'in maliyesini tüketen
bir y ı p r a t m a savaşını sürdürebilmiştir (2™); 2. Bu b o z g u n , genel k o n j o n k t ü r ü n h e n ü z
yükselme d ö n e m i n d e o l d u ğ u bir sırada m e y d a n a gelmiştir, bu d u r u m d a b ü t ü n yaralar
k a b u k bağlayabilir; 3. İngiliz korsanlığı kendiliğinden yavaşlamıştır, tabii ki rakibe çok
sert d a r b e l e r indirmeye d e v a m etmektedir (1596'da Cadiz baskını, İ s p a n y a ' n ı n servetin-
den çok, prestijini yaralamıştır), f a k a t a d a l a r ve İspanyol kıyıları yavaş yavaş silahlan-
m a k t a d ı r ; İngiliz korsanlığı bir İngliiz tarihçinin gösterdiği gibi ( 28 °), gelirleri ayıran bir
endüstridir; İ s p a n y a ' y a karşı 15 yıllık mücadele ve seferden s o n r a borçları altında ezilen
C u m b e r l a n d k o n t u , masraflı m a c e r a l a r ı n d a n vazgeçerek t o p r a k l a r ı n a çekilmiştir:
" A r t ı k gemilere el koymayı değil de, b u ğ d a y ekmeyi; tekne d o n a t m a y ı değil de, k o y u n
yetiştirmeyi d ü ş ü n m e l i y i m " ; 4. İngiltere İ s p a n y a ' n ı n zayıflamasını hazırladıysa da,
b u n d a n h e m e n y a r a r l a n a m a m ı ş t ı r . Önemli ayrıntı: İngiltere Katolik Kralla 1604'de,
F r a n s a ' d a n altı yıl s o n r a , Birleşik Eyaletlerden beş yıl önce barış antlaşması imzalamıştır.

Yüzyılın s o n u n d a k i İspanyol belgelerinin bıraktıkları izlenimlerin m e y d a n a getirdik-

leri çerçeve, İngiltere'ye karşı olan mücadele çoğu z a m a n O k y a n u s b o ş l u ğ u n d a cereyan
etmiştir. M a n ş ' ı ellerinde t u t a n İngilizler, Kastilya A d e l a n t a d o birliklerinin kendi
cephelerinde Cadiz veya L i z b o n ' d a hazır o l m a l a r ı n d a n önce b u r a d a n ç ı k m a k t a d ı r l a r ;
İngiliz tekneleri K a n a r y a veya A z o r a d a l a r ı n a k a d a r , h a t t a İspanyol kadırgaları,
kalyonları ve k a r a birlikleri t a r a f ı n d a n k o r u n a n Cebelitarık'a k a d a r , zorlukla karşılaş-
m a d a n gidebilmektedirler. A n c a k , iyi mevsimin iyice s o n l a r ı n d a , İngiliz teknelerinin geri
d ö n m e l e r i n d e n s o n r a , İspanyol tekneleri C e b e l i t a r ı k ' t a n F e r r o e ' y a k a d a r çıkabilmekte-
dirler. S ü p ü r g e h a r e k e k â t l a r ı çoğu z a m a n b o ş l u k t a cereyan etmektedir. Tabii ki, birkaç
karşılaşma m e y d a n a gelmektedir, bazen de k a r ş ı l a ş m a d a saldırı o l m a m a k t a d ı r . Örneğin
1602 K a s ı m ı n d a , altı İspanyol kalyonu " C o r o g n e denizlerini d o l a ş m a k ü z e r e " Lizbon
L i m a n ı n d a n ayrılmıştır; Yolda o n l a r ı n k i n d e n d a h a iyi silahlanmış, m a n e v r a l a r ı n d a d a h a
cesur birkaç d ü ş m a n teknesi ile karşılaşmışlardır, onların y a k l a ş m a l a r ı n a izin vermişler,
b i r k a ç t o p atmışlar ve s o n r a "yelkenleri f o r a edip o y u n d a y m ı ş gibi k a ç m ı ş l a r d ı r " çuazi
scherzando diye a n l a t m a k t a d ı r bir Venedik belgesi ( 281 )- Bu savaş masraflıdır, f a k a t
ö l d ü r ü c ü değildir, ingiliz ve H o l l a n d a tekneleri Cebelitarık b o ğ a z ı n d a n zorla geçmek-
tedirler. F a k a t bu kolay o l m a m a k t a d ı r . Levant Company s o r u m l u l a r ı n a göre, İngiliz
tekneleri burayı d a h a güvenli olduğu için "deniz b o ğ a z d a çok çalkantılı olduğu z a m a n ve
İspanyol k o r u m a kalyonlarının demirli o l m a s ı n d a n ö t ü r ü onlarla k a r ş ı l a ş m a d a n " , kışın
geçmektedirler ( 282 ). Ve heryıl giderek d a h a zengin Yeni D ü n y a filoları sanki " o n l a r ı
T a n r ı y ö n e t i y o r m u ş gibi" gelmektedirler. İspanya ve A k d e n i z ' d e k i o r t a k l a r ı için esas
olan b u d u r .

Gecikmiş bir gerileme

D a h a b ü y ü k bir A k d e n i z ' i n peşindeki bu son yolculuk, böylece diğerleriyle uyum
s a ğ l a m a k t a d ı r . O n u k a p s a y a n bu m u a z z a m m e k â n ı n kalbindeki d a r Akdeniz, 1600'e
k a d a r canlı, çevik, egemen bir e k o n o m i olarak k a l m a y a d e v a m etmiştir. Büyük tarih onu
yüzyılın b a ş ı n d a n itibaren silahları ve yükleriyle, birden bire terketmiştir. O n u n için
gerçek gerilemenin çanları d a h a s o n r a çalacaktır. Böylece bir ilk bütünsel şemanın
taslağını çizdik. Şimdi gereken b u n u n b ü y ü k hatlarını ve d a h a d a önemlisi, ayrıntıların"
ele a l m a k t ı r .
 FİZİK BİRLİK:
İKLİM VE TARİH

... T e k bir iklimden dışarı çıkmaksızın Ulyesses gezileri

J. de Barros, Asia, I, IV, s. 160

Bol bol tasvir ettiğimiz bu kalın, karışık ve iyi s ı n ı r l a n m a m ı ş d ü n y a için insanların

b u l u ş m a l a r ı n d a n , bir tarihler alaşımı (') o l a n ı n d a n b a ş k a bir birlik b u l u n a m a z . A n c a k bu
insani birliğin t a m kalbinde, k e n d i n d e n d a h a d a r bir m e k â n üzerinde güçlü bir fizik
birliğin, m a n z a r a l a r ı ve hayat tarzlarını birleştiren bir iklimin rol o y n a m a s ı belirleyici
o l m a k t a d ı r . A t l a n t i k bu d u r u m u zıttından a ç ı k l a m a k t a d ı r : k u ş k u s u z o da insani bir
birliktir; o d a bir b u l u ş m a ve bir alaşımdır. F a k a t O k y a n u s k o m p l e k s i n d e eksik olan bu
tek renkli kalp, A k d e n i z ' i n m e r k e z i n d e parıldayan özdeş ışığa sahip bu d ü n y a d ı r .
O k y a n u s , bir k u t u p t a n diğerine, d ü n y a n ı n b ü t ü n iklimlerinin renklerini s u n m a k t a d ı r .

Zeytin ağacının Akdeniz'i hiç k u ş k u s u z kendini d a r kıta şeritleri, denize yapışık

bitişik t o p r a k l a r haline indirgemektedir. Bu m e k â n , tarihin A k d e n i z ' i ve iklim ö r t ü s ü
t a r a f ı n d a n ritmlendirilmiş olması nedeniyle, belirleyici o l a r a k k a l m a y a d e v a m
etmektedir; bu ö r t ü o k a d a r özeldir ki, sadece o " A k d e n i z l i " nitelemesini tek başına
işaret etmektedir. Bu z o r l a m a nasıl olur d a u z a k l a r a yansımaz? Ç ü n k ü , A k d e n i z ' e k a d a r
giden ve o n d a n k a ç a n b ü t ü n hareketleri geçerken d a m g a l a y a n o o l m a k t a d ı r . Ve bu d a r
t o p r a k l a r denizin b ü t ü n alanını çevrelemektedirler; d e m e k ki bu t o p r a k l a r ı n iklimi bu
alanla sınırlı k a l m a k t a d ı r ; b u n u n dışında sıvı m e k â n l a r ı n d a iklimi vardır. Ne k a d a r da
çok benzer, veya hemen hemen benzer d ü n y a ; Y u n a n i s t a n , İspanya, İtalya, Kuzey A f r i k a
k a d a r birbirlerine u z a k , kitleleri açısından çok farklı d ü n y a l a r ı n kıyılarında
b u l u ş m a k t a d ı r l a r , bu d ü n y a l a r aynı solukla y a ş a m a k t a d ı r l a r ; b u n l a r insanlarını ve
mallarını hiçbir sıla hasretine uğramaksızın m ü b a d e l e edebilmektedirler: bu yaşayan
özdeşlikler denizin canlı birliğini gerektirmektedirler; b u n l a r güzel bir d e k o r d a n çok
d a h a b a ş k a birşeydirler.

1. İklimsel birlik
T o p r a k ve su A k d e n i z ' i n i n ü s t ü n d e , aşağıdaki m a n z a r a y l a bağı o l m a y a n (veya hemen
hemen) bir hava A k d e n i z ' i u z a n m a k t a olup, bu yerel fizik k o ş u l l a r ı n d a n fiilen bağımsız
o l m a k t a d ı r . Burası dışarıdan gelen iki s o l u n u m t a r a f ı n d a n inşa edilmiştir. Batı k o m ş u s u
Atlas O k y a n u s ' u n u n k i ; güney k o m ş u s u S a h r a ' n ı n k i . A k d e n i z kendini aydınlatan
g ö k y ü z ü n d e n bizzat s o r u m l u değildir ( 2 ).
 19. Z e y l i n ağaçlarından palmiyelere kadar g e r ç e k " Akdeniz
Palmiyelerin sınırı birarada b u l u n a n b ü y ü k p a l m i y e l e r i n sınırıdır. S o y u t l a n m ı ş p a l m ı y e - h u r m a a ğ a ç l a r ı n ı n k ü ç ü k
g r u p l a r halinde yer aldıkları sınırları ç o k daha k u z e y d e yer almaktadır (bkz harita 15)

Atlantik ve Sahra
Bu çok iyi kapalı o l m a y a n a l a n d a iki işçi birbirlerinin peşi sıra görev başındadırlar.
Sahra kuraklık, ışıltı, muazzam ve mavi g ö k y ü z ü n ü getirmektedir; Atlantik bulut ve
y a ğ m u r taşımadığı z a m a n l a r , "kış s ö m e s t r i " n e girmiş Akdeniz g ö ğ ü n d e sanıldığından
d a h a yaygın olan şu gri sisi. şu su toz b u l u t u n u y a y m a k t a d ı r . İlk şarkiyatçı ressamlar
parlak palctleriyle bizi asla yanıltamamışlardır. 1869 Ekiminde, M e s s i n a ' d a n gemiyle
uzaklaşırken, F r o m e n t i n haklı o l a r a k şöyle k a y d e t m e k t e d i r : " g ö k y ü z ü açık, r ü g â r
soğuk, sert ve kısa bir rüzgâr, tente üzerinde birkaç y a ğ m u r damlası. H ü z ü n l ü , insan
kendini Baltık'ta s a n a b i l i r " ('). 1848'in d a h a Ş u b a t ı n d a , A k d e n i z kışının insanı baskı
altında tutan griliğinden k a ç m a k için S a h r a ' y a gitmiştir: " b u yıl Kasım yağmurlarıyla
bü>ük kış yağmurları arasında aralık olmamıştır ve hemen hemen üç buçuk aydır hiç
r a h a t h u z u r vermeksizin y a ğ m u r y a ğ m a k t a d ı r " ( 4 ) diye y a z m a k t a d ı r . Bütün Cezayirliler
ya bir defasında veya başka bir seferinde, kente yeni gelen birinin Cezayir şehrindeki
tufan gibi y a ğ m u r l a r karşısında ne yapacağını şaşırdığını g ö r m ü ş t ü r .

Heryerin ve her z a m a n ı n gerçeği. Anı defteri tutan birinin 24 O c a k I651*de ( 5 )

kaydettiğine göre. F l o r a n s a ' d a kötü hava beş a y d a n beri s ü r m e k t e d i r , peravere duraio a
piovere quasi cinquc mest. Bir önceki yıl (*) C a p u a , tufan gibi y a ğ m u r l a r t a r a f ı n d a n sel
baskınına uğratılmıştı. Gerçekten de, nehirlerin setleri yıkmadığı, kentlerin sel
baskınlarının dehşet ve sararlarına m a r u z kalmadıkları hiçbir kış y o k t u r . Venedik de
tabii ki birçok kereler bu kentlerden biri o l m u ş t u r . 1443 K a s ı m ı n d a ( 7 ), kayıpları
m u a z z a m d ı r , guasi mezo million dc duta ti; 18 Aralık 1600'de benzeri bir afet m e y d a n a
gelmiş, lidiler, setler, evler, özel zemin depoları, k a m u s a l tuz, b u ğ d a y , b a h a r a t d e p o l a r ı
m u a z z a m z a r a r l a r a uğramışlardır, corı dano di un million d'oro, bu d a geçen z a m a n içinde
fiyatların arttığını k a n ı t l a m a k t a d ı r ( 8 ).
Kışın veya d a h a d o ğ r u s u Eylül d ö n e n c e s i n d e n , M a r t dönencesine k a d a r Atlantik
etkileri zafer k a z a n m a k t a d ı r l a r . A z o r antisiklonu Atlantik basınçlarının geçmesine izin
vermekte, b u n l a r d a birbiri a r k a s ı n a u z u n tek sıra diziler halinde, A k d e n i z ' i n sıcak
s u y u n a u l a ş m a k t a d ı r l a r veya G a s k o n y a körfezinden gelip bir h a m l e d e A k i t a n y a ' y ı
geçmektedirler; veyahut d a tekneler gibi, İç Denize Cebelitarık boğazı ve İspanya
kıyılarından y a n a ş m a k t a d ı r l a r . Giriş kapısı ne olursa olsun, b u n l a r Akdenizi b a t ı d a n
d o ğ u y a k o ş a r a d ı m l a r l a g e ç m e k t e d i r l e r . K ı ş i k l i m i n e aşırı bir d e n g e s i z l i k
getirmektedirler. Y a ğ m u r getirmekte, ani r ü z g â r değişimlerini h a r e k e t e geçirmekte,
mistral, noroit veya b o r a n ı n darbeleriyle, çoğunlukla k ö p ü k t e n b e m b e y a z olup, karlarla
kaplı uçsuz bucaksız bir ovaya benzeyen -Bir X V I . yüzyıl seyyahı " k ü l ekilmiş"
d e m e k t e d i r ( 9 )- denizi nihayetsiz bir şekilde k a r ı ş t ı r m a k t a d ı r l a r . Atlantik n e m i n i n de
yardımıyla T o l e d o ' n u n ü s t ü n d e , El G r e c o ' n u n resmettiği karışık, patetik gökler, fırtına
ve ışıktan kış s o r u m l u d u r .

Böylece her yıl, çoğu z a m a n şiddetli bir şekilde, A t l a n t i k çölü güneye ve d o ğ u y a

d o ğ r u uzağa a t m a k t a d ı r . Kışın Cezayir uçlarına ve bazen de S a h r a ' n ı n göbeğine k a d a r
y a ğ m u r y a ğ m a k t a d ı r . Batı A r a b i s t a n dağlarının ü s t ü n e varıncaya k a d a r y a ğ m u r
d ü ş m e k t e d i r . Çöl-karşıtı, Paul M o r a n d ' ı n yazdığı gibi A k d e n i z değil, t a m d a Atlas
Okyanusudur.
B a h a r dönencesi yaklaşırken, herşey yeniden ve o l d u k ç a ani bir şekilde
değişmektedir; bu M a g r i p t a k v i m i n e göre, ağaçların aşılanmaları için u y g u n z a m a n ve
bülbüllerin ş a k ı m a y a başladıkları mevsimdir ( 10 ). Gerçek i l k b a h a r ı n eli kulağındadır:
sekiz k a ç a k gün y a p r a k l a r ı n ve çiçeklerin birdenbire ç ı k m a l a r ı n a yetmektedir. Kış
y a ğ m u r l a r ı sona erer ermez, çöl böylece denizin m e k â n ı n ı en yüksek katlarına varıncaya
k a d a r , etraftaki dağlar d a dahil, işgal etmeye b a ş l a m a k t a d ı r . Çöl batıya ve özellikle de
kuzeye d o ğ r u y a y ı l m a k t a , A k d e n i z d ü n y a s ı n ı n en ileri gitmiş sınırlarım a ş m a k t a d ı r ;
F r a n s a ' d a güney Alpleri her yaz güneyin yakıcı havasıyla d o l m a k t a , R h o n e k o r d o n u
geniş bir şekilde etkilenmekte, A k i t a n y a havzasını sıcak hava bir örtü gibi k a p l a m a k t a ve
çoğu z a m a n G a r o n n e ülkesinin dışında A r m o r i k bölgesinin uzak kıyıları d a acı
k u r a k l ı k t a n nasiplerini a l m a k t a d ı r l a r ( " ) .

Böylece, yakıcı yaz hiç tartışmasız A k d e n i z m e k â n ı n ı n o r t a s ı n d a h ü k ü m

sürmektedir. D e n i z şaşırtıcı bir şekilde sakindir: T e m m u z ve A ğ u s t o s t a çarşaf gibidir;
kayıklar açıklara gitmekte ve b o r d a l a r ı alçak k a d ı r g a l a r l i m a n d a n l i m a n a endişesiz bir
şekilde d o l a ş m a k t a d ı r l a r ( 12 ). Yaz sömestri deniz ulaşımı, korsanlık ve savaş için u y g u n
zamandır.
Bu yakıcı ve k u r a k mevsimin fizik nedenleri basittir. G ü n e ş i n kuzeye d o ğ r u yeniden
yükselmesiyle birlikte, Azor antisiklonu yeniden b ü y ü m ü ş t ü r ; kapı sürgülenince siklon
basınçlarının d o ğ u y a d o ğ r u ilerlemeleri kesilmiştir. Bu s ü r g ü a n c a k s o n b a h a r
yaklaşırken açılacaktır; ve o z a m a n d a Atlantiğin istilası b a ş l a m a k t a d ı r .

Tekdüze bir iklim

Böylesine bir iklimin uç sınırları, eğer bir y a n d a n S a h r a kuraklığının yazın ulaştığı
ülkelere, diğer y a n d a n d a Asya ve A f r i k a b o y u n c a kışın m u a z z a m step alanlarının
o r t a s ı n d a bile Atlantik basınçlarının getirdiği yağmurların değdiği bölgelere k a d a r
uzatılacak olursa, bu sınırları Akdeniz'in kıyılarının epeyi u z a k l a r ı n d a a r a m a k gerekir.
F a k a t bu geniş sınırlardaki a b a r t m a y ı kim göremez ki? A k d e n i z iklimi işaret ettiğimiz bu
ilerlemelerden hiçbiri o l m a y ı p , onların t o p l a m ı , çakışması, t a m bir karışımıdır. Bu
o l u ş t u r u c u l a r d a n birindeki artış A k d e n i z ikliminin bozulması, d o ğ u d a veya güneyde
step veya çöl iklimine geçmesi, diğer y ö n d e kuzeye d o ğ r u batı r ü z g â r l a r ı n ı n öncelikli
o l d u ğ u bir iklime geçmesi için yeterlidir. D e m e k ki gerçek A k d e n i z iklim alanı o l d u k ç a
d a r bir bölge t a r a f ı n d a n temsil edilmektedir.

Bu a r a d a b u d a r bölgenin sınırlarını analiz e t m e k z o r d u r . B u r a d a yalnızca fizik

a l a n d a k i l e r o l m a m a k üzere, en k ü ç ü k o l g u l a r a bile dikkat e t m e k gerekmektedir; iklimler
yalnızca alışılmış ısı, basınç, r ü z g â r ve y a ğ m u r r a k a m l a r ı halinde k a y d e d i l m e m e k t e , aynı
z a m a n d a t o p r a k üzerindeki binlerce işaretle kendini belirtmektedir. A n d r e Siegfried
b u n u Ardeche'le ilgili o l a r a k h a t ı r l a m a k t a d ı r ( 13 ). L e o L a r g u i e r b u n u L a n g u e d o c ile
Loire a r a s ı n d a k i sınırlar için işaret e t m e k t e d i r ( 14 ). J . C . V a u d o y e r ise çeşitli Provencelar
a r a s ı n d a ( 15 ). Hepsi ayrıntıda gerçekler. Bütünsel o l a r a k , coğrafyacıların t e k r a r l a n a n
gözlemleri tartışmasız o l a r a k izlenilmeye değer o l a r a k k a l m a k t a d ı r l a r : A k d e n i z iklimi
zeytin sınırlarıyla b ü y ü k palmiyelerin sınırı a r a s ı n d a çerçevelenmektedir. Bu d u r u m d a
bu sınırların a r a s ı n d a italyan Y a r ı m a d a s ı n ı ( d a h a d o ğ r u s u A p e n n i n y a r ı m a d a s ı n ı )
Y u n a n i s t a n ' ı , Kireniya'yı, T u n u s ' u ve diğer yerlerde genişliği 200 km.'yi geçmeyen bir
genişlikteki darkıyı şeritlerini k a y d e t m e k gerekmektedir. A k d e n i z iklimi çoğu z a m a n
bir, kıyıya inen d a ğ eteği veya riviera iklimidir K ı r ı m ' d a d a rastlanılan kıyı şeridi gibi,
denizin e t r a f ı n d a ince bir kordela-: incir, zeytin, p o r t a k a l , n a r b u r a d a heryerde
yetişmektedir ( 1 6 ), a n c a k her hal-ü k â r d a Y a r ı m a d a n ı n güney sınırının ötesinde değil.

F a k a t bu dar d e k o r , bizzat darlığından ö t ü r ü , kuzeyden güneye, tıpkı d o ğ u d a n batıya

o l d u ğ u gibi, reddedilmez bir tekdüzeliktedir.

D ü n y a ölçeğinde kuzeyden güneye olan bu deniz nehri, çok fazla kalın o l m a y a n

u z u n l a m a s ı n a bir çizgiden ibarettir. B u r a n ı n en önemli meridyen genişliği Adriyatiğin
d i b i n d e n T r a b l u s kıyısına 1.100 k m . ' d i r ; ve bu d a zaten a n o r m a l d i r . G e r ç e k t e en b ü y ü k
genişlikler, d o ğ u havzası için 600 ilâ 800 k m . a r a s ı n d a değişmektedirler, Cezayir'den
M a r s i l y a ' y a ise 740 k m . ' d i r . D e n i z ve kıta m e k â n l a r ı b ü t ü n o l a r a k 37° ve 38° Kuzey
enlemlerinin iki t a r a f ı n d a u z u n bir m e r m i m e y d a n a getirmektedir. Enlem farklılıklarının
genişliği azdır. A n c a k bu farklılık gene de kuzey ve güney kıyıları a r a s ı n d a k i zıtlıkları
a ç ı k l a m a k t a d ı r ; güney kuzeyden d a h a sıcaktır. Marsilya ile Cezayir a r a s ı n d a k i o r t a l a m a
sıcaklık farkı 4°C'dir. 10°C izotermi O c a k a y ı n d a aşağı y u k a r ı A v r u p a l ı o l m a k t a n d a h a
çok Afrikalı t o p r a k l a r olan güney İ s p a n y a ve güney İtalya'yı bölen b ü y ü k eksenden
geçmektedir. A k d e n i z , k a b a c a heryerde hissedilir bir şekilde, aynı " g e o m e t r i k " iklime
sahiptir.

D o ğ u d a n batıya bazı değişiklikler kendilerini belli etmektedirler; b u n l a r denizin

d o ğ u s u n a d o ğ r u gidildikçe A k d e n i z neminin d a h a zayıf ve d a h a geç o l m a s ı n d a n
kaynaklanmaktadırlar.

Bu değişikliklerin herbirinin kendi değerleri vardır. İklimbilimcilerin ayrıntılara

d i k k a t ettikleri bir d ö n e m d e , A k d e n i z o n l a r a haklı o l a r a k , birbirlerinden ayrılması
gereken bir iklimler ailesi o l a r a k g ö z ü k m ü ş t ü r . F a k a t bu d u r u m onların akrabalıklarını,
i n k â r edilemez birliklerini yok e d e m e m e k t e d i r . Diğer y a n d a n , h e m e n heryerde aynı
iklimlerin ve aynı mevsim ritmlerinin, aynı bitki ö r t ü s ü n ü n , aynı renklerin ve jeolojik
m i m a r i n i n de yardımıyla, t u t k u derecesine varıncaya k a d a r aynı m a n z a r a l a r ı n b u l u n m a -
sı karşısında kayıtsız k a l a m a z . S o n u ç o l a r a k bu aynı h a y a t tarzı demektir: Michelet'ye, İç
ve " T a ş l ı k " L a n g u e d o c Filistin'i h a t ı r l a t m a k t a d ı r . Yüzlerce y a z a r a göre Provence
Y u n a n i s t a n ' d a n d a h a Yunanlıdır, en a z ı n d a n m ü k e m m e l Y u n a n i s t a n Sicilya'nın şu veya
bu kıyısında b u l u n m a k t a d ı r . H y e r e s a d a l a r ı eğer d a h a yeşil o l m a s a l a r d ı Sikladların
a r a s ı n d a yer alabilirlerdi ( 17 ). Aynı şekilde, T u n u s gölü akla C h i o g g i a l a g ü n ü n ü
getirmektedir. Fas, güneş a l t ı n d a d a h a fazla y a n a n bir İtalya'dır ( 18 ).

H e r y e r d e , iklimin ve tarihin kızı o l a n , aynı üçlü b u l u n m a k t a d ı r : b u ğ d a y , zeytin,

ü z ü m ; yani aynı tarımsal u y g a r l ı k , insanların fizik o r t a m a karşı aynı zaferleri. Kısacası,
deniz bölgeleri birbirlerinin tamamlayıcıları değillerdir ( " ) . Aynı b u ğ d a y a m b a r l a r ı n a ,
aynı kilerlere, aynı yağ preserine, aynı aletlere, aynı sürülere, aynı gündelik meşguliyetle-
re sahiptirler. B u r a d a t u t u n a n birşey, biraz ileride başarılı o l m a k t a d ı r . X V I . yüzyılda
b ü t ü n deniz bölgeleri b a l m u m u , y ü n , montoniniveya vacchini k o y u n l a r ı üretmektedirler;
hepsi istisnasız, M ü s l ü m a n t o p r a k l a r ı n d a bile, b a ğ ve ş a r a p ülkeleridir. K i m İslam
şairinden d a h a iyi ş a r a p şiiri yazabilmiştir? Kızıldeniz üzerindeki T o r ' d a bağlar
b u l u n m a k t a d ı r ( 20 ) ve bu bağlar Şiraz şaraplarının ü n l ü o l d u ğ u uzak İ r a n ' a k a d a r d e v a m
etmektedirler.

Ü r e t i m özdeşliği: bu d u r u m d a gerekenleri şu veya bu deniz ülkesinden s a ğ l a m a k

m ü m k ü n d ü r . X V I . yüzyılda Suriye buğdayı ve T r a k y a buğdayı vardır; N a p o l i ' n i n greco
veya la! in o şarabı vardır, latino ö b ü r ü n d e n d a h a b o l d u r ( 21 ), f a k a t F r o n t i g n a n ' d a n
yüklenen birçok b a ş k a ş a r a p fıçısı d a b u l u n m a k t a d ı r ; L o m b a r d i y a pirinci vardır, a m a
aynı z a m a n d a Valencia, T ü r k i y e ve Mısır pirinçleri de b u l u n m a k t a d ı r . Aynı şekilde,
mütevazi kaliteden ürünleri k ı y a s l a m a k üzere, Balkan ve kuzey A f r i k a yünleri vardır.
D e m e k ki A k d e n i z ülkeleri a r a l a r ı n d a rekabet etmektedirler veya etmek z o r u n d a d ı r -
lar: sınırlarının içinden çok iklimsel d ü n y a l a r ı n ı n dışıyla m ü b a d e l e d e b u l u n m a k
d u r u m u n d a d ı r l a r . Bu bir gerçektir, f a k a t X V I . yüzyıl d ü ş ü k hacimli, mütevazi fiyatlı ve
kısa mesafeli mübadelelerin d ö n e m i d i r . K o m ş u l a r a r a s ı n d a , insan b a k ı m ı n d a n zengin
bölgelerle f a k i r olanları a r a s ı n d a d u r u m u olabildiğince idare etmek g e r e k m e k t e d i r ,
ç ü n k ü en b ü y ü k s o r u n , yenilebilecek herşeyin ve yenilmesinin yanı sıra pek fazla z a r a r
olmaksızın taşınabilecek herşeyin, Provence kıyılarının incir ç u v a l l a r ı n d a n , balık, t o n ,
veya tuzlu et fıçılarına k a d a r , Mısır'ın b a k l a çuvallarına k a d a r ve en çok a r a n a n mallar
olan zeytinyağ ve b u ğ d a y varillerini u n u t m a k s ı z ı n , herşeyin peşinde olan kentlerin
beslenmesi s o r u n u d u r . D e m e k ki, üretimlerin özdeş olması A k d e n i z ' i n iç mübadelelerini
sanıldığı k a d a r rahatsız e t m e m e k t e d i r . E n a z ı n d a n X V I . yüzyılda. İklimsel birlik ( 22 )
insani a ç ı d a n b a ş k a s o n u ç l a r a d a yol a ç m a k t a d ı r . Ç o k e r k e n d e n benzer tarımsal
uygarlıkların yerleşmelerinin yolları hazırlanmıştır. İ s a ' d a n önce birinci bin yıllarından
itibaren, zeytin ağacı ve ü z ü m asması uygarlığı, denizin doğu çerçevesinden batıya d o ğ r u
taşmıştır. Bu esas birlikleşme, çağların en u z a ğ ı n d a n itibaren yerleşmiştir. D o ğ a ve insan
a n l a ş m a halinde çalışmışlardır.

B u n u n d e v a m ı n d a , X V I . yüzyılda nereden olursa olsun bir Akdenizli, İç Denizin

kıyılarında asla sılasından ayrılma d u y g u s u n a k a p ı l m a m a k t a d ı r . Evet eskiden, Fenikeli-
lerin veya A n t i k Yunanlıların ilk yolculuklarının k a h r a m a n l ı k çağında k o l o n i z a s y o n bir
d r a m d ı , f a k a t s o n r a d a n böyle olmamıştır. Bu a n d a n itibaren koloni k u r m a k , aynı
ağaçlara, aynı bitkilere, gözlerin ö n ü n d e aynı m a n z a r a l a r a , s o f r a d a aynı gıdalara sahip
o l m a k a n l a m ı n a gelmiştir; bu aynı g ö k y ü z ü n ü n altında y a ş a m a k , bildik mevsimleri
b u l m a k demektir.
B u n a karşılık bir Akdenizli ülkesini terkeder etmez a ğ l a ş m a k t a ve endişelenmektedir:
tıpkı M a k e d o n y a l ı Suriye'yi t e r k e d i p F ı r a t ' a d o ğ r u ilerlemeye başladığında, İskender'in
askerlerinde olduğu gibi ( 23 ); veya Alçak Ülkeler'de "brouilly du Nord"da olmaktan
h a f a k a n l a r b a s a n şu X V I . yüzyıl İspanyolları gibi. A l o n s o V â z q u e z ve o z a m a n l a r ı n
İspanyolları için (ve k u ş k u s u z b ü t ü n z a m a n l a r ı n İspanyolları için) F l a n d r e " n e lavanta,
ne kekik, ne incir, ne zeytin, ne k a v u n , ne b a d e m i n yetiştiği; m a y d a n o z , soğan m a r u l u n u n
ne özü ne de tadının o l d u ğ u , inanılmaz birşey o l a r a k yemeklerin zeytinyağ yerine içyağı
ile pişirildiği" bir ülkedir ( 24 ). 1517'de Alçak Ülkeler'e ahçısı ve levazımatıyla birlikte
giden A r a g o n kardinali de aynı k a n ı d a d ı r , " F l a n d r e ve A l m a n y a ' d a tereyağ ve süt
ürünlerinin çok kullanılmaları nedeniyle, cüzzam b u r a l a r d a çok y a y g ı n d ı r " ( 25 ) s o n u c u -
na v a r m a k t a d ı r . G e r ç e k t e b u r a l a r ı garip ülkelerdir! N o r m a n d i y a ' n ı n Bayeux kentinde
1529 yazı süresince d u r a k l a m ı ş olan şu İtalyan kilise m e n s u b u kendini for del mondo
s a y m a k t a d ı r ( 26 ).

İşte Akdenizlinin bir l i m a n d a n diğerine kolayca dolaşmasını açıklayan şey: söz

k o n u s u olan yeni bir bünyeye intibak veya en a z ı n d a n bir t a ş ı n m a değildir ve yeni kiracı
kendini yeni evde r a h a t hissetmektedir. Karşılaştırmak için, İberyalıların Yeni D ü n -
y a ' d a k i tüketici kolonizasyonlarının ne hale geldiğine bakınız. Geleneksel tarih, az veya
çok d o ğ r u o l a r a k , Peru ve Yeni İ s p a n y a ' d a b u ğ d a y , zeytin ve ü z ü m yetiştirmeye ilk
u ğ r a ş a n kadın ve erkeklerin adlarını m u h a f a z a etmektedir. H i ç de değersiz o l m a y a n bir
çabayla ve iklim ile t o p r a ğ ı n h a s m a n e tavrına r a ğ m e n , bu Akdenizliler T r o p i k l e r d e
yeniden bir A k d e n i z y a r a t m a y a teşebbüs etmişlerdir. A n c a k bu ç a b a b o ş u n a olmuştur:
a n a v a t a n ı n tarımsal ve gıdasal uygarlığı, bazı geçici başarılara r a ğ m e n , mısır, tatlı
patates, pulque, d a h a s o n r a d a şeker alkolü bölgesi olan İspanyol-Portekiz A m e r i k a ' s ı n -
d a u y g u n bir alan b u l a m a y a c a k t ı r . O k y a n u s a ş ı r ı ve İberya kaynaklı b ü y ü k bir m ü b a y a a
Yeni D ü n y a ' d a y a p a y olarak İç Denizin bu beslenme uygarlığını s ü r d ü r m e y e y a r a y a c a k -
tır: b u n u n sonucu o l a r a k şarap, u n ve zeytinyağ y ü k l ü teknelerin Sevilla ve L i z b o n ' d a n
O k y a n u s u n ö b ü r kıyısına doğru yola çıkmaları m e y d a n a gelmiştir ( 27 ).

F a k a t bu yeni t o p r a k l a r d a kok salabilen de sadece A k d e n i z insanı olabilmiştir.

B u n u n nedeni, belki önceden bir iklimin, Akdeniz'inkinin sert koşullarına alışmış
olmasıdır; bu iklim insan o r g a n i z m a s ı için her z a m a n y u m u ş a k değildir ve Akdenizli aynı
z a m a n d a sıtma salgınları ve düzenli felâket vebaya karşı olan savaşında da sertleşmiştir.
Aynı z a m a n d a belki de, a n a v a t a n ı n d a hep azla yetinmenin b ü y ü k o k u l u n d a o k u m u ş t u r .
A k d e n i z ' i n sahte k o n u k s e v e r iklimi bazen sert ve ö l d ü r ü c ü d ü r . Ve sıcak denizin
sınırlarının içinde uzak sınırların insanlarının yayılmasını önleyen süzgeç o o l m a k t a d ı r .
Bunlar d ü n k ü b a r b a r l a r , b u g ü n ü n zenginleşmişleri o l a r a k istedikleri k a d a r b u r a l a r a
gelsinler: " i n s a n ı y u t a n yazlara ve m a l a r y a y a ne k a d a r direnebilmektedirler?" ( 28 ) Walter
Bauer Sicilya'dan söz ederken "efendiler gelmekte ve k a y b o l m a k t a d ı r l a r ; diğerleri ise
k a l m a k t a d ı r l a r ve bu sözsüz bir r o m a n s t ı r " ( 29 ) demektedir, ve her z a m a n aynı olan bir-
romans.

Kuraklık : Akdeniz'in afeti

Bu iklimin insanların hayatı açısından eksikliği, y a ğ m u r l a r ı n yıllık dağılımından
k a y n a k l a n m a k t a d ı r . Y a ğ m u r çok y a ğ m a k t a d ı r , h a t t a bazı n o k t a l a r d a ölçüsüz bir sekide
y a ğ m a k t a d ı r ( 30 ). F a k a t y a ğ m u r l a r s o n b a h a r d a , kışın, i l k b a h a r d a ve esas olarak
i l k b a h a r d a ve s o n b a h a r d a gelmektedirler. Bu k a b a c a , m u s o n iklimlerinin tersidir.
M u s o n iklimleri sıcaklık ve suyun verimli buluşmalarını örgütlemektedirler. Akdeniz
iklimi ise, bu önemli hayat faktörlerini, t a h m i n edilecek sonuçlarıyla birlikte, a y ı r m a k t a -
dır. Yaz sömestrinin "şanlı gökleri" ağır bedeller ödetmektedirler. K u r a k l ı k heryerde,
a k a n suların d u r a k l a m a l a r ı n a veya k u r u m a l a r ı n a h ü k m e d e r e k , d o ğ u l sulamayı etkile-
mektedir: Akdeniz ülkesi, Ued\er v e f ı u m a r i l e r bölgesidir. K u r a k l ı k b ü t ü n otçul bitkilerin
d u r a k l a m a s ı n a h ü k m e t m e k t e d i r ; b u n u n sonucu o l a r a k tarım için olduğu k a d a r , bitkiler
için de kuraklığa u y u m sağlama ( 31 ), değerli su dağılımlarını en ç a b u k ve en iyi şekilde
k u l l a n m a z o r u n l u l u ğ u n u o r t a y a ç ı k a r t m a k t a d ı r . " K ı ş bitkisi" ( 32 ) b u ğ d a y o l g u n l a ş m a k
ve faal hayat devresini t a m a m l a m a k için Mayıs veya H a z i r a n a y ı n d a n itibaren acele
etmeye b a ş l a m a k t a d ı r . Mısır ve A n d a l u ç y a ' d a ise Nisan a y ı n d a n itibaren ( 33 ). T u n u s
zeytin ağaçları, meyvaların o l g u n l a ş t ı r m a k için belirleyici s o n b a h a r y a ğ m u r l a r ı n d a n
y a r a r l a n m a k t a d ı r l a r . Öyle g ö z ü k m e k t e d i r ki, dry farming çok e r k e n d e n ampirik olarak
her t a r a f t a u y g u l a n m ı ş t ı r ( 34 ), ve bu sadece Fenikelilerin yaptıkları deneylerden s o n r a
değildir. D o ğ u d a n gelen s u l a m a , çeşitli yöntemleriyle birlikte, çok erkenden A k d e n i z
a l a n ı n a n ü f u z etmiştir. B u g ü n (K. Sapper'in haritasına bkz.) Kunstbewasserungsınırı
hassas bir şekilde A k d e n i z ikliminin sınırıdır. Bu, s u l a m a tekniklerinin A k d e n i z ' e
geldikleri y o l l a r d a n , uzun z a m a n d a n beri k u r a k ülkelere u y u m sağlamış olan birçok bitki
(otçul ve ağaçıl) de gelmiştir. İ s a ' d a n önceki birinci binde, d a h a önce de söylediğimiz
gibi, b a ğ ve zeytin yetiştiriciliğinin denizin d o ğ u s u n d a n batısına doğru geniş ölçekte
yayılması gerçekleşmiştir ( 36 ). A k d e n i z ' i n iklimi nedeniyle, ağaççıl kültürlere yönelmesi
alnına yazılmıştır. Bir bahçe olduğu k a d a r besleyici ve tanrısal ağaçların d a ülkesidir.

Buna karşılık, A k d e n i z ' i n iklimi sıradan ağaçları ve bir o r m a n o l u ş u m u n u teşvik

etmemiştir. Veya en a z ı n d a n , onların o l u ş u m u n u g a r a n t i etmemiştir. A k d e n i z ' i n ilkel
o l u ş u m u olan o r m a n , çok erkenden insanların saldırısına u ğ r a m ı ş ve geniş ölçüde,
çok geniş ölçüde yok edilmiştir. Yerine yenisi ya yetersiz bir şekilde k u r u l m u ş , veya hiç
k u r u l m a m ı ş t ı r . B u n u n s o n u c u o l a r a k , onların yerini o r m a n ı n yozlaşmış biçimleri olan
çalılıklar ve makilikler almıştır. A v r u p a ' n ı n kuzeyine n a z a r a n , A k d e n i z çok erkenden
etsiz bir ülke haline gelmiştir. C h a t e a u b r i a n d M o r a ' d a n geçerken, burası "hemen t a m a m e n
ağaçtan y o k s u n d u r " ( 37 ). Çıplak ve taşlı H e r s e k ' t e n , o r m a n d a n elbisesini giymiş
B o s n a ' y a geçerken, J e a n Brunhes'in farkettiği gibi, bir d ü n y a d a n b a ş k a bir d ü n y a y a
geçilmekte değil midir ( 38 )? H e m e n heryerde o d u n pahalıdır ( 39 ), bazen de çok pahalıdır.
" F u a r l a r ı n en zengini, montes'den bile zengini ( b u n d a n ağaçlı dağları anlayınız) M e d i n a
del C a m p o ' d a , şu h ü m a n i s t A n t o n i o de G u e v a r a bütçesi üzerinde d ü ş ü n m e k t e ve şu
s o n u c a v a r m a k t a d ı r : " b ü t ü n hesaplar yapıldıktan s o n r a o d u n bize tencerenin içindeki
yemek k a d a r pahalıya m a l o l m a k t a d ı r " ( 4U ).

Başka sonuç: A k d e n i z ' d e gerçek otlakların nedreti. Bu d u r u m y a ğ m u r t a r a f ı n d a n

y ı k a n a n t o p r a k l a r ı n üretken u n s u r l a r ı n ı kaybetmeleriyle -aslında Akdenizin kuraklığı
bu unsurların en iyi muhafızıdır- gübre kullanımının zorunlu olduğu kuzey ülkeleri gibi
yerlerin zengin tarımları için çok gerekli olan, çok yararlı b ü y ü k b a ş l a r ı n , b u r a d a az
sayıda o l m a l a r ı n a neden o l m a k t a d ı r . B ü y ü k b a ş l a r a kitlesel olarak a n c a k Mısır'da ve
A k d e n i z ' i n kuzey kıyısında nemli B a l k a n l a r d a veya diğerlerinden d a h a çok y a ğ m u r alan
yüksek t o p r a k l a r d a r a s t l a n m a k t a d ı r . Keçiler ve k o y u n l a r (bu s o n u n c u l a r etlerinden çok
yünleri için yetiştirilmektedirler) et iaşesi açığını k a p a t m a y a yetmemektedirler. Ra-
belais'nin yol a r k a d a ş l a r ı y l a birlikte F l o r a n s a ' n ı n güzelliklerini s e y r e d e n , " ç o k k ı z g ı n "
Amiensli bir rahibe söylettiği eğlenceli sözlere bir an kulak verelim. " A m i e n s ' d e " diye
a ç ı k l a m a k t a d ı r " y a p t ı ğ ı m ı z yoldan d ö r t kere, hatta üç kere d a h a az bir mesafe içinde size
o n d ö r t t e n fazla çok eski ve lezzetli et kızartması y a p a n d ü k k â n gösterebilirdim.
Aslanlara ve africanosları (kaplan adını verdikleri şeyi böyle adlandırdığınızı s a n ı y o r u m )
belediye sarayının kulesinin y a n ı n d a veya Philippe de Strozzy'nin s a r a y ı n d a kirpi veya
devekuşu g ö r m e k t e n ne zevk aldığınızı bilmiyorum. Allahın a d ı n a , yağlı ve iyice kızarmış
bir kaz görmeyi tercih e d e r d i m " ( 41 ). A k d e n i z h a k k ı n d a , b a n a d a l g a geçerek yazan bir
coğrafyacı, "yeteri k a d a r et yok, çok fazla kemik v a r " d i y o r d u ( 42 ).

Kuzeyli insan için d a h a XVI. yüzyılda bile, A k d e n i z h a y v a n varlığı açık verir o l a r a k ,

sığırlar ç o ğ u n l u k l a sıska ve k o y u n l a r d ü ş ü k ağırlıklı olarak g ö z ü k m e k t e d i r . " M o n t -
m o r e n c y ve o r d u s u , 1577'de, hepsi de Aşağı L a n g u e d o c ' t a n gelen 8.000 koyun
yemişlerdir. O r t a l a m a ağırlık üstü ü s t ü n e hayvan başına 30 libre, yani 12 kg.'dır
( b u g ü n ü n ) . Bu sefil bir d u r u m d u r ve h a y v a n hemen h e m e n hiçbir şey e t m e m e k t e d i r ;
p a r ç a başına 4 livre, yani k o y u n başına bir e k ü d e n biraz fazla ( 43 ). Valladolid'de, 23
H a z i r a n d a n 5 Aralık 1586'ya k a d a r kesilen 11.312 koyun üzerinden yapılan h e s a p l a m a ,
h a y v a n başına o r t a l a m a 11.960 kg. et (26 Kastilya libresi) vermektedir. Aynı şekilde, aynı
d ö n e m d e kesilen 2.302 sığır üzerinden yapılan h e s a p l a m a birim başına et verimi 148,12
kg. (322 Kastilya libresi) o l a r a k ç ı k m a k t a d ı r ( 44 ). D e m e k ki, h a y v a n l a r yeteri k a d a r ağır
değillerdir. Aynı şeyler atlar için de söylenebilir. A k d e n i z ' d e çok güzel atlar vardır: T ü r k
atları, N a p o l i ' n i n k ü ç ü k atları, A n d a l u ç y a yük beygirleri, Kuzey A f r i k a ' n ı n Berber
atları, f a k a t bu atlar hızlı, canlı binek hayvanlarıdır ve gelecek yüzyılda, kuzeyin b ü y ü k
at, eşek ve katırları karşısında m o d a l a r ı geçecektir. Posta menzilleri, m o d a s ı kendini
k a b u l ettirecek olan at a r a b a l a r ı , t o p a r a b a l a r ı için hayvan gücü giderek belirleyici kıstas
haline gelecektir. 4 Aralık 1522'de K a n t a b r i y a sahilinde C o d a l i a ' d a k a r a y a çıkan
DantiscusnoH tamen tam bonis (diye y a z m a k t a d ı r ) 6 yük hayvanıyla L e o n ' e d o ğ r u yola
çıkmıştır, " u t sunt apud nos qui plumbum ferunt ex Cracovia in Hungariam" (45).
K r a k o v ' d a n M a c a r i s t a n ' a k u r ş u n taşıyan atlarla olan kıyaslama, bir hatayı gizleyeme-
yecek k a d a r anidir. Zaten bu güney atları ne yemektedirler ki? Y u l a f , a n c a k L a n g u e d o c
gibi bazı bölgelerde A k d e n i z dünyasıyla yeni yeni t a n ı ş m a k t a d ı r ( 46 ), ve arpayı insan
h a y v a n l a r a v e r m e k t e n çok, kendi yemektedir. İspanya sınırını birkez geçtikten sonra,
Barthelemy J o l y ' n i n bize dediğine göre, artık "kısa ve iştah kesici" s a m a n a olağan olarak
tabi o l m a k t a n d u y d u k l a r ı memnuniyetsizlikten kişneyen şu F r a n s a atlarına acıyalım ( 47 ).

Herşeyi b u n u n l a açıklamayı arzu etmeksizin kaydedelim ki, eğer toprağı ancak çizen
saban A k d e n i z tarlalarında tutunabildiyse, b u n u n nedeni sadece ekilen toprağın niteliği
ve narinliği o l m a y ı p , aynı z a m a n d a s ü r ü m hayvanları olan öküz ve katırların yeterli güce
sahip o l m a m a l a r ı d ı r da. Yüzeysel s ü r ü m l e r , " r a / e " l e r yedi veya sekiz yıla k a d a r
artırılabilmektedir ( 48 ). Geleceğin kanıtlayacağı üzere, en iyisi ^tekerlekli ve önden
hareketli pulluğun çok b ü y ü k bir ilerleme aracı olduğu kuzeydeki gibi, toprağı d a h a
derinlemesine sürmektir. L a n g u e d o c ' t a kuzey p u l l u ğ u n u n taklidi olan sahte-pulluk
"mousse" bu rolü o y n a y a m a y a c a k ve pek fazla yayılamayacaktır ( 49 ). L a n g u e d o c ' u n
zavallı aratores'i, istedikleri k a d a r " y o r u l m a k s ı z ı n alanlarını tırmalayıp d u r s u n l a r , İle de
F r a n c e ve Pikardiya "charrueurlennin karşısında ağırlıkları y o k t u r " ( 50 ).

G e r ç e k t e A k d e n i z , tek. başına koşullar t a r a f ı n d a n y a r a t ı l m a m a k l a birlikte, o n l a r

t a r a f ı n d a n ağırtoştırılan temelli bir fakirlikle mücadele etmektedir. Gerçek veya zahiri
kolaylıklara r a ğ m e n , hayat b u r a d a narindir. Herkes A k d e n i z ' i n tatlılığına, o k a d a r
övülen güzelliğine kendini k a p t ı r m a k t a d ı r -bazen Philippson gibi bu k o n u d a bilgili bir
coğrafyacı bile- ve kuzeyden gelen şu yolcular gibi güneşten, renklerden, ılık h a v a d a n ,
kış güllerinden, t u r f a n d a m e y v a l a r d a n büyülenmektedirler. Tıpkı Vicenze'de halkın
s o k a k yaşamı, geniş bir şekilde önleri açık d ü k k â n l a r karşısında şaşkına d ö n e n ve p a r l a k
güney ışığından evine biraz götürmeyi düşleyen G o e t h e gibi. Bu k o n u d a ne k a d a r bilgili
o l u n u r s a o l u n s u n , bu ışık, neşe m a n z a r a l a r ı n a , sefalet ve fizik acı imgelerini o r t a k
etmekte güçlük çekilmiştir. G e r ç e k t e , A k d e n i z insanı b ü t ü n çabasını sarfederek gündelik
ekmeğini zorlukla k a z a n m a k t a d ı r . M u a z z a m alanlar işlenmeden k a l m a k t a ve çok az
yarar s a ğ l a m a k t a d ı r l a r . Besleyici t o p r a k , hemen heryerde iki yılda bir n a d a s a tabidir ve
bu b ü y ü k verimlilikleri önleyen bir yöntemdir. Michelet birkez d a h a ve herkesten d a h a
iyi, bizim Provence'ımızdan b a ş l a m a k üzere, bu t o p r a k l a r ı n temelden gelen sertliğini
anlamıştır.

Bu fakirliğin aşikâr bir işareti b u l u n m a k t a d ı r : kuzey insanına her z a m a n çarpıcı gelen

azla yetinme. A n a d o l u ' d a b u l u n a n F l a m a n Busbec, 1555'de şöyle yazıyordu: "öyle
s a n ı y o r u m ki, gerçeği yaralamaksızın bir F l a m a n ı n bir günlük masrafını k a r ş ı l a m a k için
gerekenin, bir T ü r k ü 12 gün y a ş a t m a k için yeterli o l u ğ u n u ifade edebilirim... T ü r k l e r
m u t f a ğ ı n ve o n a bağlı olan herşeyin cahilidirler; azla yetinme k o n u s u n d a aşırıdırlar ve
yemek seçme k o n u s u d a pek hassas değillerdir; eğer tuz, e k m e k s a r ı m s a k veya bir tane
soğanları varsa ve biraz d a ayranları b u l u n u y o r s a , b a ş k a birşey istememektedirler, ve
b u n l a r d a n bir türlü y a p m a k t a d ı r l a r . . . Ç o ğ u z a m a n iyice soğuk suyla sütü k a r ı ş t ı r m a k l a
yetinmektedirler, b u n u n l a iştahlarını b a s t ı r m a k t a ve b ü y ü k sıcakların o n l a r d a m e y d a n a
getirdiği h a r a r e t i s ö n d ü r m e k t e d i r l e r " ( 51 ). Bu azla yetinme; biraz pirinç, biraz güneşte
k u r u t u l m u ş et ve közde k a b a bir şekilde pişirilmiş ekmeğin yettiği, seferdeki T ü r k
askerinin en b ü y ü k güçlerinden biri olarak sıklıkla kaydedilmiştir ( 52 ). Batılı asker d a h a
talepçiydi, belki de çok sayıda A l m a n ve İsviçrelinin örnek o l u ş t u r m a s ı b u n a neden
o l u y o r d u ( 53 ).

F a k a t a c a b a R u m , İtalyan, İspanyol köylüsü, h a t t a kentlisi bu k o n u d a T ü r k l e r d e n

d a h a mı z o r d u r l a r ? T h e o p h i l e G a u t i e r de d a h a bir yüzyıl önce, ağır kürekçilik
mesleğinden ö t ü r ü k a s l a n m ı ş yakışıklı kayıkçıların, kayıkları üzerinde hemen sadece çiğ
hıyarla beslenerek, günlerce y a ş a m a l a r ı n d a n şaşırarak, b u n l a r ı n çok az olan gıdalarını
k a y d e d i y o r d u ( 54 ). A l e x a n d r e de L a b o r d e , Itineraire descriptif de l'Espagne (1828) adlı
k i t a b ı n d a , " M u r c i a ' d a yazın bir tek hizmetçi b u l m a k m ü m k ü n değildir ve d a h a önce işe
girmiş olanların d a çoğu güzel mevsimin başlamasıyla birlikte işlerini terketmektedirler.
Bu d u r u m d a kolaylıkla salata, b i r k a ç m e y v a , k a v u n ve özellikle de kırmızı biber
bulabilmektedirler. Bu malzemeler gıdalarına y e t m e k t e d i r " ( 55 ). M o n t a i g n e , "herkesi
a k ş a m yemeğine davet e t t i m " diye y a z m a k t a ve ilave etmektedir (Olay Lucca ılıcalarında
geçmektedir), " ç ü n k ü İ t a l y a ' d a k i ziyafetler F r a n s a ' d a k i çok hafif bir yemekten başka
birşey değillerdir" ( 56 ).

B u n a karşılık, C o m m y n e s V e n e d i k ' t e k i herşeyin bolluğu karşısında ç o ş k u y a kapıl-

m a k t a d ı r . Yabancı o l m a n ı n ö z ü r ü n e sahiptir. Ve Venedik Venedik'tir, yani gıda
b a k ı m ı n d a n ayrıcalıklı bir kent. Bizzat Bandello, kentin, p a z a r l a r ı n d a n "l'abbondanza
grandissime d'ogni sorte di cose da mangiare" ( 57 ) t a r a f ı n d a n b ü y ü l e n m e k t e n kendini
a l a m a m a k t a d ı r ve tanıklığından k u ş k u d u y m a m a k g e r e k m e k t e d i r . F a k a t çok zengin,
k o n u m u çok iyi bir kentin bu lüks p a z a r l a r ı n ı iaşe e t m e n i n ne k a d a r güç o l d u ğ u n u , bu
işin S i g n o r i a ' y a ne endişelere, ne k a d a r d i k k a t sarfına mal o l d u ğ u n u biliyoruz.

A k d e n i z e d e b i y a t l a r ı n d a s o f r a zevkine ilişkin k ü ç ü k yer a c a b a farkedilmiş midir?

Yemek tasvirleri -tabii eğer söz k o n u s u olan h ü k ü m d a r sofraları değilse asla b o l l u k t a n
söz e t m e m e k t e d i r l e r ( 58 ). B a n d e l l o ' n u n öykülerinde iyi bir y e m e k , biraz sebze, biraz
B o l o g n a sucuğu, işkembe ve bir kadeh ş a r a p t ı r . Altın Yüzyıl İ s p a n y o l edebiyatında,
oyuk karınlı tip, alışılmış bir kişidir. Bu tip ultra klasik Lazarillo de T o r m e s ve kardeşi
G u z m a n de A l f a r a c h e ' d ı r ; b u n l a r Picardia'da yere karıncalar için kibarlıktan bir kırıntı
bile d ü ş ü r m e d e n k o s k o c a bir sert e k m e k s o m u n u n u yemektedirler ( 59 ). Aynı G u z m a n
" A l l a h seni K a s t i l y a ' d a n inen v e b a d a n ve A n d a l u ç y a ' d a n çıkan açlıktan k o r u s u n "
demeyi u y g u n g ö r m e k t e d i r ( 60 ). D o n Q u i x o t t e ' n i n yemek listelerini veya şu a t a s ö z ü n ü
h a t ı r l a t m a k gerekir mi? " E ğ e r tarla kuşu A n d a l u ç y a ' d a n geçmek isterse, y a n ı n d a yemini
de g e t i r m e l i d i r " ( 61 ).

Bahçe, meyvalık veya deniz ürünleri ne k a d a r çeşitli iltifatları cezbederlerse etsinler,

b u g ü n bile iyi d o n a t ı l m a m ı ş bir s o f r a , " ö r n e k l e r i n çoğu itibariyle yetersiz beslenme
s ı n ı r ı n d a " bir gıda rejimi söz k o n u s u d u r ( 62 ). Bu azla yetinme bir e r d e m veya "zevk
eksikliği" -Busbec gibi k o n u ş u r s a k - değildir, f a k a t bir z o r u n l u k t u r .
A k d e n i z t o p r a ğ ı n ı n halklarına dayattığı fakirlikten, b u r a n ı n verimsiz kalkerli
t o p r a k l a n , tuz felâketine m a r u z kalan geniş alanlar, Belon d u M a n s ' ı n s ö z ü n ü ettiği
"rıitre" ile kaplı kırlar ( 63 ), y u m u ş a k t o p r a k l a r ı n nadirliği, işlenebilir t o p r a k l a r ı n narinliği
de s o r u n l u d u r l a r . Yalnızca k ö t ü t a h t a sabanın a n c a k tırmalayabildiği ince t o p r a k
t a b a k a l a r ı r ü z g â r ve afet sularının insafına kalmışlardır. Bunlar a n c a k insan çabasıyla
yerlerinde tutulabilmektedirler. Ve köylünün sürekli d i k k a t ve özenini boşa çıkartan
u z u n süren belâlar d ö n e m i n d e yalnızca köylülük değil, besleyici toprağın kendi de yok
o l m a k t a d ı r . O t u z Yıl Savaşlarının yol açtığı k a r m a ş a sırasında, A l m a n y a ' n ı n köylü halkı
perişan olacaktır, f a k a t t o p r a k a y a k t a kalacak ve o n u n l a birlikte bir yeniden inşa olanağı
d a o r a d a d u r a c a k t ı r . Kuzeyin ü s t ü n l ü ğ ü . A k d e n i z ' d e eğer ekilerek k o r u n m a z s a ölmek-
tedir: çöl ekilebilir alanı p u s u d a gözlemekte ve eline geçirince de asla b ı r a k m a m a k t a d ı r .
T o p r a ğ ı n köylü çabasıyla k o r u n m a s ı veya yeniden inşa edilmesi bir mucizedir. B u g ü n k ü
r a k a m l a r bu d u r u m u a n l a t m a k t a d ı r l a r : o r m a n , otlak ve özel olarak verimsiz olan alanlar
dışında işlenen alan, 1900'lerde İ t a l y a ' d a t o p r a k l a r ı n % 46'sını; İ s p a n y a ' d a % 39,1 'ini;
Portekiz'de % 34,1'ini ve Y u n a n i s t a n ' d a sadece % 18,6'sını m e y d a n a getirmekteydi.
R o d o s ' t a b u g ü n 144.000 h e k t a r d a n 84.000'i işlenememektedir ( 64 ). Denizin güney
kıyılarında r a k a m l a r d a h a d a felâketli olacaktır.

F a k a t acaba, bizzat işlenen t o p r a k l a r ne vermektedirler? İstisnai koşullar (örneğin

s u l a m a ) hariç, çok az birşey; b u n d a n d a iklim s o r u m l u d u r .

A k d e n i z ' d e hasat, hiçbir yerde olmadığı k a d a r , dengesiz unsurların insafına kalmış-

tır. Eğer h a s a t t a n önce güney rüzgârı eserse, buğday t a m anlamıyla o l g u n l a ş m a d a n ve
olağan b ü y ü k l ü ğ ü n e erişmeden önce k u r u m a k t a d ı r ; veya zaten olgunlaşmışsa, taneleri
d ö k ü l m e k t e d i r : İ s p a n y a ' d a bu felâketi önlemek için, çok kuru taneler g ü n d ü z t o p r a ğ a
d ö k ü l d ü ğ ü n d e n , köylüler gece serinliğinde b u ğ d a y biçmektedirler ( 65 ). Eğer su baskınları
kışın alçak t o p r a k l a r ı istila ederse, t o h u m l a r tehlikededir. Eğer i l k b a h a r d a g ö k y ü z ü çok
erken açılırsa, o l g u n l a ş m a s ı epeyi ilerlemiş olan ü z ü m bazen telafisi m ü m k ü n o l m a y a n
bir şekilde d o n m a k t a d ı r . H a s â t t a n , son a n a k a d a r emin o l m a k asla m ü m k ü n değildir.
1574 O c a k s o n u n d a G i r i t ' t e ü z ü m iyiye benzemektedir, y a ğ m u r bol yağmış, o l a ğ a n d a n
fazla ekilmiştir. F a k a t h a b e r kaynağımız "taneleri y a k a n vebalı sislere" tabi olan bu
ülkede böylesine u m u t l a r a bel bağlanabilir mi diye ilave etmektedir ( 66 ). Arşipel'de çok
k o r k u l a n güney rüzgârları, K o r f u ' d a olgun üzümleri mahvetmiştir (6V), b u g ü n kuzey
A f r i k a ' n ı n tahıl bölgelerinde hala k o r k u l a n r ü z g â r b u d u r , sirocco adını taşıyan bu
r ü z g â r a karşı birşey y a p ı l a m a m a k t a ve üç gün içinde b ü t ü n bir yılın emeğini yok
edebilmektedir. A k d e n i z tarlalarını tehtid eden bu felâketler listesine, çekirge belâsını d a
ekleyelim, hem d ü n , hem de b u g ü n için ( 68 ).

Bir h a s a d ı n , o n u p u s u d a bekleyen b ü t ü n bu tehlikelerden, birbiri a r d ı n a kurtulması

nadir bir olaydır. Verimler d ü ş ü k t ü r ve b u ğ d a y ekim alanlarının sınırlı yüzeyleri de
hesaba katılınca, A k d e n i z d a i m a açlık sınırındadır. Birkaç kere ısı sıçramasının olması,
y a ğ m u r y a ğ m a m a s ı , insanların hayatlarının tehlikeye girmesi için yeterlidir. Bu d u r u m -
da herşey, h a t t a siyaset bile değişmektedir. M a c a r sınırlarında eğer yeterli bir a r p a hasadı
olacağına dair u m u t y o k s a ( A k d e n i z için a r p a n ı n kuzeyin yulafının eşdeğerlisi olduğu
bilinmektedir), Padişahın b u r a l a r d a fiili bir savaşa girişmeyeceğinden emin olunacaktır:
Sipahilerinin atlarını nasıl doyurabilecektir ki? Eğer aynı z a m a n d a deniz a m b a r l a r ı n d a n
üç veya d ö r d ü n d e b u ğ d a y d a azsa, kışın veya i l k b a h a r d a yapılmış olan savaşçı planları ne
olurlarsa olsunlar, savaşçılar hasat mevsiminde zorunlu olarak işsiz k a l a c a k l a r d ı r ki, bu
aynı z a m a n d a denizin sakin olduğu d ö n e m ve b ü y ü k deniz h a r e k â t l a r ı mevsimidir. Bu
kıtlık d u r u m u n d a hemen köylü eşkiyalığı ile deniz korsanlığı, şiddetlerini iki katına
çıkartacaklardır. B u ' k o ş u l l a r d a , b ü y ü k siyasal m e k t u p l a ş m a l a r d a , gündelik h a y a t a
ilişkin olarak kaydedilen yegâne ayrıntının h a s a d a ilişkin o l m a l a r ı n a şaşılacak mıdır?
Y a ğ m u r yağdı, y a ğ m a d ı , b u ğ d a y iyi büyümedi; Sicilya'daki tahminler iyi, f a k a t
T ü r k i y e ' d e ü r ü n iyi değil, Padişah buğday çıkışına m u t l a k a izin vermeyecek. Bu yıl bir
kıtlık yılı, bir carestia, o z a m a n l a r denildiği gibi bir " c h e r t e " (pahalılık) yılı olacak mı,
o l m a y a c a k mı?
 Hizmetçilerin başı F r a n c i s c o O s o r i o 1558'de II. Felipe'ye yazdığı m e k t u p l a r d a ,
kuzeyde s ü r g ü n d e olan krala Y a r ı m a d a d a k i hava d u r u m l a r ı n ı u z u n uzun a n l a t m a k t a d ı r .
Bu Valladolidli kentli, göğün rengine, ürünlerin d u r u m u n a , e k m e k fiyatına ne k a d a r da
d i k k a t etmiştir. 13 M a r t 1558'de: " İ k i g ü n d e n beri hava b u r a d a açık, çok güneşli ve
r ü z g â r l ı y d ı " diye y a z m a k t a d ı r . " O c a k o r t a s ı n d a n beri hiç y a ğ m u r y a ğ m a d ı . E k m e k
fiyatı biraz arttı ve gelecekteki rayicini s a p t a m a k için bir ' p r a g m a t i k ' yapıldı. Bu
p r a g m a t i k y a y ı n l a n d ı ğ ı n d a n beri g ö k y ü z ü bulutlarla kaplandı. İşte Nisan için y a ğ m u r
u m m a m ı z için bir neden. A n d a l u ç y a ve E s t r a m a d u r a gibi T o l e d o krallığında d a y a ğ m u r
yağdı ve hava çok sağlıklı: e k m e k fiyatı b u r a l a r d a çok d ü ş t ü " ( 69 ). 30 E k i m 1558 " b u ğ d a y
ü r ü n ü , bol, krallığın t ü m ü n d e vasat m i k t a r d a ş a r a p var, ekimler heryerde iyi gitti. Ayın
26'sında b u r a d a b ü t ü n bir s a b a h b o y u n c a lapa lapa kar yağdı. D a h a s o n r a bolbol
y a ğ m u r yağdı, bu ekinlere çok iyi gelecek. B u r a d a k i h a v a l a r a göre Brüksel'de havanın
çok sıcak o l m a y a c a ğ ı n d a n e m i n i m . E k m e k fiyatı krallığın t ü m ü n d e d ü ş t ü " ( 70 ).

II. Felipe ekim z a m a n ı n d a n itibaren hava d a l g a l a n m a l a r ı n d a n h a b e r d a r edilmek-

tedir; e k m e k fiyatları y a ğ m u r a göre a r t m a k t a veya d ü ş m e k t e d i r ; bu ayrıntılar, iktisat
tarihine ilişkin b a ş k a ayrıntıların b o ş u n a arandığı, m e k t u p l a ş m a l a r ı n içine serpiştirilmiş-
lerdir: b ü t ü n b u n l a r XVI. yüzyılda A k d e n i z ' d e k i gıda d u r u m u h a k k ı n d a açıklayıcıdırlar.
Sadece basit bir " e k o n o m i k " sorun değil, aynı z a m a n d a hayati bir s o r u n .
B u n u n a n l a m ı , açlığın, insanları s o k a k l a r d a ö l d ü r e n hakiki açlığın bir gerçek
olmasıdır. Venedikli N a v a g e r o 1521'de " A n d a l u ç y a ' d a öylesine bir açlık oldu ki,
sayılamayacak k a d a r çok hayvan öldü ve ülke çöl o l a r a k kaldı; çok sayıda da insan öldü.
Öylesine bir kuraklık oldu ki, buğdaylar yok oldular ve t a r l a l a r d a ot bile b u l u n a m a z
oldu; bu yıl A n d a l u ç y a ' n ı n cins atlarının b ü y ü k bir kısmı yok oldular ve b u g ü n e k a d a r
(1525) yerlerine yenileri k o n u l a m a d ı " ( 71 ) diye a n l a t m a k t a d ı r . Bu uç bir ö r n e k t i r ! F a k a t
yılların dizisi içinde, nihayetsiz bir şekilde carestıeler, her h ü k ü m e t i n b u ğ d a y avına
çıkması ve insanların açlıktan ölmelerini önlemek için -her z a m a n başarılı o l a m a d a n -
k a m u s a l dağıtımlar örgütlediği kaydedilmektedir. Yüzyılın ikinci yarısında, özellikle
ağır bir b u n a l ı m 1586'dan 159 l ' e k a d a r b ü t ü n A k d e n i z ' i etkilemiştir ve bu b u n a l ı m
A k d e n i z ' i kuzey teknelerine açmıştır. N o r m a l yıllarda bile hayat asla kolay, asla bolluk
içinde değildir. X V I . yüzyılın s o n u n d a ekim alanları, bağ, d u t l u k b a k ı m ı n d a n zengin
olan T o s k a n a l ı l a r ı n , con tutto cio non raccolgono vettovaglie per un terzo dell'anno
o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü n ü z ( 72 ). Veya G u z m a n ' ı n anlatısı içindeki şu cümleyi tartınız:
" k u r a k l ı k s o n u c u yıl kısırdı. R e f a h yıllarında bile çok çalışmak z o r u n d a olan Sevilla
b u n d a n çok ızdırap çekti".

A k d e n i z tarihinin kalbinde şu z o r l a m a l a r rol o y n a m a k t a d ı r l a r : fakirlik, yarının

belirsizliği. Belki de bilgeliğin, azla yetinmenin, insanların çalışkanlıklarının nedenleri
b u n l a r d ı r ve belki de, bazen gündelik e k m e k ihtiyacından başka birşey o l m a y a n ,
içgüdüsele benzeyen bazı emperyalizmlerin de nedenleri bunlardır. A k d e n i z zayıflıkları-
nı ikâme edebilmek için d a v r a n m a k , kendi evinin dışına ç ı k m a k , u z a k ülkelerin k a t k ı d a
b u l u n m a l a r ı n ı s a ğ l a m a k , onların e k o n o m i l e r i n e o r t a k o l m a k z o r u n d a kalmıştır. Ve
b u n u da y a p a r k e n tarihini önemli ölçüde b ü y ü t m ü ş t ü r .

2. Mevsimler
Denizin iklimi, birbirlerinden kesin o l a r a k ayrılmış iki mevsimiyle birlikte, A k d e n i z
gövdesini her yıl sanki önce kışlıklarına, sonra da yazlıklarına gidiyorlarmış gibi ve böylece
ilânihaye, m o n o t o n bir şekilde gelen iki farklı cephede y a ş a t m a k t a d ı r . Bize havanın
niteliğinden, r e n g i n d e n söz eden sayılamayacak k a d a r çok kayıt, yıllar hesaba katılmak-
sızın sınıflandırılabilir. Önemli olan yalnızca aylardır ve k ü ç ü k s a p m a l a r l a hep aynı
hikâye söz k o n u s u d u r . "Yılın k a p ı l a r ı " ö n g ö r ü l d ü ğ ü gibi a ç ı l m a k t a ve k a p a n m a k t a d ı r .
G ü n d ö n ü m l e r i ve güneş açısındaki değişmelere Kabili'de "yılın k a p ı l a r ı " adı verilmek-
tedir. " H e r d e f a s ı n d a insanlar için, talihiyle birlikte yeni bir mevsim a ç ı l m a k t a d ı r : a r p a
ekmeği ya da a ç l ı k " ( 73 ).

Kısın
j durakları
Kış erken b a ş l a m a k t a , geç bitmektedir; gelmesinden endişe d u y u l m a k t a ve bittiğine
asla i n a n ı l m a m a k t a d ı r . Bilgeliğin tavsiyesine uygun olarak kış, takvimin gösterdiğinden
önce b e k l e n m e k t e d i r , 9 Eylül: essendo hormai il fine deli estate d e m e k t e d i r bir Venedik
senato belgesi; s o n r a 20 Eylül: venendo hora il tempo del inverno; 23 Eylül: approximan-
dose el tempo del inverno ( 74 ). S o r u n , gafil a v l a n m a m a k , galee grossi, tekne, ince
k a d ı r g a l a r ı z a m a n ı n d a limana ç e k m e k , askerleri aşırı m i k t a r l a r d a yola ç ı k a r t m a m a k t ı r .
H e r k e s kişisel o l a r a k , en k ü ç ü k arızada malignitâ de la stagione'yi devreye sokacak olan
kişisel sağlığına dikkat etmek z o r u n d a d ı r . Bir dizi afet, s ı n a m a , kısıtlama, irdeleme
b a ş l a m a k t a d ı r ; bu, insanlar ve nesneler için güç olan stagione horria'dır: sürekli
y a ğ m u r l a r di e note, ne kırları, ne kentleri sakınan su baskınları, tipiler, fırtınalar, deniz
fırtınaları ve herkes için acımasız olan soğuk, özellikle fakirler için, incommodo omnium et
maxime pauperum ( 75 ). H a s t a n e l e r sefillerle dolacaktır. Ve s o n r a , ağaçlar yeniden
çiçeklerle k a p l a n d ı k t a n veya Montpellier y a k ı n l a r ı n d a k i ovalar sümbüllerle mavileştik-
ten s o n r a bile, neler olacağı bilinemez ( 76 ). 15 Nisan 1594'de B o l o g n a ' d a Paskalyadan 5
gün s o n r a " d a h a şimdiden güzel bir i l k b a h a r ı n başlangıcından s o n r a , çok kar yağdı.
Allah yardımcımız o l s u n " ( 77 ). 23 Mayıs 1633'de F l o r a n s a ' d a 21 Mayıstaki y a ğ m u r d a n
s o n r a öyle bir soğuk çıkmıştır ki, comeper ligranfreddi digennario'daki gibi ateş y a k m a k
gerekmiştir, ve d a ğ karla kaplıdır ( 78 ).

Bu d u r u m d a kendi içine k a p a n a n h a y a t l a r d a n en fazla etkileneni, en hareketsizleşeni,

tarlalarınkidir ( 79 ). Köylü zorla istirahat etmekte, a n c a k d a h a önceleri Aristofanes'in de
dediği gibi, Zeus bu a r a d a t o p r a ğ ı ıslatmaktadır ( 80 ). H a v a n ı n açık olduğu z a m a n l a r d a
köylü, eğer E k i m d e y a p m a d ı y s a , a r p a e k m e k t e , A r a l ı k t a b u ğ d a y t o h u m u a t m a k t a ve
i l k b a h a r b a ş ı n d a mısır ekmektedir. F a k a t mısır XVI. yüzyılda A m e r i k a ' d a n yeni
gelmiştir. Bunlar aslında yarınki gibi kitlesel işgücü, k o m ş u l a r ı n yardımını, Portekiz'de
denildiği gibi por favor çalışmayı gerektirmeyen k ü ç ü k işlerdir. Bunlara sebze ekimi ve
birkaç s ü r ü m işlemi eklense bile, kış boş z a m a n l a r ı n ve bazı b a y r a m l a r ı n mevsimidir.
Hrıstiyan ülkesinde, Aralıkta d o m u z b o ğ a z l a m a k b u n l a r d a n biridir. Boccacio hikâyele-
rinde b u n d a n söz e t m e k t e d i r ( 81 ). O c a k a y ı n d a Kabili d a ğ l a r ı n d a , kış gün d ö n ü m ü n d e ,
güneş devreleri a r a s ı n d a k i ayrılığı v u r g u l a y a n Ennayer bayramlarıyla birlikte, gece geç
saatlere k a d a r süren şölen sofraları değerli rezervleri t ü k e t m e k t e d i r ; f a k a t bu h o v a r d a
pisboğazlıkla, gelmekte olan yılı uzlaştırmak gerekmektedir ( 82 ).

K a r l a r t a r a f ı n d a n a b l u k a y a alınan birçok dağ kitlesi, alçak t o p r a k l a r a giden sürüler

ve ç o b a n l a r t a r a f ı n d a n terkedilmişlerdir. Evlerinde kalan dağlılar, s o n b a h a r f u a r l a r ı n d a ,
artık besleyemeyecekleri genç hayvanları satmışlardır. Bugün bile, Pirenelerin sınırında
( 83 ), k u ş k u s u z M o n t a i g n e ' i n 1581 ' d e ( 84 ) o r a l a r d a n geçtiğinde Lucca ılıcalarında k u z u ve
buzağının ucuza satılmasıyla aynı nedenle, böyle bir d u r u m m e y d a n a gelmektedir.
Ç o b a n t a r a f ı n d a n terkedilen dağ, çoğu z a m a n yolcu t a r a f ı n d a n da terkedilmiştir: karlı
yüksek ülkelerden geçişte insanın kendini ve mallarını yitirme riski vardır: Fransız elçisi
12 Ş u b a t 1578'de İ s t a n b u l ' d a n ( 85 ) "Sire, k a r b u r a d a o k a d a r sürekli ve fazla ki, beni 50
g ü n d e n beri k u ş a t m a altında t u t u y o r ve k a r a r verdiğim gibi geçen h a f t a yola ç ı k m a m ı
engelliyor". H a l e p ' t e k i F r a n s ı z k o n s o l o s u " T ü r k " G e d o y n , 1624'de kışın Balkan
d a ğ l a r ı n d a yaptığı yolculukta b a ş ı n d a n geçen beklenmeyen olayları ayrıntılarıyla
a n l a t m a k t a d ı r : s o ğ u k t a n d o n m a s ı n a veya ayı ile kurtlar t a r a f ı n d a n p a r ç a l a n m a s ı n a az
kalmıştır ( 86 ). F a s A t l a s ' ı n d a , Afrikalı L e o n ' u n açıkladığına g ö r e , güney h u r m a l a r ı n ı
E k i m d e n itibaren getirmeye başlayan tüccarlar, d a ğ d a k i o l a ğ a n ü s t ü kar tipileri karşısın-
da gafil a v l a n m a k t a d ı r l a r . Kimse b u n d a n k a ç a m a m a k t a d ı r . Ağaçlar bile, m u a z z a m
kefenin altına g ö m ü l m e k t e d i r l e r ( 87 ).
Bu a r a d a , a ş a ğ ı d a k i bölgelerde ulaşım çoğu z a m a n güçtür; sürekli y a ğ m u r l a r l a
birlikte nehirler t a ş m a k t a , köprüleri y ı k m a k t a d ı r l a r , " o k a d a r k i " diye a n l a t m a k t a d ı r
Bandello hikâyelerinden birinde " m ü l k l e r i P o nehrinin bu t a r a f ı n d a olan bizim
M a n t o v a l ı l a r t o p r a k l a r ı n d a k i ne yiyeceklerle, ne de mallarla ö v ü n e m e m e k t e d i r l e r " ( 88 ).
1595 E k i m i n d e , bir Venediklinin yazdığına göre, nehir o k a d a r yükselmiştir ki,
" F e r r a r e l i l e r bizim t a r a f ı m ı z d a n , setlerle yarık a ç m a y a girişmişlerdir" ( 89 ). Bir b a ş k a
seferinde Tiber taşmıştır: 1598'de, d a h a 1575'de t a m i r edilmiş olan " A e m i l i u s "
k ö p r ü s ü n ü n yarısını g ö t ü r m ü ş t ü r ( 90 ). 1594'de ise sıra A r n o ' n u n d u r . Bu yıl T o s k a n a ' d a k i
nehirler b u z t u t m u ş ve meyve ağaçları birkez d a h a d o n m u ş l a r d ı r ( 91 ). Bazı özellikle sert
kışlarda Venedik kanalları d o n m a k t a d ı r ( 92 ). En iyi d u r u m l a r d a bile, X V I . yüzyılda
yolların kışın k o r k u n ç bir şekilde ç a m u r l a n m ı ş , ç u k u r l a r l a d o l m u ş , Ş u b a t 1581'de
İ s p a n y a ' d a ( 93 ) veya Aralık 1592'de B a l k a n l a r d a ( 94 ) olduğu gibi - b u n l a r d a h a dün " o
k a d a r ç a m u r l u d u r l a r ki, yolcuların elbiselerinin rengini a n l a m a k m ü m k ü n değildir" ( 95 )-
k u l l a n ı l m a z hale gelen yollarla başları belâdadır.

Deniz seyrüseferinin durması

Deniz de düşman hale gelmektedir. O kadar ki, denizciler işsiz kalmaktadırlar. R o m a
d ö n e m i n d e , teknelere E k i m d e n N i s a n a k a d a r kış u y k u s u n a y a t m a emri verilmekteydi.
Gemicilerin ihtiyacı b u n u gerektirmekteydi ( 96 ). H a v a r i P a u l u s ' u n deniz yolculuklarına
ilişkin o l a r a k , G i r i t ' t e n Boniportus'un ad hiemandum'a yatkın olmadığı ( 97 ) ve P a u l u s ' u
taşıyacak olan İskenderiye gemisinin M a l t a ' d a kışladığı ( 98 ) öğrenilmektedir. Yüzyıllar
sonra, O r t a Ç a ğ kentlerinin denizcilik yasalarında, 1160 tarihli Piza Constitutum
t/y«5'unda ( 99 ) benzeri h ü k ü m l e r b u l u n m a k t a d ı r . Piza bölgesinde eylemsizlik Saint-
A n d r e b a y r a m ı n d a n M a r t ı n ilk günlerine k a d a r z o r u n l u d u r (tempore hyemalipostfestum
Sarıcti Andreae... ante kalendas Martii). Aynı z o r u n l u k V e n e d i k ' t e 1284 tarihli denizcilik
yasasında ( 10 °), 1387 tarihli A n c o n a d e n i z d i k yasasında d a ( 101 ) yer a l m a k t a d ı r . Yasa
k o y u c u , deney t a r a f ı n d a n yazdırılan tedbir ve k o r u m a y ı yüzyıllar boyu m u h a f a z a
etmiştir. X V I I I . yüzyılın s o n u n a k a d a r D o ğ u Akdenizliler sadece S a i n t - G e o r g e s ' l a (5
Mayıs) Saint-Dimitri (26 E k i m ) a r a s ı n d a denizde d o l a ş m ı ş l a r d ı r ( 102 ).

F a k a t 1450'lerden itibaren, denizciliğin kış engeline karşı kazandığı zaferler a r t m a y a

başlamıştır. F a k a t b u r a d a söz k o n u s u olan, h e n ü z kısmi ve her z a m a n tehlikeye gebe
zaferlerdir. H e r yıl y a n k ı u y a n d ı r a n gemi b a t m a l a r ı , kışın g ü c ü n ü h a t ı r l a t m a k t a d ı r l a r . O
k a d a r ki, 1569'da Venedik, artık deniz yolculuklarının yalnızca 15 K a s ı m ile 20 O c a k
a r a s ı n d a , su'l cuor deli'invernata ( 1 0 3 ) yasakladığı için, k u ş k u s u z hafifletilmiş olan eskinin
s a v u n m a yöntemlerini yeniden yürürlüğe k o y m u ş t u r . Böylesine k o n u l a r d a geriye
d ö n m e k tabii ki olanaksızdır. Bu yeni yasalara o k a d a r az u y u l m u ş t u r ki, Signoria onları
1598'de y ü r ü r l ü k t e n k a l d ı r m a k z o r u n d a kalmıştır ( l 0 4 ). F a k a t alınan önlem gene de
belirtileri o r t a y a k o y m a k t a , bu d ö n e m d e bile kışın denizciliğe neye m a l o l d u ğ u n u işaret
etmektedir. 1 Aralık 1 5 2 l ' d e " G r e c o " r ü z g â r ı n d a n ö t ü r ü A d r i y a t i k ' t e birçok gemi
batmıştı, b u n l a r d a n tahıl yüklü olan biri ise, t a m d a R a g u z a l i m a n ı n d a sulara
g ö m ü l m ü ş t ü ( 105 ); 11 Kasım 1538'de tek bir keresinde, B a r b a r o s ' u n 38 kadırgası kıyıya
v u r m u ş ve öfkeli deniz t a r a f ı n d a n parçalanmıştır, o l a y d a n k u r t u l a n insan ve mallar
A r n a v u t l a r t a r a f ı n d a n ya ö l d ü r ü l m ü ş , ya d a yağmalanmıştı ( 106 ); 9 Kasım 1544'de yedi
R a g u z a teknesi f ı r t ı n a y a k u r b a n gitmişlerdi ( 107 ); O c a k 1545'te bir greco tramontano
darbesi A d r i y a t i k ' t e , a r a l a r ı n d a 100.000'den fazla d ü k a altınıyla Suriye'ye giden 3
Venedik teknesi de olduğu halde, 50 gemiyi batırmıştı ( 108 ); 29 Aralık 1570'de
A d r i y a t i k ' t e m e y d a n a gelen en " b ü y ü k talihsizlik" sırasında iki b u ğ d a y yüklü tekne t a m
d a R a g u z a l i m a n ı n d a b a t m ı ş l a r d ı ( 1Q9 ). Ve ne k a d a r da çok benzeri b a ş k a olay vardır:
1562 E k i m i n d e H e r r a d u r a kıyısında İspanyol k a d ı r g a l a r ı n ı n t ü m ü n ü n m e y d a n a getirdi-
ği f i l o n u n b a t m a s ı ; E k i m 1575'de denizin çılgınlığı s o n u c u İstanbul önlerinde kıyıya
s ü r ü k l e n e n 100 k a d a r tekne ve 12 k a d ı r g a ( 110 )!

Kışın kim denize açılırsa, u n s u r l a r ı n insafına kaldığını bilmeli, devamlı diken ü s t ü n d e

olmalı, h a v a p a t l a d ı ğ ı n d a gece fırtına l a m b a l a r ı n ı n , G u z m a n de A l f a r a c h e ' ı n s ö z ü n ü
ettiği fanales de borrasea'nın yandığını görmelidir ( m ) . Yolculuklar yazdakilerden d a h a
u z u n ve hareketli o l d u k l a r ı n d a n , k ö t ü mevsim b o y u n c a nadirleşmektedirler. X I X .
yüzyılın b a ş ı n d a Venedik veya O d e s s a ' d a hala E k i m d e n itibaren, l i m a n d a n hareketler
seyrekleşmekteydi ( U 2 ) . Tabii ki, X V I . yüzyılda bu iş evleviyetle böyleydi.

K u ş k u s u z açık günlerde, kayıklar kısa mesafelerde b i r k a ç saatlik yollar için tesadüfe

koşabilirlerdi. Kışla mücadele etme yeteneğine sahip b ü y ü k tekneler, k ö t ü havaya
r a ğ m e n , mevsimin d a h a kârlı kıldığı yolculukları gerçekleştirmekteydiler, f a k a t b ü t ü n ü
itibariyle seyrüseferin yavaşladığı açıktır. K a d ı r g a l a r a gelince, b u n l a r limanların en
k o r u n a k l ı yerlerinde, tersanelerin vo/ta'larında (çoğ. volte), k a r a d a iyi k o r u n m u ş ve k u r u
o l a r a k , t a m a m e n hareketsiz d u r m a k t a d ı r l a r ve tayfalar da yarı yarıya işsiz bir şekilde
çürümektedirler. Kışın dinsel hayatın üzerine yansımasıyla meşgul o l m u ş olan Marcel
M a u s s (gerçekte Eskimolarınkiyle) C h a t e a u b r i a n d ' ı n L'Itineraire'mm bir pasajıyla
eğlenebilirdi. C h a t e a u b r i a n d b u k i t a p t a F r a n s ı z Kapüsenlerinin "başlıca i k â m e t g â h l a -
rının, beylerin k a d ı r g a l a r ı n ı n kışlama yeri olan N a p o l i ' d e ( M o r a ' d a k i R o m a n i a N a p o -
li'si, A h b o l u ) o l d u ğ u n u " söylemektedir, b u k a d ı r g a l a r " o l a ğ a n olarak K a s i m d a n Saint-
G e o r g e s b a y r a m ı n a k a d a r b u r a d a k a l m a k t a ve o g ü n denize açılmaktadırlar; bu tekneler
hrıstiyan f o r s a l a r l a d o l u d u r l a r ve b u n l a r ı n eğitilmeleri ve yüreklendirilmeleri gerekmek-
tedir; şu a n d a A t i n a ve M o r a Ü s t ' ü olan Parisli Peder B a r n a b e şevkle ve yararlı bir şekilde
b u işle u ğ r a ş m a k t a d ı r " ( 113 ). 1806'da o l d u ğ u m u z a , B a t ı ' d a kadırgalırın fiilen o r t a d a n
k a l k m ı ş o l d u k l a r ı n a dikkat ediniz, f a k a t M a l t a veya D o ğ u ' d a v a r o l m a y a d e v a m edenler
için coğrafi belirleyicilik sürmektedir; tıpkı kendini K a n u n i Sultan Süleyman d ö n e m i n d e
de dayattığı gibi.

X V I . yüzyılda a r m a d a l a r , k o r s a n fuste veya k a d ı r g a l a r ı kışlamaya tabidirler.

H e r h a n g i bir Aralık a y ı n d a (belki de 1580 yılınınki) H e a e d o " b ü t ü n k o r s a n l a r Cezayir
dışında veya teknelerinin silahları s ö k ü l m ü ş olarak l i m a n d a kışlıyorlardı" diye anlat-
m a k t a d ı r ( " 4 ) . Aynı şekilde, Aralık 1579'da aynı H a e d o ' n u n tanıklığına göre reis
A r n a v u t M e m i en el riode Bona, Bone sahilinde, Seybuz ağzında kışlamaktaydı ( 115 ).

Filolar açısından, İ s p a n y o l yönetimi mevsim dışında T ü r k d o n a n m a s ı n ı n l i m a n l a r d a

kış u y k u s u n d a o l d u ğ u n d a n emin b u l u n d u ğ u n d a n , kendi teknelerini k u l l a n m a y a fazlasıy-
la eğilimlidir. K o r s a n l a r d a , denizin tehlikelerinin, yazın b ü y ü k a r m a d a l a r l a karşılaşma-
ya n a z a r a n d a h a az o l d u ğ u n u d ü ş ü n d ü k l e r i n d e , k â r u m u d u g ö r d ü k l e r i n d e aynı şeyi
y a p m a k t a d ı r l a r . F a k a t İ s p a n y a hizmetindeki denizciler, bu kış yolculukları k o n u s u n d a
itiraz etmeye hiç a r a vermemektedirler. O sıralar II. Felipe'nin deniz generali olan
(amiral değil M A K . ) ve tedbirlerini a l m a k t a b u l u n a n Melfi prensi, A ğ u s t o s 1561'de
" M a j e s t e l e r i n e hizmet için d u y d u ğ u m şevk beni, k a d ı r g a l a r ı kışın sefere ç ı k a r t m a n ı n ,
l i m a n l a r d a n y o k s u n bitmez t ü k e n m e z İspanya kıyıları b o y u n c a onları b a t m a tehlikesiyle
karşı karşıya b ı r a k m a k o l d u ğ u n u söylemeye zorluyor. Tekneler k u r t u l s a bile m ü r e t t e b a t
k a y b o l a c a k t ı r ve z a m a n ı geldiğinde (yeni mevsimde) hizmet edemeyeceklerdir" diye
y a z m a k t a d ı r ( l l 6 ).
 20. ispanya'ya v a r a c a k k e n T a b a r k a ' y a ulaşmak, O c a k 1597
Cesare G i u s t i n i a n o C e n o v a ' d a C u m h u r i y e t i n kadırgalarından birine biner. Marsilya'nın karşısındaki k ü ç ü k
P o m e g u e s adasında m o l a veren tekne, Mistral o n u C r e u x b u r n u n d a gafil avlayınca, L i o n körfezini dolaşmıştır.
G u i s t i n i a n o C u m h u r i y e t ' i n i II. Felipe'nin n e z d i n d e e l ç i olarak temsil e d e c e ğ i ispanya'ya g i t m e k yerine (yani d e m e k
ki Cenevizli işadamlarına sert bir d a r b e i n d i r m i ş o l a n 1596 devlet iflasının hemen ertesinde), fırtına tarafından
d o ğ r u d a n g ü n e y e s ü r ü k l e n m i ş t i r . Kadırga Kuzey Afrika k ı y ı s ı n d a C e c e l i ile C o l l o arasında k ü ç ü k bir k o y a ulaşmış ve
b u r a d a altı g ü n g e ç i r m i ş t i r , t e k n e d e h e r h a n g i b i r z a r a r y o k t u r . Kadırganın kuzeye y ö n e l m e s i m ü m k ü n o l m a d ı ğ ı n d a n
Cenevizlilere ait T a b a r k a adasına g i t m e k z o r u n d a kalmıştır. Kadırga kullanılmaz hale g e l d i ğ i n d e n Cesare
G u i s t i n i a n i S a r d i n y a ' y a bir t ü c c a r teknesiyle ulaşacak, s o n r a da nihayet ispanya'ya varacaktır. Kaynak: Cesare
G u i s i t i n i a n o ' n u n mektupları, A.d.S. Cenova, Lettere Principi.

K a d ı r g a savaşı kışın m ü m k ü n değildir; bu gerçeği meslekten olanlar, onların

gözlemlerine kulak a s m a y a n siyaset efendilerine defalarca h a t ı r l a t m a k z o r u n d a d ı r l a r . O
da II. Felipe'nin general de la mar'\ olan D o n G a r c i a de T o l e d o , isyan eden K o r s i k a ' y a
karşı C e n o v a ' n ı n talep ettiği filoyu denize ç ı k a r t m a m a k için nedenlerini s ı r a l a m a k t a d ı r .
İ s p a n y a ' n ı n Cenevizdeki elçisi F i g u e r o a ' y a şöyle y a z m a k t a d ı r ( " 7 ) : " b ü t ü n kış h a r e k â t -
larının t a m a m e n bir p a r a israfı olduğu açıkça belirlenmiş bir gerçektir. Hiçbir y a r a r
sağlanmaksızın p a r a israf edilecektir; tıpkı d a h a önce olduğu gibi ve eğer ne nedenle
olursa olsun, bu mevsimde sefere çıkılırsa, sürekli olacağı gibi". Üstelik ( P e n o n de
Velez'in seferinden d ö n e n teknelerdeki birlikler y o r g u n o l d u k l a r ı n d a n ) i l k b a h a r hare-
kâtlarını riske s o k m a ve b u n a bağlı o l a r a k avı gölge s a n m a tehlikesi v a r d ı r , veya d a h a
iyisi, sadık bir çeviriyle " g ü v e r c i n i b a ş ı n d a n y a k a l a m a k m ü m k ü n k e n , k u y r u ğ u n d a n
y a k a l a m a k " riski vardır. Söz k o n u s u olan yalnızca askeri bir gezi olsa bile, gene de
tehlikeli o l a c a k t ı r . P i o m b i n o k a n a l ı n d a n geçmek " ü r k ü t ü c ü bir şekilde u z u n , belirsiz ve
tehlikeli bir deniz y o l c u l u ğ u d u r " .

S o n u ç o l a r a k , kurala u y m a y a n k a d ı r g a l a r ı felâket beklemektedir. Su kesimleri çok

alçak olan bu tekneler derin d a l g a l a r a ve fırtınalara karşı dirençsizdirler ( 118 ). V . C a r -
los'un K a s ı m 1541'de Cezayir'i gafil a v l a m a y ı denemesinin nedenleri t a h m i n edilebilir.
F a k a t seçilen mevsimin " K u z e y Afrikalıların Kassem (Kasım) adını verdikleri ve kesim
d e m e k o l u p , iyi mevsiminden k ö t ü s ü n e geçişi işaret e d e n " bu d ö n e m i n ( " 9 ) k u r b a n ı
o l m u ş t u r . O c a k 1554'de F r a n s a k a d ı r g a l a r ı Piero Strozzi'nin k o m u t a s ı n d a R o m a
p l a j l a r ı n a d o ğ r u M a r s i l y a ' d a n ayrılmışlardır, bu teknelere un yüklü kayıklar refakat
etmektedirler. Bir h o r t u m bu k a y ı k l a r d a n birkaçını ve bir kadırgayı batırmıştır, dağılan
diğerleri ise, küreksiz ve yelkensiz olarak M a r s i l y a ' y a geri d ö n m ü ş l e r d i r ( l 2 °). M a l a ğ a
civarındaki b u açık k o y d a , E k i m 1562'de İspanyol filosunun batacağı H e r r a d u r a felâketi
k o n u s u n a ileride geleceğiz. D o ğ u r ü z g â r l a r ı n a açık olan M a l a ğ a k o r i d o r u n d a b ü t ü n
kışlar, belki de Lion k ö r f e z i n d e k i n d e n d a h a d a tehlikelidirler. Kışın ve h a t t a i l k b a h a r d a
burası çok tehlikelidir: Nisan 1570'de iki k a d ı r g a M a l a g a ' d a k a r a y a v u r m a m ı ş mıydı ve
diğer üç tanesi açığa s ü r ü k l e n m e m i ş miydi ( 121 )? 1566'da gemi b a t m a l a r ı bildirilmiştir
( 122 ). Ertesi yıl, Ş u b a t a y ı n d a hemen hepsi F l a n d r e ' d a n silah ve t u z l a m a l a r l a yüklü olarak
gelen 27 kayık ve gemi M a l a ğ a önlerinde batmıştır ( 123 ). Lion körfezi de ü n ü n ü boşa
ç ı k a r t m a m a k t a d ı r : Nisan 1569'da b ü y ü k bir fırtına, b u r a d a , G r a n a d a kıyılarına d o ğ r u
yolda olan Kastilya B ü y ü k E m i n i ' n i n 25 kadırgasını e t r a f a s a v u r m u ş ve t a m bir felâket
o l d u ğ u n d a n endişe d u y u l m a s ı n a yol açmıştır; r ü z g â r işini o k a d a r iyi yapmıştır ki,
k a d ı r g a l a r ı n bazılarını S a r d i n y a kıyılarına atmış ve bu a r a d a A m b r o s i o N e g r o n ' u n
kadırgası d a k a r a y a a n c a k Pantelleria'da ulaşabilmiştir ( 124 ). S o n u ç o l a r a k , k ö t ü h a v a d a
l i m a n d a k a l m a k en iyi ç ö z ü m d ü r veya Ocak 1603'te C a r l o D o r i a ' n ı n başına geldiği gibi,
o r a y a geri d ö n m e k t i r : bu a m i r a l , Barselona " p l a j ı " n d a n ç ı k m a y a b o ş u n a uğraşmış,
birçok d e f a l a r b u r a y a s ü r ü k l e n m i ş ve yelken direkleri kırıldıktan b a ş k a , 300 kürekçisini
de kaybetmiştir ( 125 ).

Kış barışı ve gevezelikleri

D e m e k ki k ö t ü hava, b ü y ü k deniz savaşlarında z o r u n l u olarak ateş-kes m e y d a n a
getirmektedir. Ve " k ı ş a arkasını v e r e r e k " ( 126 ) s ü r d ü r ü l m e s i m ü m k ü n o l m a y a n kara
savaşlarındaki ateş-kes de d a h a az düzenli değildir. K u ş k u s u z resmi o l a r a k t a m bir
d u r a k l a m a y o k t u r . F a k a t y a v a ş l a m a aşikârdır; 1578-1590 d r a m a t i k İran savaşı böyledir,
A k d e n i z m e k â n ı n d a k i veya A k d e n i z dışı m e k â n d a k i h e r h a n g i bir savaş d a böyledir.
" K a s ı m g ü n ü n ü n (26 E k i m ) y a k l a ş m a s ı , o l a ğ a n o l a r a k T ü r k k a r a ve deniz seferlerinin
s o n u n u b e l i r l e m e k t e d i r " , H a m m e r O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u h a k k ı n d a k i değerli kitabın-
da böyle söylemektedir ( 127 ). Ç ü n k ü savaş kendini ülke üzerinden beslemektedir. Bu
nedenle hasadın yapılmasını veya y a p ı l m a k üzere olmasını (bu neden diğerlerinden önce
gelmektedir) beklemek z o r u n d a d ı r . H a l a T ü r k a l a n ı n d a kalırsak, tarihçi Zinkeisen
T ü r k l e r i n 1456 Belgrad k u ş a t m a s ı h a k k ı n d a , " H a z i r a n ayı içinde, yani t a m d a
b u ğ d a y l a r ı n o l g u n l a ş m a y a başladığı d ö n e m d e , O s m a n l ı k u ş a t m a o r d u s u B e l g r a d ' a
y ö n e l d i " diye y a z m a k t a d ı r ( 128 ). Mevsimlerin takvimi h ü k m ü n ü böyle y ü r ü t m e k t e d i r .

Kısacası, kış sömestri sakin bir barış d ö n e m i d i r . Devletlerarası savaş işsiz k a l m a k t a ,

küçük savaşlar da aynı d u r u m a düşmektedirler, a n c a k k ö t ü mevsim denizde olduğu
k a d a r k a r a d a d a gafil a v l a m a y a p r i m verdiğinden, istisnai olarak b i r k a ç sert baskın
olabilmektedir. P r o s t e s t a n grupları, 1562'de Rousillon sınırını kışın geçmeyi denemiş-
 21. 19 Nisan 1569 ve izleyen g ü n l e r d e bir mistral patlaması
K a s t i l y a b ü y ü k K o m a n d ö r ' ü D o n L u i s de Requesens'ın kadırga filotillası i s p a n y a kıyılarına varmaktadır. A m a c ı ;
sınırı C a r t a g e n a ' n ı n g ü n e y - b a t ı s ı n d a başlayan ve M o r l s c o ' l a r ı n g e ç e n yHın N o e l gecesi a y a k l a n m a y a geçtikleri
G r a n a d a krallığı sahillerine ulaşmaktır; bu d u r u m d a kadırgalar asilere silah ve a d a m taşıyan B a r b a r o s l u akınlarını
e n g e l l e y e c e k l e r d i r M i s t r a l filotillayı L i o n k ö r f e z i n d e a n i d e n yakaiamış ve kadırgaların b ü y ü k kısmını S a r d i n y a
sahillerine atmıştır A i g u e s m o r t e s a ulaşan bir kadırganın rüzgâra karşı y o l c u l u ğ u n u k a y d e t m e k g e r e k m e k t e d i r
D o n Luis de Requesens'ın kadırgası ayın 27'sinde P a l a m o s a varmıştır, a m a filotilla'yı M a r s i l y a ' d a terkederek
i s p a n y a ' y a y a y a d ö n e n askerler d a h a o n c e g e l m i ş l e r d i r : k a d ı r g a l a r d a n biri Pantelleria'ya, bir diğeri de 7 Mayıs ta
A g r i g e n t e ' y e ulaştıran y o l c u l u k l a r y a p m ı ş l a r d ı r . Bu k r o k i S i m a n c a s d a i n c e l e d i ğ i m ve ö z e t l e d i ğ i m ç o k sayıdaki
belgeye dayanılarak. J Gentıl de Sılva ile J a c q u e s B e r t i n tarafından çıkartılan taslağa g ö r e hazırlanmıştır. O ı a / ı n
nasıl f a r k e d i l d i ğ i n i n ve h a b e r v e r i l d i ğ i n i n de haritasını ç ı k a r t m a k m ü m k ü n d ü r . Fiili olarak, C e n o v a kaza h a k k ı n d a
ispanya'nın başlıca haber k a / n a ğ ı o l m u ş a b e n z e m e k t e d i r .

lerdir; Eylül 1540'da Cezayir korsanları, mistral'in geri çekilişlerini tehlikeye s o k u y o r

o l m a s ı n a r a ğ m e n Cebelıtarık'ı basmayı denemişlerdir; ponerıtini k a l y o n l a r veya takviye
edilmiş k a d ı r g a l a r l a , çoğunlukla kış biterken D o ğ u A k d e n i z ' i n çalkantılı sularına
korsanlık y a p m a y a gitmektedirler.
Bu " k a y d a değer birşey y o k " mevsimi sırasında, sadece gevezelikler işsiz k a l m a m a k -
tadırlar. 20 M a r t 1589 tarihinde, V e n e d i k ' t e k i İspanyol konsolosu J u a n de C o r n o ç a söyle
y a z m a k t a d ı r : " T ü r k l e r d e n hiçbir h a b e r a l a m ı y o r u z , kış geçitleri k a p a d ı Hiç bu k a d a r
h a b e r d e n y o k s u n k a l ı n m a m ı ş t ı " ( 1 M ) -belki b u r a d a kastedilen gerçek haberlerdir, ç ü n k ü
bu d u r u m rivayet ve söylentilerin d o l a ş m a s ı n ı asla engelleyememektedır-. Kış, yolculuk-
ları y a v a ş l a t a r a k ve askıya a l a r a k , en m ü k e m m e l i n d e n sahte haberlerin ve aynı z a m a n d a
tehlikesiz k a h r a m a n l ı k l a r ı n d ö n e m i o l m a k t a d ı r . Papalık elçisi A l m a n askerlerinden söz
ederken " ş i m d i kış o l d u ğ u n a göre, Fransızları kendi keyiflerine gore k a h r a m a n l ı k
y a p m a k t a serbest b ı r a k m a k t a d ı r l a r " diye y a z m a k t a d ı r ( M 0 ).
 Bizzat h ü k ü m e t l e r için de, b ü y ü k projelerin ve b ü y ü k tartışmaların z a m a n ı d ı r .
K u r m a y l a r ı n çalışmaları ölçüsüz bir şekilde a r t m a k t a d ı r . Kış, yığılı dosyaların mevsi-
midir. B u n l a r a kış dosyaları adı da verilebilir ve b u n l a r tarihçiler t a r a f ı n d a n her z a m a n
ihtiyatla kullanılmalıdırlar. Acele etmeye hiç gerek y o k t u r . T a r t ı ş m a k , ö n g ö r m e k ve
nihayet kâğıt üzerinde inşa etmek için iyi bir fırsat vardır. Şu veya bu d u r u m m e y d a n a
geldiğinde işte yapılması gereken; a n c a k ya T ü r k veya F r a n s a kralı şöyle yaparlarsa... Ve
k o s k o c a sahifeler m ü r e k k e p l e k a r a r m a k t a d ı r . Tarihçilerin saygı ve inançla analiz
ettikleri geniş fikirler, m u h t e ş e m planlar, birçok kereler o sırada dışarıda M a d r i d ' d e veya
b a ş k a bir yerde, d a ğ l a r d a n gelen k a r r ü z g â r ı cierzo zincirlerinden b o ş a n m ı ş k e n , bir o d u n
veya m a n g a l ateşinin sıcaklığında, her t a r a f ı iyice kapatılmış bir o d a d a olgunlaştırılmış-
lardır. Bu d u r u m d a hiçbir şey ne çok b ü y ü k , ne de çok zor g ö z ü k m e k t e d i r . Alçak
Ülkeler'i a b l u k a y a a l m a k , onları tuzdan m a h r u m etmek, beslenmelerini sağladıkları
H a n s a b u ğ d a y ı n ı n t ü m ü n ü satın a l m a k , İspanyol limanlarını o n l a r a k a p a t m a k : b u n l a r
kış projeleridir. 1565-1566'da Türklerin M a l t a ö n ü n d e k i b ü y ü k başarısızlıklarından
s o n r a , d a h a h e n ü z yeni s o n a eren yazın dehşeti içinde yaşanırken, L a G o u l e t t e ' e 12.000
İspanyol ve İtalyan gönderilmesi d ü ş ü n ü l m ü ş t ü r ( m ) . Oysa b u n l a r , altmışlı yılların
genişletme faaliyetlerine r a ğ m e n , k ü ç ü c ü k presidio'ya nasıl yerleştirileceklerdir? İş b u n a
kalsın: Bone b u r n u t a r a f ı n d a k i surların altına yerleştirilebilirler, ç ü n k ü burası harita
üzerinde iyi bir yere benzemektedir. Herşey ö n g ö r ü l m ü ş t ü r ve çoğu z a m a n o l d u ğ u gibi
hiçbir şey yerine getirilemeyecektir. Bu bakış açısından yaz d a h a m a n t ı k l ı olmayıp, d a h a
gerçekçi o l m a k t a d ı r ; veya d a h a d o ğ r u s u , yazın olaylar devletlerin her z a m a n onları
denetlemelerine o l a n a k olmaksızın, kendiliklerinden u z a k l a r a d o ğ r u k a ç m a k t a d ı r l a r .

A n c a k b u a r a d a kışın o l u m l u bir çalışması -bir tek- b u l u n m a k t a d ı r : diplomatik

pazarlıklar, t a r t ı ş m a l a r , barışçıl çözümler. Bu açıdan kış selim bir d u r a k l a m a d ı r . Bu
k i t a p t a incelenen b ü t ü n barış antlaşmalarının kış sömestrine ait olmaları, yazın
karışıklık ve t a m i r edilemez olaylarından önce yer almaları bir o l g u d u r . C a t e a u -
C a m b r e s i s barışı 1558-1559 kışının t o p l a n t ı l a r ı n d a n çıkmış ve 2-3 Nisan 1559'da
imzalanmıştır. İ s p a n y o l - T ü r k barışları kış o r t a s ı n d a d ı r , 1581 'deki 7 Ş u b a t t a imzalanmış-
tır; Verviers barışı ise 2 Mayıs 1598'de. Oniki Yıl barışı La H a y e ' d e ( 132 ) 9 Nisan 1609'da
imzalanacaktır. Sadece 28 A ğ u s t o s 1604'de i m z a l a n a n ( m ) İspanyol-İngiliz barışı bu
kuralın istisnasını o l u ş t u r m a k t a d ı r . F a k a t b u barış a c a b a M a r t 1603'de Elizabeth'in
ölümüyle ve Villamediana k o n t u D o n J u a n de Tassis'nin İngiltere y o l c u l u ğ u n d a n önce
( H a z i r a n 1603) zaten hazır değil midir? Bu a r a d a belirtelim ki, k a r m a ş ı k diplomasi
o y u n u n u mevsimlerin basit gidiş gelişine indirgemek düşüncemizin dışındadır. A n c a k
gene de a n t l a ş m a l a r ı n tarihlerinin ö n e m i vardır. N e z a m a n yapılmıştır? Eğer kışın
b a ş ı n d a y s a h e m e n hiç tartışma yapılmamıştır; eğer kışın iyice sonlarındaysa, tartışmalar
yoğun olmuşlardır: a c a b a yazın k o k u s u ve endişesiyle yol açacağı m u a z z a m h a r c a m a l a r
h ü k ü m e t l e r i d a h a akılcı kılmış o l m a z mı?

Kışın sertlikleri
İşte A k d e n i z dinlenme ve barış içinde, bu tatlı imgelere başkaları eklenmektedir: Cote
d ' A z u r için basılmış reklam afişlerinin övündükleri, sözüm o n a güneşli Ocak ayları; veya
k u ş k u s u z bıldırcınların t a r l a l a r d a meyva gibi elle toplandığı z a m a n l a aynı d ö n e m d e ,
y o r g u n düşerek güney t o p r a k l a r ı n d a y a ğ m u r altında debelenen, meşe p a l a m u d u y l a
beslenen göçmen kuş nehirleri gibi - b u n l a r özellikle Mısır'da ç o k t u r , Belon d u M a n s
burayı k u ş l a r d a n " b e m b e y a z " bir halde g ö r m ü ş t ü r ( 134 ).
G e r ç e k t e A k d e n i z kışı, tıpkı A v r u p a n ı n k i gibi, d a h a az cazip bir gerçektir. Özellikle
kentlerde o l m a k üzere, fakirler için b ü y ü k bir deneyden geçmek a n l a m ı n a gelmektedir. 6
Kasım 1572'de G i a n A n d r e a D o r i a Avusturyalı D o n J u a n ' a şöyle yazıyordu ( 135 ):
"Alteslerinin bilecekleri üzere, C e n o v a t o p r a k l a r ı n d a b u ğ d a y yetiştirilmediğinden ve
b u ğ d a y dışında insan beslenmesi için gerekenlerden de çok az üretildiğinden, s o n u ç
o l a r a k sadece d a ğ l a r d a değil, kentin bizzat k e n d i n d e de çok sefalet vardır. O k a d a r ki,
fakirler y a ş a m l a r ı n ı s ü r d ü r m e k t e güçlük çekmektedirler; özellikle e k m e k y o k l u ğ u n a , bir
de giyinme z o r u n l u ğ u ve iş b u l a m a m a n ı n eklendiği kışın". M e k t u b u şöyle s o n u ç l a n d ı r -
m a k t a d ı r : " Y a k l a ş a n i l k b a h a r için a c a b a C e n o v a ' d a on k a d ı r g a n ı n kürekçilerini
o l u ş t u r m a k üzere gönüllü f o r s a l a r t o p l a m a k m ü m k ü n m ü d ü r ? " İşte bankacıların
C e n o v a ' s ı ve A k d e n i z ' i n kışı için can sıkıcı bir belge ( 1 3 6 ).

A k d e n i z kışının d o n d u r u c u o l d u ğ u n u söyleyecek k a d a r ileri gidecek değiliz. F a k a t ,

çoğu z a m a n söylendiğinden d a h a az ılıktır, ç o ğ u n l u k l a d a nemlidir; özellikle de altı aylık
bir sıcaklıktan s o n r a , Akdenizlinin o n a karşı hiçbir z a m a n teçhiz olamadığı veya olmayı
bilemediği birdenbire o r t a y a çıkan bir yabancıdır. Heryıl sanki deniz soğuk a k ı m l a r
karşısında gafil avlanmış gibi cereyan etmektedir. G e n i ş bir şekilde açık, iyi k ö t ü ısıtılan,
a m a asıl önemlisi zemini ısıtılabilir nitelikte olan p a r k e yerine taşla kaplı evler, soğuğa
karşı mücadeleyi ö n g ö r m e m e k t e d i r l e r . B u n l a r kendilerini yalnızca sıcağa karşı savun-
m a s u n bilmektedirler. A r a g o n l u F e r d i n a n d , ç o ğ u n l u k k a n a a t i n i n aksine yazın Sevilla'da
k a l m a k , kışı d a B u r g o s ' t a geçirmek gerektiğini söylemeyi adet edinmiştir ( 137 ): soğuk
b u r a d a çok keskindir a m a , hiç olmazsa o n a karşı k o r u n u l m a k t a d ı r . Ne k a d a r d a çok
seyyah bir Cezayir veya Barselona evinin buz gibi o d a l a r ı n d a , A k d e n i z ' d e hiç bu k a d a r
üşümediğini d ü ş ü n m ü ş t ü r .

Yaz ve hızlı hayat

P a r ı l d a y a n , çoğu z a m a n nemli, " a ğ a ç l a r ı t o m u r c u k l a n d ı r a n " ( l 3 8 ) " c a n l ı " r ü z g â r
estiğinde sıcak i l k b a h a r l a birlikte; u z u n sürmeyen bu i l k b a h a r l a birlikte ( b a d e m ve zeytin
ağaçları b i r k a ç g ü n içinde çiçeklenmektedirler) hayat h ı z l a n m a k t a d ı r . Nisan ayı deniz
üzerinde, tehlikelerine r a ğ m e n , yılın en faal a y l a r ı n d a n biridir. T a r l a l a r d a son s ü r ü m
işlemleri t a m a m l a n m a k t a d ı r ( l 3 9 ). D a h a s o n r a , kısa bir süre içinde hızlı bir ritmle b ü t ü n
ü r ü n k a l d ı r m a l a r ı birbirlerinin a r d ı n a dizilmektedirler: b u ğ d a y hasadı H a z i r a n d a ,
incirler A ğ u s t o s t a , b a ğ b o z u m u Eylülde, zeytin s o n b a h a r d a . Ve tarla sürümleri
s o n b a h a r ı n ilk yağmurlarıyla birlikte yeniden b a ş l a m a k t a d ı r l a r ( 140 ). Eski Kastilya
köylüleri, bitkinin kışın sert s o ğ u k l a r ı n a direnmesini sağlayacak üç veya d ö r t yaprağını
çıkartabilecek z a m a n bulabilmesi için, b u ğ d a y ı Ekimin o r t a l a r ı n a d o ğ r u ekmiş o l m a k t a -
dırlar (""). Birkaç ay içinde tarımsal takvimin en yüklü y a p r a k l a r ı d ö n m e k t e d i r . H e r
seferinde acele e t m e k , i l k b a h a r ı n son y a ğ m u r l a r ı n d a n veya s o n b a h a r ı n ilk y a ğ m u r l a r ı n -
d a n , ilk güzel veya son güzel günlerden y a r a r l a n m a k g e r e k m e k t e d i r . En m ü k e m m e l i bile
olsa, A k d e n i z ' i n b ü t ü n tarımsal hayatı acelenin işaretine tabi o l m a k t a d ı r . Kış k o r k u s u
hazırdır: önemli olan a m b a r l a r ı ve kilerleri d o l d u r a b i l m e k t i r . Kent evlerinde bile, erzak
güvenli yerlere k o n u l m a k t a d ı r ( l 4 2 ); şarap, tahıl, ısınma ve m u t f a k için vazgeçilmez o d u n .
Kış gelmeden önce, Eylüle d o ğ r u İspanyol çobanları Medinaceli ve b a ş k a yerlerde,
yünlerini tüccara ö n c e d e n s a t m a k t a d ı r l a r . Mayısta b u n l a r ı talepçi alacaklılara v e r m e k t e
acele e t m e k gerekmektedir. F a k a t bu a v a n s olarak verilen yarım milyon d ü k a , kış için
güvenliktir ( l 4 3 ). O r a n bölgesi A r a p l a r ı n ı n t o p r a k altı siloları, A p u l i a veya Sicilya
köylülerinin " ç u k u r l a r ı " kış için h a z ı r l a n m a n ı n bir b a ş k a y o l u d u r ( 144 ).

Yazla birlikte savaş da b ü t ü n biçimleriyle acele etmektedir; k a r a savaşı, k a d ı r g a

savaşı, k o r s a n savaşı, kır eşkiyalığı.
 T r a f i k , yollar b o y u n c a faal hale gelmektedir. K a r a d a yolcunun artık tek d ü ş m a n ı
sıcaktır. A m a o d a gece veya ş a f a k l a birlikte yolculuk edebilir ( 145 ). Denizde S a h r a ' n ı n
etkisi güzel havayı ve b u n d a n hiç de d a h a az önemli o l m a y a n sabit a t m o s f e r koşullarını
getirmektedir. E g e D e n i z i n d e her yıl Mayıstan Ekime k a d a r olan r ü z g â r l a r , düzenli bir
şekilde kuzeyden güneye d o ğ r u esmektedirler ( 146 ), bu kuzey r ü z g â r l a r ı erken s o n b a h a r
fırtınalarına k a d a r devam etmektedirler ( l 4 7 ). B a r o n de T o t t H a z i r a n d a Girit ile Mısır
a r a s ı n d a " b u d ö n e m d e denizi hiç ç a l k a l a m a d a n b a t ı d a n kuzeye d o ğ r u esen r ü z g â r l a r ,
denizcilere Mısır'a ne z a m a n varacaklarını h e s a p l a m a olanağı v e r m e k t e d i r l e r " d e m e k -
tedir C4*). Bunlar d a h a önceleri, 1550'de Belon du M a n s ' ı n R o d o s ' t a n İskendireye'ye
r a h a t bir yolculuk y a p m a s ı n ı sağlamış olan r ü z g â r l a r d ı r . Öngörülebilen sürelerde olan
yolculuklar, denizin t ü m ü n d e nisbeten emin ve sakindirler. Yaşlı prens D o r i a " A k d e -
niz'de üç liman v a r d ı r C a r t a g e n a , H a z i r a n ve T e m m u z " demeyi adet edinmiştir ( 149 ).

Deniz seyrüseferi bu sakin yazlar süresince, bir de hasatların mübadeleyi tahrik

etmesiyle de a r t m a k t a d ı r . En b ü y ü k basınçlar hasat, onu izleyen d ö v m e ve meyva
deşirme ile bağ b o z u m l a r ı n a tekâbül etmektedir. Yeni şarapların piyasaya çıkması b ü y ü k
bir ticari d ö n e m d i r . E n azından Sevilla'da la vendeja belli tarihler içine alınmış bir cins
ş a r a p fuarıdır: 1597'de M e d i n a S i d o n i a d ü k ü "7-19 Ekim arası la vendeja denilen d ö n e m "
diye y a z m a k t a d ı r ( l 5 ü ). Kuzey tekneleri tuz, zeytinyağ ve denizaşırı mallar k a d a r ,
A n d a l u ç y a şaraplarını da a l m a y a gelmektedirler. Cervantes Caloquio de las Perros'da
( 151 ), m a s u m geçinen bir o r t a k l a (alguazil) birlikte çalışan bir fahişenin kurnazlıklarını
a n l a t m a k t a d ı r . Bu kız Bretonlan sömürme konusunda uzmanlaşmıştır (bunlardan
Brötanyalıları, ingilizleri, ve genel olarak kuzeylileri anlayınız). A r k a d a ş l a r ı n d a n biriyle
beraber "Sevilla ve C a d i z ' d e la vendeja başladığında yabancı avına ç ı k m a k t a d ı r " . Ç ü n k ü
bağ b o z u m u y l a birlikte " o n l a r ı n avları da gelmektedir, hiçbir Breton onların saldırıla-
r ı n d a n k u r t u l a m a m a k t a d ı r " . Bağ b o z u m u b ü t ü n A k d e n i z ' d e bir o r t a k sevinç, kurallar-
d a n sıyrılma, biraz çılgınca y a ş a m a d ö n e m i d i r . Bağcılar N a p o l i ' d e kadın erkek, din
a d a m ı veya r a h i p , kime rastlarlarsa, keyiflerine göre d a v r a n m a y a çağırmaktadırlar.
B u n u n s o n u c u n d a birçok suiistimal o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . H a t t a onestita ş a m p i y o n u ,
p u t a t a p a r adetlerinin karşıtı N a p o l i kral naibi P e d r o de T o l e d o , b u kötü adetlere karşı bir
k a r a r n a m e bile çıkartmıştır ( 152 ). Bu tedbirin etkin olup olmadığı bize söylenmemiştir.
Yaz ile yeni şarabın k o a l i s y o n u n a karşı mücadele edilebilir mi; ş u r a d a incir devşirme
vesilesiyle ( 153 ), b u r a d a M u r c i a ovasında olduğu gibi, dut yaprağı t o p l a m a nedeniyle
m e y d a n a gelen o r t a k l a ş a çoşkulara set çekilebilir mi ( 154 )? Herkesten d a h a temkinli
o l m a k z o r u n d a olan R a g u z a ' d a , bağ b o z u m u yetkililer için bir t e y a k k u z ve alarm
d u r u m u d u r : m u h a f ı z birlikleri, surlar, silahlı olup olmadıklarını a n l a m a k için yabancılar
ve özellikle de, 1569'da Apulilalılar, her z a m a n k i n d e n d a h a fazla dikkatle gözlenmek-
tedirler. Rektörlerin dediğine göre Apulialılar "// pugliesi quali intendiamo essere molti
nelle cittâ et scandolosi..." (155).

Yaz aynı z a m a n d a bol balık mevsimidir. Özellikle ton balığı mevsimlik ç o ğ a l m a l a r a

tabidir. D a l y a n l a r yazın işlemektedirler. A n d a l u ç y a dalyanlarının tekeline sahip olan
M e d i n a Sidonia d ü k ü , II. Felipe d ö n e m i n d e ihtiyacı olan kol emeğini toplayabilmek için
t r a m p e t ç a l d ı r t m a k t a d ı r . Tıpkı bir o r d u seferber ediliyorınuşçasma onları seferber
etmektedir. Boğaziçinin peri masallarındaki gibi olan balıkhaneleri; mevsim değişmele-
rinde (kıştan önce ve kıştan s o n r a ) çalışmaktadırlar ( l 5 6 ). G e n e kışın sonlarında, balık
mevsiminin arefesinde, 1543 N i s a n ı n d a Marsilya'ya t u z l a m a üzere F r e j u s ' d e n gönderilen
kayıkların b ü t ü n y ü k ü o l a r a k boş fıçılar gelmektedir: 17'sinde üç kayıkla 1500 fıçı;
21'inde 200; 26'sında 600; 30 N i s a n d a 1000 fıçı ( 157 ).
 Yaz salgınları
F a k a t sıcaklıklar, a n c a k kışın yatışan bulaşıcı hastalıkları d a zincirlerinden boşalt-
m a k t a d ı r l a r . B a r o n de T o t t vebanın " i l k b a h a r d a n itibaren ortalığı kasıp k a v u r m a y a
başladığını ve o l a ğ a n olarak kışın y a k l a ş m a y a başladığı z a m a n l a r a k a d a r s ü r d ü ğ ü " n ü
k a y d e t m e k t e d i r ( 15S ). Aynı şey A k d e n i z ' i n t ü m salgın hastalıkları için söylenebilir
( a n c a k , kuzey A f r i k a ' d a salgın o l a n , yazla birlikte hafifleyen e k s a n t e m a t i k tifüs hariç).
H e r z a m a n olduğu gibi, en fazla tehtid altında olan yerler kentlerdir. H e r yaz R o m a ateşli
h a s t a l ı k l a r d a n ö l m e k t e d i r . O k a d a r ki, kardinaller, S c a r r o n ' u n dediklerinin aksine <159),
yalnızca gösterişçi bir lüks o l m a y a n kır evlerine, bağlarına k a ç m a k t a d ı r l a r . F r a n s a
kralının elçisi R a m b o u i l l e t kardinali T e m m u z 1568'de R o m a ' y a v a r d ı ğ ı n d a , " F e r r a r e ve
Vitelli kardinalleri sıcaktan k a ç m a k için" ( 16 °) b u r a d a n ayrılmışlardır; ve birçok diğerleri
de bizzat Sixtus Q u i n t ' l e birlikte gitmişlerdir. Bu p a p a d a h a sonraları sağlığı için tavizde
b u l u n a r a k , o l d u k ç a kötü bir yerde b u l u n a n S a n t a M a r i a M a g g i o r e y a k ı n l a r ı n d a k i
Esquiline'nin bir ç u k u r u n d a k i villasına ( 1 6 ] ) veya Quirinale üzerinde inşa edilen yeni
Papalık sarayına gitmeyi adet edinecektir ( l 6 2 ). D a h a d ü n bile, yazın o r t a s ı n d a R o m a
b o m b o ş "alev alev y a n a n ve ateşli h a s t a l ı k l a r d a n ötürü lanetlenmiş g i b i " bir kent idi( 1 6 3 ).

R o m a ' d a , A v i g n o n ' d a , M i l a n o ' d a , Sevilla'da, heryerde zenginler, soylular, b u r j u v a -

lar, laikler veya kilise a d a m l a r ı aşırı sıcak kentleri terketmektedirler. II. Felipe Escorial
sarayına yalnızca k a l m a k için değil, aynı z a m a n d a acımasız Kastilya yazının o r t a s ı n d a
serinlik b u l m a k içinde gitmektedir ( 164 ). O l a n a ğ ı olan b ü t ü n insanları k a p s a m ı n a alan bu
yaz göçü h a k k ı n d a , onların ziyafet k o n u ğ u , eğlendiricisi ve kronikçisi olan B a n d e l l o ' d a n
d a h a iyi kimse bilgi veremez. Aşırı sıcaklar (22 T e m m u z - 2 3 Ağustos) e s n a s ı n d a ,
M i l a n o ' d a Porta Beatrice y a k ı n l a r ı n d a bir bahçede o l m a k ; en lezzetli meyvaları yemek ve
un generoso epreziossimo vz/jo/H'a/îco içmek ne b ü y ü k m u t l u l u k t u r ( l 6 5 ). Bandello, "geçen
yaz M i l a n o ' d a aşırı olan sıcaklardan k a ç m a k için Signor A l e s s a n d r o Bentivoglio ve
karısı, Signorları İppolyta Sforza ile birlikte... A d d a ' n ı n ö b ü r t a r a f ı n d a k i k o n u t l a r ı n a ,
söylenen şekliyle S a r a y a , gittim ve o r a d a üç ay k a l d ı m " diye a n l a t m a k t a d ı r ( l 6 6 ). Bir
b a ş k a keresinde, Brescia'nın ötelerindeki Ban G o t t a r d o ' d a d ı r ve b u r a d a yemekten s o n r a
beffe che da ledonne, oaledonnesifanno'lardan söz etme fırsatı o l m a k t a d ı r ( 167 ). G e n e bir
b a ş k a seferinde, hikâyelerinden birinin küçük t o p l u m u , P i n a r u o l o civarında ince otları
olan, y a k ı n ı n d a k i suyu serin ve b e r r a k , k a n a l içinde şakıyan bir çayırda k a m p
k u r m u ş t u r . K ü ç ü k soylu t o p l u l u k l a r ı , b a ş k a yerlerde zeytinliklerin altında, a m a hep
çeşmelerin veya a k a r suların civarında yerleştirmektedirler. D a h a önceki yüzyıllarda d a
Decameron'un çerçevesi, d a h a o z a m a n l a r böyle değil miydi?

Akdeniz iklimi ve Doğu

Ç ö l ü n mevsimlik ritmi A k d e n i z hayatınınkinin tersidir. G e r ç e k t e n de b u r a d a ,
hayatın d u r a k l a m a s ı veya en azından yavaşlaması kıştan çok, yazın marifetidir. Yaz ezici
sıcaklarıyla birlikte herşeyi d u r d u r m a k t a , askıya a l m a k t a d ı r . E k i m Kasımın ötesinde,
h u r m a l a r ı n t o p l a n m a s ı n d a n s o n r a (aynı z a m a n d a M e k k e ' y e h a c mevsimidir [Braudel
haccın ay yılı ile güneş yılı a r a s ı n d a k i 12 günlük f a r k t a n ö t ü r ü Miladi yılda her seferinde
b a ş k a b i r g ü n e geleceğini u n u t m u ş M A K ] ) h a y a t , ticaret yeniden harekete geçmektedir.
A n c a k Tavernier bize kervanların İzmir'e Ş u b a t , H a z i r a n ve E k i m d e geldiklerini
söylemektedir ( 1 6 8 ), f a k a t İzmir ve K ü ç ü k Asya gerçek çölün dışındadırlar. Mısır'a Eylül-
E k i m ' d e v a r a n develere gelince ( 1 6 9 ), a c a b a b u n l a r u z a k t a n mı gelmektedirler? Büyük
kervanlar K a h i r e ' y e Nisan, Mayıs ve H a z i r a n d a u l a ş m a k t a d ı r l a r ( l 7 °). D e Sercey
(tanıklığı X I X . yüzyıla aittir) kendi cephesinden, Bağdat ile H a l e p a r a s ı n d a k i çölü yazın
a ş m a n ı n olanaksız o l d u ğ u n u iddia etmektedir. 1640'larda H ü r m ü z ' d e n hareket eden
kervancılık faaliyeti 1 A r a l ı k t a n M a r t ayına k a d a r sürmekteydi ( m ) . X X . yüzyılda
O r a n ' ı n güneyinde b ü y ü k k e r v a n l a r hala Kasım kervanlarıdır ( " 2 ) ve yeniden başlayan
bu faaliyet bizzat A k d e n i z ' i n Nisan ayındakini a n d ı r m a k t a d ı r .
D a h a kuzeyde, h a t t a d a h a b a t ı d a herşey u y k u y a y a t a r k e n , çöl böylece hareketlen-
mektedir. Yazın stebi terketmiş olan sürüler, kendilerini t o p a r l a m ı ş olan otlaklara geri
d ö n m e k t e ve k e r v a n l a r yeniden çöl yollarını h a r m a n l a m a k t a d ı r l a r . Belirsiz mevsim
bitmiştir, hayat d a h a kolay, d a h a bol ve d a h a çok çalışılır hale gelmiştir. A r k e o l o g
S a c h a u , kışın K u t el A m a r n a ' d a insanları kanalları t a m i r etmek ve sebze e k m e k üzere
çalışırlarken g ö r ü n c e şaşırmıştır ( 173 ). Aslında b u r a d a , step hayatının alışılmış ritmine
m ü k e m m e l bir u y u m gösteren olağan bir halden b a ş k a birşey y o k t u r .

Mevsimlerin ritmi ve istatistikler

Şimdiye k a d a r tarih yazını t a r a f ı n d a n çok iyi k a v r a n a m a m ı ş olan bu b ü y ü k sorunları
k u ş k u s u z biraz d a h a y a k ı n d a n g ö r m e k gerekmektedir. İstatistiklere b a ş v u r m a k m ü m -
k ü n m ü d ü r ? XVI. yüzyıl için b u n l a r n a d i r ve yetersizdirler. A m a b u n l a r a gene de
b a k m a k t a yarar vardır.
1543 tarihli Marsilya kayıtlarından çıkartılan r a k a m l a r l a , " t u z l u balık için"
F r e j u s ' d e n gelen b o ş kayıkların, balık avı mevsimi arefesinde, Nisan ayının önemini
vurguladıklarını göstermiştim.
Şimdi de 1560 yılı için R a g u z a ' d a akdedilmiş deniz sigortalarının bir d ö k ü m ü ( 174 ).
Bu d ö k ü m Nisan ve Mayıs aylarının belirleyici r o l ü n ü gün ışığına ç ı k a r t m a k t a d ı r .
H e r k e s teknesini b ü y ü k y o l c u l u k l a r d a n önce sigortalar. B u n d a n d a h a tabii ne olabilir?
L i v o r n o portate'si hesap özetleri ( l 7 5 ), teknenin adı ve geldiği kentin adıyla birlikte,
l i m a n a boşaltılan y ü k ü n ayrıntısını vermektedirler. Bu kâğıtların sayesinde T e m m u z d a n
E k i m e k a d a r gelen ipeği; O c a k t a n T e m m u z - A ğ u s t o s a k a d a r İskenderiye'den gelen
k a r a b i b e r i veya E k i m d e n sonra Sardinya peynirlerini h e s a p l a m a k m ü m k ü n d ü r . Herbiri
ayrı ayrı incelenmeyi Jıakeden bir sürü mevsimlik h a r e k e t , ç ü n k ü L i v o r n o limanının
takvimi, en yakın k o m ş u s u C e n o v a ' n ı n k i de dahil, diğer A k d e n i z limanlarınınkine hiç de
b e n z e m e m e k t e d i r ( l 7 6 ). F a k a t b u belgelerin sayesinde, bir tek kerede mevsimlere bağlı
olan e k o n o m i k d a l g a l a n m a l a r ı göstermenin m ü m k ü n o l d u ğ u n u s a n m ı y o r u m . L i v o r n o
istatistikleri bu k a d a r basit bir cevabı k a r ı ş t ı r m a k t a d ı r l a r , ç ü n k ü bunlar yetersiz,
ölçülerin gerçek birliğini s a ğ l a m a k t a n uzak XVI. yüzyıl istatistikleridir. Örneğin, en
önemli bilgilerden biri olan, boşaltılan malın brüt t o n a j ı n ı a y l a r a göre h e s a p l a m a k
m ü m k ü n değildir. L i v o r n o portate'si çok farklı t o n a j l a r d a gemi varışları k a y d e t m e k -
tedir: kayık, gondol, galionetti, scafi, lenti, felougue, saete, navicelloni, karamürsel,
tartane, kalyon ve çektiri, bu son iki k a t e g o r i (kalyon ve çektiri) bu u z u n dizinin en b ü y ü k
taşıyıcılarını temsil etmektedirler. Bu teknelerden herbirini, b a ş k a birşey yapmaksızın bir
birim k a b u l e t m e k , bize tartışmalı r a k a m l a r verecektir: bu tıpkı kilolarla tonları
t o p l a m a k gibi birşeydir. Bunları kategorilere göre tasnif etmek, kalyonlar ve çektiriler
hariç, pek fazla birşey ifade etmeyecektir; bizim y a p m a y ı deneyeceğimiz de bu ikisini ele
a l m a k olacaktır.

Bunu belirttikten s o n r a işte bizi meşgul eden açıdan elde edilebilecek r a k a m l a r :

Bu r a k a m l a r ı n eksik ve yetersiz oldukları görülmektedir: bunların sağladıkları veriler

üzerinde çalışmak kolay değildir. Aylık istatistiklere göre, üç ay diğerlerinden d a h a faal
olarak gözükmektedirler: kış çıkışında, stokların gerekli eritilme anı olan Nisanda; hasat
s o n r a s ı n d a T e m m u z ve A ğ u s t o s t a . En az canlı iki ay Eylül ile Ekimdir. İskelemizde
 1560'DA R A G U Z A ' D A D E N İ Z S İ G O R T A L A R I SAYISI
Aylık d ö k ü m l e r , her x işareti = bir sigorta
(Raguza arşivlerine göre)

X
X
X
X
X
X
X X
X X
X X
X X
X X X
X X X
X X X X
X X X X X X X
X X X X X X X X X
X X X X X X X X X X
X X X X X X X X X X
X X X X X X X X X X X
X X X X X X X X X X X

Ocak Şub. Mar. Nis. May. Haz. Tem. Ağu. Eyl. Eki. Kas. Ara.
9 ' 6 5 14 20 2 1 5 6 4 7 6

Nisanda 189; T e m m u z d a 200; Ağustosta 201, fakat Eylülde sadece 120; Ekimde ise sadece
130 giriş o l m u ş t u r , d ü ş ü ş hissedilir derecededir.
Çektiri ve k a l y o n l a r a ilişkin r a k a m l a r b ü y ü k taşıyıcıları ve u z u n mesafe yolculukları-
nı k a p s a m a k t a d ı r . Bu teknelerin faaliyeti, d a h a d ü ş ü k tonajlı o l a n l a r ı n k i n d e n farklılaş-
m a k t a d ı r . K ü ç ü k t o n a j l ı tekneler Nisan, T e m m u z ve A ğ u s t o s t a çalışırlarken, kalyonlar
ve çektiriler tersine, en d ü ş ü k r a k a m a T e m m u z d a ve en yükseklerine de O c a k , 34; M a r t ,
30; Ş u b a t ve E k i m , 23 olarak sahip o l m a k t a d ı r l a r . Kuzey teknelerinin gelmeye
b a ş l a m a l a r ı , L i v o r n o trafiğindeki bu k a y m a y ı a r t t ı r a c a k t ı r ( l 7 7 ). T e m m u z ve A ğ u s t o s t a
kayıklar b u ğ d a y taşımacılığı için, portate'nin işaret ettiği gibi kısa mesafeli ulaşımları
üstlenirlerken, z a m a n isteyen yolculuklar b ü y ü k teknelerle y a p ı l m a k t a d ı r l a r : Uzak
mallar onların hizmet a l a n ı n a girmektedir.
L i v o r n o ' n u n tanığı o l d u ğ u , denizin Batı kesminde ve herhalde denizin b ü t ü n ü n d e
d e m e k ki kış engeli u z u n ve kısa mesafelerde kısmen aşılmıştır. R o d o s yasalarının kış
deniz sigortalarını yasakladıkları d ö n e m l e r geçmiştir: o z a m a n l a r kışın yolculuk y o k t u
ve olmamalıydı. Kuzey kogge'sinin XV. yüzyılda o r t a y a çıkması, A k d e n i z ' i n k ö t ü hava
üzerindeki bu zaferinin başlangıcı o l m u ş a b e n z e m e k t e d i r . D a h a ö n c e de zaten Venedik
kalyeleri k ö t ü mevsimde m a c e r a a r a m a y a cesaret ediyorlardı ve b ü t ü n XVI. yüzyıl
b o y u n c a d e v a m eden gelişme, T a v e r n i e r ' n i n X V I I . yüzyılda şunları yazabileceği k a d a r ,
hızlandı: " H i n d denizinde seyrüsefer bizim A v r u p a denizlerimizdeki gibi her z a m a n
o l m a m a k t a d ı r " ( 178 ). XVI. yüzyılda yalnızca k a d ı r g a l a r ve türevleri k ö t ü h a v a d a
 1578, 1581, 1583, 1584, V E 1585'DE L İ V O R N O L İ M A N I N A G İ R İ Ş L E R

1 Nisan - 30 Eylül arası 1 E k i m - 31 M a r t arası

Yıllar (Yaz sömetri) giriş y a p a n (Kış sömetri) giriş y a p a n Toplam
her cins tekne (') her cins tekne (')
1578 171 126 297
1581 84 107 191
1582 199 177 376
1583 171 171 342
1584 286 182 468
1585 147 160 307
Toplam 1058 923 1981

( ' ) F . B r a u d e l ve R . R o m a n o , op. cit., ek, T a b l o l ' d e yanlışlıkla işaret edildiği gibi 181 değil.

LİVORNO TRAFİĞİ AYLIK D Ö K Ü M L E R

A Y N I T A R İ H L E R (')

Yıllar O Ş M N M H T A E E K A
1578 27 40 40 49 27 27 30 26 15 6 7 6
1581 13 4 5 9 7 15 20 23 10 29 27 29
1582 27 27 33 38 29 44 52 19 17 17 37 36
1583 22 18 21 37 22 28 27 33 24 39 38 33
1584 57 36 31 36 46 55 46 72 31 21 30 7
1585 34 27 17 20 36 17 25 28 23 18 37 28
Toplam 180 152 147 189 161 186 200 201 120 130 176 139

( ' ) K a d ı r g a l a r d a h i l değildir.

d o l a ş m a y a ehil değillerdir. Diğer gemiler, özellikle de yuvarlak, b ü y ü k tüccar gemileri

için risk hala b ü y ü k t ü r a m a , kış artık yeterli bir engel değildir. Ve teknik gelişme, her
geçen gün bu riski a z a l t m a k t a d ı r . Zaten bizzat k a d ı r g a n ı n o r t a d a n silinerek yerini, kötü
h a v a l a r d a dolaşabilecek ve m ü c a d e l e edebilecek yetenekte düzenli hat gemilerine
bırakacağı z a m a n yakındır. T r a b l u s korsanları, X V I I . yüzyıldan itibaren kışın korsan
gemilerini y ü z d ü r m e k t e ve k a d ı r g a l a r ı n ı sadece yazın d o n a t m a k t a d ı r l a r ( 179 ).
Bu geniş s o r u n l a r h a k k ı n d a L i v o r n o portate'si bizi az bir m i k t a r d a bilgilendirmek-
tedir. B u n u n dışında, yalnızca l i m a n a girişleri içermek gibi bir eksiklikleri b u l u n m a k t a -
dır. Trafiğin, çıkışlara ait yarısı elimizden k a ç m a k t a d ı r .
1507 ile 1608 yılları a r a s ı n d a , Rohricht'in değerli ve a l i m a n e derlemesinde tasvir
edilen 30 k a d a r güzergâhı b u l u n a n , A l m a n hacıların Venedik'ten itibaren Kutsal
T o p r a k l a r a yaptıkları yolculuklar h a k k ı n d a k i özet bilgilerden de d a h a fazla m u t l u
olamayacağız ( 18 °). A n c a k b u n l a r , yüzyılın t ü m ü b o y u n c a birbirleriyle karşılaştırılabilir
nitelikteki yolculuklardır.
 Hacıların yola çıkmaları H a z i r a n veya T e m m u z d a , iyi mevsimin tam o r t a s ı n d a
o l m a k t a d ı r : iyice belirli yirmidört ö r n e k t e n ; bir tanesi Mayısta (20 Mayıs); o n tanesi
H a z i r a n d a ; o n b i r tanesi T e m m u z d a ; bir tanesi A ğ u s t o s t a ; bir tanesi Eylüldedir. Y a f a
veya T r a b l u s ş a m a varış T e m m u z veya A ğ u s t o s t a o l m a k t a d ı r . 23 ö r n e k t e n bir tanesi
H a z i r a n d a , yedi tanesi T e m m u z d a , o n b i r tanesi A ğ u s t o s t a , on tanesi Eylülde, bir tanesi
E k i m d e , K a s ı m d a sıfır, bir tanesi de A r a l ı k t a d ı r . Kıyıdan K u d ü s ' e gidiş ve kıyıya d ö n ü ş
K u d ü s ' t e geçirilen üç gün de dahil o l m a k üzere, aşırı bir hızla y a p ı l m a k t a ve üç h a f t a ilâ
bir ay s ü r m e k t e d i r . Ve hacılar genellikle kendilerini getirmiş olan teknelere yeniden
binmektedirler. Yafa, T r a b l u s ş a m veya B e y r u t ' t a n hareketler, esas o l a r a k A ğ u s t o s (12
ö r n e k üzerinden; T e m m u z bir, A ğ u s t o s altı, Eylül iki, Ekim üç) ayında o l m a k t a d ı r .
Hacılar genellikle Aralık ayının içinde Venediğe ayak b a s m a k t a d ı r l a r (13 ö r n e k üzerinde
Kasım d ö r t , Aralık yedi, Ocak bir, Şubat bir).

Bu birkaç r a k a m sayesinde, yaz ve kış gidiş ve d ö n ü ş yolculuklarının süreleri

h a k k ı n d a o l d u k ç a değerli bilgiler elde edilebilir.
Gidiş ve d ö n ü ş yolculuklarının a r a s ı n d a k i o r a n hemen h e m e n birle iki a r a s ı n d a
değişmektedir. Bu sadece mevsimlere bağlı o l a r a k mı o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r ? Yoksa,
d ö n ü ş t e yolun tersine dönmesi ve r ü z g â r l a r d a n k a y n a k l a n a n bir zorluk mu vardır? Bu
s o n u n c u a ç ı k l a m a pek geçerliye b e n z e m e m e k t e d i r . G e r ç e k t e n de eğer 1578 yılı için
verdiğimiz 73 r a k a m ı ele alınacak olursa, bu sadece gidiş y o l c u l u ğ u n a tekâbül
etmektedir, a m a bu aslında yazın y a p ı l m a y a n bir yolculuktur: 29 Eylül 1587'de
V e n e d i k ' t e n hareket eden gemi T r a b l u s ş a m a a n c a k 11 A r a l ı k t a varabilmiştir ( m ) .

Y u k a r ı d a k i zayıf istatistikten fazla birşey b e k l e m e m e k gerekir: en a z ı n d a n , kış

yolculuklarının yaz şömestrindekilerden d a h a yavaş olduklarını o r t a y a k o y m a k t a d ı r .
B u r a d a k i r a k a m l a r çağdaşların gözlem ve varsayımlarına cevap vermektedirler. D a h a da
fazla güvenlik için s o n u n c u bir t a b l o düzenledik; bu tabloya sadece gidiş-geliş olarak
aynı tekneler veya aynı tekneler o l d u k l a r ı sanılanlar t a r a f ı n d a n yapılan yolculuklar
alınmıştır.

L İ V O R N O ' Y A G E L E N K A L Y O N VE Ç E K T İ R İ L E R
AYNI T A R İ H L E R

Yıllar 0 Ş M N M H T A E E K A Top.
1578 9 7 3 3 4 2 1 3 0 4 3 4 43
1581 11 4 3 4 6 3 0 4 2 8 4 3 52
1582 5 1 4 6 0 3 1 1 4 2 4 6 37
1583 0 2 5 1 1 3 0 3 0 2 1 3 21
1584 8 2 6 3 6 2 2 1 2 5 2 2 41
1585 1 7 9 2 0 2 3 0 0 2 2 3 31
Ay .Top. 34 23 30 19 17 15 7 12 8 23 16 21
Diğ.Tek.
Top. 146 129 117 170 144 171 193 189 112 107 160 118
 V E N E D İ K - K U T S A L T O P R A K L A R Y O L C U L U K L A R I N I N SÜRESİ

GİDİŞLER DÖNÜŞLER
1507 50 1507 86
1507 46 1507 152
1517 29 1519 79
1520 72 1521 92
1521 43 1523 101
1523 49 (Kıbrıs'ta 18 gün d u r a k l a m a )
1523 57 1523 90
1546 39 ( H a r e k e t K u d ü s ' t e n itibaren)
1549 33 1527 80
1551 35 1553 79
1556 40 1561 112
1561 47 1581 118
1561 62 [1587 73]
1563 26 1608 65
1565 40 O r t a l a m a : 93 gün
1565 18
1583 26
1587 40
1604 49
1608 44
O r t a l a m a : 43 gün, yuvarlak r a k a m

A Y N I G E M İ L E R T A R A F I N D A N G İ D İ Ş VE D Ö N Ü Ş T E
GERÇEKLEŞTİRİLEN YOLCULUK SÜRELERİ

GİDİŞLER DÖNÜŞLER D / G ORANI

1507 50 gün 86 gün 1,72
1517 29 gün 79 gün 2,7
1521 43 gün 92 gün 2,1
1523 49 gün 101 gün 2,06
1523 57 gün 90 gün 1,57
1608 44 gün 65 gün 1,47
Ortalama 45 gün 85,5gün 1,9

Gidiş ve d ö n ü ş yolculuk süresi arasındaki f a r k , y u k a r ı d a k i o r t a l a m a l a r (43 ve 93)

arasındaki farkla hemen hemen aynıdır.

Determinizm ve ekonomik hayat

Bu eserin birinci yayınından alınan bu hesaplamaların, k o n u l a n s o r u n u iyi
k a p s a y a m a d ı k l a r ı çok aşikârdır. O z a m a n d a n bu yana L i v o r n o p o r t a t e ' s i örneğini açığa
çıkarttım, fakat bu da tartışmaya yeni birşey eklemedi ( l 8 2 ). Varlıklarını bildiğimiz liman
kayıtları - B a r s e l o n a ' d a b u n l a r ulaşılması kolay arşivlerde yer a l m a k t a d ı r l a r ; R a g u z a -
D u b r o v n i k ' t e veriler a n c a k 1563'den ( 183 ) itibaren düzenli ve kolay ulaşılabilir nitelikte-
dir; C e n o v a ' d a ise belgelerin kitlesi araştırıcıya cesaretini k a y b e t t i r m e k t e d i r ( 1 8 4 )-
ü z e r i n d e y a p ı l a c a k bir a r a ş t ı r m a n ı n , s i s t e m a t i k bir i n c e l e m e n i n u z a k l a r a v a r a b i l e c e ğ i n -
d e n k u ş k u d u y m a k t a y ı m . Kırsal h a y a t söz k o n u s u o l d u ğ u n d a a ş i k â r o l a n mevsimlik
d e t e r m i n i z m i n , i n s a n l a r ı n ve özellikle d e kentlerin iradi h a y a t l a r ı t a r a f ı n d a n nihayetsiz
bir şekilde y a r a l a n m a s ı n d a n ö t ü r ü , bu izlenim iyi veya k ö t ü , a m a m u h t e m e l e n iyi bir
şekilde o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . Kış d e n i z ü z e r i n d e bir e n g e l d i r , f a k a t k a y ı k l a r b u n u k ü ç ü k
m e s a f e l e r d e ve b ü y ü k yelkenliler de b ü y ü k y o l c u l u k l a r d a a ş m a k t a d ı r l a r , b u n u y a p a r l a r -
ken, tehlike d u r u m u n d a b o r d a d a n aşağı y ü n b a l y a l a r ı veya b u ğ d a y fıçıları a t m a k veya
b a z e n d a l g a y ö n ü n d e m e k i k d o k u m a k , en a z ı n d a n b i r s ü r e " a s e m b i a n z a d i v e l o c i d e l f i n i "
z o r u n d a kalsalar bile ( l 8 5 ). Kış d a ğ l a r d a , özellikle A l p l e r d e bir e n g e l d i r , f a k a t gene de
d ü z e n l i bir şekilde aşıldıklarını g ö r d ü k .

Kışın k e n d i ü z e r i n e k a p a n m ı ş h a y a t ı n a d a i r i n k â r e d i l e m e z k a n ı t l a r bol m i k t a r d a
b u l u n m a k t a d ı r . H e r h a l d e b u n l a r ı n en b e k l e n i l m e y e n i , m u d i l e r i n i n p a r a l a r ı n ı kışın
" r a n t l a r a " y a t ı r a n , yazın d a bu p a r a l a r ı krallığın b ü y ü k t a r ı m s a l ü r ü n l e r i n i satın a l m a k t a
ve s p e k ü l a s y o n y a p m a k t a k u l l a n a n şu N a p o l i b a n k a l a r ı n ı n ö r n e ğ i d i r ( 1 8 6 ). A n c a k kış
b ü y ü k ev içi ç a l ı ş m a l a r ı n ı n ve z e n a a t faaliyetlerinin m e v s i m i d i r . 8 Aralık 1583'de şu
F l o r a n s a ' d a k i İ s p a n y o l t ü c c a r ı , şu evlilik yoluyla b ü y ü k d ü k l e a k r a b a o l a c a k o l a n
B a l t a s a r S u a r e z , M e d i n a del C a m p o ' d a m e k t u p l a ş t ı ğ ı S i m o n R u i z ' e , yeteri k a d a r y ü n
b u l a m a d ı ğ ı n d a n y a k ı n m a k t a d ı r ( b i r a z y ü n b u l m u ş t u r ve iyi bir f i y a t a satmıştır):
" f ı r s a t l a r ı n k a y b o l d u ğ u n u g ö r m e k t e n ı z d ı r a p ç e k i y o r u m , ç ü n k ü şu a n d a yılın en fazla
çalışılan m e v s i m i d i r ve y ü n b u l a m a d ı ğ ı m ı z d a n b o ş o t u r m a k z o r u n d a k a l ı y o r u z " ( 187 )
diye y a z m a k t a d ı r . Kış ü r e t i m i n i başarılı bir d ü z e y e u l a ş t ı r m a k , bilgece d a v r a n a b i l d i k -
lerinde, kentsel yetkilerin de m e ş g u l o l d u k l a r ı bir k o n u d u r . K a s ı m 1604'de F l o r a n s a Arte
della /Orta'sının provveditore'sinin d e söylediği b u d u r ; ' l ş i m d i s o ğ u k l a r ve u z u n geceler
g e l d i ğ i n d e n ve yiyecek d ı ş ı n d a , ışık ve elbiseye ihtiyaçları o l d u ğ u n d a n " ( l 8 8 ) ne p a h a s ı n a
olursa olsun, zenaatkârlara yardım etmek gerekmektedir.

Böylece binlerce istisna m ü d a h a l e e t m e k t e d i r : i n s a n l a r ı n h a y a t ı çevrenin e m i r l e r i n e

c e v a p v e r m e k t e , f a k a t a y n ı z a m a n d a o n l a r ı s a p t ı r m a k t a , tarihçi o l a r a k az veya ç o k
y e n i d e n inşa e d e b i l d i ğ i m i z b a ş k a a ğ l a r ı n içine d ü ş m e k üzere b u n l a r d a n k u r t u l m a k t a d ı r .

Duka
6000-

4000-

2000--

M N M H T A E E K A O Ş
1561 1562

22 V e n e d i k ' t e k i F o n d a c o dei T e d e s c h i ' n i n iş hareketleri

S i g n o r i a ' y a yapılan ödentilere göre hazırlanmıştır. Bu belge, b u n u n peşinden zikredilebilecek yüzlerce diğeri gibi,
kış d u r a k l a m a s ı n ı belki de işaret edebilecek olan mevsimlik farklılıkları g ö s t e r m e m e k t e d i r . Küçük bir ayrıntı:
Venedik'te yılın 1 Martta başladığını hatırlatalım.
3. XVI. yüzyıldan bu yana iklim değişmiş midir?

S o n u n c u bir soru s o r m a y a ve çoğunlukla u y u ş m a z belgelerle dolu bir dosyayı a ç m a y a

ve o l d u k ç a tehlikeli bir gazete edebiyatına kulak vermeye cesaret edebilecek miyiz?
Ve bu a r a d a herşey değişmektedir, iklim bile. B u g ü n artık hiç kimse fizik c o ğ r a f y a
unsurlarının sabitliğine i n a n m a m a k t a d ı r . A c a b a b o y l a m l a r d a m e y d a n a gelen minik
değişikliklere - f a k a t gene de değişiklik- d i k k a t çekmeye gerek var mıdır? G e r h a r d Selle
( l 8 9 ) D o ğ u Alpleri kitlesinin Bavyera'ya doğru gülünç bir hızla (yılda bir santimetre)
ilerlediğini iddia etmektedir, f a k a t bu hız nevraljik n o k t a l a r d a heyalanlara, t o p r a k
k a y m a l a r ı n a ve Alp tarihinin zikrettiği gerçek afetlere neden o l m a k için yeterlidir. U z u n
z a m a n d a n beri coğrafyacıların dikkati, A k d e n i z ' d e k i sahil hatlarının tarihsel değişimi
t a r a f ı n d a n çekilmiştir. K u ş k u s u z bu c o ğ r a f y a c ı l a r d a n bazıları, Delos adası gibi kesin
örneklere d a y a n a r a k , sahil hatlarının t a m sabitliği s o n u c u n a varmışlardır ( l 9 0 ). F a k a t
b u n a karşılık, T h . Fischer, R . T . G ü n t h e r , Alfred P h i l i p p s o n ' u n çalışmalarına bakınız.
Sorulması gereken s o r u , t a m a m e n yerel mi, yoksa d a h a geniş b o y u t l a r d a değişmelerle mi
karşı karşıya o l d u ğ u m u z d u r . A g o s t i n a A r r i g o ( 191 ) ve D i n a Albani ( l 9 2 )'nin incelemeleri-
ne göre, deniz kumsallarının birbirlerini izleyen o y u l m a ve d o l m a d ö n e m l e r i o l m a k t a d ı r .
Böylece Sicilya'nın doğu kıyısındaki T a o r m i n a sahilleri b o y u n c a , 15 yıllık d ö n e m l e r
halinde, t o p r a k aşınması ve dolgusu dönemleri birbirlerini izleyeceklerdir -nedenini
belirleyemeksizin-, X I X . yüzyılın o r t a s ı n d a n beri, kuzey A f r i k a sahilleri b o y u n c a olduğu
k a d a r , M o n t e G a r g a n o kıyı şeridinde veya Nil Deltası kıyılarında da, denizin karşısında
genel bir gerilemeye tanık o l u n m a k t a d ı r ( b u n u n tersi, bazı d u r u m l a r d a kıtada m e y d a n a
gelmekte ve bu hal 1900'lerden beri ağırlaşmaktadır), hiçbir şey hareketin birgün tersine
dönmeyeceğini garanti etmemektedir. Bütün b u n l a r D a n i m a r k a l ı n ı n Atlas O k y a n u s u -
n u n h a y a t ı n d a çözmeye çalıştığı devrevi değişmeleri akla getirmektedir ( l 9 3 ).

Belki de iklimsel o l g u l a r için de aynı şey geçerlidir: "herşey değişir ve iklimler de

diğerleri gibi değişir" ( l 9 4 ). F a k a t eğer iklim değişiyorsa, bu çoğunlukla insan hatasının
s o n u c u n d a o l m a k t a d ı r . Ş u r a d a o r m a n l a r ı n geniş ölçüde yok edilmeleri, b u r a d a özellikle
k u r a k yerlerde felâketli sonuçlar d o ğ u r a n , sulamanın veya ekimin s o n a ermesi ( l 9 5 ).
T h e o b a l d Fischer'e göre, Sicilya ikliminin M ü s l ü m a n fethinden beri kuraklaştığı, inkâr
edilemez. F a k a t a c a b a b u n u n sorumlusu insanlar mıdır, yoksa u n s u r l a r mı? G e r ç e k t e n
de, G o e t z değerli Geographie Historique'inde ( l 9 6 ), M ü s l ü m a n fethinden önce m e y d a n a
gelen, yüzey kaynaklarının k u r u m a l a r ı n d a n SQZ etmektedir. Güneyli fatih bu su
b u n a l ı m ı n a , bilgince s u l a m a sistemiyle çözüm getirmiştir.
Her hal-ü k â r d a , b u g ü n e ait geniş bir edebiyat, d ü n m e y d a n a gelmiş olan ve b u g ü n
hala m e y d a n a gelmekte olan iklim değişikliklerini kabul etmektedir. Kuzey k u t u p
bölgesinde buz kitlesi 1892-1900'den beri gerilerken ( 197 ), çölün ilerlemesi A f r i k a ' n ı n
güneyine ve kuzeyine ulaşmıştır ( 198 ).
D ü n ü n kitap ve incelemelerinin hepsi, b u n u n tersine, iklimin değişmezliği s o n u c u n a
v a r m a k t a y d ı l a r . A n c a k delilleri mutlak olarak ikna edici değildi. P a r t s c h ' a d a y a n a r a k
( l 9 9 ) bize, T u n u s ' u n güneyindeki Cerid'in çerçeve değiştirmediği, ç ü n k ü kıyılarında yer
alan Nefta ve T o z e u r ' ü n eski R o m a kentleri T h u s u r u s ve N e p t a ' y a tekâbül ettikleri
söylenmektedir. Aynı şekilde, b u g ü n k ü Nil taşkınlarının Antik Nil taşkınlarıvla
karşılaştırılabilir oldukları ifade edilmektedir ( 20 °). Veya, M i n o s Girit'inin (Girit
sanatının tanıklığına göre) florasının Akdeniz'in b u g ü n k ü ilkbahar florasına tekâbül
ettiği söylenmektedir ( 201 ). Veyahut da, XVI. yüzyılda Valladolid civarındaki çam
dikimlerinin, sadece insanın yegâne müdahelesi olarak açıklanabileceği ileri
sürülmektedir ( 202 ).
 Bu iddialar -ve diğerleri- hiçbir şeyi kesin bir şekilde k a n ı t l a y a m a m a k t a d ı r l a r .
Özellikle de s o r u n u k a v r a y a m a m a d a d ı r l a r . Geçmişin şu veya bu a n ı n d a , şu a n d a k i n e
tam benzeyen bir iklim b u l m a k , bir kanıt o l u ş t u r m a m a k t a , iklimin devreyi değişmelerini
hiç de y a n l ı ş l a y a m a m a k t a d ı r . G e r ç e k s o r u n , devreviliğin o l u p olmadığını bilebilmektir
ve öyle g ö z ü k m e k t e d i r ki, giderek bir devrevilik olduğu varsayımına d o ğ r u eğilim
a r t m a k t a d ı r . Bu s o r u n l a r d a üstat o l a n l a r d a n biri "aşağı yukarı o t u z yıllık bir devrevilik
gerçeğe uzak değildir" diye s o n u c a v a r m a k t a d ı r ( 203 ). Biz de, başka devre, b u n a bağlı iç
devreleri hesaba katmaksızın diye ekleyelim.

Böylece iklim hem değişmekte, hem de değişmemektedir; iklim d e n g e k o n u m l a r ı n a

g ö r e - b u n l a r ı n d a değişmediğini gösteren hiçbir şey y o k t u r a m a , eğer böyle bir değişme
oluyorsa herhalde çok yavaştır- değişmektedir. İşte bize, b ü y ü k bir ö n e m e sahip olarak
g ö z ü k e n n o k t a . F r a n ç o i s S i m i a n d ' ı n A ve B evrelerine ( 204 ), biz tarihçilerin b i r g ü n ,
z a m a n z a m a n d a h a k u r u , z a m a n z a m a n d a h a nemli, z a m a n z a m a n d a h a sıcak, z a m a n
z a m a n d a h a soğuk evreler eklememiz gerekmez mi? 1450 yılı için D a n i m a r k a l ı n ı n bize
söylediklerine veya " X I I I . yüzyıldan XV. yüzyıla k a d a r A v r u p a ' n ı n hayat koşullarını
değiştiren ciddi iklimsel değişmelerin tarihsel varlıklarını reddeden tarihçi"ye itiraz
ederken G a s t o n R o u p n e l ' i n yazdıklarına bakınız ( 205 ).

İşte t a r t ı ş m a b u d u r . A k d e n i z ' e ilişkin olarak b i r k a ç genel işaret ve bir veya iki

varsayımla yetineceğiz.

İklimsel d a l g a l a n m a l a r gerçeğe benzemektedirler. Aslında geriye, bunların süre ve

yönlerini belirlemek k a l m a k t a d ı r . En a z ı n d a n Alplerde, b u n l a r ı n izleri görülebilir
niteliktedir. U . M o n t e r i n ' e ( 206 ) göre, 1300 yıllarından itibaren dağın k u r a k l a ş m a s ı ve
ısınması m e y d a n a gelmiştir; b u n a karşılık 1600 yıllarından sonra d a s o ğ u m a ve a r t a n
nemlilik s o n u c u buzulların aşağı inmesi olayı m e y d a n a gelmiştir. 1900'lerden s o n r a yeni
bir evre m e y d a n a çıkmıştır: Alpler yeniden k u r a k l a ş m a k t a ve bilindiği gibi, buzullar
bütünlükleri itibariyle gerilemektedirler. H o h e T a u e r n ' d e b u g ü n k ü buzul gerilemesi,
R o m a d ö n e m i ve d a h a s o n r a O r t a Ç a ğ d a işlenmiş olan yükseklerdeki altın madenlerini
açığa ç ı k a r t m a k t a d ı r ( 207 ).

İşte E m m a n u e l de M a r t o n n e t a r a f ı n d a n kabul edilen o t u z yıllık devrelerin uzağında-

yız. F a k a t a c a b a Alplerin bu iklimsel tarihi, bilimsel bir şekilde temellendirilmiş midir?
Bu k o n u d a k a r a r verecek d u r u m d a değiliz. Buzul bilginleri olağan o l a r a k , s o r u n u bu
netlikte g ö r m e m e k t e d i r l e r (yaşlı W a l c h e r , Nachrichten von Eisbergen in Tyrol, Viyana,
1773 de dâhil). Ö t e y a n d a n , Alplerin kendi iklim değişmelerinden başka, A k d e n i z ' i n
t ü m ü n ü n iklim değişmelerini de kaydettiği veya bunların o n l a r a bağlı oldukları kabul
edilecek midir? İçinde b u l u n d u ğ u m u z z a m a n b u n u ilham ediyora benzemektedir, ç ü n k ü
Alplerde olduğu gibi K a f k a s l a r d a d a , K ü ç ü k A f r i k a ' n ı n güneyinde S a h r a ' n ı n yağ lekesi
rolü oynamasıyla aynı a n d a , buzullar şimdilerde geri çekilmektedirler (20*)
Eğer bu şema kabul edilecek olursa, b u n u n tarihsel sonuçlarını t a h m i n etmek
m ü m k ü n d ü r . En a z ı n d a n , gerçeğe benzeyen 1300 yılları ısınmasıyla birlikte, A l m a n
göçmenlerin M o n t e Rosa güneyindeki çok yüksek b a y ı r l a r a yerleştiklerini f a r k e t m e k
ilginç o l m a k t a d ı r ( 2 M ). 1900'lere d o ğ r u aynı koşullar altında ve özelikle de şu son yirmi yıl
süresince, İtalyan d a ğ köylerinden Alplerin ve kuzey Apenninlerin d a h a y u k a r ı d a k i
yükseltilerine d o ğ r u olan göçü f a r k e t m e k de d a h a az ilginç değildir -örneğin A p u a n e
Alplerinde ve Val V e n o s t a ' d a yeni sabit köyler 1500 ilâ 2000 metre a r a s ı n d a , stavoli
denilen b ö l g e d e k u r u l m a k t a d ı r l a r (abitazzioni di mezza stagione) (210)-.

B u n d a n da fazlası, eğer sağlam bir t a b a n üzerinde o l d u ğ u m u z u ve 1600'ler civarında

gerçekten bir yağış artışı ve soğukluk yükselmesi o l d u ğ u n u , b u n u n da zeytinler için
felâketli d o n l a r a ve 1585 ve 1 5 9 0 ' d a T o s k a n a ' d a ü r ü n ü m a h v e d e n i gibi ( 2 U ) , t e k r a r l a n a n
su b a s k ı n l a r ı n a yol açtığını d ü ş ü n ü r s e k ; ve b u n u bataklık alanların, b u n a bağlı o l a r a k d a
S a h r a ' n ı n artışını h e s a b a katmaksızın y a p a r s a k ; insan hayatı için s o n u ç olarak d a h a zor
koşulların o r t a y a çıktıklarını görürüz. T o p l u m s a l bir d r a m olan ve sona e r m e k t e olan
yüzyıla e g e m e n olan açlığın gerçek kökleri belki de, o l d u k ç a hafif olsa bile, a t m o s f e r
koşullarındaki düzen bozulmasıdır. Bu, temkinliliğimizi uç sınırlarına k a d a r g ö t ü r m e k -
tedir, a m a gene de b u n u söylemek gerekiyordu. Bitmekte olan yüzyılın bu d r a m ı
h a k k ı n d a d e m o g r a f i k ve e k o n o m i k a ç ı k l a m a sıkıntısı çekmiyoruz. F a k a t hiçbir şey bize,
iklimin tesadüfen de olsa, bir rol o y n a m a d ı ğ ı ve genel o l a r a k tarihin bir değişken f a k t ö r ü
olmadığı k o n u s u n d a garanti vermemektedir. B u n u belirlemek güç olarak k a l m a y a
d e v a m etmektedir. Birkaç olgu b u n u o l d u k ç a iyi göstermektedir ( 2 I 2 ).

XVI. yüzyılda R h o n e havzasında çok sayıda su baskını m e y d a n a gelmiştir: 1501

T e m m u z u n d a R h o n e L y o n ' d a ; 1522'de A r d e c h e ' d e ; 1524 Ş u b a t ı n d a D r a c ve Isere;
A ğ u s t o s 1 $25'de Isere; E k i m i 544'de Gier Vienne'de; Kasım 1544'de R h o n e ve D u r a n c e ;
Kasım 1548'de R h o n e ve D u r a n c e ; 9 Eylül 1577'de R h o n e A v i g n o n ' d a ; 25 A ğ u s t o s
1566'da D u r a n c e ve R h o n e A v i g n o n tarlalarını istila ediyorlardı; 2 Aralık 1570 R h o n e
özellikle L y o n ' d a , bu d ö n e m i n en k o r k u n ç su baskınlarından birini m e y d a n a getiriyor-
du; 1571 R h o n e taşması; E k i m 1573'de yeniden (Beaucaire su baskını felâketi); Eylül
1579'da Isere ( G r e n o b l e ' d e ) ; 26 A ğ u s t o s 1580'de R h o n e ' u n A v i g n o n ' d a taşması; 1578'de
R h o n e ' u n taşması (Arles'da), sular E k i m d e n Ş u b a t a k a d a r Aşağı L a n g u e d o c ' u n bir
kısmını istila etmişlerdir; 1579'da A r l e s ' d a su baskını; 1580'de Arles'da su baskını
( R h o n e ' u n hiç bu k a d a r b ü y ü k gözükmediği söylenmiştir); 5 O c a k 158 l ' d e A v i g n o n ' d a
R h o n e ve D u r a n c e taşkını; 6 Ş u b a t t a suların yeniden yükselmesi; l583'de R h o n e
C a m a r g u e ' ı sular altında bırakmıştır; 18 Eylül 1586'da R h o n e ' u n istilası; 6 Kasım
1558'de Gier'in taşması; 1590'da yeni bir istilacı taşkın.

Bu d ö k ü m yüzyılın s o n u n d a işlerin ağırlaştığı izlenimini u y a n d ı r m a k t a d ı r . F a k a t

bizim bakış a ç ı m ı z d a n , R h o n e taşkınları A k d e n i z iklimindeki değişmelerin kötü bir
kaydıdır. Bu a r a d a , yüzyılın son onyıllarıyla birlikte, d ö n e m i n tanıklıklarına güvenilebi-
leceği ölçüde, yağışlar a r t m ı ş a benzemektedir. 1592'de Louis Gollut Republigue
Sâquanoise'ında, h a d d e h a n e ustalarının ve yeni " s u j e c t s ... et censes" sahibi o l m a y a
arzulu senyörlerin, o r m a n l a r ı yok etmelerini t a r t ı ş m a k t a d ı r . Ve ilâve etmektedir:
" b u n d a n yirmi yıl öncesinde y a ğ m u r l a r d a h a sık, d a h a u z u n ve d a h a b o l d u l a r " ( 213 ). Bu,
D o l e bölgesi için d o ğ r u d u r . Oysa, işte 1599-1600'de Aix'deyiz. D u H a i t z e yazma
tarihinde şöyle a n l a t m a k t a d ı r ( 2I4 ): " S o ğ u k ve kar H a z i r a n s o n u n a k a d a r kendilerini
hissettirdiler, bu a y d a n Aralığa k a d a r hiç y a ğ m u r yağmadı. A m a b u a y d a y a ğ m u r l a r o
k a d a r bol o l a r a k y a ğ m a y a başladılar ki, t o p r a k b o ğ u l m u ş a benzedi". İşte bu kez de,
s ö z ü m o n a C a m p a n e l l a narrazione'sine göre Kalabriya'dayız: " e d entrando l'anno 1559,
venne nova, che in Roma prodigisamento aveva inondato il Tevere, e non sipotettero celebrar
le feste di Natale, e in Lombardia il Po: e in stilo (Kalabriya'da bir yerleşim yeri) non si
poteron celebrar, la Simana Santa, g/i uffıcii diviniper lemoltegranpioggie che allagavano
tutte le chiese" ( 215 ). Ferrareli biri gelip de tanığı o l d u ğ u Tiber taşkınlarını anlatınca ( 216 ),
d ü n y a n ı n s o n u n u n geldiğine dair belirtilerden, mucizevi işaretlerden d a ğ l a r d a söz
edilmesi için b a ş k a birşey gerekmemiştir. Özellikle de o d ö n e m d e , yüzyılın sonu
yaklaştığından ve şu mutazione di secolo en d u r g u n kafaları bile çalıştırdığından, etki
d a h a da b ü y ü k o l m u ş t u r . Ertesi yıl, H a z i r a n 160l'de, tufan gibi seller B a l k a n l a r d a
herşeyi y ı k m a k t a , ü r ü n ü m a h v e t m e k t e , felâketli baskınlara yol a ç m a k t a d ı r ; bir h a b e r d e
" P o baskınlarınınkine veya L o m b a r d i y a ' n ı n b ü y ü k nehirlerine b e n z e r " denilmektedir
( 217 ). Bir b a ş k a h a b e r ise, y a ğ m u r l a r öyleydi ki " h a v a n ı n ahlâkının b o z u l m u ş olmasın-
d a n " endişe ediliyordu.
11. V E N E D İ K K A L Y O N U . Alessandro C o n t a r i n i ' n i n Padova'dakı S a i n t - A n t o i n e Bazilikasında b u l u n a n k a b r i n i n
alçak kabartması
12.ve13 A T L A N T İ K İÇ D E N İ Z İ İSTİLA EDİYOR. 6 ve 9 Eylül 1964 t a r i h i n d e A m e r i k a n u y d u s u N i m b u s A tarafından
çekilen f o t o ğ r a f l a r d a n ıkı tanesi, b u n l a r d a n biri ispanya'yı diğeri de italya ile Yunanistan'ı g ö s t e r m e k t e d i r B u l u t l a r
Batıdan D o ğ u y a itilmektedirler.
14. A T L A N T İ K Y E L K E N L İ S İ . 10 A ğ u s t o s 1512 de Brest Goulet'sine yakılan La C o r d e l i e r e veya daha d o ğ r u s u La
Mareschalle adlı k ü ç ü k yelkenli.
 O l g u l a r b u n l a r d ı r , ne sonuç çıkartmalı? A k d e n i z ikliminin yüzyılın sonuyla birlikte
şirazesinden çıktığını mı? İleri s ü r d ü ğ ü m ü z kanıtlarla, bu k o s k o c a m a n sonuç a r a s ı n d a k i
mesafe b ü y ü k o l a r a k k a l m a y a d e v a m e t m e k t e d i r . Bunu itiraf e t m e k gerekir. B ü t ü n dosya
yeniden ve y a k ı n d a n gözden geçirilmeli ve s o r u ş t u r m a n ı n her y a n d a n o r t a y a çıkartabi-
leceği kesin o l g u l a r sağlanmalıdır. S o r u n k o n u l m u ş o l a r a k k a l m a k t a d ı r ve bilgilerimizin
b u g ü n k ü d u r u m u n d a , çözmenin olanaksız o l m a s ı n a r a ğ m e n , bu s o r u n u n o r t a y a
k o n u l m a s ı gereklidir. Z a t e n tarihçiler b u n u tek başlarına y a p m a d u r u m u n d a değillerdir.
Eğer ç a b a l a r ı m ı z o n l a r ı n d a söyleyecek sözlerinin ve s o r u m l u l u k l a r ı n ı n o l d u ğ u n u o r t a y a
koyabilirse, zahmetlerimiz b o ş a gitmiş o l m a y a c a k t ı r .

Tamamlayıcı not
Y u k a r ı d a yer alan ve d ü n , 1947'de b a n a b i r k a ç canlı t a r t ı ş m a y a m a l o l m u ş olan
p a r a g r a f ı n ö z ü n d e n hiçbir şey değiştirmedim. O k u y u c u b u n a şaşıracaktır: bazıları benim
çok a t a k o l d u ğ u m u d ü ş ü n ü y o r l a r d ı r . Yakın tarihlerde (1958) y a y ı n l a n a n bir m a k a l e d e
G u s t a v U t t e r s t r ö m ( 218 ), geçmişe yönelik o l a r a k beni çekingen b u l m a kibarlığını
göstermiştir. A r a ş t ı r m a bu yolda gitmektedir ve b u n d a n en son şikâyetçi olacak kişi
benim.

O n b e ş yıldan beri esas olan, a r a ş t ı r m a n ı n bu belirleyici s o r u n l a r h a k k ı n d a s ü r m ü ş

olmasıdır. Ç o k az şey b u denli ö n e m e sahiptir. İklim değişiklikleriyle, insana dış bir irade
r o l ü n ü o r t a y a k o y m a k t a ve en o l a ğ a n ı n d a n a ç ı k l a m a l a r ı m ı z d a k i payını talep etmektedir.
Diğer y a n d a n , bu değişmeler b u g ü n k u ş k u dışıdırlar.
İlk a r a ş t ı r m a n ı n taslağının kolay yolu-tasvirci ayrıntıların bir derlemesi- içinde,
bilgilerimi t a m a m l a d ı m . B u n l a r herşeyden önce yüzyılın s o n u n u n a r t a n sertliğine
g ö t ü r m e k t e d i r l e r : sürekli y a ğ m u r l a r , felâketli su baskınları, sert ve alışılmamış soğuklar.
Luis C a b r e r a da K o r d o b a ' n ı n kroniği 1602-1603 kışı için " s o ğ u k l a r ve d o n l a r bu kış
İ s p a n y a ' d a o k a d a r genelleştiler ki, h a v a n ı n sertliğinden y a k ı n m a y a n tek bir yerleşim
yerini d a h i istisna o l a r a k k a y d e t m e d u r u m u y o k t u r . Sevilla ve deniz kentlerini bile,
özellikle de Sevilla'yı bile m ü s t e s n a t u t m a k m ü m k ü n değildir; G u a d a l q u i v i r ' i n d o n d u ğ u
ve b u r a d a böyle birşeyin hiç görülmediği yazılmıştır. Hiçbir yerde kışın hissedilmediği
geçen yıl ile ne k a d a r b ü y ü k bir f a r k " diye k a y d e t m e k t e d i r ( 219 ). V a l e n c i a ' d a ( 22 °) d o n l a r ,
1589, 1592, 1594, 1600, 1604 yıllarında birbirlerini izlemişlerdir. Sürekli y a ğ m u r l a r , su
baskınları, kar yağışları. D ü n y a n ı n s o n u n u n geldiği düşüncelerine gelince bu k o n u d a k i
tanıklıklar A k d e n i z ' i n b ü t ü n ü ve yüzyılın sonları için çok sayıdadırlar -izleyen yüzyılın
birçok yılı için de aynı d u r u m söz konusudur-, E m m a n u e l Le Roy Ladurie'nin yakınlarda
yaptığı inceleme benzeri olguları işaret etmektedir: " R h o n e 1590, 1595,1603, belki 1608,
1616, 1624'de katırlar, t o p l a r ve at a r a b a l a r ı n ı taşıyacak k a d a r o l m a k üzere gene
t a m a m e n d o n m u ş t u r " . M a r s i l y a ' d a deniz 1595 ve 1638'de s o ğ u ğ a y a k a l a n m ı ş t ı r , " s u
k a d ı r g a l a r ı n e t r a f ı n d a d o n m a k t a d ı r " . L a n g u e d o c zeytinlerinin d o n m a dizisi t e k r a r l a n -
m a k t a d ı r : 1565, 1569, 1571, 1573, 1587, 1595, 1615, 1624, ( 2 2 1 ) - L a n g u e d o c ' t a ve
k u ş k u s u z b a ş k a yerlerde "zeytin ağaçlarının bu katli yetiştiricilerin cesaretlerini
k ı r m a k t a d ı r " ( 222 ). X V I . yüzyılın sonu ile X V I I I . yüzyılın başı a r a s ı n d a , eskiden
o l d u ğ u n d a n d a h a fazla soğuk o l d u ğ u kesine b e n z e m e k t e d i r .

D a h a fazla y a ğ m u r yağmıştır. Bir tarihçi 1590'la 1601 a r a s ı n d a L a n g u e d o c ' a ilişkin

o l m a k üzere şunu k a y d e t m e k t e d i r : " i l k b a h a r d a geç ve inatçı kar yağışları, güzel
mevsimin b ü y ü k soğukları, A k d e n i z ' d e açlık ve kuzey b u ğ d a y ı n ı n İç D e n i z e ünlü
'inişi'nin r e f a k a t ettikleri dev y a ğ m u r l a r " ( 223 ). B u n a karşılık 1602'den 1612'ye, h a t t a
d a h a ötelere k a d a r " b i r sıcak ve ışık d u m a n ı gibi" ( 224 ) k u r a k l ı k ve y a ğ m u r u n k ö t ü bir
dağılımının geri gelmesi yaşanmıştır. V a l l a d o l i d ' d e 1607,1617,1627'de y a ğ m u r ne k a d a r
da b ü y ü k bir iştiyakle istenmiştir ( 225 ); Valencia'da Kasım 1615'de''havia molts mesos que
no ploquia"\ 1617 E k i m ve K a s ı m ı n d a ( 226 ), " n o caigo un solo chapparon". İ s p a n y a ' n ı n o
d ö n e m d e ç ö k ü ş ü n ü örgütleyen, uzun vadeli bir kuraklığın k u r b a n ı o l d u ğ u n u ileri süren
Ignacio O l a g ü e ' y e d a y a n a r a k , bu k o n u d a çok emin olmayalım ( 227 ). F a k a t M a n ç a ' n ı n
m a n z a r a s ı n ı n Cervantes d ö n e m i n d e , sonrasına n a z a r a n d a h a yeşil o l m u ş olması olasılığı
m ü m k ü n olarak k a l m a y a d e v a m etmektedir ( 228 ).

A v r u p a ' d a ( A k d e n i z dahil) y a ğ m u r u n m e k a n i z m a s ı ya kuzeyden M a n ş , Kuzey

Denizi, Baltık üzerinden ( b ü t ü n yıl boyunca); ya da güneyden bu kez de s o n b a h a r
dönencesinden i l k b a h a r dönencesine k a d a r , İç D e n i z üzerinden, Atlantik basınçlarının
izledikleri yollara tabi k a l m a k t a d ı r . G u s t a v U t t e r s t r ö m ' e göre, XVI. yüzyılda bu ikili
akımın, kuzeyde yoğun soğuklar ve b u n a bağlı o l a r a k ağır h a v a d a n oluşan antisiklon
alanının sürekliliği y ü z ü n d e n , b o z u l m u ş olmalıdır. Kuzey yolu engellenince, Akdeniz
üzerideki her seferkinden d a h a açık hale gelmiş olmalıdır. F a k a t yollardan biri yarı
yarıya k a p a n ı n c a , diğeri niçin açılsın ki? Ve eğer d a l g a l a n m a varsa, bunların süreleri ne
kadardır?

Bunlar ayrıntı ve kısa vadeli açıklamalardır. Yeni a r a ş t ı r m a l a r d a h a uzağa gitmekte

ve iki m a k u l eğilime boyun eğmektedirler: uzun gösterge dizileri o l u ş t u r m a k ; yalnızca
Akdeniz'in değil, A k d e n i z artı A v r u p a ' n ı n b ü t ü n ü n ü n veya b u n d a n da iyisi, d ü n y a n ı n
t a m a m ı n ı n açıklama çerçevesini genişletmek. Bunu söylerken İngiltere'de D r . P . S h o v e ' u n
( 229 ); bir coğrafyacının Pierre P e d a l a b o r d e ' u n ( 23 °) ve bir tarihçinin, E m m a n u e l Le Roy
Ladurie'nin ( 2 3 1 ) ö r n e k çalışmalarına d a y a n ı y o r u m .
Edindiğimiz bilgileri sistematik hale getirerek y a z m a k , haberleri önceden o l u ş m u ş
kalıplara göre g r u p l a n d ı r m a k -her betimsel ayrıntı kendi yerine yerleşerek: mevsimlere
ve yıllara göre nemlilik, kuraklık soğuk, sıcak-, resimselden bir cins niceliksel bilançoya
geçmek a n l a m ı n a gelmektedir. D a h a sonra da özdeş olay dizilerini a y ı k l a m a k -Bağ
b o z u m u tarihleri, p a z a r l a r a yeni zeytinyağın ilk geliş tarihleri, ilk buğday, ilk mısır, ağaç
kesiminden edinilen bilgiler, nehir debileri, çiçeklenmeler, bir gölün ilk buzları,
Baltık'taki ilk veya son buz dağları, buzulların ilerleme veya gerilemeleri, deniz
düzeyindeki değişmeler- iklimin uzun veya kısa değişmelerini o r t a y a ç ı k a r t a n kronoloji-
leri o l u ş t u r m a k demektir.

Girişimin ikinci aşaması, sorunları ve kayıtları bütünsel varsayım ve f a r k ı n a varışlar

içinde çerçevelemektir. Jet stream varsayımı belki de birçok diğer genel açıklamanın
kaderine sahip olacaktır: az veya çok uzun bir süre r o l ü n ü oynayacaktır. Bizim kuzey
yarıküremizin e t r a f ı n d a , sürekli bir a k ı m , değişken hıza sahip bir hava halkası d ü n y a
yüzeyinin 20 veya 30 km. ü s t ü n d e d ö n ü y o r olmalıdır. Eğer bu halka hızını artırırsa,
a ç ı l m a k t a ve yerkürenin üzerine, tıpkı bir ş a p k a n ı n sahibinin kafasına g ö m ü l d ü ğ ü gibi
g ö m ü l m e k t e d i r ; eğer gidişini yavaşlatırsa, menderesler m e y d a n a getirmekte ve kuzey
k u t b u n a doğru d a r a l m a k t a d ı r . Bu d u r u m d a eğer gözlemlerimiz d o ğ r u y s a , jet stream
XVI. yüzyılın s o n u n d a y ü r ü y ü ş ü n ü hızlandırmış olmalıdır ve E k v a t o r a , yani b u n a bağlı
o l a r a k Akdeniz'e y a k l a ş a r a k , kendisiyle birlikte güneye y a ğ m u r ve soğuk getirmiş
olmalıdır. Aşikâr olan o d u r ki eğer f a r k ı n a varış zincirinde hiçbir eksik yoksa -ki b u n u
kimse garanti edemez- a n c a k o z a m a n varsayımımızdaki herşey kanıtlanmış olacaktır.
B u g ü n k ü t a r t ı ş m a l a r d a benimsenmiş olan t a n ı m l a r a göre, X V I . yüzyılın o r t a s ı n d a n
biraz önce, biraz sonra, D r . S h o v e ' a d a y a n ı l a r a k " k ü ç ü k buzul ç a ğ ı " adı verilen şey
başlamış olmalıdır, bu çağ b ü t ü n XIV. Louis Yüzyılını k a p s a m ı n a alacaktır.

M u a l l a k t a k i sorular önemlerini k o r u m a k t a d ı r l a r . A c a b a u z u n bir evreyle mi karşı

karşıyayız? Bu d u r u m d a , XVI. yüzyılda uzun bir soğuk ve y a ğ m u r enflasyonu dönemiyle
karşı karşıyayız. Bir an için bile olsa, herhangi bir k a n ı t l a m a gücü atfetmeksizin,
Venedik'teki commune düzeyine, yani kanal kıyısında b u l u n a n evlerin diplerini kara bir
çizgiyle işaretleyen suların o r t a l a m a düzeyi h a k k ı n d a ilginç bir f a r k ı n a varışı h a b e r
vermek istiyorum. Bir belge bu düzeyin 1560'dan itibaren üç yüzyıl b o y u n c a ( 232 ) düzenli
olarak yükseldiğini iddia etmektedir. Eğer gözlem d o ğ r u y s a -bu k o n u d a kanıtlar ve
kesinlikler gerekecektir- geriye L a g ü n ü n ü n su düzeyinin sadece a t m o s f e r i k yağışlara mı
bağlı o l d u ğ u n u , yerel kazaların hiçbir etkilerinin b u l u n u p b u l u n m a d ı ğ ı n ı a n l a m a k kalır.
Bütün b u n l a r bu tanıklığın m u h a f a z a edilmesine engel değildir.

Bir başka soru d a h a m u a l l a k t a k a l m a k t a d ı r : bu k ü ç ü k buzul çağının A v r u p a ve

Akdeniz hayatı üzerindeki muhtemel yansıması. Tarihçi, tarımsal hayata, kamu sağlığına
veya ulaşıma yönelik bir dizi sorunu bu yeni başlık altında toplayarak bu sorudan kurtulacak
mıdır? Bilgelik, bizim için bu a l a n l a r d a hala eksik olan geniş o r t a k l a ş a araştırmaları
talep etmektedir. D a h a şimdiden teşhis etmenin cazip olmasına r a ğ m e n , önceden şunu
söylemeyeceğiz: XVI. yüzyılın sonuyla birlikte hayvan yetiştiriciliği bitmiş ve d a h a az
b u ğ d a y elde edilmiştir. Soğuk ve y a ğ m u r Akdeniz'i ısrarla ziyaret ederek, bazı
a y a r l a m a l a r ı şirazelerinden çıkarmışlardır, fakat bunların oranları henüz elimize
gelmemektedir. Ve insan d a , o n u n d a b o y u t u n u n s a p t a n m a s ı gereken, inkâr edilemez
s o r u m l u l u k l a r a sahiptir. Böylece E m m a n u e l Le Roy L a d u r i e ' n i n gösterdiği gibi, bağ
b o z u m l a r ı n ı n tedrici olarak gecikmesi t a m a m e n insanın eseridir, ç ü n k ü alkol derecesi
d a h a yüksek geç hasatları elde etmeyi o istemiştir ( 233 ).

İklim tarihinin kuzey yarıküresi ölçeğine tek olduğu açıktır -ve bu a l a n l a r d a k i en

önemli gelimelerden biri b u d u r - , A k d e n i z ikliminin bizzat bu ölçekte bir s o r u n l a r
b ü t ü n ü n e bağlı olduğu da açıktır. Alaska buzullarının b u g ü n gerilemeleri, g ö z ü m ü z ü n
ö n ü n d e eskiden buzul ilerlemelerinin çiğnedikleri o r m a n l a r ı o r t a y a ç ı k a r t m a k t a d ı r .
T o k y o ' d a k i kiraz ağaçlarının kesin çiçeklenme tarihleri (herbiri ayinsel bir b a y r a m l a
belirlenmektedir). Kaliforniya ağaçlarını eşmerkezli t a b a k a l a r ı , b ü t ü n bu "olaylar'.' ve
diğerleri, iklimin tekil tarihiyle birbirlerine b a ğ l a n m a k t a d ı r l a r . İster bu jet stream olsun,
ister olmasın, bir birlik, bir o r k e s t r a şefi vardır. B u n u n a n l a m ı " b i r i n c i " XVI. yüzyılın
heryerde iklim t a r a f ı n d a n teşvik görmesi, "ikinci"sinin de heryerde a t m o s f e r değişmele-
rinden ızdırap çekmiş olmasıdır.
 İNSANI BİRLİK : YOLLAR VE KENTLER,
KENTLER VE YOLLAR ( )

İkliminin tanımladığı haliyle asıl A k d e n i z ' d e n , ışıklarını saçtığı d a h a b ü y ü k A k d e -

niz'e geçmek, fiziki bir birlikten, kitabımızın yöneldiği insani bir birliğe geçmek
d e m e k t i r . Bu insani birlik yalnızca d o ğ a n ı n veya d a h a özel o l a r a k , A k d e n i z s u y u n u n
eseri değildir. Su, ne olduğu h a k k ı n d a söylenilen herşeydir! birleştirme, ulaşım,
m ü b a d e l e , y a k ı n l a ş m a , a n c a k insanın bu k o n u d a çaba sarfetmesi, bedelini ödemeye razı
olması koşuluyla. Akdeniz suyu d a , uzun süre aynı z a m a n d a ayrılık, aşılması gereken
engel olmuştur. Denizcilik sanatı belki de, çağların uzağında, E g e adaları ile Asya
kıyıları a r a s ı n d a k i veya y a k ı n d a k i Kızıldeniz'in sakin su h a v z a l a r ı n d a n çıkmıştır; b u n u
hiçbir z a m a n kesin o l a r a k bilemeyeceğiz. H e r hal-ü k â r d a , z a m a n l a r ı n başında, denizin
insan t a r a f ı n d a n h e n ü z evcilleştirilemediği nihayetsiz bir d ö n e m yer a l m a k t a d ı r . Yavaş
yavaş, bağlarını k u r a r a k , insanların ve tarihin Akdeniz'ini b a s a m a k b a s a m a k inşa
ederek, b u n u yenmişlerdir. F a k a t iyice belirtelim, bu A k d e n i z inşa edilmiştir ve bu inşa
insan eliyle o l m u ş t u r . B u g ü n ulaştığımız hızların ölçeğinde, üzerinde hava köprüleri
k u r u l a n basit bir nehirden başka birşey o l m a y a n bir a n d a bile, bir insanlar Akdeniz'i
a n c a k , bu aynı insanların dehalarının, çalışmalarının ve zahmetlerinin o n u inşa ettiği
ölçüde vardır. A k d e n i z bölgelerini birbirlerine bağlayan su değil de, deniz halklarıdır. Bu
sıradan gerçeği yeniden söylemek gerekmektedir, ç ü n k ü bu a l a n d a çok fazla f o r m ü l ve
imge, keyiflere tabi olarak k a y b o l u p gitmektedirler.

1. Karayolları ve denizyolları
A k d e n i z a n c a k , insanların hareketleriyle, bunların gerektirdiği bağlantılarla, onları
bir yere ulaştıran yollarla birliğe sahip olabilmektedir. Lucien Febvre, " A k d e n i z ,
y o l l a r d ı r " ( 2 ) diye y a z m a k t a y d ı ; kara ve deniz yolları, nehir ve ı r m a k yolları, m u a z z a m
bir arazi ve düzenli bağlantılar ağı, hayatın sürekli dağılımı, adeta o r g a n i k bir dolaşım.
Ö n e m l i o l a n b u n u n resimsel yanını g ö r t e r m e k , Cervantes'e venta'dan venta'ya İspanyol
yollarında refakat etmek, tüccar veya korsan teknelerinin seyir defterlerini o k u y a r a k
yolculuk y a p m a k veya V e r o n a ötesinden gelen büyük yük kayıkları burchieri içinde
A d i g e ' d e n aşağı inmek veya l a g ü n ü n kıyısında Michel de M o n t a i g n e ' i n bagajlarıyla
birlikte F u s i n a ' d a n "Venediğe v a r m a k için s u y a " k o y u l m a k değildir ( 3 ). Önemli olan
böylesine bir ağın ne ölçüde y a k ı n l a ş m a , tutarlı bir tarih gerektirdiğini; gemilerin, yük
hayvanlarının, a r a b a l a r ı n , bizzat insanların hareketlerinin Akdenizi bir, ve yerel
direnmelerine r a ğ m e n , tekdüze kıldığını görebilmektir. Akdeniz'in t ü m ü bu m e k â n -
harekettir. O n u n kıyısına y a n a ş a n l a r , savaş bulutları, m o d a l a r , teknikler, salgınlar, hafif
veya ağır, değerli veya adi malzemeler, herşey o n u n kanlı-canlı hayatının a k ı m ı içine
alınabilir, uzağa taşınabilir, yeniden harekete geçirilir, nihayetsiz olarak taşınır, hatta
sınırlarının dışına atılabilir.
Yollar o l m a s a y d ı böyle mi olurdu? A n c a k bu yollar, H a l e p yolu üzerindeki şu
k e r v a n l a r , İstanbul yolu üzerindeki (metinde T ü r k ç e , Meriç üzerinden İ s t a n b u l ' a giden
yol) şu u z u n at, katır, deve dizileri veya Busbec'in 1555 yılında bu yol üzerinde farkettiği,
İ s t a n b u l ' a M a c a r i s t a n ' d a n T ü r k l e r t a r a f ı n d a n alınmış a d a m l a r ı , kadınları, çocukları
taşıyan şu ilerleyen a r a b a l a r ( 4 ), yalnızca t o p r a k şeritleri veya deniz üzerindeki izlerden
ibaret değillerdir. Gerekli d u r a k l a r ı o l m a y a n hiçbir yol y o k t u r : bir liman, denize çıkışı
olan bir f u a r , bir kervansaray veya bir han (metinde Türkçe); Batı A v r u p a ' d a tecrit
edilmiş, eskiden t a h k i m edilmiş bir şato olan bir h a n . Çoğu z a m a n bu d u r a k l a r , o n l a r
o l m a s a l a r d ı canlı yolların o l a m a y a c a ğ ı bu k o n a k l a r , herkesin o n a d o ğ r u aceleyle
k o ş t u ğ u ve seviçle vardığı, h a t t a tıpkı G u z m a n de A l f r a c h e ' ı n S a r a g o s s a ' y a girerken ( 5 ),
güzel a n ı t l a r d a n , d ü z g ü n asayişten ve belki de herşeyden fazla yiyeceklerin b o l l u ğ u n d a n
"lan de buen preciolodo que casi daba de si un olor de Ita/ia" büyülenerek d u y d u ğ u gibi bir
minnet hissettiği b ü y ü k menziller, yani kentlerdir. Acele etmenin bir nedeni de, çoğu
d u r u m itibariyle A k d e n i z yollarının k ö y d e n köye değil de, bunların açığından geçmesi-
dir, köyler kendi istekleriyle yolların dışında, y u k a r ı l a r d a sığınaklarda k a l m a k t a d ı r l a r .
B u g ü n bile, B u l g a r i s t a n ' d a veya A n a d o l u ' d a yolcu o n a gerçektekinden d a h a boş ve d a h a
az n ü f u s l u gibi gelen anayollar üzerinde seyahat etmektedir ( 6 ). D o ğ u ' n u n büyük ticari
yolunu biraz b u g ü n ü n o t o y o l u gibi hayal edelim; bu b ü y ü k yol mezra ve köylere nadiren
temas etmekte ve bir kentten diğerine d ü m d ü z gitmektedir.

A k d e n i z ' d e k i insani birlik, aynı z a m a n d a hem bu yol m e k â n ı , hem de bu kentsel

m e k â n ; bu h a t l a r ve güç merkezleridir. Kentler ve yollar, yollar ve kentler yalnızca aynı
insani mekân teçhizatından b a ş k a birşey değillerdir. Biçimi, mimarisi, o n u aydınlatan
uygarlık ne olursa olsun, A k d e n i z kenti yol yaratıcıdır ve aynı z a m a n d a o n l a r t a r a f ı n d a n
yaratılmıştır. Vidal de la Blache bunu A m e r i k a n kentlerine ilişkin olarak söylemiştir ( 7 );
Oysa XVI. yüzyılda A k d e n i z mekânı (kentlere ilişkin olarak b u n u yayılmasının
m a k s i m u m u n d a ele a l m a k gerekir) da a z a m e t ve ölçüsüzlüktür. XVI. yüzyılda d ü n y a n ı n
hiçbir bölgesi böylesine güçlü bir kentsel ağ s u n a m a m a k t a d ı r . Alçak Ülkeler ve Y u k a r ı
A l m a n y a kentleri (birinciler Akdeniz'in yansımasıyla o k a d a r a y d ı n l a n m ı ş l a r d ı r ki,
ikinciler de güneyli tüccar ve denizciler t a r a f ı n d a n o k a d a r harekete geçirilmişlerdir ki),
d a h a kuzeye d o ğ r u H a n s a ' n ı n çalışkan f a k a t dağınık küçük kentleri; b ü t ü n bu kentler ne
k a d a r güzel ve ne k a d a r canlı olurlarsa olsunlar, kentsel yerleşim yerlerinin çok büyük
merkezlere sahip, nihayetsiz kırlentler halinde birbirlerini izledikleri İç Denizin kentleri
k a d a r sık ve k a r m a ş ı k b ü t ü n l e r m e y d a n a getirmemektedirler. İç Denizin çok büyük
merkezleri: Venedik, C e n o v a , F l o r a n s a , Milano, Barselona, Sevilla, Cezayir, Napoli,
İ s t a n b u l , K a h i r e ' d i r . Bu son üç kent aşırı n ü f u s a sahiptirler; İ s t a n b u l ' u n o tarihlerde
700.000 n ü f u s a sahip o l d u ğ u söylenmektedir ( 8 ), yani Paris'inkinin iki ve Venediğinkinin
d ö r t katı. Ve bu listeye, genel m ü b a d e l e o y u n u n a katılan ve n ü f u s r a k a m l a r ı n ı n ilham
edeceklerinden d a h a büyük roller o y n a y a n küçük kentler kortejini de ilave etmek
gerekmektedir. Belki de, A k d e n i z ' i n k ü ç ü k kentlerini ı hareketlilik ve faaliyetleri,
Akdeniz'dekilerden d a h a kalabalık, b u n d a n da fazlası, insanlarla d a h a şişkin kentlere
sahip olmasına r a ğ m e n , Uzak D o ğ u ' n u n gerçekte neden böylesine d i n a m i k bir kentsel
ağa sahip olamadığını a n l a m a m ı z a y a r d ı m etmektedir. Uzak D o ğ u kentleri çoğu z a m a n ,
b ü y ü k kent yaşamının harekete geçiremediği m u a z z a m insan yığınlarını biraraya
getirmekten b a ş k a birşey y a p m a m a k t a d ı r l a r ; eğer böyle söylemek tercih edilirse, bu
kentler A s y a ' n ı n e k o n o m i k ö r g ü t l e n m e s i n d e n çok, a s ı n n ü f u s u n u n ifadesi o l m a k t a d ı r l a r
o.
 Kentler bölgesi Akdeniz; bu s ı r a d a n , bin defa t e k r a r l a n m ı ş gerçeği biz keşfetmiyoruz,
f a k a t bu gerçeği sonuçlarına b a ğ l a m a k gerekmektedir. Yol ve kent düzeni A k d e n i z ' i n en
m ü k e m m e l i n d e n insani düzenidir. Bu herşeye egemen o l m a k t a d ı r . Mütevazi olsa bile,
tarım kente u l a ş m a k t a , o n u n k o m u t a s ı n a tabi o l m a k t a d ı r ; tabii ki d a h a büyük başarıları
için haydi haydi böyledir. Kentlerin sayesinde, insanların hayatı doğal koşulların talep
ettiklerinden d a h a hızlı o l m a k t a d ı r . Denizin b ü y ü k tarihi, b ü t ü n uygarlığı o n u n eseridir.
F e r d i n a n d Lot ( l 0 ) Emile Felix G a u t i e r ' y e karşı, m ü s l ü m a n istilesini d o ğ r u d a n kentlere
bağladığında, haklıdır. Herşey o n l a r a u l a ş m a k t a d ı r . Denizin kaderi çoğu z a m a n sadece
bir yolun, bir kentin, bir başka yolun, bir başka kentin zararına o l m a k üzere kazandığı
zafere bağımlı o l m a k t a d ı r , h a t t a herşeyin b ü y ü k i m p a r a t o r l u k l a r a ve k a r a devletlerine
aite benzediği a m a henüz ait olmadığı X V I . yüzyılda bile bu böyledir.

*ı.U»T|

23 1546'daki iberya y o l ağı

Kaynak: G o n z a l o Menendez Pidal, Los C o m i n o s en la historia de Espana, 1951. Harita, Valencialı Juan Villuga'nın
r e h b e r i n d e (Medina, 1546) z i k r e d i l m e sıklıklarına göre, yolları daha ince veya daha kalın olarak g ö s t e r m e k t e d i r . Bu
"farklı y ö n l e r d e k i g ü ç l e r i n d e n g e s i n d e n " T o l e d o ' n u n Yarımadanın yol merkezi ve b u n a bağlı olarak en karışık kenti
o l m a y a devam ettiği ortaya çıkmaktadır. Büyük kavşaklar: Barselona, Valencia, Saragossa, M e d i / ı a d e l C a m p o ' d u r .
1556'dan itibaren başkent o l a n M a d r i d ' i n saati henüz g e l m e m i ş t i r .
 yollar
Akdeniz'in yolları, öncelikle de deniz yolları, d a h a önce de söylediğimiz gibi ( " )
•cıyılar b o y u n c a o l u ş m u ş l a r d ı r . D a h a s o n r a çok sayıda karayolu gelmektedir: bazıları
sahillerin y a k ı n l a r ı n d a , tıpkı yolların, karayollarının N a p o l i ' d e n R o m a ' y a , F l o r a n s a ' y a ,
C e n o v a ' y a , M a r s i l y a ' y a s o n r a L a n g u e d o c ve R o u s s i l l o n ' d a n geçerek İspanya kıyı
yoluna, Barselona, Valencia, M a l a g a ' y a ulaşan kesintisiz yolların birbirlerine eklenmele-
ri gibi, l i m a n d a n limana koşan yollar. Diğerleri, tıpkı Nil'in veya R h o n e vadisinin doğal
yolları gibi kıyılara dik inmektedirler; Alplere giden yollar, H a l e p ' t e n F ı r a t ' a k a d a r veya
K ü ç ü k A f r i k a ' d a n S u d a n ' a k a d a r u z a n a n kervan yolları böyledir. Victor Berard'ın
f o r m ü l ü n ü a l a r a k , b u n l a r a çok sayıdaki " k ı s t a k y o l l a n " n ı d a ekleyelim. Suriye'den
başlayıp, Kilikya kapısı yoluyla T o r o s l a r ı a ş a n , A n a d o l u ' y u b o y d a n b o y a geçerek
İ s t a n b u l ' a Eskişehir üzerinden veya A n k a r a uzatmasıyla d o ğ r u d a n ulaşan kuzey-güney
yolu; veya k a b a c a d o ğ u - b a t ı y ö n ü n d e u z a n a r a k , Selanik'ten D u r a z z o ' y a , A v l o n y a ' y a
veya C a t t a r o ' y a ; Ü s k ü p ' t e n R a g u z a ' y a ; İ s t a n b u l ' d a n S p a l a t o ' y a (bu s o n u n c u yolun
X V I . yüzyılın s o n u n d a k i ani e k o n o m i k sıçramasını zikretmeliyiz) u z a n a n enlemesine

MİLANO

Parm»

Pontr«moli
S». F o t n ı o
«(PV.Forli
Pı*v*p«logo
>Xost«lnuovo di Gorf.
t^orça
| | o Bor 90
1 a Mozzano

LUCCA

FLORENSA#—'
Pontoıtıtv*

Arena

24. T o s k a n a A p e n n i l e r i b o y u n c a y e r a l a n y o l l a r
E s k i via E m i l i a o l a n b ü y ü k R i m i n i - M i l a n o y o l u , A p e n n i n e n g e b e s i n i d o ğ u y a d o ğ r u s ı n ı r l a n d ı r m a k t a d ı r . F l o r a n s a ve
Lucca y ö n ü n d e , yarımadanın bu dar kesiminde bu yola dik gelen ç o k sayıdaki yollar, Yarımadanın uzunlamasına
olan yolların ç o k l u ğ u h a k k ı n d a bir fikir vermektedir. Futa üzerinden g e ç e n B o l o g n a Floransa y o l u b u g ü n ü n harika
autostrade'sine tekabül etmektedir.
K u l l a n d ı ğ ı m ı z b e l g e F l o r a n s a ve L u c c a ' d a n h a r e k e t e d e n A p e n n i n a ş ı r ı y o l a r ı n s a y ı l m a s ı y l a sınırlıdır.
yollar; veyahut d a , A d r i y a t i k ' t e n Tiren Denizine İtalyan setinin bir kıyısından ö b ü r ü n e
giden yollar böyledirler: bu güneydeki enlemesine yolların en önemlisi B a r l e t t a ' d a n
Napoli ve Benevento'ya gidenidir ( A r i a n o tepesinden) ( 12 ); d a h a kuzeyde T o s k a n a ticari
ekseni - A n c o n a ' d a n F l o r a n s a ve L i v o r n o ' y a - ve C e n o v a ekseni - F e r r a r e ' d e n C e n o v a ' y a -
o l a r a k adlandırılabilecek yollar da böyledir; b u k o n u y u k a p a t m a k üzere, d a h a batıda
B a r s e l o n a ' d a n G a s k o n y a körfezine, V a l a n c i a ' d a n Portekiz'e, Alicante'den Sevilla'ya
olan enlemesine İspanyol yolları da böyledirler. Tabii ki, bu kıstak y o l l a n aynı a n d a
birçok yol a n l a m ı n a gelmektedirler. Böylece, L o m b a r d i y a ile bir y a n d a n R o m a g n a ,
diğer y a n d a n d a T o s k a n a a r a s ı n d a o d ö n e m d e yaşayanlar, sekiz zor g ü z e r g â h t a n birini
- z o r d u r l a r ç ü n k ü , Apenninleri a ş m a k t a d ı r l a r - tercih edebilirlerdi: en u y g u n u t o p ç u n u n
geçebileceği yegânesi, en güneyde olanı, Rimini'den Marecchia vadisi tarikiyle, Arezzo ve
Sansepolcro'ya kadar ulaşmaktadır ( n ) .

S ı r a l a m a n ı n t a m a m olabilmesi için, çoğu z a m a n A k d e n i z d ü n y a s ı n ı n çevresinde yer

alan nehir yollarını ilave etmek yeterli olacaktır. Kuzey İtalya ovasının faal su yolları,
Adige, Po ve kolları A d d a , Oglio, M i n a i o böyledirler ( 14 ); " R u s " nehirleri böyledirler;
b ü t ü n Portekiz nehir yatakları böyledirler; Sevilla'ya k a d a r ve o r a d a n d a öteye
K o r d o b a ' y a k a d a r G u a d a l q u i v i r de böyledir ( 15 ); veya sadece yarı Akdenizli olan ve
m u a z z a m tatlı su kitlesi deltasının ötesinde de açık denize d o ğ r u " t a m a m e n karışık ve
s a r ı m t r a k o l a r a k " ( 16 ) yayılan Nil; veyahut da gerçekten Akdenizli olan, yolcuları ve
A r a g o n buğdayını T o r t o s a ' y a k a d a r taşıyan düz dipli kayıklarıyla E b r o , Valencia ve
G r a n a d a nehirlerinin bazılarının aşağı kısımları ( 17 ), İ t a l y a ' d a Aşağı A r n o , R o m a ' y a
k a d a r deniz kayıklarına açık olan, yatay dümenleriyle ve nehri yüksek kıyılarına tıpkı
iskele olarak çıkıyor gibi kullanılan yüksek baş ve kıç taraftarıyla ilginç olan nehir
kayıkları t a r a f ı n d a n h a r m a n l a n a n Aşağı Tiber ( 18 ) böyledirler.

Estienne ( " ) , T u r q u e t ( 20 ), l ' H e r b a ( 21 ) rehberlerine d a y a n ı l a r a k düzenlenen haritalar

üzerine aktarılabilecek olan b ü t ü n bu yollar, denizin genel y a ş a m d o k u s u n u vermekte-
dirler. Bunlar XVI. yüzyılda k a b a c a , R o m a ' n ı n veya O r t a Ç a ğ Akdeniz'inin yayılmasını
sağlamış yollardan hiç de farklı değillerdir. F a k a t bunların m e y d a n a getirdikleri ağ ne
olursa olsun, b u n l a r uzun d ö n e m d e değişsinler veya değişmesinler; kıyıların ötesinde İç
Denizin ekonomilerinin ve uygarlıklarının i m p a r a t o r l u ğ u n u resmetmekte ve o n u n
kaderine egemen o l m a k t a d ı r l a r .

Yolların hayatı tökezlenmekte midir? R e f a h a mı k a v u ş m a k t a d ı r ? Ticaretler, kentler,

devletler şişmekte veya b o z u l m a k t a d ı r l a r . Bütün b ü y ü k tarihsel açıklamalar, haklı
o l a r a k yol felâket ve kazalarını g ü n d e m e getirmektedirler. A r t h u r P h i l i p p s o n ' a göre ( 22 ),
d ü m d ü z hatlar üzerindeki seyrüsefer, M . Ö . III. yüzyılda, iskele k â r l a r ı n d a n n m a h r u m
kalan Y u n a n ülkelerinin doğu havzasında iflas etmelerine yol açmıştır. R o m a ihtişamının
s o n u n d a , değerli madenlerin kaçtığı Yakın D o ğ u yollarınrn şiddetli kazanımları -bu dün
savunuluyordu- veya denizin genel hareketinin zararına gelişen bir T u n a -Ren ticaret
ekseninin şu geniş faaliyeti -bu da y a k ı n l a r d a s a v u n u l m u ş t u r - y ü z ü n d e n çöküş sürecine
girmiştir ( 23 ). Bu aynı genel hareket VIII. ve IX. yüzyıllarda İslamiyetin hizmetine
girince, hemen yer değiştiren A k d e n i z güçlerinin t ü m alanı, hrıstiyan Batıyı denizin
besleyici yol ağının dışında bırakmıştır. Nihayet, kitabımızın ilgilendiği d ö n e m d e
d u r m a k üzere, b ü y ü k keşifler Atlantik ve d ü n y a yollarını a ç a r a k , Atlas ve H i n d
O k y a n u s l a r ı m sürekli bir yol ile birbirlerine b a ğ l a y a r a k , Akdeniz'in canlı yollarını
tersyüz etmişler ve u z u n vadede de denizin b ü t ü n ü n ü fakirleştirmişlerdir. Üstelik, bu
kitabın ilk şeklini kaleme aldığım z a m a n , bu yol bağlantılarının ö n e m i kendisini b a n a
dayatmıştır. Bu yol bağlantıları her tutarlı tarihin alt yapışıdırlar. F a k a t kesin rolleri,
o r t a y a zor s o r u n l a r ç ı k a r t m a k t a d ı r .
 Ulaşım araçlarının köhneliği
1550'den 1600'e, deniz veya k a r a ulaşımında ilk bakışta hiçbir b ü y ü k devrim kendini
g ö s t e r m e m e k t e d i r : eskisinin aynı gemiler, aynı yük hayvanları, aynı yetersiz a r a b a l a r ,
aynı g ü z e r g â h l a r , taşınan aynı mallar. Yollar, deniz seyrüseferi, hız posta düzeni ıslah
edilebilir, ulaşım vergileri azaltılabilirdi, a m a hiçbir z a m a n devrimci b o y u t l a r d a
o l m a m a k üzere. B u n u n kanıtı, yüzyılın çok sayıdaki siyasal ve e k o n o m i k değişimlerine
r a ğ m e n , k ü ç ü k kentlerin, yani ikincil k o n a k l a r ı n y a ş a m a y a devam etmeleridir. Bunlar
eğer y a ş a m a y a d e v a m ettilerse, b u n u n nedeni Stendhal'in d ü ş ü n d ü ğ ü gibi, b ü y ü k
kentlerin alışılmamış bir m ü s a h a m a ile küçükleri kaderlerini idrak etmekte serbest
bırakmış, olmaları değildir. B u n u n nedeni, küçüklerin kendilerini s a v u n m u ş olmaları ve
özellikle de, u z u n yollar b o y u n c a onların atlarına ve h a n l a r ı n a başvurmaksızın yolculuk
y a p m a n ı n m ü m k ü n o l m a m a s ı y ü z ü n d e n , büyüklerin o n l a r d a n vazgeçememeleridir. Bu
konakların hayatı, karayollarındaki hızların ortalamasına, deniz seyrüseferindeki sürelere
bağlıdır; b ü t ü n bu gerçekler, hala çok eski yollara ( R o m a XVI. yüzyılda hala yollarıyla
A n t i k ihtişamı içinde y a ş a m a k t a d ı r ) ( 24 ) ve d ü ş ü k tonajlı tekneleri (denizin devleri
nadiren 1000 t o n u a ş m a k t a d ı r l a r ) k u l l a n m a y a devam eden, teknik b a k ı m d a n iyi
d o n a t ı l m a m ı ş bir yüzyıl b o y u n c a hiç değişmemişlerdir; bu yüzyıl çoğu z a m a n a r a b a l a -
r ı n d a k i n d e n çok, yük hayvanlarının hizmetine b a ş v u r m a k t a d ı r ( 2S ). A r a b a II. Felipe
d ö n e m i n d e bir bilinmeyen değildir, f a k a t ilerlemesi yavaş ve önemsiz k a l m a k t a d ı r -eğer
1550 ile 1600 a r a s ı n d a bir ilerleme varsa-. 1881'de a r a b a n ı n F a s ' t a henüz bir bilinmeyen
o l d u ğ u n u d ü ş ü n e l i m ( 26 ). P e l o p o n e z ' d e o r t a y a çıkışının a n c a k X X . yüzyılda o l d u ğ u n u ;
a r a b a n ı n bir ülkeye varışının, J . L . Cvijic'in X I X . yüzyıl Türkiye'sine ilişkin olarak
söylediği gibi ( 27 ), yolların gözden geçirilmesini/yaratılmasını, hemen hemen bir devrim
gerektirdiğini a k l ı m ı z d a tutalım.

Bu d u r u m d a , olayları o l d u k l a r ı n d a n önce söylemeyelim: X V I . yüzyılda İspanya

h e n ü z zillerin çaldığı katır k o ş u l m u ş , a r a b a l a r ülkesi değildir; tıpkı İtalya'nın R o m a n t i k
d ö n e m d e ünlü vetturini ülkesi olmadığı gibi. Ş u r a d a b u r a d a atlar, öküzler veya m a n d a l a r
t a r a f ı n d a n çekilen a r a b a l a r ı farketmekteyiz (bazıları az çok geliştirilmiş, diğerleri henüz
ilkel). İstanbul yolu üzerinde Bursa ovasında ( 28 ), K o n s t a n t i n bölgesinde (Afrikalı Leon
( 29 ) b u n u işaret etmektedir), Brenner y o l u n d a ( 30 ), hemen hemen İtalya'nın t ü m ü n d e
a r a b a tekerlekleri d ö n m e k t e d i r . F l o r a n s a çevresinde ş a r a p fıçıları tekerlekli araçlarla
t a ş ı n m a k t a d ı r ( 31 ); Cervantes Valladolid'in arabacılığıyla alay e t m e k t e d i r ( 3 2 ) ve A l b a
d ü k ü 1580'de Portekiz'i istila ettiğinde, o r d u s u için çok sayıda c o r r o ' n u n hizmetinden
emin o l m u ş t u r ( 33 ). 1606'da III. Felipe'nin sarayının Valladolid'den M a d r i d ' e taşınması
ö k ü z arabalarıyla gerçekleştirilmiştir ( 34 ).

D e m e k ki a r a b a l a r kesin o l a r a k , b ü y ü k kentlerin y a k ı n l a r ı n d a , kitlesel t a ş ı m a l a r a

ihtiyaç gösteren o r d u l a r ı n a r k a s ı n d a hizmet vermektedirler. Pekiyi diğer yerlerde?
1560'da N a p o l i ' d e A p u l i a buğdayını, güney İtalya'nın çevresini dolaşan u z u n deniz
y o l u n d a n k u r t u l m a k üzere, adet olduğu üzere denizden değil de, k a r a d a n getirtmek
d ü ş ü n ü l m ü ş t ü r ; f a k a t b u n u n için kent ile üretici bölge a r a s ı n d a a r a b a taşımacılığı servisi
k u r m a k ve II. Felipe'nin temsilcisinin N a p o l i kral naibi Alcala d ü k ü n e dediği gibi,
procurar de adereçar los caminos que vienen du Pulla cerca de Asculi, A p u l i a ' d a n Asculi
yakınlarına k a d a r gelen yolları hale yola k o y m a k ( 35 ) ve b u n u -gelmek istediğimiz n o k t a
b u d u r - de manera que pudiendose carrtear come se hace en Alemania y otras partes se
trayga el trigo por ellos â Napoles, A l m a n y a ve diğer ülkelerdeki a r a b a l a r ı n kullanılabile-
cekleri biçimde y a p m a k gerekmektedir ki, buğday k a r a y o l u n d a n N a p o l i ' y e k a d a r
taşınabilsin ( 36 ). Come se hace en Alemania'. demek ki, 1598 ve 1603'deki resmi r a p o r l a r ı n ,
yolun trafiğini ele geçirmek isteyen Benevento'daki Papalık kentinin projelerine r a ğ m e n
veya projeleri y ü z ü n d e n yetersiz ve t a m a m l a n a m a m ı ş o l a r a k k a l m a y a d e v a m eden,
B a r l e t t a ' d a n N a p o l i ' y e u z a n a n şu enlemesine yolun ( 37 ) a r a b a l a r ı n eline geçmişe
benzemesine r a ğ m e n , d a h a a r a b a n ı n İtalya'nın güneyini fethetmesi, b u r a d a A l m a n
tarzına göre e g e m e n olması g e r e k m e k t e d i r ( 38 ).
F r a n s a ' d a bile yüzyılın s o n u n d a , üzerlerinde a r a b a l a r ı n dolaşabilecekleri yollar çok
sayıda değillerdir ( 39 ). M u a z z a m m e k â n l a r b o y u n c a , yük hayvanı önceliği elinde
t u t m a k t a d ı r . X V I I . ve X V I I I . yüzyıllarda A v r u p a ' n ı n hayranlığını üzerine çeken
O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u n yol ağı, her iki k e n a r ı n d a sürüler ve yayalar için bastırılmış
t o p r a k t a n olan ve yolu d a r a l t a n kısımlara sahip, ortaları üç a y a k genişliğinde taş
d ö ş e n m i ş d a r süvari yolları içermektedir ( 40 ). Bu d e k o r içinde ya hiç, ya da hemen hemen
hiç a r a b a y o k t u r .

1600'lere doğru karayollarına üstünlük mü?

F a k a t gene de bu kötü yolların üzerinde, ulaşım herşeye r a ğ m e n ve yüzyılın s o n u n a
d o ğ r u d a a r t a r a k y a p ı l m a k t a d ı r . Bu artışın nedeni ve s o n u c u , o l d u k ç a genel bir şekilde
-en a z ı n d a n A v r u p a y a r ı m a d a l a r ı n d a - katır sayısındaki bir artışla kendini o r t a y a
k o y m a k t a d ı r . İ s p a n y a ' d a V . C a r l o s ' u n çağdaşı olan bir tarımcı, A l o n s a de H e r r e r a ( 41 ) bu
o l g u y u k o r k u n ç bir felâket s a y m a k t a d ı r ; İ t a l y a ' d a , özellikle N a p o l i ' d e at yetiştiriciliğini
k u r t a r m a k için, Napolili zenginlerin a r a b a l a r ı n a katır k o ş m a l a r ı n ı , b ü y ü k yaptırımlar
getirerek y a s a k l a m a k gerekmiştir ( 42 ); K ı b r ı s ' t a 1550'lerden itibaren, katır yetiştiriciliği
at sayısında felâkete varan bir a z a l m a y a yol açmıştır ( 43 ); A n d a l u ç y a ' d a atları k o r u m a k
için çok sert tedbirler a l m a k gerekmiştir ( 44 ); B a l k a n l a r d a 1593-1606 T ü r k - A v u s t u r y a
savaşı sırasında, hrıstiyanlar diğer nimetler a r a s ı n d a katırlara d a sahip çıkmışlardır ( 45 ).
H a e d o C e z a y i r ' d e n Şerşel'e katır sırtında giden bir kuzey Afrikalıyı d a bildirmektedir
( 46 ). 1592'de, La G o u l e t t e ' d e çalışmalarr için Sicilya'dan katır yollanmıştır ( 47 ).

X V I . yüzyılda, h ü k ü m e t l e r i n savaş z o r u n l u k l a r ı a d ı n a sert bir şekilde mücadele

etmelerine r a ğ m e n , katırın zaferi inkâr edilemez. K a t ı r sayısındaki artış Elizabeth
İngiltere'sindeki at m i k t a r ı n d a k i artışla (çekim ve yük hayvanı o l a r a k ) aynı ö n e m e sahip
o l m u ş a b e n z e m e k t e d i r ( 48 ). K a t ı r , H e r r e r a ' n ı n İ s p a n y a için enine b o y u n a açıkldığı gibi,
yalnızca bir tarımsal araç değildir. O aynı z a m a n d a , ihtiyaçları kısıtlı, azla yetinen,
dayanıklı, h a r i k a bir yük hayvanıdır. Herşeyle ilgilenen Rabelais Quart Livre'de " d a h a
güçlü hayvanlar olan katırlar, diğerlerinden d a h a az narin o l u p , d a h a uzun süre
ç a l ı ş m a k t a d ı r l a r " diye y a z m a k t a d ı r . H e r r e r a İ s p a n y a ' d a 600.000 iş katırına karşılık
400.000 " s ü v a r i " katırı ( 49 ) o l d u ğ u n u t a h m i n e t m e k t e d i r - b u n d a n u l a ş ı m d a kullanıldık-
larını anlayınız-. Terimleri z o r l a y a r a k , katırın bu fethini X V I I I . yüzyılda İspanyol-
Portekiz A m e r i k a ' s ı n d a m e y d a n a geleceklerin modeline b a k a r a k hayal etmek m ü m k ü n -
d ü r ; b u r a d a insani o l m a y a n m e k â n , insan i ç i n / a d ı n a , sayılamayacak k a d a r çok katır
t a r a f ı n d a n fethedilmiştir.

Başka bir s o r u n : a c a b a katırlar, deniz trafiğinin z a r a r ı n a o l m a k üzere gerçekleşen

k a r a trafiğindeki artıştan s o r u m l u o l a m a z l a r mı?
Yarıyarıya su üzerinde k u r u l m u ş olan K o r s i k a b u r n u n u n b ü y ü k kasabası E r b a l u n g a ,
r o l ü n ü n b i r k a ç yelkenli sayesinde B u r n u n etrafının d ö n ü l m e s i n i sağlamak olduğu
d ö n e m d e , a d e t a k ü ç ü k bir kent idi. XVII yüzyılda bizatihi B u r n u n k ö k ü n d e bir karayolu
açıldı ve d a h a kısa olan bu yol, ç a b u c a k u z u n denizyoluna galebe çaldı. Bu d u r u m d a
E r b a l u n g a ç a b u c a k geriledi ( 50 ). Eğer gerek varsa, bu minicik ö r n e k , k a r a y o l u n u n
d e n i z y o l u n a karşı b a ş t a n yenik o l d u ğ u n a dair son derece yaygın inanca karşı dikkatli
o l m a m ı z a yol açacaktır.

A n c a k bu d u r u m , özellikle kara postacılarının taşıdıkları haberler ve m e k t u p l a r için

d o ğ r u değildir. B u r a d a su yolu a n c a k istisnai olarak k u l l a n ı l m a k t a d ı r . Bu d u r u m aynı
z a m a n d a , değerli mallar için de geçerli değildir, ç ü n k ü bu cins malların k a r a d a n
taşınmasının ( k u ş k u s u z lüks mallar taşımacılığı) maliyeti bu malların k a r a d a n k a z a n a -
m a y a c a k l a r ı ölçüde değildir. Böylece, X V I . yüzyılın s o n u n d a N a p o l i ' n i n h a m ipeği
karadan L i v o r n o ' y a k a d a r gelmekte ve b u r a d a n da, gene karadan A l m a n y a ' y a ( 51 ), h a t t a
Alçak Ülkeler'e ( 52 ) k a d a r ulaştırılmaktadır. Aynı şekilde, H o n d s c h o o t e yünlü-ipekli
serjleri ters y ö n d e gene k a r a d a n , 1540'la 1580 a r a s ı n d a a t m ı ş t a n fazla f i r m a n ı n bunların
yeniden dağıtımıyla meşgul olduğu N a p o l i ' y e u l a ş m a k t a d ı r ( 53 ).

Nihayet yüzyılın iyice s o n u n d a , D o ğ u A k d e n i z ' d e k a r a y o l u n u n belirleyici bir

canlanışı f a r k e d i l m e k t e d i r . O z a m a n a k a d a r kimi y a k ı n , kimi u z a k birçok deniz ticaret
k a n a l ı n d a n (bunların a r a s ı n d a u z u n süre. K a r a d e n i z ticareti de yer almıştır) ekmeğini
çıkartmış olan R a g u z a , yüzyılın son yıllarıyla birlikte bu trafiklerden vazgeçmiş ve
Adriyatik Denizine k a p a n m ı ş t ı r . B u n u n nedeni, B a l k a n deri veya yünlülerinin artık
b u r a y a gelmiyor o l m a l a r ı değildir, f a k a t b u n l a r artık b ü y ü k N o v i - B a z a r menzilinin
ötesindeki k a r a y o l l a r ı n d a n gelmektedirler. Bu yollar su yollarını i k â m e etmişlerdir. Aynı
şekilde, K ü ç ü k Asya t o p r a k l a r ı n ı n nihayetinde b u l u n a n İzmir'in X V I I . yüzyıldaki
p a r l a k talihi ( 54 ), kısmen karayollarının bir zaferi o l a r a k y o r u m l a n m a l ı d ı r . Ç ü n k ü , İran
H a l e b ' i n besleyici trafiğinin bir kısmını (özellikle İ r a n ' d a n k a y n a k l a n a n ı n ı ) kapmıştır,
b u n u n nedeni belki de Batıyla deniz aracılığıyla yapılan mübadelelerin hareket noktasını
d a h a batıya kaydırmış olmasıdır.

Bu aynı hareket Türkiye ile ilgili olan bazı olaylarla y a k ı n d a n bağlantılı o l d u ğ u n d a n

ö t ü r ü , bir kısım Venedikli o k u m u ş yazmış t a r a f ı n d a n a k t a r ı l a n , S p a l a t o ' n u n macerasını
da a ç ı k l a m a k t a d ı r ( 55 ). Venedik Balkan t o p r a k l a r ı n d a k i altra sponda üzerinde bir dizi
gözetleme yeri ve kent ile iki t a n e de ticari bağlantıyı elinde t u t m a k t a y d ı : b u n l a r d a n
C a t t a r o y ö n ü n d e olan ilki, Venediğin İ s t a n b u l ve Suriye ile olan p o s t a servisini kışın
örgütlediği n o k t a idi; bu kez Signoria'nın sahip olmadığı bir yer olan ikincisi N a r e n t a
ağzı y ö n ü n d e y d i ; çok sayıda k ü ç ü k tekne kervanların bu nehrin ağzına getirdiklerini, bu
n o k t a d a n a l a r a k Venediğe taşımaktaydılar: Balkan Y a r ı m a d a s ı n ı n y ü n , deri ve canlı
hayvanları. Bu N a r e n t a - V e n e d i k ticareti, U s k o k korsanlığı, d a h a s o n r a d a N a r e n t a -
Venedik hattı üzerinde S i g n o r i a ' n ı n v a r o l d u ğ u n u iddia ettiği tekele r a ğ m e n , kendilerini
düzenli bir şekilde o n u n yerine i k â m e eden R a g u z a ve A n c o n a ' n ı n rekabetleri y ü z ü n d e n
tehlikeye girince, herhalde 1577'den ve d a h a iyisi 1580'den itibaren bize dikkat çekici bir
zekâya sahip o l d u ğ u söylenen, Venediğe yerleşmiş Michel R o d r i g u e z adlı bir Y a h u d i n i n
projelerini ciddiye almayı h a r e k e t e geçiren bu olaylar o l m u ş t u r . Bu projeler S p a l a t o
iskelesini d o n a t m a y ı -o sıralar d ü ş k ü n bir kent olan S p a l a t o b u n a karşılık m ü k e m m e l bir
limana sahipti ve Balkan Yarımadasısının içleriyle bağlantıdaydı- ve S p a l t o ' d a n
Venediğe k o r u n a n k o n v o y l a r düzenlemeyi hedeflemekteydi. Projeler, rizikolu girişimle-
re karşı olan bir s e n a t ö r ü n muhalefeti karşısında 1591'den önce gerçekleşememişlerdir;
b u n u Nicolö C o n t a r i n i söylemektedir ve böyle olmuş olması m ü m k ü n d ü r . 1591'e k a d a r
Venediğin bu çareye acilen b a ş v u r m a d u r u m u n d a olmadığı d a düşünülebilir.

F a k a t , ç ö z ü m benimsenir b e n i m s e n m e z sonuçları önemli ölçülere ulaşmıştır. Vene-

dikliler S p a l a t o ' y a yeni bir kent inşa etmişlerdir: g ü m r ü k l e r i , depoları, malların
temizlenmesi ve insanların k a r a n t i n a y a alınması için hastaneler, " ç ü n k ü T ü r k ülkesinde
salgın hastalıklar sıklaşmıştır". Kentin surlarını ve t a h k i m a t ı n ı o n a r m ı ş l a r d ı r . T ü r k l e r
de kendi cephelerinden, S p a l a t o ' y a ulaşan yolları d ü z e n e s o k m u ş l a r ve yolculuklar için
sabit tarihler s a p t a m ı ş l a r d ı r ; b u n u o k a d a r iyi yapmışlardır ki, tüccarlar b ü y ü k g r u p l a r
halinde yolculuk yapabilmişlerdir - C o n t a r i n i " k e r v a n adını verdikleri ş e y " diye ekleme-
nin gerekli o l d u ğ u n a i n a n m a k t a d ı r - . Bu d u r u m d a D a l m a ç y a iskelesinde o r t a y a hemen
bolluk ve zenginilk çıkmıştır: k o r s a n l a r denizdeki d a r b e alanlarını genişlettiklerinden,
böylece açılan karayolu en uzak malları bile kendine çekmeye başlamıştır. M u a z z a m kıta
ulaşımının son noktası olarak S p a l o t a ' y a eskiden Suriye'den, İ r a n ' d a n , H i n d ' d e n deniz
yoluyla taşınan malların k a r a d a n geldiği g ö r ü l m ü ş t ü r . D e m e k ki, kendi çapında bir
a d e t a k a r a y o l u devrimi. C o n t a r i n i , "böylece S p a l a t o ' d a n Venediğe ... ipek, çeşitli
a r o m a t i k bitkiler, halılar, b a l m u m u , yün, pösteki, ciambelotti, p a m u k l u bezler ve D o ğ u
ülkelerinin insan kullanımı için ürettiği ve imal ettiği herşey gelmeye b a ş l a d ı " ( 56 )
d e m e k t e d i r . Venedik aynı yol aracılığıyla altın ve simli kumaşlarını ters yöne g ö n d e r -
mekteydi. Büyük ticari k a d ı r g a l a r (eskiden V e n e d i k - S o u t h a m p t o n yolculuğunu y a p a n -
l a r d a n d a h a kısa, d a h a alçak ( " ) , f a k a t U s k o k kayıklarına karşı d a h a iyi k o r u n a n )
S p a l a t o ile Venedik a r a s ı n d a k i kısa trafiği sağlamışlardır.

Venediğin r a k i p ve hasımları bu d u r u m d a , onu v u r m a k için S p a l a t o ' y u v u r m a n ı n

gerekli o l d u ğ u n u anlamışlardır. Yeni bağlantının transit ticaretlerine r a k i p olduğu
Raguzalılar, 1593 yazından itibaren T ü r k l e r i n nezdinde bir çekiştirme k a m p a n y a s ı n a
girişmişlerdir. Mayıs 1593'te Bosna Paşası nezdine yolladıkları elçilerine "biasmarla"
girişimi kötülemesini "Venediklilerin b ü t ü n a m a ç ve niyetlerinin, onları bir savaş
d u r u m u n d a ele geçirebilmek için, Türkleri ve Büyük S e n y ö r ü n diğer uyruklarını bu
iskeleye çekmek o l d u ğ u n u " açıklamasını tembih etmişlerdir. 1596'da ( 58 ), Klissa'daki
karışık d u r u m sırasında (bu k ü ç ü k T ü r k kentini U s k o k l a r ihanet yoluyla ele geçirmişler
ve Türkler de burayı ç a b u c a k geri almışlardır, f a k a t bu iş için, M a c a r i s t a n savaşında
gerekli olacak b ü y ü k o l a n a k l a r seferber edilmiştir), A v u s t u r y a ile P a p a n ı n Venediği
T ü r k l e r e karşı savaşa sürüklemeye çalıştıkları sırada, D a l m a ç y a ' d a Venedik egemenli-
ğinde b u l u n a n t o p r a k l a r d a bu Klissa savaşı nedeniyle m e y d a n a gelen karışıklıklar
esnasında, N a p o l i kral naibi dük Olivares ilginç bir şekilde S p a l a t o ' y u a y a k l a n d ı r m a y a
veya hiç değilse b u r a y a nifak s o k m a y a teşebbüs etmiştir. Bu Klissa yılı Venediğe bir dizi
endişeye ve S p a l a t o iskelesinde binlerce güçlüğe m a l o l m u ş t u r . Bu o l a y d a n d a h a iyi hiçbir
şey, D o ğ u A k d e n i z ticaretinin karanın eline geçmesinin Venedik için arzetmeye başladığı
ö n e m i gösteremez ( 59 ).

Ve eğer söz k o n u s u olan geçici bir başarı değil de, sürecek gibi gözüken bir
bağlantıysa... S p a l a t o D a l m a ç y a ile Venedik a r a s ı n d a k i ilişkinin en b ü y ü k merkezi
haline gelmiştir. İşte bu ilişkiler h a k k ı n d a bazı istatistik veriler: 1586 ile 1591 arasında
o r t a l a m a 11.000 colli mal;' 1592 ile 1596 a r a s ı n d a 16.400 ( 60 ); 1614 ile 1616 a r a s ı n d a
14.700; 1634 ile 1645 a r a s ı n d a ( 6 I ) 15.300 colli. Aşikârdır ki, colli denilen şu büyük
a m b a l a j l a r düzenli bir ölçü birimi değillerdir; aşikârdır ki, S p a l a t o ' y a has olan Venediğe
yönelik trafik D a l m a ç y a ' n ı n b ü t ü n ü n e ait o l a n d a n a y ı k l a n m a m ı ş t ı r (ancak Cinque Savii
T e m m u z 1607'de yalnızca S p a l a t o iskelesi için 12.000 balya [balla=collo, çoğulu colli]
m a l d a n söz etmektedirler; " n a k i t p a r a d ı ş ı n d a " oltre li contadi in bonasuma)(62). Belgeler
k e r v a n l a r d a k i atları yüzlerle s a y m a k t a ve içlerinde B u r s a ' d a n bile gelenleri olan ( 63 )
Ermeni, Y a h u d i , R u m , İranlı, U l a h , "İ?0g<#ü7za"lılar ve Bosnalılardan ( 64 ) m e y d a n a gelen
bir tüccar bulutu Venediğe u l a ş m a k t a d ı r . S p a l a t o ' y u 1607 yazında m a h v e d e n veba
sırasında ( 65 ), Venediğin yakın bağlantılarını k o r u m a k için gösterdiği özen,- M o r a
y ö n ü n d e k i ticaretini canlandırması; b ü t ü n b u n l a r Balkanlarla olan bağlantıların yerleş-
tiğini, bunların artık geçici değil de, sürekli çözümler o l d u ğ u n u işaret etmektedir.

K a r a y o l u n u n ticaret trafiğini ele geçirmesinin nedenine gelince, s o r u m l u l u ğ u n büyük

kısmı U s k o k , hrıstiyan ve m ü s l ü m a n korsanlığına ait o l m a k t a d ı r , b u n d a n kuşku
d u y m a y a gerek y o k t u r . Nicolö C o n t a r i n i Tarih'inde iskelenin refahını belirlemiştir ( 66 ).
F a k a t yegâne s o r u m l u l a r korsanlar değillerdi. K a r a y o l u n u n a r t a n ve alışılmadık talihi
- C o n t a r i n i "cosa non piü usata" demektedir- başka nedenlere de bağlı olmalıdır. Bu
d u r u m , herşeyin fiyat artışları ve belki de trafiğin şişmesi nedenleriyle sarsalandığı bir
a n d a , bir maliyet, bir k o n j o n k t ü r s o r u n u n u o r t a y a ç ı k a r m a k t a d ı r . Maliyet? Güvenlik
b u r a d a r o l ü n ü o y n a m a k t a d ı r ; yüzyılın s o n u n d a d ü ş ü k ücretli m ü r e t t e b a t ve ucuz
n a v l u n a r a ğ m e n , Venedik teknelerini aşırı dezavantajlı d u r u m a getiren deniz sigortası
p r i m i n i n yansımasını göreceğiz ( 67 ). A c a b a T ü r k ülkelerindeki kervan taşımacılığının
m u h t e m e l düşük bedelini hesaba k a t m a k gerekir mi - b u ülkelerde de yüzyıla has oian
fiyat artışları etkilerini göstermektedirler, f a k a t Batıya n a z a r a n b ü y ü k bir gecikme ile
( 68 )-? Meslekdaşlarımız olan T ü r k tarihçilerinin kapı aralığından gösterdikleri b u d u r ( 69 ).
H e r hal-ü k â r d a yüzyılın s o n u n d a ve izleyen yüzyılın b a ş ı n d a , B a l k a n l a r d a karayolu
üzerindeki faaliyetlerin arttığına dair kanıtlar eksik değildir. R a g u z a ' y a ilişkin olarak
1590-1591 yılının ( 70 ) ticari kâğıtları (tam da S p a l a t o ' n u n yıldızının yükselmesinin
arefesinde) ülke içlerine d o ğ r u olan trafiğin faalliğini açığa ç ı k a r t m a k t a d ı r l a r ; kentin
y a k ı n ı n d a T ü r k l e r için yeni bir p a z a r inşa edilmesi de b u n u bilirlemektedir. L i m a n ı n uç
t a r a f ı n d a , 1628'de d a h a geniş bir k a r a n t i n a s a l o n u n u n inşa edilmesi de kaydedilmelidir
( 71 ). Bizatihi k ü ç ü k olan bu o l g u l a r , diğer bazılarına eklendiklerinde, k a r a y o l u n d a n olan
bu temasların Suriye veya M ı s ı r ' d a k i deniz d u r a k l a r ı n ı n ve D o ğ u ile İtalya a r a s ı n d a k i
u z u n deniz taşımacılığını o r t a d a n sildiklerini veya en a z ı n d a n önemsiz hale getirdiklerini
akla getirmektedirler; bu karayolları D o ğ u A k d e n i z tüccar ve mallarının Batıya d o ğ r u
ilerlemelerini hızlandırmışlardır; Fontico dei Turchi 1621 tarihinde k u r u l m u ş t u r ( 7 : ).
R a g u z a da, T ü r k ve Y a h u d i t ü c c a r l a n n kendine d o ğ r u olan a k ı m ı n a tanık o l m a k t a d ı r
( 73 ). Eğer X V I I . yüzyıl J o r g o T a d i c ' e göre ( 74 ) tıpkı B a l k a n l a r d a d a o l d u ğ u gibi, özellikle
İ t a l y a ' d a v e b a n ı n yeniden şiddetlenişine tanık olduysa, belki de bu şiddetlenme ile
karayollarının yeniden c a n l a n m a l a r ı a r a s ı n d a bir n e d e n - s o n u ç ilişkisi b u l u n m a k t a d ı r .

Bizatihi bir sorun olarak karayolu

B a l k a n l a r d a a r t m a k t a olan bu k a r a y o l u taşımacılığı, o r t a y a h e m e n kendi örneklerini
aşan bizatihi s o r u n l a r k o y m a k t a d ı r l a r . Bu s o r u n l a r hem yapıya, h e m de k o n j o n k t ü r e
ilişkindirler. Bunlar X V I . yüzyılın s o n l a r ı n d a netleşmişlerse de, d a h a ö n c e d e n de
vardırlar ve d a h a sonraları d a sürmüşlerdir. Ulaşım araçlarının rekabeti b ü t ü n
d ö n e m l e r i n olayıdır. A n c a k , M o d e r n Ç a ğ ı n başlarının tarihçileri olarak bizler çoğu
z a m a n denizin veya nehrin b u mücadeleyi k a z a n d ı k l a r ı n a , düzenli olarak k a z a n m a k
z o r u n d a o l d u k l a r ı n a i n a n m a k hatasına d ü ş t ü k ; bir su y o l u n u n rekabetiyle karşılaşan bir
k a r a y o l u bizim için k a y b o l m a y a veya sönmeye h e m e n m a h k û m edilmekteydi. G e r ç e k t e
a r a b a l a r ve yük hayvanları dayanıklıdırlar ve kolaylıkla saf dışı b ı r a k ı l m a m a k t a d ı r l a r .

Böylece, A l m a n kıstağının refahının, diğer nedenler a r a s ı n d a , X V . yüzyıldan itibaren

a r a b a taşımacılığının modernleştirilmesine ve hızlanmasına bağımlı o l d u ğ u inkâr
edilemez. H a t t a Renee D o e r a e r d , A n v e r s ' ı n X V . yüzyılın sonu ve X V I . yüzyılın
b a ş ı n d a k i " k a r a s a l " talihinin bir a r a b a yolu trafiğini gerçekten k a p a b i l m i ş olmasının
s o n u c u o l d u ğ u n u s a v u n m a k t a d ı r ( 75 ). Bu d u r u m d a Anvers, A l m a n y a ' n ı n ve o n u n da
ötesinde İtalya ve P o l o n y a ' n ı n hareketli hayatıyla kendininki a r a s ı n d a k a y n a k yapabil-
miştir; Anvers'in bu talihi, geçen yüzyılların Akdenizlilerin kuzeye d o ğ r u fetihçi
seyrüseferlerinin basit bir d u r a ğ ı olan B r u g e s ' ü n " d e n i z c i " talihine karşı ç ı k m a k t a d ı r .
Z a t e n A v r u p a ' n ı n kuzeyiyle İç D e n i z a r a s ı n d a k i rekabet, k a r a ve deniz yollarının
b i r a r a d a yaşamaları aşikârdır ve paylaşma, eğer her z a m a n değilse bile, çoğu z a m a n bir
y a n d a n ağır ve ucuz ile, diğer y a n d a n hafif ve pahalı a r a s ı n d a y a p ı l m a k t a d ı r ( 76 ) ve bu
d u r u m bize B a l k a n l a r d a k i n d e n d a h a açık ve geniş g ö r ü n e n bir s a t r a n ç tahtası üzerinde
gerçekleşmektedir. D ü n s a v u n d u ğ u m ilk kanıya r a ğ m e n , artık O k y a n u s yolu ile
h a k k ı n d a yeniden k o n u ş m a fırsatımızın olacağı, kuzeylilerin " i n i ş i " n i n , X V I . yüzyılın
s o n u n d a , A k d e n i z ' e k o ş a n Fransız ve A l m a n yollarını h e m e n ve ebediyen geri plana
ittiklerine i n a n m ı y o r u m . Anversli della Faille'lar firması h a k k ı n d a k i k i t a b ı n d a Wilfrid
Brulez ( 77 ) b u n u k a n ı t l a m a k t a d ı r . 1574 ile 1594 arasında İtalya'yla ticaret y a p a n della
Faille firması birçok kereler D e n i z ile Alp y o l l a n a r a s ı n d a tercih y a p m a k d u r u m u n d a
kalmıştır. K a r a y o l u n u deniz y o l u n a tercih etmesinde bir kayıtsızlık y o k t u r . Ç o k ayrıntılı
bir hesap s o n u c u , kesin o l a r a k çıkarı d o ğ r u l t u s u n d a davrandığı o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r .
K a r a y o l u n u n dezavantajları yok değildir, f a k a t nisbeten d a h a emindir ve sağladığı
o r t a l a m a kârlar (% 16,7) u z u n d e n i z y o l u n u n sağladığı o r t a l a m a y ı (%12,5) rahatlıkla
a ş m a k t a d ı r , üstelik denizyolu kârları a r a s ı n d a k i açıklık m u a z z a m d ı r ve % 0 ("veya negatif
bir bilanço) ile % 200 a r a s ı n d a değişmektedir. K a r a y o l u çok d a h a uslu olup, m a k s i m u m
kâr % 3 0 ' d u r .
T a b i i ki bu açık ö r n e k t e söz k o n u s u olan lüks mallardır. Bütünü itibariyle
heseplandığında hiçbir şey bize, O k y a n u s ve kuzey-doğu A v r u p a yolları üzerinde, birine
n a z a r a n diğerinde d a h a fazla (kuşkusuz, ağırlık olarak değer ise tartışılabilir) mal
taşındığını g ö s t e r m e m e k t e d i r (veya tersi). H e r hal-ü k â r d a , H a m b u r g - V e n e d i k veya
Lyon-Marsilya güzergâhı üzerinde olduğu k a d a r , İ s t a n b u l - S p a l a t o güzergâhı üzerinde
de k a r a y o l u , faaliyetini m u h a f a z a etmektedir. Belki a n c a k X V I I . yüzyılla birlikte, kuzey
teknelerinin yaygınlaşması, deniz sigortacılığının yayılması ve yine kuzeyde güçlü ticari
k u m p a n y a l a r ı n belirmelerini t a k i b e n , denizyolu k a r a y o l u n a galebe çalacaktır.

Bu genel elealışların kendilerine göre önemleri vardır. Bunlar eğer peşin bir çözüm
getirmiyorlarsa, en azından bizim A k d e n i z ' e ilişkin sorunlarımızı a y d ı n l a t m a k t a d ı r l a r .

Venediğin çifte tanıklığı

Şimdiye k a d a r söylenenlerden, XVI. yüzyılın ikinci yarısında kara trafiğinde bir artış
o l d u ğ u , h a t t a bazı terkedilmiş yolların ihya edildikleri s o n u c u n a kesinlikle varılabilir.
Geriye, aynı d ö n e m d e k i deniz trafiğinin ne hale geldiğini bilmek k a l m a k t a d ı r . Öte
y a n d a n , deniz trafiği, kara ulaşımının d o l d u r a c a ğ ı bir azalmayı hiç de g ö s t e r m e m e k t e d i r .
Tersine. Genel yükselmenin teşvikiyle, belli bir d e n g e k o r u n u y o r a benzemektedir.
Venedik örneği b u n u f a r k e t m e m i z e izin vermektedir. S p a l a t o ' n u n macerasıyla aynı
d ö n e m d e , hatta d a h a öncesinde, Venedik filosunda aşikâr bir a z a l m a m e y d a n a gelmiştir.
Bu açıkçası, Venediğin gerilemesinin sözü edilen u n s u r l a n n d a n biri o l m a k t a d ı r .
D o m e n i c a Sella bu gerilemeyi 1609'da s a p t a m a k t a d ı r ( 78 ). A l b u t o T e n e n t i bu gerileme-
nin ön belirtilerini 1592'den itibaren g ö r m e k t e d i r . Belki de b u n l a r ı n kötümserlikleri
aşırıdır, ç ü n k ü fiili olarak liman trafiği 1625'e k a d a r , en azından bizzat D.Sella'nın
r a k a m l a r ı n a göre, hacim o l a r a k aynı k a l m a k t a d ı r : 1607-1610, o r t a l a m a 94.973 colli
( b u n u n 15.000 kadarı D a l m a ç y a limanları ve Balkan k a r a y o l l a r ı n d a n gelmektedir);
1625, 99.361; 1675, 68.019; 1680, 83.590; 1725, 109.497. D e m e k ki yabancı tekneler
Venedik filosunun açığını k a p a t m ı ş olmalıdırlar. Ve A l b e r t o Terenti'nin incelemesinin
o r t a y a k o y d u ğ u üzere ( 79 ), olaylar gerçekten de böyle cereyan etmişlerdir. Bu inceleme iki
Venedikli noter nezdinde yapılan deniz kazaları kayıtlarına d a y a n m a k t a d ı r : A n d r e a
Spinelli ve G i o v a n A n d r e a Catti, her ikisi de deniz yoluyla taşımacılık alanında
u z m a n d ı r l a r ve m ü m k ü n müşterilerin hemen t a m a m ı n ı kendilerinde t o p l a m a k t a d ı r l a r .
Bir kaza haber alınır alınmaz, ilgililer sigortalarını kaydettirmek ve sonra da sigorta
tutarını talep e t m e k üzere gelmektedirler. İki yüzyılın sınırındaki belirleyici onsekiz yıllık
süre (1592-1609) b o y u n c a , bu kara dizi binden fazla ö r n e k içermiştir ve b u n l a r d a n aşağı
yukarı 660 tanesi (yılda hemen h e m e n 37 tane) gemi b a t m a s ı n a veya korsanlar t a r a f ı n d a n
ele geçirilmesine t e k â b ü l e d e r k e n , geriye kalanları d a az veya çok şiddetteki " k a z a " l a r a
veya z a r a r l a r a k o n u olmuşlardır.

Bu o l d u k ç a n a d i r s o n d a j hem zaten bildiğimiz Venedik denizciliğinin gerilemesini,

hem de bir y a n d a n b a t ı d a n gelirken veya o r a y a giderken Venediğe u ğ r a y a n kuzey
teknelerinin d a h a şimdiden D o ğ u A k d e n i z ticaretine katıldıklarını o r t a y a k o y m a k t a d ı r .
Açıkçası Venediğin denizciliğinin gerilemesinden söz edebiliriz, a m a l i m a n d a k i t o p l a m
trafikteki bir a z a l m a d a n söz edemeyiz; bu gerçek bizi şu a n d a meşgul etmektedir.
Alışılmadık küçük bir ayrıntı; bu zor yıllar süresince sigorta hadleri yerlerinden
k ı p ı r d a m a m ı ş l a r d ı r ( 80 ), veya en azından 1607'den önce ve Venedik donanımına
ilişkin olarak değişmemişlerdir ( 8 I ). İki d u r u m d a n biri söz k o n u s u d u r ; ya Cenevizli,
Floransalı o l u p Venedik sigorta dünyasını denetimleri altında t u t a n ve gerçek lobiler
o l u ş t u r a n şu k u r n a z para tacirleri kendi çıkarları k o n u s u n d a k ö r d ü r l e r ve mal, tekne ile
navlunları t a m a m e n insani d u y g u l a r l a sigorta etmektedirler; ya da biz hesaplarımızda
bir hata y a p m a k t a y ı z . Varsayalım ki -bu varsayım hemen hemen akla yatkındır-
o r t a l a m a sigorta h a d d i %5 olsun. Sigortacının kayıp ve kazançları telafi edebilmesi için,
tam bir felâkete karşılık yirmi tane olaysız yolculuğa ihtiyacı b u l u n m a k t a d ı r . Bu
fazlasıyla hızlı h e s a p l a m a d a , tekneler birbirlerine eşdeğer ve yirmibirincide m e y d a n a
gelen felâketin de t a m olduğu varsayılmıştır. Bu açıkçası, aşırı bir basitleştirmedir;
herşeyden önce, sigortacı cephesinden t a m bir felâket y o k t u r , ç ü n k ü o da reassürans
yaptırmıştır, bu birinci n o k t a ; kurtarılan maların sahibidir, bu ikici n o k t a ; eğer kaza
k u r b a n ı n a ö d e m e d e b u l u n u r s a , genellikle sigorta tutarı üzerinden bir indirim elde
etmektedir, bu da üçüncü n o k t a ; nihayet d ö r d ü n c ü n o k t a o l a r a k , eğer kayıp ile kazanç
a r a s ı n d a eşitlik sağlanırsa, a r a süre içinde sigorta bedeli olarak t o p l a n a n m i k t a r l a r ı n faizi
gerçekleşecektir. Bu veriler s o r u n u k a r m a ş ı k l a ş t ı r m a k t a d ı r l a r , f a k a t belki de çözülmez
hale gelmekten k u r t a r m a k t a d ı r l a r . Kısacası ve gelmek istediğimiz n o k t a o l a r a k , gemi
b a t m a l a r ı n ı n çok sayıdaki talihli yolculuklar t a r a f ı n d a n telafi edildiklerini d ü ş ü n m e k
abes o l m a y a c a k t ı r . Bir y a n d a n kaybedilen 37 tane gemi ve diğer y a n d a n d a her yıl 740
yolculuk ( 82 ). Nihai o l a r a k , Venedik limanı genel o l a r a k t a h m i n edildiğinden d a h a faal
olmalı ve XVI. yüzyılın s o n u n d a , afete uğramış o l d u ğ u n a inanılan denizciliği, hiç de
kansız kalmamış olmalıdır. 1605'de sadece 27 b ü y ü k tekneye sahiptir ( 83 ), bu bir
gerçektir, f a k a t eğer b ü y ü k teknelerle küçükleri a r a s ı n d a k i o r a n , diğer yerlerdekilerle
aynıysa, Venediğin elinde 200'den fazla k ü ç ü k tekne olmalıdır ( l ' e 10). Her hal-ü k â r d a
ancorazzo listesinde (1 Eylül 1598-1 Eylül 1599 arası) ( 84 ) m u h t e m e l e n Venedik bandıralı
kırkaltı tane marciliane saydım ve b u n l a r d a n d a h a küçük tekneler de b u l u n m a k t a d ı r .
K u ş k u s u z , bu 1598-1599 ancorazzo'su yalnızca, gerçekleşen 200 ö d e m e n i n listesini
s a ğ l a m a k t a d ı r , f a k a t bu ödemelerden herbiri tek bir yolculuk a n l a m ı n a g e l m e m e k t e ve
kayıklar hariç t u t u l m a k t a d ı r l a r . Bu n o k t a d a , talihli bir a r a ş t ı r m a , ayrıntı düzeyinde bile
yapılmış olsa, tartışmayı n o k t a l a r d ı . O r t a y a k o n u l a n sorun ş u d u r : kaydedilen ödenti
başına kaç yolculuk d ü ş m e k t e d i r ? A n c a k d a h a şimdiden, b ü y ü k Balkan yollarının a r t a n
faaliyetlerinin karşısında, hareketsiz veya tembel veya boş bir Adriyatik ile bir Akdeniz
hayal e t m e k , belki de meşru o l m a k t a n çıkacaktır. Ben tersine, A k d e n i z trafiğinin yüzyılın
sonuyla birlikte önemli bir hacime ulaştığını d ü ş ü n ü y o r u m . Ç ü n k ü refah içinde oldukları
söylenen k o r s a n l a r nereden besleniyorlardı acaba? R a g u z a ' d a Raguzalılara ait teknele-
rin sayısı k u ş k u s u z azalmıştır, f a k a t işte küçük kentin kançılaryasındaki kayıtların
rastlantısı içinde bir İngiliz, bir Marsilyalı, hatta herhalde gemi sahibi olan bir K a t a l a n ' a
rastlamaktayız ( 85 ). T e k n e sayısında bir artış söz k o n u s u d u r .

En a z ı n d a n XVI. yüzyıl için kara ve deniz yoluyla ulaşım a r a s ı n d a k i t a r t ı ş m a d a ,

b u n l a r d a n biri y a n ı n d a tavır k o y m a y a l ı m : refah her ikisinin birden a r t m a s ı n a yol
a ç m a k t a d ı r . Aynı z a m a n d a , kazanılmış k o n u m l a r ı n kabaca sabit o l d u k l a r ı n a , en
a z ı n d a n b u n l a r ı n karşılıklı değerlerini k o r u d u k l a r ı n a i n a n m a m ı z g e r e k m e k t e d i r .
K a r a ve deniz trafikleri a r a s ı n d a k i rekabet k o n u s u n d a Venedik bize diğer küçük bir
d e n e t i m olanağını s u n m a k t a d ı r . Rastlantı, 1588 ile 1606 ( 86 ) arasında " B a t ı d a n " - b u n d a n
İspanya'yı anlayınız- gelen yün balyalarının listesini bizim için m u h a f a z a etmiştir. Deniz
yoluyla gelen balyalar, İtalya'yı kat'ederek k a r a y o l u n d a n gelenlerinden ayrı olarak ele
alınmışlardır. Bu d u r u m ilk hareketi hızlandırmıştır; bu, 1598'de denizden gelen yünlere
 15. İ N G İ L İ Z L E R C A D İ Z ' İ Z A P T E D İ Y O R L A R (1596), B.N. Paris. 13 702

16. A Ğ I R VE H A F İ F Y E L K E N L İ L E R . Malacca açıklarında k ü ç ü k ingiliz ve Hollandalı y e l k e n l i l e r i n saldırısına uğrayan

muazzam bir Portekiz g e m i s i (14 Eım 1602). J. Th. de Bry, Indiae Orientalis pars septima Frankfurt, 1606. levha XII
B N . Res G 412
17. A T L A S O K Y U N U S U N D A K A D I R G A L A R VE Y U V A R L A K G E M İ L E R . A z o r adalarına karşı girişilen 1585 seferi.
Escorial sarayının M u h a r e b e l e r s a l o n u n d a k i duvar freskosu. Karada t e k n e l e r d e n ç ı k a r t m a y a p m ı ş birlikler
görülmektedir.
18. Y U V A R L A K T E K N E . V. Carlos'u Cezayir'e g ö t ü r m ü ş olan (1541) g e m i n i n g e r ç e ğ e ç o k yakın bir modeli
Bayerisches N a t i o n a l M u s e u m . M ü n i h .
 s > 1 /
II" 1 > l»l Vn.ıjlİ:
s-,
-c ? £ r r „ v r
'< " \

^ J f f a V "t f V V V>.

' ' V.1'» ^»f

19 ve 20. XV Y Ü Z Y I L D A C E N O V A
D e n i z ile d a ğ l a r ı n a r a s ı n d a s ı k ı ş m ı ş bir
/
kent yukarı d o ğ r u uzamaktadır.

G r ı s l o t o r o G r a s s ı ' n ı n Veduta dı
Genova. 1485 adlı tablosundan
ayrıntılar C ı v ı c o M u s e o N a v a l e d e P e g l i
(Cenova)
tanınan a d e t a tam bir vergi muafiyetinin s o n u c u d u r . Bu d o ğ r u d a n taşımacılığı H o l l a n d a
tekneleri üstlenmişlerdir. A n c a k , bu a v a n t a j l a r a ve bu tercihli teknelere r a ğ m e n ,
k a r a y o l u C e n o v a ve b u n d a n da fazla o l a r a k , L i v o r n o tarikiyle y a ş a m a y a d e v a m etmekte
ve r a k i p yola ağır b a s m a k t a d ı r . Neden? Bu hemen hemen t a h m i n edilmektedir.
Herşeyden önce alışkanlıkların, kazanılmış k o n u m l a r ı n ağırlığı vardır. Cenevizlilerin ve
Floransalıların İ s p a n y a ' d a k i m ü b a y a a l a r a egemen olduklarını, Simon Ruiz( 8 7 ) m e k t u p -
laşmasının gösterdiği üzere, M e d i n a del C a m p o ' d a n F l o r a n s a ' y a k a d a r (ve tersi y ö n d e )
bir ö d e m e hattının (gerçekte u z a k t a n k u m a n d a l ı bir kredi m e k a n i z m a s ı ) b u l u n d u ğ u n u ;
Venedikli tüccarların F l o r a n s a ' d a n veresiye o l a r a k mal aldıkları ve y ü n ü n en iyi kısmının
F l o r a n s a ' d a kaldığını, Venediğin geriye kalan yünleri işlediğini biliyoruz. F l o r a n s a ' n ı n
menzil o l m a rolü, k a r a y o l u n u n sıklıkla kullanılmasını a ç ı k l a m a k t a ve h a t t a belki de XVI.
yüzyılın s o n u n d a Venediğe gelen toplu partilerin b ü y ü k m i k t a r d a olmaları, h a m m a d e y i
serbest bırakan F l o r a n s a endüstrisinin erken ç ö k ü t ü s ü n e tekâbül etmektedir.

İşte, s o r u n u çözme k o n u s u n d a , açıkçası tek başına yetersiz kalan iyi bir ö r n e k ; bu

ö r n e k iki yol kategorisi a r a s ı n d a k i rekabetin inelastik olmasına ve v a r o l a n faktörlerin
karmaşıklığına dairdir. F a k a t o r a n l a r ı n yapısal bir sürekliliğini t a h m i n etmek ve belki
de çalışma varsayımı o l a r a k m u h a f a z a etmek m ü m k ü n d ü r .

Dolaşım ve istatistik: İspanya örneği

Başka a m a d a h a geniş bir ö r n e k , bir dizi kara veya deniz g ü m r ü ğ ü y l e çevrelenmiş
Kastilya'ya ait olanıdır; bu g ü m r ü k l e r kıyılar veya k a r a sınırları b o y u n c a dağınık bir
şekilde yer a l m a k t a ve kara g ü m r ü k l e r i söz k o n u s u o l d u ğ u n d a , bunların bazıları Kastilya
Ülkesinin içlerine k a d a r girmektedirler. Puertos seeos, k u r u kapılar (kara kapıları),
N a v a r r a , A r a g o n ve Valencia sınırlarındaki 39 g ü m r ü k k a r a k o l u n u n adıdır ve b u n l a r
Kastilya'ya ulaşan a n a ve tali yollara egemen o l m a k t a d ı r l a r : puertos altos, y u k a r ı d a k i
kapılar ise Valencia y ö n ü n d e olan trafiği gözetim altında t u t m a k t a d ı r l a r . Sayıları 46 olan
puertos de Portugal, bazıları d ü ş ü k ö n e m e sahip o l u p , Portekiz'in karasal girişlerini
denetlemektedirler. İki deniz sınırı b o y u n c a , G a s k o n y a körfezinde ve Valencia'dan
Portekiz'e k a d a r ki kıyıda, bir y a n d a n 1559'da krallık yönetiminin sahip çıktığı ( 88 )
diezmos de la mar (eskiden buraları Kastilya ahırlar nazırına aitti); diğer y a n d a n d a d a h a
m ü s l ü m a n l a r z a m a n ı n d a v a r o l a n , k a r m a ş ı k ve geniş bir mali sistem olan Sevilla
Almojarifazgo Mayor'u içinde yer alan çok sayıda vergi tahsil edilmektedir; bu geniş mali
sistem aracılığıyla b ü t ü n deniz girişleri, h a t t a bazen k a r a içlerine çok girmiş olanları bile
d e n e t l e n m e k t e d i r , a m a asıl ağırlık bir dizi l i m a n d a d ı r (Sevilla, Cadiz, San Lucar de
B a r r a m e d a , P u e r t o de S a n t a M a r i a , Malağa...). Bu eski vergilere bir d e. Almojarifazgo de
İndias eklenmiştir. Bu vergi yalnızca Hindlilerden, yani A m e r i k a ' d a n gelen veya oraya
sevkedilen m a l l a r d a n a l ı n m a k t a d ı r .

Böylece Kastilya g ü m r ü k karakolları t a r a f ı n d a n çevrelenmiştir, b u n l a r S i m a n c a s ' d a

m u a z z a m bir kâğıt ve r a k a m yığını t a r a f ı n d a n temsil edilmektedirler - R a m o n C a r a n d e
( 89 ) ve M o d e s t o U l l o a ' n ı n ( 90 ) y a k ı n l a r d a yaptıkları çalışmalarla değerlendirdikleri üzere-
B u r a d a iki dolaşımı, kara ve deniz alanlarını tartabilecek bir terazi var mıdır? H e m evet,
hem de hayır. Nisbi devamlılık ve genişlik hesaba katılınca evet; hatalar b ü y ü k ölçekte
birbirlerini telafi ederler. A m a aynı z a m a d a hayır, çünkü Kastilya maliyesi rakamları
k a r ı ş t ı r m a k t a , bunların değerlerini a z a l t m a k t a , a m a esas olarak b u r a d a tanık olarak
alınan Kastilya b ü t ü n hayatını bağladığı O k y a n u s a yönelirken, İç Denize sırtını
d ö n m e k t e d i r . H e r hal-ü k â r d a bu belgelerden yalnızca b ü y ü k l ü k sıralamaları ve bir
karşılaştırmadan b a ş k a birşey talep edecek değiliz.
 İlk sonuç, trafiğin -ve vergilerin- önemli ölçüde arttıklarıdır. 1) Eğer Almojarifazgode
Indias'm 1544 geliri 100 k a b u l edilirse, 1595 ile 1604 a r a s ı n d a , yıllık o r t a l a m a olarak
666'ya yükselmiştir; 50 yılda 6 kereden d a h a fazla artmıştır ve bu artış H u g u e t t e ve Pierre
C h a u n u ' n ü n a r a ş t ı r m a l a r ı t a r a f ı n d a n teyid edilmektedir. 2) 1525 yılı için 100 olarak
kabul edilen Almojarifazgo Mayor 1559'da hemen hemen 300'e; 1586-1592'de 1000'e ve
(şişirilmiş değerle) 1602-1604'de belki de 1100'e ulaşacaktır ( " ) . 3)Diezmos de la mar için:
1*561 'de 100; 1571 'de 300'den fazla; 1581 'de 250; 1585'de 200; 1598'de 200'den biraz fazla.
D a h a önceden de bildiğimiz üzere, yüzyılın b ü y ü k denizcilik genişlemesi aşikâr bir
şekilde. İ s p a n y a ' n ı n güneyinde kendini hissettirmektedir. 4 ) Puertos secos: 1556-1566'da
100; 1598'de 277. 5) Puertos de Portugal biraz d a h a zayıf bir gelişme göstermektedirler:
1562'de 100; 1598'de 234; f a k a t bunlar t a m d a yasadışı u y g u l a m a l a r ı n yaygın olduğu
yollar üzerindedirler.

A n c a k eğer k a r a ve deniz g ü m r ü k l e r i n d e k i karşılaştırmalı artış h a k k ı n d a h ü k ü m

vermek istenirse, dizilerin farklı uzunlukları y ü z ü n d e n , 100 endisini 1560'lara taşımak
g e r e k m e k t e d i r . Bu endis bu tarihte k a r a trafiği için 38 milyon, deniz trafiği için de 115
milyon maravedis'Yık bir mali ödenti r a k a m ı n ı vermektedir ki, ikisinin birbirine o r a n ı l'e
3 o l m a k t a d ı r . Eğer 1598 r a k a m l a r ı n a bakılacak olursa sonuç 97 milyon maravedis e
karşılık 282 m i l y o n d u r : l'e 3'lük oran k o r u n m u ş t u r . X V I . yüzyılın ikinci yarısında
Kastilya'nın trafiğinde iki yol cinsi a r a s ı n d a k i o r a n d a hiçbir değişiklik o l m a y a c a k t ı r .
Herşey aynı r i t m d e , grafiklerimizin diliyle k o n u ş u r s a k , aynı eğimde artmıştır. İşte son
örneklerimizden d a h a net bir şekilde, iki dolaşım t ü r ü n ü n birbirlerine karşı belli bir
d e n g e içinde olduklarını belirleyen bir d u r u m : bunların b ü t ü n ü az değişken o r a n l a r
halinde kalacaktır.

Uzun dönemde çifte sorun

Z a m a n ve m e k â n d a k i özel ö r n e k l e r d e n hareketle sonuçlara varılamaz, özellikle de
genellemeler yapılamaz. Bu a l a n l a r d a k i t ü m çözümler -bu a l a n l a r d a k i a r a ş t ı r m a bu
d o l a ş ı m türlerinden herbirinin kesin hacmini t a n ı m a k t a n d a h a çok, değişme biçimlerini
a n l a m a veya birbirlerine n a z a r a n değişiyora benzemelerini a n l a m a k o n u s u n d a inat
etmektedir- bu kitabın ilgilendiği 50 yıla değil de, en azından XV. yüzyıldan X V I I .
yüzyıla veya X V I I I . yüzyıla k a d a r birçok yüzyıla d o ğ r u açılan've çok geniş ve çeşitli
olmasına r a ğ m e n sadece A k d e n i z ' l e sınırlı o l m a y a n bir s o r u ş t u r m a p a h a s ı n a olabilirler.
H e r m a n n v a n d e r Wee ( 9 2 )'nin cezbedici hipotezi, t a r t ı ş m a n ı n neyin üzerinde cereyan
ettiğini iyi bir şekilde özetlemektedir. XV. yüzyılla birlikte ve A k d e n i z a n c a k Venedik ve
Bruges'de bir denizcilik gelişimine tanık o l m u ş t u r ; ancak X V I . yüzyılla birlikte şu dış
atılım bir " k ı t a a ş ı r ı " e k o n o m i y i canlandırmış, karayolları ve denizyolları da bu d ö n e m d e
aynı gelişmenin içinde yer almıştır. X V I I . yüzyılla birlikte, canlı e k o n o m i veya canlı
kalan e k o n o m i yeniden deniz şeritleriyle sınırlanacak ve izleyen yüzyılda herşey - k a r a ve
deniz- aynı a d ı m l a r l a yeniden yola k o y u l a c a k l a r d ı r .

Bu b ü y ü k ritmlerin m ü m k ü n olduklarını d ü ş ü n ü y o r u m . H e r hal-ü k â r d a bize

p r o b l e m a t i k çerçeveler olarak hizmet edebilirler. Yüzyılımız -XVI.- bu şansları aynı a n d a
iki tablo üzerinde dağıtacaktır. A priori kural, b u n a ilişkin o l a r a k , bilinen her karayolu
gelişiminin grosso modo bir denizyolu gelişimine tekâbül ettiğini ve tersini, genel olarak
v a r s a y m a k t a d ı r . Sadece XV. yüzyılda İtalyanlarla ve X V I I . yüzyılda da Hollandalılarla
deniz faaliyetinin tek yanlı olması bir istisnadır. Aşikârdır ki, eğer hipotez d o ğ r u y s a yerel
a r a ş t ı r m a l a r b u n u teyid etmelidirler. F a k a t bu ritmler tabii ki heryerde net bir şekilde ve
aynı a n d a m e y d a n a gelmemektedirler. Tabii ki, H o l l a n d a d ı l a r çağı da bazı karayolları-
nın hayatını ve gelişmesini yok edememektedir. Cinçue Savii ( 93 ) sicillerinde, 8 Mayıs
1636 tarihinde ş u n l a r o k u n m a k t a d ı r : " c h e molte mercancie che venivano per via di mare
habbino presso il camino di terra da Genova o Livorno". D e m e k ki 1636'da henüz b ü t ü n
kozlar o y n a n m a m ı ş t ı r . Basitleştirici büyük hayallere, a n c a k elimizde kanıtlar o l d u ğ u n d a
inanalım.

2. Denizcilik: tonajlar ve konjonktürler

Akdeniz'in binlerce teknesini adlarıyla, yaklaşık tonajlarıyla, yükleriyle ve güzer-
gâhlarıyla birlikte biliyoruz. F a k a t bu çok sayıdaki tanıklığa egemen o l m a k , o n l a r a bir
a n l a m vermek kolay değildir. O k u y u c u n u n bizi birçok girişimimizden ve öncelikle de,
sıklıkla XV. yüzyıldan XVII. yüzyıla geçerek gözlemin kronolojik alanını genişletme-
mizden ö t ü r ü m a z u r görmesi gerekmektedir; b u n u n dışında ikinci tedbir olarak
Atlantiği Akdeniz'e b a ğ l a m a m ı z d a n ö t ü r ü affedilmemiz gerekmektedir. Bu alışılmadık
önlemler kendilerini haklılaştıracaklardır ve 3 veya 4 tane ön kural, tartışmayı
a y d ı n l a t m a k üzere zorunlu hale gelmektedir.

1. Akdeniz'deki gemicilik Okyanustakinden mutlak olarak farklı değildir. U y g u l a m a -

lar, sigorta hadleri, yolculukların gidiş-döııüş süreleri, farklılaşmaktadır, fakat kullanılan
araç, yani r ü z g â r t a r a f ı n d a n hareket ettirilen tahta gemi, aynı teknik Sınırlara sahiptir.
Belli bir b ü y ü k l ü ğ ü , belli bir m ü r e t t e b a t sayısını, belli bir yelken yüzeyini, belli bir hızı
a ş a m a z . Bir b a ş k a aynılık da, O k y a n u s t a o r t a y a çıkan yeni bir geminin benzerlerinin
o l d u k ç a kısa bir süre s o n r a A k d e n i z ' d e de belirmeleridir. Kendine has gemi tipleri olan
ve bunları değiştirmekte pek istekli o l m a y a n Venedik'te, gene de XV. yüzyılın s o n u n d a
M a r i n o S a n u d o ' n u n gençlik yıllarından itibaren Karaveller ve XVI. yüzyılın s o n l a r ı n d a n
itibaren de kalyonlar ve bertonCler vardır. Bu d ö n e m d e T ü r k l e r bile O k y a n u s tipi
kalyonlar k u l l a n m a k t a d ı r l a r ( 94 ); bir A l m a n seyyahı olan Schwigger 158 l ' d e İ s t a n b u l ' d a
ve başka yerlerde g ö r d ü ğ ü bu en büyük yük teknelerini navisgravis, navis oneraria olarak
a ç ı k l a m a k t a d ı r ( 9S ).

2. tç Deniz'de olduğu gibi. Atlantik'te de küçük tonajlı teknelerin ezici ve büyük bir
rolleri hep vardır. Bu tekneler ç a b u c a k yüklenmekte, ilk r ü z g â r d a limanı terketmektedir-
ler: bu deniz proleterleri hizmetlerini sıklıka düşük fiyattan s a t m a k t a d ı r l a r . 1633
H a z i r a n ı n d a iki K a p ü s e n rahibi, L i z b o n ' d a n İngiltere'ye d ö n m e k t e d i r l e r : H o n f l e u r l ü bir
naviguela (35 ton) reisi, tuz ve limonla yüklü teknesinde yolcu başına 8 livre"t onları
Calais'ya k a d a r g ö t ü r m e y i önermiştir ( 96 ). 1616 Nisanında Venedik elçisi Piero Guitti
İ s p a n y a ' y a giderken C e n o v a ' d a bir Provence felouque'una binmeyi tercih etmiştir; iki
direkli basit bir kayığa. Aslında hızlı gitmek istemektedir ve ailesi için de Alicante'ye
giden b ü y ü k bir teknede yer ayırtmıştır ( 97 ). R.P.Binet 1632'de felouque "kürekli
teknelerin en k ü ç ü ğ ü d ü r " diye y a z m a k t a d ı r (9I<).

D e m e k ki çoğunluk d ü ş ü k tonajlı teknelerdedir ve bunların cins adları limanlara veya

bölgelere veya devirlere göre değişmektedirler, Adriyatiğin grippi, marane veyamercilia-
ne"leri; Provence'ın felouque veya tartane'Ları; liman istatistikleri ise bazen sadece kayık
demekle yetinmektedirler. Bu k ü ç ü k , çok b ü y ü k çoğunluğu itibariyle yüz, hatta 50 t o n u n
altındaki tekneler O k y a n u s u n olduğu kadar, Akdeniz'in de hareketliliğini m e y d a n a
getirmektedirler. 1598'den 1618'e k a d a r olan Valencia istatistiklerine göre, büyük yük
gemilerinin o r a n ı 10'a l ' d i r ( 9 9 ) . 1599'da Venedik'te 31 nave(yan\ b ü y ü k gemi) o l d u ğ u n u
öğrendiğimizde ( l u u ), bunların yanı sıra yüzlerce küçük tonajlı teknenin varlığını da
d ü ş ü n m e k uygun olacaktır.

3. XVI. yüzyıl teknelerinin tonajları hakkında yetersiz bilgi sahibi olunduğunu kabul
etmek gerekmektedir, b u n d a n da fazlası, limanlara giriş ve çıkış y a p a n tekne sayılarını
bildiğimiz d u r u m d a , o r t a l a m a tonajları bilmediğimizden, t o p l a m t o n a j ı h e s a p l a y a m a m a
d u r u m u n a razı o l m a k gerekmektedir. A n d a l u ç y a limanlarının istatistiklerine d a y a n a r a k
75 t o n l u k bir o r t a l a m a r a k a m ı ileri s ü r m ü ş t ü m ( 101 ). Bu r a k a m m u h t e m e l e n fazla
yüksektir. Her hal-ü k â r d a , işaret edilen t o n a j l a r asla belirgin değillerdir: u z m a n l a r
bunları teknelerin ölçülerine göre (yükseklik, en, derinlik) t a h m i n etmekteydiler.
H e r h a n g i bir devlete bir tekne k i r a l a m a k söz k o n u s u o l d u ğ u n d a , tabii ki, r a k a m
k a b a r t ı l m a k t a y d ı ve bu d u r u m İspanyol k i r a l a m a l a r ı n d a açıkça kabul edilmekteydi.
F a k a t , b ü t ü n herkesin samimiyetle davrandığını kabul etsek bile, geriye, salme, stara,
botte, cantara, carra'yı bizim b u g ü n k ü ölçülerimize d ö n ü ş t ü r m e işi k a l m a k t a d ı r :
n o m i n a l fiyatların g ü m ü ş gramı cinsinden ifade edilmesi bile d a h a az tesadüf unsuru
içermektedir. H a t t a " n o m i n a l " t o n a j l a r X V I . yüzyılda Sevilla'da azalmış ve bu d u r u m
H u g u e t t e ve Pierre C h a u n u ' n u n başına bazı s o r u n l a r çıkartmıştır. Ben bir süre, XVII.
yüzyıla ilişkin o l a r a k , bir dizi yabancı liman için, yükleriyle birlikte tekne gelişleri
h a k k ı n d a bilgi veren Fransız konsolosluk belgeleri (A.N. dizi B III) üzerinde çalıştım.
Aynı tekne için -aynı a d , aynı p a t r o n , g ü z e r g â h ve yük için birbirini t u t a n bilgiler- çoğu
z a m a n bu resmi kâğıtlarda işaret edilen t o n a j l a r , bir l i m a n d a n diğerine, bir konsolosluk-
tan ö b ü r ü n e değişmekteydi. Kısacası, o r t a y a çıkartacağı t ü m sakıncalarla birlikte,
yaklaşığın alanı içinde kalmaktayız.

4. En fazla sayıya sahip olan tanıklıklar tabii ki, büyük, çok büyük teknelere ilişkin
olmaktadır. Bu d u r u m bizi yüz t o n civarındaki orta ve b ü y ü k t o n a j l a r ı n eşiğine değil de,
1000 h a t t a 2000 t o n l a r a d o ğ r u olan üst sınıra yerleştirmektedir. G e r ç e k t e İspanyol
provedoreleri olağan d u r u m d a 30 tonluk bir Bröton kayığına veya Cezayir seferi sırasında
1541 'de olduğu gibi, en fazla 10 k a d a r at yerleştirilebilen bir caravelle'e ambargo
k o y a m a y a c a k l a r d ı r C 0 2 ) Aslında ağırlıklarını büyük tekneler üzerine k o y m a k t a d ı r l a r ve
zaten o n l a r d a söylendiğinden d a h a ıyı bir u y u m s a ğ l a m a k t a d ı r l a r , ç ü n k ü İspanyol
h ü k ü m e t i o n l a r a prim. ek n a v l u m veya c ö m e r t o l a n a k l a r s a ğ l a m a k t a d ı r .

Bu d u r u m d a 1000 tonluk bir lekne bir c a n a v a r ve nadir bırşeydır. Bâlelı bir tabip olan
ve Montpellıer'dekı eğitimi t a m a m l a m ı ş olan T h o m a s Platter ( l 0 3 ) 13 Ş u b a t 1597'de
M a r s i l y a ' d a b u l u n m a k t a d ı r . L i m a n d a yalnızca. Marsilyalıların el koydukları m u a z z a m
bir Ceneviz teknesi ilgisini çekmiştir " A k d e n i z ' d e denize indirilmiş olan teknelerin en
b ü y ü k l e r i n d e n bırıvdı. Bes katlı bir evin denizin o r t a s ı n d a z u h u r ettiği söylenebilirdi.
Y ü k ü n ü n 16.000 kental (800 t o n ) o l d u ğ u n u t a h m i n etmekteyim. M u a z z a m yükseklikte
olan iki buvük direğe bağlanmış 8 veya 10 yelkeni vardı, direklerin tepesine ip
merdivenlerle çıktım. Bu yükselme s o n u c u n d a goruş açığa doğru uzanıyor ve yakınında
kentin içindekilere benzer bir ye! değirmeninin d o n d u ğ u If ş a t o s u n a k a d a r v a r ı y o r d u " .
Bu ö r n e k yüzlerce diğeri a r a s ı n d a yeterli olmalıdır

5. Sorun, eğer ortalama kavranmak veya onlara yönelerek bu sayede bütünler

farkedilmek isteniyorsa, bu tam da bu buvuk tonajlı tekneleri belirlemek olacaktır. Bunlar
h a k k ı n d a öncelikle şunları k a y d e t m e k uygun olacaktır:
a) Rekor kıran t o n a j l a r sürekli bir artış izlememişlerdir veya XVIII. yüzyılın
başlarına eşdeğer o l a r a k verilen, XVI. yüzyılın etkileyici r a k a m l a r ı yanlış olmalıdır
cinsinden bir yargıya katılmıyoruz ( 104 );
b) Büyük tekneler uzun mesafe ulaşımlarına bağlanmışlardır; b u n l a r u z u n süre,
bitmez t ü k e n m e z yolculukları tekellerine almışlardır. İlâve bir çizgi: bu teknelerin
a r k a s ı n d a , talepleri ve olanaklarıyla devletler, kentler ve her z a m a n zengin a r m a t ö r l e r
bulunmaktadır;
c) Bu b ü y ü k yük gemileri hiç de seyrek o l m a y a n bir şekilde ağır ve hacimli, birim
maliyeti d ü ş ü k ve m a n t ı k e n su yollarına ayrılan mallara bağlıdırlar. Böylece ucuz
n a v l u n l a r a izin vermektedirler;
 d) Deniz t o p ç u l u ğ u n u n zaten gecikmiş olan devriminin getireceklerinden önce, bu
m u a z z a m yüzer gövdeler emniyet işareti o l m a k t a d ı r l a r . K u ş k u s u z en hafif tekne k a d a r ,
k ö t ü h a v a n ı n tesadüflerine açık olan bu büyük tekneler, en azından can sıkıcı
rastlaşmalara göğüs gerebilirler. Kalabalık m ü r e t t e b a t a , teknede b u l u n a n askerlere,
sabancılara, o k ç u l a r a kim karşı çıkabilirdi ki? Büyük tekne, zengilerin hizmetindeki
ideal j a n d a r m a d ı r . Venedik Signoria'sının, 1460 H a z i r a n ı n d a , altın fiyatına yavaş yavaş
d o n a t t ı ğ ı iki b ü y ü k geminin inşa a m a c ı d a b u d u r : bunların " s p a v e n t o a tutti", b ü t ü n
k o r s a n l a r a karşı birer k o r k u l u k olmaları istenmiştir ( 10S );

e) Nihayet, b ü y ü k tekneler zenginlerin ve tüccar kentlerin teşviklerine r a ğ m e n ; müsrif

h ü k ü m e t l e r üzerindeki cazibelerine r a ğ m e n ( F r a n s a kralı 1532'de Le H a v r e ' d a bir
"smisurata grarıdezza talche si stima döver esser innavigabile" tekne inşa ettirmiştir) ( 106 ),
rekabeti yok edememektedirler;
f) K u ş k u s u z b ü y ü k teknelerin taşımacılığın en iyi ve en b ü y ü k parçalarını ele
geçirdikleri o l m a k t a d ı r . Bu d ö n e m l e r h a k tekelleri çağıdır veya XV. yüzyılın fiilen
tanıdığı bu d u r u m , X V I . yüzyılda İspanyol Amerika'sı ve Portekiz H i n d i s t a n ' ı n a olan
yolculuklarda k u r u m l a ş a c a k t ı r . F a k a t bu tekeller bir t a k ı m nedenlerden ö t ü r ü delinmek-
te ve bir orta ve düşük tonajlı tekne bulutu bundan yararlanmaktadır. Küçük tonajlıların bu
rövanşı hemen her zaman mübadelenin yükseldiğinin bir işareti olarak gözükmektedir.
Yalnızca b ü y ü k tekneler varsa, k o n j o k t ü r s ö n ü k t ü r ; b ü y ü k tekneler çok sayıda küçük
yelkenlilerle çevrelenmişlerse, k o n j o n k t ü r hiç k u ş k u s u z u y g u n d u r . Bu kıstas d o ğ r u olma
k o n u s u n d a b ü t ü n şanslara sahiptir, a m a bu k o n u y a t e k r a r döneceğiz: o k u y u c u b u n u
envanterlerden k u r t u l m a karşılığında kabul etsin.

XV. yüzyılda büyük tonajlılar ve küçük yelkenliler

A k d e n i z XV. yüzyıldan itibaren b ü y ü k tonajlıların gelişimine tanık o l m u ş t u r . O
d ö n e m d e A k d e n i z denizciliği İç Denizi boylamasına k a t ' e t m e k t e d i r , s o n r a da L o n d r a ve
Bruges'e k a d a r u z a n m a k t a d ı r ; bu en uzun g ü z e r g â h l a r olağan o l a r a k C e n o v a ' n ı n
aktifinde yer a l m a k t a d ı r l a r . Bu d u r u m o n a b ü y ü k t o n a j l a r a d o ğ r u olan yarışta b ü y ü k bir
öncelik s a ğ l a m a k t a d ı r ( 107 ), üstelik C e n o v a özellikle K ü ç ü k A s y a ' d a k i F o ç a şapı ve D o ğ u
A k d e n i z a d a l a r ı şarapları -bunları d o ğ r u d a n deniz yoluyla Bruges veya İngiltere'ye
sevketmektedir- gibi hacimli m a l l a r d a uzmanlaşmış o l d u ğ u n d a n , bu önceliği d a h a d a iyi
anlaşılmaktadır. 1000 t o n a yaklaşan ve sıklıkla d a aşan Ceneviz caraquelan, zor teknik
s o r u n u n , uzun süre rasyonel ç ö z ü m ü o l a r a k kalmışlardır.

Venedik bu hareketi b ü y ü k bir gecikme ile izlemiştir. Herşeyden önce o, a n a

faaliyetinin merkezi o l a r a k kalan D o ğ u A k d e n i z ' e C e n o v a ' d a n d a h a yakındır; s o n r a
galere da mercato ( l 0 8 ) sistemi devlet t a r a f ı n d a n ö r g ü t l e n m e k t e ve trafiği özel yolculuklar
halinde p a r ç a l a r a a y ı r m a k t a d ı r : T a n a , T r a b z o n , R o m a n y a (İtalyanların egemenliğinde-
ki Y u n a n i s t a n bölgeleri M A K ) , Beyrut, İskenderiye, Aiguesmortes, Flandres, Berberis-
tan, T r a f e g o ( H e m Berberistan, hem de Mısır) kadırgaları b u l u n m a k t a d ı r . Böylece
zorluk ve rizikolar b ö l ü n m ü ş o l m a k t a ve Ceneviz tipi D o ğ u A k d e n i z ' d e n Bruges
d o ğ r u d a n seferler y a s a k l a n a r a k , malların Venedik'ten geçmeleri ve Signoria'nın sayele-
rinde yaşadığı vergilerin t o p l a n m a l a r ı n a o l a n a k verilmiş o l m a k t a d ı r . Nihayet, O r t a
A v r u p a kıstağının yollarıyla b u l u ş m a k belki de-Venedik için, C e n o v a için o l d u ğ u n d a n
çok d a h a önemlidir. Kısacası, eğer bu sürekli uyarlanan karmaşık sistem yaşayabildiyse,
b u n u n nedeni 1339'a d o ğ r u , X V I . yüzyıl gerilemesinin m e y d a n a getirdiği güçlüklerden
d o ğ m u ş olması ve b u n u s o n u c u n d a en az rastlantıya yer veren yollara ç a b u c a k prim
vermiş o l m a s ı n d a n d ı r . Her hal-ü k â r d a , galere da mercato'hr yüzyılın s o n u n d a a n c a k
200 ilâ 250 t o n a ulaşabilmişlerdir ( 109 ). Zaten b u n l a r a n c a k pahalı malları taşımaktadır-
lar: k a r a b i b e r , b a h a r a t , lüks k u m a ş l a r , ipek, Malvoisie şarapları... Bu koşullarda rizikoyu
çeşitli tekneler a r a s ı n d a b ö l m e k t e y a r a r vardır. Sadece F l a n d r e kadırgaları, kuzeyden
d ö n e r l e r k e n , a m b e r i n yanısıra yün balyaları, k u r ş u n ve ingiliz kalayıyla y ü k l e n m e k t e d i r -
ler, yoksa boş dönerlerdi. A n c a k , bir y a n d a n K a r a d e n i z ' e diğer y a n d a n d a ingiltere'ye
yapılan en uzun yolculuklar, teknelerin t o n a j l a r ı n ı n önce a r t m a s ı n a (XIV. yüzyılda
b u n l a r 100 ton civarındaydılar), sonra da bu cins teknelerin sayılarının a r t m a s ı n a yol
açmıştır.
B u n u n dışında, serbest veya yarı denetimli bir seyrüsefer Venedik'te galere da
mercato'nun kıyısında v a r o l m a k t a d ı r . Bunlar b ü y ü k tekneler, " y u m u r t a k a b u k l a r ı "
o l u p , özellikle Kıbrıs veya Suriye'den gelmekte olan hacimli p a m u k balyalarını
taşınmasını s a ğ l a m a k t a d ı r l a r ( u o ) . P a m u k X I I I . yüzyıldan itibaren önemli bir d o k u m a
türü haline gelmekte, yetersiz yün üretiminin ikâmesi o l m a k t a ve fistanın (keten ve
p a m u k karışım bir k u m a ş , futaine) gelişmesiyle zafer k a z a n m a k t a d ı r . İki p a m u k muda'sı
vardır; b u n l a r d a n d a h a önemli olan birincisi Ş u b a t t a (yarım düzine k a d a r gemi); diğeri
de çoğunlukla iki tekneden ibaret olarak Eylüldedir. H a c i m i balyalar büyük taşıyıcılar
gerektirmektedir. 1 Aralık 1449 tarihli bir Notatorio di Collegio ( u l ) belgesi gelecek Ş u b a t
muda'sına katılacak beş y u v a r l a k teknenin ad ve t o n a j l a r ı n vermektedir: 1100, 762, 732,
566, 550 ve 495 botte, yani aşağı yukarı 250 ile 550 ton a r a s ı n d a . Bunlar XV. yüzyıl için
bile çok fazla önemli teknelerdir.

Büyük teknelerin bir başka avantajları d a , kendilerini k o r s a n l a r a karşı savunmayı

bilmeleridir. 2800 bottelik (1400 ton civarında) bir K a t a l a n teknesi A ğ u s t o s 1490'da ( " 2 )
Berberistan kadırgalarını kaçırmış ve b u n l a r Siraküza limanına sığınmışlardır. 1497'de
( ' " ) , S a n u d o 3000 botte\'\Y. bir Venedik teknesini, 3500 botte lik bir Fransız "barque" ını,
4000 botte lik N e g r o n a adlı bir Ceneviz nave' sini işaret etmektedir. İki yıl s o n r a , 1499'da
C 1 4 ) Fransız d o n a n m a s ı n a katılacak olan Venedik tekneleri h a k k ı n d a bilgi vermektedir.
30 tekne için (7 tanesi yabancı), birim o r t a l a m a s ı 675 botte, yani 338 ton civarında
ç ı k m a k t a d ı r ki, bu b ü t ü n X V I . yüzyıl tarihçilerinin g ö z ü n d e a n o r m a l yüksek bir
o r t a l a m a d ı r . Karşılaştırma olsun diye; T e m m u z 1541'de ( ' " ) C a d i z ve Sevilla'ya kayıtlı
52 tekne. V. C a r l o s ' u n Cezayir'e yönelik seferinin arefesinde t o p l a m olarak o n b i n tonu
biraz aşan bir t o n a j m e y d a n a getirmektedirler ki, bu da tekne başına 200 ton k a d a r d ı r .
D e m e k ki XV. yüzyılın b ü y ü k tonajları, hatta X V I I I . yüzyılın rekorları k a d a r b ü y ü k
olanlarını tanıdığını kabul etmek gerekir: XVIII. yüzyılda " Ç i n ' e d o ğ r u " ticaret y a p a n
bazı İndiamen ( " 6 ) yalnızca 2000 t o n a ulaşabiliyorlardı).

Küçük tonajlıların ilk başarıları

XV. yüzyılla XVI. yüzyıl a r a s ı n d a a m a biraz geç, a m a biraz erken, büyük
yelkenlilerin geri çekilmeleri ve d ü ş ü k tonajlıların b ü y ü k ilerlemeleri m e y d a n a gelmiştir.
H a r e k e t XV. yüzyılın o r t a s ı n d a , 1451'de bir senatörlük tutanağının ( " 7 ) d a h a o tarihte
Suriye ve K a t a l o n y a yolculuklarında küçük teknelerin m o d a o l d u ğ u n u açığa çıkarttığı
Venedik'te bile belirginleşmektedir: et ad viagia Sirie et Cathollonia omnes magis
desiderant naves parvas. A k d e n i z ' d e d a h a s o n r a Atlas O k y a n u s u ' n d a n gelen küçük
tekneler çoğalmışlardır, şu Biscaye. Portekiz, İspanyol kayıkları che prima non solevano
passar il stretto de Zibilterra d e m e k t e d i r 21 Ekim 1502 tarihli ilginç bir Venedik S e n a t o
tutanağı ( l l 8 ) . Bu çok ilginç belge bu tarih için beklenmedik niteliktedir. Eğer i n a n m a k
istenirse, Venedik o tarihte adı o l m a y a n bir felâketle karşı karşıyadır: dal 1420 sino al
1450 300 tane olan büyük tekneleri (bu bir iddiadır) artık yalnızca 16 tanedir. Ve herbiri
400 veya d a h a fazla botte ağırlığındadır, zaten bunların çoğu da a n c a k çürümeye y a r a r ;
bu b ü y ü k teknelerin altında D a l m a ç y a caravelle'leri ve marani'leri de dahil edilse bile,
çok az sayıda küçük tekne b u l u n m a k t a d ı r .
 Bu bunalımı açıklayacak nedenler eksik değillerdir: seyrüseferi bozan yükler, çok
d ü ş ü k önemsiz navlunlar; mar de Lion'&d L a n g u e d o c tuzu yüklemeye gitme yasağı,
yabancı teknelere d o ğ r u d a n Girit şarabı yükleme k o n u s u n d a verilen izinler ve sonra bu
yeni gelenlerin Cebelitarık boğazını geçtikten sonra "yalnızca cittadini'n'm değil, aynı
z a m a n d a kadırgalarımızın ve b ü y ü k teknelerimizin mudelerini tehlikeye a t a r a k devlet
aleyhine de zenginleşen" yeni gelenler. Bu yeni gelenler b ü y ü k teknelerdir.

Gelişme O k y a n u s ' t a , M a n ş denizinde ve Kuzey denizinde de aynıdır. Aloys Schulte

bu d u r u m u Grosse Ravensburger Gesselschaft h a k k ı n d a k i ş a h a n e kitabında işaret
etmişti; arandığı t a k d i r d e bu k i t a p t a herşeyi b u l m a k m ü m k ü n d ü r ( ' " ) . Cenevizlilerin ve
diğer Akdenizlilerin büyük tekneleri veya « a u t l a r ı n ı n karşısında, o z a m a n ı n dünyasının
gençliği ve u m u d u olan ince ve hafif caravelle'ler zafer k a z a n m a k t a d ı r l a r . A n d r e Satler
1478'de B r u g e s ' d e n şöyle y a z m a k t a d ı r : "Die kleinen haben die grossen Schiffe ganz
vertrieben". Oysa iki k a t e g o r i a r a s ı n d a k i f a r k m u a z z a m d ı r ; 1498'de 4 nave Anvers'den
9000 kental mal yüklerlerken, 28 caravelle a n c a k 1150 ton alabilmektedirler.

İnce yelkenlinin İç Deniz'in b ü y ü k teknelerine karşı; d a h a hızlı, d a h a az maliyetlinin,

yüklenmesi ağır olan ve tekelci ayncalıklarıyla çalışana karşı bu zaferi. O k y a n u s ve
A k d e n i z ' d e k i m u a z z a m bir d ö n ü ş ü m ü n başlangıcıdır. Bu d ö n ü ş ü m 1530'lı yıllara k a d a r
s ü r m ü ş , 1550'lerde d u r a k l a m ı ş (en azından Akdeniz'de), 1570'lerde t e k r a r hareketlenmiş
ve X V I I . yüzyıla taşmıştır.

XVI. yüzyılda Atlantik'te

X V I . yüzyıl A t l a n t i k m e k â n ı n d a k i sorun, olağan olarak kötü k o n u l m u ş t u r . Bu
s o r u n u yerine k o y a b i l m e k için, İberya Y a r ı m a d a s ı n ı n iki tekelini ayrı ayrı ele a l m a k
gerekmektedir: Sevilla'dan itibaren Carrera de Irtdias; L i z b o n ' d a n hareketle D o ğ u H i n d
Adaları civarındaki nihayetsiz deniz bağlantısı.
Bu ayrıcalıklı eksenler üzerinde, kâşiflerin küçük tekneleri ç a b u c a k k a y b o l m a k t a y d ı -
lar. C o l o m b u s ' u n filosundaki üç tekneden Santa Maria 280 ton, Pinta 140 ton veNina ise
sadece 100 ton idiler. Elli yıl sonra, 1552 emirnameleri artık Kuzey A m e r i k a ' y a sadece 100
t o n d a n d a h a b ü y ü k ve 32'de fazla m ü r e t t e b a t ı olan tekneleri kabul etmekteydiler; 11
M a r t tarihli II. Felipe'nin bir kararı bu m i n i m u m u 300 t o n a yükseltmekteydi ( 12 °). A n c a k
XVI. yüzyılın s o n l a r ı n d a Batı Hindlerde dolaşan teknelerin içinde 500 tonluk olanları
nadir kalmıştır, aynı şekilde G u a d a l q u i v i r üzerinde, Sevilla yakınlarındaki San L u c a r d e
B a r r a m e d a engelini güçlükle aşabilen 400 tonluk tekneler de nadirdir. Sadece X V I I .
yüzyılın ikinci yarısından itibaren 700 ilâ 1000 tonluk tekneler d a h a sık hale gelebilecek-
lerdir C 2 1 ) ve bu da Casa de la Contratacion ile Hindlerle ticaret tekelinin Sevilla'ya
ulaşmaları m ü m k ü n o l m a d ı ğ ı n d a n bu z o r u n l u d u r ( l 2 2 )

Girişinde engel olmayan Lizbonda, XVI. yüzyılda büyük tonajlı tekneler nadir değillerdir.
1558'de Portekiz Hindistan'ına kral naibi Constantino de Bragança'yı götüren Garça adlı
« a ı r ' n i n su çekimi 1000 t o n d u r ; zaten bu, o d ö n e m d e H i n d yolu üzerinde o z a m a n a k a d a r
g ö r ü l m ü ş o l a n en b ü y ü k t e k n e d i r ( m ) . 1 5 7 9 ' d a bir V e n e d i k elçisinin t a n ı k l ı ğ ı n a
g ö r e , L i z b o n ' d a k i navi grandisimi 2200 6o??e'likten (1100 t o n d a n f a z l a ) f a z l a -
d ı r l a r C 2 4 ). Yüzyılın s o n u n d a b u t o n a j sıklıkla a ş ı l m ı ş t ı r . C l i f f o r d ' u n 1592'de
( l 2 -) elkoyduğu ve R a r m o u t h ' a g ö t ü r d ü ğ ü Madre de Deus adlı caraque, iddia edildiğine
göre, su çekimi y ü z ü n d e n L o n d r a ' y a k a d a r çıkamamıştır. Bu tekne 1800 tonu geçmekte,
900 ton yük t a ş ı m a k t a ve 32 d ö k m e parça b u n a ek o l m a k t a d ı r ; tekne 700 yolcuyu k o n u k
edebilmektedir. En b ü y ü k uzunluğu 166 ayak, en büyük genişliği, yani üç güvertesinden
ikincisindeki, 46 ayak 10 p a r m a k o l m a k t a d ı r ; en b ü y ü k direği 120 ayak yüksekliğinde ve
10 ayak çevre u z u n l u ğ u n d a d ı r , o m u r g a s ı 100 ayak u z u n l u ğ u n d a d ı r . 15 Eylülde teknedeki
sonsuz mallar açık a r t ı r m a y a çıkarıldıklarında, İngilizlerin hayranlıkları h e n ü z yatış-
mamıştır. 40 yıl s o n r a Partekızliler hala bu b ü y ü k l ü k t e tekneler inşa etmektedirler. Bir
seyyah 1634'de ( 126 ) Lizbon l i m a n ı n d a inşa halinde olan 1500 tonelado'\uk bir caraque,a
h a y r a n o l m u ş t u r . Anlattığına göre, "Portekizliler eskiden d a h a fazla sayıda ve d a h a
b ü y ü k tonajlı tekne y a p m a adetine sahiplerdi. Bu işte kullanılan kereste miktarı
m u a z z a m d ı r , o k a d a r ki, birçok fersahlık bir o r m a n iki tekne için yeterli olmayacaktır. Bu
gemilerden birinin inşaı 300 kişinin çalışmasını gerektirmekte ve işi a n c a k bir yılda
bitirebilmektedirler; çiviler ve diğer d e m i r malzeme 500 t o n ağırlığa k a d a r varabilmekte-
dir. Caraguelar eskiden 2000 ilâ 2500 ton imişler. Direk için en yükseklerinden 8 tane
a k ç a m seçmekte ve b u n u demir çemberlerle tek bir direk haline getirmektedirler;
teknedeki m ü r e t t e b a t 400 kişidir".
1664'de bile Varenius Geographia Generali s'inde en b ü y ü k teknelerin İberyalılarda
o l d u ğ u n u bildirmektedir: Hodie maximal sunt naves Hispanorum seu Lusitanorum quas
vocant carracas ( 127 ). F a k a t bu tarihte, 1664'de bu ağırlıkta tekneler, mücadeleyi ç o k t a n
hafif H o l l a n d a teknelerine karşı kaybetmişlerdir.
XVI. yüzyıldan itibaren bu devler d a h a az sayıda o l m u ş l a r ve hafif yelkenliler onların
e t r a f ı n d a çoğalmışlardır. İşte bir ikinci m a n z a r a bizi meşgul etmektedir. XVI. yüzyıl
b ü y ü k İngiliz m a c e r a l a r ı n ı n , keşif yolculuklarının veya korsan saldırılarının tekneleri,
çok b ü y ü k bir sıklıkla, 100 t o n d a n d a h a hafif o l m u ş l a r d ı r ( l 2 8 ). 15 7 2'de D r a k e yalnızca 70
ton su çeken Pasea'nın b o r d a s ı n d a d ı r ( l 2 9 ), L o n d r a l ı Primrose ( 13 °) ise, 1585 yılında 150
tonluk bir su çekimine sahiptir. 1586'da C a v e n d i s h ' i n üç teknesi sırasıyla 140, 60 ve 40
ton ağırlığındaydılar ( m ) . 1587'de İspanya kralına bildirilen, L o n d r a kıyısındaki 14
İngiliz teknesi 80 ilâ 100 ton arasındaydılar ( ' " ) . 1664'de bile F r a n s a 30 t o n d a n fazla,
topu t o p u birkaç bin tekneye sahiptir ve b u n l a r d a n hemen hemen yalnızca 400 tanesi 100
t o n u ve sadece 60 tanesi de 300 tonu a ş m a k t a d ı r l a r O 33 ). Örneğin Baltık y ö n ü n e olan
Fransız bağlantılarının a n a b ö l ü m ü 30 ilâ 50 tonluk tekneler t a r a f ı n d a n s a ğ l a n m a k t a d ı r .
X V I I . yüzyılda olduğu gibi, XVI. yüzyılda da denizler ve o k y a n u s l a r küçük yelkenlilerle
d o l u d u r l a r . 1560'la 1600 a r a s ı n d a Lübeck tersaneleri, Baasch'ın inceleme ve h e s a p l a m a -
larına göre, 2400 tekne inşa etmişlerdir; b u n l a r ı n o r t a l a m a tonajları 60 lasten, yani 120
t o n d u r ( l 3 4 ). F a k a t b u n a r a ğ m e n gene de Lübeck yapımı b ü y ü k teknelerin varlığını
bilmekteyiz: p a t r o n u n u n " R o q u e r e s b a r t " olduğu 600 tonluk La Grande Barque 1595
i l k b a h a r ı n d a C a d i z k o y u n d a d ı r ; 300 tonluk Josue aynı a n d a San L u c a r ' d a demirlidir
C 35 ). H a n s a kentleri İ s p a n y a ' y a k a d a r b ü y ü k tekneler göndermekteydiler ve Sevillalılar
bunları Yeni D ü n y a y a , Portekizliler de Brezilya veya H i n d O k y a n u s u n a doğru
y a p a c a k l a r ı yolculuklar için k i r a l a m a k t a veya satın a l m a k t a y d ı l a r p a t r o n u J e a n " N e v e "
o l a n , 20 tane topla donatılmış, H a m b u r g limanına kayıtlı 160 tonluk Filibote la
Esperanza M a r t 1 5 9 5 ' d e C a d i z ' d e n geçerken contratodores de laprovisionde lafrontorade
la cororra de Portugal t a r a f ı n d a n Brezilya'ya gönderilmekteydi ( l 3 6 ).

F a k a t , Baasch'ın verdiği 120 tonluk o r t a l a m a , b ü y ü k teknelerin yanı sıra, İspanya

yolculuğunun k o r k u t a m a d ı ğ ı koskoca bir küçük yelkenli kitlesinin varlığını işaret
etmektedir. 1538 tarihli bir sayım, o sırada Asturias l i m a n l a r ı n d a olan kayık ve
ş a l u p a d a n m e y d a n a gelen 40 teknelik bir liste vermektedir, b u n l a r ı n o r t a l a m a s ı 70 ton
o l a r a k ç ı k m a k t a d ı r ( 137 ). 1577, 1578, 1579 yılları için yapılan, A n d a l u ç y a ' y a gelen
yabancı tekneleri k a p s a m ı n a alan bir istatistik ( l 3 8 ) t o p l a m t o n a j l a r ı 60.000 ton olan,
yıllık 800 tekne r a k a m ı n ı vermektedir ki, bu m o d e r n ölçülerle tekne başına 75 ton
a n l a m ı n a gelmektedir.

Askeri taşımalar için e l k o n u l a n b ü y ü k yabancı tekneler söz k o n u s u o l d u ğ u n d a ,

r a k a m l a r zorunlu o l a r a k yükselmektedirler; örneğin 1595'te zikredilenleri gibi. Bunlar-
d a n 3 tanesi San L u c a r ve Cadiz limanlarına çekilmiştir. 29 M a r t 1595'de ( l 3 9 ) sayılan 28
elkonulan tekne için o r t a l a m a ağırlık 200 ton civarında belirlenmektedir; 3 Ağustosta
envanteri çıkartılan 37 teknelik ikinci parti e l k o n u l m u ş teknede -ki b u n u n içinde bir
önceki partinin bir kısmı veya t a m a m ı d a yer a l m a k t a d ı r ( 140 )- t o p l a m t o n a j 7940 ton
o l m a k t a , t o p sayısı 396 ve m ü r e t t e b a t 665 kişi olarak belirlenmektedir; o r t a l a m a olarak
her tekne 214 ton su çekimine sahip o l m a k t a , 10 t o p t a ş ı m a k t a ve 20 k a d a r (tam o l a r a k
18) m ü r e t t e b a t ı b u l u n m a k t a d ı r . Basitleştirirsek, bir t o p u n 20 t o n a , bir denizcinin de 10
tona t e k â b ü l ettiklerini söyleyebiliriz. 54 teknelik sonuncu bir partide ( " " ) t o p l a m t o n a j
8360 ton o l a r a k o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r , yani birim başına 154 ton ki, bu d ü ş ü k t o n a j
s o n b a h a r trafiğinin söz k o n u s u o l m a s ı n d a n değil de, bu kez l i m a n a giren t ü m teknelerin,
yani urcas, hourgues gibi kuzey tipi b ü y ü k teknelerden, ilginç adlı fılibotes (bu kelime
korsanlık y a p m a k a n l a m ı n a g e l e n f i l i b u s t a r ile aynı ailedendir ve F r a n s ı z c a d a k i f l i b u s t e r
ile a k r a b a d ı r ) gibi k ü ç ü k teknelere varıncaya k a d a r t ü m ü n ü k a p s a m ı n a a l m a s ı n d a n d ı r :
sadece birkaç ö r n e k s a y m a k üzere, listenin en başındaki tekneleri sayarsak, S t o c k h o l m
l i m a n ı n d a n 80 t o n l u k Chien d'Or, D u n k e r q u e ' d e n Fortune, S t o c k h o l m ' d e n Sainte-
Marie- K o n i g s b e r g ' d e n Saint-Pierre- D u n k e r q u e ' d e n Charite, S t o c k h o l m ' d e n Chasseur;
listedeki tekneler a r a s ı n d a kuzey, Norveç, D a n i m a r k a , H a n s a kentleri, sadık Alçak
Ülkeler tekneleri yer a l m a k t a ve b u n l a r 1586'dan itibaren e l k o n u l a r a k Sevilla ve bağlı
l i m a n l a r a çekilen gemileri k a p s a m a k t a d ı r l a r , ayrıca Katolik Kralın Y a r ı m a d a n ı n
l i m a n l a r ı n d a artık g ö r m e k istemediği İngiliz ve H o l l a n d a tekneleri de - b u n l a r bez, t a h t a ,
kereste, b u ğ d a y yüklü gemilerdir- b u l u n m a k t a d ı r . Bu tekneler bazen M a n ş ' t a k i İngiliz
d e n e t i m i n d e n k a ç ı n m a k için, İskoçya'nın kuzeyinden d o l a ş m a k t a d ı l a r .

F a k a t Y a r ı m a d a d a n k o v u l a n İngiltere ve H o l l a n d a gemileri, şimdi O k y a n u s u n her

iki sahilinde de d a h a b ü y ü k bir şiddetle korsanlık y a p m a k t a , k ö t ü k o r u n a n sahilleri
y a ğ m a l a m a k t a , Hindlere giden k o s k o c a , m u a z z a m teknelere s a l d ı r m a k t a d ı r l a r . Bu
mücadelelerde çoğulukla galip gelenler Pigmeler o l m a k t a d ı r , b u n u n nedeni bu teknele-
rin d a h a hızlı olmaları, denizi ve rüzgârı d a h a iyi k a v r a m a l a r ı oldukça sonraları
Richelieu'nün (1626) bir çağdaşının ( l 4 2 ) açıklayacağı üzere, sahip oldukları toplardır,
ç ü n k ü 200 tonluk bir gemi " 8 0 0 t o n l u k bir gemidekiler k a d a r b ü y ü k toplar taşıyabilir";
bu icat "denizin en değerli şeyi", tıpkı böceklerde olduğu gibi, küçük teknelere
İberyalıların k o s k o c a m a n ve fazlasıyla yavaş teknelerini rahatsız etme olanağını
s a ğ l a m a k t a d ı r . Bu tekneler, bu yüzen kalelerden birini ele geçirdiklerinde, önce herşeyini
y a ğ m a l a m a k t a , s o n r a d a y a k m a k t a d ı r l a r : hızlı korsanlık faaliyetlerinde bu tekneler ne
işlerine y a r a r ki? 1594'te Fikrine b a ş v u r u l a n prens G i a n A n d r e a D o r i a , Hindler filoları
için artık d a h a k ü ç ü k ve d a h a hızlı tekneler kullanılması tavsiyesinde b u l u n m a k t a d ı r
O 43 ). İspanyol Bahriye nezareti deneylerden ders a l a r a k ve h a t t a 1591'de Revenge'in ele
geçirilmesinden önce ( 144 ), k u ş k u s u z d a h a k ü ç ü k yelkenliler inşa etmeye girişmiştir.
L i p p o m a n o bu d u r u m u Venedik S e n a t o s u n a yolladığı ve İspanyol elçisinin de özetini II.
Felipe'ye gönderdiği m u h t ı r a s ı n d a bildirmektedir ( 145 ): " K a t o l i k Kral İngiliz girişimine
d e v a m etmeye k a r a r verdi. Eski hatalar t e k r a r l a n m a y a r a k , d a h a k ü ç ü k ve O k y a n u s ' a
d a h a iyi u y u m sağlamış, d a h a u z u n ve d a h a hafif parçalarla donatılmış tekneler inşa
ettirecek bu p r o j e n i n icramı kolaylaştırmayı u m m a k t a d ı r " " O k y a n u s ' a d a h a iyi u y u m
sağlamış ve d a h a k ü ç ü k tekneler": II. Felipe bu kelimelerin altını çizmiş ve r a p o r u n
k e n a r ı n a şunları eklemiştir: "geriye d o ğ r u dönülmesinin iyi o l d u ğ u n a i n a n ı y o r u m ve
b u n u n P° M e n e n d e z M a r q u e z t a r a f ı n d a n hatırlatılması iyi o l a c a k t ı r " . D e m e k ki s o r u n
eğer Yenilmez A r m a d a ' n ı n ertesinde çözülemediyse, bu yukarı m a k a m t a r a f ı n d a n işaret
edilmiştir.

Ticari düzlemdeki gelişme de aynıdır; küçükler büyükleri barışçı veya barışçı

o l m a y a n yollardan k o v m a k t a d ı r l a r . 1579 A ğ u s t o s u n d a Biscaye "Govierno"su bunu
t a r t ı ş m a k t a d ı r ( 146 ). Burası k ü ç ü c ü k , a m a O k y a n u s ' a geniş bir şekilde açılmış bir
devlettir. B u r a d a eski bir k a r a r n a m e , b ü y ü k teknelerin küçükler aheyhine ve ulusal
gemilerin yabancılara n a z a r a n tercihli olarak yüklenmelerini h ü k ü m altına a l m a k t a d ı r :
b u n u n sonucu o l a r a k "Govierno"da o l d u k ç a uzun bir tartışma çıkmıştır. Bu tartışma
bize, t ü m Biscaye demirinin k ü ç ü k gemilerle sevkedildiğini, bu teknelerin büyüklerin
girme iddiasında b u l u n m a y a c a k l a r ı heryerde, en muchaspuentas de Francia y Galiciaper
ser pequenos y de pocce agua ( 1 4 7 ) yükleme ve b o ş a l t m a yaptıklarını ö ğ r e n m e fırsatını
vermektedir. Büyük teknelerle yola çıkışlar gecikmektedir, ç ü n k ü bu k o s k o c a gemileri
ağzına k a d a r yüklemek gerekmektedir. K ü ç ü k l e r d a h a sık yola çıkış olanakları
s a ğ l a m a k t a d ı r l a r . B u n l a r rizikoyu kesirlere bölmektedirler. Büyük tekneleri istenmeyen
sürprizler beklemektedir. Bu sürprizlerden birinden s o n r a , Signoria kâtiplerinden biri
olan M a r c o O t t o b o n , 1591 yazında Venediğe b u ğ d a y sevketmek üzere D a n t z i g ' d e n tekne
k i r a l a r k e n , 120 ilâ 150 lastri (240-300 t o n ) ağırlığındaki tekneleri tercih etmiştir:
" b u n l a r ı n sayıları ç o k t u r ; az yük a l m a k t a d ı r l a r , f a k a t b u n u n s o n u c u tahılın yolda
b o z u l m a rizikosu a z a l m a k t a d ı r . . . ve sigorta y a p ı l m a d ı ğ ı n d a n , m u h t e m e l kayıp d a h a az
o l a c a k t ı r " ( 148 ). Özellikle quesli vasselli di mediocre grandezza espediscono piü presto il
viaggio che li grandi O 49 ), b u n l a r yolculuklarını b ü y ü k l e r d e n d a h a hızlı bir " s e v k i y a t "
içinde y a p m a k t a d ı r l a r . Nihayet önemi olan bir ayrıntı o l a r a k , tahılı teknenin a m b a r l a r ı -
na a rijuso yüklemek m ü m k ü n d ü r ki, bu da çuval ve fıçı satın a l m a k t a n k a ç ı n m a olanağı
s a ğ l a m a k t a d ı r . G e r ç e k t e n de bu ne k a d a r da b ü y ü k bir a v a n t a j d ı r . ( 15 °).

Akdeniz'de
Atlantiğin gerçeği. Bunu u z u n uzadıya s a p t a d ı k , bu gerekliydi, çünkü bu gerçek İç
D e n i z ' i n taşımacılık tarihini a y d ı n l a t m a k t a , evrimini g ö s t e r m e k t e ve teydi etmektedir.
S o r u n u n d a h a basit olabilmesi için, h e m e n başlangıçta, özellikle Venediği ilgilendi-
ren teknik bir d e v r i m d e n kendimizi k u r t a r a l ı m , f a k a t Venedik Venediktir ve önemi
b ü y ü k t ü r . D a h a XV. yüzyılda bile güçlü rakipleri olan kalye (galee), izleyen yüzyılın ilk
30 yılı süresince ( L M ) uygulamada nave t a r a f ı n d a n devre dışı bırakılacaktır: büyük yük
gemisi, u z u n ve güçlü kürekli teknenin yerine geçmiştir, a n c a k diğeri de zaten
kavranılması güç olan nedenlerden ö t ü r ü uzun süre y a ş a m a y a d e v a m etmiştir. Bandel-
l o ' n u n d ö n e m i n d e ( 1 5 2 ) Beyrut kalyeleri Venedik yaşamının karakteristik bir unsuru
o l a r a k kalmışlardır. Kalyeler 1532'ye k a d a r Berberistan'la olan bağlantıyı sağlamışlar-
dır, Mısır'la olanını ( 153 ) ise en azından 1569'a k a d a r , yani iki kalyenin İskenderiye ve
Suriye'ye yolculuk yaptıkları yıla k a d a r ( l 5 4 ). Yüzyılın s o n u n d a kalye Venedik-Spalato
h a t t ı n d a hizmette kalmıştır ( 15S ); b u n u n nedeni, bu kısa mesafede yola yatkın bir
teknenin, U s k o k korsanlığını a ş m a y a - t o p ve a d a m l a r ı y l a - ehil bir teknenin gerekli
olmasıydı.

Kalye yerini b ı r a k ı n c a , bu yeri önce k e n d i n d e n b ü y ü k ve 600 t o n civarında o l u p ,

sahnenin ö n ü n ü t u t a n teknelere bıraktı ( l 5 6 ), bu tekneler İngiltere ş a r a p trafiğinde, İç
D e n i z b u ğ d a y veya kıyı taşımacılığında veya Suriye yolculuklarında kullanılmaktaydı-
lar.
1525'de Venedik elçisi N a v a g o r o , C e n o v a ile İspanya a r a s ı n d a k i yolculuğu 15-16 bin
kantarlık (1 k a n t a r = 8 9 kg.), yani 1300-1400 tonluk yeni bir Ceneviz «ave'siyle yapmıştır
C 5 7 ); 1553'de 1200 botte (600 ton)'lik bir R a g u z a nave'si T ü r k l e r t a r a f ı n d a n y a k a l a n m ı ş ,
s o n r a da Sakız l i m a n ı n d a salıverilmiştir ( l 5 8 ); 1544'de A k d e n i z ' i n en büyük «ave'si (iddia
zorunlu olarak d o ğ r u değildir) Messina limanında yanmıştır; o d a 1200 botte su çekimine
sahiptir ( 159 ); 8 M a r t 1565'de k o c a m a n bir Venedik «ave'sine Alicante limanında
e l k o n u l m u ş t u r , bu 6500 salme'Uk (yuvarlak olarak 975 ton) bir teknedir ve b o r d a s ı n d a 60
t o p b u l u n m a k t a d ı r ( 1 6 0 ) . Aynı z a m a n d a 450 tonluk bir Ceneviz yük gemisi ile 275 tonluk
bir Portekiz yük gemisine de e l k o n u l m u ş t u r ( 161 ). N a p o l i ' d e Sommaria Sicillerindeki ( l 6 2 )
 1561, 1568, 1569 yılları için o l a n , özellikle nave'lere ilişkin bir dizi kayıt bize geçerli on
tane (beş tanesi R a g u z a teknelerine ait) t o n a j s a ğ l a m a k t a d ı r . Bunlar b ü y ü k t e n küçüğe
d o ğ r u ve ton cinsinden şöyledirler: 1000, 700, 675, 450, 300, 270, 190. 1579'da L i v o r n o
l i m a n ı n d a k i ( 163 ) nave kayıtları şu tonajları vermektedir: Venediğe giden ve o r a d a n ipek
yükleyecek olan bir Marsilya nave'si için 90 t o n , Napoli'ye giden bir hourgue için 195 ton;
bir Venedik nave'si için 165 ton; nihayet, k a p t a n ı A n t o n i o di Veglia, adı Santo Spirito et
Santa Maria de Loreto olan ve C e n o v a ' y a tuz ve yün y ü k ü n d e n geri kalanı b o ş a l t m a k
üzere giden bir R a g u z a nave'si için 1125 ton. 1583'de S a n t a C r u z markisinin A z o r
a d a l a r ı n a d o ğ r u g ö t ü r d ü ğ ü filoda, herbiri 733 tonluk üç K a t a l a n , 726'şar tonluk yedi
R a g u z a , 586'şar tonluk d ö r t Venedik ve 449'ar tonluk iki Ceneviz«ave'sı b u l u n m a k t a d ı r
(bu r a k a m l a r herbir g u r u b u n t o p l a m r a k a m ı n d a n elde edilen o r t a l a m a l a r d ı r ) ( 164 ).
1591 'de 375 tonluk ( 1 6 5 ) bir R a g u z a teknesi, 1593'te A n t i b e s ' d e inşa edilen 450 tonluk bir
nave ( l 6 6 ) zikredilmiştir; 1596 E k i m i n d e C a r t a g e n a limanına b a r u t ve ç a k m a k l ı tüfek
parçaları yüklü 750 tonluk ( l 6 7 ) bir R a g u z a teknesi görmüştir; aynı yıl, Türkler bir yıl
önce Çiğala paşa t a r a f ı n d a n e l k o n u l m u ş 350 botte'Mk (175 ton) bir nave'yi 60.000 akçe
karşılığında Raguzalılara geri satmışlardır ( l 6 8 ); 1599'da T r a p a n i ' d e 240 tonluk bir
Raguzanave'si demirlemiştir ( l 6 g ); 1601'de 600 tonluk bir R a g u z a nave'si Santa Maria di
Montenegro tuz y ü k l ü d ü r (17())

İşte g ö r ü l d ü ğ ü üzere, XV. yüzyılın r e k o r r a k a m l a r ı n ı n o l d u k ç a uzağındayız. Bu

b ü y ü k tonajlılar krizi Venedik'te, R a g u z a ' d a ( m ) , küçük yelkenlilerin kendilerini
kanıtladıkları t ü m Akdeniz b o y u n c a aşikârdır. G e r ç e k t e n de, Venedik'te fiyatların
yasaklayıcı yükselişleriyle birlikte, özel kişilerin büyük tekne inşa ettirmeleri olanaksız-
laşmıştır, bu d u r u m özellikle Türk-Venedik savaşının b u n a l ı m ı n d a n çıkılmaya başlandı-
ğı 1579 yılından itibaren belirgindir. Resmi bir belge bu d u r u m u kesinleştirmektedir( 1 7 2 ):
" 1573'den b u g ü n e k a d a r (4 Kasım 1581) herşeyin fiyatı o k a d a r arttı ki, artık hiç kimse,
herkesin bildiği gibi, bazı nadir istisnalar dışında b ü y ü k gemiler inşa ettirerek macera
a r a m a k istemiyor; şu a n d a sadece yedi büyük teknemiz v a r " . Bu tarihten s o n r a b ü y ü k
tekne inşaatları a n c a k , sürekli a r t m a k z o r u n d a olan devlet sübvansiyonlarıyla yapılabilir
hale gelmiştir: bu sübvansiyonlar 500 bone'den yukarı tekneler için 2.700 d ü k a iken,
1581 'de 3.500'e çıkmış, d a h a sonra da 4.000 ve 4.500'e ulaşmışlardır ki, bu 400 tonluk
tekneler söz k o n u s u o l d u ğ u n d a , a n c a k inşaat maliyetini karşılayabilmektedir. 1590'lı
yılların ötesinde, 800 ilâ 1.000 botte'Yık tekneler için sübvansiyonlar 8, 9 , 1 0 bin d ü k a y a
k a d a r u l a ş m a k t a d ı r ( 173 ). Bu, yüzyılın sonu için işaret ettiğimiz bunalımdır. Müfettiş
Foscarini'nin 1577'de görevinden ayrılırken bildirdiğine göre, Girit'te de aynı b u n a l ı m
y a ş a n m a k t a d ı r ( 1 7 4 ) . Eskiden Giritliler Latin yelkenli büyük kalyonlarla d o l a ş m a k t a y d ı -
lar: erano scuole, nelle quali si facevano de'bunoni marinari, bu " o k u l l a r " d a k a d ı r g a
yönetmeye ehil usta denizciler yetiştirilebilirdi,ama bu s o n r a d a n çıkan navigando alla
vela quadra navili üzerinde değil.

Bu k ü ç ü k tekneler sadece Girit'te o r t a y a çıkmamışlardır; biraz önce, biraz s o n r a

b ü t ü n deniz onları tanıyacaktır, tıpkı bir İngiliz k a p t a n ı olan R o b e r t o T o r t o n ' u n u z m a n ı
olduğu X V I I . yüzyıldaki L i v o r n o vascelli quadri'\tn gibi ( m ) D e n i z trafiğinden hiçbir
z a m a n k a y b o l m a y a n bu tekneler, bölgelere göre çok çeşitli biçimler almışlardır.
A d r i y a t i k ' t e , S a n u d o ' n u n ( 182 ) d ö n e m i n d e Venediğe 22 g ü n d e yeni Girit şarabını getiren
şu k ü ç ü k kalyeler gr/p/N'nin yerine geçen marciliane veya başlangıçta, X V . yüzyılda Istria
yakacak odunlarını ve taşlarını taşımış olan, s o n r a d a d a h a uzun g ü z e r g â h l a r d a
kullanılan marani zafer kazanmışlardır. Marciliane, nave'ye n a z a r a n d a h a b o d u r d u r ,
a m a aynı m i k t a r d a yelkene sahiptir, p u p a s ı karedir, b u r n u ise çok dardır. 1550'lerden
itibaren b u n l a r Apulia ticaretine (zeytinyağ, buğday) katılmışlardır. Bu tekneler XVI.
yüzyılın s o n u n d a A d r i y a t i k ticaretini k ü ç ü k t o n a j l ı l a r ı n elinden a l m ı ş l a r , s o n r a d a d a r
 İSPANYA LİMANLARINDA SAYILAN VEYA ELKONULAN
T E K N E L E R İ N O R T A L A M A T O N A J L A R I 1551-1554

TONİLATO
LİMANLAR TARİHLER TEKNE OLARAK BİRİM
SAYISI AĞIRLIK

C a d i z C75) 27 H a z i r a n 1541 12 170

Cezayir Seferi

C a d i z ve Sevilla ( 176 )
(naos ve urcas) Cezayir T e m m u z 1541 52 202
Seferi

M a l a ğ a C77) 14 Eylül 1541 24 170

Cezayir Seferi

Cadiz, San L u c a r , P u e r t o (1550) 27 190

de S a n t a M a r i a ( 178 ) m u h t e m e l e n 1541

Sevilla ( 179 ) "las naos que Nisan 1552 23 267

es tan en el rio de Sevilla"

Bütün G u i p u z c o a ve
Biscaye limanları ( 18 °) 1554 31 237
(yeni tekneler)

denizin ötelerine d o ğ r u , Venedik a d a l a r ı n a ilerlemişlerdir. 1602'de Venedik, bazıları dört

direkli olan ve 140-150 t o n a k a d a r ( 183 ), h a t t a 250 t o n a ( 184 ) k a d a r ulaşan 78 marciliane'ye
sahiptir. K a r a k t e r i s t i k bir işaret o l a r a k , yalnızca marcıliana'lann girebilecekleri limanla-
ra sahip olan F e r r a r e dükalığı bu limanları genişletmeye girişmektedir ( 185 ). A n c a k ,
Signoria bu gemilerin talihine 1589'dan itibaren ( 186 ) engeller ç ı k a r t a c a k ve 1602'den
itibaren de Z a n t a ' y a k a d a r gitmelerini yasaklayacaktır. Bu darbeyle, sayıları 1619'da
38'e d ü ş m ü ş t ü r ( 187 ). Bu d u r u m Venediğin herşeye karşı ve rağmen b ü y ü k tonajlıları
k o r u m a k t a inat etmiş olmasının kanıtıdır. 1630-1632'de bile, D o ğ u A k d e n i z ' e yaptığı
yolculuk sırasında Stockove Venedik ticari teknelerinden söz e t m e k t e d i r ( 188 ): " o k a d a r
ağır ve o k a d a r k ö t ü inşa edilmişlerdir ki, en k ü ç ü k r ü z g â r d a bile seyredemezler, bu da
onların İ s t a n b u l ' a gelmeden önce üç veya dört ay y a t m a l a r ı n a yol a ç m a k t a d ı r . Bunun
tersine, Provence gemileri k ü ç ü k ve hafiftirler ve bu sayede en hafif r ü z g â r d a yola çıkma
fırsatını k a ç ı r m a m a k t a d ı r l a r " .
 1570'li yılların ötesindeki Marsilya yükselişini binlerce nedenle a ç ı k l a m a k m ü m k ü n -
d ü r , bu kente k a d a r Fransız, İngiliz veya A l m a n mallarının R h o n e yoluyla akımı,
T ü r k l e r e karşı yapılan 1570-1573 savaşında Venediğin devre dışı k a l m a s ı , Ç o k Hrıstiyan
Kral ile T ü r k l e r ve B a r b a r o s l a r a r a s ı n d a k i Entente Cordiale'm o n a sağladığı iyi k ö t ü
ayrıcalıklar. Bu d u r u m aynı z a m a n d a , Marsilya ve Provence teknelerinin inceliği
sayesinde de o l m u ş t u r ; L i v o r n o a d l a n d ı r m a s ı n ı n verdiği isimlerle nave, kalyon, tartane,
saete veya kayıklar sayesinde. Bu adlar, nave ve kalyon bile aklımızı karıştırmasın:
Sainte-Marie Bonaventure adlı bir nave 1597'de ( 1 8 9 ) 700 k a n t a r (60 t o n k a d a r )
çekmektedir; Saint-Marie Bonaventure (Marsilya teknelerinin çoğu hu adı t a ş ı m a k t a d ı r -
lar) adlı bir tekne 150 t o n ağırlığındadır. 5 Mayıs 1596'da P e d r o de Leyva'nın T r a p a n i ' d e
elkoyduğu "nave" büyük bir tekne değildir, "invertaque sunt in ea coralla... et alia" (l9°).
1591'de T r a b l u s ş a m ' d a seyreden Marsilya " k a l y o n l a r f ' n ı n t o n a j l a r ı bilinmemektedir
( l 9 1 ): p a t r o n u n u n Nicolas Sicart olduğu La Trinite (5 Nisan 1591) k a l y o n u veya
p a t r o n u n u n G e o r g e de Bellet (5 Nisan 1591) olduğu La Foy k a l y o n u , veya İskende-
r u n ' d a n (7 Mayıs 1594) yükleme y a p a n şu Saint-Victor kalyonu. K u ş k u s u z bunların
eskinin Provence d ü k ü n ü n görkemli k a l y o n l a n y l a karşılaştırılabilecek hiçbir yanları
y o k t u r ( 1 9 : ). 1612'de Suriye'deki Venedik k o n s o l o s l a r ı n d a n biri 400 botte'lik Marsilya
gemilerinden b a h s e t m e k t e d i r ( 193 ). Marsilyalı bir gemi sahibinin dediği üzere, bu tekneler
sıklıkla, Cagliari ile- L i v o r n o a r a s ı n d a bakla, deri, peynir taşıyan bir galeonetto
o l m a k t a d ı r l a r O 94 ). Marsilya saete'lcn yüzyılın s o n u n d a 30 ilâ 90 t o n ( 19S ) a r a s ı n d a
çekmektedirler. 1593 yazında A n t i b e s ' d e 3.000 salme'lik (450 t o n ) bir nave inşa edildiyse
de, b u n u n yarısının G i o v a n n i Vivaldo adlı bir Cenevizliye ( 1 9 6 ) satıldığını kaydedelim.

Diğer y a n d a n kayık, tartane, saete, kalyon ve galionetti, Marsilya gemi ve nave'\tv\

X V I . yüzyılda denizi yavaş yavaş d o l d u r m a y a başlamışlardır. Hiçbir kuzey A f r i k a
limanı, hiçbir İ s p a n y o l , hiçbir İtalyan limanı y o k t u r ki, b u n l a r rıhtımlarını çeşitli
mallarla istila etmesinler. V e n e d i k ' t e bu tekneler hizmetlerini 60'lı yıllardan itibaren
k a b u l ettirmişlerdir. Denizin b ü t ü n uzunluğu b o y u n c a bu tekneler k o c a filolar halinde ve
b ü y ü k teknelerin hışmını çekerek yolculuk y a p m a k t a d ı r l a r . 1574'de ( 1 9 7 ) bir R a g u z a yük
gemisi bir Marsilya «ove'sini ele geçirdikten sonra, o n u yağmalayıp, batırıp, miço da
dahil m ü r e t t e b a t ı n t ü m ü n ü b o ğ d u y s a , b u n u n nedeni k a z a n ç hırsı k a d a r kıskançlık da
değil midir? Ç ü n k ü b ü y ü k R a g u z a yük gemileri taşıma krizinden muzdariptirler. Bunlar
h e n ü z d o ğ u d a n batıya Sicilya'dan İ s p a n y a ' y a k a d a r b ü t ü n deniz b o y u n c a d o l a ş m a k t a -
dırlar. II. Felipe'nin a r m a d a l a r ı n ı n peş-i sıra, yüzyıl t a m a m l a n ı r k e n A t l a n t i k ' t e m a c e r a
a r a m a k t a ve yok o l m a k t a d ı r l a r . F a k a t 10 yıl, 20 yıl geçtikten s o n r a R a g u z a d a , tıpkı
Venedik gibi, h a t t a o n d a n da fazla, Adriyatik kare çayırına geri çekilmiştir.

B ü t ü n b u n l a r ne esrarlı, ne de istisnai hiçbir yanı o l m a y a n ritmlere göre gerçekleş-

mektedirler. Marsilya yüzyılın s o n u n d a çok sayıda a m a d ü ş ü k nitelikli tekneye sahiptir;
oysa 1526'da I. F r a n ç o i s ' y a verilen bir dilekçede aynı kent limanının " b ü y ü k g e m i , t e k n e ,
k a l y o n l a r l a " d o n a n d ı ğ ı n ı ve bunların Suriye, Mısır ve Berberistan'la ( 198 ) ticaret
yaptıklarını bildirmekteydi. D e m e k ki, Marsilya yüzyıl b o y u n c a değişmiştir. R a g u z a , bir
tanığın söylediklerine göre, 1574'de ( ' " ) hala Adriyatiğin en b ü y ü k teknelerine sahiptir;
aynı kent X V I I . yüzyıldaki u z u n bir k a r a n l ı k t a n s o n r a , 1734-1744'lerde denizcilik
y a ş a m ı n a yeniden başlarken, Adriyatik ve Adriyatik dışı yollara çok sayıda k ü ç ü k tekne
s o k a c a k t ı r : nave, polacre, fregaton, marciliane, felougue, patache, vachette tartanelle,
trabaccoli. G e r ç e k t e n de, adlar, biçimler, d o n a n ı m , tekneler değişmişlerdir ( 20 °).

Fiili o l a r a k , XVI. yüzyılda m ü b a d e l e artışının ü r ü n ü o l a r a k k ü ç ü k tekneler heryerde

o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r l a r . Bunlar Arşipel'in hafif tekneleri o l d u ğ u k a d a r , Provence (sadece
Marsilya değil) kayıklarıdır d a . 1559'da Venedik'te ancorazzo ödeyen sekiz k a r a m ü r s e l -
•den en a z ı n d a n beş tanesi M idillili reisler t a r a f ı n d a n y ö n e t i l m e k t e d i r ( 2 0 1 ) ; ç o ğ u z a m a n d a
b u n l a r kuzeyden gelen tekneler, o n l a r a verilen adla bertoni'ler o l m a k t a d ı r l a r . Bu
s o n u n c u l a r iki d a l g a halinde, 1550'den önce ve 1570'den sonra gelmişlerdir, hikâyeleri-
nin en ilginç yanı XVI. yüzyılın birinci ve ikinci soluğu a r a s ı n d a k i bu yirmi yıllık arızadır.
F a k a t , bu sorunların gerçek boyutları yavaş yavaş f a r k e d i l m e k t e d i r . Herşey b u r a d a
rol o y n a m a k t a d ı r : fiyatların yükselişi, a r t a n refah, d ö n ü ş maliyeti, k o n j o n k t ü r d a l g a -
lanmaları... Ne adını bilmeksizin, ne de belgenin kesin tarihini bilmeksizin - m u t l a k a
X V I I . yüzyıl başına ait olmalıdır- söylevine sahip o l d u ğ u m u z bir Venedikli de böyle akıl
y ü r ü t m e k t e d i r ( 202 ). Evet eski güzel günlerde, modesto guadagno'nu iyi insanlarıyla
herşey d a h a iyi gidiyordu. O günler, herkesin çıkar peşinden koştuğu b u g ü n d e n
farklıydı. " B u g ü n 100 d ü k a y a alınan birşey eskiden 25'eydi". Sonuç: artık küçük
Venedik tekneleri y o k t u r , Fransızlar, İngilizler, Hollandalılar limanı con loro navili
minori istila etmektedirler; b u n l a r mallara d a h a yüksek fiyat vermekte, diğerlerinin
seyrüseferini b a t ı r m a k t a d ı r l a r . Sadece tuz ve p a m u ğ u n d ö n ü ş n a v l u n u , savortıa için
tanrısal bir lütuf olduğu Kıbrıs'tan onları uzaklaştırabilmek ah bir m ü m k ü n olabilse! Ey
b ü y ü k teknelerin ve beş ayda biten yolculukların eski günleri! Bu söylev -çok kısaltılmış
o l a r a k - bir Venediklinin kendi kentinden, A k d e n i z uzun mesafeli yolculuklarına,
tekellerine verilen zararı nasıl hissedebileceğini ve uzun z a m a n d a n beri ardı arkası
kesilmeyen fiyat artışlarını nasıl hissedeceğini y a n s ı t m a k t a d ı r .

F a k a t gerçekte Venedik e k o n o m i s i bahriyesiyle aynı a n d a iflas etmiştir. Ve XVI.

yüzyılda Akdeniz'i istila eden küçük tekneler b u l u t u , tersine, bu kentin zenginliğinin,
A t l a n t i k proleterlerinin hizmetini talep edebilme ve ödeyebilme olanağının işaretidir. Bu
önemli s o r u n a geri döneceğiz ( 203 ).
3. Kentsel işlevler >

Ne k a d a r prestijli olurlarsa olsunlar, A k d e n i z kentleri de b ü t ü n diğerleri gibi aynı

düzenlemelere tabiydiler. Başka yerlerde olduğu gibi, bunlar da m e k â n a yol ağı
aracılığıyla el k o y m a l a r ı , yüklerindeki kopuşlar, sürekli u y u m sağlamaları, yavaş veya
ani değişmeleriyle birlikte y a ş a m a k t a d ı r l a r . Bu arı kovanları u z a k l a r d a , çok uzaklarda
yeni oğullar o l u ş t u r m a k t a d ı r l a r . İşte Potosi'de bir Raguzalı, D i u ' d a bir başkası ( 204 ) ve
d ü n y a üzerine dağılmış binlercesi. Bir atasözü pek de haksız olmaksızın, d ü n y a n ı n
heryerinde hep bir Floransalının bulunmasını istemektedir. İşte T r a n s i l v a n y a ' d a bir
Marsilyalı ( 2Ü5 ), H ü r m ü z ' d e Venedikliler ( 206 ), Brezilya'da Cenevizliler ( 207 )...

Kentler ve yollar
Pazarı ve yolları o l m a y a n kent y o k t u r ; bunlar hareketle beslenmektedirler. İstan-
b u l ' u n kalbi " b a z e s t a n " d ı r ( 208 ), bu çarşının 4 giriş kapısı, tuğla kemerleri, sıradan
malları ve değerli ürünleri, f u a r d a k i hayvanlar gibi y o k l a n a n esir pazarı vardır; alıcılar
esirlerin yüzlerine t ü k ü r ü p , boyalı o l u p olmadıklarını a n l a m a k için s o n r a da silmektedir-
ler ( 209 ). Pazarın yerleşim yerinin merkezinde -ve bu d u r u m d a sanki herşey doğal olarak
o r a y a akmalıymış gibi kentin en alçak kesiminde- veya yerleşim yerinin dışında
olmaksızın -bu D i n a r bölgesindeki T ü r k iskânının d u r u m u d u r , b u r a d a k i b ü t ü n kentler
M o s t a r , S a r a y b o s n a vb. " p a z a r d ı ş ı " d ı r l a r ( 21 °), bu d a h a d ü n T a n c a ' d a k i d u r u m d u r da
( 211 )- hiçbir ö n e m i y o k t u r . Yeri veya biçimi ne olursa olsun, bir p a z a r , bir çarşı, bir kent
çok sayıda hareketin nihai noktasıdır. Cezayir'de, o d u n yüklü olup, bunların ağırlığı
altında kaybolan eşekler yakındaki A t l a s ' t a n gelip, Bab-el U e d ' e , kuzey kapısına
gitmektedirler ( 2 I 2 ); Mitica veya b ü y ü k güneyden gelen develer B a b - A z u n , güney
kapısının ö n ü n d e k o n a k l a m a k t a d ı r l a r ; limanda korsan, ticaret tekneleri k a y n a m a k t a
o l u p , b u n l a r B o n e ' d a n h a m tereyağı, M a r s i l y a ' d a n bez, yünlü k u m a ş , kereste, C e r b e ' d e n
zeytinyağ, İ s p a n y a ' d a n Itriyat yüklenmiş olarak b u r a y a gelmişlerdir. Bu saydıklarımız
 25. i s t a n b u l b ü y ü k çarşısı, XVI.-XVII.yüzyıllar
istanbul b ü y ü k çarşısı, aşağı y u k a r ı b u g ü n k ü Kapalı Çarşı nın b u l u n d u ğ u yerde o l u p , kentin ticari faaliyetlerinin
k a l b i n i m e y d a n a g e t i r m e k t e d i r . Çarşı ö n c e l i k l e iki Bedestenden m e y d a n a g e l m e k t e d i r (kelime Bezzazistan
kelimesinin b o z u l m u ş b i ç i m i o l u p , bu b o z u l m a d a n sıklıkla kullanılan Bazestan kelimesi ve t a h m i n edileceği üzere
ç o k çeşitli yazılış b i ç i m l e r i türemiştir; k e l i m e n i n k ö k e n i bez dir, ilke olarak burası bez t ü c c a r l a r ı n ı n çarşısını ifade
etmektedir). Eski Bedesten Fatih Sultan M e h m e d t a r a f ı n d a n i s t a n b u l ' u n f e t h i n d e n sonra inşa ettirilmiştir. Burası
merkez binası o l u p 4 kapısı ve iki ana sokağı b u l u n m a k t a d ı r , çarşının içinde cevahir bedesteni sözleri o k u n m a k t a d ı r .
Yeni olanının adı ise Sandal Bedesteni'dir (sandal: yarı ipekli bir kumaş). Bu kitlesel iki yapının etrafında bir dizi
t ü c c a r ve zenaatkâr sokakları yer almaktadır. Kalın çizgiler hanların avlularını işaret e t m e k t e d i r ( K e l i m e n i n Batı'daki
geçerli b i ç i m i khan'dır). buraları kentin ve sarayın iaşesi için y a k ı n d a n d e n e t l e n e n b ü y ü k depolardır. T o p t a n c ı l a r
mallarını b u r a d a n satmaktadırlar. Plan O s m a n Ergin tarafından ç i z i l m i ş ( 1 9 5 ) ve Robert M a n t r a n ' ı n sık sık
z i k r e t t i ğ i m i z kitabında iktibas edilmiştir.

yalnızca açık denizde talan edilen hrıstiyan mallarıdır; ayrıca esirlerin iadesinden elde
edilen ve Valencia, C e n o v a ve b a ş k a yerlerden gelen p a r a l a r ı d a b u tekneler getirmekte-
dirler. B ü t ü n b u n l a r Cezayir'i beslemekte, inşa etmektedir. H e r kent y u t t u ğ u , kendi
çıkarı d o ğ r u l t u s u n d a d u r d u r u p s o n r a yeniden saldığı hareketlerden m e y d a n a gelmekte-
dir. E k o n o m i k hayatın imgeleri, hareketlerin, yolların ve yolculukların imgeleridir. X V I .
yüzyıl yazarlarının teknelerle veya az çok güvenlikle d o l a ş a n tekne yükleriyle kıyasladık-
ları k a m b i y o senetlerine varıncaya k a d a r bu böyledir, bir deniz sigortası olan ve onların
söyledikleri gibi rizikoya orantılı olan agio bu d u r u m u n s o n u c u o l a r a k o r t a y a çıkmıştır.
Yol bağlantıları engellenen kentler ölmekte veya can çekişmektedirler. Tıpkı
1528'deki F l o r a n s a gibi: kentin güney bağlantıları 1527 R o m a y a ğ m a s ı n d a n beri
k o p u k t u r , bu nedenle F l o r a n s a her h a f t a R o m a l ı müşterilerinin o n a s a ğ l a m a k t a
oldukları 8.000 d ü k a y ı ve Napolililerin alımlarının bedeli olan 3.000 d ü k a y ı k a y b e t m e k -
tedir ( 2 n ) . Kuzey y ö n ü n d e de felâketler söz k o n u s u d u r , ç ü n k ü F r a n s a y ö n ü n d e k i b ü t ü n
yollar C e n o v a ' n ı n y ü z ü n d e n ; A l m a n y a yönündekiler de Venediğin y ü z ü n d e n kesilmiş-
lerdir. Bu d u r u m d a F l o r a n s a o fine, o d'oro panni garbi'lerinin üretimini a z a l t m a k
z o r u n d a kalmıştır ( 2 1 4 ) ve yaşayabilmek için kaçakçılık yollarına b a ş v u r m a k ve F r a n s a ile
L y o n y ö n ü n e , Asola ötesinde M a n t o v a , h a t t a Trieste'ye k a d a r mal ihraç edebilmek için
deniz yolunu k u l l a n m a k d u r u m u n d a kalmıştır; h a t t a k a r a y o l u n d a n A l m a n y a y ö n ü n e
ihracat yapabilmek için bile önce deniz yolunu kullanmıştır. Kentlerin ilişkilerini
b o z m a k ve bu k a r m a ş ı k hayatları mesafeli dengelerini canlarının istediği gibi tehlikeye
a t m a k , m e k â n ve kudret b a k ı m ı n d a n zengin olan karasal devletlerin ayrıcalığıdır.
C e n o v a F r a n s a ' y ı isyan eden Korsikalılara yardım etmekle itham etmektedir, f a k a t bu
i t h a m l a r a öfkelenen F o u r q u e v a u x Şubat 1567'de, eğer F r a n s a C e n o v a ' y a zarar vermek
isteseydi, bu, dolaylı eylemlere ihtiyacı olur m u y d u diye y a z m a k t a d ı r . Eğer böyle birşeyi
isteseydi, kendi evinde s ü k û n e t içinde, Ceneviz ipeklilerini ve diğer malları yasaklar ve
Provencelılara C e n o v a ş a r a p ve buğdayla besledikleri sahil şeridiyle ticaret yasağı
k o y a r d ı ( 21S ). 1575'te C e n o v a ' d a k i karışıklıklar esnasında, d a h a k ö t ü s ü n d e n endişelenen
İ s p a n y a ' n ı n ilk tedbiri bu kente Sicilya b u ğ d a y a m b a r ı n ı k a p a t m a k o l m u ş t u r ( 216 ).

B ü t ü n m a d d i ve g a y r i m a d d i varlıklar kentlere yollardan gelmektedirler. B u n u yarı

A l m a n yarı İtalyan A u g s b u r g kenti h a k k ı n d a söylemiştik; h a t t a kent, m i m a r i bakış
açısından C e n o v a ve Venedik veçhesine bile sahiptir; biri Lech nehri b o y u n c a , diğeri ise
Vertach b o y u n c a , F l o r a n s a ' d a Rönesans, kente d o ğ r u T o s k a n a ' n ı n b ü t ü n ü n d e n gelen
sanatçıların a k ı m ı biçiminde o r t a y a çıkmıştır; R o m a ' d a k i R ö n e s a n s ise, Floransalı ve
U m b r i a l ı sanatçıların Ebedi K e n t ' d o ğ r u akımları o l m u ş t u r . K ö y d e n köye, kentten kente
giderek, ş u r a d a yarım bırakılmış bir kubbeyi t a m a m l a y a r a k , b u r a d a bir resmi boyaya-
r a k , ilk inşaat ustası t a r a f ı n d a n terkedilen kiliseye kubesini ekleyerek ilerleyen İtalyan
Rönesansı, ç a b u c a k yayılmaya hazır bir d ü n y a o l m a s a y d ı , gerçekleştirdiğini gerçekleşti-
remezdi. D a h a s o n r a " B a r o k " adını vermenin adet o l d u ğ u İtalyan m i r ari unsurları,
yeteneklerini icra etmek için çok uzaklara k a d a r giden ve a r k a l a r ı n d a köylü veya kentli
heykeltraş kuşaklarının süsleme ve d e k o r modelleri o l a r a k kullanacakları t o h u m l a r ı atan
Alplerin duvarcıları ve taş yontucuları ( 217 ) t a r a f ı n d a n o r a y a b u r a y a taşınacaktır.

Kentler haritası doğal o l a r a k , b ü t ü n l ü ğ ü ve ayrıntıları itibariyle yol haritasıyla

ç a k ı ş m a k t a d ı r . T a r e n t o ' d a n Bari üzerinden A n c o n a ' y a k a d a r ve A n c o n a ' d a n Bologna,
M o d e n a ve P a r m a üzerinden Piacenza'ya k a d a r giden ve P o kıyısında d u r a n eksen, bir
kentler dizisidir. Aynı şekilde, d a h a ilginç ve d a h a az sıklıkla zikredilen diğer yol; M e d i n a
del C a m p o ' d a n (Valladolid) Burgos ve Bilbao'ya u z a n a n şu özellikle faal kentleri
birleştirmektedir: f u a r l a r kenti, II. Felipe'nin 1560'a k a d a r başkenti, yün tüccarlarının
b ü y ü k merkezi ve bitirmek üzere denizciler ve taşıyıcılar kenti. Yol bu kentlerden
geçerken, d ö n e n halının işçilere dağıttığı gibi, o n l a r a ihtiyaçlarını d a ğ ı t m a k t a d ı r .

26. V e n e d i ğ i n Kalbi

D. Beltrami, Storia della p o p u l a z i o n e di Venezia..., 1954, s. 39 ve 53'ten alınan yandaki iki harita aynı s o r u n u ortaya
k o y m a k t a d ı r l a r : kentsel m e k â n ı n ö r g ü t l e n m e s o r u n u n u . O k u y u c u y ö n l e n m e k için ö n c e l i k l e ortasından Venediğin
çeşitli mahallelerini bölen hattın geçtiği B ü y ü k Kanalı tanıyacaktır, daha sonra Büyük Kanalı aşan yegâne k ö p r ü olan
Rialto limanının b u l u n d u ğ u m i n i k kareyi, San Marco meydanını, Kuzey-batıya d o ğ r u tersaneyi temsil eden beyaz
lekeyi; g ü n e y e d o ğ r u kentin geri kalanından geniş Zattere kollarıyla ayrılan San G i o r g i o ve G i u d e c c a adalarını
tanıyacaktır; Büyük Kanal ile Zattereler arasındaki b u r u n g ü m r ü ğ e t e k â b ü l etmektedir. Kentin altı mahallesi
şunlardır: San M a r c o , B ü y ü k Kanalın sağ kıyısında .ve Rialto limanının sağında San Polo; Castello (Tersane);
S C r o c e (sağ kıyıdaki ü ç ü n c ü mahalle); kuzey c e p h e d e Y a h u d i mahallesinin d e b u l u n d u ğ u C a n n a r e g i o ; D o r s o d u r a .
K e n t i n merkezi San M a r c o ile Rialto arasında yer almaktadır, ikinci planda, k ö p r ü n ü n ö t e s i n d e k i d ü k k â n lekesinin
ortasında Rialto meydanı beyaz bir leke tarafından temsil e d i l m e k t e d i r ve burası t ü c c a r l a r ı n g ü n d e l i k b u l u ş m a
yeridir. K u z e y batıda a n o r m a l bir nüfus y o ğ u n l u ğ u n a sahip olan getto ayırımcılığa s a h n e olmaktadır. Mahalleler
kilise cemaatlerine b ö l ü n m ü ş l e r d i r ve b u n l a r ı n sınırları d u r u m a g ö r e iki haritadan b i r i n d e d a h a belirgin olmaktadır.
 1586 Nüfuıu
Her nokta 10 kişidir
 Batı A k d e n i z ' d e b ü y ü k kentlerin, evrensel yol olan deniz k e n a r ı n d a sıklaşmalarına
karşılık, ulaşımın karayollarıyla ve d a h a d ü ş ü k verimlilikte sağlandığı içlerde d e
seyrekleştikleri açık bir gerçektir. A k d e n i z ' i n güneyine ve d o ğ u s u n a d o ğ r u ise, b u n u n
tersine islam kentleri çok güçlü çöl yollarının kesin çağrısına t e k â b ü l eden k a r a içlerine
çekilmişlerdir.

Çeşitli yolların buluşma yeri

T a m a m ı yol k a v ş a k l a r ı n d a olan b ü y ü k kentler zorunlu o l a r a k sadece bunların
b u l u ş m a l a r ı n d a n d o ğ m a m a k t a d ı r l a r (örneğin Piacenza'nın i n k â r edilmez bir şekilde Po
ile Via Emilia'mn b u l u ş m a l a r ı n d a n d o ğ m u ş o l m a s ı n a r a ğ m e n ) . F a k a t b u n u n sayesinde
y a ş a m a k t a d ı r l a r . D e r s k i t a p l a r ı n a bile giren bu f o r m ü l e göre " b u n l a r önemlerini coğrafi
k o n u m l a r ı n d a n s a ğ l a m a k t a d ı r l a r " . Yolların b u l u ş m a s ı bazen ulaşım a r a ç l a r ı n d a b i r
değişmeyi, zorunlu bu d u r a ğ ı işaret e t m e k t e d i r . Arles'da R h o n e filoları M a r t i g u e s , Boue
ve Marsilya y ö n ü n e taşımaları sağlayan Provence sahilinin kıyı taşımacılığı y a p a n
tekneleriyle b u l u ş m a k t a d ı r l a r . V e r o n a ' d a , inişte katır kervanlarının veya Brenner
a r a b a l a r ı n ı n bağlantısını k u r a n Adige seyrüseferi b a ş l a m a k t a d ı r . T r a b l u s g a r p , T u n u s
veya Cezayir'de kervanlar deniz k e n a r ı n d a d u r m a k t a d ı r l a r . H a l e p , yerleşme yerinin
k a y n a k l a r ı n d a n ç o k , A k d e n i z ile İran körfezi a r a s ı n d a ( 218 ), J a c q u e s G a s s o t ' n u n dediği
gibi ( 219 ), H i n d malları ile " k u m a ş l a r ve b a t ı d a n gelen diğer m a l l a r " a r a s ı n d a k i bir
a n t r e p o ihtiyacından d o ğ m u ş t u r . B a ğ d a t ' t a n gelen kervanlar b u r a d a L ü b n a n engebele-
rine karşı d u r m a k t a ve yüklerini katır, at veya eşek k e r v a n l a r ı n a devretmektedirler, bu
k e r v a n l a r ise aynı z a m a n d a batılı hacıları y a k ı n d a k i K u d ü s - Y a f a g ü z e r g â h ı üzerinde
taşımaktadırlar.

T a n ı m gereği, b ü t ü n limanlar kara ve su yollarının kesiştikleri yerlerdedirler. Hiç bir

liman y o k t u r ki, bir k a r a y o l u n u n veya bir tatlı su y o l u n u n son n o k t a s ı n d a k u r u l m u ş
olmasın -özellikle k a r a y o l u n u n , ç ü n k ü A k d e n i z ' d e a k a r s u yatakları ağız bölümlerinde,
med-ceziri o l m a y a n bir denize k a r ı ş m a l a r ı n d a n ö t ü r ü , tehlikelidirler-. B u n u n dışında,
A k d e n i z kıyılarının a r k a s ı n d a , karayolu e n g e b e t a r a f ı n d a n engellenmektedir; d e m e k ki
kıta y ö n ü n e bir ç a t l a k t a n y a r a r l a n m a y a n liman olamaz. C e n o v a y a k ı n l a r ı n d a k i A p e n n i n
d a ğ l a r ı n d a , biri de i Giovi yolu olan bir dizi e n g e b e üzerindeki çiziklere sahiptir;
C e n o v a ' n ı n kaderi bu belirleyici b o ğ a z a bağlanmıştır. Arızalı, vahşi, e r k e n d e n küçücük
denizci yerleşim yerlerinin oluştuğu bir kıyıda yer alan C e n o v a , u z u n süre bir köy
demesek bile, ikinci sınıf bir kent olarak kalmıştır. K u ş k u s u z körfezinin en uç b u r n u n d a
iyi k o r u n a k l ı bir k o n u m d a y d ı , a m a k ı t a d a n soyutlanmış, O r t a Çağın b ü y ü k ticari yolu
olan ve A p e n n i n l e r i n kuzeyinden R o m a ' y a k a d a r s o k u l a n şu via Francigena'yia iyi bir
şekilde kaynaşmıştı. C e n o v a itibarına a n c a k denizdeki İslam önceliği gerilemeye
başlayıp, A v r u p a trafiğine ilgi d u y a n ve dağ yolları k o n u s u n d a u z m a n kuzey insanları
(özellikle Astililer), bu kente deniz trafiğinin kârını t o p l a m a y a geldikleri tarih olan XI.
yüzyılda kavuşabilmiştir. C e n o v a karayolları ile denizin bu b u l u ş m a s ı n d a n , dei Giovi
boğazının değerlendirilmesinden d o ğ m u ş t u r ( 22 °). Z a t e n k a r a y o l u n u n C e n o v a nezdinde-
ki ö n e m i hep d e v a m etmiştir. Venuta di m a r e ' n i n yanı sıra hep venuta di terra d a o l m u ş ve
her iki y ö n d e kârlı m ü b a d e l e l e r gerçekleşmiştir. C e n o v a teknelerinin olduğu k a d a r , kent
s o k a k l a r ı n d a tıpkı taş bir şose üzerindeki keçiyolu gibi kendilerine tahsis edilen t u ğ l a d a n
yolları izleyen şu katır kervanlarının da ç o c u ğ u d u r .

Bu ikili çehre, b ü t ü n limanların çehresidir. M a r s i l y a ' n ı n R h o n e yoluyla bağlantısı

vardır, Cezayir merkezi M a g r i p ' l e d a y a n ı ş m a içindedir, i n k â r edilemez bir şekilde deniz
t a r a f ı n d a n yaratılan R a g u z a b i r a n için bile kıyılarını birleştirdiği geniş Balkan
d ü n y a s ı n ı n dışında kalmamıştır. Eskiden Sırbistan g ü m ü ş madenleriyle ilgilenmiş ve
m a d e n çıkarım merkezleriyle a r a s ı n d a k i kent ve f u a r l a r ı n iaşelerini sağlamıştır; Ü s k ü p ,
Prilep, Prizen, Peç ( 221 ). XVI. yüzyılda bu kentin d o ğ u y a d o ğ r u olan k a r a ticareti inkârı
m ü m k ü n o l m a y a n bir artışa tanık o l m a k t a d ı r ( 222 ). Raguzalı tüccarlar Bosna ve
S ı r b i s t a n ' d a Vidin'e k a d a r yayılmaktadırlar; T u n a eyaletlerinde de rol o y n a m a k t a d ı r l a r ;
İ s t a n b u l ' a yönelik bir a r a b a taşımacılığının hareket n o k t a s ı olan Ü s k ü p ' t e ( 223 ) kalabalık
bir koloni o l u ş t u r m a k t a d ı r l a r ; u z u n z a m a n d a n beri b u r a y a girişlerinin K a r a d e n i z ' d e n
gelen Cenevizli tüccarlar t a r a f ı n d a n güçleştirildiği B u l g a r i s t a n ' a sızmaktadılar; bunları
B e l g r a d ' d a M a c a r i s t a n seferinden d ö n e n T ü r k subaylarına İngiliz kumaşı s a t a r k e n
g ö r m e k m ü m k ü n d ü r ; aynı Raguzalılar geçerken hrıstiyan elçileri k o n u k ettikleri
Edirne'dedirler; ve tabii ki İ s t a n b u l ' d a d ı r l a r d a . R a g u z a ' n ı n X V I . yüzyıldaki şaşırtıcı
gücü B a l k a n içlerine yerleşmiş tüccar kolonilerine bağlıdır; bu tüccarlar yüzlerce
d ü k k â n d a veresiye ve peşin İngiliz, Venedik veya F l o r a n s a yünlülerini s a t m a k t a d ı r l a r .
R a g u z a ' n ı n gücü aynı z a m a n d a ç o b a n l a r ı n dahi a y a k l a r ı n a giderek pazarlık eden -
- R a g u z a arşivlerinde b u n l a r ı n u z u n ve d a r h e s a p defterlerinden bazıları m u h a f a z a
edilmektedir- deri ve yün alıcısı tüccarların yolculuklarına d a bağlıdır.
R a g u z a ' n ı n yaşamı, Kuzeyde S a r a y b o s n a ' y a veya K a r a d a ğ ve A r n a v u t l u k dağlarını
a ş a r a k , d o ğ u y ö n ü n d e k i en önemli m e r h a l e olan Ü s k ü p ' e u l a ş a n k o r k u n ç yollar
olmaksızın, d ü ş ü n ü l e m e z niteliktedir. R a g u z a iki hareketin b u l u ş m a noktasıdır; b u n l a r -
d a n biri Balkan yolları t a r a f ı n d a n m e y d a n a getirilmektedir, diğeri ise denizin sınırsız
yollarını k u l l a n m a k t a ve XVI. yüzyılda Raguzalıları istisnasız b ü t ü n A k d e n i z ülkelerine,
bazen H i n d i s t a n ' a sıklıkla İngiltere'ye ve bildiğimiz kadarıyla bir kere de P e r u ' y a k a d a r
ulaştırmaktadır.

Yoldan bankaya
Yollar ve mübadeleler, içinden kentlerin çıktıkları yavaş süreçli i ş b ö l ü m ü n ü m ü m k ü n
kılmışlardır; bu kentler k ı r l a r d a n yarı yarıya k u r t u l m u ş l a r d ı r ve bu sürekli k u ş a t m a y ı
a n c a k t e k r a r l a n a n ç a b a l a r sayesinde kaldırabileceklerdir. Bu çabalar d a kendi ceplerin-
den, bizzat kentlerin içinde farklılaşmış faaliyetlerini eyleme geçirmeyi, onları bizzat
kendi içlerinde, tabii ki a n c a k çok kaba olarak düzenli şemalara u y a n bir şekilde
d ö n ü ş t ü r m e y i sona erdirmiş değillerdir.
Bu çok değişkenli süreç içinde, herşey aşikâr bir şekilde, heryerde hazır ve nazır,
öncelikli, örgütleyici bir ticari faaliyetten itibaren h a r e k e t e geçmektedir. Bu gerçek
Venedik, Sevilla, C e n o v a , M i l a n o , Marsilya...'da aşikârdır. Sadece birkaç d o k u m a
endüstrisi k u r u l u ş u y l a , b i r k a ç s a b u n h a n e y e sahip olan bu s o n u n c u saydığımız kentte, bu
d u r u m inkârı m ü m k ü n o l m a y a n bir gerçektir ( 224 ). D o ğ u ' d a kendi yünlü ve ipekli
k u m a ş l a r ı n ı n yanı sıra F l o r a n s a yünlüleri ve kadifelerini, F l a n d r e ve İngiltere yünlüleri-
ni, M i l a n o ve A l m a n y a fistanlarını ve yine A l m a n kökenli bez, k a p kaçak ve bakır
p a z a r l a y a n Venedik için de aynı d u r u m söz k o n u s u d u r . C e n o v a ' y a gelince, bu kent için
Orta Ç a ğ d a n itibaren atasözü gibi şu söz söylenmektedir: Genuensis ergo mercator.
D e m e k ki tasniflerimizde bir " t ü c c a r k a p i t a l i z m i " n d e n söz etmek ve b u n u n l a yüzyılın
çevik, d a h a şimdiden m o d e r n ve tabii ki etkin e k o n o m i k hayatını ifade e t m e k , terimi
yanlış k u l l a n m a k o l m a y a c a k t ı r . Herşey bu kapitalizmin başarısına u l a ş a m a m a k t a , f a k a t
bir çok şey o n u n d i n a m i z m i ve cazibesine tabi o l m a k t a d ı r . B ü y ü k ticaretin, u z u n mesafe
ticaretinin emirleri, sermaye birikimi, sürükleyici bir rol o y n a m a k t a d ı r l a r . C e n o v a ,
F l o r a n s a , Venedik veya M i l a n o ' d a endüstriyel hayat, özellikle yeni ve devrimci p a m u k ve
ipek a l a n ı n d a ticari k o n j o n k t ü r ü n çukurlaştığı n o k t a l a r d a c a n l a n m a k t a d ı r . Paul
M a n t o u x ' n u n klasik tezi d a h a X V I . yüzyılda gerçekleşmiştir: ticaret endüstriyel h a y a t a
rehberlik e t m e k t e , o n u o r t a y a ç ı k a r m a k t a d ı r . Ve kuralın m ü b a d e l e , t a ş ı m a , yeniden satış
o l d u ğ u A k d e n i z ' d e , bu d u r u m heryerde o l d u ğ u n d a n d a h a belirgindir.
 Bu ticari h a y a t herşeyi teşvik e t m e k t e , tıpkı r ü z g â r ı n taneleri u z a k l a r a sürüklediği
gibi, endüstriyel faaliyet t o h u m l a r ı da dahil, herşeyi t a ş ı m a k t a d ı r . F a k a t b u taneler her
z a m a n serpilebilecekleri t o p r a k l a r ı b u l a m a m a k t a d ı r l a r . 1490'da, bir F l o r a n s a l ı olan
Pietro del Bautella R a g u z a ' y a l'arte di fabricare i panni alti di lana'yı ( 225 ) getirmiştir;
1525'de ise b u kez ü l k e d e n biri. olan Nicolö Luccari t a r a f ı n d a n ipekçilik sanatı
getirilmiştir ( 226 ). Oysa, b u endüstrilerden hiçbiri b ü y ü k bir talihe m a z h a r o l a m a y a c a k -
lardır ve R a g u z a k e n d i t ü k e t i m i için bir m i k t a r yünlü ü r e t m e k ve kentten transit geçen
k u m a ş l a r d a n bir kısmını b o y a m a k veya yeniden b o y a m a k l a yetinecektir. M a r s i l y a ' d a d a
aynı d e n e m e l e r y ü n ve ipek için 1560'lara d o ğ r u yapılmıştır ve B o t e r o ' n u n ipeğe ilişkin
o l a r a k söylediğine göre ( 2 2 7 ), u y g u n nitelikli su yokluğu y ü z ü n d e n b u faaliyetleri
sürdürmek m ü m k ü n olamamıştır.

Ticari ve endüstriyel işlevler çok k a b a c a birbirlerini izlemektedirler ( 228 ); belli bir

e k o n o m i k y a ş l a n m a d a n s o n r a , ikinciler birinciler t a r a f ı n d a n h a r e k e t e geçirilmektedirler
(tabii ki çok sayıda olan diğer koşulların a r a s ı n d a ) . G ü n e y F r a n s a ' n ı n endüstriyel kenti
M o n t p e l l i e r ' d i r ( 229 ). Bu kentin a r k a s ı n d a k o s k o c a bir geçmiş, kazanılmış bir zenginlik,
yatırılacak sermayeler, dışarıyla h a y a t verici bir temas b u l u n m a k t a d ı r . C o l b e r t ' i n X V I I .
yüzyılda y a p m a k istediği, yani F r a n s ı z D o ğ u A k d e n i z ticaretinin gerisinde bir yünlü
d o k u m a endüstrisini geliştirme a r z u s u , zaten b a ş k a f ı r s a t l a r d a n ö t ü r ü , u z u n z a m a n d a n
beri kendiliğinden o l u ş m a k t a d ı r . Venedik endüstrisi X I I I . yüzyılda gelişmiştir; f a k a t
aynı a n d a d a h a hızlı bir r i t m d e b ü y ü m e k t e olan Signoria ticaretinin etkisiyle bu O r t a Ç a ğ
endüstrisi dış ticaret h a c m i n e n a z a r a n önemsiz hale gelmiştir. Venediğin b ü y ü k
endüstriyel atılımı geç tarihlerde, t e z g â h t a n atelyeye geçilirken, a r z u l a n m a y a n a m a
yüzyılın k o n j o n k t ü r ü t a r a f ı n d a n yönlendirilen ve talep edilen girişimin etkisiyle, XV.
yüzyılda, özellikle de X V I . yüzyılda o r t a y a çıkmıştır. Venedik endüstriyel bir liman o l m a
eğilimine girmiştir. Ve belki de yalnızca, bir s o n r a k i yüzyılda F r a n s a ve kuzey
A v r u p a ' n ı n başarısı bu d ö n ü ş ü m ü n m ü k e m m e l l i ğ e ulaşmasını engellemiştir ( 23 °).

Eğer geniş açımlı endüstri kentsel faaliyetin bir ikinci a ş a m a s ı gibiyse, belki de
bankacılık ü ç ü n c ü s ü d ü r . Bir kentin ç o c u k l u ğ u n d a n itibaren, k u ş k u s u z b ü t ü n faaliyetler
d a h a o z a m a n l a r h a r e k e t halindedirler; bu a r a d a altın ticareti ve diğerleri. F a k a t bu
ticaret a n c a k gecikmeli o l a r a k özelleşmektedir; özerklik ve bütünsellik a l a n ı n d a en son
d o ğ a c a k olan o d u r . U z u n süre herşey karışıklıktır: m a l , atelye, b a n k a birbirlerine
k a r ı ş m a k t a , aynı elde t o p l a n m a k t a d ı r l a r . F l o r a n s a ' d a G a l i l e o ' y a b o r ç veren G u i c c i a r -
dini Corsi'ler; Sicilya b u ğ d a y ı , yünlü k u m a ş ve k a r a b i b e r satışıyla d a ilgilidirler; defteri
kebirleri k o r u n m u ş o l a n C a p p o n i l e r aynı z a m a n d a ş a r a p taşımacılığı, tekne sigortasıyla
o l d u ğ u k a d a r , k a m b i y o senedi alıp vermekle de m e ş g u l d ü r l e r ; y a r ı m d a n d a h a fazla
b a n k a c ı olan Mediciler, XV. yüzyılda ipek işleme atelyelerine sahiptirler.

İşlerin bu çokluğu ve karışıklığı, rizikoların akılcı dağılımı o l a r a k eski bir kuraldır.

P a r a ticareti, yani özel kişilere yapılan ödünçlemeler (az veya çok kılık değiştirmiş
o l a r a k , ç ü n k ü Kilise faiz karşılığı b o r c u y a s a k l a m a k t a d ı r ) kentlere ve h ü k ü m d a r l a r a
açıkça yapılan p a r a avansları, yatırımlar ( F l o r a n s a ' d a denildiği gibi accomandite), deniz
sigortaları. Bu t a m a m e n mali işlem diğerlerinden sıyrılmakta çok fazla sıkıntı çekmiştir.
İlk m ü k e m m e l l i ğ i n e a n c a k X V I I . yüzyılın s o n l a r ı n d a A m s t e r d a m ' d a ulaşabilecektir.

A m a bu d u r u m X V I . yüzyılın d a h a şimdiden bankacılığı yüksek bir düzeye

ulaştırmasını ve İ s p a n y a ' n ı n hombres de negocies adını verdiği, adeta u z m a n l a ş m ı ş
b a n k a c ı l a r giderek d a h a fazla sayılarda üretmesini engellememektedir. Bunlar F r a n -
sa'nın X V I I I . yüzyılı a n l a m ı n d a d a h a ç o k , devlet hizmetinde "maliyeciler"dir. Oysa
X V I . yüzyıldaki olgu yalnızca b i r k a ç kentte, t a m o l g u n l u k l a r ı n a ulaşmış eski tüccar
kentlerde kendini ifade edebilmektedir. B a n k a l a r ı n ve b a n k a c ı l a r ı n X I V . yüzyıla, h a t t a
X I I I . yüzyıla k a d a r geri gittikleri V e n e d i k ' t e b ü y ü k ticaret f i r m a l a r ı n ı n A v r u p a ve
Akdeniz'i, İngiltere'den X I I I . yüzyıldan beri denetimleri altında olan K a r a d e n i z ' e k a d a r
ellerinde t u t t u k l a r ı F l o r a n s a ' d a ; Michelet'nin ( 2 3 1 ) demesine r a ğ m e n " b i r kent o l m a k t a n
önce bir b a n k a " o l m a y a n a m a b u r a d a k i Casa di San Giorgio'nun O r t a Çağın tanıdığı en
gelişkin kredi k u r u m u o l d u ğ u C e n o v a ' d a . İleri b o y u t l a r a ulaşmış bir a r a ş t ı r m a , kenti
XV. yüzyılda ( 2 3 2 ) d a h a şimdiden çağdaş, z a m a n ı n ı n ö n ü n d e , gündelik olarak k a m b i y o
senetlerinin cirosuyla ve b a n k a c ı l a r ı n agzosuyla, d a h a o z a m a n d a bile süvariyi ileri s ü r m e
sanatı olan ricorsa antlaşmasıyla meşgul o l a r a k göstermektedir. Sevilla ile Yeni D ü n y a
a r a s ı n d a k i v a k t i n d e n önceki rolü, İspanya'yla 1528'deki kesin ittifakı ise geri kalanı
t a m a m l a m ı ş l a r d ı r : C e n o v a X V I . yüzyılın ikinci yarısına d a m g a s ı n ı v u r a n şu enflasyon ve
refah dalgasının yükselmesi içinde, d ü n y a n ı n birinci p a r a kenti haline gelmiştir -bu
yüzyıl C e n o v a ' n ı n , malla u ğ r a ş m a n ı n soylu bir faaliyet sayılmadığı kentin yüzyılıdır-,
Nobili vecchi fırsat çıktığında şap veya y ü n veya İ s p a n y a tuzları üzerinde spekülasyon
y a p m a k t a d ı r l a r . F a k a t ticareti nobili nuovVye b ı r a k m a k t a ve altın ile g ü m ü ş , r a n t l a r
ve İspanya kralına b o r ç verme oyunlarını kendilerine s a k l a m a k t a d ı r l a r .

A n c a k , bu çok basit tabloyla aşikâr bir çelişki içinde o l a r a k , o d ö n e m d e A v r u p a ' n ı n

birçok yerinde, a d e t a yeni kentlerde çok sayıda p a r a merkezi o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . F a k a t
a c a b a bu ani ve önemli serpilmenin a r k a s ı n d a ne gizlidir? Kendi de bizzat bir gelenek
olan İtalyan b a n k a s ı n ı n basit bir oğul vermesi. D a h a C h a m p a g n e f u a r l a r ı n d a Sienalılar,
Luccalılar, Floransalılar veya Cenovalılar ellerinde sarrafların terazisini t u t m a k t a y d ı l a r ;
XV. yüzyılda Cenevre'nin d a h a sonra da Anvers, Lyon ve M e d i n a del C a m p o ' n u n talihini
sağlayanlar gene o n l a r olmuşlardır. 1585'de M a i n - ü z e r i - F r a n k f u r t m ü b a d e l e fuarlarını
k u r d u ğ u n d a , b u r a d a d a vardırlar. Haberleri o l m a y a n l a r ı n g ö z ü n d e meslekleri tabii ki
esrarlı, h a t t a şeytani bir yana sahiptir. 1550'lerde bir Fransızın "geldiklerinde adı geçen
ülkelerden k ü ç ü c ü k bir kredi, divit, m ü r e k k e p ve kâğıtla birlikte k a m b i y o senetlerini bir
ülkeden diğerine a k t a r m a k t a n b a ş k a birşeye sahip olmaksızın sadece kişilerini g e t i r e n "
elleri boş "şu y a b a n c ı tüccar ve b a n k a c ı l a r " (yani İtalyanlar)'ın karşısında ağzı açık
kalmıştır ( 233 ).

Kısacası b ü t ü n A v r u p a b o y u n c a ; u y a n ı k , faal bir m e k t u p l a ş m a y l a bilgi edinen k ü ç ü k

bir insan g r u b u , senet ve nakit mübadelelerini elinde t u t m a k t a , bu sayede ticari
spekülasyon alanına e g e m e n o l m a k t a d ı r . A n c a k " m a l i y e " n i n yayılması karşısında
gözlerimizin fazla k a m a ş m a s ı n a izin vermeyelim. Bazıları endüstriyel, bazıları d a bir
çoğu gibi h e m e n mali olan tüccar " p i y a s a l a r ı " arasında b ü y ü k derece farkları vardır.
1580'de Portekiz İ s p a n y a ' y a b a ğ l a n d ı ğ ı n d a , İspanyol işadamları t a m a m e n ticari olan
Lizbon piyasasının teknik geriliği karşısında şaşkınlık içinde kalmışlardır. M a r s i l y a ' d a
X V I I . yüzyıl başlarında bile yatırımlar L y o n , Montpellier ve C e n o v a ' d a n gelmektedir-
ler. Ticari o l a r a k çok başarılı olan R a g u z a , İtalyan kentlerinin mali tabiyeti altındadır:
X V I I . yüzyılda b ü t ü n serveti r a n t olarak ya Napoli, ya R o m a , ya d a Venediğe
gitmektedir. Venedik örneği d a h a d a açıklayıcıdır. Cinque Savz/'nin Ocak 1607 ( 234 )
tarihli u z u n bir r a p o r u , b u g ü n " k a p i t a l i s t " adını verebileceğimiz b ü t ü n faaliyetlerin
b u r a d a Floransalıların ellerinde o l d u ğ u n u , b u n l a r ı n kentteki evlerin bazılarına sahip
olduklarını, ayrıca kenti beyaz m a d e n açısından besleyen ve sarraflık mesleğini ellerinde
t u t a n Cenovalıların da bu a l a n d a k i ikinci u n s u r u m e y d a n a getirmekte olduklarını işaret
etmektedir. Cenovalılar ve Floransalılar Venedik üzerine senet " ç e k e r e k " Venedikli
kreditörlerin bol m i k t a r d a olan paralarını " k a m b i y o " d a değerlendirmektedirler (esas
o l a r a k , Besançon f u a r l a r ı denilen ve P i a c e n z a ' d a k u r u l a n f u a r l a r d a ) . Böylece kentin
kullanılabilir n a k d i n e " e l k o n u l m a s ı " olayı vardır. Piemonteli G i o v a n n i B o t e r o 1589'da
C e n o v a ile Venediği taraf tutmaksızın kıyaslarken b u n u f a r k e t m e k t e d i r . C e n o v a ' d a p a r a
tacirlerinin servetleri m u a z z a m m i k t a r l a r d a artmıştır, f a k a t kenti besleyen faaliyetlerin
zararına o l m a k üzere. Kentin endüstriyel y a ş a m ı n d a ( d o k u m a , gemi inşaı) y a v a ş l a m a
vardır; oysa arti b ü t ü n l ü ğ ü içinde o l d u k ç a fakir olan C e n o v a halkının hayatını m e y d a n a
getirmekteydi. Büyük rakibinin y a n ı n d a Venedik d a h a az gelişmiş bir kent olarak
k a l m a k t a ve h e n ü z hemen t ü m zenaatları kendi y a p m a k t a d ı r . B u n u n l a birlikte, iki kent
a r a s ı n d a k i servet f a r k ı ne k a d a r büyükse de, Venedik halkı C e n o v a h a l k ı n d a n d a h a az
m u t s u z d u r ( 235 ).

Kentsel devre ve gerileme

Eğer kentsel hayat a ş a m a l a r halinde gelişip, o l u ş u y o r s a , yine a ş a m a l a r halinde
gerilemektedir. Kentler, e k o n o m i k hayatın kalp atışlarına göre d o ğ m a k t a , gelişmekte,
gerilemektedirler. Ve gerilerlerken de, birbirlerini izleyen p a r ç a l a r halinde, kudretlerini
m e y d a n a getiren şeyleri terketmektedirler. C e n o v a ' d a ilk o l u m s u z işaretin ( R a g u z a yük
gemilerinin varlığı), b ü y ü k kentlerin şu ilk zenginlikleri olan taşımacılığı etkilemesi bir
rastlantı mıdır? Ö t e y a n d a n , zincirin t a m karşı u c u n d a en u z u n süre direnenin, gelişme
k o n u s u n d a en s o n u n c u sırada yer alan bankacılık faaliyetlerinin olması da bir rastlantı
mıdır? C e n o v a ve V e n e d i k , X V I I I . yüzyılda gerileme süreçlerinin en alt n o k t a s ı n d a l a r -
ken bile, hala altın kentleridir. B a r s e l o n a ' n ı n en a z ı n d a n X V I . yüzyıldaki d r a m ı ,
geçmişinin bir s o n u c u , ç a b u c a k oluşan a m a söylenenlere karşın bankacılık d ü z l e m i n d e
özenle t a m a m l a n m a m ı ş bir zenginliğin bedeli değil midir? D a h a o z a m a n l a r C a p m a -
n y ' n i n farkettiği üzere ( 2 3 6 ) kenti X V I . yüzyılda felceden, p a r a , m ü b a d e l e veg/ro yokluğu
olmuştur.

Bu f a r k ı n a varışların sınırında, endüstriyel bir a ş a m a n ı n gelişmesinin çoğu z a m a n bir

kentin h a r e k e t y a ş a m ı n d a k i bir rahatsızlığın işareti o l d u ğ u n u , ve endüstrinin bir bakış
açısından, bu dolaşım rahatsızlığına karşı bir cins cevap o l d u ğ u n u söylemeli miyiz? Her
hal-ü k â r d a , denizden uzak kentlerde -ve bu yüzden k a r a y o l u kentleri o l m a mesleklerin-
den rahatsızlık d u y a n ; ister ipekçiliğin vatanı Lucca, ister M i l a n o , C o m e veya isterse
bizzat F l o r a n s a olsun- endüstrinin neşv-ü n e m a bulmasını g ö r m e k s e m p t o m a t i k
o l m a k t a d ı r . Veya aynı d u r u m u ister F l o r a n s a , ister Venedik olsun, X V I . yüzyılda
taşımacılık veya mal a l a n ı n d a tehdit altında olan kentlerde g ö r m e k de s e m p t o m a t i k
o l m a k t a d ı r . Nihayet, bankacılığın d a kaynağının ticari ve endüstriyel z o r l u k l a r d a
o l d u ğ u n u m u söylemeliyiz? S o n u ç o l a r a k bir faaliyet a n c a k z o r u n l u o l a r a k u y u m l u
olmadığı faaliyetlerin z a r a r ı n a o l m a k üzere z u h u r etmektedir. Bu, herşeyi a ç ı k l a m a k
k a s t ı n d a n çok, hızlı bir bakışla kentsel d i n a m i z m i n problemlerinin t ü m ü n e bakabilmek,
amacıyla söylenmiştir.

Çok eski bir tipoloji

Taslağını çizdiğimiz bu genel kentler tipolojisi zorunlu o l a r a k eksik k a l m a k t a d ı r .
Herşey kentlerin v a r o l u ş u n u k a r m a ş ı k l a ş t ı r m a k t a d ı r . Her kent kendine ö z g ü bir
e k o n o m i n i n içindedir. Bu d u r u m , d a r bir çap içinde kentin kendi kırıyla; egemen o l d u ğ u
veya tabi o l d u ğ u k o m ş u kentlerle ilişki içinde olmasını gerektirmektedir. Aynı d u r u m
geniş ç a p t a mesafelere göre, ya b ü t ü n A k d e n i z , h a t t a d a h a Büyük A k d e n i z ölçeğinde
bağlantılar a n l a m ı n a gelmektedir. N i h a y e t , siyasal hayatın k o n j o n k t ü r l e r i vardır. X V I .
yüzyılda bu k o n j o n k t ü r kentlerin eski bağımsızlıklarını y ı k m a k t a , geleneksel e k o n o m i l e -
rin temellerini s a r s m a k t a , yeni yapılar y a r a t m a k t a ve b u n l a r ı d a y a t m a k t a d ı r .

X V I . yüzyıl Kastilya kentleri tipolojisi üzerine bir çalışmayı t a m a m l a m ı ş olan bir

tarihçi ( 237 ), çalışmasının s o n u n d a şöyle bir ayırıma u l a ş m a k t a d ı r : G r a n a d a ve M a d r i d
gibi b ü r o k r a t i k k e n t l e r - b u gibi kentler o k a d a r ç a b u k boy a t m a k t a d ı r l a r ki, boş gezer bir
halkın iaşesi b u r a l a r d a çoğu z a m a n kazaya u ğ r a m a k t a d ı r ve 1615 tarihli bir m e k t u p l a ş -
m a d a " b u r a d a günlerce e k m e k kıtlığı o l d u ğ u ve s o k a k l a r ı n , ellerinde p a r a l a r ı olduğu

halde e k m e k a r a y ı p b u n u per l'amor di Dio ( 238 ) istediklerinin" g ö r ü l d ü ğ ü bildirilmek-

tedir-; K o r d o b a ve Segovia gibi endüstriyel kentler (şu a n l a m d a ki, m o d e r n endüstri
b u r a l a r a sadece A l m a n y a ' y a özgü o l m a y a n verlagsystem'in kapitalist biçimleriyle
yerleşmektedir); C u e n c a gibi endüstriyel a m a zenaat t ü r ü n d e endüstriyel kentler;
S a l a m a n c a veya Jerez de la F r o n t u a gibi civarlarındaki kır t a r a f ı n d a n a y a k t a tutulan,
o n l a r t a r a f ı n d a n istila edilen tarımsal kentler; G u a d a l a j a r a gibi Kilise kentleri; Soria gibi
bir k o y u n c u l u k kenti... X V I . yüzyılda aynı z a m a n d a , tıpkı denizde savaş gemilerinin
tüccar gemilerinden pek ayrılmadıkları gibi, diğerlerinden pek farklı o l m a y a n birkaç da
askeri kent b u l u n m a k t a d ı r . Bu tasnifler, ele alınması gereken kişilerin çeşitliliklerini
o r t a y a k o y m a k t a d ı r . Diğer y a n d a n , tipleri ne olursa olsun, birinci dereceden önemli
kentlerle tali ö n e m e sahip kentler a r a s ı n d a ayırım y a p m a k ve ( A v r u p a ' y a özgü bir yapı
içinde) esas kent ile ikincil kentlerin nasıl karşılıklı d a v r a n ı ş l a r içinde olduklarını g ö r m e k
de g e r e k m e k t e d i r .

Z a t e n , içine k a p a t ı l m a k istenilen çerçeve bir kez s a p t a n d ı k t a n s o n r a , her kişi b u r a d a n

hemen çıkmaktadır. Para ticaretine kötü bir şekilde başlayan (ama bankaları olan) Sevilla
aynı z a m a n d a hem b ü r o k r a t i k , rantiye, hem de z e n a a t k â r d ı r ; lüks b u r a d a haklarını talep
etmekte; birçok fakir ailenin paylaştıkları evlerde yığılı halde yaşadıkları hemen t a h m i n
edileceği bir proletaryayı a y a k t a t u t m a k t a d ı r -tıpkı ç a m a ş ı r suyu ve sabun imal edilen
T r i a n a mahallesinde olduğu gibi ( 239 )-. S a l a m a n c a kırsaldır, f a k a t aynı z a m a n d a ünlü bir
b ü y ü k üniversite kentidir. Parlak bir üniversite kenti olan P a d u a , aynı z a m a n d a kırsal bir
merkezdir. Eskiden (1405'den önce) b u r a y a egemen olan C a r r a r e senyörleri, Venediğe
karşı y ü r ü t t ü k l e r i mücadelelerinde "rakiplerindeki pahalılığı d e v a m ettirebilmek için"
kent çıkışında t a v u k , et t a v u ğ u , kaz, y u m u r t a , güvercin, sebze ve m e y v a l a r d a n vergi
a l m a k t a d ı r l a r . Kanıtlarının çok bol olduğu bu kentsel m u h a f a z a k â r l ı k örneklerinden
biri olan bu d u r u m , Venediğe zarar vermesine rağmen, o n u n t a r a f ı n d a n 1460'a k a d a r
( 240 ), yani P a d u a ' n ı n San M a r c o C u m h u r i y e t i n e b o y u n eğmesinden çok s o n r a l a r a k a d a r ,
d e v a m ettirilmiştir.

A n c a k , P a d u a kendi kırının o r t a s ı n d a sanki suya b a t m ı ş gibi k a l m a k t a d ı r ve 1509'da

Bayard ile a r k a d a ş l a r ı o n u tarımsal işlere b o ğ u l m u ş o l a r a k görmüşlerdir: Sadık
h i z m e t k â r "chaque jour se recuelloit force foings, et en ce quartier la font les charretees
grandes de sorte que au passer en une porte, elles y entrent quasi â force" ( 241 ) diye
a n l a t m a k t a d ı r . Broletto'ya açılan San S t e f a n o kapısının son derece dar bir geçit m e y d a n a
getirdiği Brescia'da d a aynı m a n z a r a görülmektedir, o k a d a r ki, "quando vi si trova
qualche carro di feno o paglia o legne, per li on ponno transitar gli uomini" ( 242 ). Aynı
m a n z a r a y a değilse bile, aynı gerçeğe, A p u l i a ' n ı n k ü ç ü k bir kenti olan ve faal f u a r l a r a
sahip olan L u c e r a ' d a d a r a s t l a n m a k t a d ı r . Bu kent ayrıca Vico markisinin b u r a y a atadığı
capitono'\a.T sayesinde en b ü y ü k derdine sahip o l m a k t a ve b u n l a r d a n y a k ı n m a k için t ü m
nedenlere sahip b u l u n m a k t a d ı r . Bu capitanolar ö l d ü r m e k t e , ç a l m a k t a o y u n o y n a m a k t a
ve son melanet o l a r a k da "izin verilen tarihten önce, çok sayıda d o m u z u kentin
t o p r a k l a r ı n a , diğer citadini"nin zararına o l m a k üzere yolladılar... bu işi yaparken de bu
d o m u z l a r y ü z ü n d e n b u ğ d a y , su ve o t l a k l a r d a m e y d a n a gelecek zararı hiç hesaba
k a t m a d ı l a r " ( 243 ). Böylece çok sayıda d o m u z bizzat kent surlarının içinde yetiştirilmek-
tedir. Askeri s a v u n m a sanatı veya yöneticilerin dürüstlükleriyle u y u ş m a z nitelikte olan
bu tarımsal m a n z a r a l a r , XVI. yüzyıl kentlerinin kendi kırlarına d o ğ r u her t a r a f t a n nasıl
da açık olduklarını o r t a y a k o y m a k t a d ı r . Z a t e n b a ş k a türlü nasıl yaşayabilirlerdi ki?
27 Kastilya k e n t l e r i n i n nüfusları
4. Çağın tanıkları kentler

Faaliyetlerin paylarının her z a m a n ö z g ü r bir biçimde dağıldığı bu çeşitli kentleri,

şimdi hepsinin b i r d e n katıldığı bir gösteride s o r g u l a m a k , A k d e n i z X V I . yüzyılının ikinci
yarısında heryerde aynı veya h e m e n hemen aynı bir k o n j o n k t ü r e tabi oldukları ölçüde,
tekrarladıklarına k u l a k k a b a r t m a k gerekmektedir. O l d u k ç a y a k ı n d a n tanıdıklarımız
h a k k ı n d a k i tanıklıklar birbirlerini t u t m a k t a d ı r l a r : kentlerin n ü f u s l a r ı a r t m a k t a d ı r ; bu
k u ş k u s u z hiç de eksik o l m a y a n , g ü n ü g ü n ü n e m e y d a n a gelen k ö t ü y e gidişlere r a ğ m e n
o l m a k t a d ı r ; f a k a t kentler uzun dönemde sağlıklıdırlar, ç ü n k ü gövdeleri genişlemektedir;
kentler her hal-ü k â r d a b u n a l ı m l a r ı ve z o r l u k l a n a t l a t m a k t a d ı r l a r ; a n c a k hepsi de
kendilerinden d a h a hızlı büyüyen devletlerin onları k u ş a t a r a k , b o y u n d u r u k altına alarak
ve h a t t a onları u z a k t a n s a r s a l a y a r a k , özgürlüklerini kısıtladıklarına t a n ı k o l m a k t a d ı r l a r .
Yeni bir siyaset ve e k o n o m i çağı kendini h a b e r vermektedir. Bu açıdan A k d e n i z
erkencidir.

Nüfus artışı (244)

X V I . yüzyıl kentsel n ü f u s hareketleri h a k k ı n d a tarihçilerin derleyebileceklerinin
binde birini -ve hala- bilebilmekteyiz. A n c a k b ü t ü n h a k k ı n d a hemen hemen güvenilir
teşhisler k o y m a k m ü m k ü n d ü r . Bu k o n u d a d a h a kesin bir fikir verebilmek için Kastilya
kentlerine ilişkin bir n ü f u s hareketi grafiği veriyoruz ( 245 ). B u r a d a k o n u ş u l a n dil açıktır:
b ü t ü n olgular -istisnalar kuralı teyid ederler- X V I . yüzyılın s o n u n a k a d a r net ve sürekli
artışlar işaret etmektedirler.

İtalya ( 2 4 6 ), A v r u p a ve Asya Türkiye'si ( 2 4 7 )'ne ilişkin r a k a m l a r aşağı y u k a r ı aynı eğri

t a r a f ı n d a n temsil edilmektedirler -grosso modo-. Aşırı bir riske girmeksizin, bu ülkelerin
tanıklıklarını A k d e n i z ' i n t ü m ü n e , hrıstiyan o l d u ğ u k a d a r m ü s l ü m a n Akdeniz'inin
t ü m ü n e yayabiliriz. Bu, A k d e n i z ' d e o l d u ğ u gibi A v r u p a ' d a da " u z u n X V I . yüzyılın"
karakteristiğidir; yani herşeyin veya hemen hemen herşeyin o n a bağımlı olacağı, insan
sayısındaki bu artışa yol açmış o l m a k .
Bu n ü f u s yükselişi hareketi içinde b ü t ü n kent kategorileri eşit d u r u m d a d ı r l a r ;
k ü ç ü k l e r gibi o r t a çaptakiler de; en önemlileri gibi k a b a c a l a r ı da, z e n a a t a dayalı olanlar
gibi sanayici olanları da, b ü r o k r a t i k olanlar gibi tüccar olanları da... Paris, L o n d r a ,
M a d r i d ve h a t t a İ s t a n b u l gibi bazı ayrıcalıklı kentlerde artış veya kararlı dengeye
r a s t l a n ı r k e n , geri k a l a n kentlerin t ü m ü n ü n geniş bir gerileme sürecine girmeleriyle
belirlenen X V I I . yüzyıldaki a z a l m a sürecinde olduğu gibi ( 24S ), kentler a r a s ı n d a bir
farklılık b u l u n m a m a k t a d ı r . X V I . yüzyılda karşımıza beklenmeyen hiçbir şey ç ı k m a m a k -
tadır; bu d ö n e m d e t ü m kentlerin aynı a n d a faalleştiklerini, V e r o n a ' d a o l d u ğ u k a d a r
V e n e d i k ' t e , P a v i a ' d a o l d u ğ u k a d a r M i l a n o ' d a d a k a m u s a l veya özel inşaat şantiyelerinin
k u r u l d u ğ u n u ; zenaatların C u e n c a ' d a o l d u ğ u k a d a r S e g o v i a ' d a da canlandıklarını;
N a p o l i ' d e k i M a n d r a c c h i o ' d a o l d u ğ u k a d a r S o r r e n t o veya Amalfı p l a j l a r ı n d a d a tekne
yapımı faaliyetlerinin hızlandığını g ö r m e k t e n şaşkınlığa d ü ş m e m e k t e y i z . O d ö n e m d e söz
k o n u s u olan genel bir ilerlemedir ve n ü f u s artışı tüm kentsel evrenleri d a m g a l a m a k t a d ı r .
Bu d u r u m d a kentler hiyerarşisi, kentsel yaşam düzeyine ilişkin bir h a r i t a , ne k a d a r k ö t ü
olursa olsun - ç ü n k ü maliye r a k a m l a r ı n d a n (milliones) hareketle düzenlenmiştir-, yerin-
den hiç k ı p ı r d a m a y a n bu belirleyici kentlerarası c o ğ r a f y a y ı işaret e t m e k t e d i r ( 249 ). Büyük
kentler yerleştikleri yerlerde yüksek fiyatlar, yüksek ücretler, ^itrinleri d a h a güzel
d ü k k â n l a r gibi a v a n t a j l a r l a birlikte k a l m a k t a ve u y d u kentler o n l a r a b a k m a k t a , onların
e t r a f ı n d a d ö n m e k t e ve o n l a r d a n hizmet görmektedirler. A v r u p a ( 25 °) ve A k d e n i z ' i n bu
çok karakteristik güneş sistemleri hiç de b o z u l m a y a c a k l a r d ı r .
 F a k a t gürültü ç ı k a r t a n ve çok canlı b i r ışıkla p a r l a y a n değişiklikler de z u h u r
e t m e k t e d i r ve bunların varlığı d a o l d u k ç a mantıklıdır.
Herşeyden önce bir n ü f u s artışı asla tek bir y ö n d e etki e t m e m e k t e d i r ; b u hareket
sırasıyla güç ve rahatsızlık, d e n g e veya narinliktir. Birçok eski başağrısı yerinde
k a l m a k t a ve bazen de ağırlaşmaktadır; X V I . yüzyıl onları yokedebilmek faziletine ne de
g ü c ü n e sahip olamamıştır, ikinci o l a r a k , kentler dünyayı y ö n e t m e k o n u s u n d a tek
başlarına değillerdir. A v r u p a ve A k d e n i z ' i n XI. yüzyıldan XVI. yüzyıla k a d a r olan ilk
genişlemeleri sırasında, o z a m a n a k a d a r ayrıcalıklı olan h ü k ü m r a n l ı k l a r ı tartışmalı hale
gelmiştir. Eski yüzyıllar süresince gelişmekte yavaş kalmış f a k a t M o d e r n Çağın aniden
ileri ittiği devletler vardır. N i h a y e t , kırlar, ç o ğ u n l u k t a k a l m a y a d e v a m etmektedirler.
Belki d e b u n l a r X V I . yüzyılda besledikleri kentlerden d a h a yavaş ilerlemektedirler.
B u r a l a r d a k i n ü f u s artışı, r a k a m l a n d ı r m a n ı n t a m o l a r a k m ü m k ü n o l m a m a s ı n a r a ğ m e n ,
kesindir ( 251 ). Böylece kentler bir tepeye ulaşmışlar, h a t t a o n u biraz da aşmışlardır.
Örneğin ölçümlerin m ü m k ü n olduğu Venezia'daki ( 252 ) gibi X V I I . yüzyılda n ü f u s
gerilemesi o l d u ğ u n d a , kentler civarlarındaki kırsal a l a n l a r d a n d a h a hızlı bir şekilde
n ü f u s kaybedeceklerdir. X V I I I . yüzyılda herşey değişecek midir? M . M o h e a u ( 253 ) o
d ö n e m d e kırsal F r a n s a ' d a k i n ü f u s artışının kentsel F r a n s a ' d a k i n d e n d a h a hızlı olduğu-
nu ileri sürmektedir. Bu hızlı kıyaslamalar X V I . yüzyıl kentlerinin h e m belirleyici, hem
de narin kaderlerinin anlaşılmasına y a r d ı m edeceklerdir.

Eski sefaletler, yeni sefaletler:

kıtlıklar ve buğday sorunu
XVI. yüzyıl kentsel evrenlere her z a m a n gülümsememiştir. Açlık ve salgınlar
kentlere, her seferinde k a t l a n a n darbeler indirmişlerdir. T a ş ı m a n ı n yavaşlığı ve yasakla-
yıcı fiyatıyla, hasatların düzensizliğiyle, h e r yerleşim yeri yılın her a n ı n d a açlık
tehlikesiyle karşı karşıyadır. En küçük bir fazla yük kenti perişan e t m e k t e d i r . T r e n t o
meclisi ü ç ü n c ü ve son kez t o p l a n d ı ğ ı n d a (üstelik b u kent, V e r o n a ' n ı n z a m a n z a m a n
ikmal yaptığı Bavyera buğday yolu olan b ü y ü k Brenner ve A d i g e yolu üzerinde yer
a l m a k t a d ı r ) , meclis üyelerinin karşısına h e m e n , R o m a ' n ı n d a haklı o l a r a k endişe
d u y d u ğ u zor bir iaşe s o r u n u çıkmıştır ( 254 ). G e r ç e k t e n de, A k d e n i z ' d e ve A k d e n i z dışında
kıtlık sıradan b i r kazadır. Kastilya'da 1521'deki açlık F r a n s a ' y a karşı olan savaşın
başları ve Communeros'un içerideki a y a k l a n m a l a r ı y l a çakışmıştır. Portekiz'de Büyük
Kıtlık Yılı adı verilen şu yıl süresince e k m e k yokluğu soyluları ve bağımlı köylüleri
k o r k u d a n çılgına d ö n d ü r m ü ş t ü r . 1525'te k o r k u n ç b i r kuraklık A n d a l u ç y a ' y ı iflas
ettirmiştir. 1528'de açlık T o s k a n a ' d a zincirlerinden boşanmıştır: F l o r a n s a kendi kırsal
alanının a ç köylülerine karşı kapılarını k a p a t m a k z o r u n d a kalmıştır. 1540'da d r a m
tekrarlanmıştır: L i v o r n o ' y a D o ğ u A k d e n i z buğdayıyla yüklü o l a r a k gelen teknelerin
bölgeyi k u r t a r m a l a r ı n d a n önce F l o r a n s a ' d a yeniden kapıları, k a p a t ı p , kırları kendi
kaderlerine t e r k e t m e k planlanmıştır; f a k a t mucize gerçekleşmiş ve gemiler gelmişlerdir
( 255 ). 15 7 5'te, üstelik tahıl b a k ı m ı n d a n çok zengin olan R o m a n y a ' d a sürüler kitleler
halinde ölmüşler, M a r t ayında insan o m u z u n a k a d a r yükselen kar yağışı karşısında gafil
avlanan kuşlar elle yakalanabilir hale gelmişlerdir. İ n s a n l a r a gelince, o n l a r da bir l o k m a
e k m e k için birbirlerini ö l d ü r m ü ş l e r d i r ( 256 ). 1583'te ise felâket b ü t ü n İtalya üzerine
ç ö k m ü ş , a m a insanların açlıktan öldükleri Papalık devleti özellikle etkilenmiştir ( 257 ).

A n c a k , olağan o l a r a k bölgelerin b ü t ü n ü n ü k a p s a m ı n a alanı değil de, kentsel açlıklar

söz k o n u s u d u r . 1528 T o s k a n a kıtlığına özelliğini veren husus, b u n u n F l o r a n s a civarın-
daki t ü m bölgeye yayılması, ve biraz önce.söylediğimiz gibi, sığınmak isteyen köylüleri
kent dışına sürmenin gerekmesidir. Aynı şekilde, 1529'da P e r r u g i a ' d a 50 mil ç a p ı n d a bir
bölge içinde hiç b u ğ d a y b u l u n a m a m ı ş t ı r . Bunlar ender felâketlerdir. Köylüler hemen
t a m a m e n , onları bireysel o l a r a k yaşatacak şeyleri kendi t o p r a k l a r ı n d a n sağlayabilmek-
tedirler. B u n u n tersine, kent surlarıyla sınırlı olan kentsel açlıklar, X V I . yüzyılda a ş ı n bir
sıklıktadırlar. Hiç de fakir bir b ö l g e d e yer a l m a y a n F l o r a n s a , 1375 ile 1791 arasında 111
kere kıtlıkla karşı karşıya kalırken, aynı süre içinde yalnızca 16 iyi h a s a d a tanık o l m u ş t u r
( 258 ). Messina veya C e n o v a ( 2 5 9 ) gibi buğdayın yeniden dağıtıldığı limanlar bile k o r k u n ç
kıtlıklara sahne olmuşlardır. X V I I . yüzyılın b a ş l a r ı n d a Venedik hala iaşesi için
milyonlarca altın s a r f e t m e k t e d i r ( 2Ğ0 ).

D e m e k ki, ihtiyaçları ve araçları nedeniyle, b ü y ü k b u ğ d a y alıcıları kentler o l m a k t a -

dırlar. Birincisi, her t ü r d e n iaşe fırsatıyla ilgilenme olanağını sektirmeyen ve XV.
yüzyılda bu nedenle F r a n s a , Sicilya ve Kuzey A l m a n y a ' y a yönelmiş olan; ikincisi ise,
D o ğ u A k d e n i z ' d e b u ğ d a y ticaretine girişen, 1390'dan itibaren Türklerle t o p t a n tahıl
ticareti, y a p a n , a m a aynı z a m a n d a A p u l i a ' d a n Sicilya'ya k a d a r diğer tahıl sağlayıcılarına
da b u ş v u r a n Venedik veya C e n o v a ' d a k i tahıl siyaseti k o n u s u n d a koca bir kitap
yazılabilir. Venediğin b u n u n dışında sürekli düzenlemeleri o l m a k t a d ı r ; özellikle 1408,
1539, 1607, 1628 yıllarında ( 2 6 1 ) kendi " k ö r f e z i " n i n dışına her türlü b u ğ d a y çıkışını
yasaklamıştır.

X V I . yüzyılda biraz büyücek hiçbir kent y o k t u r ki, Venedik'te verilen garip bir
şekilde m o d e r n bir adla bir Buğday Daire'gine sahip olmasın (Venedik'teki bu Daire'nin
ilgilendiğimiz d ö n e m e ilişkin belgeleri kayıptır). B u r a d a söz k o n u s u olan harika bir
ö r g ü t t ü r ( 262 ). D a i r e yalnız.ca b u ğ d a y ve un girişlerini denetlemekle k a l m a m a k t a , aynı
z a m a n d a kent p a z a r ı n d a k i satışları da d o ğ r u d a n denetlemektedir. Un a n c a k , biri San
M a r c o , diğeri de " R i v o a l t o " d a ( 2Ğ3 ) olan " k a m u s a l a l a n l a r d a " satılabilirdi.Doge hergün
d e p o l a r d a k i stok miktarı k o n u s u n d a h a b e r d a r edilmek z o r u n d a y d ı . Venediğin bir yıllık
veya sekiz aylık buğdayının kaldığı anlaşılır anlaşılmaz, h a m e n h a b e r d a r edilen Meclis
tedbir a l m a k t a y d ı ; ihtiyatlar bir y a n d a n Daire, diğer y a n d a n da kendilerine hemen nakdi
a v a n s l a r verilen tüccarlar t a r a f ı n d a n s a ğ l a n m a k t a y d ı . Fırıncılar da gözetim altında
t u t u l m a k t a y d ı l a r ; b u n l a r halka " h a s b u ğ d a y " d a n yapılmış beyaz ekmekler arzetmek
z o r u n d a y d ı l a r ; ekmeğin ağırlığı iaşenin kıtlığı veya b o l l u ğ u n a göre değişirken, o
d ö n e m d e t ü m A v r u p a kentlerinde kural o l d u ğ u üzere, birim fiyatı sabit k a l m a k t a y d ı .

B ü t ü n kentlerin böylesine bir Buğday Dairesinin t a m aynına sahip olduklarını

söylemiyoruz; böylesine bir Daire sadece Venedik'te vardır, a n c a k farklı a d l a r a ve farklı
ö r g ü t l e n m e l e r e s a h i p olarak hemen heryerde b u ğ d a y ve un b ü r o l a r ı b u l u n m a k t a d ı r .
F l o r a n s a ' d a Abbondanza Mediciler t a r a f ı n d a n değiştirilmiştir (bu h a n e d a n d ı ş a n d a n
tahıl iaşesini bizzat kendi ellerine almıştır), f a k a t k ü ç ü k ödevler k o n u s u n d a 1556
6owdo'sunun ötelerine k a d a r s ü r m ü ş t ü r (bu tarih genellikle o n u n faaliyetinin sonu olarak
g ö r ü l m e k t e d i r ) ( 2Ğ4 ). C o m e ' d e iaşe görevi belediye'nin Consiglio Generale'sine bir Ufficio
d'Annona'ya ve Diputati di provizione'lere ait o l m a k t a d ı r ( 2Ğ5 ). Bu ö r g ü t bağımsız bir
biçimde v a r o l m a d ı ğ ı n d a , b u ğ d a y siyaseti ya kent y ö n e t i m i n d e n , ya da kent h ü k ü m e t i n -
den s o r u m l u o l a n l a r a e m a n e t edilmektedir. Kıtlığı t a n ı m a k t a n k u r t u l a m a y a c a k k a d a r
kötü bir k o n u m a sahip olan R a g u z a ' d a , iaşe sorunlarını gözetenler bizzat C u m h u r i y e t i n
rettore'leri o l m a k t a d ı r . N a p o l i ' d e ise bu görev bizzat kral naibine ait o l m a k t a d ı r ( 2Ğ6 ).

Kıtlık tehtid eder: bu d u r u m d a tedbirler heryerde birbirinin benzeridir. Birinci perde:

tehlike çanı çalar çalmaz kentten b u ğ d a y çıkartılması y a s a k l a n m a k t a , m u h a f ı z sayısı iki
k a t ı n a ç ı k a r t ı l m a k t a , eldeki o l a n a k l a r sayılmaktadır. Eğer tehlike ağırlaşırsa ikinci
perde: tüketici sayısını azaltılmaya girişilmekte; kent kapıları k a p a t ı l m a k t a , veya
yabancılar k o v u l m a k t a d ı r ; bu hareket Venedik'te alışılmış bir eylemdir, a m a eğer
yabancılar kente kendilerine ve maiyetlerine orantılı b u ğ d a y getirirlerse ikâmet izni
verilmektedir ( 267 ). M a r s i l y a ' d a 1562'de ( 2 6 8 ) R e f o r m u y g u l a y a n kiliselere m e n s u p olanlar
kentten a t ı l m a k t a d ı r : bu, Huguenot'\axa d ü ş m a n olan kent için çifte kazançtır. N a p o l i ' d e
1591 kıtlığı sırasında felâketin f a t u r a s ı n ı Üniversite ödemiştir: kapatılmış ve öğrenciler
ailelerinin yanına gönderilmişlerdir ( 269 ). D a h a sonra, 1583 A ğ u s t o s u n d a ( 27 °) Marsil-
y a ' d a o l d u ğ u gibi, b u ğ d a y genellikle vesikaya b a ğ l a n m a k t a d ı r .

F a k a t doğal olarak ve herşeyden önce, m ü m k ü n o l d u ğ u n c a tahıl bulabilmek için ava

çıkılmaktadır; öncelikle alışılmış b u ğ d a y sağlayıcılarına b a ş v u r u l m a k t a d ı r . Marsilya
olağan olarak h i n t e r l a n d ı n a y ö n e l m e k t e ve Fransız kralının l ü t f u n u talep e t m e k t e , veya
" ç o k aziz ve sevgili d o s t l a r ı " Arles konsüllerine, h a t t a Lyon t ü c c a r l a r ı n a b a ş v u r m a k -
tadır. H a t t a bazen L y o n ' u n ötelerinde B u r g o n y a b u ğ d a y a m b a r ı n a b a ş v u r m a k ve
b u r a d a n da tahılı Marsilya'ya k a d a r taşımak gerekebilmektedir. Bu d u r u m d a " S h o m n e
et d u R o s n e " nehirlerinin yükselmiş sularına r a ğ m e n tekneler " k ö p r ü l e r d e n . . . fazla bir
tehlikeye m a r u z k a l m a d a n " geçebilmektedirler ( 271 ).

1577 A ğ u s t o s u n d a B a r s e l o n a ' d a , enkizitörler II. Felipe'ye, hiç değilse kişisel

kullanımları için biraz Roussillon buğdayı göndermesi için y a l v a r m a k t a d ı r l a r ( 272 ).
Ertesi yıl ( 273 ) Valencia enkizitörleri Kastilya'dan b u ğ d a y ithal etmeyi talep e t m e k t e d i r -
ler, zaten b u talep 1559'da yenilenecektir. Bu a r a d a k ö t ü bir h a s a t bekleyen V e r o n a ,
S e r e n e s s i m a ' d a n (Venedik) Bavyera buğdayı a l m a s ı n a izin vermesini istemektedir ( 274 ).
R a g u z a Hersek sancağına d ö n m e k t e , Venedik P a d i ş a h t a n D o ğ u A k d e n i z buğdayı
yükleyebilmek için izin istemektedir.

H e r seferinde pazarlıklar, m ü b a y a a l a r , m u a z z a m h a r c a m a l a r m e y d a n a gelmektedir.

Tabii tüccarlara verilen sözlerle, ö d e n e n primleri hesaba katmaksızın ( 275 ).
Eğer b ü t ü n girişimler başarısızlıkla sonuçlanırsa, en b ü y ü k k a y n a k olan denize
d ö n m e k , tahıl yüklü tekneleri gözlemek, b u n l a r a el k o y m a k ve d a h a sonra da y ü k ü n
bedelini hak sahibine, tartışmasız olması m ü m k ü n o l m a d a n , ö d e m e k t i r . Marsilya,
b i r g ü n limanına s o k u l a c a k k a d a r ihtiyatsız iki Ceneviz kayığına e l k o y m u ş t u r ; 8 Kasım
1562'de bir firakateyne, kentin açıklarında rastlayacağı t ü m b u ğ d a y yüklü teknelere
elkoymasını emretmiştir ( 276 ). E k i m 1577'de, yöneticiler D o ğ u A k d e n i z ve A p u l i a
buğdayıyla yüklü tekneleri M e s s i n a ' d a boşalttırmışlardır ( 277 ). İaşe açısından çok
şımartılmış bir k o n u m d a olan M a l t a şövalyeleri düzenli olarak Sicilya kıyılarını
gözetlemekle yetinmektedirler: bu k o n u d a T r a b l u s k o r s a n l a r ı n d a n farklı d a v r a n m a -
m a k t a d ı r l a r . K u ş k u s u z fiyatı ödemektedirler, a m a teknelere k o r s a n gibi ç ı k m a k t a d ı r l a r .
Ve belki de hiç kimse bu kötü u y g u l a m a y a Venedik'ten d a h a fazla b a ş v u r m a m a k t a d ı r .
Sıkıntıya düşmesinden itibaren, artık b u ğ d a y yüklü hiçbir tekne A d r i y a t i k ' t e güvenlik
içinde değildir. R a g u z a Vecchia'ya bir veya iki k a d ı r g a g ö n d e r e r e k , Raguzalıların
b u r u n l a r ı n ı n dibinde Volo, Selanik, h a t t a A r n a v u t l u ğ a k o m ş u l i m a n l a r d a n b u ğ d a y
yüklemiş olan teknelere e l k o y m a k t a t e r e d d ü t g ö s t e r m e m e k t e d i r . Veyahut da aynı
Venedik, A p u l i a kıyılarında b u ğ d a y yüklü tekne a r a m a y a gitmekte ve b u n l a n K o r f u
veya S p a l a t o ' d a b o ş a l t m a k t a , veyahut d a d o ğ r u d a n Venediğe g ö t ü r m e k t e d i r . K u ş k u s u z
Venedik iki kere yerleştiği A p u l i a kıyılarında t u t u n a m a m ı ş ve bu l ü t u f k â r b u ğ d a y a m b a r ı
ve ş a r a p ile zeytinyağ m a h z e n i n i kaybetmiştir. A m a ne beis! Z o r u n l u o l d u ğ u her
seferinde kendine gerekeni, barışçı veya şiddet yoluyla a l m a k üzere b u r a y a gitmektedir.
N a p o l i istediği k a d a r İspanya nezdinde haklı, ebedi ve yararsız gerekçelerle itiraz etsin:
Venediğin elkoyduğu b u tekneler çoğunlukla N a p o l i ' n i n kendi ihtiyacı için kiralayıp
yüklediği gemilerdir. Venediğin bu e l k o y m a l a r ı fakir insanların kaynadığı N a p o l i
k e n t i n d e a y a k l a n m a l a r a yol a ç m a tehlikesini t a ş ı m a k t a d ı r l a r ( 278 ).

Bütün bu işler nihayette çok külfetlidirler. F a k a t hiçbir kentin bu ağır yüklerden

k a ç ı n m a s ı m ü m k ü n değildir. Venedik'te m u a z z a m zararlar, bir y a n d a n tüccarlara
önemli primler ödeyen ve diğer y a n d a n d a eline geçen b u ğ d a y ve u n u sıklıkla alış fiyatının
altında satan Buğday Dairesinin hesabına yazılmaktadır. K o r k u n u n yöneticileri d a h a
liberal değil de, d a h a asi hale getirdiği N a p o l i ' d e d u r u m d a h a d a v a h i m d i r . F l o r a n s a ' d a
açığı b ü y ü k d ü k k a p a t m a k t a d ı r , K o r s i k a ' d a Ajaccio, C e n o v a ' d a n borç a l m a k t a d ı r ( 279 ).
K u r u ş l a r ı n ı iyi y ö n e t e n Marsilya borç a l m a k t a , f a k a t h e p ileriyi d ü ş ü n d ü ğ ü için, h a s a t
a r a f e s i n d e tahıl girişini y a s a k l a m a k t a ve eğer varsa eski stoklarını elden ç ı k a r t m a k t a d ı r .
Birçok kent aynı yola b a ş v u r m a k t a d ı r .
Z o r olan bu siyasetler her z a m a n tesadüflere bağımlıdırlar. B u n a bağlı o l a r a k acı
çekilmekte ve düzensizlikler m e y d a n a gelmektedir. Acı çekenler en fakirlerdir, a m a
bazen bir kentin t ü m ü aynı k a d e r e m a r u z kalabilmektedir. K u r u m l a r ve bizzat kentsel
hayatın temelinde düzensizlikler o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . B u d a r birimler, b u eskinin
e k o n o m i l e r i a c a b a yeni çağların ölçeğine u y g u n m u d u r l a r ?

Eski sefaletler, yeni sefaletler:

salgın hastalıklar
Endişe verici ziyaretçi veba için m ü k e m m e l o l m a y a n a m a k o n u ş k a n bir harita
yapılabilir. H e r kentin y a n ı n d a k i r a k a m l a r , afetin o r t a y a çıktığı yılları gösterebilir.
Hiçbir kent bu ö n s a y ı m d a n , bu afişlemeden kendini k u r t a r a m a m a k t a d ı r . V e b a olduğu
gibi o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r : yüzyılın " y a p ı l a r ı n d a n " biri o l a r a k . D o ğ u kentleri çoğu z a m a n
v e b a n ı n t e k r a r l a n a n darbelerine, diğer kentlerden d a h a fazla m a r u z k a l m a k t a d ı r l a r .
İ s t a n b u l ' d a , A s y a ' n ı n tehlikeli k a p ı l a r ı n d a , afet sürekli o l a r a k yerleşmiştir. Burası
salgınların b ü y ü k potası o l u p , hastalıklar Batıya b u r a d a n y a y ı l m a k t a d ı r l a r .

Kıtlıklarla birleşen bu afetler, kent nüfuslarının sürekli o l a r a k yenilenmelerine yol

a ç m a k t a d ı r l a r . Venedik 1575-77'de o k a d a r k o r k u n ç bir veba salgınının darbesini
yemiştir ki, kent n ü f u s u n u n 1 / 4 veya 1 / 3 ' ü n ü temsil eden 50.000 kişi yok o l m u ş t u r ( 28 °).
1575 ile 1578 a r a s ı n d a M e s s i n a ' d a 40.000 kişi ö l m ü ş t ü r . 1580'de v e b a d a n s o n r a t ü m
İtalya'yı k a p s a m ı n a alan bir h a y v a n hastalığı salgını çıkmış ve bu del montone veya
castrone ( 281 ) hastalığı sıçramalar halinde insan sağlığını tehtid etmiştir. Ç a ğ d a ş l a r ı n
verdikleri bu r a k a m l a r , çoğu z a m a n bizzat bu abartılmışlıklarıyla, y a ş a n a n deneylerin
dehşetini belirlemektedirler. Bandello, M i l a n o ' d a L u d o v i c o S f o r z a d ö n e m i n d e 20.000
k u r b a n d a n söz e t m e k t e d i r ( 282 ). Bir b a ş k a h a b e r k a y n a ğ ı n a g ü v e n m e k gerekirse, 1525'de
N a p o l i ve R o m a n ü f u s u n u n 9 / 1 0 ' u yok o l m u ş olmalıdır ( 283 ); 1550'de gene M i l a n o ' d a
n ü f u s u n yarısı yok o l m u ş t u r ( 284 ); veba 1581'de M a r s i l y a ' d a geriye sadece 5.000 kişi
b ı r a k m ı ş ( 285 ) ve R o m a ' d a n d a 60.000 kişiyi g ö t ü r m ü ş t ü r ( 286 ). Bu r a k a m l a r d o ğ r u
değillerdir, f a k a t hiçbir yanlış olmaksızın, hijiyen ve tıp bilgilerinin h e n ü z salgına karşı
iyi bir k o r u m a sağlayamadığı bir d ö n e m d e , bir kentin n ü f u s u n u n d ö r t t e ve üçte birinin
a n i d e n y o k olabileceğini işaret etmektedirler ( 287 ). Ve b u n l a r , ölülerin yığıldığı s o k a k l a r ,
çok fazla o l d u k l a r ı n d a n ö t ü r ü g ö m ü l e m e y i p el a r a b a l a r ı n ı n içine yığılan cesetlere dair
alışılmış hikâyelerle ç a k ı ş m a k t a d ı r l a r . Böylesine afetler b i r kenti iflas ettirmekte,
yenilemekteydiler. V e b a 1557'de hızını kaybedip Venediği terkettiğinde, a r k a s ı n d a
b a m b a ş k a bir yönetici zümresini bırakmıştır. M u a z z a m bir değişim m e y d a n a gelmiştir
( 288 ). 15 8 4'de N a p o l i ' d e vaaz veren - a c a b a t a m bir tesadüf mü?- birfrate di San Domenico,
" V e n e d i ğ i n b i r süreden beri k ö t ü b i r davranış içinde o l d u ğ u n u , ç ü n k ü gençlerin
yaşlılardan y ö n e t i m i a l d ı k l a r ı n ı " (poiche i giovanni havevano tolto il governo a vecchi)
s a v u n m a k t a y d ı ( 289 ).

Bu y a r a l a r er geç k a p a n m a k t a d ı r l a r . Eğer Venedik 1576'dan s o n r a t a m a m e n

t o p a r l a n a m a d ı y s a ( 29 °), b u n u n nedeni yüzyıllık k o n j o k t ü r ü n X V I I . yüzyılla birlikte kötü
y ö n d e s a l ı n m a y a başlamasıdır. G e r ç e k t e n de, veba ve diğer salgınlar a n c a k m a d d i ve
gıdasal zorluklar d ö n e m i n d e ağır olabilmektedirler. Batının çok u z u n z a m a n d a n beri
bildiği eski bir gerçek o l a r a k , açlık ve salgın el ele t u t u ş m a k t a d ı r l a r . G e n e çok u z u n
z a m a n d a n beri, her kent a r o m a l ı bitkilerle dezenfeksiyon,vebalılara ait eşyayı ateşle yok
etme, mal ve insanların k a r a n t i n a y a alınmaları (bu işi başlatan Venedik o l m u ş t u r ) , t a b i p
istihdam etme, sağlık karnesi u y g u l a m a s ı - İ s p a n y a ' d a cartas de salud, İtalya'da fedi di
sanitâ- gibi yöntemlerle felâkete karşı kendilerini k o r u m a y ı d e n e m e k t e d i r . Zenginler
selametlerini her z a m a n hızlı bir kaçışta b u l m a k t a d ı r l a r . Felâket haberi alınır a l ı n m a z ,
b u n l a r k o m ş u kentlere veya çoğu z a m a n d a değerli kır evlerine k a ç m a k t a d ı r l a r . 1587'de
M a r s i l y a ' y a vardığında T h o m a s Platter ( 291 ) " e t r a f ı bu k a d a r fazla çiftlik ve tatil eviyle
çevrili bir kent d a h a g ö r m e m i ş t i m " diye y a z m a k t a d ı r . " B u n u n nedeni, veba salgını
o l d u ğ u n d a (her ülkeden gelen çok sayıda insanın varlığından ö t ü r ü bu sık bir olaydır)
kent halkının kıra kaçmasıdır". Kent halkı sözünden zenginleri a n l a m a k gerekmektedir,
ç ü n k ü fakirler salgına y a k a l a n a n kentte k a l m a k t a ve o a n d a n itibaren de k u ş a t ı l m a k t a ,
kuşkuyla b a k ı l m a k t a ve biraz uslu d u r s u n l a r diye yapılan cömertlikler sayesinde
dışarıdan iaşe edilmektedirler. Rene Baehrel'in ( 292 ) kaydettiği gibi, derin sınıfsal kinlerin
k ö k e n i n d e yer alan eski bir ç a t ı ş m a , b u r a d a n k a y n a k l a n m a k t a d ı r . 1478 H a z i r a n ı n d a ( 293 )
salgın Venediğe ulaşmıştır; olağan olduğu üzere kentte hemen hırsızlıklar başlamıştır; bir
C a Balastreo üyesinin evi t a m a m e n boşaltılmış ve bir C a Foscari d e p o s u ile " R i v o a l -
t o " d a tüccarlar konsoloslarının büroları da aynı k a d e r e uğramıştır. Böyle o l m u ş t u r ,
ç ü n k ü "hoc tempore pestis communiter omnes habentesfacultatem exeunt civitatem relietis
domibus suis, aut clausis aut cum una serva vel famulo". 1656'da C e n o v a ' d a Capuein
Charitable'm tanıklığına göre, olay kelimesi kelimesine aynıdır ( 294 ).

A n c a k X V I I . yüzyılın ilk yarısının b ü y ü k s a l g ı n l a r ı - 1 6 3 0 ' d a M i l a n o ve V e r o n a ; 1630-

31'de F l o r a n s a , 1631 'de Venedik, 1656'da C e n o v a ve h a t t a 1664'te L o n d r a - bir önceki
yüzyıldakinden farklı bir vehamete sahibe benzemektedirler. D e m e k ki kentler X V I .
yüzyılın ikinci yarısında nisbeten d a h a az sert deneylerden geçmiş olmalıdırlar. Akla
hemen a ç ı k l a m a l a r gelmektedir: nemlilik ve s o ğ u ğ u n a r t m a s ı , İtalya ile D o ğ u a r a s ı n d a
d a h a d o ğ r u d a n ilişkiler. F a k a t a c a b a D o ğ u neden felâkete d a h a fazla m a r u z k a l m a k t a -
dır.

Kentler XVI. yüzyılda sadece vebaya av o l m a m a k t a d ı r l a r . Zührevi hastalıklar, araki

h u m m a s ı , dizanteri, tifüs onları kedere b o ğ m a k t a d ı r . H a s t a l ı k l a r d a h a da narin olan şu
gezginci şehirler o r d u l a r ı d a muaf t u t m a m a k t a d ı r l a r . M a c a r i s t a n savaşı sırasında (1593-
1607) ungarische knarnkheiı ( 295 ) adı verilen bir cins tifüs T ü r k l e r e ve M a c a r l a r a
d o k u n m a z k e n , A l m a n askerlerini mahvetmiş ve İngilitere'ye k a d a r b ü t ü n A v r u p a ' y a
yayılmıştır. Kentler bu hastalıkların işeret edilen menzileridir: 1558'de V e n e d i k ' t e n
itibaren izlenebilen bir grip bu kentte halkın t a m a m ı n ı yoketmeyip, a m a t ı r p a n l a d ı k t a n .
Büyük Meclisi bir d a r b e d e boşalttıktan -ki veba kendi hesabına bu işi hiçbir z a m a n
becerememiştir- s o n r a M i l a n o , F r a n s a , K a t a l o n y a ve s o n r a da bir sıçramayla Ameri-
k a ' y a ulaşmıştır ( 2 % ).

Salgınlar, kentlerin sarsıntılı ve düzensiz h a y a t l a r ı n d a , a n c a k X V I I I . yüzyılda sona

erebilecek olan fakirlerin m a r u z kaldıkları şu " t o p l u m s a l k a t l i a m l a r d a " s o r u m l u l u k
p a y ı n a sahiptirler.

Vazgeçilmez göçmen
Alışılmış bir başka çizgi: kentlerin proletaryası kendini a n c a k yenilenen göçler
sayesinde devam ettirebilir ve a fortiori artırabilir. Kent, her türlü işe a d a y ebedi dağlı
g ö ç m e n d e n b a ş k a , talebine yetecek k a d a r , her yönden gelen bir proleter ve maceracı
kitlesini cezbetme ayrıcalık ve z o r u n l u ğ u n a sahiptir. R a g u z a , e m e k - g ü c ü n ü civarındaki
d a ğ l a r d a n s a ğ l a m a k t a d ı r . Diversa deForis sicillerinde, 1550'lerde yılda o r t a l a m a 3 d ü k a
altın karşılığında ve çoğunlukla da sözleşme süresinin s o n u n d a ö d e n m e k kaydıyla, 1,2,
3, 7 yıllığına işe giren hizmetçi çıraklarının sayılamayacak k a d a r çok sözleşme nüshaları
o k u n a b i l i r . Böylesine bir famulus efendisine partibus Turcicorum o l a r a k hizmet etmeyi
t a a h ü t e t m e k t e d i r ; b u n l a r ı n hepsine yiyecek ve giyecek verilmekte, ü s t ü n e de efendileri-
nin mesleğini ö ğ r e n m e ( 297 ) veya sözleşmelerinin 5 , 8 veya 10 yıl s o n r a sona ermesi halinde
bir p r i m a l m a vaadini elde etmektedirler ( 298 ). Metinlerin birşey söylememelerine
r a ğ m e n , b u n l a r d a n ne kadarı kentli o l m a k t a n çok, R a g u z a kırının çocukları, h a t t a az
çok T ü r k u y r u ğ u olan Morlachilerin çocuklarıdır?

M a r s i l y a ' d a k i göçmenlerin en tipik olanı Korsikalı, özellikle de Capocorsino'dur.

Sevilla'da g ö ç m e n (heryerden gelen H i n d yolculukları meraklılarının dışında) sürekli
proleter. M o r i s c o s ' d u r . A n d a l u ç y a ' d a n gelen bu insanlar b ü y ü k kentte k a y b o l m a k t a d ı r -
lar, o k a d a r ki, yöneticiler yüzyılın s o n u n d a artık dağların değil de, İngiliz çıkartmasıyla
bağlantılı o l a r a k bizzat kentin kendisinin a y a k l a n m a s ı n d a n endişe d u y a c a k l a r d ı r ( 299 ).
Cezayir'de yeni gelenler hristiyanlardır ve b u n l a r ı n sayısı korsanlık ve esaret yoluyla
a r t m a k t a d ı r ; A n d a l u ç y a veya A r a g o n ' d a n kaçanlar (XV. yüzyılın sonu ve X V I . yüzyılın
başında); adları b u g ü n k ü T a g a r i n l e r mahallesinde hala süren z e n a a t k â r ve d ü k k â n c ı l a r
( 30 °); hepsinden fazlası zaten n ü f u s u n ilk temelini sağlamış olan y a k ı n d a k i Kabili
dağlarının Berberleri bu g ö ç m e n kalabalığını a r t ı r m a k t a d ı l a r . H a e o d o bunları sefil,
zenginlerin bahçelerini ç a p a l a r k e n , fırsat çıktığında milis o r d u s u n d a bir yer elde etme
ihtirasını beslerlerken göstermektedir: işte a n c a k asker olurlarsa d o y u n c a y a k a d a r
yiyebileceklerdir. O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n b ü t ü n ü n d e , devletin denetim ve yasakla-
rıyla, esnaf kuruluşlarının ş ü p h e d u y m a l a r ı n a r a ğ m e n , hiçbir kent y o k t u r ki, talihsiz veya
aşırı n ü f u s l u k ı r l a r d a n kesintisiz olarak g ö ç m e n kabul e t m t s i n . " B u k a ç a k ve u m u t s u z
emek gücü, bahçeleri, ahırları ve evleri için h i z m e t k â r a ihtiyaç d u y a n zenginler için
b u n l a r ı ucuza s a ğ l a m a n ı n bir k a y n a ğ ı d ı r " . Bu sefiller kölelerle bile r e k a b e t etmektedirler

Yeni gelenlerin akın ettikleri L i z b o n ' d a en sefiller zenci kölelerdir. 1633'de b u n l a r

15.000'den fazladırlar ki, kentin n ü f u s u o sıralar 100.000 civarındadır. Bu zenciler o n l a r
için hasır ve renkli elbiseler giyme fırsatını y a r a t a n Nuestra Senora de las Nieves b a y r a m ı
sırasında kent s o k a k l a r ı n d a geçit y a p m a k t a d ı r l a r . Bir k a p ü s e n rahibi " b e y a z l a r ı n k i n d e n
d a h a d ü z g ü n ve güzel v ü c u t l a r a sahiptirler ve çıplak bir zenci giyimli bir beyazdan d a h a
güzel bir g ö r ü n ü m e s a h i p t i r " diye k a y d e t m e k t e d i r ( 302 ).

Venediğe g ö ç m e n , civar kentlerden ( o r a d a t a n ı n m a d a n k a l m a , dışarıda t u t u l m a

karşısında nasıl bir hayal kırıklığına uğradığını, yüzyılın o r t a l a r ı n ı n bir yazarı olan
C o r n e l i o F r a n g i p a n e biraz u z u n c a a n l a t m a k t a d ı r ) ( 3 0 3 ) ve y a k ı n l a r d a k i kırlar ile
d a ğ l a r d a n gelmektedir (Tiziano Cadorelidir). Eğer Friouli insanları -Furlani- hizmetçilik
ve ağır işler için, h a t t a kent dışındaki tarımsal faaliyetler için en u y g u n l a r ı y s a , k a k a
çocukların hepsi veya hemen hepsi R o m a g n a veya M a r c h i a ' d a n gelmektedirler. Mayıs
1587 tarihli bir r a p o r ( 304 ) tutti li homeni di mala qualita, o la maggior port edi loro che
caprita in questa ciııâ sono Romagnoli e Marchiani demektedir. Bu istenmeyen ve
genellikle kaçak olan ziyaretçiler kente geceleri, düzenli bağlantıları aracılığıyla
s ı z m a k t a , ve bu işi y a p a r k e n çoğu z a m a n ç a k m a k l ı tüfekle, roda ile silahlanmış insanları
kayığına a l m a k t a n k a ç ı n m a y a n h e r h a n g i bir barcaruol't b a ş v u r u p kendilerini iyilikle
veya zorla M u r a n o ' d a k i G i u d e c c a ' y a veya b a ş k a bir a d a y a t a ş ı t m a k t a d ı l a r . Bu
gelişmeleri y a s a k l a m a k suçluluğu frenleyecektir, f a k a t b u n u sağlayabilmek için sürekli
bir gözetim ve yerinde çalışan bir h a b e r a l m a ö r g ü t ü g e r e k m e k t e d i r .

Venedik İ m p a r a t o r l u ğ u ve k o m ş u bölgeler aynı z a m a n d a kendi insan hasatlarını da

s a ğ l a m a k t a d ı r l a r : eline ç a b u k ve kanlı kıskançlıkları olan A r n a v u t l a r ; " R u m milleti"ne
m e n s u p saygın R u m tüccarları ( 305 ) veya ilk yerleşme zorluklarını a ş a b i l m e k için kadın ve
kızlara fahişelik y a p t ı r a n , sonra da r a h a t r e f a h t a n tat a l m a y a başlayan fakir şeytanlar
( 306 ); D i n a r dağlarının Morlachi\txx\ Riva degli Schiavoni yalnızca yola çıkılan bir n o k t a
değildir. Yüzyılın sonlarına d o ğ r u Venedik İranlı, E r m e n i ( 307 ) ve Türklerin gelmeleriyle
hiçbir z a m a n olmadığı k a d a r doğululaşmıştır. T ü r k l e r X V I . yüzyılın ikinci y a n s ı d a n
itibaren M a r c o A n t o n i o B a r b a n o sarayının m ü ş t e m i l a t ı n d a k i b i n a l a r d a n birine yerleş-
mişler ( 3 0 8 ) ve X V I I . yüzyılda bir " f o n t i c o dei Turchi" k u r u l m a s ı n ı beklemektedirler.
Venedik böylece, aynı z a m a n d a Portekiz asıllı Y a h u d i ailelerinin Kuzey A v r u p a ' d a n
( F l a n d r e veya H a m b u r g ' d a n ) D o ğ u ' y a gitmek için kullandıkları bir merhale haline
gelmektedir ( 309 ). Üstelik Venedik sürgünlerin, s o n r a da bunların ardıllarının sığınağıdır.
Böylece 1574'te İskender beyin ardılları hala o r a d a y a ş a m a k t a d ı r l a r : " ı r k b u r a d a
sürmektedir... n a m u s l u a r a ç l a r l a " ( 31 °).
Bu vazgeçilmez göçmenler her z a m a n zor d u r u m d a k i veya d ü ş ü k nitelikli insanlar
değillerdir. Ç o ğ u z a m a n kendileriyle birlikte, kentsel hayat için en az o n l a r k a d a r gerekli
olan yeni teknikleri de getirmektedirler. Sefaletleri değil de, dinleri y ü z ü n d e n k o v u l a n
Yahudiler, bu teknik transferi k o n u s u n d a istisnai bir rol oynamışlardır. İ s p a n y a ' d a n
atılan Yahudiler, önce Selanik ve İ s t a n b u l ' d a perakendeci tüccar o l m u ş l a r , s o n r a da
işlerin yavaş yavaş geliştirerek, ticaret a l a n ı n d a Raguzalılar, Ermeniler ve Venediklilerle
rekabet edecek n o k t a y a gelmişlerdir. Beraberlerinde D o ğ u Akdeniz'in iki b ü y ü k kentine
m a t b a a , yün ve ipek endüstrileri ( 3 " ) ve bazı söylentilere i n a n m a k gerekirse, sahra
t o p u n u n k u n d a k l a r ı n ı n imal sırlarını getirmişlerdir ( 312 ). Bunlar s o n u ç getiren a r m a ğ a n -
lar o l m u ş l a r d ı r . Aynı şekilde, T ü r k iskelesi olan A v l o n y a ' d a servet y a p a n l a r da,
A n c o n a ' d a n IV. Paul t a r a f ı n d a n k o v u l a n Yahudiler o l m u ş t u r ( 313 ).

Büyüyen ve inşaat faaliyetlerini genişleten kentler t a r a f ı n d a n cezbedilen birkaç

gezginci s a n a t ç ı d a n ibaret olsalar d a , b a ş k a nitelikli göçmenler de b u l u n m a k t a d ı r . Veya
tüccarlar, özellikle de Lizbon, Sevilla, M e d i n a del C a m p o , L y o n ve Anvers'i c a n l a n d ı r a n ,
h a t t a y a r a t a n İtalyan tüccar ve bankacıları. Kent, proleteri cezbettiği k a d a r , bunları da
çekmektedir, a m a t a m a m e n farklı nedenlerle. Tarihçiler t a r a f ı n d a n o k a d a r çok tartışılan
k o s k o c a m a n inurbamento s o r u n u n d a ( 314 ), yakındaki kente gidenler sadece fakir
contadini olmayıp, aynı z a m a n d a senyörler ve zengin t o p r a k sahipleri de o l m a k t a d ı r .
Karşılaştırma nesnesi o l a r a k , bu k o n u d a Brezilyalı sosyolog G i l b e r t o Freyre'nin güzel
ç a l ı ş m a l a n ne k a d a r da aydınlatıcı o l m a k t a d ı r . Brezilya'nın ilk kentleri fazendiros'u ve
h a t t a evlerini bile s o n u n d a kendilerine çekmişlerdir. Kente d o ğ r u t a m bir t a ş ı n m a söz
k o n u s u d u r . A k d e n i z ' d e de herşey sanki kent b ü t ü n şato sahipleriyle şatoları bir hamlede
k e n d i n e ç e k i y o r m u ş gibi cereyan etmektedir. Tıpkı M a r e m m e ' d e şatosu ve Siena'da
sarayı olan ve B a n d e l l o ' n u n bize bu sarayı nadiren kullanılan zemin katı, ipeğin m u z a f f e r
çıkışını yaptığı debdebeli y a t a k odalarıyla tasvir ettiği, Sienalı senyör gibi.

Bu saraylar zenginlerin kentlerin dışına yeni bir göçünü, şu tarlalara, meyva bahçelerine
ve bağlara geri dönüşü, Venedik ( 315 ), Raguza ( 316 ), Floransa ( 317 ), Sevilla ( 3 l 8 )'da çok
aşikâr olan ve X V I . yüzyılda o l d u k ç a genelleşen şu " b u r j u a " açık hava arayışını
önceleyen bir tarihin t a n ı k l a n d ı r . F a k a t bu göç mevsimliktir: kırdaki evine sık sık dönse
bile, kentte kendine saray inşa ettirmiş olan senyör artık bir kentlidir. Kır evi artık
f a z l a d a n bir lüks ve çoğu z a m a n d a bir m o d a s o r u n u d u r . 1530'da bir Venedik elçisi olan
Foscari " F l o r a n s a l ı l a r kalabalıklar halinde gidiyorlar; 20.000 d ü k a k a z a n d ı k l a r ı n d a ,
b u n u n 10.000'ini kent dışındaki bir palazzo için sarfetmektedirler. Bu k o n u d a herbiri
k o m ş u s u n u n m o d a s ı n ı izlemektedir... O k a d a r ki, kent dışında sayılamayacak k a d a r ve
çok ihtişamlı, çok debdebeli saraylar yaptırmışlardır ki, b u n l a r ikinci bir F l o r a n s a
m e y d a n a g e t i r m e k t e d i r l e r " diye y a z m a k t a d ı r ( 319 ). Aynı d u r u m Sevilla içinde geçerlidir,
X V I . ve X V I I . yüzyıllar novelas\ kent civarındaki villalardan ve b u r a l a r d a düzenlenen
görkemli törenlerden bol bol bahsetmektedirler. Lizbon çevresindeki, ağaçlar ve canlı
sularla d o p d o l u quintas da t a m a m e n aynıdırlar ( 32 °). Tabii ki bu zevkler, bu kaprisler
yerlerini d a h a m a k û l ve d a h a b ü y ü k sonuçları olan k a r a r l a r a bırakabilirlerdi. X V I I .
yüzyılda, b u n d a n d a fazla olarak X V I I I . yüzyılda Venedik'te zengin kentlilerin t o p r a k
mülkiyetine d ö n m e l e r i n d e n söz etmek gerekmektedir. Venedik, G o l d o n i l e r i n çağında en
güzel kentsel saraylarının h a r a b e haline dönmelerine göz y u m m u ş ve b ü t ü n lüks Brenta
kıyılarındaki villalarda yoğunlaşmıştır. Yaz gelince, kentte yalnızca fakirler k a l m a k t a -
dır, ç ü n k ü zenginler t o p r a k l a r ı n a çekilmişlerdir. Zenginlerin söz k o n u s u olduğu her
seferindeki gibi, m o d a ve kapris herşeyi a ç ı k l a m a m a k t a d ı r . Mülk sahibinin y a n a ş m a l a -
rının, P r o v e n c e ' d a denildiği gibi bastides'in yanında o t u r d u k l a r ı villalar ve kır evleri,
aynı z a m a n d a kentsel p a r a lehine elde edilen t o p r a k l a r ı n t o p l u m s a l fethinin kilometre
taşlarıdır. Ve bu m u a z z a m hareket köylülerin verimli tarlalarını d a dışarıda b ı r a k m a -
m a k t a d ı r . Ç o k sayıda köylü sözleşmesinin resmi sicillerde m u h a f a z a edildiği R a g u z a ' d a
L a n g u e d o c ' t a P r o v e n c e ' d a b u k o n u d a h e r h a n g i b i r kuşkuya yer yoktur. R o b e r t
Livent'nin tezinde g ö r d ü ğ ü m ü z , D u r a n c e kıyısındaki şu Provence commune'ünün
haritası b u d u r u m u ilk bakışta göstermektedir. R o g n e s k ö y ü n ü n t o p r a k l a r ı XV.
yüzyıldan itibaren ve izleyen d ö n e m l e r d e b u n d a n d a fazla o l m a k üzere, herbirinin
o l d u k ç a geniş t o p r a k l a r ı olan basilde'lerle d o l m u ş t u r ; XVI. yüzyılda b u n l a r / o r a m ' l e r e
yani R o g n e s ' d a o t u r m a y a n mülk sahiplerine aittirler. Bunlar çoğunlukla Aix'in
zenginleşmiş kişileridir ( 321 ).

Böylece kentler ile kırlar a r a s ı n d a a k ı m l a r ve karşı a k ı m l a r m e y d a n a gelmektedir.

XVI. ve X V I I . yüzyılda k ı r l a r d a n kentlere olan a k ı m , zenginlere ilişkin olarak bile, üste
ç ı k m a k t a d ı r . Bu d ö n e m d e senyörler kenti haline gelen M i l a n o ton değiştirmiştir. Aynı
d ö n e m d e çiftlik sahibi T ü r k l e r köylerini ve bağımlı köylülerini terkederek yakın kentlere
gitmektedirler ( 322 ). XVI. yüzyılın s o n u n d a çok sayıda İspanyol senyör Kastilya
kentlerine, özellikle de M a d r i d ' e yerleşmek üzere, kırlarını terketmektedirler ( 323 ). II.
Felipe ile III. Felipe'nin saltanat d ö n e m l e r i arasındaki iklim değişikliği çok sayıda
d ö n ü ş ü m ü n nedeni o l u r k e n , aynı z a m a n d a İspanyol soyluluğunun o d ö n e m e k a d a r
yalnızca geçici olarak ikâmet ettiği kentsel çerçeveye gelişine de bağlıdır. A c a b a bu
d u r u m Temkinli K r a l ' ı n ardılı d ö n e m i n d e k i , şu feodal denilen tepkiyi a ç ı k l a m a k t a
mıdır?

Kentsel siyasal bunalımlar

Kentlerin içine düştükleri bu z o r l u k l a r , bulanık tarihleri, g ü n ü g ü n ü n e hayatları,
yüzyıl ilerlerken onları acımasızca içine soktuğu siyasal çatışmaların d r a m a t i k g ö r ü n t ü -
süne s a h i p değillerdir. A n c a k bu seyirlik tarihi, ölçüsünün dışına ç ı k a r t a r a k büyütmeye-
lim. Ve özellikle de, o çağın insanlarını ister cellat ister k u r b a n olsunlar, Pizalıların
Floransalıları yargılarlarken gösterdikleri şiddet gibisinden, o çağın insanlarının
d u y g u l a r ı y l a y a r g ı l a m a k söz k o n u s u olmayıp, onları öğüten veya ö ğ ü t ü y o r a benzeyen
süreci a n l a m a k gerekmektedir. Ç ü n k ü devletler başarıya ulaşırlarken, kentler tıpkı
b o y u n d u r u ğ a girmeden önce de oldukları gibi, belirleyici o l a r a k y a ş a m a y a devam
etmektedirler.

Vekayiler ve siyasal tarihler nihayetsiz bir kentsel felâketler listesi içermektedirler.

D a r b e yiyenler yalnızca k u r u m l a r , adetler, yerel kasıntılar olmayıp; aynı z a m a n d a
e k o n o m i , y a r a t m a becerisi, bizzat kentsel cemaatlerin mutluluğu da o l m a k t a d ı r . A n c a k ,
yıkılanların çoğu zaten a y a k t a d u r m u y o r l a r d ı ve çatışmalar çoğu z a m a n g ö r ü n ü ş t e bir
d r a m a yol açmaksızın, dostlukla çözümlenmiş ve bazen acı olan yeni meyvaları
o l g u n l a ş t ı r m a k için çok z a m a n harcamışlardır.
İlk işaretleri görebilmek için en a z ı n d a n , birçok kereler çok özel bir erkencilik
gösteren İtalya için, XV. yüzyılın başlarına k a d a r geriye gitmek gerekmektedir. 1404
N i s a n ı n d a Venedikliler t a r a f ı n d a n ele geçirilen ( 324 ) V e r o n a ' n ı n , birkaç yıl içinde iki
b ü k l ü m olduğu g ö r ü l m ü ş t ü r ; 1405'te Piza F l o r a n s a ' n ı n o l m u ş t u r ( 325 ); 1406 K a s ı m ı n d a
P a d o v a Venedikliler t a r a f ı n d a n zaptedilmiştir ( 326 ); d a h a s o n r a M i l a n o l u n u n sınırında
1426'da Brescia ve 1427'de B e r g a m o aynı k a d e r e u ğ r a y a c a k ve artık batıya d o ğ r u
Venedik Terra ferma' sının her z a m a n uyanık ileri k a r a k o l l a r ı n ı m e y d a n a getireceklerdir

Yıllar geçmektedir: iç b u n a l ı m l a r , bitmez t ü k e n m e z k a v g a l a r , onları önceleyen ve

izleyen e k o n o m i k zorluklar bizzat C e n o v a ' y ı ş a ş a l a m a k t a d ı r l a r . 1413'ten 1453'e k a d a r
olan 40 yıl içinde bu kentte 14 ihtilal patlamıştır ( 328 ). Av caziptir, o n u 1458'de F r a n s a
kralı y a k a l a m ı ş , s o n r a da 1464'te Sforzaların sırası gelmiştir; C e n o v a efendilerinden
k u r t u l m u ş , s o n r a da onları geri çağırmıştır; önce Sforzaları, s o n r a d a F r a n s a krallarını.
Bu a r a d a K a r a d e n i z ' d e k i i m p a r a t o r l u ğ u n u da elinden k a ç ı r m a k t a d ı r . D a h a y a k ı n ı n d a k i
L i v o r n o ' y u d a kaybetmiştir. Bu belâ ve karışıklıklara r a ğ m e n t o p a r l a n a b i l m e s i bir
mucize olacaktır ( 329 ), b u n u n için ülkesinin yarısını I. F r a n ç o i s ' n ı n F r a n s a ' s ı n a vermiş,
s o n r a A n d r e a D o r i a ile birlikte 1528'de İspanya'yla birlik o l a r a k F r a n s a ' y a ihanet
etmiştir; ve bu d u r u m d a oligarşik bir a n a y a s a m e y d a n a getirmiştir ( 33 °). F a k a t d a h a bu
tarihten önce, kendine ait olanı m u h a f a z a edecek ve başkalarınınkilere e l k o y a c a k k a d a r
g ü ç l ü d ü r . 1523'te C e n o v a milis askerleri S a v o n a ' y ı ele geçirmişlerdir; 1525'le 1526
a r a s ı n d a ( 331 ) galip gelen avının ü s t ü n e atılmış, d a l g a k ı r a n ı t a h r i b etmiş, limanı
d o l d u r m u ş , d a h a s o n r a T ü r k l e r e b a ğ l a n m a k isteyenlerin kentte çıkarttıkları bir isyan
d e n e m e s i n d e n s o n r a ( 332 ), 15 2 8'de şehrin kulelerini t a h r i b etmiş ve kendi kalelerini inşa
etmeye girişmiştir ( 333 ). F a k a t , bu tarihte b ü y ü k felâketler zaten m e y d a n a gelmişlerdi.

1453'te, birçok n e d e n d e n ö t ü r ü simgesel olan, İ s t a n b u l ' u n fethi m e y d a n a gelmiştir;

1472'de Barselona A r a g o n kralı II. J u a n ' ı n birlikleri karşısında teslim olmuş; 1480'de
F r a n s a kralı s a v a ş m a d a n Provence ve M a r s i l y a ' n ı n efendisi haline gelmiş; 1492'de
G r a n a d a d ü ş m ü ş t ü r . Bunlar b ü y ü k devletlere karşı sürekli bir mücadeleyi s ü r d ü r e m e y e -
cek k a d a r narin kentsel devletlerin kaybediş süreçlerinin b ü y ü k anlarıdır. Artık o y u n u
sürükleyen b ü y ü k devletlerdir. Yüzyılın b a ş ı n d a , kentler b a ş k a kentleri ele geçirerek
t o p r a k l a r ı n ı genişletiyorlardı: Venedik Terra Ferma''sını o l u ş t u r m a k t a , M i l a n o Milane-
se'yi y a r a t m a k t a d ı r , F l o r a n s a T o s k a n a olacaktır. A m a artık galipler T ü r k , A r a g o n l u ,
F r a n s a kralı, A r a g o n ve Kastilya o r t a k kralları alacaklardır.

T a b i i ki bu alevin yeniden parladığı a n l a r o l m a k t a d ı r , f a k a t o k a d a r kısa ki: 1406'da

fethedilen Piza 1494'de yeniden ö z g ü r o l m u ş , 1509'da t e k r a r b o y u n d u r u k altına girmiş
b u n u n üzerine halkı t a r a f ı n d a n terkedilmiş ve bu insanlar kitleler h a l i n d e Sardinya,
Sicilya ve diğer bölgelere gitmişlerdir ( 3 3 4 ). Başka yerlerde de yeni ateşler y a n m a k t a d ı r :
1521'de Vilalar'da Kastilya'nın güçlü ve v a k u r kentleri düzene s o k u l m u ş t u r . 1540'da
Guerra del Sale, mali ve zafersiz savaşı esnasında P a p a - h ü k ü m d a r karşısında b o y u n
eğme sırası P e r u g i a ' n ı n d ı r ( 335 ). Aynı d ö n e m d e , 1543'de N a p o l i bölgesi kentlerinin
felâketli b o r ç l a n m a l a r ı , tek başına bu kentlerin son özgürlüklerinin kaybedilmelerine
yetmiştir ( 336 ). Abruzzelerdeki A q u i l a ' d a k e n t , en a z ı n d a n Philibert de C h a l o n ' u n burayı
1529'da 40 millik bir çevre içinde ( 337 ) t ü m castelli ve geçitlerinden temizlemesinden beri,
malul bir gövde haline gelmiştir. X V I I I . yüzyılın başında b u r a d a garnizon t u t a n bir avuç
İspanyol askerine k o m u t a eden A l o n s o de C o n t r e r a s ( 3 3 8 ) yerel yöneticilere u t a n m a z c a s ı -
n a k ö t ü m u a m e l e etmektedir. Bu öncelik kavgası, bir b a k ı m a , iki yüzyıldan beri
yenilenen yangınların son yalazlarından birini işaret etmektedir.

Bu u z u n b u n a l ı m l a birlikte k a y b o l a n nedir? Kendi kaderine e g e m e n ; bahçeleri

meyvalıkları, bağları, b u ğ d a y tarlaları ve y a k ı n d a k i sahiller ile karayollarının o r t a s ı n d a
iyi k o r u n a n kent, O r t a Ç a ğ beldesi k a y b o l m u ş t u r . Ve bu kent, genelde tarihin
m a n z a r a l a r ı ve gerçeklerinin k a y b o l d u k l a r ı gibi, a r k a s ı n d a şaşırtıcı süreklilikler b ı r a k a -
rak silinmiştir. Venedik Terra Ferma'sı özgürlükleri, ticaret resimleri ve yarı özerklikle-
riyle bir kentler f e d e r a s y o n u o l a r a k k a l m a k t a d ı r . M o n t a i g n e ' i n gözleriyle bir minnacık
C u m h u r i y e t i n askeri uyanıklığı karşısında çok fazla g ü l ü m s e m e d e n seyredilebilecek olan
aynı d e k o r L u c c a ' d a d a g ö r ü l m e k t e d i r . B u n d a n d a iyisini g ö r m e k için R a g u z a ' d a
d u r a k l a m a k yeterlidir. X V I . yüzyılın o r t a s ı n d a bu kent X I I I . yüzyıl Venediğinin y a ş a y a n
bir hayalidir ve eskiden İtalya'nın tüccar sahillerinde çok sayıda olan şu kentsel
devletlerden biri o l a r a k k a l m a y a d e v a m e t m e k t e d i r . Eski k a n u n l a r hiç d o k u n u l m a k s ı z ı n
ve özenle d ü z e n l e n m i ş o l a r a k yerli yerlerindedir; b u g ü n bile b u n l a r a t e k â b ü l eden değerli
kâğıtlar o r a d a d u r m a k t a d ı r l a r . Biz tarihçiler XVI. yüzyılın belgelerini hiçbir z a m a n
yerlerinde b u l a m a d ı ğ ı m ı z d a n yakındığımızda; ihmalkârlıkları, yangınları, tahribatı ve
yağmaları suçlarız; b u n l a r rollerini oynamışlardır. A m a b u n d a n d a h a fazla, kentsel
devletten karasal devlete geçişi ve b u n u n s o n u c u n d a herşeyi alt-üst eden k u r u m s a l
u y u m s u z l u k l a r ı suçlayalım. B u r a d a kent-devlet henüz titiz uyanıklığıyla o r t a d a y o k t u r
ve karasal devlet d e h e n ü z o n u i k â m e etmemiştir. Belki Medicilerin " a y d ı n l a n m ı ş
i s t i b t a d ' l a n n ı n geçişi hızlandırdığı T o s k a n a hariç. F a k a t , R a g u z a ' d a hiçbir şey değiş-
memiştir, herşey Rettore'lerin s a r a y ı n d a hayranlık verici bir şekilde hizaya s o k u l m u ş t u r :
yargı belgeleri, teyid sicilleri, m ü l k n a m e l e r , d i p l o m a t i k yazışmalar, deniz sigortaları,
k a m b i y o senetlerini k o p y a l a r ı . Eğer X V I . yüzyıl Akdeniz'ini a n l a m a k şansına sahipsek,
b u n a R a g u z a teknelerinin b ü t ü n alanı, İslamiyet Hrıstiyanlık a r a s ı n d a k i t ü m bölgeleri,
K a r a d e n i z ' d e n H e r a k l e s s ü t u n l a r ı n a ve d a h a d a ötelerine k a d a r d o l a ş t ı k t a n s o n r a geri
d ö n d ü k l e r i b u ayrıcalıklı yerde k a v u ş m a k t a y ı z .

A c a b a bu gerçek midir, y o k s a sahte bir d e k o r mu? R a g u z a T ü r k l e r e h a r a ç ödemeyi

k a b u l etmiştir. T e k bu koşul sayesinde, Balkanların her t a r a f ı n a dağılmış d ü k k â n l a r ı n ı ,
zenginliklerini ve k u r u m l a r ı n ı n değerli m e k a n i z m a s ı n ı k u r t a r m ı ş t ı r . Yüzyılın belirsiz
z a m a n l a r ı n d a n tarafsız o l a r a k y a r a r l a n m ı ş t ı r . Zaten b u tarafsızlık k a h r a m a n c a ve
beceriklidir. S a v u n m a s ı için yelesini k a b a r t m a s ı n ı , davasını s a v u n m a y ı ve ateşli bir
katolik o l a r a k R o m a ve Hristiyanlık y a n ı n d a tavır k o y m a s ı n ı bilmektedir. T ü r k e karşı
kararlı bir şekilde k o n u ş m a k t a d ı r . Cezayirlilerin haksız o l a r a k elkoydukları şu R a g u z a l ı
tekne sahibi y a k ı n m a k t a , bağırıp ç a ğ ı r m a k t a , u l u m a k t a d ı r , o k a d a r ki, Cezayirliler
b i r g ü n o n u , b o y n u n a ip b a ğ l a y a r a k denize atmışlardır. ( 339 ). Tarafsızlar her z a m a n
başarıya u l a ş a m a m a k t a d ı r l a r .

H e r hal-ü k â r d a ve tartışmasız olarak Milanese bölgesinin şöyle böyle gizli himayesi

altındaki L u c c a ' n ı n d u r u m u sahte bir d e k o r d u r . Burası C e r v a n t e s ' i n safça söylediği
üzere, İ t a l y a ' d a İspanyolların sevildiği yegâne kenttir ( 34 °).
, F a k a t istisnalar kuralı teyid ederler. Kentler XV. ve X V I . yüzyılların uzun siyasal
b u n a l ı m ı karşısında hiç d a r b e almaksızın y a ş a m a y a d e v a m edememişlerdir. Kentler
k a r m a ş a n ı n etkilerine m a r u z kalmışlar ve b u n l a r a u y u m sağlama z o r u n l u ğ u y l a karşı-
laşmışlardır: bu, hepsi b i r a r a d a o l m a k üzere, b o y u n e ğ m e k , ihanet etmek, t a r t ı ş m a k ,
k a y b o l m a k , t o p a r l a n m a k , teslim o l m a k veya kendini s a t m a k ( C e n o v a ' n ı n yaptığı gibi)
veya F l o r a n s a ' n ı n akılcı o l m a k t a n çok muhteris bir şekilde yaptığı gibi mücadele etmek;
veyahut d a mücadele etmek ve t u t u n m a k (Venedik b u n u insan üstü b i r şekilde
yapmıştır), a n l a m ı n a gelmiştir. F a k a t y a ş a m a y a d e v a m edebilmenin bedeli u y u m
sağlamak olmuştur.

Ayrıcalıklı nakit kentleri

Devletler ne herşeyi alabilirler, ne de herşeyi omuzlayabilirlerdi. Bunlar yeni ve
i n s a n ü s t ü görevlerine yetmeyecek k a d a r ağır makinelerdi. O k u l l a r d a yaptığımız ayırım-
larda o r t a y a çıkan territoriale denilen e k o n o m i kentsel denilen e k o n o m i y i b o ğ m a k t a
gecikmektedir. Kentler sürükleyici olarak k a l m a y a d e v a m etmektedirler. Böylesine
kentlere sahip olan devletler o n l a r a alışmaya ve t a h a m m ü l etmeye m e c b u r d u r l a r .
Üstelik, bağımsız kentlerin bile karasal devletlerin m e k â n l a r ı n a y a s l a n m a k z o r u n d a
o l m a l a r ı n d a n ö t ü r ü , bu a n l a ş m a doğaldır.

T o s k a n a ' n ı n t a m a m ı tek başına,Medicilerin zenginler zengini F l o r a n s a s ı ' n ı destekle-

mekten acizdir. T o s k a n a , kentin b u ğ d a y tüketiminin üçte birini bile k a r ş ı l a y a m a m a k t a -
dır. Arte della Lana d ü k k a n l a r ı n a çıraklar T o s k a n a ' n ı n yüksek bölgelerinden gelmekte-
dirler,ama aynı z a m a n d a C e n o v a , B o l o g n a , Perugia, F e r r a r e , F a e n z a , M a n t o v a ' d a n d a
( 3 4 1 ) gelmektedirler. 1581-1585'e k a d a r F l o r a n s a sermaye yatırımları (accomandite'ler)
A v r u p a ' n ı n t ü m ü n e yayılmakta ve D o ğ u y a k a d a r u z a n m a k t a y d ı l a r ( 342 ); Floransalı
tüccar kolonileri b ü t ü n önemli yerlerde b u l u n m a k t a d ı r l a r ve İ b e r y a ' d a genel olarak
sanıldığından çok d a h a belirleyici bir role sahiptirler; L y o n ' d a egemen ve X V I I . yüzyılın
başında bile V e n e d i k ' t e birinci d u r u m d a d ı r l a r ( 343 ). Büyük d ü k F e r d i n a n d o ' n u n t a h t a
ç ı k m a s ı n d a n (1576) itibaren yeni mahreçlerin a r a n m a s ı belirginleşmiştir. San S t e f a n o
kadırgalarının keşif gezileri veya Brezilya veyahut Hindlere ulaşabilmek için H o l l a n d a -
lıyla giriştiği ortaklık da d a h a az meraklı değildir ( 344 ).

X V I . yüzyılın bü b ü y ü k kentleri çevik ve tehlikeli kapitalizmleriyle, d ü n y a n ı n

t ü m ü n ü k a v r a y a c a k , s ö m ü r e c e k b o y d a d ı r l a r . Venedik yalnızca Terra Ferma'sı veya
inatla s ö m ü r d ü ğ ü kıyılar ile a d a l a r d a n m e y d a n a gelen i m p a r a t o r l u ğ u y l a a ç ı k l a n a m a z .
Fiili olarak Venedik, T ü r k i m p a r a t o r l u ğ u n u n koskoca kitlesinden beslenmektedir.
Sarmaşık yapıştığı a ğ a ç l a r d a n beslenir.
C e n o v a da bolluk içindeki hayatını beslemek için Batı ve D o ğ u ' d a k i fakir sahilleriyle
veya değerli ve başağrıctıcı m ü l k ü Korsika'yla yetinmemektedir. X V . ve X V I . yüzyıllar-
daki d r a m yalnızca siyasal kaderinden k a y n a k l a n m a m a k t a d ı r , bu sadece bir sonuç ve
çoğu z a m a n da bir g ö r ü n t ü d ü r , d r a m C e n o v a ' n ı n bir i m p a r a t o r l u ğ u kaybedip bir
diğerini oluşturmasıdır. Ve ikincisi birincisine hiç de benzememektedir.

C e n o v a ' n ı n birinci i m p a r a t o r l u ğ u esas olarak tüccar kolonilerinden m e y d a n a

gelmişti. Bu k o n u d a W . S o m b a r t ' ı n O r t a Ç a ğ İtalyan kentlerinin kuşkusuz Suriye, Girit,
Kıbrıs, Cenevizlilerin 1566'ya k a d a r kalacakları Sakız adası için d o ğ r u olan geniş t o p r a k
mülklerinin oluşmasıyla s o n u ç l a n a n feodal ve tarımsal yayılmaları h a k k ı n d a k i düşünce-
lerini bir yana bırakalım. F a k a t C e n o v a ' n ı n servetinin esası, İ s t a n b u l ' u n ötesinde, Bizans
İ m p a r a t o r l u ğ u n u n sınırlarında, Kefe, T a n a , Soldaya ve T r a b z o n ' d a k u r d u ğ u koloniler-
dir. Bunlar denizaşırı ticaret merkezleridir. Kuzey A f r i k a sahilinde, Lomelliniler
t a r a f ı n d a n ö r g ü t l e n e n X V I . yüzyılda hala canlı ve garip bir ticari kale olan T a b a r k a ise,
mercan avcılığının masalsı kârlarını C e n o v a ' y a a k t a r a n bir b a ş k a denizaşırı merkezdir.

C e n o v a ' n ı n Batıya yönelik ikinci i m p a r a t o r l u ğ u , sadece elde t u t m a n ı n yeterli olduğu,

M i l a n o , Venedik ve Napoli'dekiler gibi çok eski ve güçlü tüccar kolonilerine y a s l a n m a k -
tadır. 1561'de M e s s i n a ' d a k i b u ğ d a y , i p e k ^ b a h a r a t trafiğinden Ceneviz kolonisi büyük
pay a l m a k t a d ı r . Bir konsolosluk belgesine göre, bu pay resmi o l a r a k yılda 240.000
e k ü d ü r ( 345 ). A k d e n i z e t r a f ı n d a bu t ü r d e n o n , yirmi o t u z koloni b u l u n m a k t a d ı r .

F a k a t C e n o v a ' n ı n XV. yüzyılda m e y d a n a gelen D o ğ u ' d a k i felâketlerini telafi ettiği

i m p a r a t o r l u k , İspanyol ülkesinde, Sevilla'da, L i z b o n ' d a , M e d i n a del C a m p o ' d a Valla-
d o l i d ' d e , A n v e r s ' d e , A m e r i k a ' d a yerleşmiştir. Sevilla'daki kolonisinin belgesi 1493'te
C e n o v a ile Katolik krallar a r a s ı n d a i m z a l a n a n a n t l a ş m a d ı r ( 346 ); bu belge Ceneviz
kolonilerine milletlerinden bir konsolos seçmeleri, consulem subditorum suorum, ve
istediklerinde değiştirebilmeleri h a k k ı n ı vermektedir. Bu Batı kolonileri, t a m d a İspanya
A m e r i k a ' d a k i b ü y ü k l ü ğ ü n ü n arefesindeyken, o n u n maliye ve fınans alanına çok
derinlemesine kök salmış o l a r a k , gerçeği söylemek gerekirse, b a n k a c ı kolonilerinden çok
ayrıdırlar. C e n o v a d o ğ u d a k i ticari felâketini batıdaki mali bir zaferle telafi etmiştir.
 Cenevizliler A m e r i k a y ö n ü n d e k i Sevilla t o p t a n ticaretini cambios sanatı aracılığıyla
y a r a t a c a k l a r ; b ü y ü k tekelleri, tuz ve yün alanındakileri, çok e r k e n d e n ellerine geçirecek-
ler; bizzat II. Felipe'nin h ü k ü m e t i n i yüzyılın o r t a s ı n d a n itibaren ellerinde t u t a c a k l a r d ı r .
Ceneviz zaferi mi? H e m evet, h e m de hayır. 1579'da Piacenza f u a r l a r ı n ı n yaratılmasıyla
h a l k a l a r ı t ü m Batı dünyası üzerine yayılan bu p a r a i m p a r a t o r l u ğ u , d ü n olduğu gibi
L o n d r a piyasasının g ü c ü n ü o l u ş t u r m a k t a d ı r . Bu i m p a r a t o r l u k , N o b i l i vecchi'mn i m p a r a -
torluğu o l u p , o n l a r t a r a f ı n d a n 1528'den itibaren sıkı bir şekilde elde t u t u l a n m u t s u z ve
yeni soyluların varlığına r a ğ m e n , halk ihtiraslarına ve 1575'deki fırsata r a ğ m e n ,
d o ğ r u d a n kente ait değildir. Bu d ü n y a y ı y u t a n o l a ğ a n ü s t ü t o p r a k aristokrasisi, X V I .
yüzyılın en b ü y ü k kentsel atılımını m e y d a n a getirmektedir. O d ö n e m d e C e n o v a bir
h a r i k a l a r kentine benzemektedir. Artık kendine ait bir d o n a n m a s ı veya en a z ı n d a n
yeterli bir d o n a n m a s ı y o k t u r ; ortalığa R a g u z a yük tekneleri, s o n r a da Marsilya kayıkları
d o l u ş m a k t a d ı r . C e n o v a K a r a d e n i z ' d e k i kolonilerini, s o n r a D o ğ u A k d e n i z ' e yönelik
ticari işlemlerinin merkezi olan Sakız'ı 1566'da kaybetmiştir. F a k a t carattidelmare'lerin
1550-1650 a r a s ı n d a k i sicilleri hala O r t a Asya ipeğinin, R u s y a ' n ı n ve " H a z a r y a " n ı n
beyaz b a l m u m u n u n tıpkı X I I I . ve X V I . yüzyıllarda o l d u ğ u gibi, C e n o v a ' y a k a d a r
geldiğini işaret etmektedirler ( 347 ). T ü r k artık o n a "traite des bledz" b u ğ d a y ticareti h a k k ı
t a n ı m a m a k t a d ı r , a m a C e n o v a fırsat b u l d u ğ u n d a T ü r k buğdayı yemektedir. X V I I . yüzyıl
e k o n o m i l e r i n bir içe çekilmelerine t a n ı k o l u r k e n ; o m u k t e d i r ve saldırgan o l m a y a d e v a m
etmekte, 1608'de limanının serbest o l d u ğ u n u ilân etmektedir ( 348 ). Bunlar bizatihi basit
bir mucize o l m a y a n , p a r a n ı n yarattığı h a r i k a l a r d ı r . Herşey bu zenginler zengini kente
gelmektedir. Satın alınan bir R a g u z a teknesinin ( 3 4 9 ) birkaç caratVsi ve işte bu
Dominante'nin hizmetindedir. M a r s i l y a ' y a bir m i k t a r p a r a y a t ı r ı l m a k t a ve b ü t ü n
Provence kıyılarının kayıkları hizmetlerini s u n m a k t a d ı r l a r . Ak ipek A s y a ' n ı n derinlikle-
rinden C e n o v a ' y a k a d a r neden gelmesin ki? B u n u n için birazıcık değerli m a d e n yeterli
olmaktadır.

Diğer y a n d a n C e n o v a , 1570-1580'li yıllardan itibaren mali d ü n y a n ı n ayrıcalıklı

aileleri olan G r i m a l d i , Lomellini, S p i n o l a r ve birçok diğerlerinin denetimi altında,
A m e r i k a ' n ı n beyaz m a d e n i n i n yeniden dağılım merkezidir. Bu aileler C e n o v a ' d a k i
yüksek ve m u h t e ş e m saraylarına y a t ı r m a d ı k l a r ı parayı, M i l a n o , N a p o l i , Monferrato
inferiore'de (Cenevizin fakir dağları bu emin p l a s m a n l a r ı sağlayamazlar) t o p r a k veya fıef
alımına; veyahut d a İspanya, R o m a veya Venedik'teki r a n t l a r a y a t ı r m a k t a d ı r l a r ( 35 °).
H a l k ı n içgüdüsel o l a r a k , bu g u r u r l u t ü c c a r l a r d a n nefret ettiği, II. Felipe'nin fırsat
çıktığında uşak muamelesi yaptığı ve mallarını m ü s a d e r e ettirdiği İ s p a n y a ' d a k i ( 3S1 )
kötülüklerinin listesini düzenlemek gerekmektedir. M a r k s i s t bir tarih kitabı ( 352 )
N ü r e m b e r g tüccar kapitalizminin B o h e m y a , S a k s o n y a ve Silezya'da yol açtığı yıkıntıla-
rın bir b i l a n ç o s u n u düzenlemiş ve dışarıyla bağlantıları kesin olan bu bölgelerin
e k o n o m i k ve sosyal geriliklerinin s o r u m l u l u ğ u n u , b u r a l a r a gayrimeşru yollarla giren bu
kapitalizme yüklemiştir. Aynı m a h k e m e belki İ s p a n y a ' d a k i Cenevizliler için de k u r u l a b i -
lir: b u n l a r bir İspanyol kapitalizminin gelişimini kilitlemişlerdir; Burgoslu M a l v e n d a l a r
veya M e d i n a del C a m p o l u Ruizler yalnızca ikinci dereceden kişilerdir ve E r a s o ve
G a r n i c a ' d a n sıcağı sıcağına bu görevlere atanmış olan A u n o n markisine varıncaya kadar,
II. Felipe'nin maliyesinin sorumlularının hepsi satın alınabilir ve satın alınmış k ü ç ü k
i n s a n l a r d a n ibarettirler.

Böylece b ü y ü k devletler ve İ m p a r a t o r l u k l a r m e k â n ı ellerine geçirmekte, f a k a t işte

b u r a l a r ı n e k o n o m i k azametini tek başlarına s ö m ü r m e k t e kısa bir süre s o n r a aciz
k a l m a k t a d ı r l a r . Bu acz kapıyı kentlere ve tüccarlara yeniden a ç m a k t a d ı r . Diğerlerinin
iddialarının a r k a s ı n d a servet y a p a n l a r , bu kentler ve bu tüccarlardır. Ve devletler d a h a
kolaylıkla efendi olacakları yerlerde, kendi evlerinde bile, gerçek uyruklarının karşısında
bile ayrıcalıklar t a n ı m a k d u r u m u n d a kalmaktadırlar. Ayrıcalıklı kentlerin yükselen
tehlikelerine bakınız: Katolik kralın evinde Sevilla, Burgos ( 353 ); Ç o k Hrıstiyan kralın
evinde Marsilya, Lyon ve hikâye böyle s ü r ü p gitmektedir.

Krallık ve imparatorluk kentleri

D e m e k ki karasal devletlerin elkoymuş olmalarına rağmen, e k o n o m i k k o n j o n k t ü -
rün dalgaları ve bizzat devletin onlara terkettiği görevler t a r a f ı n d a n taşınan XVI. yüzyıl
kentlerinin, bazılarında ölçüsüz olmak üzere insan ve zenginlikten yana büyümelerinde
şaşılacak birşey yoktur.
M a d r i d örneğiyle yetinebiliriz: gecikmiş bir başkent olarak 1560'ta Valladolid'in
yerine geçmiş ve 1601 ile 1606 arasında önceliği ve kötü talihi gene buraya devretmiştir.
F a k a t M a d r i d en şaşaalı günlerine IV. Felipe'nin asi ve muktedir saltanatı döneminde
(1621-1665) ulaşacaktır. Aynı şekilde R o m a örneğine de bakabiliriz (bu örnek şimdi
güzel bir kitap tarafından aydınlatılmıştır) ( 354 ), fakat R o m a herşeye rağmen çok farklı bir
k o n u m a sahiptir. Şeytanla, yani büyük devletle anlaşma yapmış olarak Milano ve
İstanbul kuşkusuz d a h a temsil edici örneklerdir. Bunların çok erken antlaşma yaptıkla-
rını farkediniz; Napoli Recime'nin d o ğ u ş u n d a n , kuşkusuz Batı'nın tanıdığı ilk "aydın-
lanmış m ü s t e b i t " olan ıslahatçı II. Federico (1197-1250)'den itibaren ( 355 ); ve İstanbul
A v r u p a henüz ne Tudorların güçlü İngiltere'sini, ne X I . Louis'nin birbirine eklenmiş
Fransa'sını, ne de Katolik Kralların patlayıcı İspanya'sını tanımazken. Osmanlı devleti
gücünü kabul ettiren ve belli bir tarzda -1480'de O t r a n t o yağmasıyla- VIII. Charles'dan
14 yıl önce İtalya savaşlarına başlayan ilk merkezi devlettir. Nihayet, Napoli ve İstanbul
Akdeniz'in en kalabalık iki kentidirler, kuşkusuz her ikisi de güzel kentsel canavarlar,
muazzam asalaklardır. L o n d r a ve Paris ancak s o n r a d a n zuhur edeceklerdir.

Asalaklar: bir devlet bir p a r a ve olanaklar yoğunlaşmasıdır; hizmet etmekten çok

rantiye olan başkentler bu yoğunlaşma sayesinde yaşamaktadırlar. D e m e k ki, en
mükemmelinden kentsel asalak olan R o m a ' n ı n alın teri döken bir kent olmasını istemek
için, P a p a Sixte Quint gibi deli olmak gerekmektedir ( 356 ). Bunun kanıtı, böylesine
birşeyin gerekli olmadığı mıdır? XVII. yüzyılda R o m a aylak yaşantısını sürdürecek ve
esas itibariyle gereksiz olan ( 357 ) büyümesi, çalışma hayatının acımasız disiplinine tabi
olmaksızın d e v a m edecektir.

Hrıstiyan dünyası içinde Napoli'nin bir eşi yoktur. N ü f u s u -1595'te 280.000-

Venediğinkinden iki kat, R o m a ' n ı n k i n d e n üç kat, Floransa'nınkinden dört kat ve
Marsilya'nınkinden d o k u z kat d a h a b ü y ü k t ü r ( 358 ). Bütün G ü n e y İtalya o n d a nihayet-
lenmekte, çoğu z a m a n çok zengin olan varlıklarıyla, tedavisiz sefiller olan fakirlerini
o r a d a biraraya getirmektedir. N ü f u s u n u n aşırı fazlalığı, o dönemlerde çok sayıda lüks
eşya imal etmesini açıklamaktadır. XVI. yüzyılda Napoli eşyaları bir b a k ı m a , b u g ü n ü n
Paris eşyaları gibidir: danteller, örme kordonlar, süs eşyaları, sırma şeritler, ipekliler,
ince yünlüler, her renkten ipek kokartlar, ince bezler. Bunlar Kolonya'ya kadar heryerde
( 359 ) ve bol miktarda bulunmaktadırlar. Venedikliler Napoli'deki işçilerin beşte d ö r d ü -
nün geçimlerini ipek işlerinden sağladıklarını iddia etmektedirler ve Arte di Santa
Lucia'nm uzaklarda bile çok ünlü olduğu bilinmektedir. Santa Lucia ipeklileri adı verilen
parça kumaşlar F l o r a n s a ' d a bile satılmaktadırlar. 1624'te İspanya'da masraflara ilişkin
olarak çıkartılan ve Napoli'nin ipek ve ipekli ihracatına karşı yönelebilcek kanunların
tehtidi, yıllık 325.220 dükalık mali geliri tehlikeye sokmuştur ( 36 °). F a k a t diğer birçok
endüstri iş başındadır veya aşırı emek gücü hesaba katıldığında, d u r u m a uyum
sağlayabilir.
 Engebeli ve kırsal geniş krallığın b ü t ü n eyaletlerinden kente d o ğ r u b ü y ü k bir köylü
akımı o l m a k t a d ı r . Bunlar yün ve ipek " s a n a t l a r " ı ; P i e t r o de T o l e d o d ö n e m i n d e başlayan
ve o n d a n çok s o n r a k i tarihlere k a d a r s ü r d ü r ü l e n k a m u inşaatları (bazıları a n c a k 1594'te
bitirilebilmişlerdir) ( 361 ); soylu evlerinde gerek d u y u l a n hizmetler - ç ü n k ü m o d a , senyör-
lerin kentte o t u r m a l a r ı n ı ve b u r a d a lükslerini sergilemelerini e m r e t m e k t e d i r - ; t a r a f ı n d a n
cezbedilmektedirler; b u n l a r o l m a d ı ğ ı n d a köylüler h i z m e t k â r ve dilenci güruhlarıyla
birlikte, s a y ı l a m a y a c a k k a d a r çok kilise m e n s u b u n u n evlerine güvenebilirler. " H e r
m e v s i m d e " ulaşılması kolay olan ( 362 ) bu m a h r e c e d o ğ r u k o ş a r k e n köylüler, aynı
z a m a n d a o l d u k ç a ağır olan senyörlük z o r l a m a l a r ı n d a n d a k u r t u l m a k t a d ı r l a r . Bu yükler
senyör ister bir soylu, isterse her z a m a n satışa a m a d e olan t o p r a k ve Unvanları satın almış
biri olsun -sıklıkla şu Cenevizli tüccarlar gibi- hep ağır o l m a k t a d ı r l a r . A t a s ö z ü " k e n t
havasının ö z g ü r kıldığı"nı söylemektedir, a m a b u n u n a n l a m ı m u t l u veya iyi beslenmiş
kıldığı değildir. D e m e k ki kent d u r m a k s ı z ı n b ü y ü m e k t e : " O t u z yıldan b e r i " diye
a n l a t m a k t a d ı r 1594 tarihli bir m u h t ı r a ( 363 ) " k e n t t e k i ev ve insan sayısı artmış, ikibin
k a d a r yeni yol k a z a n m ı ş ve yeni mahalleleri hemen h e m e n eskilerine eş sayıda yeni
binayla d o l m u ş t u r " . F a k a t d a h a 1551'de arazi s p e k ü l a s y o n u San G i o v a n n i a C a r b o n a r a
kapısı civarında Alife prensinin bahçesinin y a k ı n ı n d a k i S a n t ' E l m o ' y a k a d a r olan a l a n d a
inşa edilmiş olan yeni surların her iki t a r a f ı n ı d a k a p s a m ı n a almıştır ( 364 ).

Bu m u a z z a m yerleşim a l a n ı n d a , iaşe s o r u n u zorunlu o l a r a k o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r ve

baş rolü o y n a m a k t a d ı r . Eskiden beri t a m a m e n beledi bir hizmet olan iaşe s o r u n u n u
artık 1550'den beri a t a m a k t a o l d u ğ u Erzak E m i n i (Annona) aracılığıyla d e n e t i m altında
t u t a n bizzat kral naibinin kendidir ( 365 ). Bu görevli m ü b a y a a , s t o k l a m a , fırıncılar ve
gezginci zeytinyağcılar gibi kimselere mal tahsisi işlerini y ü r ü t e n gerçek bir iaşe
b a k a n ı d ı r . Kent tek başına, bu açık veren iaşe yönetimini y ü k l e n m e k t e n acizdir. 1607'de
güvenilir bir k a y n a k , kentin a y d a 45.000 d ü k a harcadığını, oysa gelirlerinin yalnızca
25.000 d ü k a o l d u ğ u n u bildirmektedir ( 366 ). Buğday, zeytinyağ çoğu z a m a n perakendeci-
lere z a r a r ı n a s a t ı l m a k t a d ı r . B o r ç l a n m a açığı k a p a t m a k t a d ı r , a m a h a n g i acınacak
koşullarda. N a p o l i ' n i n y a ş a m a sırrı, 1596'da t o p l a m o l a r a k 3 milyon, 1607'de 8 milyon
d ü k a olan bu açıkta kısmen gizlidir ( 367 ). A c a b a açığı üstlenen krallık bütçesi midir?
Y o k s a g ü r b ü z ve h a l a basit bir e k o n o m i mi? Veyahut d a , o n a kuzeyin b u ğ d a y ve
balıklarını getiren kuzey teknelerinin ( 368 ) N a p o l i ' n i n faaliyetlerini güdülemesi ve
gündelik hayatını kolaylaştırması mıdır? Gündelik hayat her z a m a n rahatsızlıklara m a r u z
k a l m a k t a d ı r ; ister içme suyu yetersizliği (1560'da bu m a d d e F o r m a l e sularından
s a ğ l a n m a k t a d ı r ) ( 369 ), ister yolların b a k ı m ı veya ister liman trafiği nedeniyle olsun.
Demirli tekneleri k o r u y a n m e n d i r e k yüzyılın s o n u n d a çöpler, lağım akıntıları, ev veya
k a m u binası inşaatçılarının d ö k t ü k l e r i t o p r a k l a r y ü z ü n d e n o k a d a r d o l m u ş t u r ki,
1597'de bu k o n u d a ciddi o l a r a k d ü ş ü n m e k gerekmiştir; d ü ş ü n ü l e n burayı temizlemek
değil de, yeni bir m e n d i r e k inşa etmektir ( 37 °). M u a z z a m N a p o l i ' n i n söz k o n u s u olduğu
her seferinde gerçekte herşey oransızlıktır: bu kent ithal ettiği diğer erzakın dışında heryıl
A p u l i a ' d a n gelen 40:000 salme buğdayı yemektedir. Söylendiğine göre 1625'te N a p o l i
30.000 k a n t a r şeker (1.500 ton k a d a r ) ve 10.000 k a n t a r bal ithal etmekte ve bunların
b ü y ü k bir m i k t a r ı n ı siropato, paste ve altre cose di zucaro biçiminde yeniden ihraç
etmektedir; f a k a t tabii ki yoksullar b u n l a r d a n yememektedirler ( 371 )-

Bu hayatın b ü t ü n ü h a k k ı n d a k i bilgilerimiz kıttır. İspanyol yöneticilerin m u a z z a m

kentin büyümesini yavaşlatmayı d ü ş ü n d ü k l e r i n i ( 372 ), f a k a t bu k o n u d a gerçek tedbirler
a l m a y a bir türlü k a r a r veremediklerini bilmekteyiz: a c a b a herşeyin s o n u n d a , koskoca
krallığın nihayetsiz k a y n a ş m a s ı için bir " e m n i y e t s u p a b ı " olan bu kenti yok etmek çok
akılcı mıydı( 3 7 3 )? D e m e k ki N a p o l i şu aşırı n ü f u s l u ve endişe verici kent olarak k a l m a y a
d e v a m edecektir; b u r a d a hiçbir z a m a n düzen k u r u l a m a m a k t a ve geceleri en güçlü, en
becerikli o l a n l a r kentte k a n u n k o y m a k t a d ı r l a r . H a t t a , b ü y ü k bir istekle yazan İspanyol
askerlerinin a b a r t m a l a r ı n ı d a kaale alsak bile ( 374 ), burası gerçekten d ü n y a n ı n b ü t ü n
kentlerinin en şaşırtıcı, çok tatlı bir şekilde akılsız olanıdır. Tabii ki kötü ü n ü n d e n
anlaşıldığından çok d a h a çalışkandır, a m a bu ün de haksız yere kazanılmamıştır. Bir
keresinde kenti d o l d u r m a k t a olan serserilere karşı ( 375 ), bir başka keresinde de o
z a m a n l a r Lazzaroni çerçevesinde yer alan ve kentte çok sayıda b u l u n a n bunların
d a y a n ı ş m a örgütlerine karşı o p e r a s y o n düzenlemek gerekmiştir ( 376 ).

N a p o l i güney İtalya'nın, Reame'mn b o y u t l a r ı n a tekâbül etmektedir; İstanbul ise çok

ç a b u k oluşan m u a z z a m T ü r k İ m p a r a t o r l u ğ u n u n imajına u y g u n d u r . Kent b ü t ü n kitlesi
itibariyle bu evrimin eğrisini izlemiştir: fethin hemen ertesinde, 1478'de belki 80.000
kişilik bir n ü f u s a sahiptir; 1520 ile 1535 a r a s ı n d a 400.000; yüzyılın s o n u n d a ise,
Batılıların söylediklerine göre 700.000 kişilik bir n ü f u s a ulaşmıştır ( 377 ). Bu d a h a sonra,
X V I I . ve X V I I I . yüzyıllarda L o n d r a ve Paris'in ne olacaklarını h a b e r vermektedir.
Siyasal lüksün her türden e k o n o m i k p a r a d o k s a ve öncelikle de o l a n a k l a r ı n ı n ve kendi
üretiminin ü s t ü n d e y a ş a m a lüksüne izin verdiği şu ayrıcalıklı kentlerin ne olacaklarını.
Zaten tıpkı Paris ile L o n d r a gibi ve aynı nedenlerle İstanbul, X V I I . ve X V I I I . yüzyıllarda
hiçbir gerileme belirtisi göstermeyecektir.

İstanbul bir kent değil, bir yığılma bölgesi, kentsel bir devdir. Yerleşim yeri o n u , o n a
rağmen b ö l m e k t e ve hem u l u l u ğ u n u , hem de zorluklarını m e y d a n a getirmektedir. Tabii
ki u l u l u ğ u n u . Haliç -çoğu z a m a n kötü hava koşullarının h ü k ü m s ü r d ü ğ ü M a r m a r a ' d a n
ve "cezalandırıcı d e n i z " ü n ü n e sahip olan K a r a d e n i z ' e k a d a r yegâne emin sığınak-
olmaksızın, Boğaziçi olmaksızın, ne K o n s t a n t i n o p o l i s ne de o n u n mirasçısı olan İstanbul
kavranabilir. F a k a t , kentsel m e k â n birbirlerini izleyen su yüzeyleri ve çok fazla geniş
sahil şeridi t a r a f ı n d a n bölümlere ayrılmıştır. Bir denizciler ve kayıkçılar topluluğu
binlerce sandal, kayık m a v n a , p e r a m e ve Ü s k ü d a r ' l a A v r u p a kıyılarında hayvan taşıyan
tekneleri hareket halinde t u t m a k t a d ı r l a r . " R u m e l i h i s a r ı ve Beşiktaş Boğaziçi'nin
g ü n e y i n d e iki m ü r e f f e h sandalcı k ö y ü d ü r " ( 378 ); biri malları, diğeri hayvanları t a ş ı m a k -
tadır. Bu nihayetsiz, yorucu kentin b ü t ü n l ü ğ ü n ü sağlayan emek için her z a m a n iş vardır.
1574'de İ s t a n b u l ' a gelen Pierre Lescalopier b u n u k a y d e t m e k t e d i r : " P e r a m e l e r d e ,
efendilerinin izniyle kurtarmalıklarını k a z a n a n hrıstiyanlar (esirler) v a r d ı r " ( 379 ). Ü ç tane
kentsel g r u p l a ş m a içinde K o n s t a n t i n o p l veya S t a m b u l veya İ s t a n b u l en önemlisidir.
Burası Haliç ile M a r m a r a a r a s ı n d a yer alan ve kara t a r a f ı n d a n çifte bir surla kapalı olan
şu üçgen kenttir, " z a t e n " bu surlar " ç o k iyi değillerdir"( 3 8 0 ), bu surların " h e r yerinde çok
sayıda h a r a b e b u l u n m a k t a d ı r " ( 381 ). Bu surlar 13 ilâ 15 mil u z u n l u ğ u n d a d ı r l a r ( 3 8 2 ) , o y s a
Venediğinkiler sadece 8 mildirler. F a k a t bu kentsel alan ağaçlar, bahçeler, m e y d a n l a r ,
çeşmeler ( 383 ), " ç a y ı r l a r " , gezinti alanlarıyla kaplıdır ve k u r ş u n çatıyla kaplı 400'den
fazla cami b u l u n m a k t a d ı r . Bunların herbirinin e t r a f ı n d a açık a l a n l a r yer a l m a k t a d ı r .
Süleymaniye C a m i i " ö n ü n d e k i açık alanı, medreseleri, k ü t ü p h a n e s i , darüşşifası, imareti,
d a r ü l k u r r a s ı ve bahçeleriyle tek başına bir mahallenin kapladığı alanı işgal e t m e k t e d i r "
( 384 ). Nihayet evler birbirleri üzerine sıkışık, alçak " â la turquesque" biçimde a h ş a p
o l a r a k , " k e r p i ç " ( 3 8 5 ) ve iyi pişirilmemiş tuğlalarla inşa edilmişlerdir. Ön duvarları " u ç u k
mavi, p e m b e , sarı renklerle b a d a n a edilmiştir" ( 386 ). S o k a k l a r " d a r , d o l a m b a ç l ı ve
eşitsizdirler" ( 387 ), b u n l a r her z a m a n taşla döşeli değillerdir ve çoğu z a m a n da
y o k u ş l u d u r l a r . Bu s o k a k l a r d a yaya veya atlı olarak d o l a ş ı l m a k t a , a r a b a asla kullanıl-
m a m a k t a d ı r . K e n t t e yangınlar sıktır ve saraya bile s ı ç r a m a k t a d ı r l a r . 1564 s o n b a h a r ı n d a
7.500 a h ş a p d ü k k â n bir a n d a yanmıştır ( 388 ). Bu b ü y ü k kentin içinde kendi başına bir kent
olan Bedesten, Lescalopier'nin dediğine göre " b i r S a i n t - G e r m a i n f u a r ı gibidir".
Lescalopier bu çarşının " g ü z e l taşlardan yapılmış merdivenleri ve çok güzel elbise
parçaları ve altın veya simle işlenmiş p a m u k l u çamaşırcı d ü k k â n l a r ı n a . . . ve güzel ve
kibar herşeyi"ne bayılmıştır ( 389 ). Bir başka b ü y ü k çarşı da A t p a z a r ı d ı r ( 39 °). Nihayet,
hepsinin en değerlisi o l a n , kentin güney b u r n u n d a k i saray: burası birbirlerine eklenmiş
bir saraylar, köşkler ve bahçeler b ü t ü n ü d ü r . K u ş k u s u z İstanbul herşeyden önce
Türklerin kentidir, onların beyaz sarıkları bu kentte e g e m e n d i r . X V I . yüzyılda olduğu
gibi X V I I . yüzyılda d a kent n ü f u s u n u n % 58'i. B u n u n aynı z a m a n d a anlamı, bu kentte
mavi sarıklı R u m l a r a , sarı sarıklı Yahudilere çok sayıda ve b u n l a r d a n b a ş k a E r m e n i ve
Çingenelere de rastlandığıdır ( 391 ).

Halicin öteki kıyısında, G a l a t a güney sahillerinin m e y d a n a getirdiği şeridi işgal

e t m e k t e " h e r b i r i a ç ı k t a bir k a d ı r g a inşa edebilecek u z u n l u k t a olan,iyi bir şekilde
k ü m b e t l e n m i ş aşağı yukarı yüz k a d a r y a t a ğ ı y l a " K a s ı m p a ş a tersanesiyle d e v a m
e t m e k t e d i r ( 392 ) ve d a h a güneyde de " t o p ve b a r u t y a p ı l a n " T o p h a n e ile bitişmektedir
( 393 ). G a l a t a yalnızca Batılı tekneler t a r a f ı n d a n ziyaret edilen bir limandır; Y a h u d i
k o m i s y o n c u l a r , d ü k k â n l a r , a n t r e p o l a r , ş a r a p ve a r a k ı n su gibi aktıkları ünlü meyhaneler
b u r a d a b u l u n m a k t a d ı r l a r , a r k a d a , yükseklerde Pera bağları b u l u n m a k t a d ı r ki, Batılı
temsilciler içinde i k â m e t g â h ı n ı b u r a d a ilk k u r a n F r a n s ı z elçisi o l m u ş t u r . Pera " o l d u k ç a
b ü y ü k , kalabalık, a l a f r a n g a inşa edilmiş", halkını Latin ve R u m tüccarların m e y d a n a
getirdiği zenginler kentidir; b u n l a r ç o ğ u n l u k l a çok zengin olup, T ü r k usulüne göre
giyinmekte, görkemli evlerde o t u r m a k t a , karılarını ipek ve mücevherlerle d o n a t m a k -
tadırlar. Biraz fazla süslü bu b a y a n l a r "olabildiğince d ü z g ü n s ü r d ü k l e r i n d e n ve b ü t ü n
varlıklarını giyinmeye ve b ü t ü n güçlerini p a r m a k l a r ı n a taktıkları yüzükler ile başlarına
taktıkları, çoğu z a m a n sahte olan taşlarla süslemeye tahsis ettiklerinden, o l d u k l a r ı n d a n
d a h a güzel g ö r ü n m e k t e d i r l e r " ( 394 ). Seyyahların birbirine karıştırdıkları G a l a t a ve Pera
bu a r a d a " O r l e a n s ' a benzeyen bir k e n t t i r " ( 395 ). R u m l a r ve Latinler b u r a n ı n efendileri
o l m a n ı n u z a ğ ı n d a d ı r l a r , f a k a t o r a d a y a ş a m a k t a ve istedikleri gibi ibadet edebilmektedir-
ler. Özellikle "l'yon exerce en ceste ville la religion catholique en toute liberte jusçues aux
processions italiennes des battus et, â la feste Dieu, les rues tapissees soubs la garde de deux
ou trois janissaires auxquelles on donne quelques aspres" ( 396 ) (Katolik dini bu kentte t a m
bir serbestlik içinde, İtalyanların d a y a k yiyenler ayinine v a r ı n c a y a k a d a r u y g u l a n m a k t a -
dır, C o r p u s Christi g ü n ü n d e caddeler iki veya üç yeniçerinin k o r u m a s ı altında
süslenmektedir, o n l a r a d a b i r k a ç akçe verilmektedir).

Asya kıyısında Ü s k ü d a r ( 397 ), diğer ikisinden farklı bir ü ç ü n c ü kentin başlangıcıdır.

Burası İ s t a n b u l ' u n kervan d u r a ğ ı d ı r ve m u a z z a m Asya yollarının nihayet ve başlangıç
noktasını m e y d a n a getirmektedir. B u r a d a k i kervansarayların ve hanların sayısı bu
d u r u m u önceden işaret e d e r k e n , A t p a z a r ı n ı n b ü y ü k l ü ğ ü de aynı görevi y a p m a k t a d ı r .
Deniz üzerinde Ü s k ü d a r ' ı n iyi bir sığınak sağlayan bir limanı y o k t u r : mallar, talihe
güvenilip aceleyle karşıya geçirilmek z o r u n d a d ı r l a r . Bir T ü r k kenti olan Ü s k ü d a r
bahçeler ve h ü k ü m d a r ikâmetgâhlarıyla d o l u d u r . P a d i ş a h ı n b u r a d a b ü y ü k bir sarayı
vardır ve o n u n s a r a y ı n d a n çıkıp firkateynle Asya kıyılarına " e ğ l e n m e k ü z e r e " gidişi t a m
bir gösteri o l m a k t a d ı r ( 398 ).

İstanbul yerleşiminin tasviri, eğer t a b l o y a dış mahallelerin en önemlisi olan E y ü b

katılırsa t a m a m olacaktır. Halicin m a h r e c i n d e , K â ğ ı t h a n e deresinin ağzında b u l u n a n
E y ü b ' e Boğaziçinin iki kıyısı b o y u n c a T ü r k , R u m , Y a h u d i köylerinin; bahçıvan, balıkçı,
denizci köylerinin kırlentini de eklemek gerekmektedir; Boğaziçinde çok erkenden
zenginliklerin yazlık i k â m e t g â h l a r ı , taş zeminli ve a h ş a p tek k a d a r ı y l a yalılar inşa
edilmişlerdir; bir kıyıdan diğerine hiçbir k o m ş u l u ğ u n mahremiyeti b o z a m a y a c a ğ ı bu
Boğaziçi evlerinde " ç o k sayıdaki c u m b a s ı z p e n c e r e l e r " s o n u n a k a d a r a ç ı l m a k t a d ı r ( 399 ).
Bu "zevk ve bahçecilik evleri" ( 40 °) ni F l o r a n s a kır evleriyle k a r ş ı l a ş t ı r m a k t a yanlış bir
yan y o k t u r .

S o n u ç olarak m u a z z a m bir kentsel birikim alanı. 1581 M a r t ı n d a , Mısır'dan gelen

b u ğ d a y yüklü sekiz gemi o n u n ancak bir günlük ihtiyacını karşılayabilmişlerdir ( 401 ).
 1660-1661, 1672-1673 ( 402 ) yıllarına ait bazı r a k a m l a r , o n u n geçen yüzyıldakinin aynı
olan iştahının boyutları h a k k ı n d a k o n u ş m a k t a d ı r l a r . K e n t g ü n d e 300-500 t o n b u ğ d a y
t ü k e t m e k t e , b u tüketim 133 fırına (asıl İ s t a n b u l ' d a 84 fırından 12 tanesi francala
ç ı k a r t m a k t a d ı r ) iş s a ğ l a m a k t a d ı r ; yılda aşağı yukarı 200.000 sığır tüketilmektedir ki,
b u n u n 35.000'i p a s t ı r m a y a p ı m ı n d a k u l l a n ı l m a k t a d ı r ; ve ( f a k a t r a k a m l a r a i n a n m a d a n
önce iki veya üç d e f a o k u m a k g e r e k m e k t e d i r ) hemen hemen 4 milyon k o y u n ve 3 milyon
k u z u yenilmektedir (tam o l a r a k 3.965.760 ve 2.877.400). Bunların ü s t ü n e fıçılarla bal,
şeker, pirinç, çuval veya t o r b a l a r l a peynir, havyar ve denizden getirilen 12.904 k a n t a r
erimiş tereyağ (7.000 t o n k a d a r ) sarfedilmektedir.

D o ğ r u o l a m a y a c a k k a d a r kesin, t a m a m e n sahte o l a m a y a c a k k a d a r resmi olan bu

r a k a m l a r ö n e m sıralamalarını s a p t a m a k t a d ı r l a r . K u ş k u s u z İstanbul, İ m p a r a t o r l u ğ u n
m u a z z a m k a y n a k l a r ı n d a n ölçüsüz bir şekilde beslenmekte ve bu işi titiz, otoriter ve
e k o n o m i y i yönlendirici bir h ü k ü m e t t a r a f ı n d a n örgütlenen bir sistem dahilinde y a p m a k -
tadır. İaşe alanları, ulaşım araçlarına, n a r h a , gerektiğinde b a ş v u r u l a n zoralıma göre
s a p t a n m a k t a d ı r . Sert bir düzenleme malların hangi İstanbul iskelelerine boşaltılacakla-
rını saptamıştır. Ö r n e ğ i n , K a r a d e n i z b u ğ d a y ı U n k a p a n ı ' n a gelmektedir. F a k a t tabii ki
ticaretin t ü m ü bu resmi biçimde o l m a m a k t a d ı r . K e n t , kendi ağırlığıyla m u a z z a m bir
cazibe merkezi m e y d a n a getirmektedir. Buğday ticaretinde, k ü ç ü k K a r a d e n i z taşımacı-
larını s ö m ü r e n m a d r a b a z l a r ile Boğazın A v r u p a kıyısındaki Yeniköy veya T o p h a n e ' d e
o t u r a n , m u a z z a m servetlere sahip o l a n , t o p t a n c ı , E g e A d a l a r ı n d a n Batı A v r u p a ' y a
b u ğ d a y kaçakçılığına defalarca bulaşan T ü r k ve R u m tekne reislerinin rollerini farket-
mekteyiz ( 403 ).

Böylece İ s t a n b u l İ m p a r a t o r l u ğ u n binlerce ü r ü n ü n ü , artı Batının k u m a ş ve lüks

eşyalarını t ü k e t m e k t e d i r ; bunların karşılığında kent hiçbir şey, veya hemen hemen hiçbir
şey v e r m e m e k t e d i r - l i m a n d a n transit geçen yün balyaları, k o y u n , sığır veya m a n d a
derileri hariç-. İ s t a n b u l ' u n b ü y ü k çıkış limanları olan İskenderiye, T r a b l u s ş a m , d a h a
s o n r a da İzmir'le karşılaştırılabilecek bir yanı y o k t u r . Başkent zenginlerin ayrıcalığından
y a r a r l a n m a k t a d ı r . Başkaları o n u n için çalışmaktadırlar.

Başkentlerin lehine olmak üzere

A n c a k çok b ü y ü k kentlerin nihayetsiz y a r g ı l a n m a s ı n d a , çekince koymaksızın
t a m a m e n karşı t a r a f ı t u t m a k m ü m k ü n değildir. Veyahut onların d a v a r o l m a nedenleri-
nin o l d u ğ u p u ve tarihçinin onların h a y r a n olunası entellektüel ve siyasal araçlarını
sayısız ilân edebileceğini hemen işaret etmek gerekmektedir. Başkentler her uygarlığın
sıcak seralarıdır. B u n u n dışında, başkentler bir düzen y a r a t m a k t a d ı r l a r . Ve bu düzen
A v r u p a ' n ı n bazı canlı bölgelerinde vahşi bir şekilde eksiktir: eşitsiz kitlesi nedeniyle
hiçbir kentin y ö n e t i m sistemini k a b u l ettiremediği A l m a n y a ' d a ; çeşitli kentsel " k u t u p -
l a r " a r a s ı n d a p a r ç a l a n m ı ş şu İtalya'da. Ulusal veya İ m p a r a t o r l u k o l u ş u m u n d a n
k a y n a k l a n a n birlikler t a r a f ı n d a n yaratılan kentler ve kendi hesaplarına bu belirleyici
birimleri y a r a t m a k t a d ı r l a r . L o n d r a ve Paris'e bakınız. Bunlar az şey midir?

İ s p a n y a ' d a , Y a r ı m a d a n ı n birliği güçlü bir başkente sahip o l a m a m ı ş t ı r . Şu a r z u l a n a n

keyfi ve " g e o m e t r i k " M a d r i d kentinin lehine o l m a k üzere 1560'da Vaaladolid'in
terkedilmesi, belki m ü k e m m e l bir hesap olmamıştır. Tarihçi J . G o u n a n - L o u b e n s ( 404 )
epeyice önceleri, II. Felipe'nin en b ü y ü k . h a t a s ı n ı n başkentini L i z b o n ' d a k u r m a m a s ı
o l d u ğ u n u iddia etmiştir, Temkinli Kral b u r a d a 1580 ilâ 1583 a r a s ı n d a ikâmet etmiş ve
sonra d a nihai o l a r a k terketmiştir. K r a l burayı bir cins N a p o l i veya L o n d r a haline
getirebilirdi. Bu eleştiri beni her z a m a n çok etkilemiştir. II. Felipe M a d r i d ' d e , "iradeyle
oluşan k e n t l e r d e " keyfi olarak başkentlerini sabitleştirecek olan şu hükümetleri hatıra
getirmektedir. Escorial'deki I I . Felipe, Versailles'daki XIV. Louis'dir. F a k a t tarihi
yeniden inşa e t m e k , d a h a iyisi o l m a d ı ğ ı n d a n , evcilleştirilmesi güç m u a z z a m bir k o n u y a
alışma, bir delillendirme biçimi, bir o y u n d a n ibaret o l m a k t a d ı r .
X V I . yüzyılda bu diğerlerinden ayrı kentler, başkentler o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r l a r , f a k a t
onların nihai o l a r a k başrole yükselmelerini görecek olan bir s o n r a k i yüzyıldır. Ç ü n k ü ,
e k o n o m i k gerilemenin en hızlı d ö n e m i n d e , akıntıya karşı refahını artırabilecek, kendini
k a b u l ettirebilecek yegâne girişim, o d ö n e m d e , k u ş k u s u z M o d e r n Devlet idi. X V I .
yüzyılın s o n u n d a n itibaren b ü z ü l m e emareleri gözle görülür hale gelmiştir ve ne olursa
olsun, ekmekleri garantiye alınmış kentlerle, sadece kendi ekmekleriyle geçinenleri
a r a s ı n d a k i farklılaşma şekillenmeye başlamıştır. Bu s o n u n c u l a r d a h a şimdiden, e k o n o -
mik hayatın akıntısına göre d u r a k l a m a z a m a n l a r ı n ı t a n ı m a k t a d ı r l a r ; sular d u r u l m a k t a
ve bu kentlerin çarkları d a h a yavaş d ö n m e k t e d i r l e r .

Daha şimdiden konjonktür

Kentlerin d i n a m i k tarihi bizi h e r hal-ü k â r d a başlangıç k o n u ş m a m ı z ı n dışına
çıkartmıştır. Bu birinci k i t a p t a , sabitliklere, sürekliliklere, bilinen ve kararlı sayılara,
tekrarlara, A k d e n i z ' i n yerleşik k o n u m l a r ı n a , k a y a kitlelerine, sakin veya sakin olarak
hayal ettiğimiz sularına karşı dikkatli o l m a k niyetindeydik. Kentler m o t o r l a r d ı r ve
dönerler, hareketlenirler, nefesleri kesilir ve yeniden ileri doğru harekete geçerler. Bizzat
bunların arızaları bizi ikinci kitabımızın k o n u s u n u o l u ş t u r a n şu hareket d ü n y a s ı n a
sokar. Evrim ve k o n j o n k t ü r d e n söz edilmektedir ve bu işi y a p a r k e n bize önceden k a d e r
çizgisini t a h m i n etme izni vermektedirler: birçok işaretin haber verdiği sona ermekte olan
X V I . yüzyıldaki ve X V I I . yüzyılın artıracağı şu büzülme. M o t o r u n ateşleme sisteminde
bir avans vardır, a c a b a bu ö n e r m e 1500-1600 kentsel m o t o r l a r ı için yapılabilir mi? F a k a t
yeni yüzyıldan çok önceleri gaz pedalı sıkışmıştır: arızalar, kuşkulu gürültüler a r t m a k t a -
dır, herşey h e n ü z ilerliyor olsa bile.
 İKİNCİ B Ö L Ü M

ORTAK KADERLER
VE BÜTÜNSEL HAREKETLER

Bu eserin birinci b ö l ü m ü n d e k i a m a c ı m ı z m e k â n d a n hareketle tekrar, yavaşlık ve

süreklilik olanı açığa ç ı k a r t m a k t ı .
Hareketsizi veya a d e t a hareketsizi araştırırken, ilke o l a r a k XVI. yüzyılın ikinci
yarısıyla sınırlandırılmış bir s o r u ş t u r m a n ı n z a m a n s a l kalıplarını a ş m a k t a ve h a t t a
z a m a n ı m ı z d a dahil, b a ş k a d ö n e m l e r i n tanıklıklarına b a ş v u r m a k t a t e r e d d ü t etmedik.
Victor Berard, Odisseus m a n z a r a l a r ı n ı , kendi yaşadığı d ö n e m i n Akdeniz'inin heryerinde
b u l m u ş t u r . Oysa yüzyıllar ve yüzyılların ötesinde yeniden b u l d u ğ m u z , yalnızca Phaishes
adası K o r f u veya L o t o p h a g o i adası C e r b e o l m a y ı p , çoğu z a m a n insandır, bizzat
Ulysses'in kendisi (').

Bu uzun süreç (longue duree) ötesinde ikinci bir kitap, tarihi d a h a bireyselleşmiş bir
ritm içinde y a k a l a m a k üzere kendini ö n e r m e k t e d i r : b u , g r u p l a r ı n , o r t a k kaderlerin,
b ü t ü n s e l hareketlerin tarihidir. Bir toplumsal tarih: b u r a d a herşey i n s a n d a n yola
ç ı k m a k t a d ı r ; M a u r i c e Halbvvachs'ın terimleriyle, " n e s n e l e r " d e n değil de i n s a n l a r d a n ;
veya d a h a iyisi, insanın nesnelerden hareketle inşa ettiklerinden söz edilmektedir.
Aslında bu ikinci k i t a p çelişkili ifadelere karşılık vermektedir, t o p l u m s a l yapılarla,
yani a ş ı n m a l a r ı uzun z a m a n alan m e k a n i z m a l a r l a ilgilenmektedir. Aynı z a m a n d a
b u n l a r ı n haketleriyle de ilgilenmektedir. Ve nihai o l a r a k , mesleğimizin gündelik dilinde
yapı ve konjonktür adı verilen hareketsiz ve hareketli yavaşlık ve aşırı hız k o n u l a r ı n a d a
k a r ı ş m a k t a d ı r . Bu iki gerçeklik, hakiki ayırımı kendilerine borçlu o l d u ğ u m u z iktisatçıla-
rın ( : ) bildikleri üzere, değişen ile inat eden a r a s ı n d a sonsuz olarak p a r ç a l a n a n gündelik
h a y a t t a birbirleriyle o r t a k t ı r l a r .
F a k a t bu emsalsiz gösteriye tek bir çabayla u l a ş m a k çok kolay değildir. Bölümlerimiz
zorluğu p a r ç a l a r a ayırmışlardır ve birbiri a r d ı n a e k o n o m i l e r e , devletlere, t o p l u m l a r a ,
u y g a r l ı k l a r a , vazgeçilmez aracılara, nihayet savaşın çeşitli biçimlerine ilişkin sorunları
ele alacaklardır. A n c a k o k u y u c u b u r a d a yanılgıya düşmemelidir. Bütün b u n l a r , birbiri
a r d ı n a , tek bir a d ı m d a u l a ş a m a d ı ğ ı m ı z tekil bir a n l a m a y a yönelik çabalardır.
G e r ç e k t e bu rahatlık sağlayıcı b ö l ü m l e m e kendini d a y a t m a k t a d ı r . Zihin için t a t m i n
edici o l m a m a k l a birlikte, en az tekrarla en iyi a ç ı k l a m a y a izin vermesi koşuluyla, her
" p l a n " ı n değeri vardır.

(') Gabriel Audisio,, Sel de la mer, 1936. s. 177 vd.

(-) Jean Weiller bakış açısını "Les preferences nationalesde structure et le desequlibre struturel", Revue d economie politique,
1949'da ilan etmiştir. Buna çok kereler geri dönmüştür, özellikle Revue d Economie internalionale. c.II, 1950 ve. L'economie
internationale depuis 1950, 1965'te. Ortaklaşa eser, Sen s el usage du terme structure dans les sciences humaines et sociales, 1962,
Mouton, s. 148 vd'da iyi bir özet vardır.
 EKONOMİLER:
YÜZYILIN ÖLÇÜSÜ

O y u n a girerken, X V I . yüzyılın ölçüsünü, e k o n o m i k oranlarını keşfetmek g e r e k m e k -

tedir. A m a c ı m ı z , Lucien Febvre'in Rabelais (') adlı kitabının son b ö l ü m ü n d e XVI.
yüzyılın zihinsel alet k u t u s u n u n envanterini çıkartırken, bildik sorunları, onları b o z a n
yanlış çözümlemelerden k u r t a r a k -çözümler yanlıştır, ç ü n k ü b u n l a r d ö n e m i n entellek-
tüel o l a n a k l a r ı ve düzeyiyle çelişmektedirler-, yüzyılın ölçüsünü elde e t m e k isterken
sahip o l d u ğ u n u n aynıdır. Aynı şekilde, e k o n o m i k aletlerin ve XVI. yüzyıl insanının
g ü c ü n ü n sınırlarının neler olduklarını, b u r a d a n itibaren A k d e n i z ' d e fiilen neler inşa
ettiğini veya inşa etmeyi denediğini incelemeden önce, geniş çizgiler halinde belirlemekte
y a r a r vardır.

1. Mekân,7 bir numaralı düşman

»

B u g ü n m e k â n bize y e t m e m e k t e , etrafımızda daralıp d u r m a k t a d ı r . X V I . yüzyılda ise

aşırı b o l d u r ve bu zenginlik hem a v a n t a j , hem de engeldir. Edebiyatın A k d e n i z h a k k ı n d a
tekrarladığı b ü t ü n t e m a l a r içinde "insanın ölçüsü olarak d e n i z " en fazla hayal kırıklığı
getirenidir. Sanki insanın ölçüsü bir keresinde ebedi olarak verilmiş gibi! A k d e n i z hiç
k u ş k u y o k t u r ki, X V I . yüzyıl insanının ölçüsüne göre değildir: bu yüzyılın insanı, tıpkı
d a h a d ü n X X . yüzyıl insanının Pasifiğin yayıldığı a l a n a t a m anlamıyla e g e m e n olamadığı
gibi, A k d e n i z m e k â n ı n a zorlukla egemen olabilmektir.
 Yazanlar için: gidiş gelişlerde kaybolanlar
Bu d u r u m u k a v r a y a b i l m e k için hayatları tehlikeye girmiş olan insanların y a k ı n m a -
larını d i n l e m e k yeterlidir. Y a z a n l a r , p o s t a sürelerinin u z u n l u ğ u n u y a n a yakıla d ü ş ü n -
mektedirler. I m p a r a t o r i ç e n i n kardeşi II. Felipe'ye sırrını açtığı üzere, le que sepierde en ir
y venir ( 2 ). C e v a p v e r m e k t e geciktiği del Vico'ya h i t a p e d e r k e n Calvin şöyle itiraf
etmekteydi ( 3 ): "... en pensant combien longtemps mes lettres demeureroient par ehemin, je
ne say comment f a y este lasehe â m'acçuitter de mon debvoir plusieurs fois..."
( m e k t u p l a r ı m ı n y o l l a r d a ne k a d a r u z u n z a m a n kalacaklarını d ü ş ü n d ü k ç e , b i l m i y o r u m
a m a , birçok kereler görevimi yerine getirmekte gevşek d a v r a n d ı m ) . Bir m e k t u p ç a b u k
geldiğince alıcı b u işe ş a ş ı r m a k t a d ı r . H ü m a n i s t A n t o n i o d e G u e v a r a bir d o s t u n a
y a z a r k e n " V a l e n c i a ' d a n G r a n a d a gibi u z a k bir yere ulaşırken m e k t u b u n u z iyi bir p o s t a
a r a b a s ı n a d ü ş m ü ş , ç ü n k ü C u m a r t e s i g ü n ü yola ç ı k m a s ı n a r a ğ m e n , b u r a y a Pazartesi
g ü n ü v a r d ı " d e m e k t e d i r . V a l l a d o l i d ' d e Kastilya A h ı r l a r Nazırı'nın bir m e k t u b u d a o n a
r e k o r bir z a m a n d a ulaşmıştır: " S a n k i hala taze bir balık gibi geldi". Bu imge o n u
izlemektedir, ç ü n k ü yıllar s o n r a L o s Velez markisine " m e k t u b u n u z b a n a en hızlı p o s t a
a r a b a s ı y l a , b u r a y a B ^ y o n n e ' d a n getirilen yayın balıklarından d a h a taze o l a r a k u l a ş t ı "
diye y a z m a k t a d ı r ( 4 ). Bu istisnalar her z a m a n o l d u ğ u gibi, kuralı teyid etmektedirler.

B ü y ü k bir istekle b ü y ü k düşüncelere s a h i p oldukları k a b u l edilen siyaset a d a m l a r ı ve

elçiler de çoğu z a m a n bir p o s t a n ı n gelmesi veya gelmemesiyle çok meşgul o l m u ş l a r d ı r . 24
Ş u b a t 1575'te D . Luis de Requesens A n v e r s ' d e n , II. Felipe'nin Paris'teki elçisi D . D i e g o
de Ç u n i g a ' y a y a z m a k t a d ı r : "Senyörlerinizin İ s p a n y a ' d a n gönderilen m e k t u p l a r l a
a r a l a r ı n ı n nasıl o l d u ğ u n u b i l m i y o r u m ; b a n a gelince, geçen 20 K a s ı m d a n beri Alçak
Ülkeler'e ilişkin o l a r a k K r a l d a n hiçbir şey ö ğ r e n e m e d i m . . . Majestelerinin servisleri bu
o l a y l a r d a n m ü t h i ş etkilenmişler" ( 5 ).

Gelen veya gelecek olan postacıları beklemek bir bağımlılık, bir k â b u s t u r . O l a ğ a n

postacıların bile saatleri, h a t t a günleri belli değildir. C h a n t o n n a y , Aralık 1561'de( 6 ) " b i r
satten ö b ü r ü n e F l a n d r e o l a ğ a n postacısının geçmesini b e k l i y o r u m " diye kaydetmiştir.
K u ş k u s u z b u k â b u s yalnızca Katolik Kralın elçilerine a i t b i r ayrıcalık değildir.
R a m b o u i l l e t K a r d i n a l i IX. C h a r l e s ' a ( 7 ), bize y o l l a n a n m e k t u p l a r ı n ulaşmasını ç a b u k l a ş -
t ı r m a k o n u s u n d a k i gayretler b o ş u n a d ı r , ç ü n k ü " p o s t a yöneticileri Majestelerinin
paketlerini u l a ş t ı r m a k t a l a g a r ve özensiz d a v r a n m a k t a d ı r l a r . . . b u d u r u m o k a d a r
v a h i m d i r ki, sözü edilen paketler bazen S a r a y d a n L y o n ' a gidene k a d a r bir ay veya altı
h a f t a z a m a n geçmektedir. S o n u ç o l a r a k , bunları a l d ı ğ ı m d a , çok b ü y ü k ü z ü n t ü m e
r a ğ m e n , b u n l a r ı değerlendirme mevsimi veya emirleri yerine getirme fırsatı k a ç m ı k
o l m a k t a d ı r " demektedir. Aynı y a k ı n m a l a r ı F o u r q u e v a u x ' d a d a görmekteyiz. 1567
O c a ğ ı n d a M a d r i d ' d e n y a z a r k e n ( 8 ) "Cinq ou six courriers portant l'escusson du Roy,
habitants dudit Lion qui courent parfoispour l'ordinaire de Rome, s'advouent estre â M. de
Nemours quand ils couren. C'est afin d'avoir meilleur traictement des maistres de poste".
F a k a t postacılar her ulustan b a n k a c ı l a r ı n p a r a l a r ı ve havaleleriyle de ilgilenmektedirler.
İşte bunlardan biri "venu en diligence ces Jours passer vers gennevois Ç) suivantz ceste Court
(İspanyol) leur porter les lettress dautres banquiers gennevois, residantz aud.it Lion". Ancak Ç o k
Hristiyan Kral'ın mektupları yolda kalmaktadır. Tıpkı eskiden mektuplaşma "mestres des
Landes"Ğ2in ( 10 ) sıkıntıda o l u p , b u n u n s o n u c u n d a i n a n ı l m a z gecikmelere m a r u z kalması
gibi. II. H e n r i ' n i n İ s p a n y a ' d a k i a j a n ı olan Longlee, Ş u b a t 1584'te iki h a f t a d a n beri
hükümetinden hiçbir haber alamadığını ("), fakat "Valladolid'den gelen birçok (mektubun)
Burgos'da... durduklarını" bildirmektedir. Demek ki, binlerce kaza ve olay: ya iki kişiarasında
olağan bir m e k t u p l a ş m a y a p ı l a m a m a k t a d ı r ( l 2 ); y a n o r m a l yollar kesilmiştir, y a d a
h a y d u t l a r ı n kol gezdiğinin .haber verilmesi üzerine postacılar artık geceleri yolculuk
y a p m a m a y a k a r a r vermişlerdir. H e r seferinde, u z a k l a r d a m e y d a n a gelen beklenmedik
k a z a l a r : N a p o l i kral naibi, Temkinli Kralı'ın h ü k ü m e t i n d e n hiçbir talimat a l m a d a n
b e k l e m e k t e , artık Alçak Ülkeler'deki d u r u m u n ne merkezde o l d u ğ u n u hiç bilememekte-
dir; M a r s i l y a ' d a k i Venedik elçisi İ t a l y a ' d a n altmış g ü n hiç h a b e r a l a m a m ı ş t ı r ( l 3 ).
K u ş k u s u z b u r a d a söz k o n u s u olanlar, insanların h a t a l a r ı n d a n , koşulların cilvelerin-
den veya k ö t ü h a v a d a n k a y n a k l a n a n a n o r m a l örneklerdir, f a k a t b u t e k r a r l a n a n ve h e p
gergin olan bir d u r u m u ağırlaştıran bir " a n o r m a l " d i r . Mesafeye karşı mücadele sürekli
d i k k a t gerektirmektedir, a m a aynı z a m a n d a tesadüf ve şansa d a bağlıdır. Denizde u y g u n
bir r ü z g â r ı n çıkması, h a v a l a r ı n bir iki g ü n güzel gitmesi sayesinde, b a ş k a l a r ı n ı n altı ayda
gerçekleştiremediklerini, bir veya iki h a f t a d a y a p m a k m ü m k ü n o l m a k t a d ı r ; Belon du
M a n s M a r m a r a ' d a n Venediğe 13 günde gitmiştir, oysa çoğu z a m a n b u yolu y a p m a k için
altı ay g e r e k m e k t e d i r ( l 4 ). Aynı şekilde, s a p m a l a r ı n d a h a k ü ç ü k o l d u ğ u k a r a d a bir savaş,
bir a l a r m d u r u m u , yolları ç a m u r deryasına çeviren bir y a ğ m u r , tepeleri aşılmaz hale
getiren bir kar yağışı karşısında, en m a k u l menziller bile yetersiz hale gelmektedirler.
M e k â n her z a m a n aynı b ü y ü k l ü k t e değildir. Tersine o n , yüz farklı b ü y ü k l ü k vardır ve hiç
kimse yola çıkarken h a n g i menzillerle ilerlemek z o r u n d a kalacağını ö n c e d e n bilemez.

G e r ç e k t e , X V I . yüzyılın insanları t ü m yavaşlıklara b o y u n eğmişlerdir. İ s p a n y a ' d a n

İtalya'ya gönderilen bir m e k t u p , y o l u n u B o r d e a u x ve L y o n üzerinden o l d u ğ u gibi,
Montpellier ve Nice ü z e r i n d e n de arayabilmektedir. 1601 N i s a n ı n d a IV. H e n r i ' y e
Venedik'teki elçisi M . de Villiers t a r a f ı n d a n gönderilen bir m e k t u p F o n t a i n e b l e a u ' y a
Brüksel üzerinden ulaşmıştır ( 15 ). 1550-1560 d ö n e m i n d e Portekiz kralının R o m a ' d a k i
elçileri, m e k t u p l a r ı n ı çoğu z a m a n Anvers üzerinden göndermişlerdir ( 16 ). B u n u a n l a m ı ,
güzergâhların sürelerinin, uzunluklarının değil de, niteliklerinin ve p o s t a servisinin
sıklığının f o n k s i y o n u n d a o l d u ğ u d u r . Ve üstelik b u r a d a d a alışkanlık geçerlidir: üç veya
d ö r t günlük f a r k l a r etkili o l m a m a k t a d ı r . 1587 yılınınsonunda " B e a r n p r e n s i " n e bağlı
Protestanlar L i m o u s i n ' i işgal edince, Paris'teki B e r n a r d i n o de M e n d o z a ile II. Felipe
a r a s ı n d a k i düzenli b a ğ l a n t ı kesilmiştir. Bu d u r u m d a p o s t a n ı n yeni g ü z e r g â h l a r kullan-
ması g e r e k m e k t e d i r , a n c a k ne yazık ki bu g ü z e r g â h l a r b o y u n c a ö r g ü t l ü p o s t a hizmetleri
y o k t u r , por donde no hay postas. II. Felipe şöyle y a z m a k t a d ı r : "hızlılığın önemli olduğu
koşulların dışında, m e k t u p l a r ı n d ö r t veya beş g ü n k a z a n m a k t a n s a , emin yollardan
getirilmeleri d a h a önemlidir ( " ) .

Denizin boyutları: birkaç hız rekoru

Üzerinde çalışabileceğimiz r a k a m l a r birbirlerinden çok farklı o l m a k t a d ı r l a r . Üstelik
b u n l a r a n c a k n a d i r e n h o m o j e n diziler o l u ş t u r m a k t a d ı r l a r . S o n u ç o l a r a k , denizin en
k ü ç ü k boyutlarını veren istisnai hızları aklımızda t u t a r a k , mesafelerin saf d u r u m l a r ı
h a k k ı n d a iyi k ö t ü bir fikir edinebiliriz ( 18 ).
Büyük hızlar, g ü n d e 200 k m . veya d a h a fazlası, a n c a k deniz üzerinde gerçekleştirile-
bilmektedir ( 19 ); iyi h a v a l a r d a ve tercihan takviyeli k a d ı r g a l a r l a . Örneğin Avusturyalı
D o n J u a n böylesine bir d u r u m d a , H a z i r a n 1572'de M e s s i n a ' d a n yola çıkarak K a t a l o n y a
kıyılarına ( P a l a m o s ) 6 g ü n d e varmıştır ( 20 ). A n d r a m a t i k idi: D o n J u a n için söz k o n u s u
olan, o n a II. Felipe t a r a f ı n d a n verilen, d o n a n m a n ı n b ü y ü k bir kısmıyla birlikte
M e s s i n a ' d a h e r h a n g i bir faaliyete girişmeksizin kalması emrini ne p a h a s ı n a olursa olsun
yerine getirmekti. K a d ı r g a iyi donatılmış olarak yolculuğu tek b a ş ı n a yaptı; T o s k a n a
kaynaklı bir m e k t u p l a ş m a d a belirtildiği üzere tekne sempre per golfo senza toccar terra
( 2 I ) (hep ileriye d o ğ r u d ü m d ü z ve k a r a y a hiç ayak b a s m a d a n ) ilerlemiştir, yani d ü m d ü z .
Bu m a c e r a tek değildir. İki yıl önce ve kışın (Aralık 1570'de) G i a n A n d r e a D o r i a ,
C e n o v a ' d a n P a l a m o s ' a 5 g ü n d e gelmiştir; mesafe ve hız d a h a d ü ş ü k t ü r , f a k a t aşılan
engeller aynıdır ( 22 ). Aynı şekilde 60 yıl önce, O r a n ' d a n C a n t h a g e n a ' y a olan 200
kilometrelik mesafe, K a r d i n a l Cisneros t a r a f ı n d a n 23 Mayıs 1509 Ç a r ş a m b a s ı n d a tek bir
g ü n d e aşılmıştır. Como si tuviera el viento en la manga ( 23 ), sanki r ü z g â r "ceketinin
k o l u n d a " emrinin altındaymış gibi mucize bir yolculuk. Bu aşağı yukarı, Belon du
M a n s ' a göre, üç g ü n üç geceden d a h a az bir süre gerektiren R o d o s ile İskenderiye
a r a s ı n d a k i " m ü k e m m e l " yolculuklarda ulaşılan hızdır ( 24 ). Yalnız belirtelim ki, bu
yolculuk basit tüccar tekneleriyle y a p ı l m a k t a d ı r .

İstisnalar bir y a n a bırakılırsa, k a r a d a b ü y ü k hızlar denizdekilerden d a h a nadirdir,

f a k a t d a h a düzenlidirler; öylesine ki, posta bağlantıları için, d a h a pahalı o l m a s ı n a
r a ğ m e n , karayolu denizyoluna tercih edilmektedr. A v r u p a ' d a k i en b ü y ü z hızlar,
m u h t e m e l e n G a b r i e l de Tassis'nin p o s t a ö r g ü t ü n e m e n s u p postacılar t a r a f ı n d a n via
Tyrol, İtalya-Brüksel g ü z e r g â ı n d a kaydedilmişlerdir. Bu g ü z e r g â h özenle incelenmiş,
menziller en aza indirilmiş ve özellikle Eifel bölgesindekiler o l m a k üzere, iyice bilinen
kestirmeler düzenli o l a r a k kullanılmışlardır. Zaten bu yolun hattı d a bizatihi bir
r e k o r d u r . Ve bu yolu m e y d a n a getiren 764 kilometre b e ş b u ç u k g ü n d e a ş ı l m a k t a d ı r ki, bu
g ü n d e o r t a l a m a 139 km. kat'etilmesi d e m e k t i r ( 25 ). Denizin istisnai b ü y ü k hızlarının
uzağındayız, a m a kıta yollarının olağan hızlarınında çok üstündeyiz. Ö r n e k olarak
söylersek, Saint-Barthelemy katliamının (24 A ğ u s t o s 1572) sansasyonel haberi Paris'ten
M a d r i d ' e g ü n d e 100 k m . hızla bile gidememiştir: h a b e r Barselona'ya 3 Eylül'de varmışsa
d a , İspanyol b a ş k e n t i n e a n c a k yedisi a k ş a m ı ulaşabilmiştir ( 26 ).

Büyük haberlerin yayılmalarını izlemek de o l a ğ a n ü s t ü hızlar g ö r m e n i n bir b a ş k a iyi

y o l u d u r , bu h a b e r l e r adeta kanatlıdırlar.

L e f k o ş e ' n i n 9 Eylül 1570'de fethedilmesi İ s t a n b u l ' d a 24 Eylül'de d u y u l m u ş ; haber

Venediğe, R a g u z a tarikiyle 26 E k i m d e ; M a d r i d ' e ise 19 Aralıkta ulaşmıştır ( 27 ).

7 E k i m 1571 tarihli İnebahtı savaşının haberi Venediğe 18 E k i m ' d e N a p o l i ' y e

2 4 ' ü n d e , L y o n ' a 25'inde, Paris ve M a d r i d ' e 31'inde varmıştır ( 2S ).

7 M a r t 1573'te gizlice varılan T ü r k - V e n e d i k barış a n t l a ş m a s ı Venedik'te 4 N i s a n d a

şayi o l m u ş , ( 29 ) N a p o l i 8'inde, P a l e r m o ve M a d r i d 17'sinde haberi d u y m u ş l a r d ı r ( 30 ).

25 A ğ u s t o s 1574'te La G o l e t t a ve T u n u s ' u n fethedildikleri haberi V i y a n a ' y a ,

d i p l o m a t i k bir görevle İ s t a n b u l ' d a ayrılıp, Bulgaristan, Eflâk ve Erdel'i geçerek
H a b s b u r g l a r ı n başkentine y o r g u n l u k t a n bitkin bir vaziyette giren Pierre Lescalopier'nin
kente geldiği tarih olan 1 E k i m ' d e ulaşmıştır. H a b e r o n u hayallere sürüklemiştir:
T ü r k l e r i n bu zafer k a z a n m ı ş d o n a n m a l a r ı n ı n İ s t a n b u l ' d a n yola çıkışını, bizzat kendi
yola ç ı k m a d a n sadece iki h a f t a Önce, 15 M a y ı s ' t a g ö r m ü ş t ü r ( 3 I ). O yollarda s ü r t e r k e n bu
d o n a n m a ne k a d a r da çok iş başarmıştır!

L e f k o ş e , İnebahtı, Venedik, T u n u s ' u n e t r a f ı n d a h a b e r dalgalarının yayılma çizgileri-

ni çizen bu menziller, en iyi olasılıkla a n c a k k a b a Ölçümlere o l a n a k vermektedirler.
Böylece, a c a b a ilk ö r n e k t e n hareketle, A k d e n i z ' i n 99 gün u z u n l u ğ u n d a o l d u ğ u mu
söylenecektir? Bu r a k a m aşırıdır. Gerçekte, L e f k o ş e ' d e n yola çıkan haber k u ş a t m a
altındaki a d a d a n zorlukla kurtulabilmiştir ve Venediğin de bu haberi Batıya d o ğ r u
a k t a r m a k t a hiçbir acelesinin olmadığı su götürmez. Z a t e n t ü m ölçümler dikkatli olmayı
gerektirmektedir, ç ü n k ü tek bir r a k a m a h a p s o l d u ğ u n d a d o ğ r u l u k k a y b o l m a k t a d ı r . Ve
herşeyden önce a c a b a ne ölçülmektedir? H a b e r d a l g a l a n , m e k t u p l a r ı n koşuşturması;
b u n l a r m e k â n a karşı mücadelenin yalnızca bir b ö l ü m ü n ü m e y d a n a getirmektedirler.
 Ortalama hızlar
Eğer rekor hızlar bir yana bırakılıp d a , o r t a l a m a hızlar a r a n a c a k olursa güçlük çok
d a h a a r t m a k t a d ı r . Bu o r t a l a m a l a r ı o l u ş t u r a c a k belgelere sahip olsak bile, a c a b a aynı
yolculuğun süresinin bir, iki, üç, d ö r t , h a t t a yedi veya on kat değiştiği bir o r t a m d a ,
b u n l a r a fazla bir a n l a m yüklenebilir mi? Önemli olan bu açılmış yelpazenin, bu yolculuk
süreleri a r a s ı n d a k i önemli açıklığın yapı değerine sahip olmasıdır. Ç a ğ d a ş ulaşım devrimi
yalnızca hızları a r t ı r m a k l a (olağanüstü bir biçimde) k a l m a m ı ş ; aynı z a m a n d a eskiden
unsurların dayattıkları belirsizlikleri de o r t a d a n kaldırmıştır (bu da önemlidir). K ö t ü
h a v a , b u g ü n sadece yolcuların az çok rahatlarıyla ilgili bir u n s u r haline gelmiştir. Kaza
olmadığı t a k d i r d e , z a m a n l a r üzerine etki e d e m e m e k t e d i r . XVI. yüzyılda ise b ü t ü n ulaşım
z a m a n l a r ı o n a bağımlıdır. Düzensizlik kuraldır ve şaşkınlık y a r a t m a m a k t a d ı r . Ocak
1610'da ingiltere'ye v a r a n şu Venedik elçisi, 14 g ü n süreyle Calais'de hiçbir teknenin
açılmaya cesaret edemediği k u d u r m u ş denizin karşısında bekleyecektir ( i 2 ). Aynı şekilde,
k ü ç ü k bir ö r n e k de Venediğin 1618'de Padişah nezdine yolladığı balyoz F r a n c e s c o
C o n t a r i n i ' n i n başına gelenidir ( " ) . Balyoz geniş ve sığ Meriç nehrini 6 saatte ve b ü y ü k bir
zahmetle aşmıştır. H a z i r a n 1609'da İ s t a n b u l ' a v a r a n bir Venedik kadırgası, kötü
h a v a n ı n yatışmasını beklemek üzere Sakız'a sığınarak, açık Santa Anastasia p l a j ı n d a 18
gün k a l m a k d u r u m u n a d ü ş m ü ş t ü r ( 34 ).

D e m e k ki bu garip o r t a l a m a l a r d a n ve sahte basitliklerden çok şey beklemeyelim.

Bunların tek a v a n t a j l a r ı nedir? Basitleştirmek, hayal gücüne h i t a p e t m e k , her z a m a n
herşeyi nasıl d a alt üst ettiğini kestiremediğimiz çağdaş ulaşım devriminin ötesinde
geçmişe dönülmesine izin vermek. Bu o r t a l a m a l a r ı kaale a l m a k , II. Felipe'nin bir çağdaşı
için, bir yolculuğa çıkma düşüncesinin ne a n l a m a geldiğini k a v r a m a y a yarayacaktır.
İ s t a n b u l ' d a İskenderiye'ye Denizin aşılması, molalar d a dahil, 15 gün k a d a r
sürmekteydi; yani d u r a k l a m a l a r hesaba katılmazsa 8 g ü n ( 35 ). Ç a n a k k a l e ' n i n çıkışından
Sakız'a k a d a r iki gün seferde k a l m a k yetmekteydi ( 36 ). 1560'ın E k i m veya K a s ı m ı n d a bir
R a g u z a kadırgası M e s s i n a ' d a n yola çıkarak İskenderiye'ye " / r a hovi giorni" varmıştı, ve
bu süre bir r e k o r sayılmamıştı ( 37 ).
Denizi merkezi bölgesinde a ş m a n ı n süresi mevsimine, teknesine ve g ü z e r g â h ı n a göre
değişmekteydi. M a l t a ' d a n T r a b l u s g a r p ' a 9 günde giden aynı kayık, T r a b l u s g a r p ' t a n
M e s s i n a ' y a 17 g ü n d e geçmişti ( 38 ). Nisan 1562'de bir k a d ı r g a , T r a b l u s ' t a n Sicilya'nın
güney kıyısındaki Sciacca'ya 6 günde gitmişti ( 39 ). T u n u s ' l a L i v o r n o arasında yapılan bir
dizi yolculuk (1600'de bir, 1608'de iki, 1609'da sekiz, 1610'da iki) şu süreleri vermektedir-
ler: altı, yedi, sekiz, d o k u z , d o k u z , d o k u z , on, onbir, oniki, onüç, o n d ö r t , o n d ö r t , yirmi,
yani o r t a l a m a olarak yaklaşık onbir gün. E n hızlı iki yolculuk -altı ve yedi gün-
tahminleri y a n ı l t m a y a niyetliymişler gibi, birincisi Ocak 1600'de bir k a d ı r g a , ikincisi de
T e m m u z 1609'da bir " k a y ı k " t a r a f ı n d a n gerçekleştirilmiştir ( 40 ).

M a r s i l y a ' d a n b i r y a n d a n İ s p a n y a ' y a , öte y a n d a n d a Kuzey A f r i k a ' y a yapılan

yolculukların süresine dair bilgilere sahip değiliz. Bunlar çoğu z a m a n gizlice yapılan
yolculuklardır. Ç o k Hrıstiyan Kral'ın elçisi d ' A r a m o n , krallık kadirgalarıyla ve güzel bir
h a v a d a (en azından yolculuğun ikinci g ü n ü n d e n itibaren) Balear a d a l a r ı n d a n Cezayir'e 6
g ü n d e gitmiştir ( 41 ). Cezayir-Livorno a r a s ı n d a 1609'da yapılan iki ve 1610'da yapılan bir
yolculuk, sırasıyla o n ü ç , onbeş ve beş gün sürmüşlerdir ( 42 ) -5 ve 15 gün a r a s ı n d a k i fark
üç kattır-.
U z u n mesafelerin f a r k l a r ı d a h a d a önemli hale gelmektedirler. E k i m - K a s ı m 1570'de
( 43 ) bir Venedik teknesi K a n d i y e ' d e n Ö t r a n t o ' y a 12 g ü n d e gitmiştir; M a y ı s - H a z i r a n
1561'de ( 44 ) bir başkası K a n d i y e ' d e n Kadiz'e, hemen hemen İç Denizin t a m a m ı n ı bir
a y d a aşmıştır. Oysa T e m m u z 1569'da iki Cezayir kadırgası İ s t a n b u l ' a 72 günlük bir
seyirden s o n r a varmışlardır; 7 Ocak 1564'te İskenderiye'den yola çıkan bir tekne
M e s s i n a ' y a 5 N i s a n ' d a varmış; yolculuğu seksensekiz gün s ü r m ü ş t ü r . XV. yüzyılda
Venedik-Yafa arası yolculukların " n o r m a l " süreleri, bir tarihçinin t a h m i n ettiğine göre
40-50 gün k a d a r olmalıdır ( 45 ). Biz Venedik'ten Kutsal t o p r a k l a r a yapılan yolculukların,
d a h a yüksek bir o r t a l a m a veren d ö k ü m ü n ü yayınlamıştık ( 46 ).

Haberlerin esnekliği
(Pierre Sardella'ya göre)

I II III IV V VI VII VIII

İskenderiye 266 19 89 65 55 17 323
Anvers 83 13 36 20 16 8 200
Augsburg 110 19 21 11 12 5 240
Barselona 171 16 77 22 19 8 237
Blois 345 53 27 14 10 4 '/2 222
Brüksel 138 24 35 16 10 9 111
Budapeşte 317 39 35 18 19 7 271
Burgos 79 13 42 27 27 11 245
Calais 62 15 32 18 14 12 116
Kandiye 56 16 81 38 33 19 163
Kahire 41 13 10 7 8 3 266
İstanbul 365 46 81 37 34 15 226
Korfu 316 39 45 19 15 7 214
Şam 56 17 102 80 76 28 271
Floransa 387 103 13 4 3 1 390
Cenova 215 58 15 6 6 2 300
Innsbruck 163 41 16 7 6 4 150
Lizbon 35 9 69 46 43 27 159
Londra 672 78 52 27 24 9 266
Lyon 812 225 25 12 13 4 325
Marsilya 26 7 21 14 12 8 150
Milano 871 329 8 3 3 1 300
Napoli 682 180 20 9 8 4 200
Anabolu 295 56 60 36 34 18 188
Nuremberg 39 11 32 20 21 8 262
Palermo 118 23 48 22 25 8 312
Paris 473 62 34 12 12 7 171
Raguza 95 18 26 13 14 5 280
Roma 1053 406 9 4 4 1 '/2 266
Trani 94 14 30 12 12 4 300
Trento 205 82 7 3 3 1 300
Udine 552 214 6 2 2 ı '/2 400
Valladolid 124 15 63 29 23 12 191
Viyana 145 32 32 14 13 8 162
Zara 15 28 25 8 6 1 600
I. V e n e d i k l e ilişkide olan yerleri, II. G ö z l e n e n örnek sayısını, III. N o r m a l d u r u m sayısını, IV. G ü n olarak
m a k s i m u m zamanı, V. G ü n olarak ağırlıklı aritmetik ortalamayı, VI. G ü n c i n s i n d e n n o r m a l i , VII. G u n c i n s i n d e n
m i n i m u m zamanı, VIII. M i n i m u m zaman= 100 t a b a n ü z e r i n d e n hesaplanan n o r m a l z a m a n l a n veya başka bir ifadeyle,
m i n i m u m z a m a n ile n o r m a l zaman arasındaki oranı; g ö s t e r m e k t e d i r .
 L i v o r n o portaıe'leri ( 47 ) kesinlik k o n u s u n d a k i paylarını s u n m a k t a d ı r l a r . İskenderi-
ye'den L i v o r n o ' y a yapılan beş yolculuk (1609'da iki, 1610'da bir, 1611'de iki tane) şu
r a k a m l a r ı vermektedirer: yirmiüç, yirmialtı, y i r m i d o k u z , otuziki, ellialtı, yani o r t a l a m a
o l a r a k o t u z ü ç gün. Bunlar, İspanya-Livorno-İskenderiye yolculuk süresi için en
kötüsünden t o p l a m o l a r a k 52 g ü n l ü k bir süre vereceklerdir ( 48 ), a m a biz bu r a k a m ı n bir
o r t a l a m a o l d u ğ u n u söylemeyeceğiz.

O r t a l a m a l a r d a n söz e d e r k e n , k a b a c a varabileceğimiz sonuç, Akdeniz'in meridyenler

y ö n ü n d e aşılması söz k o n u s u o l d u ğ u n d a , bir veya iki h a f t a n ı n gerektiğidir; ve eğer İç
deniz u z u n l a m a s ı n a aşılacak olursa, iki veya üç aylık bir süreden b a h s e t m e k gerekmek-
tedir. Ekleyelim k i , b u b o y u t l a r 17. yüzyılda ve h a t t a d a h a sonraları d a aynı
kalacaklardır.

Mektupların ayrıcalıklı durumları

Bu pek fazla t a t m i n edici o l m a y a n yaklaşıklıkların yerine, tabii ki h o m o j e n bir ölçü
dizisi tercih edilecektir. Bu d u r u m h ü k ü m e t l e r i n , elçilerin, tüccarların ve özel kişilerin
m e k t u p l a r ı (gene o n l a r ) t a r a f ı n d a n bol bol s a ğ l a n m a k t a d ı r . Venedik Signoria'sındaki
olay ve d a v r a n ı ş l a r d a n her z a m a n h a b e r d a r olan M a r i n o S a n u d o 1497'den 1532'ye k a d a r
gelen m e k t u p ve haberleri b ü y ü k bir özenle kaydetmiştir ve böylece o r t a y a 10.000 tane
k a d a r kullanılabilir veri çıkmıştır. Pierre Sardella t a r a f ı n d a n istatistik k u r a l l a r a tabi
tutulan bu m u a z z a m kitle ( 49 ) biraz önce verilen t a b l o n u n ve o n d a n türettiğimiz h a r i t a n ı n
elde edilmesine o l a n a k vermiştir. A n c a k , Venediğe doğru giden bu haberlerin tanıklıkla-
rını kesinlik içinde y o r u m l a m a k ve o n l a r a fazla soru s o r m a m a k gerekmektedir.

B ü t ü n açıklığıyla o r t a d a olduğu üzere, bunların ölçtükleri m e k â n , her türden

izotropiden y o k s u n heterojen bir m e k â n d ı r . Eğer Paris-Venedik arası y a r ı ç a p olarak
alınıp, Venediğin merkez o l d u ğ u bir daire çizilecek olursa, y u v a r l a k bir i z o r t r o p uzay
çizmiş oluruz; bu u z a y d a h a b e r (tıpkı yavaş bir ışık gibi) çemberin her n o k t a s ı n d a n
merkeze d o ğ r u eşdeğer bir şekilde yayılacaktır. Tabii ki, gerçek hiç de böyle değildir:
h a b e r Alpler, M a n ş , deniz gibi engeller karşısında a y a k s ü r ü m e k t e d i r . Ve b ü y ü k hızlar
insanların, onların hesaplarının ve gereklerinin keyfine tabi o l m a k t a d ı r l a r . 1497'den
1532'ye k a d a r Venedik Ç o k Hrıstiyan Kral'ın k a r a r l a r ı n a , F r a n s a ' d a n çıkan söylenti ve
haberlere çok bağlanmıştır. Bu değerli mallar, Paris'ten hareketle o n a d o ğ r u k o ş m a k t a -
dırlar.

Bu hareket halindeki haberler o l a n a k l a r t a r a f ı n d a n yumuşatılıp, harita üzerinde

tespit edilince yalnızca birer u y d u r m a o l m a k t a d ı r l a r . Bunların gerçek yolculukları
k o r k u n ç bir şekilde değişkendir; süre yelpazesi çok açıktır (bkz. VIII. sütun: en azın
o l a ğ a n a oranı); eğer karşılaştırma en fazla ile en az a r a s ı n d a yapılacak olursa, yelpazenin
açıklığı d a h a d a a r t a c a k t ı r . K ü ç ü k bir sürpriz: düzensizlik katsayısının açılan mesafe ile
ters orantılı o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r . Başka d u r u m l a r d a d a h a d a a ğ ı r l a ş m a k t a d ı r , f a k a t
denizin sahneye çıktığı heryerde bu o l a ğ a n d ı r . Z a r a ' n ı n r e k o r kırması ( l ' e altı) böylece
açıklanabilmektedir; bu kent aslında iki koşulu yerine getirmektedir: Venediğe yakın
o l m a k ; ve o n d a n , misafirperverliği belirsiz olan Adriyatik'le ayrılmış o l m a k .

Kısacası, bu h e s a p l a m a l a r d a n hareketle b ü t ü n e ait bir ö r g ü y e , karşılaştırmalar ve

s a ğ l a m a l a r için bir t a b a n a sahip olmaktayız. Tek hatası, veya başka bir gözlemciye göre
tek niteliği, böylece s a p t a n a n sürelerin hızlı olmalarıdır. Bunlar zengin Venediğin canlı
dikkatini, h a t t a o l a n a k l a r ı n ı o r t a y a k o y m a k t a d ı r l a r . Bunlar bir uyarı sistemine tekâbül
etmektedirler. Paris, Valladolid, İ s t a n b u l ' d a neler o l u p bittiğini bilmek Venedik için bir
m e r a k değil, bilgeliktir.

Kayıtlar değiştirilecek olursa canlılık d a asla aynı o l m a y a c a k t ı r . Böylece, II.

Felipe'nin b ü r o l a r ı n d a A v r u p a ' n ı n b ü t ü n kentlerinden gelen m e k t u p l a r yığılmaktadır.
K u r a l a göre, s o n u n c u sahifenin (la carpeta) a r k a s ı n a ( 50 ) gönderiliş ve alınış tarihlerinin,
b u n l a r k a d a r değerli a m a d a h a n a d i r olarak d a , cevabın tarihinin kaydedilmeleri
gerekmektedir. Böylece yüzbinlerce veri hesaplayıcının sabrına s u n u l m u ş o l m a k t a d ı r . II.
Felipe K o r d o b a , Lizbon, S a r a g o z a , Barselona veya Valencia'ya yaptığı, birkaç iyi
bilinen yolculuk dışında, 1559'da Alçak Ülkeler'den d ö n d ü k t e n s o n r a Kastilya'nın
merkezinden dışarı adımını a t m a m ı ş t ı r . Eğer o n a m e k t u p gönderenlerin k o n u m l a r ı veya
m e k t u p l a r ı n g ü z e r g â h ı üzerinde bazı belirsizlikler o r t a y a çıkıyorsa da, bu kuşkular
giderilebilir niteliktedirler.

JV
Augsbouf ı

Mortilya

28 Venediğe d o ğ r u g i d e n haberler
H a f t a d a n haftaya eşzaman eğrileri, üç kroki üzerinde, hepsi d e Venediğe g i t m e k t e olan m e k t u p l a r ı n y o l c u l u k l a r ı için
gereken zamanı kabaca işaret e t m e k t e d i r l e r .
İlk harita P. Sardella'nın (bkz. dn. 49) çalışmalarına dayanılarak 1500, daha d o ğ r u s u 1496-1534 yılları için çizilmiştir,
i k i n c i ve ü ç ü n c ü l e r ise L o n d r a R e c o r d Ö f f l c e ' d e m u h a f a z a e d i l m e k t e olan Venedik elyazması gazetelerine göre
d ü z e n l e n m i ş t i r . A y ı k l a m a b e n i m için F.C. S p o o n e r tarafından yapılmıştır.
Gri hatlar o r t a l a m a hız arttıkça kalınlaşmaktadırlar.
Bir haritadan d i ğ e r i n e farklılıklar, şu veya bu eksene g ö r e çok ö n e m l i olarak g ö z ü k e b i l i r l e r . Bunlar aktüalitenin
g e r e k l e r i n e bağlı olarak m e k t u p l a ş m a l a r ı n artmasından kaynaklanmaktadırlar. Kabaca, s o n u n c u haritanın yavaş-
lıkları b i r i n c i s i n i n k i y l e u y u ş m a k t a d ı r , oysa ikinci haritadaki süreler bazen net bir şekilde daha az olmaktadırlar.
G ö s t e r i m belirleyici değildir, ilk olarak, hızların karşılaştırılması, aynı sıra numarasına sahip eşzaman eğrilerini
sınırlandıran y ü z e y l e r d e n itibaren yapılmaktadır. Fakat bu yüzeyler yeteri kadar kesinlikle b e l i r l e n m e m i ş l e r d i r
A n c a k , bunları üstüste g e t i r m e k denenirse, çok kabaca aynı g e n i ş l i k t e oldukları, bir çıkıntının bir g i r i n t i tarafından
telafi e d i l d i ğ i g ö r ü l e c e k t i r . Km 2 c i n s i n d e n alanlardan g ü n d e l i k hızlara geçişte, t e d b i r i n elden bırakılmadığını
söylemeye gerek y o k t u r .
29-30. Venediğe d o ğ r u g i d e n haberler
 Bu verilerin a r a s ı n d a , Venediği k o o r d i n a t sisteminin merkezi olarak alan Pierre
Sardella'nın ölçümlerinin benzerlerini b u l m a k cazip o l m a k t a d ı r . M a d r i d - V e n e d i k
güzergâhı için ( S a n u d o ölçümlerindeki Valladolid-Venedik güzergâhıyla eşdeğer oldu-
ğ u n a d i k k a t edelim), İ s p a n y a ' n ı n Venedik nezdindeki temsilcilerine göre XVI. yüzyıldan
bu g ü z e r g â h için kalan 40 veriye göre, en kısa süre 22 g ü n d ü r ( S a n u d o ' n u n 12 g ü n ü n e
karşı); en u z u n u ise 85 g ü n d ü r (çok fazla s a p m a u n s u r u gösteren 145 günlük bir örneği
bir k e n a r a bıraktım). Ağırlıklı o l m a y a n aritmetik o r t a l a m a 40 o l m a k t a d ı r (P.Sardel-
la'nın ağırlıklı o r t a l a m a s ı olan 29'a karşılık). İstanbul-Venedik arası mesafe için aynı
yıllara ait 16 gözlem, 29 günlük en d ü ş ü k süre ile 73 g ü n l ü k en uzun süre r a k a m l a r ı n ı
vermektedirler; o r t a l a m a ise 41,5 g ü n civarına ç ı k m a k t a d ı r ( 51 ). Bu sefer P. Sardella'nın
r a k a m l a r ı n a d a h a yakın o l m a k t a y ı z (gerçekte b u n l a r çok d a h a geniş bir t a b a n a göre
o l u ş t u r u l m u ş l a r d ı r ) , f a k a t hep onların ü s t ü n d e k a l m a y a d e v a m etmekteyiz. Sonuç:
yüzyılın s o n u n d a A k d e n i z ' i n b ü y ü k ekseni üzerindeki ilişkiler artık a c a b a ne Venedik, ne
de İ s p a n y a için yüzyılın başındaki k a d a r gerekli ve endişe uyandırıcı değiller midir? Buna
olumlu bir cevap v e r m e k , yeterli kanıt olmaksızın riske girmek olacaktır.

Her lıal-ü k â r d a , Sardella'nın h e s a p l a r ı n d a olduğu gibi, bizimkilerde de Venedik, çok

k a b a o l a r a k M a d r i d (veya Valladolid) ile İstanbul y o l u n u n o r t a s ı n d a yer a l m a k t a d ı r :
bizim o n a m a l a r ı m ı z 40 veya 41,5 iken, S a n u d o ' n u n k i l e r 29'a karşılık 37 o l m a k t a d ı r , yanı
80 veya 66 g ü n l ü k bir evren ki, her hal-ü k â r d a İskenderiye-Livorno süresi ile Livorno-
C a r t h a g e n a süresini keyfi olarak t o p l a y a r a k b u l d u ğ u m u z 52 g ü n d e n d a h a u z u n bir süre
o l m a k t a d ı r ( 52 ). İ s k e n d e r i y e - C a r t h a g e n a mesafesinin u y g u n o l m a m a s ı n ı n karşısında,
İ s t a n b u l - V e n e d i k - M a d r i d g ü z e r g â h ı d a akıl yürütmeyi basitleştirmektedir. F a k a t denizi
çok kesin olarak ö l ç m e k t e n , h a t t a b u n u çok değerli siyaset ve ticaret m e k t u p l a r ı
aracılığıyla bile y a p m a k t a n vazgeçmek gerekmektedir.

Haber, lüks mal

Lüks mal haber, ağırlığından fazla altın etmektedir. Venedik'teki acentesi Ferrare düküne
" m e k t u p başına bir dükadan d a h a isteyen hiçbir postacı yok" diye yazmaktadır ("), üstelik
mektupların taşınacağı mesafe de Ferrare ile Venedik gibi birbirine yakın iki kent arası
kadardır. XVI. yüzyılın başında Venedik ile Nüremberg arasında tarife ( M ), güzergâhının
uzun veya kısa olmasına göre değişmektedir; 4 gün, 58 florin; 4 gün 6 saat 50 florin; 5 gün, 48;
6 gün 25 (P. Sardella tarafından saptanan rekorun, bu sonuncudan iki gün daha fazla
olduğunu kaydedelim). Öyle gözükmektedir ki, burada söz konusu olanlar, zengin tüccarların
ulaşabildikleri çok hızlı bağlantılardır. Eğer yanılmıyorsak, XVI. yüzyılın başında pazarlar
arasındaki fiyat farkları hiçbir zaman olmadığı kadar büyüktür. Gerektiğinde aşamaları atlaya-
rak müdahale etmekte yarar vardır ve bu konuda yollanan talimatların hızla yerlerine ulaşma-
ları için m a s r a f t a n k a ç ı n ı l m a m a k t a d ı r . D a h a s o n r a l a r ı işler d ü z e n l i hale gelecek-
lerdir. X V I . yüzyılın ikinci yarısına ait olan, Simon Ruiz'in m e k t u p l a r ı n ı n o k u n m a s ı n -
d a n , düzen ve çok hızlı bilgi a k ı m ı n ı n eskisi k a d a r a r a n m a d ı ğ ı izlenimi elde edilememek-
tedir ( 55 ). Sadece b ü y ü k b a n k a c ı l a r ve h ü k ü m e t l e r , yüzyıl ilerledikçe fiyatı a r t a n bu
lüksten y a r a r l a n a b i l m e k t e d i r l e r . 14 T e m m u z 1560'ta ( î 6 ), o tarihte II. Felipe'nin F r a n s a
sarayı nezdindeki elçisi olan C h a n t o n n a y , C h a r t r e s ' d a n T o l e d o ' y a iadeli bir m e k t u p
yollamıştır; bu m e k t u p t o p l a m olarak 179 posta i s t a s y o n u n d a n geçmiş ve 358 dükalık bir
h a r c a m a y a yol açmıştır (istasyon başına iki d ü k a ) . Bu m u a z z a m h a r c a m a , P a d o v a veya
S a l a m a n c a üniversitesindeki bir p r o f e s ö r ü n yıllık ücretinden d a h a fazladır. Bu p o s t a
istasyonları birbirlerine 10 veya 12 km. mesafede olmalıdırlar ve eğer postacı g ü n d e 18
fersah kat'ettiyse ( 57 ), bir an için alışılmış rekorların çok üzerine çıkıldığını g ö r m e m i z
gerekir. Zenginler bu insanlık dışı k o ş u ş t u r m a l a r ı satın alabilirler.
 S o n u ç o l a r a k , m e k â n a içkin olan yavaşlıkları m e k t u p l a r d a n hareketle ölçmek
p a r a d o k s a l o l m a k t a d ı r . Yavaş gittiklerinde bile b u değerli m a l l a r , diğer yolculardan
d a h a hızlı k o ş m a k t a d ı r l a r .

Bu sonuç d a h a şimdiden, II. Felipe'nin bürokrasisinin kayıtlarından veya bu sefer bir

t ü c c a r a , Simon Ruiz'e ait olan 100.000 k a d a . m e k t u b u n sistematik incelenmesinden
u z a k l a ş m a m ı z için bir neden olabilir ( 58 ). G e r ç e k t e m e k t u p l a r düzenli veya düzensiz
postacılara tabidirler ve istatistik açıdan birinciler ikincilere n a z a r a n d a h a az önemli-
dirler. M e k t u p l a r ı incelemek, biraz erken, biraz geç önceden menzil sürelerini bildiğimiz
şu resmi postacıları b u l m a k l a s o n u ç l a n a c a k t ı r . Tassis'nin girişimi R o m a ' d a n M a d r i d ' e
m e k t u p l a r ı 1 Nisan ile Eylül s o n u a r a s ı n d a 24 g ü n d e ; kış mevsiminde ise 26 günde
g ö t ü r m e y i üstlenmişti; işte tüccar ve elçi m e k t u p l a r ı n ı n o r t a l a m a süreleri bu r a k a m l a r ı n
civarında değil de ( 59 ) ( ç ü n k ü posta işini iltizamla alanların vaadleri a n c a k nadiren
gerçekleşmektedir), n o r m a l hızların y u k a r ı sınırında o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r l a r . Bu hızlar-
d a n hareketle Valentin Vasquez de P r a d a ' n ı n yaptığı gibi ( M a d r i d - A n v e r s güzergâhı
için) ( 60 ), birkaç s o n d a j , gerçek hızlar yelpazesini önceden h e s a p l a m a y ı ö n g ö r m e y i
m ü m k ü n kılmaktadır.

İkinci neden ve bu h e s a p l a m a o k y a n u s u n a d a l m a m a k için d a h a ağırlıklı olanı: hep

V e n e d i k ' t e n hareketle, kentin üretmeye ve y a y m a y a hiçbir z a m a n a r a vermediği ve uzun
elyazması dizileri Archivio di Stat o; Mardana ve h a t t a L o n d r a Record Office'ât m u h a f a z a
edilen şu ^v/'jjj'den hareketle X V I I . ve X V I I I . yüzyıllar için S a n u d o ' n u n bize unsurlarını
sağladığı haritaların benzerleri düzenlenebilir. 1681-1701 ve 1733-1735 d ö n e m l e r i için
F r a n k S p o o n e r t a r a f ı n d a n düzenlenen b u h a r i t a l a r d a n iki tanesi Venedik merakının
dinleme alanını s a p t a m a k t a d ı r ( 61 ). Bu h a r i t a l a r d a k i ilerleme hızları grosso modo 1497-
1532 d ö n e m i n i n k i n i n aynı o l u p , X V I I . yüzyılda d a h a canlı, X V I I I . yüzyılda d a h a
yavaştırlar.

Böylece s o n u ç ikircikli o l m a k t a n k u r t u l m u ş t u r . Bu kayıtlarda m e k â n ı n " k o n j o n k t ü -

re bağlı", XVI. yüzyıla ö z g ü bir ö l ç ü s ü n ü a r a m a k t a y d ı k ve çözümleme d a h a sona
e r m e d e n , b u n u n a d e t a sürekli b o y u t l a r d a o l d u ğ u n u t a h m i n e d i y o r d u k ; birkez d a h a uzun
ö m ü r l ü yapılarla karşı karşıyayız. İnsan m e k â n a istediği t a r z d a saldırabilir, güçlendiril-
miş k a d ı r g a l a r ı n küreklerini parçalayabilir veya menzillerdeki değiştirme atlarını
çatlatabilir veya iyi bir r ü z g â r d a denizin üzerinde uçtuğu izlemine kapılabilir, f a k a t
m e k â n hareketsizliği ile aslında o n a d i r e n m e k t e ve insanın k a ç a m a k başarılarının
ötesinde, h e r g ü n o n d a n intikamını a l m a k t a d ı r . K u ş k u s u z r e k o r l a r her z a m a n , tıpkı o
d ö n e m i n insanlarında o l d u ğ u gibi bizim de merakımızı uyandıracaktır: IX. Charles'ın
ölüm haberi Paris'ten K r a k o v ' a 13 günde aktarılmıştır; bunu bize Sully söylemektedir ( 62 )
ve " P o l o n y a k r a l ı " bu h a b e r üzerine ertesi g ü n ü maiyetini terketmiştir; I. F r a n ç o i s ' n ı n
O c a k 1544'de bir t o r u n u o l d u ğ u haberi F o n t a i n e b l e a u ' d a n L y o n ' a (420 km.) .2 g ü n d e
ulaşmıştır ( " ) ve bir T ü r k emireri İ s t a n b u l ' d a n E r z u r u m ' a , 18 g ü n d e a t l a r d a n çoğunu
ç a t l a t a r a k ( 64 ), ton far creppar molti cavalli gitmiştir. Bütün bu r e k o r l a r bir değere

sahiptirler, ve b u n l a r ı n dışında da zikredilebilecek olanlar d a dahil, bunların hepsini

o l a ğ a n o r t a l a m a l a r a n a z a r a n ölçmek yararlı olacaktır ( 65 ). F a k a t aslolan bu değildir:
önemli olan, o r t a l a m a l a r ile rekorların yüzyılımızdan önce ve s o n r a h e m e n hemen aynı
olduklarıdır. Mallar, kayıklar, yolcular A v i g n o n P a p a l a r ı d ö n e m i n d e k i k a d a r ( 66 ) veya
Venedik'te XV. yüzyılın ilk yarısında ( 67 ); X I V . Louis'nin yüzyılındaki k a d a r yavaş veya
hızlı gitmektedirler. Yenileşme ve k o p u ş a n c a k X V I I I . yüzyıl biterken o r t a y a çıkacaktır.
 Çağdaş karşılaştırmalar
Bir iktisatçı ( 68 ) " e ğ e r t ü m f a k t ö r l e r h e s a b a katılacak olursa ' d ü n y a ' e k o n o m i s i
uzayının R o m a Antikitesi d ö n e m i n d e , en iyi ulaşım araçlarını k u l l a n a r a k aşağı y u k a r ı 40
ilâ 60 g ü n d e aşılabileceği farkedilebilir; bu uzay H e r a k l e s s ü t u n l a r ı n d a n Part krallığı
sınırlarında, Ren a ğ z ı n d a n A f r i k a çöllerinin ö n ü n d e k i şeride k a d a r u z a n m a k t a d ı r . Oysa
g ü n ü m ü z d e (1939'da) çağdaş d ü n y a e k o n o m i s i n i n t ü m uzayını d o l a ş m a k için aynı
şekilde, mal t a ş ı m a d a kullanılan olağan ulaşım araçlarının kullanılmaları ve e k o n o m i k
ö n e m i o l m a y a n ve ulaşım a r a ç l a r ı n d a n y o k s u n bölgelerin ihmal edilmeleri halinde, gene
yaklaşık 40-60 g ü n ç ı k m a k t a d ı r " d e m e k t e d i r .

Yazar t a r a f ı n d a n verilen b u ölçüleri, ne d e R o m a için g ü n d e 50 k m . civarında olan bu

r a k a m l a r ı kendi h e s a b ı m a g e ç i r m i y o r u m ( 69 ). Bunlar hiç de kesin ölçümler o l m a d ı k l a -
r ı n d a n , en f a z l a s ı n d a n bir b ü y ü k l ü k sıralaması söz k o n u s u olabilir. Bu d ü z l e m d e , XVI.
yüzyıl A k d e n i z ' i , bin yıldan fazla bir süre geçmiş o l m a s ı n a r a ğ m e n , k a b a c a hala
" R o m a l ı " b o y u t l a r ı n a sahiptir. Veya b a ş k a bir şekilde söylemek gerekirse, X V I . yüzyılın
A k d e n i z ' i tek b a ş ı n a mutatis mutandis 1939'un b ü t ü n d ü n y a s ı n a tekâbül etmektedir.
D e m e k ki b u deniz m u a z z a m d ı r , ö l ç ü s ü z d ü r ve " i n s a n i " o l m a ü n ü n ü a n c a k kıyas yoluyla
h a k e t m e k t e d i r , insan XVI. yüzyılda diğer c a n a v a r l a r l a d a b o ğ u ş m a y a -Pasifığin s ö z ü n ü
e t m e d e n Atlantiği ö r n e k verelim- başlamıştır bile, a m a h e n ü z X X . yüzyılın turistleri ve
yatlarının güleç yüzlü v a t a n ı , b i r k a ç saatte k a r a y a varılabilen ve d a h a d ü n D o ğ u
Ekspresinin bir s o l u k t a kat'ettiği " g ö l " haline d ö n ü ş m e m i ş t i r . A k d e n i z ' i n ne o l d u ğ u n u
a n l a y a b i l m e k için, zihinde o n u n m e k â n ı n ı m ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r b ü y ü t m e k , aylar,
yıllar h a t t a h a y a t b o y u n c a süren maceralı yolculukların a n a k r o n i k imgelerine başvur-
mak gerekmektedir.

İyi k ı y a s l a m a l a r hiç de eksik değillerdir. Örneğin A l d o u s H u x l e y ' n i n Tour du

Monde'da tasvir ettiği çağdaşımız olan şu T a t a r tüccarların yolculukları; b u n l a r
H i m a l a y a l a r ı n ötesinden Keşmir ve H i n d i s t a n ' a k a d a r gitmişler ve H u x l e y ' n i n bildirdi-
ğine g ö r e , keselerini altın p a r a l a r , Rus devrimi öncesinin 10 rublelik sikkeleriyle
d o l d u r m u ş l a r d ı r ( 70 ). r o m a n t i k kişiler! Bunlar XVI. yüzyıldaki Suriye yolculuklarını akla
getirmektedirler; A k d e n i z ' i n bu u c u n d a n birbirine güven d u y m a y a n iki d ü n y a karşılaş-
m a k t a ve u y u m s a ğ l a m a k t a d ı r . B u r a d a k a m b i y o senedi geçersizdir. Herşey t a k a s nakit
p a r a karşılığında y a p ı l m a k t a d ı r . O r a y a tıpkı şu çağdaş T a t a r l a r gibi, sarı veya beyaz
m a d e n l e yüklü o l a r a k gitmek gerekmektedir.

Eğer D i n Savaşları'nın F r a n s a ' s ı n ı c a n a v a r c a iç savaşları, y a b a n c ı istilaları, katliam-

ları, kıtlıkları ve m u a z z a m m e k â n ı içinde surlarla çevrelenmiş, kapılarını geceleri
k a p a t a r a k kendi içine sıkışmış o l a r a k y a ş a y a n d ü n ü n Çin'i gibi düşlediğimi iddia
edersem a c a b a kolay bir p a r a d o k s peşine d ü ş t ü ğ ü m e mi inanılır? Kentlerin arasına sızan
bir p a r t i z a n g r u b u , Y u k a r ı S e ç u e n ' d e n Ş a n t u n g ' a k a d a r olan bir yolu, c e z a l a n d ı r ı l m a -
d a n kapatabilirdi. İşte, yerli ve yabancı maceracı çetelerinin cirit attıkları s o n u n c u
Valois'ların F r a n s a ' s ı böyle t ü k e n m e k t e y d i , b ü t ü n zenginlikler, bu d u r u m d a s o n u n d a
tüketilmiştir ve Allah bilir ya, X V I . yüzyıl F r a n s a ' s ı d a zengindir: gerçek bir bolluk
a m b a r ı ! G i o v a n n i Botero ( 71 ), m u a z z a m ülkeyi yiyerek y a ş a y a n resmen askere alınmış
veya gayri resmi askerlerin sayısını şaşkınlıkla h e s a p l a m a k t a d ı r . X V I . yüzyılın m u a z z a m
F r a n s a ' s ı . Aynı d ö n e m e ait bir Venedik belgesi (1587) " o tarihlerde F r a n s a ' y a giren
silahlı y a b a n c ı l a r s e l i " n d e n söz e t m e k t e d i r ( 72 ).
K o n u d a n garip bir şekilde saptık. F a k a t A k d e n i z söz k o n u s u o l d u ğ u n d a , hayal
e t m e k t e güçlük çektiğimiz ölçüsüz m e k â n izlenimini kavranabilir hale getirmek için bu
gerekliydi. A l m a n iktisat tarihçilerinin A k d e n i z ' i n tarihsel ve canlı b ü t ü n l ü ğ ü n ü ifade
etmek için istekle kullandıkları şu d o ğ r u Welttheater veya Weltwirtschaft ifadelerini
bizatihi bir evren o l a r a k " e k o n o m i - d ü n y a " n ı n u z u n süre kendi üzerine, 60 günlük
çevresi üzerine k a p a n a r a k ve d ü n y a n ı n geri kalanıyla, özellikle de Uzak D o ğ u y l a a n c a k
gereksiz yere ilişkiye girdiğini v u r g u l a m a k üzere t e k r a r l a m a k yetmez. Ö n e m l i o l a n , bu
evrenin b o y u t u n u v u r g u l a m a k , bu b o y u t u n hem siyasal, hem de e k o n o m i k yapısına nasıl
k o m u t a ettiğini belirlemektir. Bu k o n u d a her seferinde hayal gücü gerekecektir.

İmparatorluklar ve mekân
Mesafelerin ö n e m i n i a n l a m a k , XVI. yüzyılda i m p a r a t o r l u k l a r ı n yönetiminin o r t a y a
çıkardığı sorunları yeni bir ışık altında f a r k e t m e k a n l a m ı n a gelmektedir.
Ve öncelikle, o d ö n e m için k a r a ve deniz üzerindeki taşımacılık girişiminde bir dev
o l a r a k İspanyol i m p a r a t o r l u ğ u . Bu girişim ardı arkası kesilmeyen birliklerin hareketi
dışında, yüzlerce emir ve haberin aktarılmasını d a gerektirmektedir. II. Felipe'nin
siyaseti bu bağlantıları zorunlu hale getirmekte, bu hareket halindeki orduları, bu değerli
m a d e n transferlerini, bu k a m b i y o senetlerini talep etmektedir. B ü t ü n bu önemli şeyler
aynı z a m a d a F r a n s a ' n ı n II. Felipe açısından önemini de a ç ı k l a m a k t a d ı r l a r . F r a n s a için
çoğu z a m a n , H a b s b u r g t o p r a k l a r ı t a r a f ı n d a n çembere alınmış bir ülke olarak söz edilir.
F a k a t H a b s b u r g i m p a r a t o r l u ğ u . o n u dıştan tehtid ediyorsa, F r a n s a d a o n u içten tehtid
etmektedir ve a c a b a hangisi b ü y ü k tehlikeyi o l u ş t u r m a k t a d ı r ? I. F r a n ç o i s ve II. H e n r i
d ö n e m l e r i n d e F r a n s a İ s p a n y a ' y a d ü ş m a n ve kapatılmış bir d u r u m d a o l m u ş t u r , b u n u n
tek istisnası 1540'taki hızlı geçittir, V. C a r l o s (Charles Q u i n t ) b ü t ü n hayatı b o y u n c a bu
kuşatılmış ülkenin e t r a f ı n d a d o l a n ı p d u r m u ş t u r ve o n a u z a k t a n bakmıştır. B u n u n
tersine, 1559-1589 a r a s ı n d a k i 30 yıl b o y u n c a F r a n s a yolu II. Felipe'nin siyasal
k u r m a y l a r ı ile maliyesine, y a r ı m d a n d a h a fazla açılmıştır. Ve eğer Temkinli kral
İ s p a n y a ' d a n bir yere kıpırdamıyorsa, d o k u d u ğ u ağının o r t a s ı n d a o t u r u y o r s a , b u n u n
nedeni Kastilya'nın mali ve e k o n o m i k önceliğinden k a y n a k l a n a n binlerce ihtiyat ve
A m e r i k a ile olan hayati bağlantı nedeniyledir; a m a aynı z a m a n d a d a , Fransız sınırları
o n a t a m a m e n kapalı değillerdir.

Bunlara bağlı o l a r a k , II. Felipe'nin y a n ı n d a o t u r m a k ve o n u n evrakını ele a l m a k ,

F r a n s a ' n ı n bu aracı görevi gören m e k â n ı n ı nihayetsiz o l a r a k t a r t m a k , p o s t a d u r u m u n u ,
menzil olan ve o l m a y a n yollarını t a n ı m a k , postacıların hareketlerine engel ç ı k a r t a n D i n
Savaşlarını k a y d e t m e k , bu savaşların k a p s a m ı , süresini, nisbi vehametini k a v r a m a k ,
üstelik p a r a yollarının, özellikle de k a m b i y o senetlerinin b o r s a menzillerine u l a ş m a k için
nerelerden saptıklarını a n l a m a k a n l a m ı n a gelmektedir.
G e r ç e k t e bir devlet için m e k â n a karşı bir değil, on mücadele vardır. A v r u p a ve d ü n y a
üzerinde çok dağınık olması açısından m e k â n a karşı kötü bir d u r u m d a b u l u n a n İspanyol
i m p a r a t o r l u ğ u , güçlerinin en iyilerini bu u ğ u r d a kullanmıştır. A n c a k , zorunlu ve bu
z o r u n l u k l a r t a r a f ı n d a n örgütlenen görevlerine h e r h a n g i bir diğerinden d a h a iyi u y u m
sağlamıştır; ve ulaşım, a k t a r ı m ve transferler için ne denilirse denilsin, bu k o n u d a en
iyilerini yakalamış, h a t t a geçmiştir. Bu i m p a r a t o r l u ğ u n en azından 1560'h yıllardan
itibaren, kendini ve rakiplerini d a h a iyi t a n ı m a n ı n ilginç olacağı F r a n c i s c o de I b a r r a ' n ı n
ş a h s ı n d a bir cins birlik ve malzeme taşımacılığı u z m a n ı haline gelmesi m e r a k uyandırıcı-
dır.

T a r i h yazını İspanyol devlet mekanizmasının bu m u a z z a m çabasını fazlasıyla ihmal

etmektedir. Bu tarih yazını yalnızca rey papelero'nun, şu " k u r ş u n a y a k l ı " b ü r o k r a t kralın
" y a v a ş l ı ğ f ' n d a n söz edebilmiştir; d a h a 1560'da Limoges p i s k o p o s u o n d a n bahsederken
( " ) "bizzat kendisi hem p a t r o n , hem de-kâtiptir ve bu b ü y ü k bir e r d e m d i r " ve "işlerinde o
k a d a r ciddidir ki, kâğıtlar a r a s ı n d a geçirdiği g ü n ü n ü n bir saatini bile k a y b e t m e m e k -
t e d i r " ( 74 ) d e m e k t e d i r . Aşırı çalışan b u kral, çeyrek yüzyıl s o n r a , yenilik getirme gibi
b o ş u n a bir gayret içinde olan G r a m e l l e kardinalinin ( 75 ) uyarılarına r a ğ m e n işini
b ı r a k m a k istememiştir ( 76 ).

D e m e k ki İ s p a n y a ' n ı n " y a v a ş l ı k l a r ı " a r a s ı n d a ayırım y a p m a k gerekmektedir.

Postacıların yavaşlığı vardır: haberler yavaş gelmekte, cevaplar ve emirler yavaş yol
a l m a k t a d ı r l a r . D ü n y a n ı n b ü t ü n h ü k ü m e t l e r i aynı k o n u m d a d ı r . Ve İspanyollarınki
hepsinden fazla. A n c a k , m e k â n , yenilmesi gereken mesafe açısından İspanya en sorunlu
olanıdır. A m a o n u n dertleri diğerlerinin de dertleridir. T ü r k i m p a r a t o r l u ğ u d a uc uca
yerleştirilmiş bir yavaşlıklar ortaklığıdır. İ s t a n b u l ' d a n Adriyatiğe, C a t t a r o ' y a veya
S p a l a t o ' y a 16-17 g ü n d e , o d a acele edilirse, varılabilmektedir ( 77 ). K a r a d e n i z , Mar
Maggiore, ö n c e d e n görülmeleri çok az m ü m k ü n olan değişken güzergâhları barındır-
m a k t a d ı r . Türklerin beyaz denizi olan E g e ' d e en b ü y ü k hızlar bile önemsiz k a l m a k t a -
dırlar. 1686'da bile, bir T ü r k k a d ı r g a s ı n ı n İ s t a n b u l ' d a n A ğ r ı b o z ' a 8 g ü n d e gitmiş olması,
kaydedilmesi gereken bir h a b e r o l a b i l m e k t e d i r ( a m a bu yolculuğun A r a l ı k t a yapıldığı d a
bir gerçektir) ( 78 ). 1538'de Süleyman P a ş a ' n ı n d o n a n m a s ı ( 79 ) Kızıldeniz'i a ş a b i l m e k için
iki ay harcamıştır. K e m i r m e n i n b o ş u n a , m a ğ l u p e t m e n i n olanaksız olduğu mesafeler söz
k o n u s u d u r : eğer deyim yerindeyse b u n l a r yüzyıllar b o y u n c a k ı p ı r d a m a m ı ş l a r d ı r bile.
Pegolotti Pratica della Mercatura (1348) adlı k i t a b ı n d a , T r a b z o n ' d a n T o r o s l a r a , eğer
tüccar atla giderse 12-13 g ü n , k e r v a n l a r için de 30-32 gerektiğini işaret etmektedir.
T r a b z o n ' d a k i A v u s t u r y a k o n s o l o s u G o e d e l 1850'de "yol iyi d u r u m d a o l d u ğ u n d a " aynı
g ü z e r g â h ı n bir k e r v a n t a r a f ı n d a n asılması için 27-30 gün gerektiğini iddia etmektedir

n .

İkinci yavaşlık biçmi: emirlerin gönderilmesinden önceki müzakerelerin, geçen

sürelerin m e y d a n a getirdiği yavaşlıktır. O d ö n e m d e yaşayan insanların bu k o n u d a k i
tanıklıkları birbirini t u t m a k t a d ı r . Fransızlar, İtalyanlar riyakâr oldukları k a d a r , k a r a r
v e r m e k t e çok z a m a n h a r c a y a n ağır kanlı insanların ülkesinde kendilerini b a ş k a mizaçtan
hissetmektedirler. A n c a k , o k a d a r da çok anlatılan bu p o r t r e n i n d o ğ r u l u ğ u n u garanti
eden hiçbir şey y o k t u r . Y a b a n c ı n ı n bir ulus h a k k ı n d a edindiği ve taşıdığı imge çoğu
z a m a n sarsılmaz o l d u ğ u k a d a r yanlıştır da. H ü k ü m e t i n yavaşlığı veya Limoges
p i s k o p o s u n u n dediği gibi " b u ülkenin u z u n l u ğ u " ( 81 ) t a r t ı ş m a dışındaymışa benzemek-
tedir. 1587'de R o m a ' d a D r a k e ' i n Cadiz karşısındaki başarılarını d u y d u ğ u n d a , P a p a
" M a j e s t e l e r i çapsız bir kişiydi, a n c a k fırsat k a ç t ı k t a n s o n r a k a r a r v e r e b i l i y o r d u " diye
haykırmıştır. Paris'te " b u söz defalarca t e k r a r l a n m a k l a k a l m a m ı ş , aynı z a m a n d a İngiliz
kraliçesinin öfkesinin İspanya kralının kılıcını cebinden çıkardığının ilâvesiyle yayın-
lanmıştır d a " ( 82 ).

B u n l a r k u ş k u s u z k ö t ü niyetli ifşaatlardır. A n c a k eğer birkez d a h a d i p l o m a t i k

m e k t u p l a ş m a l a r a bakılacak olursa, örneğin F r a n s ı z h ü k ü m e t i n i n işlerini y ü r ü t m e k t e
d a h a hızlı o l d u ğ u görülecektir. A m a a c a b a b ü t ü n k a b a h a t herşeyi o k u m a k isteyen
M a d r i d ' d e k i k r a l d a mıdır? İ s p a n y a , F r a n s ı z y a ş a m ı n d a n (veya İngiliz y a ş a m ı n d a n ) d a h a
geniş çaplı bir i m p a r a t o r l u k hayatının içine h a p s o l m u ş t u r , II. Felipe k a r a r verebilmek
için çok u z a k l a r d a n gelen seslere k u l a k vermek ve onların k e n d i n e ulaşmalarını
beklemek z o r u n d a d ı r . Böylece, incelediğimiz iki yavaşlığı birleştirmeyi b a ş a r m ı ş o l m a k -
tayız. İspanyol y ö n e t i m aygıtı kendi yavaşlıklarına, A t l a n t i k , H i n d O k y a n u s u , h a t t a
P o r t e k i z ' d e k i seyrüsefer yavaşlıklarını d a eklemektedir; gerçekte İspanya bilinen d ü n y a
ö l ç ü s ü n d e olan ilk e k o n o m i y e , ilk siyasete cevap v e r m e k d u r u m u n d a d ı r . İ s p a n y a ' n ı n
kalbinin diğerlerininkinden d a h a yavaş bir ritmle a t m a s ı n ı n nedenlerinden biri b u d u r .
Portekiz'in fethinden s o n r a , 1580'den itibaren bu ritm d a h a d a yavaşlamıştır. 1585'de
D o ğ u H i n d a d a l a r ı n a ulaşan ve değerli m e k t u p l a ş m a l a r ı k o r u n m u ş olan şu Floransalı
Sassetti ile birlikte düş k u r a l ı m . 27 O c a k 1585'de F l o r a n s a ' d a kalmış olan dostu Piero
Vettori'ye C o c h i n ' d e n "açlık, deniz t u t m a s ı , rahatsızlık nedeniyle bitkin 800-900 kişinin
o r t a s ı n d a d a r a c ı k bir m e k â n a sıkışmış o l a r a k , peksimet ve k o k m u ş s u y l a " geçirilen yedi
aylık bir sefer h a k k ı n d a biraz düşünülseydi ( 83 ), H i n d i s t a n ' a gitmeye heveslenen çok az
o l u r d u diye y a z m a k t a d ı r . A m a ne z a m a n bir gemi görülse, insanın canı o n a binmeyi
çekmektedir. F a k a t İspanya kralının emirleri de bu yedi aylık yolculuğa ve b a ş k a şeylere
katlanmak zorundadırlar.

Böylece hiçbir k u ş k u k a l m a m a k t a d ı r : İ s p a n y a ' n ı n mesafelere karşı kavgası sert bir

k a v g a d ı r ve diğerleriden çok d a h a iyi bir şekilde " X V I . yüzyılın ö l ç ü s ü " n ü açığa
çıkartmaktadır.

Claude du Bourg'un üç yolculuğu (1576 ve 1577)

K ü ç ü k bir ö r n e k b u n u gösterecektir. Bu örnek bizi o l d u k ç a karanlık, açgözlü bir kişi

olan C l a u d e du B o u r g adlı bir Fransız maceraperestinin yanına götürecektir. Bu a d a m
bir d a h i mi, yoksa sadece t u h a f biri midir? Ulusal k ü t ü p h a n e n i n çok sayıda y a y ı n l a n m a -
mış belgeleri a r a s ı n d a a r a ş t ı r m a y a p a c a k birisi, bu k o n u d a belki bir k a r a r verebilecektir.

Biz o n u n kişiliğinden d a h a çok, o n u İ s p a n y a ' y a g ö t ü r e n üç tane o l d u k ç a ilginç

yolculukla ilgiliyiz: birincisi Mayıs 1576'da, ikincisi aynı yılın E y l ü l - E k i m i n d e , ü ç ü n c ü s ü
1577'nin T e m m u z - A ğ u s t o s ' u n n d a . İlk iki yolculukta Alençon d ü k ü n ü n çıkarlarını
gözetmekle y ü k ü m l ü o l a r a k ve k u ş k u s u z kendine de birşeyle y o n t a r a k , prensin a d ı n a
o n u n II. Felipe'nin kızlarından biriyle m u h t e m e l evliliğinin pazarlığını yapmıştır;
prenses d r a h o m a o l a r a k kocasına Alçak Ülkeler'i getirecektir; i n a n a b i l m e k için
metinlerin o k u n m a s ı n a ve defalarca o k u n m a s ı n a gerek olan ü ç ü n c ü yolculukta C l u d e du
B o u r g , H e n r i de Bearn a d ı n a hareket etmektedir; bu prens K a t o l i k K r a l d a n borç
istemekte ve kızkardeşinin Savua prensiyle evlenmesi için y a r d ı m etmesini talep
e t m e k t e d i r . Bu şaşırtıcı görev y o l c u l u k l a r ı n d a n herbiri en k a r m a ş ı k sorunları çıkart-
m a k t a ve komediye d ö n ü ş e r e k F r a n s a elçisi S a i n t - G o u a r d ' ı n z ı v a n a d a n ç ı k m a s ı n a yol
açmaktadırlar.

İlk seferinde k a h r a m a n ı m ı z , yola y a n ı n d a hem efendisi, hem de kendisi için o l d u k ç a

m u ğ l a k bir m e k t u p ve 400 d ü k a değerinde bir altın zincirle çıkmıştır. İkinci yolculukta
kral o n u a t l a t m a k istemiştir. 4 E k i m 1576'da Paris'teki elçisine: " C l a u d e du B o u r g ' u n ,
özellikle sizin 30 T e m m u z ve 13 A ğ u s t o s tarihli m e k t u p l a r ı n ı z d a n s o n r a , geri geleceğini
s a n m ı y o r d u m " diye y a z m a k t a d ı r . A n c a k , istenmeyen a d a m gene de 2 Eylül'de
B a r s e l o n a ' d a d ı r . O n u d u r d u r m a k , F r a n s a kralının elçisiyle en a z ı n d a n b ü y ü k sorunların
çıkmasını engellemek için, herşeyi yazılı o l a r a k halletmek için, emirlerin yerlerine hızla
ulaşmalarını s a ğ l a m a k gerekir. Ç a y a s aslında iki veya üç kere yazmış, f a k a t Clade du
B o u r g b u n l a r a kulak a s m a y a r a k ağın deliklerinden içeri sızmıştır ve II. Felipe'nin
anlattığı üzere " E s c o r i a l ' d e n P r a d o ' y a giderken, 22 Eylül sabahı G a l a p a g a r ' d a y o l u m a
dikilerek b a n a A l e n ç o n d ü k ü n ü n 19 A ğ u s t o s tarihli elyazısı bir m e k t u b u n u s u n d u ve ilk
seferinden d a h a açık bir şekilde d ü k ü n kızlarımdan biriyle evliliğinin pazarlığını y a p m a y ı
ö n e r d i . O n a A l b a d ü k ü aracılığıyla cevap verdirttim...". B u n d a n s o n r a k i olaylar ilgi
alanımızın dışına ç ı k m a k t a d ı r l a r . Tek başına ve üstelik istenmeyen bir a d a m , İspan-
ya'nın istediği her yerine gidebilmek ve istihbarat servisleri t a r a f ı n d a n d u y u r u l m u ş
o l m a k l a birlikte, d e n e t i m ve engellerden k u r t u l a r a k , bizzat T e m k i n l i Kral'ın karşısında
belirivermiştir. İşte a n c a k o z a m a n ı n hızları, yani yavaşlıklarının mümkün hale
getirebilecekleri bir başarı ( 84 ).

Mekân ve ekonomi
Her t ü r d e n faaliyet m e k â n ı n ı n direnciyle karşılaşmakta; bu dirençte zorlanmalarını
ve uyumlarını b u l m a k t a d ı r . Gayretli hazırlıklara, kaçınılmaz kazalara, yavaşlığa
m a h k û m A k d e n i z e k o n o m i s i n i , k o n u y a girerken bu mesafelerin açısı altında g ö r m e k
gerekmektedir.

Ayrıcalıklı mallar olan k a m b i y o senetleri bile bu genel adalet yasasından yakalarını

k u r t a r a m a m a k t a d ı r l a r . H e r y e r d e , yolda geçen süre, düzenli olarak bizzat k a m b i y o
senedindeki vadeye eklenmektedir. Yüzyılın başında k a m b i y o senetlerinde ö n g ö r ü l e n bu
yol süreleri C e n o v a ' d a n itibaren ( 85 ), Piza için 5 gün, M i l a n o için 6 g ü n , G a e t a , A v i g n o n ,
R o m a için 10 g ü n , A n c o n a için 15 gün, Barselona için 20 gün, Valencia, Montpellieriçin
30 g ü n , Bruges için iki ay, L o n d r a için üç aydır... Nakit p a r a d a h a da yavaş yol
a l m a k t a d ı r . X V I . yüzyılın ikinci yarısıyla birlikte filoların Sevilla'ya v a r m a l a r ı n ı n
A v r u p a , A k d e n i z ve d ü n y a ekonomisinin egemen u n s u r u haline gelmesiyle; her yıl her
yeni beyaz m a d e n kitlesinin mevcut p a r a arzına katılmak üzere yaptığı yolculuğu ve Jese
Gentil da Silva'nın ( 86 ) çizdiği krokinin gösterdiği üzere, bunların belli bir t a k v i m e göre
Batı'nın bir yerinden diğerine olan tedavüllerini ve aralıklı menzillerini izlemek m ü m k ü n
hale gelmiştir. Mallar için de aynı zorluklar söz k o n u s u d u r : b u n l a r yavaş bir şekilde
üretilmekte, d e p o l a r d a z a m a n k a y b e t m e k t e , yavaş veya hızlı bir şekilde el değiştirmek-
tedirler. F l o r a n s a t a r a f ı n d a n ithal edilen İspanya yünleri, pöstekinin satın allınmasıyla,
k u m a ş a nihai halinin verilmesi a r a s ı n d a aylarca ve aylarca z a m a n a ihtiyaç göstermek-
tedir ( 87 ) ve bazen de şu yeni b ü r ü n d ü ğ ü biçim altında Mısır, N u r e m b e r g veya b a ş k a
yerlerdeki müşterilerine u l a ş m a y a kalkıştığında, yıllara ihtiyaç d u y m a k t a d ı r . H a s a t
edildikten bir yıl s o n r a satılan ve b u n d a n altı ay ve bazen de A k d e n i z yolunu
t u t t u k l a r ı n d a , d a h a fazla bir süre s o n r a tüketilen P o l o n y a b u ğ d a y ve çavdarına dair
karakteristik örneği d a h a önce zikretmiştik ( 88 ).

B u n d a n da fazlası vardır, mallar uzun yolların nihayetinde birbirlerini beklemek-

tedirler. A b r u z z i ' d e k i A q u i l a ' d a faal s a f r a n ticareti, her yıl b ü y ü k bir tüccar b u l u ş m a s ı n a
yol a ç m a k t a d ı r . F a k a t buluşmayı harekete geçiren, asla tek başına s a f r a n değildir: s a f r a n
keten çuvallara k o n u l m a k z o r u n d a d ı r (bu çuvalların sekiz tanesi bir yük m e y d a n a
getirmektedir) ve bu çuvalları d a d ö r d e r d ö r d e r deri kılıflara k o y m a k gerekmektedir. Öte
y a n d a n ödemeler, küçük cavali ve cavaluzzi sikkeleri b a s m a k için Aquila d a r p h a n e s i n i n
kullandığı b a k ı r ç u b u k l a r ile y a p ı l m a k t a d ı r . Bu d u r u m d a s a f r a n a n c a k A l m a n y a ' d a n
gelen keten bezlerin ve b a k ı r t a b a k a l a r ı n ı n M a c a r i s t a n ' d a n gelen deri balyalarının kente
v a r m a l a r ı n d a n s o n r a yola çıkabilmektedir (ve tersi) ( 89 ). K e n t t e b ü t ü n bu süreçler
birbirleriyle b u l u ş m a k t a d ı r l a r . Aynı şekilde, D o ğ u A k d e n i z ' d e b a h a r a t , karabiber,
m ü s t a h z a r a t , i p e k , p a m u k B a t ı ' d a n gelen g ü m ü ş sikkeler ve yünlü d o k u m a l a r l a buluş-
m a y a gitmektedirler. R a g u z a ' d a n Venediğe, sonra da Venedik'ten Anvers ve L o n d r a ' y a
u z a n a n yol üzerinde, Raguzalı bir tüccar ailesi o l u p , R a g u z a , A n c o n a , Venedik ( d a h a
s o n r a Messina'ya el atmışa benzemektediler)ve nihayet bu mübadelelerin d ü ğ ü m noktası
olan L o n d r a ' y a yerleşmiş olan G o n d o l a ailesinin geçimini sağlayan, z a m a n z a m a n
yapılan mal mübadelelerinden haberdarız: bu mübadelelerde söz k o n u s u olan D o ğ u
A k d e n i z ' d e n ithal edilen k u r u üzümleri, İtalyancası İngilizcenin etkisiyle bozulan
İtalyanın yazdığı gibi uve passe'ler ve curanti'lerı ve akışı zor pater nostef leri İngiliz
kırlarında imal edilmiş olan carisee'ler ile takas etmektedir. T a ş ı m a kara ve deniz
yoluyla, Venedik veya A n c o n a üzerinden y a p ı l m a k t a d ı r , f a k a t alışverişin sona ermesi o
k a d a r yavaş o l m a k t a d ı r ki, 1545'te hesapları k a p a t a b i l m e k için Salviati'ler aracılığıyla
L y o n ' d a k i s a r r a f l a r a b a ş v u r m a k gerekmiştir ( 90 ).

Mal dolaşım süreçlerinin bu yavaşlığı genel bir ızdıraptır. M a l l a r , nakitler, k a m b i y o

senetleri b u veya öteki y ö n d e yolculuk y a p m a k t a , k a r ş ı l a ş m a k t a veya birbirlerini
beklemektedirler. H e r ticari merkez malların, nakit p a r a n ı n , k a m b i y o senetlerinin çoklu
ve değişken k o n j o n k t ü r ü , b u n l a r ı n birbirlerini telafi etmeleri sayesinde y a ş a m a k t a d ı r . Bu
yavaş hareketler malları, paraları, k a m b i y o senetlerini u z u n z a m a n yolda t u t m a k t a d ı r -
lar. Bir tüccar doğal o l a r a k , sürekli yeniden başlanan bu o y u n d a esas kozu olan
sermayesini m ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r ç a b u k geri almayı isteyecektir. Hiçbir kuşku y o k t u r
ki, XVI. yüzyılda özel b a n k a l a r ı n d r a m ı müşterilerinin yatırdıkları p a r a l a r ı çok yavaş
ticari d o l a ş ı m l a r a , hesapsızca s o k m u ş o l m a l a r ı n d a n k a y n a k l a n m a k t a d ı r . Bir b u n a l ı m
veya panik çıktığında alt üst oluşlar için birkaç gün yetmektedir, ç ü n k ü p a r a , m e k â n ı n
ö l d ü r ü c ü yavaşlığına m a h k û m o l m u ş bir şekilde yolculuktadır.

Z a m a n ı n nakit o l d u ğ u n u , yazdığı sonsuz m e k t u p l a r d a n ö t ü r ü " p a r m a k l a r ı m ü r e k -

kep lekeli" her tüccar bilmektedir. F o r m ü l d a h a o tarihlerde geçerlik kazanmıştır: 1590
M a r t ı n d a Baltasar Suarez, F l o r a n s a ' y a yerleşmiş olan şu İspanyol, por el tiempo que
pierde la mercadaria çok p a h a l ı y a m a l o l a c a k bir kalyon gecikmesinden ö t ü r ü küplere
binmiştir ( 91 ). D e m e k ki bilgelik, yatırımları ( p a r a veya mal cinsinden) birçok farklı
takvime tabi yol a r a s ı n d a veya aynı yol üzerinde birçok tekneye bölmeyi veyahut d a en
a z ı n d a n en kısa yolu, yani p a r a y ı ve kârı en ç a b u k geri getirenini seçmeyi g e r e k t i r m e k -
tedir. Bu d u r u m d a X V I I . yüzyılın başında tüccarlar Venedik karayollarını, P o ' n u n
o l u ş t u r d u ğ u u y g u n yola tercih etmişlerdir, Venedikli bir k â t i p ( 92 ) evet su yolu "tehlikeli,
rahatsız ve pahalı k a r a y o l u n d a n her z a m a n d a h a r a h a t ve a v a n t a j l ı d ı r " d e m e k t e d i r .
F a k a t nehir b o y u n c a fazlasıyla yargı yetkisi, d u r a k l a m a nedeni, denetimler ve soy-
g u n l a r a m a r u z k a l m a d u r u m u vardır, f a k a t en k ö t ü s ü , fazlasıyla z a m a n kaybedilmek-
tedir ve s o n u n d a maliyetler eşit hale gelmektedir.

Ö t e y a n d a n , kimse z a m a n ı israf etmeyi d ü ş ü n m e m e k t e d i r . Eğer şu Venedikli tüccar

XV. yüzyıldan itibaren Suriye p a m u k l u l a r ı üzerinde o y u n o y n a m a y ı tercih etmişse ( 93 )
b u n u n nedeni bu işlerin altı veya yedi ay içinde s o n u c a ulaşıp, İngiltere veya F l a n d r e
y ö n ü n d e k i u z u n y o l c u l u k l a r d a n çok d a h a ç a b u k çözümlendiğidir. Sadece o çağın en
b ü y ü k kapitalistleri, en talihlileri, en beceriklileri olan Cenevizliler, Sevilla'dan hareketle
A t l a n t i k aşırı ödemeleri ö r g ü t l e m e y i becerebilmişlerdir ( 94 ). Bu m u a z z a m bir işlemdir.
F a k a t bir başka açıdan m u a z z a m olan, Lizbon ile H i n d O k y a n u s u a r a s ı n d a k i düzenli
ticari bağlantıları k u r a b i l m e k için Portekiz h ü k ü m e t i n i n t ü m kredisiyle m ü d a h a l e
etmesi, kralın k a r a b i b e r tüccarı haline gelmesi gerekmiştir; ve zaten b u n l a r d a kısa bir
süre s o n r a yetersiz kalmışlardır. Ticaret ne k a d a r u z a k t a yapılır hale gelirse, z o r u n l u
olarak yatırılacak p a r a a r t m a k t a d ı r , ç ü n k ü d a h a uzun bir süre yolculuğun esaretine tabi
olacaktır. XV. yüzyılda Sevilla'dan A m e r i k a ' y a veya L i z b o n ' d a n A s y a ' y a deniz ticareti,
eğer d a h a önce Y u k a r ı A l m a n y a ve İ t a l y a ' d a kapitalist y o ğ u n l a ş m a l a r olmasaydı,
m ü m k ü n o l a m a z l a r d ı ( 9S ).

Ve bu u z u n mesafeli bağlantılar her z a m a n yiğitlik gerektirmektedirler. İşi yapanların

yiğitliği: T e m m u z 1602'de H i n d l e r d e n gelen k o c a m a n bir tekne, b o r d a s ı n d a iki " m i l y o n
a l t ı n " d a n fazla o l d u ğ u halde L i z b o n ' a birkaç mil k a l a n a k a d a r yaklaşmıştır, f a k a t
m ü r e t t e b a t t a n sadece o t u z u hala h a y a t t a d ı r . İşte, s a v u n m a k a d ı r g a l a r ı n ı n b u r n u n u n
dibinde İngiliz k o r s a n l a r ı n ı n ele geçirdikleri, bu bitkin teknedir ( 96 ). Eylül 1614'te aynı
olay birkez d a h a m e y d a n a gelmiştir in extremis k ö t ü bitmemiştir: " H i n d l e r " d e n
b o r d a s ı n d a " b i r m i l y o n " altın olan zengin bir tekne gelir, a m a yola çıkarken 300 a d a m
bindirmiştir, 16 tanesiyle geri d ö n m e k t e d i r ( 97 ). En uç ö r n e k , M a n i l a ' d a n yola çıkan bir
k a l y o n u n Pasifik'ten A c a p u l c o ' y a , Mayıs 1657'de b o r d a s ı n d a tek canlı bir kişi o l m a d a n
d ö n m e s i d i r ( 98 ), f a k a t b ü t ü n zenginlikler yerli yerindedir ve hayalet gemi l i m a n a kendi
b a ş ı n a gelmektedir.

Para k o n u s u n d a k i yiğitlikler: b u n u n üzerinde d u r m a k gerekir M u a z z a m miktarların

harekete geçirilmeleri gerekmektedir; ticari merkezlerin düzensiz ritmlerinin her z a m a n
o r t a y a k o y d u ğ u b u d u r . Örneğin Venedik M a r t 1464'te ( 99 ) Suriye kadırgalarının yola
çıkmasıyla t a m a m e n nakitsiz kalmıştır. P a r a stokları, b ü t ü n arzenti'leri artık denizde
seretmektedirler, sono navegati per questi navi di Siria, gerilerinde geçici olarak boşalmış
ve bu nedenle felç olmuş bir kent bırakmışlardır. Bu aynı z a m a n d a yüz yıl s o n r a
Sevila'nın s u n d u ğ u m a n z a r a d ı r , üstelik bu kent henüz gençliğinin t ü m g ü c ü n ü göster-
mektedir. D a h a " H i n d l e r " Filosu yola bile çıkmamıştır ki (filo San Lucar engelini a n c a k
24-29 M a r t 1563'te aşacaktır) ( 10 °), Simon Ruiz'in m e k t u p a r k a d a ş ı o n a Sevilla'dan 15
Ş u b a t t a şöyle y a z m a k t a d ı r ( 101 ): " b u r a d a günlerdir ortalıkta ne fiyata olursa olsun borç
alınabilecek tek bir riyal bile y o k " . Piyasa gönderilecek son malların alımları nedeniyle
boşalmıştır, nakit " g e n i ş l e m e s i " için filoların dönüşlerini beklemek gerekecektir. Bir
önceki yılda, 1562'de, filonun gecikmesi nedeniyle, zaten b o r ç l a n m ı ş olan tüccarlar
h a n g i fiyata olursa olsun, kredi a l m a k d u r u m u n d a kalmışlardır: resmi bir m e k t u p t a
kaydedildiğine göre ( l 0 2 ) " b i r a y d a n beri k a m b i y o % 4,5'tan d a h a fazla düştü ve bu h e p
yabancıların lehine o l d u " . Ve işte f u a r d a , M e d i n a del C a m p o ' d a ödemelerin z a m a n ı
gelince; ah Majesteleri ödemeleri bir ertelese de tüccarları k u r t a r s a !

Fuarlar, ekonomik hayatın yedek güçleri

Ticari merkezler e k o n o m i k hayatın belirleyici sürükleyicileridir: bunlar m e k â n ı n
h u s u m e t i n i kesintiye u ğ r a t m a k t a , mesafelere karşı iyi bir zafer k a z a n m a k t a d ı r l a r .
Onların faaliyetlerine yardımcı o l a n l a r a r a s ı n d a ilk sırayı f u a r l a r a l m a k t a d ı r l a r .
B u n l a r d a n sanki hala kentler söz k o n u s u y m u ş gibi, geçici ticari merkezler o l a r a k söz
etmek uygun olacaktır. Bunlar aslında a r a l a r ı n d a d a çok farklı o l u p , kent imajına b u n a
göre uzak veya yakın o l m a k t a d ı r l a r ; bazıları sıradan, diğerleri o r t a , bir kısmı d a
o l a ğ a n ü s t ü olan bu yerler, o tarihlerde mal f u a r ı n d a n değişim f u a r ı n a d o ğ r u bir gelişme
göstermektedirler ( l 0 3 ). F a k a t bu a l a n l a r d a hiçbir şey kesin değildir. C h a m p a g n e fuarları
XIV. yüzyılda sönmüşlerdir; C h a l o n - s u r - S a o n e , Cenevre ve s o n r a d a L y o n ' d a yeniden
o r t a y a çıkmışlardır. Yoğun kentsel faaliyet ülkeleri olan Kuzey İtalya ve Alçak
Ülkeler'de, XVI. yüzyılda hala p a r l a k olan f u a r l a r gerilemektediler. Venedik gibi, hala
y a ş a m a y a devam ettikleri yerlerde de birer d e k o r d a n ibarettirler. Büyük ç o ş k u l a r a ve
doge'nin denizle evliliğinden ö t ü r ü dinsel b a y r a m d a n ö t ü r ü La Sensa ( 104 ) adıyla anılan
p a r l a k f u a r Göğe Yükseliş g ü n ü San M a r c o m e y d a n ı n d a k u r u l m a k t a d ı r . F a k a t artık
burası Venediğin kalbi değildir, yeni kalp Rialto k ö p r ü s ü ve meydanında a t m a k t a d ı r .

Kentlerle (veya tercih edilirse, ticari merkezlerle) f u a r l a r a r a s ı n d a k i bu d i y a l o g d a ,

sürekli çalışanlar ( F l o r a n s a ' d a k a m b i y o her h a f t a Cumartesileri kote edilmektedir) uzun
d ö n e m d e , istisnai b u l u ş m a l a r a üste gelmek z o r u n d a d ı r l a r . Z o r u n d a d ı r l a r , f a k a t hiçbir
değişim tek yönlü değildir. Sürprizler, alt üst oluşlar m ü m k ü n o l m a y a d e v a m etmektedir-
ler. 1579'da Kuzey İ t a l y a ' d a P i a c e n z a ' d a Besançon fuarları denilen değişim fuarlarının
k u r u l m a s ı , kapitalizmin talihi açısından yüzyılın en b ü y ü k olayıdır. Akdeniz ve b ü t ü n
Batı e k o n o m i s i n i n talepçi " k a l b i " uzun sûre P i a n c e z a ' d a yer almıştır. Bu m u a z z a m olaya
geri döneceğiz. Aslında bir kent olan C e n o v a değil de, her yıl yüz k a d a r iş a d a m ı n ı n
P i a c e n z a ' d a k i gizli ve d ö r t kez m e y d a n a gelen toplantıları, Batının m a d d i hayatının
ritmini v e r m e k t e d i r . B u r a d a yalnızca kâğıtlar değiştirilmekte ve h e m e n h e m e n hiç
a b a r t m a y a n bir Venediklinin dediğine göre, kimse kimseye k u r u ş bile ö d e m e m e k t e d i r
( 105 ). Ve bu a r a d a herşey -gidiş ve geliş, a t a r d a m a r l a r ve t o p l a r d a m a r l a r - bu belirleyici
k u t b a u l a ş m a k t a d ı r . Burası, b u n l a r o l m a z s a değişimlerin a n l a m ve güçlerini k a y b e d e -
cekleri poliçe ve u z a t m a l a r ı , b o r ç ve alacakları, ö d e m e ve teyidleri, altın ve g ü m ü ş ü ,
simetrileri ve asimetrileri d a ğ ı t m a k t a d ı r .

A n c a k d a h a mütevazi bir d ü z e y d e yerel f u a r l a r ı n o y n a n a c a k rolleri b u l u n m a k t a d ı r :

aslını söylemek gerekirse, tıpkı en ünlü ticari f u a r l a r olan L y o n , M e d i n a del C a m p o ,
M a i n üzeri F r a n k f u r t ve d a h a sonraları Leipzig'inkiyle aynı cinsten rollere sahiptirler. Ve
sayılamayacak k a d a r çok olan bu bölgesel f u a r l a r ı n tarihi, y a k ı n l a r d a yapılan a r a ş t ı r m a -
lar sayesinde belirlenmektedir: N a p o l i krallığındaki L a n c i a n o ( 106 ), Salerno ( 107 ), Aversa,
Lucera, R e g g i o di C a l a b r i a f u a r l a r ı , Kilise devletindeki Recenati ve Sinigaglia f u a r l a r ı ;
L o m b a r d i y a ' n ı n birbirlerine bağlı f u a r l a r ı ( 108 ); Venediğin B e r g a m o veya Brescia'da
k u r u l m a s ı n a izin verdikleri veya Tirollerde X V I I . yüzyılda çok zengin olan B o l z a n a f u a r ı
C 0 9 ) veya Suriye'de deniz kıyısında Celbe ve Ş a m ' ı n 100 k m . güneyinde çölün o r t a s ı n d a k i
k e r v a n f u a r ı El Muzeirib ( u 0 ) . Batının veya Balkanların m e k â n ı n ı p a t l a m a y a hazır
n o k t a c ı k l a r halinde d o l d u r a n şu m i n n a c ı k f u a r l a r , birazıcık b ü y ü m ü ş haftalık pazarları
s a y m a y a bile gerek y o k t u r ( ı u ) . 1575-80 a r a s ı n d a sadece Yeni Kastilya'da b u n l a r d a n
faaliyette b u l u n a n 22 tanesi sayılmıştır ( 1 1 2 ) ve P o r t e k i z ' d e de b u n l a r d a n t o n l a r c a vardır
( m ) . Bunların hepsi, en mütevazisi bile, aceleyle k u r u l m u ş kentlerdir ve M e d i n a del
C a m p o ' d a o l d u ğ u gibi eskiden sadece tek bir sokağın -La Rua- ve b ü y ü k bir m e y d a n ı n
o l d u ğ u yerde; veya L a n c i a n o ' d a o l d u ğ u gibi bizzat kentin dışında geniş düzlük bir
arazide bitivermişlerdir ( 114 ). B u r a l a r d a , 15 g ü n , 3 h a f t a , bilemediniz bir aylık ateşli bir
faaliyetten s o n r a herşey bitmektedir. A r a g o n ' d a k i D a r r o c a ' d a başlıca f u a r Corpus
Domini g ü n ü b a ş l a m a k t a d ı r ; b u , K u t s a l Teslis t a r i k a t ı n a m e n s u p rahipler için, eskiden
e k m e ğ i n ete ve k a n a b ü r ü n m e mucizesine sahne olan (mayıs 1581'de genç Venedikli
yolcular i m a n l a et cid si vede chiarissimamente diye k o n u ş m a k t a d ı r l a r ) kiliselerinden
ç ı k m a fırsatıdır. 8 g ü n süren bu f u a r bir katır, çekim veya binek hayvanı satıcıları
kalabalığını b i r a r a y a t o p l a m a k t a d ı r ; b o y u n d u r u ğ a v u r u l a n h a y v a n l a r " İ s p a n y a ' d a hep
iki tekerlekli olan a r a b a l a r ı " çekebilmektedirler ( n 5 ) (geçerken bu ayrıntıyı da verdik).

Bayram geçince herşey düzene girmektedir. Sökülen dekorlar d a h a uzaklara götürül-

mektedirler: Kont Potemkin'inkiler gibi kendi başlarına ilerleyen gerçek köyler. Bir f u a r sona
erince bir diğeri b a ş l a m a k t a d ı r . 1567'de L a n c i a n o ' y u " A ğ u s t o s " f u a r ı sırasında terkeden
şu yedi veya sekiz F l a m a n tüccarı, gitmek istedikleri Serrente'de aynı ayın 21'inde
b a ş l a y a n ikinci f u a r a yetişecek k a d a r z a m a n a sahiptirler ( 116 ). N i s a n 1567 tarihli bir
N a p o l i belgesinin zikrettiği ( 117 ) şu Speranza della Marca, in giro per il regno
" m e m u r l a r ı y l a b i r l i k t e " k u ş k u s u z b ü t ü n bu f u a r l a r a k a t ı l a r a k m a n i f a t u r a , ipekli
k u m a ş l a r , zagarelle'ler ( 118 ), altın ve g ü m ü ş tel, t a r a k , k ü l a h s a t m a k t a d ı r . Belki de
N a p o l i ' y e taklitçi bir m o d a nedeniyle giren şu İ s p a n y o l ş a p k a l a r ı n d a n s a t a r a k t ü m
müşterilerini m e m n u n etmiştir.

Bu b u l u ş m a l a r d a her z a m a n , k a m b i y o senetleri ve kredi o y u n l a r ı n ı bilen L a n c i a n o ' d a

b ü t ü n paketler halinde k a m b i y o m e k t u p l a r ı b u l u n m u ş t u r ( 119 ) ve b a h a r a t , m ü s t a h z a r a t ,
k u m a ş ithal eden b ü y ü k tüccarlar da b u l u n m a k t a d ı r . F a k a t M a r t 1578'de L y o n ' d a bile
( 12 °) meyhanecilere göre " f u a r l a r a atla gelen ve iyi bir yerde yatacak parası olan herbir
tüccar başına, birkaç k ü ç ü k meyhaneye sığınmaktan g o c u n m a y a n 10 tanesi yaya olarak
g e l m e k t e d i r " . F u a r l a r aynı z a m a n d a ; ürünlerini, hayvanlarını, d o m u z yağını, tuzlu et
fıçılarını, t a b a k l a n m ı ş veya h a m derilerini, peynirlerini, taze içkilerini, bademlerini, k u r u
incirlerini, elmalarını, mangiaguerra k a d a r ünlü ve geçerli şaraplarını, ançuez veya
21 V E N E D İ K T E R S A N E S İ (1500). J a c o p o di B a r b a r o ' n u n geniş planına göre.
22. İ S T A N B U L . Haliç ten kısmi g ö r ü n t ü (XVI. yüzyıl) B.N. Paris, C 4093.
23. K A H İ R E . Az ç o k d o ğ r u ç i z i m . Y u k a r ı n ı n d o ğ u , a ş a ğ ı n ı n batı o l d u ğ u n a d i k k a t e d i n i z . D e m e k ki P i r a m i d l e r d o ğ r u
y e r e y e r l e ş t i r i l m i ş l e r d i r . K a y n a k : G i u l i o B a l b i n o , De desegni delle piü illustri citâ e lortezze del mondo, Venedik,
24. V E N E D İ K P L A N I (XVI. yüzyıl). Santa Cruz m a r k i s i n i n C i u d a d Real'deki sarayındadır. Rialto k ö p r ü s ü n ü n hala
t a h t a d a n o l d u ğ u n a d i k k a t ediniz. T e r s a n e n i n başlangıç b ö l ü m ü , S a i n t - G e o r g e s adası, G i u d e c c a ve Zattereler
görülmektedir.
sardalya varillerini, hem ipeklerini sunan bir kırsal hayatın gerçek tanıkları olan en
mütevazi çerçileri de b a ğ r ı n a b a s m a k t a d ı r . Bizi b u r a d a renkli imgelerinin ilgilendirdiği
şu yoğun N a p o l i krallığında önemli olan, b ü y ü k ticari yollarla, L a n c i a n o ' n u n arkasın-
daki d a ğ l a r d a n "sel sularının açtığı ç ö k ü n t ü l e r d e n " inen şu katır yollarının, şu "kırsal
kılcal d a m a r l a r ı " n ı n buluşmalarının örgütlenmesidir. Öyle g ö z ü k m e k t e d i r ki, değişim
ve d o l a ş ı m a destek çıkılmaktadır ve n a k d i a k ı m l a r ve t a k a s l a r ticari resimlerden
muafiyetler sayesinde a r t m a k t a d ı r , ç ü n k ü m e k â n aynı z a m a d a g ü m r ü k l e r , geçitler ve
engeller d e m e k t i r ( 121 ).

Neresi gözlenirse gözlensin, m a n z a r a her seferinde aynıdır. Yeni Kastilya'da

G u a d a l a j a r a eyaletindeki Tendilla ( 122 ) 1580'lerde bile çok t a n ı n a n bir yer değildir. H a n g i
coğrafyacı Sierra de la C a l d e r i n a ' n ı n dibinde d u r a n , d a h a s o n r a C i u d a d Real, B a d a j o z
o r a d a n da Portekiz'e a k a n kuzeydeki G u a d i a n a ' m n kıyılarına b a k a n bu yeri ezberden
belirleyebilir? O d ö n e m e d e burası 700 haneli, 3000 nüfuslu büyücek bir senyörlük
kasabasıdır. Ö t e y a n d a n , iki f u a r ı n d a n , t a m kıştan çıkılırken St. M a r t i n g ü n ü kurulanı
bir ay süreyle o l a ğ a n ü s t ü bir bolluğa sahne o l m a k t a d ı r . Bu f u a r şanslı k o n j o n k t ü r e
rastgelmektedir: t ü m kış b o y u n c a z e n a a t k â r l a r k u m a ş d o k u m u ş l a r d ı r ve burası yılın ilk
fuarıdır, feria de coyuntura que todo el imbierno se han labrado los panos, y ser la primera
del ano. T ü m k o m ş u kentlerden b u r a y a tüccarlar gelmekte ve h a t t a M a d r i d , T o l e d o ,
Segovia, C u e n c a ' d a n gelen mercaderes gruesos bile g ö r ü l m e k t e d i r ; b u n l a r a ek olarak
Biscayelı bez ve iplik tüccarları ve " b u r a d a Kastilya'daki f u a r l a r ı n hiç birinde olmadığı
k a d a r k a l a b a l ı k " Portekizliler de gelmektedirler. Bu k a d a r insanın buluşması, bu
d ü k k â n sağanağı G r a n a d a Alcayceria'sını akla getirmektedir ( 123 ); ve ne k a d a r d a çok
mal vardır: her t ü r d e n ve heryerden gelen yünlüler, ipekliler, b a h a r a t , m ü s t a h z a r a t ,
Brezilya kerestesi, fildişi, k u y u m c u işleri ve sıradan mallar. Tendilla k o n t u n u n p a y ı n a
yılda 1.200.000 alcabala maravedis'i d ü ş m e k t e d i r ki, bu o l d u k ç a d ü ş ü k , yani % 3'lük bir
payın karşılığıdır ve f u a r ı n iş hacminin 40 milyon (40 cuentos) maravedis'e ulaştığını
h e s a p l a m a m ı z a izin vermektedir ki, bu da 100.000 d ü k a d a n fazla eder. Böylece olağan
o l a r a k kapalı, kendi içlerine d ö n ü k olan yerel e k o n o m i l e r zorla kırılmış o l m a k t a ve
böylece "ulusal p a z a r l a r ı n " mahreçleri m ü m k ü n hale gelmektedir.

Küçük çaplı ekonomi alanları

Aslında A k d e n i z ' d e birçok yarı kapalı e k o n o m i l e r , kendileri için ö r g ü t l e n m i ş dar
veya geniş d ü n y a l a r -sayılamayacak k a d a r çok yerel ölçü, kıyafet, lehçeleriyle birlikte-
b u l u n m a k t a d ı r . Bunların sayısı etkileyicidir. Sardinya ve Korsika b ü t ü n olarak ilişkile-
rin büyük yaşamının kıyısındadırlar. S a r d i n y a ' d a ( 124 ) köylü asla d a h a fazla üretmeyi,
yeni ekimlerin riskine girmeyi, y ö n t e m l e r i n d e n k o p m a y ı istememektedir; t a r l a l a r ı n d a
alız y a k m a k t a (narboni) ve n a d a s u y g u l a m a m a k t a d ı r . 1860'da bile D o ğ u kıyısındaki
Orosei ve P o s a d a gibi bölgelerde ve b u n d a n da fazla o l a m a k üzere, kuzeydeki La
G a l l u n a hala a r a b a y ı bilmemekte ve b u r a l a r d a ticaret " h e p at sırtında y a p ı l m a k t a d ı r ' '
C 25 ). X V I . yüzyılda henüz tarımsal o l m a k t a n çok hayvancı olan a d a , çoğunluğu itibariyle
p a r a n ı n cahilidir. 1557'den beri Cagliari'ye yerleşmiş olan Cizvit rahipler aynı bağışlar-
d a n bıkmışlardır: k ü m e s hayvanları, e k m e k , keçi yavruları, birkaç besili h o r o z veya süt
d o m u z u , güvercinler, k o y u n l a r iyi ş a r a p l a r , d a n a l a r . Bu rahiplerin yazdıkları m e k t u p l a -
rın birinde ( 126 ) " a n c a k bize nakit olarak gönderdikleri s a d a k a l a r hiçbir z a m a n l O e k ü y e
ulaşmamaktadır".

K o r s i k a ' d a her pieve, b ü y ü ğ ü n ü n içinde birer a d a olup, dağların ötesine u z a n a n

vadiyle hiçbir ilişkileri y o k t u r . A j a c c i o ' m ı n a r k a s ı n d a , Cruzzinili, B o c o g n a n o l u , Basteli-
calı insanlar birbirlerine yabancıdırlar ( 127 ), herşeyi ü r e t m e k , ihtiyaçlarının t ü m ü n ü
kendileri k a r ş ı l a m a k z o r u n d a k a l m a k t a d ı r l a r a c a b a içyağının zeytiyağına r a k i p olması-
nın nedeni bu m u d u r ? ) . Elbise evde imal edilen köylü k u m a ş ı n d a n y a p ı l m a k t a d ı r ve
Cenevizli t ü c c a r l a r bu k u m a ş ı d ü k k â n l a r ı n d a s a t m a y ı deneyince b ü t ü n a d a itiraz
etmiştir. A d a l ı l a r dominanie'nin ( a m a a c a b a o m u s o r u m l u d u r ! ) luago a luago iç ticareti
teşvik e t m e s i n d e n de y a k ı n m a k t a d ı r l a r ( 128 ). G e r ç e k t e c o ğ r a f y a engebeler, yolların
zorluğu sürekli engellerin s o r u m l u l u ğ u n u t a ş ı m a k t a d ı r . A d a h e m e n hemen b ü t ü n ü y l e
p a r a s a l e k o n o m i n i n h a l k a l a r ı n ı n dışında k a l m a k t a d ı r : b u r a l a r d a vergiler b u ğ d a y ,
kestane, ipek kozası, zeytinyağ, k u r u sebze cinsinden ödenebilmektedirler; o k u m a y a z m a
öğreten ö ğ r e t m e n , o l a ğ a n o l a r a k yılda iki batini tahıl (20 ilâ 40 litre a r a s ı n d a ) a l m a k t a d ı r .
Bu koşullar altında, X V I . yüzyılda yaşamış olan Korsikalı bir tarihçi 1582 kıtlığını şöyle
a ç ı k l a m a k t a d ı r " b ö y l e s i n e bir pahalılıkta tahıl d ö r t scudi la mera'yı a ş a m a m a k t a d ı r ;
ç ü n k ü a d a p a r a y ö n ü n d e n f a k i r d i r , eğer fiyat sekiz seudfden yukarı çıkarsa a d a d a p a r a
b o l l a ş ı r " ( 129 ).

Z e n g i n a d a Sicilya, iç kısımları itibariyle K o r s i k a ' d a n d a h a olanaklı değildir. A d a ,

yollar üzerine k ö p r ü yapılması için vergi ö d e m e k t e , f a k a t h ü k ü m e t bu p a r a l a r ı b a ş k a
a m a ç l a r d o ğ r u l t u s u n d a h a r c a m a k t a d ı r ; öylesine ki, Sicilya'nın iç kesimleri X V I I I .
yüzyıldan önce bakımlı yollara sahip o l a m a y a c a k l a r d ı r . 1726'da bile ülkenin içlerinde
d ü k k â n açacak olan tüccarlara ayrıcalıklar t a n ı n m a k t a y d ı ( 13 °). X V I . yüzyılda b u r a d a
h a l k ı n kullandığı k u m a ş l a r ı n , K o r s i k a ' d a olduğu gibi, yerinde imal edilen köylü
k u m a ş l a r ı o l m a l a r ı n a şaşırmayalım ( m ) .

J a c a çevresindeki A r a g o n ' u n yüksek kısmı da sınırlı bir e k o n o m i bölgesidir. B u r a d a

ideal o l a n , gereken herşeyi yerinde ü r e t m e k t i r : b u ğ d a y (sulanan veya montes'in), üzüm
( T o p r a k ve özellikle r a k ı m ister u y g u n olsun, isterse olmasın), dağın sert soğuk ve
d o n l a r ı n a - r a ğ m e n zeytin, iki yüzyıl s o n r a iktisatçı I g n a c i o de A s s o ' n u n kalite ve lezzetini
öveceği vazgeçilmez sebzeler. G i y i n m e k o n u s u n d a köylü k u m a ş l a r ı eksik değillerdir,
b u n l a r iyi bir üne sahip olan A r a g o n cordelates'idir. X V I I I . yüzyılda bile bu dağlık
ilçelerin bazılarında b u ğ d a y ile zeytinyağ t a k a s edilmektedir. H u e s c a partido'sunda
m u t f a ğ ı n a n a malzemesi h e m zeytinyağ, h e m de kuzu yağıdır ( 1 3 2 ). 1575 ve 1577'de II.
Felipe'ni emriyle yapılan şu değerli anketler olan Relaciones topografıcas'da (133)
g ö r ü l d ü ğ ü üzere, bizzat Kastilya ülkesi de k ü ç ü k çaplı e k o n o m i y e dair örnekler
s u n m a k t a d ı r : köylü açısından y a ş a m a k , ürettiklerini yemek; k o m ş u k ö y ü n zeytinyağı,
şarabı, b u ğ d a y ı n a o l d u k ç a az b a ş v u r m a k a n l a m ı n a gelmektedir. Eski Kastilya'nın
tarımsal sistemleri h a k k ı n d a k i a r a ş t ı r m a l a r X V I . yüzyıla ait o l a r a k bir k ü l t ü r çoğulculu-
ğunu k a p ı a r a l ı ğ ı n d a n g ö r m e m i z e izin vermekte ve t o p r a k ve sığınakların o l a n a k
verdikleri her seferinde, iklimin sertliğine r a ğ m e n zeytin ağaçları g ö r ü l m e k t e d i r ( 134 ):
ideal olan k e n d i n e yeterliliktir, p a r a kendini nadiren g ö s t e r m e k t e ve a n ı n d a k a y b o l m a k -
tadır.

Bu k ö h n e e k o n o m i l e r i n kendi içlerine k a p a n m a l a r ı ne k a d a r kuralsa, altın veya

g ü m ü ş b u r a l a r d a k i geçici boy göstermeleri esnasında aşırı değerli o l a r a k g ö r ü l m e k t e d i r -
ler. Bir Venediklinin 1558'de kaydettiğine göre, S a r d i n y a ' d a h a y a t İ t a l y a ' d a k i n d e n d ö r t
veya beş kat d a h a u c u z d u r ( 135 ), tabii ki kesesi dolu olanlar için... Aynı şekilde, pek
alışılmamış bir tesadüf s o n u c u , bir Venedik kadırgası 1609'un Göğe Yükseliş g ü n ü n d e
I s t r i a ' d a Pola y a k ı n l a r ı n d a k i k ü ç ü k bir liman olan F a s a n a ' d a demirlemek z o r u n d a
kalınca, yolcular ile denizciler k a r a y a inmişler ve herşeyi çok bol o l a r a k bulmuşlardır:
libresi 3 soldf ye d a n a , 40 soldf ye bir oğlak, zeytinyağ 3 soldfye, e k m e k ve ş a r a p çok
d ü ş ü k fiyatlara, bir yolcu "insomna, buonissimo vivere" d e m e k t e d i r ( 1 3 6 ). G e r ç e k t e
A k d e n i z ülkeleri (tıpkı A v r u p a ' d a k i l e r gibi) bu ucuzluk bölgeleriyle d o l u d u r l a r ve
b u n l a r her seferinde genel y a ş a m ı n kıyısındaki evrenlerdir.
 Batı A v r u p a ' d a , bu d ü ş ü k fiyat bölgeleri genel o l a r a k dardırlar. D o ğ u ' y a d o ğ r u
bunların alanları genişlemektedir; tıpkı kendi hasatları, kendi tuzlamaları, kendi pastır-
malarıyla kendi içlerine d ö n ü k o l a r a k yaşayan Balkan bölgeleri gibi ( 137 ). Busbec 1555
vazı sırasında B e l g r a d ' d a şunu k a y d e t m e k t e d i r ( 138 ): " . . . b u ülkede herşey çok d ü ş ü k
fiyatlıdır, bize verilen balık kırk kişinin a k ş a m yemeğine yetecek m i k t a r d a y d ı ve b u n u n
için sadece yarım taler ö d e d i m " . D e m e k ki, Raguzalıların, Venediklilerin ve diğerlerinin
iaşelerini bu m u a z z a m ve kârlı Balkan p a z a r l a r ı n d a n s a ğ l a m a k istemelerinin nedeni
anlaşılmaktadır. Ve tabii biri gelip de işlerine ç o m a k s o k t u ğ u n d a , d u y d u k l a r ı ö f k e de
aynı şekilde a n l a ş ı l m a k t a d ı r . 1582 yılının O c a k ayında, bir Venedikli olan F a b i o C a n a e
Onlar Meclisinde, Spato'nun gerisindeki bölgede at fiyatlarındaki büyük artıştan çok yakın-
mıştır. Fransızların kitlesel m ü b a y a a l a r ı (iç savaşlar nedeniyle) bu yeni ve nefret verici
d u r u m u n s o r u m l u s u y m u ş ( 139 ).

Bu d a r veya geniş, hiçbiri de p a r a s a l e k o n o m i y e t a m intibak e d e m e m i ş bölgelerin çok

sayıda olması sadece Akdeniz'e özgü bir d u r u m değildir. A l m a n y a ' d a Baltık kıyılarında,
E s t o n y a ' d a Reval'de, F i n l a n d i y a ' d a gerçek aynıdır, h a t t a çoğu z a m a n d a h a d a k o y u d u r .
1590'da P o l o n y a ' y a giderken V i y a n a ' d a m o l a veren şu Venedikli t ü m ihtiyaçlarını, h a t t a
m u m l a r ı n ı bile b u r a d a n almıştır ( 140 ) ve böyle d a v r a n m a k t a haklıdır ( 141 )- F r a n s a ' d a
yolcuların öykülerinden yüzlerce anlamlı ö r n e k t ü r e t m e k m ü m k ü n d ü r . B r ö t a n y a ' d a n
d a h a geri, d a h a u y g u n o l m a y a n bir eyalet düşünülebilir mi? 1532 Ş u b a t ı n d a I. F r a n ç o i s
b u r a y a gitmeye niyetlenmiştir (ve gidecektir) " C e h e n n e m e gitmeye eşit bu yolculuktan
nefret eden t ü m saray e r k â n ı n ı n tersine kanaatlerine r a ğ m e n " ( 142 ). İngiltere'deki
m a n z a r a aynıdır: Cromvvell d ö n e m i n d e bile ( 143 ) k ö h n e , o r m a n l ı k veya çalılıklarla kaplı,
serserilerin kol gezdiği bir İngiltere b u l m a k için main /ı/g/jR'a> , 'lerden biraz u z a k l a ş m a k
yeterlidir. Ve İskoçya, ya d a İrlanda için ne demeli ( 144 )? D e m e k ki yargıladığımız
A k d e n i z olmayıp; X V I . yüzyıldır, o n u n n a k d i ekonomisinin yetersizliği, insanlarının
herşeyi e ş g ü d ü m l e m e k t e k i güçsüzlükleridir. Ve XVI. yüzyıldan d a fazla y a r g ı l a n a n , ne
o n u n l a başlayan, ne de o n u n l a biten, e k o n o m i n i n eski rejimidir.

A n c a k , en kapalı e k o n o m i l e r bile küçük derelerin sızmasına izin vermektedirler.

M a r c B l o c h ' u n tavsiyesine u y a r a k , kapalı e k o n o m i l e r h a k k ı n d a aceleci önermelerden
kaçınalım. Korsikalı pıevı'ler bile çobanları aracılığıyla dışarıyla m ü b a d e l e y a p m a k t a d ı r -
lar ve fırsat çıktığında d o m u z ile kestaneleri zeytinyağ, k u m a ş veya parayla t a k a s
etmektedirler. A d a l a r d a n söz ederken, b a ş k a bir bağlantı içinde S a r d i n y a kitlesinin
Akdeniz d ü n y a s ı n a t a m a m e n kapalı olmadığını göstermiştik ( 145 ). Aynı şeyi b u ğ d a y
a m b a r ı Sicilya veya uluslararası y ü n pazarı Kastilya için tekrar etmenin gereği y o k t u r .

Tersine, bu d u r u m u n altını, H u e s c a ve zaten Y u k a r ı - A r a g o n ' u n t ü m ü gibi çok fazla

k a y b o l m u ş o l d u k l a r ı n d a n , kendi içlerine k a p a n m ı ş gibi görülen bölgeler için çizmek
yararlıdır. Ö t e y a n d a n , H u e s c a ' n ı n şu partido"sundan, O r t a Ç a ğ d a n beri G u y e n n e
şarapları ile İngiliz yünlülerinin a n a y o l u olan ( 146 ), A l m a n tüccarlarının XV. ve XVI.
yüzyılda S a r a g o z a ' y a s a f r a n ticareti için giderlerken hala kullandıkları b ü y ü k C a n f r a n e
y o l u n u n geçtiğini u n u t m a k m ü m k ü n m ü d ü r ? J a c a meyva bahçelerine doyenne a r m u d u
ile B e a r n ' d a la pomme Dieu ( 147 ) adıyla anılan pomme d'api m u h t e m e l e n B e a r n ' d a n , yani
Pirenelerin ötesinden gelmiştir; A r a g o n buğdayı eskiden E b r o yoluyla T o r t o s a y ö n ü n e
inmektedir ve K a t a l o n y a XVI. yüzyılda bile bu iaşe k a y n a ğ ı n a çağrıda b u l u n m a k t a y d ı ;
uzun süre bir J a c a parası (sueldo Jaques) ( 148 ) v a r o l m u ş t u r ve bu p a r a cordelates
t a r a f ı n d a n ( 149 ) A r a g o n ' u n ötelerine k a d a r ihraç edilmiştir ve nihayet hiç de d a h a az
önemli o l m a y a n birşey olarak A r a g o n XVI. yüzyılda Kastilyalılaşmıştır, öylesine ki, bu
ülkenin II. Felipe'nin çağdaşı olan senyörlerinden biri, m a n t ı k üzerine olan kitabını
Kastilya dilinden yazmıştır ( 15 °). Sadece birkaçını bildiğimiz yolları aracılığıyla fakir, çöl
gibi A r a g o n da genişliğe d o ğ r u açılmaktaydı.
 Zaten ilerlemiş ülkelerle azgelişmiş bölgeler a r a s ı n d a k i d i y a l o g t a n k a ç ı n m a k m ü m -
k ü n değildir. Tıpkı b u g ü n o l d u ğ u gibi, d ü n de düzey farkı veya eğer istenirse, voltaj farkı
olmaksızın e k o n o m i k h a y a t o l a m a z d ı . Cenevizli tüccar ilk önce o n u m e c b u r b ı r a k a n ve
aslında m a z u r gösteren bir yasa gereği o l a r a k , Korsika kentlerindedir; tıpkı ucuz bir
e m e k - g ü c ü ile ucuz bir h a y a t t a n y a r a r l a n m a k üzere H a l e p veya H ü r m ü z ' d e k i Venedikli;
U s k ü p , S o f y a , T e m e ş v a r veya Yeni P a z a r ' d a k i Raguzalı; S a k s o n y a veya B o h e m y a ' d a k i
N u r e m b e r g l i tüccar gibi ( 151 ). Kentler kapılarının dibindeki fakir ülkelerden (ve isteyerek
veya istemeden onları fakir olarak t u t m a y a d e v a m ettikleri) vazgeçmemişlerdir. Ne
k a d a r parlak olursa olsun her kent -ve F l o r a n s a parlaktır- a n a ihtiyaç maddeleri
itibariyle, merkezinin kendisi olduğu 30 km. k a d a r y a r ı ç a p ı n d a bir dairenin içinden
iaşesini sağlamak d u r u m u n d a d ı r ( l 5 2 ). O n u çevreleyen bu daireden F l o r a n s a o d u n u n u ,
zeytinyağını, sebzelerini, k ü m e s hayvanlarını, düşünülemeyecek k a d a r çok ş a r a p fıçısını,
av hayvanlarını, köylülerin kapı kapı hevenkler halinde sattıkları kuşları edinecektir
( ' » ) . D e m e k ki en canlı e k o n o m i l e r i n yanı b a ş l a r ı n d a k i , acelesi o l m a y a n ekonomilerle
bir karışımları söz k o n u s u d u r . Eğer Valladolid ( 1 5 4 ) refah içinde yaşamışsa, b u n u n nedeni
zengin Tierra de C a m p o s ' u n kapısını dibinden başlamasıdır. Segovia, kendinde o l m a y a n
beyaz ve kırmızı şarapları M e d i n a del C a m p o , C o c a , Zebreros gibi k o m ş u bölgelerden
getirtmekte ve Perşembe p a z a r ı n d a her h a f t a kentliler b u n l a r d a n ihtiyaçlarını karşıla-
m a k t a y d ı l a r . Ve iş böyle s ü r ü p gitmektedir. Eğer Venedik iyi yaşıyorsa, b u n u n nedeni
nehir ulaşım ağının o n a L o m b a r d i y a ' d a k i C a s s a l m a g g i o r e k a d a r u z a k l a r d a n kuzu
peynirine varıncaya k a d a r her türlü iaşe m a d d e s i n i getirmesidir ( 155 ); üstelik denizyolları
b u ğ d a y , zeytinyağ, ş a r a p , balık, canlı hayvan ve soğuk kış günlerinin o d u n u için çok
u y g u n d u r . Bu s o n u n c u m a d d e Istria ve Q u a r n e r o ' d a n kayıklar dolusu gelmektedir ( 156 ).

Cenova, Milano, Venedik, Floransa dörtgeni

Aksi huylu bir m e k â n ı n e k o n o m i k ö r g ü t l e n m e s i n i n lehinde ve aleyhinde olanı, bu
ö r g ü t l e n m e y i teşvik edeni ve aynı a n d a engelleyeni böylece gösterdik. Bu (basit
terimlerle) coğrafi bir işbölümü o l m a k t a d ı r . Oysa b u i ş b ö l ü m ü , denizin bütünsel
boyutları b a k ı m ı n d a n , o l d u k ç a ele gelir bir şekilde vardır.

Bu 60 günlük d ü n y a , grosso modo bir Weltwirtschaft, bir e k o n o m i - d ü n y a , bir bizatihi

evrendir. B u r a d a herşey kesin ve otoriter bir biçimde düzen altına a l ı n m a m ı ş t ı r , f a k a t bir
d ü z e n i n a n a hatları da o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . Böylece her e k o n o m i - d ü n y a bir merkezi
k a b u l e t m e k t e d i r , belirleyici bir bölge ötekilerini harekete geçirmekte ve tartışmalı olan
birliği tek başına k o r u m a k t a d ı r . X V I . yüzyılda, tıpkı XV. yüzyılda d a olduğu gibi,
A k d e n i z ' i n bu merkezi aşikâr bir şekilde Venedik, M i l a n o , C e n o v a , F l o r a n s a ' n ı n
m e y d a n a getirdiği d a r bir d ö r t g e n d i r . Bu d ö r t g e n i n içinde u y u m s u z l u k l a r , kentlerarası
rekabetler vardır ve herbir kentin ağırlığı değişkendir: gözle görülebilen bir değişim bu
d ö r t g e n i n ağırlık merkezini yüzyıl başlarken o r a d a olan V e n e d i k ' t e n , 1550 ve 1575
a r a s ı n d a p a r l a k bir şekilde kendine çeken C e n o v a ' y a kaydırmıştır.

Hiç k u ş k u s u z Venedik XV. yüzyılda İç Denizin ve h a t t a A v r u p a ' n ı n belli bir

b ö l ü m ü n ü n A k d e n i z ' e y a m a n m a s ı y l a o r t a y a çıkan şu iki veya üç misli b ü y ü k l ü k t e k i
d ü n y a n ı n g ü r b ü z merkezidir ( 157 ). Venedik aşikâr merkezdir, a m a asla tek başına
değildir. Venediğin yerine u z a k t a B u r g o s geçecektir, görevine az çok layık olan bu kent
-bu tartışılmaktadır-( 1 5 8 ) kuzeye d o ğ r u Baltığa, Kuzey denizine, kuzeybatı A l m a n y a ' n ı n
h i n t e r l a n d ı n a d o ğ r u s o k u l m a k t a ve d a h a d a önemlisi, İngiltere'nin karşısında b u l u n -
m a k t a d ı r . Aynı şekilde, Venedik h ü k m e d e b i l m e k için k o m ş u s u olan diğer güçlü kentlere,
M i l a n o , C e n o v a ve F l o r a n s a ' y a y a s l a n m a k t a d ı r . Bunu k a n ı t l a m a k için tek bir belge,
doge M o c e n i g o ' n u n ( 159 ) 1423'deki ünlü n u t k u yeterli olacaktır: ticari zenginliklerin
b ü y ü k bağlantılarının yöneldiği D o ğ u Akdeniz'e d o ğ r u Venedik, C e n o v a kadifelerini,
Milano altın yaldızlı kumaşlarını, F l o r a n s a çukalarını a k t a r m a k t a , ve onların sınai
emekleriyle o n a d o ğ r u a k a n ticaretlerinden geçinmektedir.

Bu çoklu işbirliği sürtüşmesiz gerçekleşememektedir. Kıskançlıklar, rekabetler,

savaşlar d ü n y a n ı n bu d a r kalbini bölmektedirler. Ve tarih bu komedileri, bu a l d a t m a l a r ı ,
bu trajedileri (hiç eksik o l m a m ı ş l a r d ı r ) a d ı m a d ı m incelemiştir. Nisan 1454'e k a d a r ( l 6 °),
Lodi barışının belirleyici d ö n e m e c i n e k a d a r maceracı kentler ve prensliklerle yönetilen
İtalya, faaliyetlerindeki genel bir gerilemenin hoyrat ve bazen de vahşi kıldığı ve bizim
hayali bir başlık altında Yüz Yıl Savaşı adını verdiğimiz, e k o n o m i k ve toplumsal olduğu
k a d a r siyasal çatışmalarını d a kendi tarzında yaşamıştır. Kentler kentlerle ve devletlerle
sürtüşmektedirler, Bu kavgaları bir İtalyan birliğine yönelik o l a r a k g ö r m e k ve çok
ö n g ö r ü l ü bir siyaset olarak s a y m a k , yüceliği o l m a y a n bir kroniğe gereğinden fazla şeref
a t f e t m e k olacaktır. A n c a k Lodi barışının gene de bir liyakati vardır; o d a sükûnete geri
d ö n m e k ve işlerin d a h a şimdiden iyi hale gelmesidir. Bu d u r u m VIII. Charles'ın Eylül
1494'deki b e k l e n m e d i k d ü ş ü ş ü n e k a d a r sürecektir.

Bu geçici s ü k û n e t esnasında d ö r t " b ü y ü k l e r " i n egemenliği ele gelir o l m a y a devam

etmektedir. Ve Venedik h ü k m e t m e k t e d i r . Bu kentte b ü y ü k siyaset hiçbir z a m a n söz
k o n u s u o l m a m a k t a , f a k a t p a r a , k a m b i y o senetleri, k u m a ş l a r , b a h a r a t , seyrüsefer -ve bu
doğal bir biçimde yani a n c a k inanılır bir şekilde- başı çekmektedir. 1472 Mayısında ( l 6 1 )
Venedik'teki O n l a r Meclisi, h e r g ü n kesintisiz olarak sanki grarı tempo fa y a p m a m ı ş gibi
" O t u z b e ş l e r zonta'sı" h a k k ı n d a müzakere etmişlerdir. Söz k o n u s u olan 1470'de yeniden
başlayan T ü r k savaşı olmayıp, grossetti ve grossoni g ü m ü ş sikkelerinin değerini
d ü ş ü r m e k , s o n r a d a tedavülden k a l d ı r m a k t ı r ve bu işe Venedik Zecca'sı t a r a f ı n d a n
basılmış o l m a y a n l a r d a n başlanacaktır. Venediğin bir sürüsüne tanık olduğu ve her
z a m a n acımasızca davrandığı bir yabancı p a r a istilasının ö n ü n ü a l m a k gerekmektedir.
D a h a bu tarihlerde, T h o m a s G r e s h a m ' d a n çok önceleri " k ö t ü p a r a n ı n iyi parayı
k o v a c a ğ ı " bilinmektedir; 1472 H a z i r a n ı n d a G o n z a g u e l a r ı n acentasının yazdığı gibi, che
la cativa cazaraâ via la bona ( 162 ). Aynı h a b e r kaynağı şöyle devam etmektedir, " b u r a d a
T ü r k l e r d e n tekrar endişe d u y u l m a m a y a b a ş l a n m a s ı n d a n b a ş k a yeni birşey yok. Türklere
karşı hiçbir şey y a p ı l m a m a k t a d ı r " . Böylece 1430'da Selaniği k a y b e d e n ve 1470'de de
b u ğ d a y adası A ğ r ı b o z ' u Türklere terkeden Venedik, sadece kendisiyle ilgilenmektedir,
ç ü n k ü k e n d i n d e n , zenginliğinden ve üstünlüklerinden emindir. T ü r k d o n a n m a s ı o n u n -
kinin bir kopyasıdır, toplarla d o n a n m ı ş ve düzenli o l a r a k silahlarla beslenen Venedik
m ü s t a h k e m mevkilerinin benzeri y o k t u r . Ve Venediğin işleri yolundadır. Akdeniz'in tüm
m e k â n ı b o y u n c a ve ötesinde ta F l a n d r e ' a k a d a r , galera do mercato'lann dağıtıcı sistemi,
devlet gemilerini kiralayan patrici'lerin k â r ı n a işlemektedir.

Signoria gerçekte önemli noktaları kaybetmiştir: Selanik (1430), bir senato belgesi-
nin " g e r ç e k t e n bizim k e n t i m i z " dediği İstanbul (1453), Ağrıboz (1470), b u n l a r a bir de,
geç tarihli bir metnin carga de schiave et salumi adını verdiği kadın köleler ve tuzlamalarla
dolu teknelerin Venediğe yöneldiği A z o v d e n i z i üzerindeki T a n a ' y ı e k l e y e l i m ! 147 5)( 1 6 3 ).
Bütün bu darbeler yerini b u l m u ş t u r , f a k a t esnek trafik b a ş k a üslere, Kandiye'ye,
Venediğin 1479'dan itibaren tek efendi olduğu Kıbrıs'a yaslanabilirdi. K u ş k u s u z b ü t ü n
karşılaştırmalar birer a l d a t m a c a d ı r , f a k a t Kıbrıs'ın Cenevizlilerden alınması, bu çağın
ölçüsüne göre İngilizlerin Plassey zaferinden sonra H i n d i s t a n ' ı F r a n s ı z l a r d a n almaları
(1757) veya ülkenin işgaline başlamalarına eşdeğerdir. B u n u n dışında, yüzyıl bitmeye yüz
t u t t u ğ u n d a Venedik tekne ve tüccarları ayaktadırlar, hatta İstanbul ve ötesindeki
K a r a d e n i z ' d e bile. Bu Venedikliler biri belirleyici, diğeri önemli olan D o ğ u Akdeniz'in
iki ticari kapısı Suriye ve Mısır'da d a vardırlar. 1498'de İskenderiye Venedik açısından
belki de 3 milyon d ü k a n ı n kendine gelmesi a n l a m ı n a gelmektedir ( 164 ). 1497'de Signoria
Suriye ve Mısır'a doğru değerli mallarıyla birlikte, nakit o l a r a k 360.000 d ü k a d a n
fazlasını g ö n d e r m e k t e y d i . Bu a r a d a g ü m ü ş m a r k (çünkü d a h a şimdiden söz k o n u s u olan
beyaz m a d e n d i r ) , birim başına 5 gross/'den fazla artmıştır. ( 165 ). Venedik böylece, bildik
şema uyarınca geri d ö n m e k için - k a r a b i b e r , b a h a r a t , m ü s t a h z a r a t , p a m u k , keten ipek-
beyaz m a d e n i n i b o ş a l t m a k t a d ı r . Bütün b u n l a r düzenli, yerli yerinde (Vasco d a G a m a ' n ı n
A f r i k a ' y ı dolaşacağı kimin aklına gelebilirdi ki?) ve siyasal o l a r a k garantili gibidir:
Suriye ve Mısır M e m l u k devleti içinde, eski ticari gelenekleriyle birlikte birleşmişlerdir.
A m a kim T ü r k l e r i n 1516 ve 1517'de Kölemenlere karşı zafer kazanacaklarını ö n g ö r e b i -
lirdi ki? Venedik böylece endişesiz bir şekilde zenginlerin h u z u r u n u y a ş a m a k t a d ı r . Kadın
tuvaletlerinin aşırı lüksüne, şölenlerdeki k o r k u n ç israfa, erkeklerin işlemeli elbiselerine
karşı gene de itiraz etmektedir. F a k a t a c a b a kim, S a n u d o gibi r u h u n u n derinliklerinde,
y u r t t a ş evliliklerinin kuralı haline gelen, hiçbir z a m a n 3.000 d ü k a d a n az o l m a y a n , çoğu
z a m a n d a 10.000 d ü k a n ı n ü s t ü n e çıkan şu m a h t e ş e m çeyizler karşısında hayranlık
d u y m a m ı ş t ı r ki ( 166 )? Doge'lerin sarayı ö n ü n d e maaşlarını isteyen birkaç kadırga
tayfasının bağrışmaları ( 167 ), Arte della Seta veya della Larıa'nm fakirlerinin bazı
y a k ı n m a l a r ı , b ü y ü k tonajlı teknelerin bunalımı karşısında k ö t ü m s e r olan bir senato
k a r a r n a m e s i ( 1 6 8 ) g ö r ü l m ü ş t ü r , f a k a t bu k ü ç ü k lekeler parlak bir t a b l o n u n içinde a n c a k
farkedilebilmektedirler.

A n c a k yeni yüzyıl aşırı zengin kentlere karşı vahşilecektir. Venedik A g n a d e l

kasırgasından (1509) mucizevi bir şekilde k u r t u l m u ş t u r . C e n o v a , M i l a n o , F l o r a n s a
sıraları geldikçe, tedavisi o l m a y a n felâketlere sahne olmuşlardır. R o m a ' n ı n y a ğ m a l a n -
ması (1527) eskiden m e y d a n a gelmiş t ü m vahşetleri a ş a m a m ı ş s a da, C e n o v a ' n ı n 1522'de
y a ğ m a l a n m a s ı , layık o l d u ğ u m ü t h i ş ü n ü o n a sağlayacaktır ( 169 ). Ele geçirilen kentte
hiçbir şey a y a k t a bırakılmamıştır, sadece -ayrıntı da ağırlık sahibidir- üstten gelen emir
gereği askerler tüccarların k a m b i y o senetlerine d o k u n m a m ı ş l a r d ı r . Nihayet 1528'de,
C e n o v a kaderini mühürleyerek V. C a r l o s ' a katılmıştır. Milanolular d a kendi cephelerin-
d e n , d u r u m a göre Vive la France ( , 7 0 ) -bu gerekiyordu- veya yaşasın i m p a r a t o r diye
bağırmayı bilmişler, sonra da önce İspanyollara, d a h a sonra Viscontilere ve nihayet
Sforzalara u y u m sağlamışlardır. Zaten İspanyol otoritesinin gölgesi altında, yüksek
dereceli m e m u r l a r ı n m e y d a n a getirdiği bir aristokrasi, M i l a n o ve L o m b a r d i y a ' n ı n
efendisi olarak k a l a c a k l a r d ı r ( 171 ). Herşey değişmekte, o n l a r yerlerinde k a l m a k t a d ı r l a r .

Kısacası, kentlerin yaşayanların ve güçlülerin d ü n y a s ı n d a n silinmeleri olanaksızdır.

K o n j o n k t ü r en azından 1530'a k a d a r iyi olmaya devam edecektir. Sevilla ve L i z b o n ' u n
yeni k o n u m l a r kazandıkları yeni evrende artık Anvers'den Venediğe bir kentler zinciri
d ü n y a y a egemen o l m a k t a d ı r , ç ü n k ü Venedik D o ğ u A k d e n i z ' d e k i k o n u m u n u m u h a f a z a
etmektedir. Bu kolay o l m a m a k t a d ı r , ç ü n k ü 1574'ten s o n r a Türklerle hiçbir z a m a n uzun
süreli bir barış y a p ı l a m a y a c a k t ı r . Venedik O r t a A v r u p a ' d a k i k o n u m u n u da m u h a f a z a
etmektedir. Bunlara karşılık, 1509-1511 İspanyol h a r e k â t ı n d a n ( 172 ) itibaren Küçük
A f r i k a ' d a o n u n için herşey kaybedilmiştir, veya böyle olmasına az birşey kalmıştır ( 173 ).
İç Denize çok fazla derinlemesine dalmış olan Venedik, Atlantik y ö n ü n d e b ü y ü k bir
ö n e m k a z a n m a y ı sağlayamamıştır.

Eğer Venedik endüstrilerinin gelişmesine -ipek, yüksek kalite yünlüler, camcılık

m a t b a a l a r - tanık olmasaydı, bilanço negatif o l u r d u ; bu gelişme 1620'ye k a d a r olan bütçe
ve g ü m r ü k eğrilerinin gösterdikleri gibi " i k i n c i " XVI. yüzyılın genel gelişmesine
katılmasa d a , yüzyılın ötesine de t a ş a r a k devam edecektir ( 174 ). Heryıl Zecca bir
 "milyon" altın ve bir " m i l y o n " g ü m ü ş sikke basmıştır ( l 7 5 ). Venedikli tüccarlar
N u r e m b e r g ' d e n H ü r m ü z ' e -ki b u n l a r ı n birbirlerine mesafeleri çok b ü y ü k t ü r - d ü n y a n ı n
her t a r a f ı n a yayılmışlardır. Venedikliler kentlerinde, ağırlığını ölçmenin güç o l d u ğ u ,
f a k a t bu k o n u d a birçok sürprizin bizi beklediği bir cins " k a p i t a l i s t i m p a r a t o r l u ğ u "
k o r u m a k t a d ı r l a r . 1555'de bir şirketteki değişiklik nedeniyle Sevilla'daki Venedikli
tüccarların faaliyetleri keşfedilmektedir: A n t o n i o C o r n e v i , A n d r e a C o r n a r o , G i o v a n n i
C o r r e r , L o r e n z o A l i p r a n d i , D o n a t o Rullo, Bald. G a b r i a n o ( 176 ). 1569'da bir N a p o l i
belgesi ( 177 ) A p u l i a ' d a k i ve özellikle Bari'deki zeytinyağ ve b u ğ d a y alıcısı beşyüz Venedik
tüccarının adlarını vermektedir; Cezayir'deki F r a n s ı z k o n s o l o s l u ğ u n u n y a y ı n l a n m a m ı ş
belgeleri a r a s ı n d a , 1579 yılından itibaren ( 178 ), b ü y ü k bir s a r r a f , "Venedikli t ü c c a r "
B a r t h o l o m e ö S o m a ' n ı n adı görülmeye b a ş l a m a k t a d ı r . N i h a y e t , 1600'lere d o ğ r u Venedik
k a m u hazinesi ağzına k a d a r parayla d o l u d u r ( l 7 9 ); kentin l i m a n ı n d a , eğer hesaplarımız
yanlış değilse, heryıl hala 700-800 gemi giriş-çıkış y a p m a k t a d ı r l a r ( 18 °). Ve herşeyin
ötesinde Venedik bir nakit bolluğu diyarı olarak kalmaya devam etmektedir ( 181 ); belki de
t ü m Hrıstiyan aleminin en fazla n a k d e sahip diyarı o l a r a k : hiç a b a r t m a y a n bir Venedik
metni " f o r s e in Europa, non si trova altra piazzapiu commoda" d e m e k t e d i r ( l 8 2 ). T a b i i ki
huysuzlar ve n a s i h a t v e r m e k t e n h o ş l a n a n l a r t a t m i n edilmiş o l m a k t a n uzaktırlar.
B u n l a r d a n biri " p i y a s a d a k i trafiğin beşte d ö r d ü n ü temsil e d e n " mübadeleler üzerine bir
vergi k o y m a k gerekir demektedir, quali sono li quattro guinti del traffego del/a piazza (183).
Bu d u r u m d a bir k a m b i y o b a n k a s ı n ı n , bir Venedikli olan B e r n a r d o N a g e r o ' y a ait
o l a n ı n ı n , 24 Mayıs 1609'dan 9 A ğ u s t o s 1609'a k a d a r olan üç aylık d ö n e m için, k u ş k u s u z
t a m d a d o ğ r u y u y a n s ı t m a y a n bir şekilde, 3 milyon d ü k a l ı k bir a k ı m göstermesi
karşısında ş a ş ı r m a m a k gerekir ( l 8 4 ). Venedik darbelere m a r u z k a l m a k t a d ı r , f a k a t bolluk
diyarıdır ve XVI. yüzyılın son yıllarıyla X V I I . yüzyılın ilk yıllarında kendini birkez d a h a
y a ş a m a ve d ü ş ü n m e n i n m u t l u l u ğ u n a t e r k e t m e k t e d i r . Gecikmiş Venedik R ö n e s a n s ı
b u n u n kanıtıdır.

F a k a t b ü t ü n bu parlak renkler bizi a l d a t m a m a l ı d ı r . Belki de XV. yüzyıldakinden

d a h a zengin olan Venedik nisbi ö n e m i n d e n kayıplara uğramıştır. A r t ı k İç Denizin
merkezi değildir. Bu kentin faaliyetlerinin başlıcaları D o ğ u d a n Batıya k a y a r k e n , Denizin
Batı havzasını; u z u n süre zen ginlik dağıtıcılığı yapmış olan D o ğ u s u n u n aleyhine çok katı
bir şekilde a v a n t a j l ı hale getirmiştir. Bu terazilenme hareketi M i l a n o ' y u hiç de avantajlı
hale g e t i r m e m i ş , a m a F l o r a n s a ve C e n o v a ' y ı ö n p l a n a ç ı k a r t m ı ş t ı r . C e n o v a k e n d i
payına İspanya ve A m e r i k a ' y ı elde etmiştir, yanı aslan payını; F l o r a n s a L y o n ' u
y a r a t m ı ş ve b ö y l e c e F r a n s a ' y ı ele g e ç i r i r k e n A l m a n y a ' d a k i yerini de k a y b e t m e -
miştir; ve ayrıca İ s p a n y a ' y a da geniş ölçekte yerleşmiştir. Böylece d ö r t g e n içinde
a v a n t a j l ı hale gelen bu iki kent o l m u ş t u r , üstelik bunların rolü yalnızca mütevazi mal
ticaretine dayalı olmayıp, aynı z a m a n d a p a r a ticaretini b ü y ü k ç a p t a y a p t ı k l a r ı n d a n ,
a v a n t a j l a r ı katmerli hale gelmiştir. Yüzyılın ikinci yansıyla birlikte C e n o v a k o m u t a y ı ele
geçirmiştir. C o ğ r a f y a c ı l a r bir nehrin y a k a l a m a a l a n ı n d a n söz etmektedirler; bu tarihler-
de p a r a n ı n C e n o v a nehirleri t a r a f ı n d a n , C e n o v a ve F l o r a n s a ' n ı n fınans çevrelerinin
lehine o l m a k üzere, binlerce trafiğin y a k a l a n m a l a r ı m ü m k ü n o l m u ş t u r . Herşeyden önce
iç y a k a l a m a l a r : biz tarihçilerin biraz d a h a net görmeye başladığımız F l o r a n s a ' d a kredi
gündelik hayatın en mütevazi katlarına k a d a r inmiştir ( 185 ). Dış y a k a l a m a l a r da çok
önemli olup, e k o n o m i k o l a r a k gecikmiş bölgeleri düzenli hale getirmektedirler: D o ğ u
A v r u p a , G ü n e y İtalya, Balkanlar, F r a n s a ( 186 ) veya İber Y a r ı m a d a s ı . Bu oyun içinde, hiç
de aceleci o l m a y a n ve Venedik b o y u t l a r ı n d a olan bir kent bile, d a h a önce söylediğimiz
gibi, kendini kısa bir süre y a b a n c ı s ö m ü r ü s ü n ü n ağına d ü ş m ü ş olarak b u l m u ş t u r ( 187 ).

K u ş k u s u z bu o y u n l a r yeni icad edilmemişlerdir, yalnızca çapları d a h a önce

r a s t l a n m a d ı k b o y u t l a r d a d ı r . A v r u p a ' d a d a h a önceleri hiç bu k a d a r b ü y ü k p a r a ve kredi
 • I DOGU ANADOLU

TANA
• i •
MODON
1 1. -K
.1 ^ ı GIRIT
A ı 1

N_W* 1*1
ISTANBUL
I

YUNANISTAN

KIBRIS
ilk MM
BEYRUT

1340 1350 M 70 N 90 1400 10 20 30 «t NSO W 70 80 90 1 500 10 » <0 İS» M 1570

31 Venedik le galere da m e r c a t o arın y o l c u l u k l a r ı

I k haritaya ilişkin d o r t k r o k i A l b e r t o T e n e n t l ve C o r r a d o Vivanti t a r a l ı n d a n A n n a l e s E.S.C.'de y a y ı n l a n a n uzun
anlatıdan alınmıştır ve galere da m e r a t o ile k o n v o y l a r ı n ı n (Flandre. A ı g u e s m o r t e s B e r b e r i s t a n , " T r a f e g o " .
İskenderiye Beyrut İ s t a n b u l ) eski s i s t e m i n i n b o z u l m a s ı n ı n aşamalarını ö z e t l e m e k t e d i r Bu hatların hepsi 1482 de
çalışmaktadırlar 1521 de o l d u ğ u g i b i 1534 de de s a d e c e D o ğ u A k d e n i z ' l e o l a n verimli hatlar yaşamaya d e v a m
e t m e k t e d i r l e r K r o k i l e r i b a s i t l e ş t i r m e kastıyla, güzergâhlar Venedik t e n itibaren d e ğ i l de A d r i y a t i k çıkışından
itibaren verilmişlerdir
İzleyen tablo b u k o n v o y l a r ı n niceliksel tarihini ö z e t l e m e k t e d i r (belgelerdeki bir boşluk dizileri XV yy ın s o n u ile XVI
yy ın başında kesintiye u ğ r a t m a k l a d ı r ) Eski k o n v o y s i s t e m i n i n bozulması, her z a m a n varolan (akat zamanla gelişen
bir seyrüsefer tarafından telâfi e d i l m i ş t i r
nehirleri a k m a m ı ş t ı . Bu tedavül ç a b u c a k şişen ve o l g u n l a ş a n XVI. yüzyılın ikinci yarısına
egemen olmuş ve 1619-1624 b u n a l ı m ı n d a n ( 188 ) önce de ç a b u c a k s ö n m ü ş t ü r ve s o n r a d a
bir cins yapısal veya bize öyle g ö r ü n e n yüzyıllık geri d ö n ü ş ü m e y d a n a gelmiştir. H e r hal-
ü k â r d a , 1579'da P i a c e n z a ' d a b ü y ü k değişim f u a r l a r ı n ı n k u r u l m a l a r ı y l a , Cenevizli
bankacılar uluslararası ödemelerin, hem A v r u p a , hem de d ü n y a senetlerinin efendileri
haline gelmişlerdir, aynı z a m a n d a 1579'dan, belki de 1557'den itibaren İ s p a n y a ' n ı n
siyasal parasının tartışmalı, f a k a t s ö k ü p atılması m ü m k ü n o l m a y a n efendileri de
olmuşlardır. Bunlar herşeye ulaşabilirler,herşeyi alabilirler. 1590'da açık a r t ı r m a y a
çıkartılan Portekiz k a r a b i b e r sözleşmesini ele geçirmelerini bir d ü ş ü n e l i m . Bu k o n u d a ,
F l o r a n s a ' y a yerleşmiş ve k u ş k u s u z onları sevmeyen bir İspanyol tüccarı " k u ş k u s u z
b u n l a r b ü t ü n d ü n y a y ı o m u z l a m a y ı k ü ç ü k birşey olarak gören i n s a n l a r d ı r " ( l 8 9 )
demektedir. Ç o k kısa olan Fugger'ler yüzyılı bitmiştir ve Cenevizlilerinki geç bir tarihte
b a ş l a m a k t a d ı r , a m a 1620-1630'larda yeni hrıstiyan Portekizlilerin servetiyle A m s t e r d a m
melez kapitalizminin kendini k a n ı t l a m a s ı n d a n önce s o n a ermeyecektir.

B u g ü n , tarihin bu geniş u f u k l a r ı a r t a n bir netlikle o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r l a r ( 190 ).

Ceneviz kapitalizmi 1575-1590 ( 191 ) belirleyici yılları sırasında II. Felipe ve d a n ı ş m a n l a r ı -
na karşı d r a m a t i k bir güç denemesinden çıkış sırasında bu b ü y ü k kavgayı kazanmıştır.
1576'da askerler t a r a f ı n d a n y a ğ m a l a n a n Anvers'ın d ü ş ü ş ü , M e d i n a del C a m p o fuarları-
nın zorlukları ve köklerini kaybetmeleri, 1583'den s o n r a L y o n ' u n a r t a n güçsüzlüğü,
b ü t ü n bu işaretler C e n o v a ve Piacenza f u a r l a r ı n ı n zaferlerine eşlik etmişlerdir. Venedik
ile C e n o v a a r a s ı n d a , F l o r a n s a ile C e n o v a arasında, a fortiori M i l a n o ile C e n o v a arasında
artık eşitlik ve m ü m k ü n karşı ağırlık söz k o n u s u değildir. C e n o v a b ü t ü n kapıları kendine
açmış ( l 9 : ) , b ü t ü n k o m ş u l a r ı n ı b o y u n d u r u k altına almıştır. Bunlar rövanşlarını a n c a k
gelecek yüzyılda alacaklardır.

2. İnsanların sayısı
Herşeyin ü s t ü n d e o l m a k üzere, yüzyılın anlamını ve ölçüsünü veren esas s o r u n aşikâr
bir şekilde, insanların sayısıdır. A c a b a kaç kişidirler? İlk ve zor soru. Herşeyin bu y ö n d e
d ü ş ü n m e m i z e izin verdikleri üzere, a r t m a k t a mıdırlar? Özellikle a ş a m a ile yüzdeleri
a y ı r m a k istediğimizde ve karşımızdaki kitleleri t a r t m a y a kalkıştığımızda karşımıza çıkan
ve hiç de kolay o l m a y a n ikinci soru.

60 veya 70 milyon kişilik bir dünya

Güvenilir r a k a m l a r vermek m ü m k ü n değildir. Sadece yaklaşık r a k a m l a r m ü m k ü n -
d ü r , b u n l a r İtalya ve Portekiz'e ilişkin o l a r a k kabul edilebilir niteliktedir ve F r a n s a ,
İspanya ve O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n a ilişkin olanları d a çok fazla hatalı değillerdir ( l 9 3 ).
A k d e n i z ülkelerinin geriye kalanları için hiçbir bilgiye sahip değiliz.
Batı cephesinde yüzyıl sonundaki ( 194 ) gerçeğe yakın r a k a m l a r şöyledir: İspanya 8
milyon, Portekiz 1 milyon, F r a n s a 16 milyon, İtalya 13 milyon; yani 38 milyonlu bir
t o p l a m . Geriye İslâm ülkeleri k a l m a k t a d ı r . A v r u p a Türkiye'si için K o n r a d Olbricht ( , 9 5 )
1600'lere d o ğ r u 8 milyonluk bir t a h m i n i n k a b u l edilebilir o l d u ğ u n a i n a n m a k t a d ı r . T ü r k
i m p a r a t o r l u ğ u n d a k i , Asya ve A v r u p a tablolarının (veya Asya'nın A v r u p a ' y a n a z a r a n
a v a n t a j ı n a ) ( 196 ) alışılmış eşdeğerliğine b a k a r a k , T ü r k i y e ' n i n Asya parçası için 8 milyon
t a h m i n edilebilir. Geriye lato sensu Kuzey A f r i k a k a l m a k t a d ı r . A c a b a Mısır'a 2 veya 3
milyon ve bir o k a d a r da kuzey A f r i k a ' y a atfedilebilir mi ( 197 )? Eğer öyle olursa, İslâm
dünyası için ve Akdeniz kıyılarında o n a bağlı olan halklar için en çok 22 milyon
r a k a m ı n a ulaşacaktır. D e m e k ki Akdeniz'in t ü m ü için 60 milyonluk bir n ü f u s elde
edilmektedir.
 Bu h e s a p l a m a l a r d a 38 milyonluk ilk r a k a m nisbi olarak güvenilirdir; ikincisi çok
d a h a k u ş k u l u d u r . F a k a t b ü t ü n h a k k ı n d a k i t a h m i n gerçeğe yakın o l a r a k k a l m a k t a d ı r .
Benim eğilimim birinci g r u b a ait r a k a m ı a z a l t m a k , ikincisininkini de a r t ı r m a k t ı r .
Aslında z a m a n içinde n ü f u s karşılaştırmaları o l a n a k l a r ı ortaya ç ı k m a k t a d ı r , ve b u n a
bağlı o l a r a k A k d e n i z İslamiyetinin (ve XVI. yüyılda o n a bağlı olan halkların) geçerli bir
m e k t u p l a ş m a y a d a y a n a r a k , aşağı yukarı İtalya n ü f u s u n u n iki katı bir n ü f u s a sahip
olduğu söylenebilmektedir. Eğer bu o r a n bizim " A " b l o k u m u z u n 78,5 milyon olduğu
( F r a n s a 35, İtalya 25, İspanya 15, Portekiz 3,5) 1850'lerde ( 1 9 8 ) bu o r a n d o ğ r u y s a ,
İslamiyet veya İslamiyet artı Balkan halkları 50 milyonluk bir n ü f u s a sahip olmalıdırlar
C 99 ). U s t ü n k ö r ü bir sağlama bizi bu r a k a m ı n civarına ulaştırmaktadır. H e r hal-ü k â r d a
1930'lara d o ğ r u Batı cephesi 113 milyona (42 , 41, 24, 6), D o ğ u cephesi 83 milyona
sahiptir: oran k o r u n m u ş t u r ( 20 °). F a k a t kuşkusuz bu o r a n ı n ebediyen aynı kalması için
hiçbir neden y o k t u r . A n c a k , m ü m k ü n değişmelerin hesaba katılması halinde, gene de
k a b a bir ölçü sağlayabilir. XVI. yüzyıl için bu o r a n 26 milyon r a k a m ı n ı o r t a y a
ç ı k a r t m a k t a d ı r ki, bu biraz önce ulaştığımız 22 milyonun çok uzağında değildir. Ö m e r
L ü t f ü B a r k a n ' l a ( 2 0 1 ) birlikte, A k d e n i z İslamiyetinin 30, belki de 35 milyon n ü f u s a sahip
olduğu düşünülebilir, f a k a t bu iyimser bir bakıştır. H e r hal-ü k â r d a , ilk sayıyı a z a l t a r a k ,
ikinciyi de a r t ı r a r a k , Bana % 10 yanılma payıyla, XVI. yüzyılın sonu için kabul edilebilir
gibi g ö z ü k e n , 60 milyonluk bir kitleden hiç de uzaklaşmış o l m u y o r u z . Buna bağlı olarak
bazı sonuçlar o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r .

Bu 60 milyon nüfuslu d ü n y a d a km 2 başına n ü f u s yoğunluğu, çölü A k d e n i z m e k â n ı n a

k a t m a z s a k , 17 o l a r a k ç ı k m a k t a d ı r . Bu r a k a m şaşırtıcı derecede k ü ç ü k t ü r . A m a tabii ki
bölgelerarasında b ü y ü k farklılıklar b u l u n m a k t a d ı r . 1595'te N a p o l i krallığındaki yo-
ğunluk 57'dir ( 202 ); C a m p a g n a ' d a Vezüv çevresinde 160'a u l a ş m a k t a d ı r ( 203 ); 1600'de
Tessino ile Mincio a r a s ı n d a , İtalyan n ü f u s u n u n ağırlık merkezinin b u l u n d u ğ u yerde, km 2
başına yoğunluk 100'dür, h a t t a bu r a k a m ı a ş m a k t a d ı r ( C r e m o n e ve bölgesi için 117,
M i l a n o ve kırlarıyla Lodi için 110, B e r g a m o ovası için 108, Brescia için 103); bu yoğunluk
d o ğ u y a ve batıya d o ğ r u a z a l m a k t a d ı r ( P i e m o n t e ' d e 49, P a d u a ' n ı n hala zengin t o p r a k -
larında 80...). İtalya'nın t ü m ü için o r t a l a m a yoğunluk 44 o l m a k t a d ı r ( 2 0 4 ) ki, bu m u a z z a m
bir r a k a m d ı r , F r a n s a ' d a o r t a l a m a henüz 34'tür ( 2Ü5 ), İspanya ve Portekiz'de ise yalnızca
17'dir ( 206 ).

Bu kitabın ilk yayınlanışında kabul edilen r a k a m l a r b u n l a r d ı r . O tarihten bu yana

birçok ayrıntıya inen eser gün ışığına çıkmış, yeni tahminler ileri s ü r ü l m ü ş t ü r . F a k a t
y u k a r ı d a k i h e s a p l a m a l a r d a gerçek bir değişme m e y d a n a gelmemiştir. H a l a devam
e t m e k t e olan yegâne tartışma, İslam ülkelerine ilişkin olanıdır: 1500'ler için F a s ' a ilişkin
5 veya 6 milyonluk t a h m i n , b a n a göre, yazarın uzmanlığına rağmen kabul edilebilecek
nitelikte değildir ( 207 ). Ö m e r L ü t f ü B a r k a n ' ı n önerdiği b ü t ü n e ilişkin r a k a m makul
g ö z ü k m e k t e d i r ( 208 ), f a k a t ben İslamiyet ve Hrıstiyanlık kitlelerinin d e n g e d e o l d u k l a r ı n a
i n a n m ı y o r u m . Hrıstiyan alemi için küçük bir ek kanıt o l a r a k , ulaştığımız r a k a m l a r ı n
aynı z a m a n d a o çağda yaşayan dikkatli insanların vardıkları r a k a m l a r ı n aynı oldukları
söylenebilir -sadece bir G i o v a n n i Botero ( 2 0 9 ) değil, o n u n l a birlikte, kâğıtları yakında
yayınlanacak olan şu dikkatli R o d r i g o Vivero da ( 210 )-.

Akdeniz'in boşlukları ( 2 n )
G e r ç e k t e n ü f u s yoğunluğu, rakamlarımızın bildirdiklerinden d a h a da d ü ş ü k t ü r ,
ç ü n k ü m e k â n insani açıdan b u g ü n k ü n d e n d a h a geniştir. B u g ü n k ü n d e n üç veya d ö r t kat
d a h a d ü ş ü k bir n ü f u s u n , egemen o l u n m a s ı çok d a h a zor bir m e k â n içinde erimiş
o l d u ğ u n u d ü ş ü n m e k gerekmektedir.
 BELLUNO:
UDINE:

BERGAME

'BRESCIA
VICENCE
V£RONE

ISTRIE
COLOGNA

DOCAOO
IADRİAI
jROVİGOj

33. 1 5 4 8 ' d e V e n e d i k T e r r a F e r m a s ı n ı n n ü f u s u
K a y n a k : D B e l t r a m i . F o r z a d i L a v o r a e p r o p r i e t a l o n d i a r i a , 1961. s. 3. Y o ğ u n l u k o l d u k ç a g e n i ş b ö l g e l e r e g ö r e
h e s a p l a n m ı ş t ı r . Dogado h e m e n V e n e d i ğ i n ç e v r e s i n d e o l a n ve Terra Ferma'yı fethetmeden önce sahip olduğu
bölgedir.

Bu m e k â n d a çöller kendilerine o y u k l a r a ç m a k t a d ı r l a r . A n o r m a l kentsel yoğunlaş-

m a n ı n ve doğal kuraklığın da yardımlarıyla bu çöller A k d e n i z yerleşim yerlerine, b u g ü n
de belirleyici niteliklerden biri o l a n , vaha k a r a k t e / i n i vermektedirler ( 2 I 2 ). K o n u k
sevmeyen bu hasım çöller bazen grandissimi olarak A k d e n i z ülkelerini kesmektedirler.
Bu çöllerin kıyıları, tıpkı denizin sahilleri gibi, kentsel yerleşim yerlerinin ayrıcalıklı
alanlarıdır; yolcu b u r a d a y a k ı n d a k i engeli a ş m a d a n önce rahatlık içinde dinlenmekte,
veya en a z ı n d a n f o n d u k l a r ı n hareketsizliğini t a t m a k t a d ı r . Bu her b o y u t t a n talihsiz
A r a b i s t a n ' l a r ı n k a t a l o g u çıkartılsaydı, bu bitmez t ü k e n m e z birşey o l u r d u . Sadece birkaç
imge dikkatimizi çekebilmektedir. İşte E b r o ' d a n , sulanmış tarım a l a n l a r ı n d a n , ağaç
sıralarından, çalışkan fellahlarından çok uzakta o l m a y a n , u f k a k a d a r çalı çırpılarla kaplı
tekdüze t o p r a k l a r ı y l a A r a g o n bozkırı. F l o r a n s a ' n ı n katolik F e r d i n a n d o ' y a yolladığı
F r a n c e s c o Guicciardıni 1512 b a h a r ı n d a bu "paese desertissimo alcuno, ne si vede fur un
arbore: ma tutto epieno di rosmarini e salvie, per esser terra iridissima"dan geçmiştir ( 213 ).
Aynı işaretler b a ş k a yerlerde de vardır, tıpkı Venedikli N a v a g o r o ' d a olduğu gibi (1525)
( 2 I 4 ). Bir F r a n s ı z 1617'de " A r a g o n ' d a Pirene dağlarının y a k ı n l a r ı n d a hiçbir insana
rastlanmaksızın günlerce y ü r ü n m e k t e d i r " diye k a y d e t m e k t e d i r ( 21S ), ve A r a g o n ' u n da en
fakir bölgesi - ç ü n k ü b u r a d a da dereceler vardır- Albarricin partide?sudur ( 2 I 6 ). A r a g o n
217
için gerçek olan Iberya için de gerçektir. G . B o t e r o ( ) şöyle k a y d e t m e k t e d i r : eğer
İ s p a n y a ' d a t o p r a k bu k a d a r az işlenmişse, b u n u n nedeni n ü f u s u n u n yeterli o l m a m a s ı d ı r .
Cervantes hiçbir şeyi hayal etmek z o r u n d a kalmamıştır, D o n Q u i x o t t e ve S a n c h o Pança
aslında o l a ğ a n o l a r a k yalnızlıklar o r t a s ı n d a yolculuk yapmışlardır. Aynı şekilde
P o r t e k i z ' d e n ü f u s g ü n e y e d o ğ r u , Algrave, Alemtejo ve Beira bölgelerinde seyrelmektedir
( 2 I 8 ). H a t t a , Lizbon y a k ı n l a r ı n d a bile vahşi bitkilerin inatçı kokularıyla dolu çöller
b u l u n m a k t a d ı r ( 219 ). F a k a t , boşluklarla kesilmiş t ü m Akdeniz bölgeleri, boş sesler
vermektedirler. P r o v e n c e ' d a insan " ü l k e n i n d ö r t t e birine sahiptir, b u r a l a r d a hasat,
zeytinlik, bağ ve süs selvileri vahaları b u l u n m a k t a d ı r . D o ğ a m a n z a r a n ı n d ö r t t e üçüne
sahiptir, burası kızıl gri veya gümüşi hat hat kayalarla k a p l ı d ı r " ( 22 °). D o ğ a y a ait bu
p a r ç a d a n , ş u r a d a b u r a d a çevik, yer değiştiren bu t a r ı m a kazanılmış ince " b e l f
şeritlerini, bayır eteklerini, teraslanmış tepe yamaçlarını ç ı k a r t m a k gerekmektedir ( 221 );
bu az birşeydir, f a k a t köylü başka yerlerde olduğu gibi, b u r a d a da d a r ekim arazileri
sayesinde y a ş a m a k t a d ı r .
Bu insan boşlukları, güney ve d o ğ u y a yaklaştıkça, tedavisiz y a r a l a r gibi genişlemek-
tedirler. Busbec K ü ç ü k A s y a ' d a gerçek çöllerin o r t a s ı n d a ilerlemiştir ( 222 ). F a s ' t a n gelen
Afrikalı Leon T l e m s e n ' e u l a ş m a d a n önce, yolcuların ö n ü n d e n gazellerin kaçıştıkları
M u l a y a çölünden geçmişti ( 223 ).
Bu köysüz ve evsiz topraklarda hayvan yaşamı cennetine kavuşmaktadır. Dağların hay-
van kaynaması nedensiz değildir; Bayard'ın doğum yeri Dauphine'de ayı kaynamaktadır
( 2 2 4 ), K o r s i k a ' d a X V I . yüzyılda sürüleri k o r u m a k için y a b a n d o m u z l a r ı , , k u r t l a r
ve geyiklere karşı m u a z z a m mücadelelere girişmek gerekiyordu, aynı z a m a n d a a d a
kıtanın prens m u t f a k l a r ı için vahşi hayvanlar ihraç etmekteydi ( 225 ). İ s p a n y a ' d a boz ve
beyaz tavşanlar, keklikler boldur ve bu av hayvanları A r a n j u e z k o r u l u ğ u civarında
krallık m e m u r l a r ı t a r a f ı n d a n özenle gözetim altında t u t u l m a k t a y d ı l a r ( 226 ). F a k a t
k u r t l a r , tilkiler, ayılar T o l e d o civarında bile ilk sırayı a l m a k t a d ı r l a r ( 227 ) ve II. Felipe
hayatının son günlerinde Sierra de G u a d a r r a m a ' y a kurt avına gitmiştir ( 228 ). Senyörlere
saldırmak için kurt var diye bağıran A n d a l u ç y a köylülerinin hilesinden d a h a doğal olan
( 229 ); çocukken Cezayirli k o r s a n l a r ı n saldırıları ve bu saldırıların endişesi yüzünden ıssız
hale gelmiş güney İspanya sahillerinde k o y u n çobanlığı y a p a n D i e g o Suarez'in ( 23 °)
başına geleninden d a h a sıradan kaza y o k t u r ; g ü n ü n birinde k u r t l a r talihsiz ç o b a n ı n
eşeğini parçalamışlardır ve bu esnada eşeğin efendisine de hiç aldırmamışlardır. 1568-
1570 savaşı G r a n a d a ' d a herşeyi ağırlaştırmış, d ü n ü n bu zengin ülkesinde, inanılmaz bir
şekilde aniden çoğalan av hayvanlarının cirit attıkları çöller yaratmıştır ( 231 ): boz ve
beyaz tavşanlar, y a b a n d o m u z l a r ı , geyikler, k a r a c a l a r ( s o n u n c u l a r büyük sürüler
halindedirler), ve ü s t ü n e kurtlar ve tilkiler.

Kuzey A f r i k a ' y a geçildiğinde aynı m a n z a r a n ı n d a h a da renklisiyle karşılaşılmak-

tadır. 1573 E k i m i n d e Avusturyalı D o n J u a n bizzat K a r t a c a yerleşme yerinde aslan ve
y a b a n i m a n d a avlayacaktır ( 232 ). La G o l e t t a ' y a gelmeye uğraşan bir İspanyol kaçağı, yol
a r k a d a ş ı n ı aslanların yediğini a n l a t m a k t a d ı r ( 233 ). Zaten XVI. yüzyılda Kuzey A f r i k a
çadır köylerinin hepsi sırtlan ve çakallara karşı dikenlerle k o r u n m a k t a d ı r l a r ( 2 3 4 ) . H a e d o
Cezayir civarındaki b ü y ü k y a b a n d o m u z u avlarını işaret etmektedir ( 235 ).

XVI. yüzyılda zenginlik alanı olan İtalya d a bu cins çöllerin açtığı oyuklarla d o l u d u r :
o r m a n l a r , h a y d u t l a r , vahşi hayvanlar Boccacio'nun z a m a n ı n d a aşırı boldurlar ( 236 ); ve
Bandello'nun k a h r a m a n l a r ı n d a n birinin cesedi tabutsuz bir şekilde, M a n t o v a yakınla-
rında, köpek ve kurtların dişlerine terkedilmiştir( 2 3 7 ) Provence'da da tavşanlar, geyikler,
y a b a n d o m u z l a r ı , k a r a c a l a r k a y n a m a k t a ve b u r a d a tilki ile kurt a v l a n m a k t a d ı r ( 238 ).
Bunlar C r a u yarı-çöllerinden a n c a k X I X . yüzyılın o r t a l a r ı n d a yok o l m u ş l a r d ı r ( 239 ).

D ü n y a n ı n t ü m ülkelerinin birinci sırayı talep edecekleri ve bu birinciliğin k u ş k u s u z

Akdeniz'e ait olmadığı vahşi hayvanlar h a k k ı n d a k o s k o c a bir kitap yazılabilir. Bize bu
k o n u d a s u n d u ğ u binlerce ve binlerce imge ne ona ait özgünlüklerdir, ne de o n u n tekel
sahibi olduğu k o n u l a r d a n birini m e y d a n a getirmektedirler. Başka yerlerde olduğu gibi,
A k d e n i z ' d e de insan ç o k t a n beri en g ü ç l ü d ü r , a m a b u g ü n hemen hemen o l d u ğ u gibi,
m u t l a k egemen haline de gelememiştir.

Ve d a h a kalabalık o l a n Batı'nın İslam ülkelerinden d a h a iyi d u r u m d a o l d u ğ u

aşikârdır. İslam alemi geniş, d o ğ a veya insan t a r a f ı n d a n yaratılmış çölleriyle, en
m ü k e m m e l i n d e n bir h a y v a n evrenidir. Lescalopier 1574'de Sırbistan sınırlarında " ü l k e
çöldür ve bu d u r u m hrıstiyan ve diğer kölelerin k a ç m a s ı n ı e n g e l l e m e m e k t e d i r " ( 24 °) diye
k a y d e t m e k t e d i r . Bu b o ş l u k l a r d a vahşi h a y v a n l a r canlarının istediği gibi ç o ğ a l m a k t a -
dırlar. Busbec İ s t a n b u l ' d a k i ikameti sırasında evini bir h a y v a n a t bahçesi haline
g e t i r m e k t e n zevk almıştır ( 241 )-

İslam ülkelerinin i n s a n d a n b o ş alanları, h a y v a n yetiştiriciliğinin önemini ve b u n a

bağlı o l a r a k askeri g ü c ü n ü a ç ı k l a m a k t a d ı r , ç ü n k ü B a l k a n l a r veya Kuzey A f r i k a ' y ı
H r ı s t i y a n A v r u p a ' y a karşı s a v u n a n , herşeyden önce onların m u a z z a m alanları, s o n r a da
at ve develerin yayılmaları o l m u ş t u r . Deve T ü r k l e r i n a r k a s ı n d a , B a l k a n y a r ı m a d a s ı n ı n
düz m e k â n l a r ı n ı n fethini b a t ı d a D i n a r engebelerine ve kuzeyde M a c a r i s t a n ' a k a d a r
t a m a m l a m ı ş t ı r . 1529'da V i y a n a önlerindeki K a n u n i Sultan S ü l e y m a n ' ı n o r d u s u n u n
iaşesini develer taşımıştır. " K a p ı c ı " tekneleri ( h a y v a n l a r ı n yüklenmeleri için kapıları
vardır) at ve develeri d u r m a k s ı z ı n A s y a ' d a n A v r u p a ' y a getirmektedirler: bunların gidiş-
gelişleri İstanbul limanının gündelik m a n z a r a l a r ı n d a n d ı r ( 2 4 2 ). Deve kervanlarının
Kuzey A f r i k a ' d a m u a z z a m mesafeler kat'ettikleri de bilinmektedir. A t l a r , eşekler,
katırlar B a l k a n , Suriye, Filistin d a ğ l a r ı n d a veya K a h i r e - K u d ü s y o l u n d a develere galebe
ç a l m a k t a d ı r l a r ( 243 ).

U z u n M a c a r sınırı b o y u n c a , A v r u p a ' y a karşı İslamın ve hemen yanı b a ş ı n d a k i

k o m ş u l a r ı n ı n b ü y ü k güçlerinden biri de, u z u n süre hrıstiyanların gıpta ve metihlerine
k o n u olan h a r i k a a t l a r a ve süvariye s a h i p olmaları o l m u ş t u r . G i o v a n n i B o t e r o ' n u n
dediği gibi, h a n g i süvari birliği şu T ü r k l e r i n karşısında ağır ve beceriksiz gözükmeyecek-
tir ki: "eğer y o l u n u keserlerse o n l a r d a n k a ç a r a k k u r t u l a m a z s ı n , eğer saldırı karşısında
dağıldılarsa onları izleyemezsin, ç ü n k ü tıpkı şahinler gibi bir keresinde üzerine
saldırırlar, bir keresinde de senden süratle u z a k l a ş ı r l a r " ( 244 ).

Nitelik ve nicelik: b u çifte zenginlik iyi bilinir. Avusturyalı D o n J u a n ' ı n çevresinde,

1571 Aralığında M o r a ve A r n a v u t l u ğ a ç ı k a r t m a y a p m a k söz k o n u s u o l d u ğ u n d a , prensin
k a n a a t i atlarla u ğ r a ş m a m a k y ö n ü n d e o l m u ş t u r : d o n a n m a y l a birlikte gerekli eyer ve
dizginlerle, h a y v a n l a r ı satın alacak k a d a r p a r a g ö t ü r m e k yeterli olacaktır ( 245 ). B u n u n
tersine, Hrıstiyan aleminde, ünlü yetiştiricilik bölgelerinde, N a p o l i veya A n d a l u ç y a ' d a ,
atlar kıskançlıkla k o r u n a n n a d i r nesnelerdir ve k a ç a k ticaretin en m ü k e m m e l malze-
mesini m e y d a n a getirmektedirler. II. Felipe A n d a l u ç y a atlarının ihracatını k a b u l veya
red görevini kimseye b ı r a k m ı y o r ve talep dosyalarını bizzat inceliyordu.

Öyleyse özetleyebiliriz: bir y a n d a fazlasıyla insan ve yeterinden az at; öte y a n d a

fazlasıyla at ve yeterinden az insan. Belki de İslamın h o ş g ö r ü s ü b u dengesizlikten
k a y n a k l a n m a k t a y d ı : ne olurlarsa olsunlar, yeter ki işine yarasınlar; b u insanları k a b u l
etmek mutluluk kaynağı olmaktadır.

Yüzde yüzlük bir nüfus artışı mı?

X V I . yüzyılda heryerde n ü f u s artmıştır. E r n s t W a g e m a n n ( 2 4 6 ) birkez d a h a inatçı
ö n e r m e l e r i n d e haklı çıkmıştır. H e r b ü y ü k n ü f u s artışının o l a ğ a n o l a r a k insanlığın
t ü m ü n e yayıldığını s a v u n m u ş t u r . X V I . yüzyıl k u ş k u s u z b u evrensellik ayrıcalığına sahip
o l m u ş t u r . H e r hal-ü k â r d a , bu kural A k d e n i z kıyılarındaki insanlığın t ü m ü için
geçerlidir. 1450'lerden veya en geç 1500'lerden itibaren n ü f u s F r a n s a ' d a o l d u ğ u k a d a r
İ s p a n y a ' d a , İ t a l y a ' d a olduğu k a d a r B a l k a n l a r d a veya K ü ç ü k A s y a ' d a d a artmıştır. Bu
yükseliş 1600'lerden önce farkedilemeyecektir ve a n c a k sınır tarih olan 1650'lerin
ötesinde belirleyici ve genelleşmiş hale gelecektir. Tabii ki bu geniş hareketin ayrıntıla-
rına girildikçe, ö n e çıkma veya geride k a l m a gibi z a m a n k a y m a l a r ı görülecektir; hareket
tek bir atılımdan oluşmamıştır: bu hareket p r a n g a m a h k û m l a r ı n ı n öne iki a d ı m , geriye
bir a d ı m a t a r a k ilerlerken, yolu d a kat'etmelerine benzemektedir.

B u r a d a iyi d a n ı ş m a n l a r o l m a y a n t e r e d d ü t ve temkinliliklerin ötesinde, 1500-1600

a r a s ı n d a A k d e n i z n ü f u s u n u n k a b a c a iki k a t ı n a çıkmış olabileceğini söyleyelim. Bu n ü f u s
30 veya 35 m i l y o n d a n 60 veya 70 milyona çıkmıştır ki, bu yılda %o7 civarında bir artış
hızına karşı gelmektedir. Birinci XVI. yüzyıl esnasında (1450-1550) çok canlı, devrimci
olan artış, 1550'den 1650'ye olan ikincisi sırasında genellikle yavaşlamıştır -bu tarihler
geniş tarihlerdir-. Bu tartışmanın başlangıcında o k u y u c u n u n s o n r a d a n o r t a y a çıkacak
k a n ı t l a r ve m ü k e m m e l o l m a y a n tartışmaların o r t a s ı n d a k a y b o l m a m a s ı için, hiçbir şeyi
g a r a n t i etmeksizin önerdiğimiz bütünsel m a n z a r a b u d u r . O k u y u c u o y u n a başlarken
hareketin genel o l d u ğ u n u ; hem fakir, hem de zengin bölgeleri k a p s a m ı n a aldığını;
düzlüklerdekiler k a d a r dağlardakileri ve steplerdekileri de etkilediğini, aynı a n d a t ü m
kentlerde -büyüklükleri ne olursa olsun- ve t ü m kırlarda o r t a y a çıktığını bilecektir.
O k u y u c u bu biyolojik devrimin bizi ilgilendiren kaderlerin en önemli olayı o l d u ğ u n u ;
b u n u n T ü r k f e t h i n d e n veya A m e r i k a ' n ı n keşfi veya i s k â n ı n d a n , veya İ s p a n y a ' n ı n
e k o n o m i k girişimlerinden d a h a önemli o l d u ğ u n u kolayca k a b u l edecektir. Z a t e n insan
sayısındaki bu artış m e y d a n a gelmeseydi, b ü t ü n bu p a r l a k sahifeler yazılabilir miydi? Bu
devrin aynı z a m a n d a zaten, beyaz m a d e n i n A m e r i k a ' d a n kitlesel gelişinden önce bile
açıklamasını getirdiği " f i y a t d e v r i m i " n d e n de d a h a önemlidir ( 247 ). Bu n ü f u s yükselişi,
insanın önce etkin bir işçi, s o n r a da a r t a n bir yük haline geldiği bir yüzyılın hem
zaferlerini, h e m de felâketlerini örgütlemiştir. 1550'lerden itibaren tekerlek d ö n m e y e
başlamıştır: artık insanlar birbirlerinin rahatını kaçıracak k a d a r çoğalacaklardır.
1600'lere d o ğ r u bu n ü f u s fazlalığı genişlemeyi d u r d u r m u ş ve h a y d u t l u k l a birlikte ( 248 ),
sayesinde herşeyin b o z u l d u ğ u veya hemen hemen b o z u l d u ğ u yavaş seyreden t o p l u m s a l
b u n a l ı m l a , X V I I . yüzyılın acı yarınlarını hazırlamıştır. Bütün b u n l a r ı ç a b u c a k söyledik-
ten s o n r a , bu yükselen n ü f u s dalgalarının kanıtlarına ve işaretlerine dönelim.

Düzeyler ve göstergeler
İdeal olanı uzun sayı dizilerine d a y a n m a k t a d ı r . F a k a t böylesine rakamlar elimizde
b u l u n m a m a k t a d ı r . D e m e k ki elimizdeki yetersiz malzemeyi k u l l a n m a k ve her hal-ü
k â r d a o l d u k ç a net ve a r a l a r ı n d a u y u m gösteren altı veya yedi cevapla yetinmek
gerekmektedir.

1— XIV. - X V I . yüzyıllar arası Provence, eksik olmasına r a ğ m e n bize, sahip

o l d u ğ u m u z en iyi t a n ı k l ı k l a r d a n birini s u n m a k t a d ı r . Geniş a n l a m d a , s o n r a d a n Savua
egemenliğine geçecek olan Nice k o n t l u ğ u d a dahil, bu bölge X I V . yüzyılın başında
80.000 haneye, yani 350-400 bin kişiye sahiptir. K a d e r i benzer olan güney L a n g u e d o c
gibi burası d a , K a r a Veba ile birlikte (1348) vahşi bir felâkete tanık o l m u ş t u r : bölge
n ü f u s u n u n üçte birini veya yarısını kaybetmiştir. Bir yüzyıl k a d a r gecikecek olan
t o p a r l a n m a 1470'den itibaren kendini göstermeye başlamıştır, " h a n e sayısı o k a d a r hızlı
a r t m a k t a d ı r [ki], 1540'lara d o ğ r u , 1470'deki düzeyinin üç k a t ı n a u l a ş m ı ş t ı r " ( 249 ).
Provence n ü f u s u hemen hemen b ü y ü k V e b a ' d a n önceki düzeyine gelmiştir. Geriye bu
n ü f u s u n ikinci XVI. yüzyıl ile XVII. yüzyılı nasıl geçirdiğini ö ğ r e n m e k k a l m a k t a d ı r .
K u ş k u s u z bir yükselme, s o n r a d a b a ş k a yerlerde o l d u ğ u gibi bir alçalma o l m u ş t u r , f a k a t
b u n u kesinlikle bilemiyoruz: O r t a Ç a ğ ve M o d e r n Ç a ğ tarihçileri, çoğu z a m a n o l d u ğ u
gibi, bu k o n u d a d a y a r d ı m l a ş m a y ı u n u t m u ş l a r d ı r . Bu s o r u n önemli o l m a s ı n a r a ğ m e n
esas s o r u n değildir. Esas o l a n , X V I . yüzyıldaki n ü f u s artışının b ü y ü k kısmı itibariyle bir
telafi, bir t a m a m l a m a olmasıdır; bu artışın 1540'tan önce b ü y ü k olan hızı X V I . yüzyılın
ikinci yarısıyla birlikte m u h t e m e l e n yavaşlamıştır.

2 — Languedoc''ta gelişme aynıdır: XV. yüzyıl insanlarını kaybetmiş, vahşi hayat

t a r a f ı n d a n ve ağaçların genişlemesi t a r a f ı n d a n . k a z a n ı l m ı ş bir ülke g ö r ü n t ü s ü s u n m a k -
tadır; X V I . yüzyıl ilk ve hızlı, devrimci bir artışa tanık o l m a k t a d ı r , a m a b u artış 1550'lerin
ötesinde y a v a ş l a m a k t a d ı r ; 1600'lere d o ğ r u d u r g u n l u k aşikârdır; d r a m a t i k ve felâketli
gerileme 1650'lerden s o n r a o r t a y a çıkmıştır. E m m a n u e l Le Roy L a d u r i e ' n i n y a k ı n l a r d a
y a y ı n l a n a n çalışmasının akla getirdiği k r o n o l o j i böyle o l m a k t a d ı r ( 25 °).

3 — Katalonya'da aynı hareket r e s m o l m a k t a d ı r : yükseliş, s o n r a düşüş, bunların

birinden ö b ü r ü n e geçiş 1620'lerde m e y d a n a gelmektedir ( 251 ).
4 — Valencia'da artış yavaştır, 1527-1563 a r a s ı n d a ele az gelmektedir; b u n a karşılık
1563-1609 a r a s ı n d a çok canlıdır ( b ü t ü n itibariyle % 50'den fazla ve hızla çoğalan
M o r i s c o l a r için % 70'e yakın) ( 252 ).
5 — Kastilya'da XVI. yüzyılda güçlü bir n ü f u s artışının varlığı kanıtlanmıştır. Bu
artış, eğer K o n r a d H a b l e r , Albert G i r a r d ve birkaç diğerleriyle Katolik Krallar
d ö n e m i n d e İspanya n ü f u s u için ileri sürülen a b a r t m a l ı r a k a m l a r üzerinde d u r a k l a n m a z -

KASTİLYA TACINA BAĞLI ÜLKELERİN NÜFUSU

1530 1541 1591

Burgos 83.440 63.684 96.166
Soria 29.126 32.763 38.234
Valladolid 43.749 43.787 55.605
Leon 28.788 59.360 97.110
Zamora 31.398 86.278 146.021
Toro 37.117 41.230 51.352
Salamanca 122.980 133.120 176.708
Avila 28.321 31.153 37.756
Segovia 31.878 33.795 41.413
Guadalajara 24.034 26.257 37.901
Madrid 12.399 13.312 31.932
Toledo 53.943 80.957 147.549
Murcia 19.260 28.470
Cuenca 29.740 33.341 65.368
Sevilla 73.522 80.357 114.738
Cordoba 31.735 34.379 46.209
Jaen 24.469 35.167 55.684
Granada 41.800 48.021

Vecinos 686.639 880.000 1.316.237

Nüfus 3.089.875 3.960.000 5.923.066

N ü f u s sayısı 4,5 katsayısıyla hesaplanmıştır. Vecinos'a göre sayım, bizim h a n e sayımına

tekâbül e t m e k t e d i r .
sa, d a h a d a net o l a r a k görülecektir. XVI. yüzyılda n ü f u s artışı sürekliye benzemektedir.
H e r hal-ü k â r d a T o m a s G o n z a l e s ' i n ( 2 5 3 ) eski çalışmasında 1530-1591 d ö n e m i için verilen
r a k a m l a r bu d u r u m u , o n a yöneltilebilecek bazen ciddi olabilen eleştirilere rağmen, açık
bir şekilde o r t a y a k o y m a k t a d ı r l a r ( 254 ).

Bu geniş hesabın h a t a l a r ı -hataları vardır- b ü t ü n e ilişkin sonuçları s a k a t l a m a k t a d ı r -

lar. 61 yıl içinde Kastilya n ü f u s u , savaşların ve yansımasının a b a r t ı l m a m a s ı gereken Yeni
D ü n y a ' y a olan göçlerin yüküne rağmen, iki katına çıkmıştır (yılda %o 1 l'den daha yüksek
bir artış haddi) ( 25S ). Her hal-ü k â r d a az bilinen iki değerlendirme bu bütünsel gelişmeyi
reddetmemektedirler; b u n l a r d a n biri 1541'e ait olup, o yıl yapılan n ü f u s sayımına
d a y a n a r a k Kastilya vecirıos sayısını 1.179.303 ( 256 ) olarak s a p t a m a k t a d ı r , yani T o m a s
G o n z a l e s ' i n r a k a m ı n ı n ü s t ü n d e ; 13 O c a k 1589 tarihli olan ve Consejo de Guerra'dan
çıkan diğeri 1.500.000 vecinos'âdin söz e t m e k t e d i r ( 257 ). Değerleri t a r t ı ş m a y a açık olan bu
r a k a m l a r , T o m a s G o n z a l e s ' i n b ü t ü n e ilişkin hesaplamalarını yere ç a l m a m a k t a d ı r l a r .

Açıktır ki ne merakımız yatışmıştır, ne de Simancas ve diğer yerlerdeki m u a z z a m

belgesel o l a n a k l a r tüketilmişlerdir. Bu d u r u m d a S i m a n c a s ' d a k i araştırmalarımızın
rastlantısı içinde, 156l'de yapılmış b ü y ü k bir n ü f u s sayımına ilişkin yüzlerce gösterge
b u l d u k , b u n l a r m u h t e m e l e n t ü m kentlerin ( 258 ) ve partidos'larının padron'unu vermek-
tedirler. Bu r a k a m l a r bilinirse, 1530-1591 arası n ü f u s gelişimini d a h a iyi belirlemek
m ü m k ü n olacaktır. Bu k o n u d a hiçbirşey bize hiçbırşey söylememektedir ve R a m o n
C a r r a n d e ( 2 5 9 ) yükselen n ü f u s u n zirvesinin tam 1591'de o l d u ğ u n u a priori söylerken
haklıdır, biz de d a h a iyi bilgi sahibi o l a n a k a d a r bu tarihi kabul ediyoruz. T a m
d ö n e m e c i n d ö n ü l d ü ğ ü an, belirlenmesi gereken anın İ s p a n y a ' n ı n kaderinin esas anı
olduğu aşikârdır. Nihayet, Y a r ı m a d a n ü f u s u n u n bölgelere göre dağılımını d a h a iyi
bilmeyi isterdik. Herşeyin güneye d o ğ r u kaydığı söylenmiştir ( 26 °), zenginlik evet, kötü
ç o c u k l a r d a , f a k a t kuzeyin güçlü bir şekilde kök salmış halkı, yüzyıl sona ererken de
yerindedir ( 261 ).

6 — italya d a d i k k a t çekici ve kolay farkedilebilen bir tanıklık s u n m a k t a d ı r : b ü t ü n

r a k a m l a r Kari Julius Beloch t a r a f ı n d a n , yazarın ö l ü m ü n d e n 32 yıl s o n r a t a m a m l a n a n bir
k i t a p t a derlenmiş ve eleştirilmiştir ( 262 ). Bütün bu r a k a m l a r -özel bölgelere veya b ü t ü n e
ait- u y u ş m a k t a d ı r l a r .

İşte önce bölgeler itibariyle yapılan n ü f u s sayımları. Sicilya ( 263 ) 1501'de 600.000'den
biraz fazla bir n ü f u s a sahiptir; 1548'de 850.000; 1570'de 1 milyonu aşmış; 1583'de
1.010.000; 1607'de 1.100.000 o l m u ş t u r . Bu n ü f u s X V I I . yüzyılda sabitleşecek ve 1713'te
gene a r t a r a k 1.143.000'e çıkacaktır. Napoli'ye ilişkin olarak d a benzeri bir eğriyle
karşılaşmaktayız ( 264 ); İspanyol sayımlarının haneyi esas alan r a k a m l a r ı n a göre, n ü f u s u n
1505'de'254.823 h a n e d e n (yani 1 m i l y o n d a n fazla bir nüfus), 1532'de 315.990; 1545'de
422.030; 1561 'de 481.345; 1595'de 540.090 (bu sayımların en geçerlisidir) haneye çıktığı,
a n c a k 1648'de 500.202 ve 1669'da 394.721 haneye d ü ş t ü ğ ü g ö r ü l m e k t e d i r .

1505 r a k a m ı 100 olarak kabul edildiğinde, krallığın n ü f u s u sırasıyla 1532'de 124,

1545'de 164,9, 1561 'de 187, 1595'de 212'ye ç ı k m a k t a ; 1648'de 190'a ve 1669'da 155'e
d ü ş m e k t e d i r ( 26S ). D e m e k ki bizi ilgilendiren yarım yüzyıl (1545-1595) esnasında indeksin
164,9'dan 212'ye çıkması yaşanmıştır ki, bu % 28'den fazla bir artışa tekâbül etmektedir
ve n ü f u s gerilemesi a n c a k XVII. yüzyılda o r t a y a çıkacaktır. Sicilya'ya d u r a ğ a n l ı k getiren
X V I I . yüzyıl, Najboli için hissedilir bir a z a l m a a n l a m ı n a gelmektedir: 1648'de 190,
1669'da 156; bu d u r u m krallığı 1545'dekinden d a h a alt bir düzeye getirmektedir (156'ya
karşılık 165). Papalık devleti de 1550'deki 1.700.000'den, 1600'de 2.000.000'a çıkmıştır
( 266 ). F l o r a n s a kenti ve o n a bağlı bölgenin n ü f u s u 1551'deki 586.296'dan, 1622'de
646.890'a çıkmıştır ( 267 ). M i l a n o kenti ve bölgesinde artış 1542'nin 800.000'inden,
1600'deki 1.240.000'e doğru o l m u ş t u r . P i e m o n t e 157l'de 800.000 n ü f u s a sahipken bu
r a k a m 1612'de 900.000'e yükselmiştir ( 268 ). Venedik ve İtalya'daki t o p r a k l a r ı için gelişme
şöyledir: 1548'de 1.588.741 ( 269 ), 1622'de 1.850.000 ( 27 °).
S o n u n c u özel d u r u m S a r d i n y a ' y a aittir. Mali a m a ç l a r l a yapılmış olan n ü f u s
sayımları, a d a n ı n b ü y ü k b ö l ü m ü n ü k a p s a m a k l a birlikte, h a t a l a r a ve hilelere geniş bir
m a r j bırakmıştır, a m a gene de n ü f u s artışına dair bir g ö r ü n t ü s u n m a k t a d ı r . 1485'deki
savım 26.163 h a n e sayısını vermekteydi ( 271 ); kilise t o p r a k l a n 742 h a n e , feodallerinki
17.431, kralınkiler 7.990 hane t a r a f ı n d a n temsil edilmekteydiler. Bu üç kategori a r a s ı n d a
15.000 /f're'lik donativo şöyle dağılmıştır: 2.500'ü Kilise t o p r a k l a n için, 7.500'ü senyörlük
t o p r a k l a r ı için, 5.000'i krallık t o p r a k l a r ı için; t o p l a m n ü f u s u n h a n e sayısına tekâbül eden
100.000 ve birkaç birlik sayının çok ü s t ü n d e o l d u ğ u n a hiçbir k u ş k u y o k t u r . Bir tarihçi
150.000 kişiden söz etmektedir; 1603 sayımı ( 272 ) 66.769 o l a r a k g ö z ü k e n hane sayısıyla,
hane sayısından n ü f u s a u l a ş m a k için 4 gibi çok d ü ş ü k bir katsayı kullanılması halinde
bile, tartışılmaz bir şekilde çok b ü y ü k bir artış a n l a m ı n a gelmektedir. Eğer bu sayıların
d o ğ r u oldukları varsayılacak olursa, 1485'le 1603 a r a s ı n d a k i n ü f u s artışı yüzbin
civarındadır ki, bu a d a için çok b ü y ü k bir fazlalık m e y d a n a getirecektir.

Bütün r a k a m l a r bütünsel bir artışı işaret ediyorlarsa da, b u n u n nasıl örgütlendiğini

görebilmek z o r d u r . Differansiyel bir artış m e y d a n a gelmiştir, f a k a t b u n u n ne a m a c ı n ı , ne
de nedenlerini t a h m i n e d e m i y o r u z . Bütün itibariyle k u ş k u l a r belirmektedir, K. J u l i u s
Beloch ( 2 7 3 )'unkiler için dahi k u ş k u l a r vardır, fakat b u n l a r , o n d a n b a ş k a türlü
y o r u m l a n a r a k halledilmek istenmiştir. 1500'lere ait verilerin açık verdikleri k u ş k u s u z d u r
ve b u n l a r d a n hareketle o l d u k ç a d ü ş ü k ve belki de K. Julius Beloch'u endişelendirecek
olan bir t o p l a m a ulaşılmaktadır; 9,5 milyonluk bir n ü f u s VIII. Charles'ın burayı
istilasının şaşkınlığını y a ş a m a k t a olan Y a n m a d a için a c a b a fazla mı, yoksa az mıdır?
Rehberimizin yeterli olmadığı s o n u c u n a v a r a r a k , en a z ı n d a n 10 milyon r a k a m ı n ı ileri
s ü r m ü ş t ü m ; 1550'ye d o ğ r u t o p l a m 11.591.000 (İtalya savaşları denilen savaşlara rağmen
artış hâlinde), 1600'lere d o ğ r u 13.272.000, 1658'e d o ğ r u 11.545.000 olmalıdır. D e m e k ki
önce artış, s o n r a da düşüş. F a k a t açıklamalarımızın başında ileri s ü r d ü ğ ü m ü z iki katına
çıkma kuralı içinde değiliz. Hiçbir şey, İ t a l y a ' d a b a ş k a yerlerdekinden d a h a yavaş bir
artış d ü ş ü n m e m i z e engel değildir, ç ü n k ü bura."' hareket n o k t a s ı n d a diğerlerinden d a h a
zengin bir ülkedir ve zenginlik bu açıdan kötü bir d a n ı ş m a n d ı r . F a k a t hiçbir şey
Beloch'un a r t ı r m a l a r ı n ı kabul etmemize de bizi z o r l a m a m a k t a d ı r . Gerilemenin ne
z a m a n h a r e k e t e geçtiğini de t a m anlamıyla bilemiyoruz. Daha geniş haber kaynaklarına
sahip o l u n c a y a k a d a r , bu d ö n e m e c i n iki seferde alındığını kabul edelim: 1630'da
y a r ı m a d a n ı n kuzeyini m a h v e d e n vebalarla; 1656'da C e n o v a , R o m a ve Napoli'ye d a r b e
vuranlarıyla. F a k a t b u n l a r d a h a iyi kıstas o l m a d ı ğ ı n d a n m u h a f a z a edilen, geç tarihler-
dir.

7 — Osmanlı İmparatorluğunun nüfus sayımları, şu son yıllardaki tarihsel a r a ş t ı r m a l a -

rın en değerli fetihlerinden biridirler ( 274 ). I. Süleyman d ö n e m i n d e (1520-1530'larda) 12-
13 milyon olan n ü f u s 1580'lerde 18 milyona ve h a t t a 1600'lerde 30 veya 35 milyona
çıkmıştır. Bu r a k a m l a r tartışmalı a m a m ü m k ü n r a k a m l a r d ı r . Tartışma dışı o l a n ,
İ s t a n b u l ' d a k i meslekdaşımızın atfettiği devrimci cesamete sahip o l m a s a bile, aşikâr bir
artıştır.
K u ş k u s u z b u n l a r tahminlerdir, f a k a t yazarların izniyle geçici sonuçlarını kullandı-
ğımız n ü f u s sayımı t a r a m a l a r ı n a d a y a n m a k t a d ı r . Esas olan bir kez d a h a , batı ile doğu
a r a s ı n d a k i u y u m d u r . 1501-1509'daki beş b ü y ü k kentin -Venedik, P a l e r m o , Messina,
C a t a n i a , Napoli- nüfuslarını toplarsak 349.000 r a k a m ı n ı b u l u r u z . Aynı t o p l a m 1501-
1574'te 641.000 sayısını v e r m e k t e d i r ki, bu % 83.6'lık bir artışa tekâbül etmektedir. 1520
B e r i m s e n e n katsayı v e c i n o başına 4,5 nüfustur. Bu haritalar ve izleyen ikisi Annales E.S.C.'de yayınlanacak olan
A l . ıro Castillo P i n t a d o ' n u n bir makalesinden alınmıştır. B ö l ü m l e m e l e r eyaletlere t e k a b ü l etmektedirler.
 İKİNCİ MIUONES-DAĞITIMI

1593

Eyaletlere dagdun
(hane başına
maravedis ola rakı

:»Omrs/haneaz K ' H

3 M i m n haile feiga

400-450 mrs/üane

45an00mrs/h^ne

Yukarıdaki haritada en büyük nüfus artışı yeni başkentin gelişmesine tekabül etmektedir -Madrid- Aşağıdaki
V e r 9 L S ' m , " o n e * l n dağılımı , kabacaen Kalabalık eyaletlerin, en azzengın olanlar, oldukların,

göstermektedir. Haritanın başlığındaki dağılımdan çok, bu verginin paylaşımı, matrahı söz konusudur
 öncesinde 12 T ü r k kenti t o p l a m olarak 142.562'lik bir n ü f u s a ve 1571-1580'de de 271.494
sayısına u l a ş m a k t a d ı r l a r ki, bu da .% 90'a yakın bir artış o l m a k t a d ı r ( 27S ). İki hareket
karşılaştırılabilir niteliktedir.

nüfus
1.000.000

800.000

600.1)00

400.000

1501 1548 70 83 95 1615 23 36 42 70 81 1716

36. S i c i l y a ' n ı n n ü f u s u . 1 5 0 1 - 1 7 1 6
Kaynak: Julis Beloch B u r e s m i s a y ı m l a r s a d e c e 1636-1670 a r a s ı n d a kısa b i r g e r i l e m e y i işaret e t m e k t e d i r l e r .

Çekinceler ve sonuçlar
Bütün bu r a k a m l a r u y u ş m a k t a d ı r l a r . Ancak bu rakamlar bizi aldatabilirler. 1900'de
yayınlanmış bir makalesinde, d a h a o z a m a n Julius Beloch b u n u söylemekteydi: bu
a r t m a k t a olan sayılar, biraz da vergi mükelleflerinin listesini eskisinden d a h a iyi
o l u ş t u r m a y a başlayan ve o n l a r d a n d a h a fazlasını talep eden birer maliye r a k a m l a r ı d ı r .
X V I I . yüzyılla birlikte bu r a k a m l a r aynı z a m a n d a , tartışılmaz bir şekilde d a h a
m ü k e m m e l l e ş m i ş olan sayım tekniklerinin s o n u c u d u r l a r da ( 27( '). A n c a k , bu çekinceler
belirtildikten ve son tahlilde bu hataların XVI. yüzyıldaki yüksekliği artırdığını ve b u n a
karşılık XVII yüzyıldaki d ü ş ü ş ü frenlediğini kabul ettikten s o n r a , 1500-1600 d ö n e m i
insan sayısındaki bir artışın işaretlerini t a ş ı m a k t a d ı r . Bu k o n u d a binlerce kanıta sahibiz.
Bunlardan bazıları saf, bazıları da yırtıcıdır. Sallar: şu Toledolu köylüler 1576'da( 2 7 7 )
k ö y ü m ü z ü n n ü f u s u m u t l a k a arttı, kilise cemaate d a r gelmeye başladı, tanıklar k o m ş u
köylerden, P u e r t o de San Vicente h a l k ı n d a n söz ederlerken " a r t t ı l a r s a b u n u n nedeni
d ü n y a y a gelmeleri ve evlenmeleridir" diye a n l a t m a k t a d ı r l a r ( 278 ). Veya yırtıcı olanları
(Eylan savaşının a k ş a m ı n d a I. N a p o l e o n ' u n söylediği bir söz olarak): " s o n s a v a ş t a ( 1570-
1573) Venedik Signoria'sının hizmetinde ölen birçok Giritli v a r d ı r " diye a n l a t m a k t a d ı r ,
a d a d a n d ö n e n bir Venedik müfettişi, " f a k a t birkaç yıl içinde boşluklar d o l a c a k t ı r (serra
riffatto il numero), ç ü n k ü d a h a gençlerini hesaba katmaksızın, 10-15 yaşlarında çok
çocuk v a r d ı r " ( 279 ).

Bunlar d o ğ r u d a n kanıtlardır ve b u n l a r d a n çok bol b u l u n m a k t a d ı r . Dolaylı kanıtlar

ise d a h a az önemi değillerdir. 1450 ile 1550 arasında A k d e n i z ülkeleri h a k k ı n d a
bildiklerimizden, yıllar geçtikçe giderek d a h a gerginleşen k o n u m l a r a geçildiği izlenimini
edinmekteyiz. Kastilya gibi Provence'ta d a , k u ş k u s u z heryerde, köylerin ve kasabaların
k u r u l m a s ı a r t m a k t a d ı r . Kastilya 1600'lerde henüz boşa b e n z e m e k t e d i r , f a k a t ülkeye şu
Bohemyalı senyör ve seyyah Leon von R o s m i t h a l ' i n gözleriyle bakılacak olursa, 1465 ve
1467 a r a s ı n d a burası bu a ç ı d a n bir çöl sayılmalıdır ( 28 °). Aynı şekilde, eğer b u ğ d a y d a n ,
tahıl ü r e t e m e d e n , kentsel iaşeden söz edilecek olursa, 1550-1600 arasının bu sürekli
sıkıntısını eski yıllarda b u l a m ı y o r u z . G . A l o n s o de H e r r e r a ' n ı n 1515'te yayınlanan ( 281 )
ve 1620'de bir b a ş k a baskısı d a h a yapılan ( 282 ) kitabı gibisi olsa bile, bir ziraatçinin
k i t a b ı n a t a m a n l a m ı y l a güvenilemeyeceğini biliyorum. Eski R o m a l ı ziraatçilerden
almadığı ne kalmıştır ki! Ö t e y a n d a n , iyi eski günlerin lehine fazlasıyla k o n u ş m a k t a d ı r .
F a k a t bu eski iyi günler hayal değildir, ç ü n k ü Kastilya o z a m a n l a r , çevresinden b u ğ d a y
ithal e t m e k yerine, b u r a l a r a ihraç etmekteydi. H a y a t Kastilya'da o z a m a n l a r ne k a d a r da
u c u z d u sözü de aynı derecede d o ğ r u d u r , en a z ı n d a n enflasyon öncesi fiyatlar için
geçerlidir. Buğday ve gıda k o n u s u n d a benzeri bir d u r u m u 1550 veya d a h a iyisi, 1500
öncesi İtalya için t a h m i n e t m e k m ü m k ü n d ü r , bu tarihlerde b u r a d a n ü f u s tıpkı geniş bir
elbise içindeymiş gibi rahattır. Kentler d a h a o z a m a n l a r d a bile, iaşeleri k o n u s u n d a
sıkıntılarla k a r ş ı l a ş m a k t a y d ı l a r , f a k a t ikinci XVI. yüzyılın d r a m a t i k sahnelerine alışmış
olan tarihçinin g ö z ü n d e , b u n l a r basit endişelerdir ( 283 ).

Teyidler ve ilhamlar
Valladolid ( 2 8 4 ), Palencia ( 285 ), Pavia ( 2 8 6 ) B o l o g n a ( 2 8 7 ), U d i n e ( 288 ) ve Venedik ( 289 )
üzerine yapılmış olan önemli incelemeler teyidler getirmekte, ilham vermektedirler.
Teyidler: Bunların en önemlileri açıkça yükselme trend'ine ait olanlarıdır: vaftiz, evlilik
veya ö l ü m hareketleri tahminlerimizle u y u m içindedirler. Bir tarihçi, B. B e n n a s a r , bu
d u r u m u Valladolid ve o n a ait kırların bazen verimli ve canlı köylerine dair o l m a k üzere
saptamıştır, a n c a k yükseliş hareketinin 1540'la 1570 a r a s ı n d a daraldığını, yüzyılın
o r t a s ı n d a bir m o l a gözlendiğini ve yukarı d o ğ r u olan eğilimin tersine d ö n m e tarihinin
1580-1590 a r a s ı n d a yer aldığını belirtmektedir -bu tarih Earl J . H a m i l t o n ' ı n ( 290 ) d a h a
şimdiden eski incelemesindeki ilk kilometre taşından d a h a ileridedir-. Böylece bu onyıl
İ s p a n y a ' n ı n yüceliğinin, Yenilmez Armadamdan önce ve Sevilla ticaretinin küçülmesinden
epeyi önce (bu s o n u n c u olay 1610-1620'den önce değildir), biyolojik dönemecini
geçtiğini belirlemektedir. Bu 1580'li yıllar giderek İ s p a n y a ' n ı n kaderinin birleşme
n o k t a s ı o l a r a k g ö z ü k m e k t e d i r ; bu tarih, Portekiz'in güçlü k o m ş u s u n a teslim o l d u ğ u ;
K o r d o b a , T o l e d o , Segovia'nın refahlarının yavaşladığı, tüketim vergisi olan alcabales'in
gerçek artışının sona erdiği, salgınların çoğaldığı tarihtir ( 291 ). Eğer Valladolid'in talihi
b ü t ü n İ s p a n y a ' n ı n k i olsaydı herşey h a l l o l u r d u ; bu m ü m k ü n d ü r a m a kanıtlanması
gerekmektedir.

Pavia veya B o l o g n a veya h a t t a U d i n e ' d e gözlenenler açısından, şema k a b a c a aynıdır

( 292 ). XVI. yüzyıl seyirlik bir artışa tanık o l m a k t a d ı r . Pavia n ü f u s u 1550-1600 a r a s ı n d a
12.000'den 26.000'e çıkmış, 1650'de 19.000'e d ü ş m ü ş t ü r . B o l o g n a ' d a k i vaftiz eğrisi
1515'de 100, 1585'de 3500 civarındadır. F a k a t bu uyuşan örnekleri a r t ı r m a n ı n ne yararı
var ki? B ü t ü n e ilişkin d a h a önemli sorunlarla meşgul olmalıyız.

Emin olunan birkaç konu

T a r t ı ş m a y a alınan b ü t ü n n ü f u s l a r , söylendiği gibi ancien regime't aittirler, b u n d a n
XVIII. yüzyılın yeni dengelerinin öncesini anlıyoruz. Bu n ü f u s l a r düzensiz d a l g a l a n m a -
lar t a r a f ı n d a n belirlenmekte, ö l ü m a n i d e n hayatı yok e t m e k t e , h a y a t da sabırlı bir şekilde
rövanşı a l m a k t a d ı r . F l o r a n s a ' y a ait uzun vaftiz eğrisi ( 2 9 3 ) tek b a ş ı n a , o l d u k ç a talihli bir
kentteki " d o ğ a l " biyolojik k o n j o n k t ü r ü n t a m a m e n e k o n o m i k d a l g a l a n m a l a r a m u h t e -
melen bağımlı olan d a l g a l a n m a l a r ı n ı göstermektedir. Ancien regime: d o ğ u m , ö l ü m
katsayıları, bilmedikleri her seferinde, geçmişin ve hatta şimdinin azgelişmiş n ü f u s l a r ı n -
da, % 40'lar civarında bir o r a n d a tekâbül etmektedir.

37. Floransa'da vaftizler 1551-1600

Eğri 1570'e kadar bir yükselme, sonra 1600'lere d o ğ r u yıllık 3.000 sayısının civarında, belli bir d u r a ğ a n l ı y ı işaret e t -
mektedir.

Valladolid'in y a k ı n ı n d a k i ( 294 ), b ü y ü k bir bağcılar köyü olan T u d e l a da D u e r o ' d a

1531-1579 a r a s ı n d a d o ğ u m oranı (1531-42,1543-59,1561-70,1572-78,1578-91 d ö n e m l e r i
itibariyle) % 0 42,7 ile %c 49,4; 44,5; 54,2; 44,7 a r a s ı n d a d a l g a l a n m a k t a d ı r . R e k o r h a d olan
% 54,2 (1572-78 yılları için) " s a h t e " d i r , f a k a t bu r a k a m l a r " d o ğ a l " d o ğ u m h a d d i olan % 0
40'ın çok üstündedirler; ancak bu o r a n a Kastilya'daki Palencia'da ( 295 ) 1561-159 5
arasında rastlamaktayız ve buradaki hadler %o 34,81 ile % 0 37,48 arasında değişmektedir-
ler, f a k a t bilinmesi gereken Palencia'nın bir kent o l d u ğ u d u r . Bu kentinkilere benzer
rakamlar Bologna içinde bulunmaktadır (158 l'de % 0 37,6, 1587'de 37,8, 1595'de 35,8,
1600'de 34,7, 1608'de 36,4); o r a n l a r Venedik'te biraz d a h a d ü ş ü k t ü r l e r (1581 'de % 0 34,1,
1586'da 31,8). F a k a t d a h a bu tarihlerde bile d o ğ u m haddinin zenginlikle ters orantılı
o l d u ğ u n u söylemeye kalkışmayalım, ç ü n k ü F l o r a n s a ' n ı n adeta köylü r a k a m l a r ı bizi
çürütmek üzere b u r a d a olacaklardır (1551 'de % 0 41,1, 1559'da 35,6, 156l'de 46,7, 1562'de
41,9) ( 296 ).

Valladolid civarındaki köylere dönelim. Villabanez (1570-1589)'da evlilik o r a n ı % 0 8,

iki d o ğ u m arası 33 ay, d o ğ u m / e v l i l i k oranı 4,2 " b i r a z d ü ş ü k " t ü r . S i m a n c a s ' d a (1565-
1590) ölüm oranı % 0 38,3'tür. Bunun nedeni önceden bilinmektedir: çocuk ölümleri, diğer
heryerde olduğu gibi b u r a d a da felâket b o y u t l a r ı n d a d ı r . 1555-J590 d ö n e m i n d e 2234
vaftize karşılık 916 criaturas cenazesi kaldırılmıştır, yani çok küçük çocuklar, ölümlerin
% 41 'ini m e y d a n a getirmektedirler. Birinci dereceden bir " g ö s t e r g e " olan evlilik yaşı,
Villabanez köyü için kısıtlı a m a geçerli bir sayı üzerinden şöyle h e s a p l a n m a k t a d ı r :
k a d ı n l a r için 20 yaşından biraz önce, erkekler için 23-25 yaşları a r a s ı n d a . Bunların
bilinen r a k a m l a r a n a z a r a n ileride olan evlilikler olduklarını ve zaten b u r a d a 50 örneğe
dayalı bir s o n d a j üzerine hiçbir sey insa e t m e n i n m ü m k ü n olmadığını belirtmek isterim
( 297 ).
 D e m e k ki n a r i n bir v a r o l u ş a d a y a l ı bir d ü n y a ve d o ğ u m d a n i t i b a r e n y a ş a m a u m u d u
az. Bu r a k a m l a r ı g ö r m e d e n ö n c e de b u n u b i l i y o r d u k . A y n ı z a m a n d a k a d ı n l a r ı n y a ş a m a
sürelerinin e r k e k l e r i n k i n d e n d a h a u z u n o l d u ğ u n u d a b i l i y o r d u k ; s a d e c e 1575-1577
d ö n e m i n e ait K a s t i l y a köyleri s a y ı m ı n d a k i ç o k s a y ı d a k i d u l k a d ı n b u n u tek b a ş ı n a işaret
e t m e k t e d i r ( 298 ). V e n e d i k ' t e T e m m u z 1552'de ( 2 9 9 ) 48.3 3 3 e r k e ğ e karşılık 55.422 k a d ı n
b u l u n m a k t a d ı r ( ç o c u k l a r kız ve e r k e k karışık o l a r a k 49.923 o l a r a k verilmişlerdir). N ü f u s
bilgini k u ş k u s u z Z a r a ' n ı n 1593 yılına ait d ö r t l ü r a k a m l a r ı n ı tercih e d e c e k t i r ( 30 °) ( Z a r a
kenti, Z a r a ' n ı n k o m ş u a d a l a r ı , Z a r a ' n ı n k a r a s a l bölgesi, ve labrar in quel contado gelmiş
o l a n M o r l a k g ö ç m e n l e r ) : 5.468, 5.419, 2.374, 200, y a n i 15.441 " a n i m e " . S a d e c e ilk üç
r a k a m vecchi, komini da fatti, donne, putti ve putte o l a r a k b ö l ü n m ü ş t ü r . Yaşlılar az
s a y ı d a d ı r l a r : 181, 1 9 0 , 9 4 , y a n i 13.441'de 365. Ç o c u k l a r e r k e k - 1 . 0 4 8 , 559, 1 . 0 7 1 - v e k ı z -
-893, 553 ve 1.215- o l a r a k a y r ı l m a k t a d ı r l a r ; t o p l a m o l a r a k 2.777 e r k e ğ e karşılık 2.661 kız
ç o c u ğ u , y a n i g e r e k e n sayısal a v a n t a j l a birlikte. Homini da fatti için (18-50 yaş arası):
1.156, 1.023, 505 sayıları v e r i l m e k t e d i r ; b u n l a r t o p l a m o l a r a k 4.854 k a d ı n a (2.370, 1.821
ve 663) karşılık 2.684 kişidirler, a v a n t a j bu sefer kesin bir şekilde k a d ı n l a r d a k a l m a k -
tadır. G i r i t ' e ilişkin o l a n ve n ü f u s eğrisi h e m e n h e m e n a ş a ğ ı d a k i gibi o l a n s o n u n c u bir
ö r n e k d e a y n ı d u r u m söz k o n u s u d u r ( 3 0 1 ): 1525'de S a n u d o ' n u n ( b i r a z d ü ş ü k ) t a h m i n i n e
g ö r e 100.000 kişi; 1538'de 198.844; 1606'da 212.000; 1608'de 220.000; 1636'da 176.684.
F a k a t a d a n ı n bir k ı s m ı n ı , K a n d i y e b ö l g e s i n i ele a l ı r s a k , n ü f s u n 1636'da 98.144
o l d u ğ u n u , b u n l a r ı n 2 3 . 1 6 9 ' u n u n e r k e k (18-50 yaş a r a s ı ) , 21.362'sinin e r k e k ç o c u k ile
e r k e k yaşlılar ve 4 8 . 8 7 3 ' ü n ü n d e k a d ı n o l d u k l a r ı n ı g ö r ü r ü z . E r k e k n ü f u s u b u l a b i l m e k
için ilk iki r a k a m ı t o p l a m a n ı n gerektiği a ş i k â r d ı r : bu d u r u m d a 44.531 e r k e ğ e karşılık
48.873 k a d ı n b u l u n m a k t a d ı r . Bu a ş a ğ ı y u k a r ı B o l o g n a n ü f u s u n a d a i r 1581 tarihli en eski
"descritionne"de o r t a y a ç ı k a n o r a n d ı r : e r k e k l e r 19.083, k a d ı n l a r 22.531. 15 yıl s o n r a
1596'da ( 3 0 2 ) k a d ı n l a r a v a n t a j l a r ı n ı k o r u m a k t a d ı r l a r .

Bu sayılar f a a l n ü f u s u n y ü k s e k bir o r a n d a o l d u ğ u n u işaret e t m e k t e d i r l e r . E r k e k l e r ,

k a d ı n l a r ve ç o c u k l a r ı n hepsi veya h e m e n h e m e n hepsi, ç a l ı ş m a k t a d ı r l a r . Bu d u r u m
yaşlıların ve y a r a r s ı z l a r ı n , özellikle d e yaşlıların a z bir yere s a h i p o l d u k l a r ı bu
t o p l u m l a r ı n y e g â n e ü s t ü n y a n ı n ı m e y d a n a g e t i r m e k t e d i r . Bu t o p l u m d a h e r k e s k e n d i
ekmeğini kazanmaktadır.

İ ş a r e t l e r i m i z ve o n l a r ı d e s t e k l e y e n b i r k a ç r a k a m , k a d ı n ve e r k e k n ü f u s o r a n l a r ı
s o r u n u n u ç ö z m e n i n ç o k u z a ğ ı n d a d ı r . Sayısal o l a r a k k a d ı n l a r ı n e r k e k l e r e e g e m e n
o l d u k l a r ı k u r a l o l a r a k k a b u l edilebilirse d e , istisnalar o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . 1548'de bu
k u r a l ı f a r k e t t i ğ i m i z V e n e d i k ' t e D a n i e l e B e l t r a m i ' n i n ( 3 0 3 ) klasik k i t a b ı n ı n r a k a m l a r ı
h e m e n h e m e n b u n u n tersini s ö y l e m e k t e d i r l e r : 1563, 1581 ve 1586'da e r k e k o r a n l a r ı d a h a
y ü k s e k t i r ( T o p l a m ı n yüzdesi o l a r a k 51,6, 51,3, 51). S o n r a 1643'te veya d a h a önceleri
d u r u m tersine d ö n m e k t e d i r ( % 49,3). G e n ç g ö ç m e n i n b ü y ü k rol o y n a d ı ğ ı bir k e n t o l a n
V e n e d i k a c a b a s a d e c e kendi için m i , y o k s a artışın net o l d u ğ u b ü t ü n k e n t l e r için m i , bir
süre s o n r a n ü f u s u n e r k e k o r a n ı n ı n f a z l a o l a c a ğ ı n a t a n ı k l ı k e t m e k t e d i r ? B u r a d a bir o
y a n a , bir bu y a n a s a l ı n ı m l a r g ö r m e k ilginç o l a c a k t ı r .

Başka bir gösterge: göçler

E ğ e r A k d e n i z h e r b i r y a n ı n d a n ve özellikle d e b a t ı s ı n d a n A t l a n t i ğ e d o ğ r u açık
o l m a s a y d ı , k o s k o c a n ü f u s fazlası s o r u n u n u tek b a ş ı n a ç ö z m e k , b u insan fazlasını tek
b a ş ı n a e m m e k , y a n i b u kitleyi k e n d i m e k â n ı n d a d a h a iyi d a ğ ı t m a k z o r u n d a kalırdı.
Zaten büyük çapta yapmış olduğu da budur.
 A v r u p a ' n ı n A k d e n i z kesimindeki n ü f u s fazlalığının XV. yüzyılın s o n u n d a n itibaren-
ki k a n ı d a n , Kastilya ve P o r t e k i z ' d e n 1492, Sicilya'dan 1493, N a p o l i ' d e n 1540 ve 1541,
T o s k a n a ' d a n 1571 ve b u r a d a kesmek için, M i l a n o ' d a n 1597'de kovulan Yahudilerin
t e k r a r l a n a n ülke dışı edilme olaylarıdır ( 304 ). Bu gayri-iradi göçmenlerin b ü y ü k b ö l ü m ü
olan Iberya Yahudileri T ü r k i y e ' d e Selanik ve İ s t a n b u l ' a bir k a t m a n oluşturacakları
Kuzey A f r i k a ' y a k a d a r gitmişlerdir. Kaynakları b a k ı m ı n d a n n ü f u s fazlasına sahip olan
ülkelerde -belki de bu d u r u m d a h a Katolik Krallar d ö n e m i n d e İ s p a n y a ' d a o r t a y a
çıkmıştır- din bu sürgünlerin nedeni olduğu k a d a r , bahanesini de m e y d a n a getirmiştir.
D a h a s o n r a , sayılar yasası III. Felipe'nin İspanya'sında Moriscolara karşı işleyecektir.
D a h a da sonra ise, çok önceleri G e o r g e s Pariset'nin ( 3 0 5 )farkettiği üzere, XIV. Louis'nin
F r a n s a ' s ı n d a p r o t e s t a n l a r a karşı çalışacaktır.

Başka bir kanıt d a , dağlık kesimlerin kitlesel bir şekilde ovalara ve kentlere
inmeleridir. Bu k o n u d a n fazlasıyla söz ettik. Aynı şekilde, çok sayıda insanın Hrıstiyan-
lıktan İslamiyete geçmesi; b u n l a r telafi edici hareketlere benzemektedirler. " A m e r i k a n "
tarzına benzer bir şekilde, m a n t a r biter gibi büyüyen Cezayir, bir göçmenler kentidir.
İtalyanların göçü Kuzey A v r u p a , İslam ülkeleri ve H i n d i s t a n gibi uzak ülkelere
z e n a a t k â r , sanatçı, tüccar, silahçı gibi nitelikli bir işgücünü y a y m a k t a d ı r . Yüzyılın
s o n u n d a O r t a D o ğ u ' d a yaşayan 4 veya 5 bin Venedikli aileden söz edilmektedir ( 306 ).
Ş u r a d a veya b u r a d a bu göçleri açığa ç ı k a r t m a k m ü m k ü n olabilmektedir, örneğin XVI.
yüzyılın s o n u n d a A l m a n y a ve M o r a v y a ' y a giden C o m e ' l i işçiler ( 307 ) veya 1587'de ( 308 )
L i g u r y a ' d a n yola çıkarsak Korsika ovalarına ulaşan tarım işçileri; veya hemen hemen
heryere, a m a özellikle F r a n s a ' y a giderek Y a r ı m a d a n ı n imalat tekniklerini -altın iplikli
ipek k u m a ş d o k u m a s ı , M u r a n o ' n u n m o d a camcılığı ( 31 °) veya Albissola tarzı fayanslar
gibi ( 311 )- öğreten şu " t e k n i s y e n l e r " ( 309 ) gibileri. İtalyan mucitler, sanatçılar, m i m a r l a r ,
tüccarlar A v r u p a yollarında k o ş u ş t u r u p d u r m a k t a d ı r l a r ( 312 ). F a k a t bu bireysel macera-
ların listesi nasıl çıkartılabilir ve ters yönde, A l m a n y a ' d a n İtalya'ya olan ısrarlı göçlerin
ağırlığı nasıl tartılabilir? Her iki y ö n d e m e y d a n a gelen göçlerin az sayıda insanı
kapsadığına fazlasıyla alışılmıştır. K ü ç ü k sayılar birbirlerine eklendikçe, önemli t o p l a m -
lar vermektedirler, en azından XVI. yüzyıl ölçeğinde bu böyledir. Bu d ö n e m d e 100.000
İspanyol ( 313 ) A m e r i k a ' y a gitmek üzere ülkelerini terketmiş olmalıdır; bir yüzyılda
yüzbin, yani yılda bin; bizim çağdaş ölçülerimize göre bu hiçbir şey değildir. Oysa bakın
R o d r i g o Vivero 1632'de bu d u r u m d a n endişe d u y m a k t a d ı r : "olayların gidişine bakılırsa,
İspanya b i r g ü n insansız k a l a c a k t ı r " diye y a z m a k t a d ı r ve Hindler ( A m e r i k a ) tembel yeni
gelenler y ü z ü n d e n yok olma tehlikesiyle k a r ş ı l a ş m a k t a d ı r (Vivero Yeni İspanya
d o ğ u m l u d u r ve önyargıları vardır). Bu göçmenler geldiklerinde "eskici olan senyör
o l m a k istemekte ve kazıcılar artık ellerini k a z m a y a değmek istememektedirler" ( 314 ).
Açıktır ki, bu sorun o d ö n e m i n insanları ve Sevilla'yı görerek kendi dönemlerinin
İspanya'sının geleceği h a k k ı n d a kafa y o r a n l a r t a r a f ı n d a n şişirilmektedir.

B u n u n tersine, yakın tarihli araştırmaların ( 31S ) XVI. yüzyıldaki b ü y ü k boyutlarının

o r t a y a k o y d u k l a r ı şu gerçek Fransız göçmen akımlarının İ s p a n y a ' y a doğru hareketleri
k o n u s u n d a hemen hemen t a m bir sessizlik vardır. Tipik olarak aşırı nüfuslu bir ülke olan
Fransa zenaatkârlar, seyyar satıcılar, sakatlar, tarım işçilerini aralıksız olarak Yarımadaya
sürmektedir. Özellikle söz k o n u s u olan G ü n e y F r a n s a ' d ı r a m a burası tek başına değildir.
K a t a l o n y a , çoğu z a m a n ebediyen yerleşen bu göçmenlerden b ü y ü k bir partiyi a l m a k t a -
dır; d a h a A ğ u s t o s 1536'da bir İspanyol belgesi, P e r p i g n a n n ü f u s u n u n yarıdan fazlasının
Fransız o l d u ğ u n u bildirmektedir ( 316 ). Tıpkı d a h a s o n r a , XVII. yüzyılın başında
K a t a l o n y a n ü f u s u n u n ç o ğ u n l u ğ u n u n da böyle olacağı gibi, " a v a n l ouvassurer v avoirun
tiers de plus de François que de naturelz" demektedir 1602'de bir seyyah ( " 7 ) . Bu aynı
Barthelemy Joly K a t a l o n y a ' y a " h e r g ü n R o u e r g u e , A u v e r g n e , G e v a u d a n , G a s k o n -
y a ' d a n " insanların geldiklerini bildirmektedir ( 318 ). A c a b a K a t a l a n l a r ı n f a k i r Fransız
göçmenlerini belirtmek için kullandıkları Gavaches ( 319 ) lâkabı G e v a u d a n a d ı n d a n
türemiş o l m a z mı? Bu pek fazla olası değildir ( 32 °). Her hal-ü k â r d a , b u r a d a önemli,
sürekli bir göç söz k o n u s u d u r . Bu göçmenler aynı z a m a n d a A r a g o n ' a gitmektedirler;
yüksek ücretler zenaatkârları cezbetmektedir, " ç ü n k ü İ s p a n y a ' d a k i mamullerin en
pahalıları b u r a d a d ı r " ( 321 ); işsiz güçsüz takımı da b u r a y a gelip uşak o l m a k t a ve " h e m e n
uşak elbiselerini k u ş a n m a k t a d ı r l a r , bu baylar (efendileri) bu boş şeylerden çok zevk
a l m a k t a d ı r l a r " ( 322 ). -veya köylüler "yerlilerin doğal tembellikleri" y ü z ü n d e n d a h a
b ü y ü k hüsn-ü k a b u l görmektedirler-; tabii ki k o n u ş a n bir Fransızdır ve şunu ilâve
etmektedir: "becerebilirlerse efedilerinin dullarıyla e v l e n m e k t e d i r l e r " ( 323 ). F r a n s a ' d a k i
çok ağır taille'lardan (biçme) kaçan bu a d a m l a r ı n hepsi İ s p a n y a ' n ı n fahişelerine
h a y r a n d ı r l a r , " F r a n s a ' d a k i prensesler gibi süslü püslü bu güzel k a d ı n l a r a " ( 324 ).

Söz k o n u s u o l a n l a r sadece K a t a l o n y a veya A r a g o n değildir. Valencia'da ( 325 ), b u r a y a

nasıl geldiklerini yalnızca T a n r ı n ı n bildiği Fransızlar, Eski Hrıstiyanlara ait köylerde
ç o b a n ve y a n a ş m a l a r arasında görülmektedirler. K a s t i l y a ' d a , Enkizisyon bize, söyledik-
leri d u a l a r h a k k ı n d a tedbirsiz sözler sarfeden Fransızlar ve bunların dolaştıkları yerlerle,
olağan b u l u ş m a yerleri olan meyhaneler h a k k ı n d a bilgiler vermektedir. Bunlar hapsedi-
lince birbirlerini ele vermektedirler. Bu vesileyle tüm meslekler sayılmıştır: d o k u m a c ı ,
k u m a ş b ü k ü c ü s ü , k ö m ü r c ü , k ü r e k imalatçısı, demirci, k u y u m c u , kilitçi ahçı, kızartmacı,
cerrah, bahçıvan, köylü, t a y f a , gemi k a p t a n ı , kitap satıcısı veya d a h a d o ğ r u s u çerçisi,
profesyonel dilenci... Bunlar çoğu z a m a n 20 veya 25 yaşından d a h a k ü ç ü k gençlerdir.
Bunların tıpkı R o u e n ' d a n yola ç ı k a r a k , trajik kaderlerinin onları T o l e d o ' d a beklediği şu
o y u n kağıdı basımcılarınınki gibi, F r a n s a ' n ı n t ü m ü n ü k a t ' e d e n yolculukları hayranlık
verici o l m a k t a d ı r ( 326 ).

Eğer ileri s ü r ü l d ü ğ ü gibi bu göçler 1620'lerde ( 327 ) tavsadıysa da, s o n r a d a n hiç

k u ş k u s u z yeniden hareketlenmişlerdir. 1640 tarihli bir belgeye göre ( 3 2 s ), B e a r n ' d a n
hareketle " h e r yıl çok sayıda o r a k l a s a m a n ve b u ğ d a y biçenler, hayvan kırkanlar ve
b a ş k a işçiler evlerini bir boğazı beslemekten k u r t a r ı p , ailelerine bir m i k t a r kazançla geri
d ö n m e k ü z e r e " karşı t a r a f a geçmektedirler. D a h a d ü n inanıldığı gibi, İ s p a n y a ' n ı n
a y a r t m a s ı n a ve yüksek ücretlerine cevap o l m a k üzere harekete geçen bu geçici veya nihai
göçler, yalnızca A u v e r g n e ' d e n k a y n a k l a n m a m a k t a d ı r ( 329 ). Bu d u r u m d a y a r ı m a d a n ı n
italya veya Hindlere d o ğ r u yola çıkanların açtıkları boşlukları geniş ölçüde telafi ettiğini
rahatlıkla iddia edebiliriz.

3. Akdeniz ekonomisinin "model'M inşa edilebilir mi?

A k d e n i z ' i n t ü m ü n ü ölçmek ve herşeyin içine alındığı, blok halinde hesaplandığı (eğer
m ü m k ü n s e ) genel bir " m o d e l " inşa edebilmek için t ü m u n s u r l a r a sahip miyiz? Bu b ü t ü n ,
d a h a sonra A k d e n i z ' e m e k â n içinde k o m ş u olan veya o n u n yerine geçen diğer " e k o n o m i -
d ü n y a l a r " l a karşılaştırılabilecektir.
Bu a ş a m a d a en fazlasından b ü y ü k l ü k sıralamaları, bütünsel hatlar araştırılacaktır.
G e r ç e k t e bu bir sergileme yöntemidir. Böylesine bir " m o d e l l e ş t i r m e " tek bir yılı veya
özel bir d ö n e m i değil de, yüzyılın b ü t ü n ü n ü başına gelen kazaların ve başarılarının
ötesinde hedellemektedir. Eğer m ü m k ü n olsaydı, bu modelleştirme yüzyılın birbirlerini
izleyen deneylerinin su kesimi hattını, b u n u n o r t a l a m a s ı n ı ele almayı isterdi. Tabii kı
herşey m ü m k ü n değildir. F a k a t , o r t a y a çıkartacağı zorluklara ve ö n c e d e n görülebilen
birçok engele r a ğ m e n bu işe girişmeye değer.
 A c a b a Akdeniz kendinde tutarlı bir alan mıdır? O n u s a r m a l a y a n kıtasal kitleler ve
o n u sınırlayan deniz kitleleri açısından özellikle değişken ve belirsiz sınırlara sahip
olmasına rağmen, k u ş k u s u z evet: Karadeniz, Kızıldeniz, İran Körfezi, Cebelitarık
Boğazı ve Atlantik. Bunların hepsi, çözmeyi b a ş a r a m a d a n uğraştığımız s o r u n l a r d ı r ^ " 0 ) .
Bu eserin ilk yayını sırasında, d a h a d ü n , örnekleri artırarak şu veya bu önemli ve
ilham verici ayrıntıyı s u n a r a k , Akdeniz'in XVI. yüzyıldaki çeşitli boyutlarını şözler
ö n ü n e sermenin m ü m k ü n o l d u ğ u n u d ü ş ü n m ü ş t ü m ( " ' ) : 700.000 kişilik bir kent, istan-
bul; iyi kötü her yıl bir milyon kental b u ğ d a y ve diğer tahıllardan taşıyan bir filo; veya
1580'de L i v o r n o rıhtımlarındaki şu 3.000 ton veya çok yakın m i k t a r d a k i y ü n ( " 2 ) ; veya 7
Ekim 1 5 7 1 ' d e İ n e b a h t ı körfezinde karşılaşan, muhtemelen 100.000 k a d a r olan şu T ü r k ve
hrıstiyan savaşçılar; veya V. C a r l o s ' u n 1535'te düzenlediği T u n u s seferine katılan şu 600
tekne (belki de t o p l a m o l a r a k 45.000 ton); veya 1592-1593'te, m u h t e m e l e n aşırı bir r a k a m
olan, L i v o r n o ' y a 150.000 tonluk girişi belirleyen şu m a k s i m u m trafik; veya Napoli'deki
şu yıllar arasında eşitsiz dağılan r a k a m l a r : k a m b i y o d a n 1.800.000 d ü k a ve s i g o r t a l a r d a n
60 ilâ 70 bin d ü k a ( , 3 3 ). F a k a t , bu minnacık renkli n o k t a l a r ı n arasında m u a z z a m beyaz
alanlar b ı r a k m a k ; en iyi olasılıkla d a , bizim d ü n y a m ı z l a müteveffa XVI. yüzyıl dünyası
arasında farkedilmesi gereken mesafeyi h a t ı r l a t m a k t a n başka birşey o l m a y a c a k t ı r .

Oysa bizi en çok çeken dil, iktisatçıların önerdikleri "ulusal m u h a s e b e " y e ait olanıdır.
XVI. yüzyıldaki Akdeniz'in mühasebesini çıkartmayı isterdik, nisbi d ü ş ü k değerini veya
nisbi modernliğini y a r g ı l a m a için değil de, o n a ait faaliyet kitlelerinin birbirlerine karşı
olan esas oranlarını belirlemek; sonuç o l a r a k o n u n m a d d i hayatının ana yapılarını
k a v r a m a k için isterdik b u n u . Bu zor, rastlantılara dayalı bir işlemdir. B u g ü n paranın her
tarafa asla t a m a m e n n ü f u z etmediği azgelişmiş ekonomileri muhasebeleştirmeye çalışan
iktisatçılar bunu iyi bilmektedirler. XVI. yüzyıl için de aynı d u r u m söz k o n u s u d u r . Ve
gerçek paralarla m u h a s e b e sikkelerinin çeşitliliği, kesin verilerden hareket edilmesi
halinde bile, her t ü r d e n hesaplamayı karmaşık hale getirecektir ( , u ) ki, böylesine kesin
verilere doğal olarak sahip değiliz. O d ö n e m i n yazılı metinleride para birimlerinin,
İ s p a n y a ' d a d ü k a ve ekülerin, F l o r a n s a ' d a d ü k a , ekü ve florinlerin nasıl, rahatlıkla
kullanıldıklarını da hesaba k a t m a k gerekmektedir. Bizzat F l o r a n s a ' d a , Ducati 1000
d'oro di moneta di lire 7 per ciascun scudo diye yazıldığı da o l m a k t a d ı r . B u r a d a önemli
olan 7 //re'lik sikkeye yapılan atıftır ( w ) .

Tarım, en büyük endüstri

Yıllık buğday (ve diğer tahıllar) tüketimin a d a m başına iki kental (çağdaş) civarında
olduğu kabul edilmektedir ( m ) . A m a d a h a düşük veya d a h a yüksek tüketimlerin olduğu
aşikârdır. A n c a k bu o r t a l a m a XVI. yüzyılda Akdeniz'in t ü m ü için grosso modo m u h a -
faza edilebilir. Eğer A k d e n i z ' d e 60 milyon insan varsa, bu n ü f u s bu h a d d e n hareketle
aşağı yukarı 120 milyon kental buğday veya ekmek haline getirilebilen tahıl tüketmektedir. Et,
balık, zeytinyağ, ş a r a p gibi diğer gıdalar vazgeçilmezin tamamlayıcılarıdır. 1600'lere
d o ğ r u , o r t a l a m a kental fiyatı olarak 5 veya 4 Venedik dükasını kabul edersek ( " 7 ) ,
Akdeniz'in tüketimi (üretime eşit varsayılmaktadır), her yıl 480 veya 600 milyon d ü k a y a
u l a ş m a k t a d ı r ki, bu r a k a m iyi kötü her yıl Sevilla'ya gelen " 6 milyon altınla" o r a n l a n a -
m a y a c a k bir düzeyi temsil etmektedir ( , 1 s ). Buğday tek başına tarımsal üretimde diğerle-
rine n a z a r a n ezici bir üstünlüğe sahip o l m a k t a d ı r . T a r ı m Akdeniz'in birinci endüstrisidir
ve üstelik tahıllar tarımsal gelirin a n c a k bir kısmını m e y d a n a getirmektedirler.

Y u k a r ı d a k i h e s a p l a m a yalnızca en alt sınırı s u n m a k t a d ı r . Belgelerin rastlantılarının

açığa çıkardıkları r a k a m l a r o l a ğ a n d a d a h a yüksektirler. Böylece Venedik f 3 ' 9 ), 1600'lere
d o ğ r u iyi k ö t ü her yıl yaklaşık 500.000 staia b u ğ d a y (artı pirinç, yulaf, ç a v d a r ) t ü k e t m e k -
tedir. Kentin n ü f u s u o tarihlerde 140.000 kişidir; bağlantılar için de (Dogado) en azından
50.000 kişi ilâve e t m e k g e r e k m e k t e d i r ; böylece k a b a c a 200.000 kişilik bir n ü f u s söz
k o n u s u o l m a k t a d ı r ve eğer yalnızca Venedik ele alınırsa a d a m başına 4 kental, bağlantı-
lar da hesaba katılırsa a d a m başına 3,1 kentallik bir t ü k e t i m r a k a m ı n a ulaşılmaktadır.
A d a m başına 2 kentalden kente gelen b u ğ d a y 300.000 kişiye yetecektir. Belki de r a k a m l a -
rımızın a r k a s ı n d a gerçekte bu k a d a r l ı k bir tüketici kitlesi b u l u n m a k t a d ı r . Veyahut da,
yüksek ücretler kenti olan Venedik diğerlerinden d a h a fazla t ü k e t m e k t e d i r .

B a ş k a bir h e s a p l a m a : M a d r i d ' d e n Venediğe yönelik bir m e k t u p l a ş m a d a ( 34 °) (Şubat

1621 )fanega başına iki riyallik yeni bir b u ğ d a y vergisine dair söylentiden bahsedilmekte-
dir {che'e come un mezzo staio veneziano), bu veri tahılın değirmenlerde ö ğ ü t ü l m e s i n d e n
önce alınacaktır et fanno conto di cavar da questa impositione nove millioni d'oro l'anno.
D o k u z milyon altın ki, bu d o k u z milyon d ü k a eder (bir d ü k a = 3 5 0 maravedis, bir riyal,
35), yani t o p l a m 6 milyonluk bir n ü f u s için 45 milyon fanega ve a d a m başına 7,5 fenaga;
biz b u n u 7 k a b u l edelim, ç ü n k ü n ü f u s a ilişkin r a k a m teoriktir•,fanega başına 55,5 litreden
338 litre gibi m u a z z a m bir r a k a m a ulaşmaktayız ki, bu ya maliyecilerin hesap y a p a r l a r -
ken ki iyimserliklerini, ya d a K a s t i l y a ' d a n hiçbir tahılın ihraç edilmediği bu 1621 yılında,
Kastilya'nın yüksek tüketimini göstermektedir.

G e n e Kastilya'ya ait b a ş k a bir ö r n e k : 1576'da ( 341 ) T o l e d o bölgesinde yer alan 10

k ö y d e 2.975 vecinos vardır ki, ezici ç o ğ u n l u ğ u köylü olan 12 ilâ 13 binlik bir n ü f u s a
t e k â b ü l etmektedir; ilân edilen tahıl üretimi 143.000 fanega'dır (aşağı yukarı 64.000
kental). Fert başına o r t a l a m a 5 kental, k a d a r d ı r , d e m e k ki kentlere d o ğ r u bir ihraç
o l a n a ğ ı vardır ve bu köylerin en şanssızı bile ( ç ü n k ü o ş a r a p ü r e t m e k t e d i r ) fert başına iki
kentale sahiptir.

İzleyen s a ğ l a m a l a r bize d a h a ikna edici o l a n , a m a kesin o l m a y a n deliller getirmekte-

dirler. Bu deliller şunları g ü n d e m e getirmektedirler: birincisi, Ocak 1580'de N a p o l i
krallığının Adriyatik ve Tarente körfezi kıyılarındaki tahıl üreticisi eyaletleri, Abruzzeler,
Bari, C a p i t a n a t a ve Basilicata; ikincisi ünlü Censo del la riqueza territorial e industrial de
Espana en el ano 1799'dur ki ( 3 4 2 ), b u r a d a k i o r a n l a r X V I . yüzyıl için geriye yönelik
b a ş v u r u ve k o n t r o l olanağını sağlayabilirler.

N a p o l i bölgesinin esas kısmı (Krallığın önemli bir parçası) Sommaria'nın önemli bir
belgesi t a r a f ı n d a n emrimize a m a d e kılınmıştır; şu 1579-1580 kışında bu bölgede 173.634
hane veya aile (krallıktaki t o p l a m hane sayısı 475.727'dir) ( 343 ) vardır ve benimsenen
katsayıya (4 veya 4,5) göre 700.000 ilâ 760.000 kişilik bir n ü f u s r a k a m ı n a ulaşılmaktadır.
Resmi ölçümlere göre hasat 100.000 carra'A&n fazla bir b u ğ d a y m i k t a r ı n a erişmiştir.
8.500 carra için tratte (ihraç izni) elde edildiği için, halkın emrinde 92.000 carra veya aşağı
y u k a r ı 1.200.000 kental ( m o d e r n ) b u ğ d a y vardır ki, a d a m başına iki kentalin ü s t ü n d e bir
o r t a l a m a vermektedir. A n c a k bu m i k t a r l a r d a n t o h u m l u k l a r ı d ü ş m e k gerekmektedir.
F a k a t bu r a k a m l a r ı sağlayan Sommaria a d a m başına yılda 6 tomoli'Yık, yani yaklaşık 220
kg.'lık bir r a k a m ilân etmektedir. Çelişki mi? H a y ı r , per ordinario, non si revela tutto il
grano che effettivamento si racoglie'dir, Sommaria gerekli iaşeyi t a m a m l a m a k o n u s u n d a
h a b e r verilmeyen bu artığa g ü v e n m e k t e d i r ( 344 ).

T a b i i ki 1799 cen^o'su ilgilendiğimiz d ö n e m d e n o l d u k ç a s o n r a d ı r , f a k a t o r t a y a

çıkardığı o r a n l a r X V I . yüzyıldakilerle h e m e n hemen aynıdırlar. N ü f u s u 10,5 milyon olan
İ s p a n y a ' n ı n b u ğ d a y üretimi 14.500.000 kentale ( r a k a m yuvarlanmıştır) yükselmiştir.
Ü r e t i m ile t ü k e t i m i eşit k a b u l edince, her bireyin payı yıllık o l a r a k 1,4 kentalin birazcık
altında o l m a k t a d ı r . F a k a t b u n a diğer tahıllar ile k u r u sebzeler k a t ı l m a k istenirse, ilk
kitleye 13 milyon kentallik ikinci bir kitlenin ilâvesi gerekmektedir ( 345 ). Kitle böylece iki
k a t ı n a ç ı k m a k t a d ı r , f a k a t ikincil tahılların hepsi insan gıdası olarak kullanılmadıkların-
d a n , b u n d a n d o ğ a n eksilmeyi düşsek bile, a d a m başına iki kentallik düzeye her hal-ü
k â r d a ulaşılmakta ve a ş ı l m a k t a d ı r . K u r u sebzeler k u ş k u s u z önemli m i k t a r l a r d a d ı r
(600.000 k e n t a l d e n fazla) ( 346 ) ve XVI. yüzyılda da bu böyledir. Venedik belgeleri, bazı
köyler için yaz fırtınalarının s o n u c u n d a r ü z g â r ı n ötelere sürüklediği b a k l a ve fasulyelerin
kaybının ne denli b ü y ü k bir felâket o l u ş t u r d u ğ u n u söylemekte ve yeniden söylemek-
tedirler.

Bu sağlamalar genel delilimizi desteklemekle birlikte, birer kanıt olarak k a b u l edile-

mezler, onları bir k e n a r a b ı r a k a r a k sonuçlara bakalım.

1— Deniz yoluyla m ü b a d e l e edilen b u ğ d a y miktarı en fazla 1 milyon kental, yani

tüketimin % 8'idir -bu hem yüzyılın ölçüsü açısından m u a z z a m bir trafiği (bir milyon kişi
bu işten geçiniyor olabilir), hem de eğer tüketime k o n u olan o r a n a bakılırsa ö n e m s i z bir
miktarı temsil etmektedir-. D e m e k ki G i n o L u z z a t t o ( 347 ) b u n u k ü ç ü m s e m e k t e haklıdır
ve biz de bu trafiği d ü n başrole çıkartırken hata yapmışızdır ( 348 ). Ç o k dramatik olan ve
üzerine tekrar,eğileceğimiz 1591 bunalımı İspaya'ya ve i t a l y a ' d a Venediğe k a d a r 100 ilâ
200 bin kental k a d a r Kuzey buğdayının gelmesine neden olmuştur; bu trafik düzleminden
çok, gündelik gıda d ü z l e m i n d e azdır. K o s k o c a kentleri açlıktan k u r t a r m ı ş olsa bile.

A n c a k , A k d e n i z bu b u n a l ı m ı n s o n r a s ı n d a , öncesinde de olduğu gibi, kendi tarımının

ürünleriyle geçinmiştir. A m s t e r d a m örneğinde olduğu gibi Alçak Ülkelerde başlayan
veya d a h a s o n r a serbest -ticaretçi ingiltere'de t a m a m e n gerçekleşecek olan m a n z a r a y a
benzeyen h e r h a n g i birşey y o k t u r . Kentsel evrenler kendilerini besleme işini başkasına
devretmemektedirler. " D e n i z b u ğ d a y ı " bir fakir yiyeceği olarak k a l m a k t a , zenginler
civar kırların iyi buğdayını tercih etmektedirler. L i z b o n ' d a A l e m t e j o ' n u n ünlü buğdayı
( 349 ); M a r s i l y a ' d a Provence ovalarınınki ( 35 °); Venedik'te nostrale b u ğ d a y . 160l'de Vene-
dikli frıncılar " b u g ü n bize dışarıdan gelme buğday veriliyor, b u n l a r bizimkiler gibi sonuç
v e r m e m e k t e " demektedirler; dışarıdan gelme b u ğ d a y d a n padoan, trivisan, polesene.friul
buğdaylarını anlayınız ( 351 ). Ve üstelik şu forestieri buğdayları çoğu z a m a n bizzat
Akdeniz'in k e n d i n d e n gelmektedirler.

2— T a r ı m İç Denize yalnız gündelik geçim olanaklarını değil, aynı z a m a n d a yüksek

fiyatı olan bir dizi ihraç ü r ü n ü de s a ğ l a m a k t a d ı r ; bunlar bazen s a f r a n veya kimyon gibi
d ü ş ü k m i k t a r l a r d a o l u r k e n ; K o r e n t ü z ü m ü denilen k u r u üzümler, uvepasse'ler, modası
porto, malağa, madera atılım y a p a n a k a d a r sürecek olan malvoisie gibi kaliteli ş a r a p l a r
veyahut d a A l m a n s u s u z l u ğ u n u n her b a ğ b o z u m u n d a n sonra Alplerin güney eteklerinden
edindiği sofra şarapları gibi ü r ü n l e r de yüksek m i k t a r l a r d a ihraç edilmektedirler. Kısa
bir süre sonra zeytinyağ, güney meyvaları, p o r t a k a l , limon, ham ipeği hesaba katmaksı-
zın, ispirtolar d a ihraç ürünleri arasına gireceklerdir ( 352 ). Bu tarımsal fazlalar, buğday,
k u r u t u l m u ş balık veya Atlantik şekeri (artı kuzeyin k u r ş u n , kalay veya bakırı)'nı satın
alabilmek için endüstriyel ihracata eklenmektedir ve 1607'de Venedik ile H o l l a n d a
a r a s ı n d a k i ticaret bilançosu, Cinque Savii'yt bakılacak olursa, hala Venediğin lehinedir
("').

3— D e m e k ki Akdeniz esnekliği o l m a y a n yapılara sahip bir köylüler ve t o p r a k

sahipleri evreni olarak kalmaya devam etmektedir. T a r ı m tarzları, t o p r a k l a r ı n tahıla
tahsis edilen b ö l ü m ü , bunların b ü t ü n olarak zayıf otlakların, her ikisi de istilacı olan
bağların ve zeytinliklerin ( A n d a l u ç y a , Portekiz, Kastilya ve hepsinden fazla Venedik
a d a l a r ı n d a k i d u r u m b u d u r ) karşısındaki'yerleri; b ü t ü n bu tarzlar ve düzenler hiç değiş-
memektedirler veya uzun vadedeki iletişimlerin değişikliği talep etmeleri gerekmektedir.
A n d a l u ç y a ' d a z e y t i n y a ğ ve ş a r a p ü r e t i m i n i n atılım y a p m a s ı n ı , talepleriyle k o l o n y a l
A m e r i k a h a r e k e t e g e ç i r m i ş t i r . Ve m ı s ı r ' ı n Bask b ö l g e s i veya F a s ' a - h e r h a l d e - e r k e n
girişinden ö n c e de " i ç " d e v r i m o l m a y a c a k t ı r ( 3 5 4 ); bu iç d e v r i m diğer y e r l e r d e y a v a ş
o l a c a k , V e n e d i k k ı r l a r ı n a 1600'den ö n c e ( 3 5 5 ), K u z e y T i r o l ' e de 1615'ten ö n c e u l a ş m a y a -
c a k t ı r ( 3 5 6 ). D u t d e v r i m i d a h a az derin ve d a h a e r k e n bir şekilde g e r ç e k l e ş m i ş t i r .

4 — T o p r a k en b ü y ü k hırs ve t a m a h k a y n a ğ ı o l m a y a d e v a m e t m e k t e d i r . A k d e n i z ' d e k i
ve A k d e n i z d ı ş ı n d a k i b ü t ü n kırlar r a n t l a r ı n , censos'\ın, b o r ç l a r ı n , k i r a l a r ı n , ö d e n t i l e r i n
b o y u n d u r u ğ u n d a d ı r ve b u n l a r a t o p r a k m ü l k i y e t i n d e k i sayısız i k â m e t l e r e k l e n m e k t e ;
k e n t l e r l e kırlar a r a s ı n d a b o r ç a l ı n a n ve ö d e n e n p a r a l a r ı n s ü r e k l i bir git-geli m e y d a n a
g e l m e k t e d i r . H e r y e r d e a y n ı ve t e k d ü z e t a r i h . X V . y ü z y ı l d a n i t i b a r e n bu k o n u d a bir
m i k t a r a y d ı n l a n m a n ı n m ü m k ü n h a l e geldiği C e n e v r e ' d e ( 3 5 7 ) civar kırsal a l a n d a ç o k kısa
vadeli bir p a r a h a r e k e t i m e y d a n a g e l m e k t e d i r ; kendilerini gizlemek için r a n t veya ü r ü n
kirası kılığına b ü r ü n m e ihtiyacı d u y m a y a n kentliler ( P r o t e s t a n bir ü l k e d e ) t a r a f ı n d a n
tefeciliğin u y g u l a n d ı ğ ı " k a p a l ı d e v r e d e ve sürekli o l a r a k nefes d a r l ı ğ ı ç e k e n bir
e k o n o m i d e " . İ s p a n y a ' d a bir X V I . yüzyıl arbitrista'sı, M i g u e l C a x a de L e r u e l a ( 3 5 8 ),
p a r a n ı n k e n t t e , k o m ş u t o p r a k l a r veya b a ğ l a r a y a t ı r ı l m a k o n u s u n d a k i bu d o ğ a l eğimi
işaret e t m e k t e d i r . " H e r k e s i n 2.000 d ü k a n ı n yılda 200 getireceğini ve s e r m a y e n i n de altı
yıl içinde k e n d i n i k u r t a r a c a ğ ı n ı g ö r d ü ğ ü üzere, bu o n l a r a ilginç b i r y a t ı r ı m gibi
g e l m e k t e y d i " . İş a d a m l a r ı , devlete b o r ç verenlere a n c a k n a d i r e n b u k a d a r y ü k s e k faizler
v e r m e k t e y d i l e r . Böylece t o p r a k o n l a r l a r e k a b e t e t m e k t e y d i ; s a ğ l a m ve göze g ö r ü n e n bir
g ü v e n c e o l a n t o p r a k ( k ö y l ü , faizleri veya b o r c u n a n a p a r a s ı n ı ö d e m e z s e t o p r a ğ ı n a
e l k o n u l m a k t a y d ı ) . Ve b o r ç v e r e n her z a m a n p a r a s ı n ı n şu b a ğ d a veya şu evde n e m a l d ı ğ ı n ı
k e n d i gözleriyle g ö r m e o l a n a ğ ı n a s a h i p t i r . Bu güvenliğin bedeli v a r d ı r * N i h a y e t , m a d e m
ki bu gelir t ü r ü ç o ğ u n l u k t a d ı r , o h a l d e b u n o k t a d a m u a z z a m bir z e n g i n l i k s ö z k o n u s u
o l m a k t a d ı r . Bu d u r u m d a 1618'de İ s p a n y a ' d a ducados a cencos o l a r a k b o r ç verilmiş 100
m i l y o n d ü k a o l d u ğ u n u bildiren Valle de la C e r d a ' n ı n s ö z ü n d e n k u ş k u d u y m a y a l ı m ( 3 5 9 ).

5 — T e r a z i m i z d e k i bu 4 0 0 ilâ 600 m i l y o n d ü k a l ı k m u a z a m t a h ı l kitlesi, h e m çok h a f i f ,

h e m de ç o k ağır o l a r a k g ö r ü l e b i l i r . E ğ e r y a k ı n l a r d a , X V I I I . yüzyıl F r a n s ı z t a r ı m s a l
ü r ü n ü ( 36 °) ile 1799 y ı l ı n d a k i İ s p a n y o l t a r ı m s a l ü r ü n ü ( 3 6 1 ) için b u l u n a n o r a n l a r k a b u l
edilecek o l u r s a , t a h ı l l a r t a r ı m s a l ü r ü n ü n a n c a k yarısını m e y d a n a g e t i r m e k t e d i r l e r .
D e m e k ki, elimizdeki kitleleri ç o k k a b a c a d e ğ e r l e n d i r e r e k 800 ilâ 1.200 m i l y o n d e ğ e r i n d e
bir t a r ı m s a l ü r ü d e n söz.edebiliriz. Bu tabii ki çok geniş bir t a h m i n d i r . H a r e k e t n o k t a m ı z
o l a n V e n e d i k f i y a t l a r ı y ü k s e k t i r ve s a d e c e z e n g i n bir k e n t e k o n o m i s i n d e geçerlidirler.
S o n r a ve özellikle, t ü k e t i l e n b u ğ d a y ı n t a m a m ı p a z a r e k o n o m i s i n d e n g e ç m e m e k t e d i r .
T a h m i n i m i z i n ç o k h a v a d a kalıyor o l m a s ı n a r a ğ m e n , b u n u n b ö y l e o l m a s ı ç o k m a n t ı k l ı -
d ı r . K a s t i l y a k ö y l e r i n e d a i r y u k a r ı d a v e r d i ğ i m i z ö r n e ğ e d ö n e c e k o l u r s a k , b u n l a r 1576'da
60.000 kental o l a n ü r e t i m l e r i n i n 26.000 k e n t a l i n i t ü k e t m i ş o l m a l ı d ı r l a r ; bu d a aşağı
y u k a r ı ü r e t i m i n % 50'si o l m a k t a d ı r ; f a k a t diğer yarı z o r u n l u o l a r a k p a z a r d a n g e ç m e m e k -
t e d i r , b u n u n bir kısmı k e n t l e r d e k i t o p r a k s a h i p l e r i n e veya o n d a bir t o p l a y ı c ı l a r ı n a
g e ç m e k t e d i r . A k d e n i z t o p l a m ü r e t i m i n i n % 60, 70'i böylece n a k d i m ü b a d e l e n i n d ı ş ı n d a
k a l m a k t a ve bizim " m u h a s e b e " m i z z o r l a ve yanlışlıklarla içine d a h i l e t m e k t e d i r .

6 — T a r ı m ı n n a k d i ağın ve b u n a ilişkin nisbi esnekliklerin d ı ş ı n d a geniş b o y u t l a r l a

y a y ı l m a s ı , b u e n b ü y ü k f a a l i y e t i n esneklik y o k s u n l u ğ u n u , diğer h e r y e r d e o l d u ğ u gibi,
A k d e n i z ' d e de a r t ı r m a k t a d ı r . Ö t e y a n d a n , t e k n i k l e r ve verimler de d ü ş ü k d ü z e y d e d i r l e r .
D a h a X V I I I . y ü z y ı l d a bile P r o v e n c e ' d a ( 3 6 2 ) ekilen tahıl l ' e 5 v e r m e k t e d i r ve bu h a d bizim
incelediğimiz yüzyıl için de k a b a c a geçerlidir. Yıllık 120 m i l y o n k e n t a l i elde e d e b i l m e k
için A k d e n i z ' i n en a z ı n d a n 24 m i l y o n h e k t a r ekili a l a n a s a h i p o l m a s ı g e r e k m e k t e d i r . Bu
24 m i l y o n h e k t a r l ı k m u a z z a m a l a n , t o p r a ğ ı n yarısı ü r ü n v e r i r k e n diğer y a r ı s ı n ı n d i n l e n -
diği iki yıllık bir rejimde en azından 48 milyon h e k t a r demektir. D ü ş ü n ü n ki, 1600'lere
d o ğ r u F r a n s a ' n ı n toplam ekilebilir alanı 32 milyon h e k t a r d ı r ( 363 ).
Bu h e s a p l a m a l a r çok yaklaşıktır, ileri sürülen r a k a m l a r çok zayıftır, ç ü n k ü buğday
(ve diğer tahıllar) heryerde bir yıl nadas, bir yıl ekim sistemine tabi değillerdir. Bazı
t o p r a k l a r üç, d ö r t , h a t t a 10 yılda bir ekilmektedir. A m a l ' e 5 ' t e n d a h a yüksek verimlerin
de o l d u ğ u bir gerçektir.
T o p r a ğ ı n yirmide birinin ekildiği K ı b r ı s ' t a b u ğ d a y l ' e 6, a r p a l'e 8 vermektedir ( 364 ).
A p u l i a ' d a hayvancılığın z a m a n z a m a n terkettiği yeni t o p r a k l a r d a tahıl l'e 15 veya 20
vermektedir. F a k a t bu bir istisnadır ( 365 ). Ve k ö t ü hasatlar, felâketler de vardır. Bunlar
herşeye h ü k m e d e n iklimsel olaylardır, insanların kendilerini tüketerek çalışmaları bile
talihlerini değiştirememektedir. D e m e k ki esneklik y o k t u r . Bildiğimiz ihracat r a k a m -
ları, eğer uzun diziler m e y d a n a getirebiliryorlarsa, üretimle belli bir korelasyon içinde-
dirler ve b u n l a r , İ s p a n y a ' d a n İtalya'ya ihraç edilen yünler veya Sicilya'dan dış p a z a r l a r a
gönderilen b u ğ d a y veya ipek olsunlar, o r t a y a çoğu z a m a n sabitler k o y m a k t a d ı r l a r ( 366 ).
Şematik olarak absisler eksenine paralel d o ğ r u l a r (tabii ki k a b a c a ) .

Gelişmeler m ü m k ü n d ü r . Kastilya'da s ü r ü m hayvanı o l a r a k öküzlerin yerine katırla-

rın i k â m e edilmeleri ( 367 ) teknik olarak s ü r ü m ü hızlandırmıştır ve bunların sayısı buğday
verimliliğine bağımlıdır. F a k a t bu i k â m e çok yetersiz o l m u ş t u r . Kuzey pulluğu,rolünün
çok kısıtlı o l d u ğ u L a n g u e d o c ' t a ( 368 ) ve k u ş k u s u z K u z e y İ t a l y a ' d a ( 369 ) XIV. yüzyılda
o r t a y a çıkmıştır. F a k a t s a b a n toprağı ne yeteri k a d a r h a v a l a n d ı r a n , ne de yeteri k a d a r
d ö n d ü r e n egemen a r a ç o l m a y a devam etmiştir.
İyileştirmeleri işaret etmiştik ( 37 °), b u n l a r önemli fetihler ve değişmeleri temsil etmiş-
lerdir. XV. yüzyılda insan sayısı b a k ı m ı n d a n çok yüklü o l m a y a n A k d e n i z ' i n , köylülerine
yeni t o p r a k l a r s u n m u ş o l d u ğ u n d a hiçbir k u ş k u y o k t u r . Bir atılım o l m u ş t u r , a m a bu d a h a
çok X I I I . yüzyıla ait olan eski bir refah düzeyine yeniden ulaşılmasıdır. XVI. yüzyıldaki
kesin atılımların öncelinde hiç k u ş k u s u z bir tarımsal devrim vardır ve XVI. yüzyıl b u n u
k e n d i hareketiyle ileri t a ş ı m a k t a d ı r . R u g g i e r o R o m a n o bu görüşü desteklerken haklıdır.
F a k a t s o n u n d a bu gelişme, bizzat tarımın inelastikliği y ü z ü n d e n ve X I I I . yüzyılın
s o n u n d a k i aynı koşullar altında d u r m u ş t u r . Bu yeni t o p r a k l a r çoğu z a m a n d ü ş ü k
verimlidirler. Beslenecek boğazlar k a y n a k l a r d a n d a h a hızlı a r t m a k t a d ı r ve M a l t h u s d a h a
k o n u ş m a d a n önce haklıdır.

Yüzyılın b ü t ü n ü n g ö r ü n t ü s ü belki 1550'de, a m a kesin olarak 1580'lere d o ğ r u değiş-

miştir. T a m da p a r a dolaşımının (şimdilik b u n a p a r a devrimi dememize izin verilsin)
hızlandığı bir d ö n e m d e sinsi bir bunalım yerleşmeye başlamıştır. İspanya'yla ilgilenen
tarihçiler biraz önce, biraz s o n r a , tarımsal yatırımların zorluklarla karşılaşmaya başla-
dıklarını bilirler; köylüler artık kolayca kredi b u l a m a m a k t a , borçlarını tahsil edemeyen
alacaklılar t e m i n a t l a r a e l k o y m a k t a ( 3 7 ') ve nihayet b ü y ü k t o p r a k sahipleri bile 1575-1579
( 3 7 2 ) mali b u n a l ı m ı n d a n etkilenmektedirler; z a m a n ı geldiğinde sergileyeceğimiz üzere,
Cenevizliler kayıplarını kendi alacaklılarına y a n s ı t m a k t a d ı r l a r . B ü t ü n bu açıklamalar ve
L a n g u e d o c örneğinin ( 373 ) akla getirdiği diğerleri, m ü m k ü n ve gerçektirler. F a k a t a n a h -
tar a ç ı k l a m a tarımın inelastikliğidir. Bir t a v a n a ulaşılmıştır. Bu aşılamaz d u r u m d a n
X V I I . yüzyılın "yeniden feodalleşmesi", şu tersine tarımsal devrim o r t a y a çıkacaktır.

Bir endüstri bilançosu

J o h n U. Nef ( 374 ), X V I I . yüzyılın başlarındaki A v r u p a ' d a n söz ederken, 70 milyonluk
bir n ü f u s için bu kıtanın 2 veya 3 milyon z e n a a t k â r a sahip olabileceğini d ü ş ü n m e k t e d i r .
Bu t a h m i n 60-70 milyonluk bir d ü n y a olan bizim Akdenizimiz içinde geçerliye benze-
mektedir. Eğer kentler k a b a c a n ü f u s u n % 10'unu barındırıyorlarsa, bu 6-7 milyon kişi
eder; bu t o p l a m ı n 2-3 m i l y o n u n u n z e n a a t k â r l a r d a n m e y d a n a gelmesi gerçeğe yakın gibi
g ö z ü k m e m e k t e d i r ; yani kentsel kitlenin üçte biri veya yarısının z e n a a t k â r olması akla
yakın g e l m e m e k t e d i r . Özel bir ö r n e k üzerinde, Venediğe ilişkin o l a r a k , benzeri hesapla-
m a l a r y a p m a k güç değildir. T e r s a n e d e 3.000 işçi ( 3 7 5 ), 5.000 lanaioli ( 376 ), 5.000.setaioli
(3~~), yani 13.000 kişi; aileleriyle birlikte, 140.000 kişilik bir n ü f u s içinde 50.000'lik bir
kitle. Ve tabii ki, adlarını ve faaliyetlerini bildiğimiz, kentin birçok özel tersanesinde
çalışan işçileri ( 378 ), duvarcılar o r d u s u n u ve s o n r a d a kentin inşaı ve yeniden inşaı hiç
bitmediğinden, a h ş a b ı n yerine k â g i r geçtiğinden, t a ş k ı n a u ğ r a y a n r//ler bakım gerektir-
diğinden d u v a r c ı l a r o r d u s u n u , muratorCyi h e s a b a k a t m a k gerekmektedir. Örneğin
Venedik y a k ı n l a r ı n d a k i Mestre'deki k u m a ş bükücülerini de s a y m a k gerekir ( 379 ). D a h a
ötede, değirmenciler tahıl ö ğ ü t m e k t e ve kâğıt h a m u r u n a gerekli malzemeyi k o y m a k t a
veya kereste kesmektedirler. K ö m ü r c ü l e r i , demircileri, k u y u m c u l a r ı , şeker tasfiye
u z m a n l a r ı n ı , M u r a n o cam atelyelerini, G i u d e c c a ' d a k i dericileri de s a y m a k gerekir ( 38 °).
Ve d a h a birçok başkaları da vardır. B i r d e m a t b a a c ı l a r . Venedik X V I . yüzyılda A v r u p a
matbaacılığının önemli bir payına sahiptir ( 381 ).

J o h n U. N e f i n zenaat sayesinde geçindiklerini belirttiği 2-3 milyonluk sayıyı belki de

k a b u l etmek gerekir: ustalar, işçiler kadınlar ve çocuklar, yani sadece faal olanları değil.
Bizzat Venedik'te böyle bir sayım yapılabilir: yüzyılın s o n u n a d o ğ r u 20.000 kişinin yünlü
alınındaki çeşitli işler sayesinde yaşadıkları sıklıkla söylenmektedir ( 382 ).

Bu t o p l a m r a k a m a kırsal z e n a a t k â r kitlesini eklemek u y g u n olacaktır. Kendi zenaat-

kârları o l m a y a n , ne k a d a r küçük olursa olsun kendine ait endüstriyel faaliyetleri o l m a -
yan hiçbir köy y o k t u r . F a k a t bu a l a n d a hesap y a p m a k isteyen tarihçi hemen hemen
hiçbir veriye sahip değildir. Ö t e y a n d a n , eğer bu tarihçi kazanılmış alışkanlıklara m a ğ l u p
olursa, fakir kırların bu karanlık a m a belirleyici çalışmasının önemini k ü ç ü m s e m e
eğilimine girecektir ki, aslında bu alan değerli p a r a s a l ulaşımlara ulaşabilmenin yegâne
y o l u d u r . T a r i h yazını b u g ü n e k a d a r sadece kentsel zenaatların soyluluğunu görebilmiş-
tir. Oysa kırsal zenaatlar A r a g o n , Pireneler, Segovia civarı ( 183 ), Kastilya ( 3 8 4 ) veya
L e o n ' u n ( 3 8 5 ) talihsiz bir köyü veya Valencia bölgesinde ( 3 8 6 ) hep v a r o l m u ş l a r d ı r . C e n o v a
civarında o n u g ö r m e m e k m ü m k ü n değildir ( 3 8 7 ). Halep çevresinde ( 3 8 8 ), köy-
ler ipek ve p a m u k i ş l e m e k t e d i r l e r . Fiili o l a r a k yer, h a m m a d d e veya d ö n d ü r ü c ü güç
eksikliğinden kendi içine alamadığı ve ihtiyacı olan endüstrileri, civarında veya uzağında
o r t a y a ç ı k a r t m a m ı ş hiçbir kent y o k t u r . Bu sayede, C e n o v a ' n ı n a r k a s ı n d a k i d a ğ l a r d a yer
alan h a d d e h a n e l e r , değirmenler, kâğıt atelyeleri, N a p o l i kırlarındaki ve özellikle de
C a l a b r i a y a k ı n l a r ı n d a k i Stilo'daki ( 389 ) şu d e m i r fırınları, şu çeşitli m a d e n ocakları, şu
b a r u t değirmenleri; A d i g e üzerinde kereste getiren teknelerin, burası hileye müsait biryer
o l d u ğ u n d a n istekle d u r d u k l a r ı V e r o n a kapılarındaki şu testere atelyesi ( 39 °) -ve tabii ki
y a k ı n d a k i kentin beslediği buğdayı öğüten değirmenler (Venedik y a k ı n l a r ı n d a b u n d a n
80 t a n e d e n fazla vardır)-; T a j o kıyılarında ve Talavera de la R e y n a ' d a k i değirmen dizileri
(''") veya A k d e n i z ' i n öteki u c u n d a , Kandiye kentinde görülen şu 30 yel değirmeni ( 392 ),
açıklamalarını b u l m a k t a d ı r . L a n g u e d o c ' t a kentsel endüstriler vardır, f a k a t yakındaki
Massif C e n t r a l ve Cevennes ile birlikte çok sayıda endüstri köyleri b a ş l a m a k t a d ı r ( 393 ).
Aynı şekilde, Lyon çevresinde ( 394 ) geniş bir çap içinde birçok kır endüstrisi b u l u n m a k t a -
dır: kent yakın ve uzak kırların bu ucuz çalışmaları sayesinde y a ş a m a k t a d ı r .

A n c a k kırsal endüstrilerin A k d e n i z ' d e d a h a o sıralar İngiltere'de (carisee'ler, kersie'

ler üretimi için) veya Kuzey A v r u p a ' d a sahip oldukları güçte o l m a d ı k l a r ı m u h t e m e l d i r ;
bu kırsal endüstriler A k d e n i z ' d e tıpkı X V I I I . yüzyılda F r a n s a ' d a o r t a y a çıktığı üzere ( 395 )
kentli tüccarlar t a r a f ı n d a n u z a k t a n yönetilen geniş kırsal t a k ı m a d a l a r haline hiçbir
z a m a n gelememişlerdir. H a t t a ben, XVI. yüzyılda L y o n e t r a f ı n d a takım yıldızlar gibi
çevrelenen endüstrilerin bir benzerinin A k d e n i z ' d e olmadığını d ü ş ü n ü y o r u m , en azından
d a h a geniş bilgi edinme olanağımız o l u n c a y a k a d a r böyle d ü ş ü n ü y o r u m . Eğer bu gözlem
d o ğ r u y s a , iki şeyi kanıtlayacaktır: A k d e n i z kırları kendi öz yaşamları açısından birçok
Kuzey kırına n a z a r a n d a h a iyi dengelenmişlerdir (ve bağ ile zeytinliğin çoğu z a m a n ,
Kuzey kırsal endüstrileriyle eşdeğerli olması m ü m k ü n d ü r ( 396 ) -ağaç yetiştiriciliği köylü
bütçelerinin dengeye gelmesini sağlamaktadır-); büyük ve o r t a kentlerdeki kentsel
endüstri yalnız başına m u a z z a m bir pazarın ihtiyaçlarına, a n a hatları itibariyle cevap
verme gücüne sahiptir. F a k a t XVI. yüzyılın sonu ve X V I I . yüzyılın başında z e n a a t l a r b i r
kere b ü y ü k kentlerde ise, 10 kere küçük kentlere ve köylere kaymışlardır ( 397 ). Bu
transferler böylece X I X . yüzyılda bile yerli yerinde d u r a n kırsal ve yarı-kırsal gerçeklerin
ve görüntülerin altını çizmektedir. M u r a t N a p o l i ' d e krallığı ele geçirince o r d u s u n u
(İngilizlerin pahalı kırmızı çuhasına b a ş v u r m a m a k için) kara köylü k u m a ş ı n d a n giydir-
miştir, yani kırlarda kullanılan kpba kumaşla ( , 9 8 ).

Eğer bu kapı aralığından görülen o r a n l a r kabul edilecek olursa, XVI. yüzyılda kırsal
endüstrinin nitelik veya gelir kitlesi b a k ı m l a r ı n d a n değilse bile, çalışan insan sayısı
b a k ı m ı n d a n , kentlerin çalışmasıyla eşit olduğu kabul edilmelidir. Bunu kanıtlayacak
hiçbir şey y o k t u r , a m a tersini gösteren birşey de y o k t u r . M a k s i m u m olarak üç milyon
köylü ve üç milyon da kentsel fakir, pazar ekonomisiyle bağlantı içinde olan zenaat
dünyasının t ü m ü n ü temsil etmektedir. Bu kitle içinde 1,5 milyon faal kişi olmalıdır.
O r t a l a m a ücretin, Venediğin A g o r d o ' d a sahip olduğu bakır madenlerindeki ( , 9 9 ) asgari
ücrete eşit o l d u ğ u n u düşünelim, yani g ü n d e 15 soldi veya yılda 20 d ü k a ( b a y r a m l a r d a
çalışılmamakta f a k a t ücret ö d e n m e k t e d i r ) : ücret kitlesi 30 milyon altın k a d a r olacaktır.
Bu azdır, ç ü n k ü kentlerdeki ücretler d a h a yüksektir (ve kentsel endüstri çoğu z a m a n bu
yükseklikten ö t ü r ü ölecektir). Venedik'te Arte della lana z e n a a t k â r ı yüzyılın s o n u n d a
yılda 144 d ü k a a l m a k t a ve üstelik artırım talep etmektedir ( J0 °). B u n u n s o n u c u n d a ,
r a k a m l a r ı m ı z 40 veya 50 milyon altın k a d a r artırılmalıdır veya artırılabilir. Adeta
boşluğa doğru s o n u n c u bir sıçrama o l a r a k , eğer endüstriyel üretimi, ücret kitlesinin üç
veya dört katı o l a r a k rakamlaştırırsak, m a k s i m u m 200 milyon rakamırra ulaşırız( 4 0 1 ). Bu
r a k a m d a h a şişirilme o l a n a ğ ı n a sahip olsa bile, t a r ı m a teorik olarak atfedilen 860 veya
1.200 milyonun çok uzağında k a l m a k t a d ı r (Ortak Pazar t a r t ı ş m a l a r ı n d a u z m a n l a r ı n bu
çağda ve bizimkiler gibi aşırı endüstrileşmiş ülkelerde, etin ticarileşmesinin b u g ü n dün-
yanın en b ü y ü k işini m e y d a n a getirdiğini söylemelerinden s o n r a , b u n d a şaşılacak bir yan
k a l m a k t a mıdır?).

XVI. yüzyıl endüstrisinin ürünleri d ü n y a pazarına tahıl, zeytinyağ veya ş a r a p t a n

d a h a çok girmektedirler. B u r a d a da önemli bir kendine yeterliliği dikkate a l m a zorunlu-
luğuna rağmen. F a k a t bu azalma eğilimindedir. T h o m a s Platter ( 402 ) 1592'de Uzes'e
ilişkin o l a r a k şunları kaydetmektedir: " h e r aile y ü n ü n ü evinde kendi iplik haline getir-
m e k t e ve s o n r a bunları çeşitli a m a ç l a r için k u l l a n m a k üzere d o k u m a y a ve b o y a t m a y a
vermektedir. Bizdekiler gibi çıkrıklar k u l l a n ı l m a k t a d ı r (Bâleli T h o m a s Platter M o n t -
pellier'de tıp tahsil etmektedir), fakat b u r a d a öreke g ö r ü l m e m e k t e d i r , ç ü n k ü sadece fakir
insanlar kenevir eğirmektedirler. Bez t ü c c a r l a r d a n a l ı n m a k t a ve evde y a p ı l a n ı n d a n d a h a
ucuza gelmektedir". D o k u m a endüstrisinin ve k u m a ş satışının gelişmesinin n ü f u s artı-
şına, atelyelerin y o ğ u n l a ş m a l a r ı n a ve kendine yeterlikteki muhtemel bir gerilemeye bağlı
o l d u ğ u k o n u s u n d a bahse girebilirsiniz.
 "Verlagssystem" ve kentsel endüstrilerin gelişimi
1520-1540'dan itibaren A k d e n i z ' d e kentsel endüstrilerin belirleyici bir atılımı mey-
d a n a gelmiştir; hem A k d e n i z ' i , hem de A v r u p a ' y ı ilgilendiren kapitalizmin ikinci nefes-
lenmesi. J o h n U. N e f i n 1540'tan itibaren sadece İngiltere'de o r t a y a çıktığını ileri
sürdüğü birinci " e n d ü s t r i d e v r i m i " ( 403 ) veya J . H a r t u n g ' u n ( 404 ) b u n d a n çok önceleri
sadec A l m a n y a için 1550'den itibaren işaret ettiği ( 405 ) " b ü y ü k endüstriyel k a p i t a l i z m "
-bu atılımlar ve yenileşmeler, yetersiz f a r k l ı l a ş m a l a r ı n d a n ö t ü r ü grosso modo hem
A v r u p a , hem de A k d e n i z ' i n b ü t ü n ü için geçerlidirler-. Gelecekteki incelemeler X V I .
yüzyılın atılımını biraz önce biraz s o n r a ikiye bölen o l d u k ç a sert yükselişi bunların telafi
ettiğini belki göstereceklerdir. Şaşaalı günlerinin gerilerde kaldığı bir ticari kapitalizmin
yerine, gerçekte a n c a k yüzyılın ikinci " m a d e n s e l " atılımıyla serpilebilecek olan bir
endüstriyel kapitalizm geçmektedir. E n d ü s t r i telafi edici bir değere sahip olmalıdır.

H e m e n heryerde (gözlemin m ü m k ü n o l d u ğ u hemen heryerde) bu endüstri, A l m a n

tarihçilerinin alışılmış Verlagssystem ( 406 ) şemasına u y g u n o l a r a k kapitalisttir, ben bu
verlagssystem kelimesini sur avance (avans üzerine T ü r k ç e İktisat T a r i h i l i t e r a t ü r ü n d e
eve iş verme terimi b e n i m s e n m i ş gibidir M A K . ) tçrimiyle karşılıyorum: tüccar, müteşeb-
bis, verleger, z e n a a t k â r a belli bir ücret karşılığında işletmek üzere mal vermektedir. Bu
sistem X V I . yüzyılda o r t a y a çıkmış değildir. F a k a t , bilinmediği ( K a s t i l y a ' d a böyle
o l m u ş a benzediği gibi), henüz az u y g u l a n d ı ğ ı (Venedik'teki gibi) yerlerde serpilmiştir.
H e r seferinde loncaları, İtalyan ürfe'lerini veya İspanyol gremios'lanm sarsalamıştır. Her
seferinde, üretimin yavaş sürecini finanse eden ve satış ile ihracat kârlarını kendine
saklayan tüccarları ayrıcalıklı hale getirmiştir. Bu faciunt laborare 'tüccarların rolü,
ipekçilikte (nisbeten yeni), d a h a eski bir imalat türü olan yünlü k u m a ş l a r d a o l d u ğ u n d a n
d a h a d a belirleyicidir. D o ğ a l o l a r a k , örneğin hiçbir şeyin engellenmiyora benzediği
C e n o v a ' d a olduğu gibi, zenaatların geniş atelyelerde y o ğ u n l a ş m a l a r ı gözle g ö r ü l ü r hale
gelmiştir ( 407 ); d a h a o tarihlerde V e n e d i k ' t e bu y o ğ u n l a ş m a p r o t e s t o l a r a ve devletin
m ü d a h a l e s i n e yol açacak b o y u t l a r a ulaşmıştır. 12 Aralık 1497 tarihli yasa her ipek
d o k u y u c u s u n a hizmetinde 6 telları'den fazlasını b u l u n d u r m a y ı yasaklamıştır ( 408 ). S o r u n
1559'da yeniden g ü n d e m d e d i r : " 2 0 veya 25 tezgâh çalıştıran bazı kişilerin doymazlığı
aşikâr ahlâksızlıkların n e d e n i d i r " denilmektedir (4OT).

H a m m a d d e y i a v a n s vermek, ücreti a v a n s v e r m e k , ü r ü n l e r i n p a z a r l a m a s ı n ı kendine

a y ı r m a k ; şema ilk anlamlı ayrıntıdan itibaren o l u ş m a k t a d ı r . İşte 1530 kışında V e n e d i k '
teyiz. V. C a r l o s ' u n elçisi R o d r i g o N i n o ( 4I °), efendisi t a r a f ı n d a n bir m i k t a r ipekli a l m a k l a
görevlendirilmiştir; yeşil, mavi, al, kızıl d a m a l a r , kızıl kadifeler. Söylediğine göre ö r n e k -
ler yollayacaktır, f a k a t sipariş yapılır y a p ı l m a z her hal-ü k â r d a 1000 d ü k a avans vermek
g e r e k m e k t e d i r ve geri kalanı iş bitince ödenecektir. G e r ç e k t e n de, d o k u m a c ı o n u çileler
halinde T ü r k i y e ' d e n getirterek kendi hesabına işleten t ü c c a r d a n ipek a l m a k z o r u n d a d ı r .
B u r a d a alıcı, tüccarın yerine geçtiği için, h a m m a d d e y i p a r a olarak avans verme işi o n a
d ü ş m e k t e d i r . A ğ u s t o s 1559'da C a t t a r o ' d a m e y d a n a gelen k ü ç ü k bir olay, d a h a aydınlatı-
cıdır ( 411 ). Bu kayıp köşede fılatogi'\zr d o ğ u d a n satın aldıkları h a m ipeği işleme adetini
edinmişlerdir; a n c a k 1547 tarihli biçimsel bir yasa bu eğiricilerin per conto suo çalışmala-
rını y a s a k l a m a k t a d ı r . S e n a t o herşeyin d ü z e n e s o k u l m a s ı n a k a r a r verir: tüccarlar fazla-
sıyla bağımsız filtogVnin a k l ı n a esen fiyatlardan iplik satın a l m a k z o r u n d a k a l m a m a l a r ı
i ç i n , f ı ! a t o g i tüccarların ipeğini iplik haline getirecektir. İşte çok açık bir d u r u m . Başka
gösterimler. 1582'de Cenovalı bir z e n a a t k â r ı n bir b a ş k a z e n a a t k â r h a k k ı n d a k i şu tanık-
lığı ( 412 ). " E v e t fılotore A g o s t i n o C o s t a ' n ı n a r k a d a ş ı o l a r a k ve adı geçen A g o s t i n o ' n u n
d ü k k â n ı n d a adı geçen Battista M o n t o r i o ' n u n (tüccar) o n a h a m ipek getirip, işlenmiş
ipekleri aldığını d e f a l a r c a g ö r d ü ğ ü n d e n ö t ü r ü ne söylediğini b i l m e k t e d i r " İ s p a n y a ' d a ,
S e g o v i a ' d a 10 yıl önce, 1570'te kraliçe A n n e ' ı n (II. Felipe'nin s o n u n c u karısı) gelişi
nedeniyle, esnaf alayı düzenlenmiştir; ö n d e d a r p h a n e işçileri, s o n r a tratantes en lana (yün
tüccarları), s o n r a bir X V I I . yüzyıl tarihçisinin " h a l k ı n yanlış o l a r a k tüccar (mercaderes)
o l a r a k adlandırdığı, oysa herbiri gerçek birer aile babası o l a n , evlerinde ve evlerinin
dışında çok sayıda insanı yaşatan (bazıları 200, bazıları d a 300'e v a r a n kadar), yabancı
ellere böylece çok ince çeşit çeşit k u m a ş yaptırtan k u m a ş imalatçıları" ( 4 n ) geçmektedir.

Sistem başarılı olmuştur

S o r u n sadece tüccarın, girişimcinin bu önceliği olmayıp, aynı z a m a n d a sistemin
e k o n o m i k başarısı, koşulların u y g u n o l m a k t a n çıkmaları halinde göstereceği direnç-
tir de. Y o ğ u n l a ş m a , işletmelerin atılımı, en iyi i ş b ö l ü m ü , üretim artışı v a r d ı r . Segovia,
K o r d o b a , T o l e d o , Venedik ve kuşkusuz C e n o v a ' n ı n birbirlerinden önemli uzaklıklarda,
k a p ı aralığından bize gösterdikleri b u n l a r d ı r . Bunların yüzyılın s o n u n d a k i canlılıkları,
eski lüks k u m a ş l a r ile ipekçilik sanatının belli bir kireçlenme, h a t t a belli bir " h a s i s l i k "
gösterdiği F l o r a n s a gibi eski endüstriyel merkezlerle zıtlık içindedir. A c a b a b u r a d a
tartışılması gereken yapı mıdır -ve fırsattan istifade açıklamalarımıza o l a ğ a n ü s t ü yararlı
bir u n s u r getirmiş olacaktır-? İyi haber alan bir tarihçinin s a v u n d u ğ u b u d u r ( 414 ). Veya a
priori olarak düşünülebileceği üzere, F l o r a n s a kentteki hayat pahalılığının k u r b a n ı
o l m u ş t u r . F l o r a n s a diğer b ü t ü n kentlerden d a h a fazla o l m a k üzere ( C e n o v a bir yana
bırakılırsa), değerli m a d e n a k ı m ı n d a n ve b u n u n yol açtığı hızlı fiyat artışlarından etkilen-
miştir. B a n k a ve t o p r a k da Arti ile rekabet etmektedirler ve b u n l a r da A v r u p a ' d a k i
savaşa bağlı o l a r a k , İspanya hariç, yüksek kalitedeki ürünlerine zorlukla m a h r e ç bulabil-
mektedirler. H e r h a l - ü k â r d a , 1580'den itibaren F r a n s a ' n ı n endüstriyel faaliyeti gerileme
sürecine girmiştir.

Tersine diğer kenter ve özellikle de Venedik atılımlarına bir s o n r a k i yüzyıla k a d a r

d e v a m etmektedirler. Herşey b u n u n böyle o l m a s ı n a k a t k ı d a b u l u n m u ş t u r , emek gücü
bolluğu, yeni teknik: Venedik kumaşları, ikinci seçim İspanyol yünlerinden yapılan,
başlıca arz kaynağı o l m a y a devam ettiği D o ğ u A k d e n i z ' d e k i müşterilerinin zevkine
uyarlanmış orta kalite yünlülerdir, Toledo ve K o r d o b a ipeklilerinin İspanyol ve Amerikan
p a z a r l a r ı n a u y u m sağladıkları gibi. B u n l a r a bir de Venedik'teki işletmeleri y ö n e t e n "yeni
a d a m l a r " ı n nitelikleri eklenmektedir. E n a z ı n d a n Venedik'te bu girişimciler çoğunlukla
y a b a n c ı l a r d ı r ve 15 veya 20 yıllık sadık hizmetlerinden sonra birgün S i g n o r i a ' d a n ,
yüzlerce ve binlerce p a r ç a k u m a ş imal ettiklerinden ö t ü r ü fazlasıyla hakettiklerini d ü ş ü n -
dükleri vatandaşlığa alınmalarını talep etmektedirler ( 4 I 5 ). Kısacası, yenilik birçok yönlü-
d ü r : girişimciler k a t ı n d a o l d u ğ u k a d a r z e n a a t k â r l a r k a t ı n d a d a yerleşme, y ö n t e m ,
insanlar a l a n ı n d a k i yenilikler. Ç ü n k ü endüstriyel işgücünden d a h a hareketli hiçbir şey
olamaz.

Gezgin bir işgücü

XVI. yüzyılda z e n a a t k â r dünyası nadiren yerlilerden m e y d a n a gelen karışık bir
d ü n y a d ı r . X I V . yüzyılda F l o r a n s a loncaları F l a n d r e ' d a n ve B r a b a n t ' d a n gelen işçiler
istihdam etmişlerdir ( 416 ). XVI. yüzyılda F l o r a n s a ' d a k i Arte della lana çıraklarının
kökenleri, d a h a önce de söylediğimiz gibi, T o s k a n a ' n ı n sınırlarını aşan çok geniş bir
a l a n a y a y ı l m a k t a d ı r ( 4 I 7 ). Venedik S i g n o r i a ' s ı n d a n veluttinerıler imal etme iznini almış
olan V e r o n a ' d a 1561'de ( 4 U ) 25 usta b u l u n m a k t a d ı r : b u n l a r d a n hiçbiri Venedikli değildir
(Signoria b u n a t a h a m m ü l edemeyecektir); 14 tanesi Cenovalı, 3 tanesi M a n t o v a l ı , 2
tanesi Veronalı, 2 tanesi Brescialı, biri Vicenzeli biri de Ferrarelidır. Cheli fanno lavorare
tüccarlara gelince, bunlar sadece dört tanedir: ikisi Venedikli, ikisi de Cenovalı. İşte
z e n a a t ve ticaret alanındaki hareketliliğe açılan küçük bir pencere.
 Aynı sahne Brescıa'da d a g ö r ü l m e k t e d i r : zırh, beyaz silahlar, ç a k m a k l ı tüfekler
y a p m a k l a meşgul olan Arte della Ferrarezza koşulların keyfine göre bir b ü y ü y ü p , bir
d a r a l m a k t a , k o m ş u kentlere işçi k a p t ı r m a k t a , s o n r a bunları tekrar t o p l a m a k t a ve işler
böyle s ü r ü p gitmektedir. Yüzyılın s o n u n d a kentin yeni Capitano'su F r a n c e s c o M o l i n o '
n u n itmesiyle ( 4 I 9 ) Brescialı o l u p , birçok lavoranli ile birlikte S a l u z z o ' y a gitmiş olan bir
u s t a yeniden kente kazanılmıştır; Pistoia ve M i l a n o ' d a n işçiler geri alınmış (3 l'i M i l a n o '
d a n ) ve bu sayede ustaların " d ü k k â n " l a r ı n ı n sayısı yeniden 23'e çıkmıştır. Yeniden demir
h a m m a d d e s i s a ğ l a m a d a k i sıkıntılar ve tüccarların çok az sayıda olmaları y ü z ü n d e n
b u n a l ı m a d ü ş ü l m ü ş t ü r : bir veya iki tane d a h a tüccar gerekmektedir.

Ç ü n k ü endüstri tüccarları, yani sermayeleri izlemektedir: Venediği temsil edeceği

İngiltere'ye 1610 i l k b a h a r ı n d a giden T o m a s s o C o n t a r i n i ( 42ü ), V e r o n a ' d a d u r a k l a m ı ş ,
sonra d a T r e n t e yolu üzerinde R o v e r o t o ' y u geçmiştir. Bu küçük yerleşim yerinde
o l d u k ç a fazla sayıda filatogi ve 300 k a d a r ve fazlası telleri che lavorano omnesinrye sahip
faal bir negocia della sede g ö r m e k t e n d ü ş t ü ğ ü şaşkınlığı d ü ş ü n ü n : bu işçiler Verona'yı
terkederek gelmişlerdir. D ö r t yıl s o n r a . Mayıs 1614'te Venedik Signoria'sı şu çok özel
öneriyi kabul etmiştir. ( 4 : l ) : kimliği belli o l m a y a n kişi, kentin başlıca faaliyet a l a n l a r ı n d a
ve özellikle ipek sanatı d a l ı n d a che interıdono partire olan işçi ve ustaları adalete ihbar
etme hizmetini s u n m a k t a d ı r , b u n u n karşılığında hapiste olan bir bandito'nun özgürlü-
ğünü elde edecektir. Aynı zihin hali iiçinde ve aynı d ö n e m d e , Venedik, kentin şeker
tasfiyehanelerinde çalışan işçi ve ustaları (pratico o professore di raffinare zııccari), kenti
terkederek sanatlarını başka yerlerde icra etmek üzere gitmeleri halinde, hem bedenen,
hem de mallarının müsaderesi yoluyla c e z a l a n d ı r m a k l a tehtid etmektedir ( 422 ).

Z e n a a t k â r l a r ı n bu kaçışları veya bu yolculukları k o n j o n k t ü r e tabi o l m a k t a d ı r . Az

veya çok b ü y ü k mesafeler üzerinde telafiler ve t a m a m l a m a l a r kendilerini ö r g ü t l e m e k t e -
dirler. Böylece b ü y ü k kentlerden orta veya küçük kentlere d o ğ r u olan hareket XVI.
yüzyılın s o n u n d a geçer akçedir. Veya bu hareket d a h a geniş g ü z e r g â h l a r b o y u n c a da
o l m a k t a d ı r ; XV. yüzyılda ve b ü t ü n XVI. yüzyıl b o y u n c a ipek endüstrisinin t ü m A v r u p a '
ya yayılışını d ü ş ü n e l i m . İtalya'da X V I I . yüzyılda yeni bir endüstriyel gelişmeye tanık
olan M e z z o g i o r n o ' d a ipek endüstrisi gelişmektedir ve 1630'lu yıllar civarında ( 4 2 i ) bu
gelişme aniden d u r m u ş t u r ve Kuzeyin k ü ç ü k kentleri birbirlerinin peşi sıra ani bir talihe
m a z h a r olmuşlardır: b u n l a r ipek endüstrisinde güney kentlerinin yerine geçmişlerdir.
Tabii ki bu d u r u m z e n a a t k â r l a r ı n yer değiştirmelerini gerektirmektedir.

Bütünsel hareketler ve özel hareketler

B ü t ü n bu hızlı gelişen faaliyetlerin aynı bütünsel ritme tabi o l u p o l m a d ı k l a r ı n ı apriori
bilemiyoruz. Telafilerin ve istisnaların varsayılması halinde bu m ü m k ü n d ü r . G e r ç e k t e ,
bu faaliyetlerin b ü t ü n l ü ğ ü n ü y a k a l a y a m ı y o r u z . D o k u m a endüstrileri için -inşaatla bir-
likte veya o n u n arkasından en önemlileri, a m a tek başlarına değilerdir- onların t ü m
kitlesini ilgilendiren bir cevap m ü m k ü n d ü r . G e r ç e k t e n . İ s p a n y a ' d a n ve Papalık devletin-
den yapılan şap ihracatını ve b u n a bağlı o l a r a k da k u m a ş l a r ı n b o y a n m a s ı n d a , veya en
azından boyaların h a z ı r l a n m a s ı n d a vazgeçilmez olan bu m a d d e n i n t o p l a m kullanım
miktarlarını biliyoruz. " G ö s t e r g e " kesindir ve verdiği cevap açıktır: d a l g a l a n m a l a r genel
k o n j o n k t ü r ü n d a l g a l a n m a l a r ı y l a aynıdır ve 1590-1602 a r a s ı n d a bir tavan vardır ( 424 ).

Tabii ki geriye, eğer m ü m k ü n ve akla yakınsa, b ü t ü n endüstrilerin ve genel ritmlere

b o y u n eğip eğmediklerini bilmek k a l m a k t a d ı r . Endüstriyel faaliyetlerle tüccarların talep-
leri a r a s ı n d a k i bağlantıları belirmeye özen gösteren tarihçilerin söyledikleri ve tekrarla-
dıkları b u d u r ( 425 ). Bunlar sahneye k o y u c u d u r l a r a n c a k , endüstrinin az veya çok uzun
vadede aynı z a m a n d a ikâme ve telafi o l d u ğ u n u da hesaba k a t a r a k , istisnalar olabilece-
ğini kabul edelim. " İ n ş a a t " bazen bu bütünsel hareketlerin tersi y ö n d e gidiyora benze-
m e k t e d i r ( 426 ). Ve eğer özel, yerel k o n j o n k t ü r l e r varsa, bunları ilk elden öğrenmeye
başlayalım. G e r ç e k t e n de, d o k u m a üretimine ait bazı eğriler bilinmektedir. İlginç olan
n o k t a , çizildikleri tarih ne olursa olsun, b u n l a r ı n garip bir şekilde birbirlerine benzemele-
ridir. T ü m endüstriyel gelişmeler bir ok gibi y u k a r ı y a t ı r m a n m a halinde o r t a y a ç ı k m a k t a
ve d ü ş ü ş diklemesine o l m a k t a d ı r . H o n d s c h o o t e ' d a k i ( 427 ) yünlü serj üretiminin çifte
eğrisi bir füzenin yolunu t e k r a r l a m a k t a d ı r ; L e y d e n ' d e de çifte bir g ü z e r g â h kolaylıkla
görülebilmektedir; Venediğinki (Pierre Sardella ( 428 ) ve D o m e n i c o Sella'ya ( 429 ) göre)
klasik p a r a b o l biçimine b ü r ü n m e k t e d i r . F l o r a n s a ' d a yetersiz r a k a m l a r ı m ı z bile benzeri
bir eğrinin üzerine yerleşmektedirler ( 430 ). M a n t o v a - n ı n ( 431 ) küçük örneğiyle kural teyid
edilmektedir; aynı d u r u m Brescia ve Val C a n o n i c a ' d a k i ( 432 ) yün d o k u m a faaliyetleri için
de m u h t a m e l d i r . Segovia, K o r d o b a , T o l e d o ( 4 3 3 ) , C u e n c a . . . için ise nettir. A c a b a bu genel
bir kural mıdır?

H e r hal-ü k â r d a , en mütevazi endüstriler için bile geçerliye benzemektedir. Böylece

Venedik, Adriyatiğin diğer kıyısında t ü m rekabeti d e f e t m e y e u ğ r a ş m a k t a d ı r ; teknelerin-
kini olduğu k a d a r , esnafınkini veya tüccarlarınkini de. Bunu her z a m a n b a ş a r a m a m a k t a -
dır. V e n e d i k ' t e n yola çıkan "ticaret k a d ı r g a l a r ı " ve diğer tekneler mürettebatlarını,
kürekçilerini ve erzaklarını Istria'daki Pola iskelesinden t a m a m l a m a adetine sahiptirler.
Bu d u r u m d a Pola teknelere binen a d a m l a r ı n ı n yüzü suyu h ü r m e t i n e a d a l a r d a üretilen
k a b a yünlüler, d a h a önce sözünü ettiğimiz şu rascie ve şu grigie'ler ile hem Istria, hem de
D a l m a ç y a ' n ı n h i n t e r l a n d ı n d a n gelen k a b a k u m a ş l a r b a k ı m ı n d a n ( 434 ) en iyi beslenen
p a z a r l a r d a n biri haline gelmiştir. 1512'ye d o ğ r u bu k u m a ş l a r Sottovento, Sinigaglia,
Recenati, L a n c i a n o f u a r l a r ı n a ulaşmıştır ve b u r a l a r d a o denli bir artışa m a z h a r olmuşlar-
dır ki, Pola bu bildik malın kendi piyasasından çekilmesine tanık o l m u ş t u r . Bu d u r u m
1525'e doğru S i g n o r i a ' n ı n düzeni yeniden sağlamasına k a d a r , bir o n - o n b e ş yıl sürmüş-
tür. Önce bir yükselme, sonra d a düşüş aralığı o l m u ş t u r .

Benzeri hareketler O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u için de t a h m i n edilmektedir. E n d ü s t r i bu

ülkede çoğunlukla hristiyan göçmen ve esirlerin işidir; bunlar İ s t a n b u l ve diğer yerlerde
çoğu z a m a n usta o l m a k t a ( 435 ) ve değerli k u m a ş l a r üretmektedirler ( 43fl ), b u n l a r a Yahudi
zenaakârları d a eklemek gerekmektedir. Yahudiler İstanbul ve Selanik'te yünlü d o k u m a
endüstrileri k u r m u ş l a r d ı r ( 437 ). Selaniğe ilişkin o l a r a k , 1564'den itibaren yünlü d o k u m a
eğrisinin inişe geçmiş dalını ve Yahudi cemaatinin yöneticileri olan h a h a m l a r t a r a f ı n d a n
bu yuvarlanışı önlemek için alınan tedbirleri biliyoruz (serbest yün alımının yasaklan-
ması, kentte yapılan k u m a ş giyme zorunluğu). Bu bilgiler anlamlı bir eğrinin tepe
noktasını 1564'e yerleştirmektedirler. Kinnereth gölü kıyılarında Galile'nin başkenti
olan küçük Safed kenti de b u n u teyid etmektedir: bu kent 1520'den 1560-1580'e k a d a r
Y a h u d i göçmenler ve tezgâhların sayesinde yünlüye dayalı hızlı bir refah d ö n e m i n e tanık
o l a c a k t ı r ( 438 ). 15 3 5'de bir seyyah şunları kaydetmektedir: " K u m a ş endüstrisi g ü n d e n
g ü n e gelişmektedir. Söylendiğine göre bir yıl içinde S a f e d ' d e 15.000 p a r ç a d a n fazla
carisee imal edilmiştir, d a h a kalın k u m a ş l a r ı hesaba k a t m ı y o r u m . B u n l a r d a n bazıları
Venedik'tekiler k a d a r kalitelidir. Erkek veya kadın, herkim yünle ilgili bir işle uğraşı-
yorsa, hayatını çok iyi k a z a n m a k t a d ı r . Yeniden s a t m a k üzere birkaç earisse ve diğer
k u m a ş l a r d a n aldım ve b u n l a r d a n iyi k â r e t t i m " . T ü r k maliyesi bu küçük kentin gelişimini
teyid etmektedir: 1 5 2 5 / 6 ' d a boyacıların ödedikleri vergi 300 akçedir; 1 5 5 3 ' e d o ğ r u 1000;
1555/6'da (sadece d ö r t boya atelyesi için) 2.236 akçedir. Yükseliş bu yılların civarında
d u r a k l a m ı ş t ı r , yani S a f e d ' i n gerilemesiyle Selaniğin bunalımı a r a s ı n d a kabaca çakışma
vardır. 1584'de Yahudiler Safed'i terketmişler ve düşüş hızlanmıştır (1587'de, l O y ı l ö n c e
k u r u l m u ş olan bir m a t b a a kapanmıştır). 1602'de artık b u r a d a hiçbir k u m a ş imal
edilmemektedir.
 Bu tanıklık O r t a D o ğ u Yahudilerinin m u h t e m e l e n fakirleşme d o s y a l a r ı n a k o n u l m a l ı -
dır ve O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u n yüzyılın o r t a s ı n d a n s o n r a k i d ö n e m d e genel sağlığına
dair bir yargı e d i n m e m i z e de o l a n a k vermektedir. Bu k a z a y a bağlanabilecek koşullar
a r a s ı n d a y ü n h a m m a d d e s i s a ğ l a m a n ı n ve 1580'lerden itibaren İngiliz k u m a ş l a r ı n ı n D o ğ u
A k d e n i z ' e , a d a n ı n kendi tekneleriyle d o ğ r u d a n getirilmesi de girmektedir. İtalyan
endüstrisinin gelişimini de, O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n u e n f l a s y o n u n zincirlerine, alt-üst
oluşlarına sürükleyecek olan şu p a r a s a l ve e k o n o m i k krizden d a h a fazla hesaba k a t m a k
g e r e k m e k t e d i r ( 439 ).

Her hal-ü k â r d a , endüstriyel eğrilerin bu "zirve"lerinin de sağladıkları y a r a r l a r

vardır.
1- 1520-1540'lara doğru genel bir atılımın heryerde o r t a y a çıktığını f a r k e t m e k
önemlidir;
2- Eğrilerin zirve n o k t a l a r ı 1564, 1580, 1600 civarındadırlar;
3- T a b i i ki endüstri henüz X V I I I . yüzyılın ilân edeceği ve X I X . yüzyılın yerleştireceği
rakipsiz g ü c ü n e sahip değildir, f a k a t d a h a şimdiden o l a ğ a n ü s t ü bir canlılığa sahiptir. Bu
a l a n d a k i başarılar hızlıdır;
4- Düşüşler d a h a az seyirlik değildir ve b u n l a r ı n z a m a n içindeki yerlerini belirlemek,
ilk atılımların z a m a n l a r ı n ı belirlemeye n a z a r a n d a h a kolaydır. Bu açıdan Venedik'te yün
endüstrisindeki başarılı başlangıcın 1458 civarında ( 440 ), en a z ı n d a n a n a k a r a d a aşikâr bir
ataletin 1506'ya d o ğ r u ( 441 ), u z u n d ö n e m l i bir t o p a r l a n m a n ı n 1520'den itibaren ( 442 )
o r t a y a çıkmışa benzediği söylenebilir. Bu m u a z z a m gelişmenin s o l u ğ u n u n kesilmesi ise
1600-1610 yılları civarında kendini göstermektedir ( 443 ). O y s a , 1604'e d o ğ r u , yani aynı
tarihlerde Alçak Ülkeler'in P r o t e s t a n kesiminde ( 444 ) yünlü endüstrilerinde genel bir
gelişme kaydedilmektedir.

Atılımlar ve düşüşler d e m e k ki, m e k â n içinde, çok b ü y ü k ölçeklerde değişebilen

mesafelerde birbirlerine cevap vermektedirler. E n d ü s t r i -veya d a h a iyisi preendüstri-
sürekli bir git-gel alanı, devamlı bir new deal yeri, kartların nihayetsiz bir şekilde yeniden
dağıtıldığı o r t a m d ı r . Bunlar geçince o y u n yeniden b a ş l a m a k t a d ı r . K a y b e d e n talihini
yeniden yakalayabilir: Venedik b u n u kanıtlamışa b e n z e m e k t e d i r . F a k a t o y u n a son
katılan her z a m a n favoridir. X V I . yüzyılda İtalya ve İ s p a n y a ' d a k i yeni kentlerin zaferi
b u n u d a h a o z a m a n göstermiştir. Ve, Alçak Ülkeler kavşağındaki d o k u m a c ı l ı k faaliyet-
lerinin eskiliği ne olursa olsun, Kuzeyin X V I I . yüzyıldaki zaferi, genç bir rakibin
zaferidir.

H e r y e r d e , h a t t a hiçbir tarihçinin ö n c e d e n k o k l a y a m a d ı ğ ı s ı r a d a n kentlerde bile,

N a p o l i gibi güneşte ısınan boşgezer kentlerde bile hazır ve nazır olan endüstriler,
heryerde o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r l a r ( 445 ). B u n l a r k u r u otlarla kaplı geniş bir t a r l a d a aynı
a n d a yakılmış, narin ( 446 ) binlerce ateşe benzemektedirler. Bu ateşler yayılabilir veya
sönebilirler, a m a sönerlerse, biraz u z a k t a yeniden o r t a y a çıkarlar. Yeter ki r ü z g â r
ş u r a d a n veya b u r a d a n essin ve alev o z a m a n a k a d a r k o r u n m u ş olan o t l a r a ulaşsın. B u g ü n
bile, 1966'da, çoğu z a m a n olan b u d u r ( 447 ).

Ticari muamelelerin hacmi

Ç o k l u faaliyet olan ticaret, denetimlerin ve hesaplamaların elinden k u r t u l a b i l m e k t e -
dir. Ticaret, bir köylü kadının p a z a r d a sattığı meyva, bir fakirin zenginlerin mehzenleri-
nin kapısında içtiği bir k a d e h ş a r a p ( b u n l a r çoğu z a m a n bu perakendecilik yoluna
b a ş v u r m a k t a d ı r l a r ) olduğu k a d a r , Venedik'te gelere da mercato'larm veya Sevilla'da
casa de la Contrataciân'un faaliyetleridir de. Yelpaze çok geniş bir şekilde açıktır. Üstelik
XVI. yüzyılda herşey ticarileşmemiştir, b u n a d a h a çok vardır. Pazar e k o n o m i s i e k o n o -
mik hayatın bir kesridir; ilkel biçimler - t a k a s , ö z t ü k e t i m - heryerde o n u a ş m a k t a d ı r . Eğer
ticaretin üretimi t a m a m l a d ı ğ ı f o r m ü l ü - b u n d a n taşıdığı mallara ilâve bir değer kattığını
anlayınız- kabul edilecek olursa ( 448 ), bu ek değerin ve özellikle de kârın heaplanmaları-
nın g ö r ü n ü ş t e iyi bilinen örneklerde bile çok güç o l d u ğ u söylenebilir. H i n d i s t a n ' d a n ve
D o ğ u H i n d A d a l a r ı n d a n 1560'lar civarında A v r u p a ' y a aşağı yukarı 20.000 kental kara-
biber t a ş ı n m a k t a d ı r . K a r a b i b e r i n hafif kentali K a l k ü t a ' d a 5 cruzados'a alınmakta,
L i z b o n ' d a 64'e s a t ı l m a k t a d ı r , yani 12 k a t ı n d a n fazlaya. Tabii ki alan ve satan hep aynı
kimse değildir, t a ş ı m a m a s r a f l a r ı , vergiler, rizikolar m u a z z a m ve değişkendirler ve
1.300.000 cruzados kadarlık bu satış değeri kitlesi içindeki ticari kârın miktarını söyleye-
bilecek d u r u m d a değiliz.

Ü s t ü n e üstlük m u h a s e b e defterlerinin veya b u n d a n d a iyisi, sonsuz iflas bilançoları-

nın gösterdikleri üzere, mal X V I . yüzyıl tüccarının meşguliyetlerinden yalnızca biridir.
Bütün işlem ve spekülasyonlar bu belgelerde k a r m a k a r ı ş ı k olarak b u l u n m a k t a d ı r l a r :
t o p r a k veya ev alımı, endüstriyel girişimler, b a n k a , deniz sigortası, p i y a n g o ( 4 4 9 ),
kentsel kiralar, köylü o n d a birleri, h a y v a n yetiştiriciliği, rehinci avansları, k a m b i y o
üzerinde oyunlar. Mal üzerindeki gerçek o y u n l a r l a , p a r a üzerindeki hayali oyunlar
birbirlerine k a r ı ş m a k t a d ı r l a r . H e r türlü m u g a l a t a n ı n b a h a n e s i olan hayalin payı,
b ü y ü k tüccarlara yaklaşıldıkça ve aynı z a m a n d a XVI. yüzyılın sonlarının nisbeten kolay
yıllarına yaklaşıldıkça d u r m a k s ı z ı n b ü y ü m e k t e d i r . Ticari işlemlerin f u a r l a r d a hemen
h e m e n mucizevi bir şekilde çözülebildiği, giderek d a h a iyi bilinmektedir. 1550'de R u b i s
" c e p t e n tek bir k u r u ş bile ç ı k m a d a n tek bir s a b a h t a bir milyon livre'm... ö d e n d i ğ i " ( 45 °) şu
Lyon f u a r ı n d a n söz etmektedir. 50 yıl s o n r a Banco di R i a l t o ' d a k a m b i y o defterini t u t a n
G i o v a n Battista Pereti, Venedik S i g n o r i a ' s ı n a verdiği bir r a p o r d a , her Piancenza f u a -
rında 3 veya 4 milyon ekülük pazarlık o l d u ğ u n u ve çoğu z a m a n non ve e un guatrino de
conıanti ( 4 M ) o l d u ğ u n u a ç ı k l a m a k t a d ı r . Değişim ve yeniden değişim, ricorsa antlaşması
( 452 ) X V I I . yüzyılda iyi a m a her z a m a n sadık o l m a y a n hizmetlerini artıracaklardır; f a k a t
b u n l a r kariyerlerine çok d a h a önceleri, XV. yüzyılda C e n o v a ' d a başlamışlardır ( 453 ).
XVI. yüzyılın s o n u n d a ise heryere yayılmışlardır ( 454 ) ve h a t t a 1589 O c a ğ ı n d a ( 45S ) tipik
bir örneğini bildiğimiz L y o n ' a ulaşmışlardır: iki İtalyan tüccarı L a n g r e s piskoposuyla iki
erkek kardeşine b o r ç vermişlerdir, bu t u t a r " G u i c c i a r d i n i adlı bir b a y " olan ü ç ü n c ü bir
t ü c c a r d a n " a d cambium et recambium" olarak alınmıştır.
Şimdi de t a r t m a y a çalışalım. S o n u ç l a r m u t l a k a yanlış olacaklardır, f a k a t girişim
öğretici olacaktır.

İlk açık kapı; Kastilya mali belgelerinin m e y d a n a getirdiğidir. Tabii ki bunların

içinde b u l u n d u k l a r ı yetersizlikleri ayrıntılı olarak a ç ı k l a m a y a gerek y o k t u r . A n c a k ,
alcabalas veya bir cins satış vergisi olan bu aide'ler (yardım), k o n j o n k t ü r e göre d a l g a l a n -
m a k t a d ı r l a r ; d e m e k ki bunlar ihmal edilmemeleri gereken " g ö s t e r g e l e r " d i r . Bunlar aynı
z a m a n d a kentlere ve bölgelere göre, faaliyet, zenginlik ve gelir farklılıklarını d a vurgula-
m a k t a d ı r l a r . 1576'da V a l l a d o l i d ' d e ( 456 ) 22 milyon maravedis'lik bir hasılat (alcabala ilke
o l a r a k b ü t ü n satışlardan o n d a bir olarak a l ı n m a k t a d ı r ) kabaca 220 milyon maravedis'lik
bir iş hacmine t e k â b ü l e t m e k t e d i r ve kentin 40.000 kişilik n ü f u s u n m e y d a n a getiren
herbir kişi için pay 5.500 maravedis, yani 15 d ü k a n ı n biraz fazlası o l a r a k o r t a y a ç ı k m a k -
tadır; a n c a k b u n u n a n l a m ı her kentlinin yapılan muamelelerden bu m i k t a r d a bir kâr
edebileceği değildir. İlke o l a r a k , bu o n u n elinden geçen bir iş akımıdır. Kuşkusuz
o k u y u c u , çoğu z a m a n kendi içlerine kapalı olan bu m ü b a d e l e l e r d e telafilerin, oyunların,
hayallerin o l d u ğ u n u t a h m i n etmektedir. Öte y a n d a n , k u ş k u s u z bu 220 milyon r a k a m ı
çok d ü ş ü k t ü r . G e r ç e k t e n de kentler g ö t ü r ü vergiye bağlanmışlardır ve keyfi bir m i k t a r
ö d e m e k t e d i r l e r , s o n r a d a n bu o n l a r a geri verilmekte ve b u n d a n faiz de a l m a k t a d ı r l a r .
F a k a t 1580'lı yılların s o n r a s ı n d a g ö t ü r ü vergi kaldırılmış ve eski kârları s a ğ l a m a y a n
alcabalas merkezi d e n e t i m e geçmiştir ( 457 ). Her hal-ü k â r d a , 220 milyon ve fert başına 15
d ü k a l ı k r a k a m l a r 1576'da nisbeten yüksek bir düzeyi işaret etmektedirler. 1597'de
Sevilla'da ( 458 ) d a h a iyisini b u l m a k m ü m k ü n d ü r . Kent V a l l a d o l i d ' d e n d a h a zengindir ve
1576'dan 1598'e enflasyon yapacağını yapmıştır. Sonuç, Sevillalı başına 15.900 mara-
vidis'tir ( n ü f u s 100.000,alcabalas 159 milyon maravedis), yani Valladolid'in 1 5 7 6 r a k a m ı -
nın üç katı.

Kastilya zenginliğine dair bir c o ğ r a f y a resmeden bu yerel r a k a m l a r ı bir y a n a b ı r a k a -

lım ( 4 5 9 ). Şu a n d a önemli olan bir iş hacminin genel t o p l a m ı n ı t a h m i n edebilmektir.
Kastilya ölçeğinde, 1 5 9 8 ' d e a / c a f c a / a h a c m i ( n e y a z ı k ki tercias ile birlikte o l a r a k ) 1 milyar
maravedis"t yükselmektedir (tercias kiliselere ödenen bazı o n d a birlerin 2 / 3 ' ü n e eşittirler
ve b u n u h e s a p l a r ı m ı z d a n ç ı k a r t m a k gerekmektedir). İç ticaret hacmini 10 milyar o l a r a k
düşünebiliriz. Eğer b u n u fert başına indirgersek, 1500 maravedis r a k a m ı n ı , yani 4 d ü k a y ı
b u l u r u z . Bu r a k a m ı n Valladolid (1576) veya Sevilla (1598) için b u l u n a n r a k a m l a r ı n
altında o l m a s ı n a ş a ş a m a m a k gerekir: kent ekonomileri her z a m a n en hareketlileri
olanlarıdır.

Dış ticaret için, g ü m r ü k l e r d e n hareketle h e s a p l a m a y a p m a k m ü m k ü n d ü r (güvenli

değilse bile). G ü m r ü k vergisi ile trafiğin değeri a r a s ı n d a 1 / 1 0 ' l u k keyfi bir o r a n kabul
edersek, 3,63 milyar maravedis''lik bir ithalat r a k a m ı n a ulaşırız. Dış ticaret b i l a n ç o s u n u n
İspanya aleyhine açık veriyor o l m a s ı n a r a ğ m e n , 3,63 milyarlık bir ihracat v a r s a y m a k
t a m a m e n keyfi değildir; b u n l a r a 700 milyonluk değerli m a d e n girişini ekleyelim ve
h e r h a n g i bir kanıt getirmeksizin, 10 milyarlık alcabalas ile 7,96 milyarlık dış ticaret
r a k a m ı n ı toplayalım; bu aşağı y u k a r ı 18 milyor eder, yani fert başına 9 d ü k a (Kastilya'
nın n ü f u s u 5 m i l y o n d u r ) . Böylece dış ticaret (ithalat) ile iç ticaret a r a s ı n d a k i o r a n ı n
k a b a c a l'e 3 o l d u ğ u farkedilecektir.

İkinci giriş kapısı, 1551-1556 yıllarının F r a n s a ' s ı d ı r . Bu ülke k o n u s u n d a tek bir

güvenilir r a k a m a sahibiz, bu d a yaptığı ithalatın t o p l a m ı olan ( 46 °) 36 milyon livre
tournois"dır; h e s a p l a y a n ı n söylediğine göre, b u n u n 14-15 milyonu lüks malları, yararsız
"bifferies"yi temsil etmektedir. Bu 36 milyon (1 e k ü = 2 livres 6 sols üzerinden) 15,7
milyon ekü etmektedir. İthalat ve ihracat t o p l a m ı n ı b u l m a k için ikiye katladığımız bu
r a k a m 31,4 milyona yükselmektedir, b u n u üçle ç a r p a r a k iç m u a m e l e hacmini b u l m a k
istersek 47,1 milyona ulaşırız. Bu d u r u m d a t o p l a m 78,5 milyon e k ü d ü r . Eğer F r a n s a ' m
16 milyonluk bir n ü f u s u varsa (bilindiği üzere bu r a k a m t ü m tarihçiler t a r a f ı n d a n kabul
edilmiştir, a m a k a n ı t l a n a m a m ı ş bir r a k a m d ı r ) , a d a m başına düşen pay 5 ekü k a d a r d ı r .
Eğer bu r a k a m İspanyol d ü k a s ı cinsinden ifade edilecek olursa, 5,6 r a k a m ı b u l u n u r .
1551-1556 yılları için geçerli olan bu r a k a m , yüzyılın s o n u n d a k i İspanyol r a k a m ı n ı n
altındadır. F a k a t Kastilya F r a n s a ' d a n d a h a zengindir, ayrıca 1598 İspanyol r a k a m ı
enflasyon nedeniyle şişkindir, nihayet F r a n s a örneğindeki bölenin 16 milyon o l u p o l m a -
dığından emin değiliz. B ü t ü n bu emin o l u n a m a y a n n o k t a l a r birleştirilseler d a h i , şu iki
" g ö s t e r g e " n i n bir karşılaştırma olanağını sağlamasını engelleyememektedirler.

Bu göstergelerin en d ü ş ü k olanı A k d e n i z ölçeğinde işe yarayabilir mi? H e m evet, hem

hayır. Öyleyse Fransız endeksini birime göre yuvarlayalım. Emin olmaksızın, 60 milyon
Akdenizlinin ticari muamelelerinin hacminin 300 " m i l y o n a l t ı n " civarında o l d u ğ u sonu-
cuna varabiliriz.

K u ş k u s u z bu r a k a m sağlam değildir. Hiçbir iktisatçı b u n u k a b u l etmez. A n c a k gene

de şunları söyleyebiliriz. 1- bu hacim k â r a n a z a r a n , ticari gelire n a z a r a n çok yüksektir
-kâr h a d d i iş h a c m i n i n belki % 10, 20, 3 0 ' u n a k a d a r ç ı k m a k t a d ı r - ; 2- r a k a m ı m ı z ı n d o ğ r u
o l d u ğ u varsayımı altında, ticari m u a m e l e hacmi üretimin a n c a k üçte birine k a d a r çıkabil-
mektedir; 3- bu eksik f a k a t k u ş k u s u z açıklayıcı bağların içinde önemli olan uzak mesafe
ticaretini, ticari kapitalizmin kalbi olanı, FernhandePi yerli yerine koyabilmektir. Soru
tabii ki birkaç y o r u m gerektirmektedir.

Uzak mesafe ticaretinin darlığı ve önemi

U z a k mesafe ticareti, alışın d ü ş ü k fiyattan yapıldığı ülkelerle satışın yüksek fiyattan
o l d u ğ u ülkeleri iyi k ö t ü r a h a t bir şekilde t e m a s a geçirmektedir. Eğer bilinen örnekleri ele
alacak olursak: ingiliz C o s t w o l d ' l e r i n d e n carisee satın a l m a k veya b u n u imal ettirmek ve
b u n l a r ı H a l e p veya İ r a n ' a s a t m a k ; veya B o h e m y a ' d a n bez a l m a k ve Brezilya'da s a t m a k ;
veyahut d a K a l k ü t a ' d a n k a r a b i b e r alıp, b u n u L i z b o n , Venedik veya L ü b e c k ' t e s a t m a k .
Bu u z u n yollar çok güçlü v o l t a j farklılıkları gerektirmektedir; gerçeği söylemek gere-
kirse, b u n l a r X V I . yüzyılın b a ş ı n d a , ticari kârların sera bitkileri gibi b ü y ü d ü k l e r i L i z b o n '
d a özellikle o l m a k üzere, m u a z z a m b o y u t l a r d a d ı r . B.Porchnev ( 461 ) b u n u X V I I .
yüzyıldaki Baltık ticaretine ilişkin o l a r a k söylerken haklıdır: önemli olan trafiğin bu
k a d a r b ü y ü k hacimde olması değil de, nihai kâr hadleridir. Ç o k çevik olan kapitalizm (o
tarihlerin en m o d e r n ve en uyanık gücü) bu yüksek k â r l a r a ve onların hızlı " b i r i k i m l e r i "
ne d o ğ r u gitmektedir. U z u n d ö n e m d e fiyatlar a r a s ı n d a k i her t ü r d e n düzey farkının,
özellikle e k o n o m i d e k i havalar iyi gittiğinde, d e n g e l e n m e eğiliminde olduğu aşikârdır. Bu
d u r u m d a uzak mesafe ticareti tercihlerini değiştirmek d u r u m u n d a d ı r . Böylece az veya
çok debdebeli günleri olacaktır: X V I . yüzyılın ilk yarısında çok debdebeli ( 462 ); ikinci
yarıda kârların yığılması; X V I I . yüzyılda çok aşikâr bir yenileşme. K u ş k u s u z birçok
insanı XVI. yüzyılın ikinci yarısında h ü k ü m e t l e r e b o r ç vermeye veya k a m b i y o y a , bir cins
mali kapitalizme yönelten olgu ticari işlerde m e y d a n a gelen nisbi d u r a k l a m a l a r d ı r .
B u n d a n , mübadelelerde bir düşüş teşhis ettiğimiz a n l a m ı n ı ç ı k a r t m a y a l ı m , ç ü n k ü art-
m a k t a d ı r l a r . Başı b e l â d a olan b ü y ü k tüccarların kârı'dır; ve sadece o bu d u r u m d a d ı r .

Bir tarihçi, J a c q u e s H e e r s ( 463 ) b a h a r a t ve m ü s t a h z a r a t ticaretine, sanki b u n l a r X V I .

yüzyılda diğer b ü t ü n malların çok önündeymişler gibi, verilen aşırı öneme itiraz etmekte-
dir. " Ş a p ı n k i n d e n s o n r a ( 464 ), ş a r a p ve b u ğ d a y , tuz, p a m u k ve h a t t a şeker ve ipeğin ticaret
tarihleri yazılınca... özellikle X I V . yüzyıldan s o n r a k a r a b i b e r ve m ü s t a h z a r a t ı n k ü ç ü k bir
yere sahip o l d u k l a r ı yeni bir A k d e n i z iktisat tarihiyle karşılaşılacaktır" demektedir.
Herşey bakış açısına göre değişmektedir. Eğer söz k o n u s u olan bir e k o n o m i k c o ğ r a f y a
ise, Jacqııes H e e r s haklıdır. Eğer söz k o n u s u olan ilk b ü y ü k kapitalizmin, kârın incelen-
mesiyse, haksızdır. B.Porchnev'in f a r k ı n a varışını hatırlamalıyız. Bu a l a n d a önemli
o l a n l a r sadece kazancın h a d d i ve kolaylığı ile sermaye birikimidir. Buğdayın iş hacmi
k a r a b i b e r i n k i n d e n k u ş k u s u z d a h a b ü y ü k t ü r . A n c a k Simon Ruiz, tüccar için rizikolu
olan b u ğ d a y alımına pek istekle g i r m e m e k t e d i r . Buğday, k a r a b i b e r veya kırmız böceği
gibi, işlem yapılması nisbeten garantili olan " k r a l l a r a lâyık" bir mal değildir. Buğdayla
birlikte taşımacıların taleplerine, kentlerin ve devletlerin t e y a k k u z u n a göğüs germek
gerekmektedir. 1521 ( 4 6 5 )'de 1583'de ( 466 ) olduğu gibi b ü y ü k borsa v u r g u n l a r ı veya
1590-9l'de kitlesel alımlar sırasındaki gibi fırsatlar dışında b ü y ü k kapitalizm tahıl
ticaretine ( 467 ) sürekli bir şekilde k a t ı l m a m a k t a d ı r ; en azından yüzyılın ikinci yarısındaki
d u r u m böyledir. Ç o k fazla gözetim altında olan tuz ticaretine de çoğu z a m a n
katılmamaktadır.

Böylece, b ü y ü k ticaretin çok ince bir k o n j o n k t ü r ü b u l u n m a k t a d ı r . Ceneviz denetimi

altındaki t ü m Kastilya iktisat tarihi, Felipe Ruiz M a r t i n ' i n m e k a n i z m a l a r ı n ı sökmesin-
den beri ( 46S ), b u n u n böyle o l d u ğ u n u işaret etmektedir. Cenevizliler İ s p a n y a ' d a n istedik-
leri gibi A m e r i k a n g ü m ü ş ü ihraç edemez hale gelince, şap, y ü n , zeytinyağ, h a t t a
A n d a l u ç y a ş a r a p l a r ı alarak karşılığında ya Alçak Ülkeler'de, ya d a İ t a l y a ' d a ihtiyaç
d u y d u k l a r ı n a k i t p a r a y ı edinme y o l u n u t u t m u ş l a r d ı r . V e n e d i k ' t e k i s o n u n c u y ü n " b o o m "
u bu a y a r l a m a l a r d a n birine bağlıya benzemektedir ( 469 ). Y u k a r ı d a n yönetildiğine emin
o l d u ğ u m benzeri bir sistem, N a p o l i krallığında s a f r a n , ipek, zeytinyağ, h a t t a A p u l i a
b u ğ d a y ı n ı n alımı k o n u s u n d a işlemektedir. M i l a n o l u , Floransalı, Cenevizli ve Venedikli
(özellikle B e r g a m o l u l a r ) bir tüccar o r d u s u N a p o l i krallığının kentlerine yerleşmiştir,
b u n l a r kendilerine atfettikleri ö n e m e , sahip oldukları b ü y ü k zeytinyağ veya b u ğ d a y
s t o k l a r ı n a r a ğ m e n , k ü ç ü k insanlardır; b u n l a r ı n b u r a d a k i varlık nedenleri sadece, sağla-
dıkları u z u n süreli yerel ayrıcalıklarla p a t r o n l a r ı n ı n kâr edinmelerini sağlamaktır. Ve
b u n l a r sadece emirle hareket etmektedirler. Tıpkı H a l e p ve İskenderiye'de b ü y ü k m i k t a r -
l a r d a nakit sikke alıcısı olan Marsilyalıların ( 470 ), p a z a r ı n d a l g a l a n m a l a r ı n a göre bu u z u n
ipleri çeken L y o n l u tüccarların emirlerini yerine getirmekten b a ş k a birşey y a p a m a d ı k l a r ı
gibi. Veya y a b a n c ı t o p t a n c ı l a r ı n hizmetindeki İspanyol tüccarları gibi ( 471 )-

Y ü k s e k ticari kapitalizm böylece dikkatli bir seçimdir. Veya b a ş k a bir ifadeyle, a n c a k

b ü y ü k ç a p t a ve garantili k a z a n ç u m u d u o l d u ğ u n d a işlemeye başlayan bir gözetim ve
d e n e t i m sitemi. D ü z e y farklılaşmaları ve aynı z a m a n d a güvenliklerin o r t a y a çıkardıkları
d u r u m l a r a göre, bazen bir y ö n e , bazen de öteki y ö n e d o ğ r u hareket eden bir " s t r a t e j i "
hissedilmekte ve bazen de kendini apaçık o r t a y a k o y m a k t a d ı r . K a m b i y o y a n a z a r a n mal
üzerinden çoğu z a m a n d a h a fazla k a z a n m a olanağı vardır, a m a aynı z a m a n d a d a h a fazla
riske de girilmektedir. Bize b u n u , iyi bir h a b e r aktarıcı olan G i o D o m e n i c o söylemekte-
dir: " 1 0 0 0 eküyle mal üzerinden, 10.000 eküyle k a m b i y o d a n k a z a n ı l a c a k o l a n d a n d a h a
fazla k a z a n m a şansı v a r d ı r " ( 472 ). F a k a t biliyoruz ki, işadamları k a m b i y o d a kendilerinin-
kinden çok b a ş k a l a r ı n ı n p a r a l a r ı n ı devreye s o k m a k t a ve b u m u a z z a m t u t a r l a r ı n hareketi
sadece b i r k a ç kişinin elinde b u l u n m a k t a d ı r . Aynı şekilde, A k d e n i z ' d e k i b u ğ d a y trafiğini
ifade eden r a k a m olan 5 milyon altın üzerinden elde edilen k a z a n ç kitlesinin, yüzyılın
s o n u n d a Asya k a r a b i b e r i n i n A v r u p a ' y a geldiğinde sahip olabileceği değer olan bir
milyon altın üzerinden sağlanan k a z a n ç t a n d a h a b ü y ü k olması m ü m k ü n d ü r . A n c a k ilk
d u r u m d a işe binlerce, binlerce kişi k a r ı ş m a k t a , ikincisinde ise b i r k a ç güçlü firma o y u n a
e g e m e n o l m a k t a d ı r . İşte sermaye birikimi onların lehine çalışmaktadır. 1627'de Cene-
vizli b a n k e r l e r i devre dışı b ı r a k a n Portekiz M a r r a n o l a r ı , aslında k ö k e n itibariyle k a r a b i -
ber ve b a h a r a t tüccarlarıdır.

Aynı şekilde, çok güçlü Cenevizli b a n k a c ı ve maliyeciler, şaşaalı d ö n e m l e r i n d e ,

İ m p a r a t o r l u k İ s p a n y a ' s ı n ı n e k o n o m i s i n i n hiç de en b ü y ü k o l m a y a n yalnızca tek bir
s e k t ö r ü n ü ellerinde t u t m a k t a y d ı l a r . F a k a t az sayıda o l m a l a r ı n d a n ö t ü r ü , kârlarının
b ü y ü d ü ğ ü n e t a n ı k o l u y o r l a r d ı . O çağda yaşayanlar b u nisbi ö n e m i çoğu z a m a n k a v r a -
mışlardır. 1598'de Cenevizli " m a l i y e c i l e r " M e d i n a del C a m p o f u a r l a r ı n ı n süresini uzat-
m a k istemişlerdir, b u o n l a r a kendilerine e m a n e t edilmiş p a r a y ı d a h a u z u n süre ellerinde
t u t m a olanağını sağlayacaktır. F a k a t , eskiden onların sadık a d a m l a r ı olan, şimdi de sıkı
d ü ş m a n l a r ı haline gelmiş olan Burgoslular olaya bu açıdan b a k m a m a k t a d ı r l a r . Ve
onların açıkladıklarına göre, f u a r d a işlem gören iş hacminin içinde, krala b o r ç veren
asentistas'mki, s ı r a d a n ve b u n l a r l a b o y ölçüşmeyecek düzeyde olan tüccarların m u a m e -
lelerinden d a h a d ü ş ü k t ü r . Şikâyetçiler " a s l ı n d a Majestelerine şu arzedilebilir ki, k a r a r n a -
m e n i n k a p s a m ı n d a o l m a y a n l a r t a r a f ı n d a n yapılacak ödemelerin t ç p l a m ı , bu k a r a r -
n a m e n i n içinde yer alan tüccarların ö d e m e l e r i n d e n çok d a h a y ü k s e k t i r " C 73 ). Adı geçen
k a r a r n a m e 29 Kasım 1596 tarihli olanıdır ve şikâyetçiler kısaca şöyle demektedirler:
"esmucha mas contidat la que han depagar en lasferias los que no son decredatos que los que
le son". Bu tanıklık açıktır, f a k a t bizi ilgilendiren s o r u n u değiştirmemektedir. İşlerin
y o ğ u n l u ğ u n u n açıkça yerleştiği sektörler vardır ve esas olan b u d u r .
 Kapitalist yoğunlaşmalar
F i r m a l a r ı n bu y o ğ u n l a ş m a l a r ı XVI. yüzyılda o l d u k ç a sık rastlanan bir süreçti. F a k a t
k o n j o n k t ü r e tabi o l a r a k ani gecikmeler veya hızlanmalarla karşılaşılmıştır. Herşeyin çok
hızlı gittiği birinci XVI. yüzyıl b o y u n c a b ü y ü k aile şirketleri; F u g g e r l e r , Welserler,
Hochstatlerler, A f f a i t a t i i m p a r a t o r l u k l a r ı gelişmiştir ( 474 ). Yüzyılın o r t a s ı n d a k i gerile-
meden s o n r a , d a h a çok sayıda olan birim o l a r a k d a h a kısıtlı firmaların lehine yeni bir
d u r u m o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . Bu d u r u m d a o y u n u n meraklılığı ve o l a n a k l a r ı genişletilmiş-
tir. Wilfrid Brulez ( 4 7 s ) b u n u F l a n d r e ' a ilişkin o l a r a k , güçlü bir şekilde işaret etmiştir. Bu
çok k ü ç ü k firmaları çok geniş d ü n y a y a a ç a b i l m e k için, ulaştırmanın özerkliğini kazan-
ması, ı s m a r l a m a çalışmanın genişlemesi, simsarların rollerinin normalleşmesi ve genişle-
mesi, kredinin d a h a kolay ve tabii d a h a riskli hale gelmesi gerekmektedir. Z a t e n iflas
dizileri, 1550'lerden sonraki k o n j o n k t ü r ü n k ı p ı r d a n m a l a r ı n ı n herbirini işaret etmek-
tedirler.

A k d e n i z ' d e kapitalizmin bu yüksek kürelerini yeterli bir açıklıkla göremiyoruz.

Ceneviz arşivlerinin s u s k u n l u ğ u bizi eksik a ç ı k l a m a l a r a m a h k û m etmektedir. İlginç
olan, ticaretin, finansın ve b a n k a n ı n bu yüksek sektörlerinin orta tüccarlarla çok sayıda
saf müşteriye nasıl yaslandıklarını g ö r m e k olacaktır. E k o n o m i k hayatın sıkıntılı u n s u r u
olan k ü ç ü k iş alanları olmaksızın b a n k a l a r ne N a p o l i ' d e , ne de b a ş k a biryerde yaşaya-
mazlardı. K ü ç ü k insanların h e s a b ı n a yüklenenler o l m a s a y d ı , Yeni D ü n y a filolarının da
güçlüklerle karşılaşmaları kaçınılmaz o l u r d u . N i h a y e t , ilk hareket geçen İspanyol ve
italyan t a s a r r u f l a r ı olmaksızın, II. Felipe'nin asentistas'ı hiçbir z a m a n o m u a z z a m
işlemleri gerçekleştiremezlerdi.

A k d e n i z ' d e kural, temelde olduğu gibi, zirvede de işlerin aile içinde yürütülmesi ve
nadiren yenilenen kısa vadeli ortaklıklardır. Dirsek temasları, b o ş a n m a l a r , s o n r a yeni-
den evlenmeler, belli bir ölçekten bakıldığında etkili o l m a k t a d ı r l a r . Böylece, Katolik
K r a l a b o r ç veren Cenevizliler, 1597 medio general'inden önce hiçbir h u k u k i bağın onları
biçimsel o l a r a k b a ğ l a m a m a s ı n a r a ğ m e n , sürekli bir şirkettirler; b u n l a r sert darbeler veya
iyi işlemler sırasında ikili üçlü olarak çoğu z a m a n da hep birlikte iş görmektedirler.
K ü ç ü k sayıları, sınıfsal d a y a n ı ş m a l a r ı onları sağlam bir şekilde birbirlerine b a ğ l a m a k t a -
dır. O n l a r için çoğu z a m a n contrataciön terimi kullanılmaktadır, bu onların gerektiğinde
g r u p o l a r a k d a v r a n d ı k l a r ı n ı n kanıtıdır. Kendiliğinden zorunlu olarak biraraya getireme-
yen f i r m a l a r d a k i a n l a ş m a l a r d a d a h a az yararlı değillerdir. H e r m a n n Kellebenz t a r a f ı n -
d a n titizlikle s ü r d ü r ü l e n soy zinciri araştırmaları, A m s t e r d a m ' d a n Lizbon, Venedik ve
Portekiz H i n d a d a l a r ı n a k a d a r u z a n a n evlilikler, yeğenlik ilişkileri, d o s t l u k l a r ve suç
ortaklıklarını canlı bir şekilde açığa ç ı k a r t m a k t a d ı r . Bunlar XVI. yüzyılla X V I I . yüzyılın
bitiştiği n o k t a d a , d ü n y a zenginliğinin b ü y ü k alt-üst oluşunu h a z ı r l a m a k t a veya b u n u
izlemektedirler ( 476 ).

Belki de A k d e n i z , bu alışkanlıklar ve bu çözümler nedeniyle, Kuzey gibi geleceğin

o n l a r a ait olacağı k u m p a n y a l a r a , Joint stock companies'e. ihtiyaç d u y m a m ı ş t ı r .

Akdeniz filolarının toplam tonajı ( 477 )

Akdeniz filolarının t o p l a m tonajını t a r t a b i l m e k için, pek fazla değeri o l m a y a n
t a h m i n l e r d e n b a ş k a birşeye sahip değiliz. İngiltere, F r a n s a , isyan etmiş olan Alçak
Ülkeler, İspanya, 1550'li yılların civarında herbiri t o p l a m olarak 200.000 t o n l u k tekneye
sahiptir; Alçak Ülkeler'inkiler ( 4 7 8 ) k u ş k u s u z d a h a fazla (1570 t a h m i n i 225.000 ton), diğer
üçü ise d a h a az t o n a j a sahiplerdir. İ s p a n y a ' n ı n k i 175.000 t o n (1588 t a h m i n i ) ( 479 ), F r a n s a
ve İngiltere çok d a h a aşağıdadırlar, fakat ne düzeyde olduklarını söylemek m ü m k ü n
değildir. Eğer S a ı n t - G o u a r d ' m ( 4 8 ü ) F r a n s ı z filosu için verdiği 4.000 teknelik t o p l a m (4-5
bin gemi d e m e k t e d i r ) kabul edilecek ve birim başına 40 veya 50 t o n alınacak olursa,
s o n u ç en aşağı 160.000 t o n o l m a k t a d ı r . 1588'de ( 4 8 1 ) eğer İngiliz filosu için 2.000 gemi
k a b u l edilecek o l u n u r s a , en yüksek t o n a j 100.000 olabilmektedir. 1629'da ( 4 8 2 ) aynı
ölçüye göre, İngiliz denizciliğinin gelişimi karşısında 200.000 t o n r a k a m ı n ı k a b u l etmek
g e r e k m e k t e d i r . Böylece A t l a n t i k ' t e , diğer kuzey bahriyelerini hesaba katıp, F r a n s a ve
i s p a n y a ' n ı n A k d e n i z l i m a n l a r ı n a bağlı gemilerini çıkınca, 600 ilâ 700 bin t o n l u k bir gemi
kapasitesi olduğu o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . Atlantiğe ilişkin olan bu r a k a m l a r s o r u n u m u z u n
dışındadırlar.

Eğer şimdi yüzyılın son o t u z yılı süresindeki A k d e n i z t o n a j ı n ı h e s a p l a m a y a kalkışır-

sak, herşeyden önce elimizde İspanyol filosunun 60.000 t o n u b u l u n m a k t a d ı r . 1605'te
Venediğe ilişkin ( 4 8 3 ) o l d u k ç a güvenilir r a k a m l a r 19.000 t o n b ü y ü k tekne ve k ü ç ü k ,
b ü y ü k karışık 30-40 bin ton t o p l a m sayısını vermektedirler. Bu 40.000 tonluk r a k a m ı
sırasıyla R a g u z a , C e n o v a ve Marsilya ile N a p o l i ve Sicilyanın zimmetlerine de yazabili-
riz. T ü r k i m p a r a t o r l u ğ u için de b u n u n iki katını alırsak en fazla 280.000 t o n a ulaşırız ve
İspanyolların 60 bin t o n u n a ekleyince A k d e n i z için o l d u k ç a d ü ş ü k olan 350.000 ton
r a k a m ı n ı b u l m u ş oluruz. F a k a t , s o n u ç t a bu y a n d a 300 veya 350 bin t o n , öte y a n d a 600
veya 700 bin t o n vardır; deniz ile o k y a n u s a r a s ı n d a k i ters o r a n m u a z z a m o l m a y ı p l ' e
2'dir. Bir y a n d a geniş A k d e n i z ve diğer y a n d a Atlantik ve d ü n y a n ı n yedi denizleri. Ve
A k d e n i z ' d e k i yolculuk sayısı zorunlu o l a r a k , uzun O k y a n u s g ü z e r g â h l a r ı n a n a z a r a n
d a h a fazladır. Bir R a g u z a kadırgası yılda rahatlıkla 2 veya 3 yolculuk y a p m a k t a d ı r .

A c a b a , 1570-1580'den s o n r a gelmeye başlayan yüz k a d a r kuzey teknesini, yani birim

b a ş ı n a 100 veya 200 t o n d a n t o p l a m 10-20 bin tonu A k d e n i z ' i n hesabına k a y d e t m e k
gerekir mi? H e r hal-ü k â r d a bu t o n a j ı n A k d e n i z t o n a j ı n a o r a n ı 1/15 veya 1/35'dir ki, bu
az birşey t u t m a k t a d ı r . Cezayirli k o r s a n l a r ı n sahip oldukları 100 k a d a r y u v a r l a k tekneyi
de hesaba k a t m a d ı k , bunlar da X V I I . yüzyılın başlarına d o ğ r u belki 10.000 t o n
kadardırlar.

B u l d u ğ u m u z 300-350 bin t o n u n kesin o l m a m a s ı n a r a ğ m e n hesaplarımız gene d e

şunları o r t a y a k o y m a k t a d ı r l a r : 1- A k d e n i z öncelikli o l a r a k A k d e n i z teknelerine ve
A k d e n i z t a y f a l a r ı n a aittir. 2- Kuzeyliler bir kazadır, hesaplarımızın çapını gösterdiği
üzere, varlıkları A k d e n i z yapılarını etkilememektedir. 3- zaten bu kuzeyliler, en a z ı n d a n
yarıları itibariyle, kentlerin, deniz e k o n o m i l e r i n i n hizmetindedirler, C e b e l i t a r ı k ' t a n bir
veya iki kere k u r t u l a b i l m e k ve aynı yoldan geri d ö n e b i l m e k için denizde daire çizmekte,
kentten kente navlun alarak d o l a ş m a k t a d ı r l a r . Öyleyse, herşeyi kendilerinin y a p m a y a -
cağı k a d a r zengin kentlerin hizmetinde olan bu teknelerin rollerini ne şişirelim, ne de
o l d u k l a r ı n d a n az gösterelim.

Bir tarihçinin ( 4 8 4 ) R a g u z a f i l o s u n u n t o n a j ı n a dair, emin olarak verdiği r a k a m l a r

-1570'e doğru 55.000 ton, 1600'e doğru 32.000 ton ve 3.000 ilâ 5.000 kişilik m ü r e t t e b a t ,
değer o l a r a k 1540'a d o ğ r u 200.000 d ü k a , 1570'e d o ğ r u 700.000, 1600'e d o ğ r u 650.000
d ü k a ve nihayet yıllık gelir olarak 180-270 bin d ü k a - , sağlam bir belgelendirmeye
d a y a n a n t ü m bu r a k a m l a r a c a b a İç Denizin t ü m ü n e yaygınlaştırılabilirler mi? Böyle
yapıldığı t a k d i r d e , İç Denizin filolarının p a r a cinsinden değeri grosso modo 6 milyon
d ü k a , yıllık gelir 2'milyon ve m ü r e t t e b a t 30.000 a d a m civarında olacaktır. Eğer R a g u z a '
d a olduğu gibi, n a v l u n u n en az yarısı m ü r e t t e b a t a ve diğer yarısı d a " p a y " sahiplerine
gidiyorsa, denizci b a ş ı n a yıllık gelir 30 d ü k a civarında o l a c a k t ı r ki, bu mütevazi bir
düzeydir. A n c a k bu ücretler mal sahiplerinin kârların yemektedirler. A r m a t ö r l e r b a k ı m
ve o n a r ı m isteyen bir tekneyi i d a m e e t m e k z o r u n d a d ı r l a r : bir seferinde bir d ü m e n ,
diğerinde bir yelken elden ç ı k m a k t a ve b u n l a r ı yeniden s a ğ l a m a k zor o l m a k t a d ı r ; bazen
de basit fıçılar veya yedek s a n d a l l a r d a n biri yok o l m a k t a d ı r . S u b a y sofrasını ve mürette-
batı d o y u r m a k g e r e k m e k t e d i r . Nihayet, tekne ve navlun sigortaları çoğu z a m a n serma-
yesinin % 5'i, h a t t a d a h a da fazlası o l m a k t a d ı r l a r . T a y f a ve zabitan payları artınca, inşa
edilecek (veya satılacak) t o n u n birim fiyatı d a a r t m a k t a d ı r ; L i z b o n ' d a k i ( 485 ), V e n e d i k '
teki ( 486 ) d u r u m b u d u r ve " k a p i t a l i s t " tüccar bu az rantabl faaliyet k o l u n d a n vazgeçme
eğilimindedir: 2 veya 3 milyon dükalık gelir ç o k t u r , f a k a t 10.000 tekne a r a s ı n d a dağı-
lınca, birim b a ş ı n a düşen az o l m a k t a d ı r . Eğer hesap ölçülerimiz d o ğ r u y s a , Venedik'te
gemiler 180.000 ilâ 200.000 d ü k a getirmektedirler, büyücek bir e k m e k l o k m a s ı n d a n
b a ş k a birşey değil.

B ü t ü n bu h e s a p l a m a l a r tehlikelidirler. F a k a t tekne hesaplarına dair çok az şey

bilmekteyiz, yetersiz birkaç kâğıt, Venedik Archivio di S7ü/o'sundaki bir gemi defteri
( 487 ), b ü y ü k Venedik kalyonu Santa Maria Torre di Mar h a k k ı n d a geç tarihli bilgiler ( 488 ).
Böylesine b a ş k a belgeler d a h a olmalıdır, a m a o n l a r a r a s t l a m a k için talihli o l m a k gerek-
mektedir. N i h a y e t , hesaplarımızın k a p ı d a n k a p ı y a kıyı denizciliğinden çok, b ü y ü k tra-
fikleri k a v r a m ı ş o l m a olasılığı sürmektedir. B u n u n kanıtı vardır: XVI. yüzyılın s o n u n d a
deniz bağlantıları fakirlere ve çok fakirlere (birkaç zengin mal sahibi hariç) terkedilmiş
bir iş alanıdır. Eğer N a p o l i ' d e kalyon donatılıyorsa, b i r k a ç işçi bulucuyu A p u l i a ' y a
g ö n d e r m e k gereken tayfaları sağlamak için yeterlidir de o n d a n ( 489 ). En azından 20 yıllık
iyi hizmetten s o n r a bir t e k n e emekliye ayrılacak olursa, yerini çoğu z a m a n d a h a fakir ve
d a h a k ü ç ü k bir başkası a l m a k t a d ı r .

Kara taşımacılığı
İspanyol o r a n l a r ı n d a n hareketle, karayoluyla denizyolu trafiği a r a s ı n d a k i o r a n ı n
aşağı yukarı l ' e 3 o l d u ğ u n u d a h a önce işaret etmiştik ( 490 ). Eğer 3 milyon deniz taşımacılı-
ğının hacmini temsil ediyorsa, k a r a taşımacılığının Akdeniz ölçeğindeki değeri 1 milyon
d ü k a olacaktır. Bu o r a n ı n genel değerine bir an için bile i n a n m ı y o r u m . F a k a t iki taşıma
t ü r ü n ü eşit k a b u l etmemiz halinde ulaştığımız 6 milyon d ü k a l ı k r a k a m bile çok yetersiz
k a l m a k t a d ı r ve a d e t a s a ç m a o l m a k t a d ı r . Gerçekte bu zayıf parasal t a b l o n u n içine diğer
bir çoğuyla birlikte İç Denizin a n a çizgilerinden biri olarak g ö r d ü ğ ü m ü z Akdeniz
yollarının çoklu hareketliliğini yerleştirmek önemli o l m a k t a d ı r .

H e s a p l a r ı m ı z a z o r u n l u o l a r a k h a t a l a r s ı z m a k t a d ı r . A n c a k bir y a n d a n denizcile-
rin, diğer y a n d a n d a yarı y a r ı y a a r t ç ı , çiftçi, h a y v a n c ı ve z e n a a t k â r k ö y l ü l e r d e n
m e y d a n a gelen t a ş ı m a c ı l a r ı n h a y a t l a r ı n ı n sefilliği, d ü z e y l e r i n i n d ü ş ü k l ü ğ ü k o n u s u n d a
hiçbir kuşku y o k t u r . Bu b a ğ l a m d a , XVI. yüzyılın sonlarına d o ğ r u L e o n krallığında,
A s t o r g a y a k ı n l a r ı n d a k i M a r a g a t e r i a arriero'su h a k k ı n d a ayrıntılı bilgilere sahibiz ( 491 ).
Bu maragatos sefildirler ve d a h a sonra, X V I I I . ve X I X . yüzyılda servet y a p t ı k l a r ı n d a bile,
bu görüntülerini m u h a f a z a edeceklerdir. II. Felipe'nin saltanatının s o n l a r ı n d a bunların
faaliyetleri C a n t a b r i a l i m a n l a r ı n d a n balık, özellikle de sardalya yüklemek, bunları
Kastilya'ya g ö t ü r m e k ve b u ğ d a y ve şarapla geri d ö n m e k t e n ibarettir. B u g ü n k ü k a m y o n -
cuların işini y a p m a k t a d ı r l a r ve Kastilya kentlerine balık dağıtıcılığı d a h a XVI. yüzyılda
bile d i k k a t çekici b o y u t l a r d a d ı r ( 492 ). 1561 ve 1597 ayrıntılı sayımlarını i n c e l e r k e n /
traginero taşımacıların bu faaliyetlere hayvancılık, t a r ı m , zenaat ve ticaret gelirlerini de
ekledikleri farkedilince, b ü t ü n sorun a y d ı n l a n m a k t a d ı r . Sadece taşımacılıkla sınırlı
kalan fakirdir, tıpkı e maz vezes traia alquilado quepor susdineros ve " ç o ğ u z a m a n kendi
p a r a s ı n ı çalıştırmaktan ç o k , k i r a l a n a r a k " balık taşıyan şu genç J u a n Nieto gibi. Taşıdığı
balığı satın alan ve tekrar satan traginero''nun keyfi yerindedir.

H e r z a m a n sefalet eşiğinde olan taşımacılar yalnızca taşımacı değil, aynı z a m a n d a

köylü, aynı z a m a n d a z e n a a t k â r d ı r l a r . Akdeniz'in t ü m ü n d e , A v r u p a ' n ı n t ü m ü n d e , XVI.
yüzyıldan çok s o n r a l a r a k a d a r bu böyle devam etmiştir XVII. yüzyılda Peccais bataklık-
l a r ı n d a n İsviçre k a n t o n l a r ı n a tuz taşıyan tekneler R h o n e üzerinde y u k a r ı çıkarlarken,
Seysell y a k ı n l a r ı n d a d u r m a k t a d ı r l a r . D a h a s o n r a a r a b a c ı l a r tuzu Cenevre'ye t a ş ı m a k t a -
dırlar. F a k a t bu t a ş ı m a l a r ya ekime, ya d a h a s a d a bağımlıdırlar, ç ü n k ü köylüler a r a b a
taşımacılığını a n c a k asıl işlerinin d u r a k l a d ı ğ ı z a m a n l a r d a y a p m a k t a d ı r l a r ( 493 ). D e m e k ki
taşımacılık endüstrisi o n a can veren köylü y a ş a m ı n d a n ve h a t t a çoğu z a m a n d a bu işten
b ü y ü k kârlar sağlayan k a s a b a l a r ı n y a ş a m ı n d a n t a m o l a r a k s ı y r ı l a m a m a k t a d ı r . C a r t h a -
gena II. Felipe'nin saltanatının b a ş l a r ı n d a bize esas olarak a r a b a taşımacılığından,
acarateo'dan geçinen bir kent o l a r a k gösterilmiştir ( 494 ).

Kısaca söylemek gerekirse, hareket birçok faaliyet t a r a f ı n d a n s a ğ l a n m a k t a d ı r , taşı-

macılık hem k a r a d a , hem de denizde çok az ücretlenmekte a m a hem tayfalar, hem de
katırcılara sağladığı k ü ç ü k a v a n t a j l a r d a onları g ü d ü l e m e k t e d i r , ç ü n k ü herkes kendi
h e s a b ı n a bir çerçidir. Ç o ğ u z a m a n ilkel bir e k o n o m i y e bağlı olan taşımacı bu yolla
p a r a s a l e k o n o m i y l e t e m a s etmiş o l m a k t a d ı r ; aracı işleri, kendi k ö y ü n ü n muamelelerine
geri d ö n d ü ğ ü n d e o n a zorunlu olarak ü s t ü n l ü k s a ğ l a m a k t a d ı r . Sorunlarımızın genel
b o y u t u n d a n bakıldığında, X V I . yüzyılda taşımacılığın ucuz o l d u ğ u ve bu nisbi ucuzlu-
ğun yıllar geçtikçe arttığı ve taşımacı ücretlerinin fiyat hareketlerini iyi izleyemedikleri de
aynı derece d o ğ r u o l m a k t a d ı r ( 49S ). Mübadeleler bu d u r u m d a n hiç k u ş k u s u z teşvik
görmüşlerdir.

Devletler yüzyılın en büyük girişimcileridir

X V I . yüzyılda devletler giderek kendilerini en b ü y ü k gelir toplayıcıları ve yeniden
dağıtıcıları o l a r a k k a n ı t l a m a k t a d ı r l a r ; devletler bu geliri vergi, m a k a m satışı, rantlar,
müsadereler, " u l u s a l h a s ı l a " içindeki m u a z z a m p a y l a r ı n d a n s a ğ l a m a k t a d ı r l a r . Bu çoklu
gelir e d i n m e etkindir, ç ü n k ü bütçeler k a b a c a k o n j o n k t ü r e tabi o l a r a k d a l g a l a n m a k t a ve
fiyat med ve cezirlerini izlemektedirler ( 496 ). Böylece devletlerin yükselişi e k o n o m i k
hayatın a n a y o l u n d a ilerlemektedir ve bu yükseliş J o s e p h A . S c h u m p e t e r ' i n biraz aceleyle
d ü ş ü n d ü ğ ü gibi bir kaza veya z a m a n s ı z bir güç değildir ( 497 ). Bunu isteyerek veya
istemeyerek, yüzyılın en b ü y ü k girişimcileri olmuşlardır. K a t ı l a n l a r ı n ve m a s r a f l a r ı n ı n
sürekli o l a r a k arttığı m o d e r n savaşlar ve en b ü y ü k e k o n o m i k girişimler o n l a r a bağımlı
o l m u ş l a r d ı ; üssü Sevilla olan Carrera de Indias; L i z b o n ' u n D o ğ u H i n d adalarıyla olan
bağlantısını sağlayan denizyolu o l u p , Cassa da India nm yani Portekiz kralının
sorumluluğundadır.

Carrera de Indias mutatis mutandis Venediklileringalere da mercato'su o l u p , bu devlet

kapitalizminin d a h a ilk d e n e m e l e r i n d e olmadığının kanıtıdır. Z a t e n Venedik A k d e n i z ' d e
çok faal o l m a y a d e v a m etmektedir: Venedik tersanesi ( 4 9 8 ) ve o n u n kopyası çifte G a l a t a
tersanesi o d ö n e m d e k i d ü n y a n ı n en b ü y ü k imalathaneleridir. Aynı şekilde, Hrıstiyan
aleminde olduğu k a d a r , İslam alemindeki d a r p h a n e l e r de ( 499 ) devlete bağlıdırlar; b u n l a r
Hrıstiyan a l e m i n d e d a h a çok d o ğ r u d a n yönetilirlerken, O s m a n l ı devletinde ve Cezayir'
de sıkı devlet denetimi altında m u k a t a a k o n u s u o l m a k t a d ı r l a r . Yıldızları yüzyılın
s o n u n d a sönecek olan ve ileride t e k r a r döneceğimiz k a m u b a n k a l a r ı da devletlere
bağlıdırlar. F a k a t b u r a d a kentsel devletler veya eğer böylesi tercih edilirse, kentsel
niteliği ağır basan devletler yolu açmışlardır. Büyük devletler d a h a uzun süre beklecek-
lerdir, bu cins devletlere ait ilk b a n k a , gerçekte İngiltere b a n k a s ı olacaktır (1694) ( 50 °). II.
Felipe 1583'te bir devlet b a n k a s ı k u r m a s ı n ı o n a b o ş u n a tavsiye eden F l a m a n Peter van
O u d e g h e r s t e ' e ( 5 0 ') kulak a s m a y a c a k t ı r .

A n c a k bu " n a m e v c u t l a r " " k a m u s a l " işlemlerin listesinin u z u n o l m a s ı n a engel değil-

dir. Bir tarihçinin de söylediği gibi, Papalık devleti t a r a f ı n d a n T o l f a ve A l u m i e r e ' d e şap
üretimi için işletilen madenler gerçek birer " e n d ü s t r i y e l k o m p l e k s " i temsil etmekteydiler

301
ÇINARALTI KİTAPLIĞI
No. ; ^ _ _
( 5 0 2 ) D i ğ e r h e p s i n d e n d a h a f a z l a e k o n o m i k a l a n d a m ü d a h a l e c i ve girişimci o l a n T ü r k
devleti b i r ç o k işletmeye s a h i p t i r ; geniş şantiyesi h a k k ı n d a y a k ı n t a r i h l e r d e yazılmış
h a r i k a bir incelemeye de s a h i p o l d u ğ u m u z S ü l e y m a n i y e C a m i i n i n inşaatı b u n u n iyi bir
ö r n e ğ i d i r ( 5 0 3 ). E ğ e r bu devlet k a p i t a l i z m i n i , B a t ı d a o r t a y a k o y u l a n t e k n i k l e r i n ç o k
d i k k a t çekici o l d u ğ u E s c o r i a l s a r a y ı n ı n inşaı gibi ( 5 0 4 ) kapitalist ve k a m u s a l k a r ı ş ı m ı
ameliyelere de y a y a c a k o l u r s a k , bu g e r ç e k l e ş t i r m e l e r i n listesini d a h a d a genişletmiş
o l u r u z . Bu faaliyetler aracılığıyla devlet, k a s a l a r ı n a giren p a r a l a r ı t e d a v ü l e s o k m a k t a ve
savaş kendi taleplerini d a y a t t ı ğ ı n d a d a , gelirlerin ü s t ü n d e h a r c a m a l a r y a p m a k t a d ı r .
S a v a ş l a r , i n ş a a t , girişimler böylece s a n ı l d ı ğ ı n d a n d a h a b ü y ü k çaplı e k o n o m i k h a r e k e t e
geçiriciler o l m a k t a d ı r l a r . F e l â k e t , p a r a n ı n k a s a l a r d a , V . S i x t u s ' u n S a n t ' A n g e l o kale-
s i n d e o l u ş t u r d u ğ u h a z i n e d e ( 5 0 5 ), V e n e d i k ' t e Zecca k a s a l a r ı n d a veya S u l l y ' n i n A r s e n a l '
d e k i k a s a l a r ı n d a yığılmasıdır.

Bu işaretler y a p ı l d ı k t a n s o n r a , eğer devletlerin zenginliği h e s a p l a n m a k istenirse, fazla

bir z o r l u k ç ı k m a y a c a k t ı r . Bu devletlerin b ü t ç e l e r i n e d a i r ç o k şey b i l i y o r u z ve f a z l a bir
z a h m e t e k a t l a n m a k s ı z ı n d a h a fazlasını d a öğrenebiliriz. Eğer X V I . yüzyılın s o n u n a
d o ğ r u bilinen b ü t ç e l e r e d a i r izleyen r a k a m l a r ı ele a l a c a k o l u r s a k , Kastilya için 9 milyon
altın ( 5 0 6 ), IV. H e n r i ' n i n F r a n s a ' s ı için 5 m i l y o n ( 5 0 7 ), V e n e d i k ve İ m p a r a t o r l u ğ u için 3,9
m i l y o n ( 5 0 8 ), T ü r k İ m p a r a t o r l u ğ u için 6 m i l y o n ( 5 0 9 ), y a n i 30 m i l y o n k a d a r u y r u k için 24
m i l y o n ; İç D e n i z i n 60 m i l y o n l u k n ü f u s k ı s t a s ı n a u l a ş m a k için bu r a k a m ı iki ile ç a r p a c a k
o l u r s a k , h e r h a l d e b i r a z z o r l a n m ı ş b r r a k a m o l a n 48 m i l y o n a u l a ş m ı ş o l u r u z . Bu ö l ç ü y e
g ö r e bir u y r u k h ü k ü m d a r ı n a her yıl bir düka'dan d a h a azını s a ğ l a m a k t a d ı r ( k u ş k u s u z
s e n y ö r ü n e bir d ü k a d a n fazlasını s a ğ l a m a k t a d ı r ) .

K a b a t a h m i n l e r d e n s o n r a o r t a y a ç ı k a n bu r a k a m ı n ç o k d ü ş ü k g ö r ü n e c e ğ i n d e n
e m i n i m . T a r i h i n b ü t ü n s a h n e s i n i kendileri için t a l e p e d e n , o k a d a r talepçi o l a n devletler
s a d e c e b u m u y m u ş ? O y s a b u r a k a m l a r y a p t ı ğ ı m ı z b ü t ü n h e s a p l a m a l a r ı n m u h t e m e l e n en
d o ğ r u o l a n l a r ı d ı r . F a k a t f a r k e d i l m e s i g e r e k e n h u s u s , devletlerin, h a t t a T ü r k İ m p a r a t o r -
l u ğ u n u n bile, p a r a s a l o l m a y a n e k o n o m i d e n çıktıklarıdır. H e r yıl a l d ı k l a r ı vergiler "çil çil
n a k i t " p a r a l a r ı n d o l a ş ı m ı n ı n " e n hızlı k a n ı n d a n " o l m a k t a d ı r . O y s a ş i m d i y e k a d a r
verdiğimiz d e ğ e r l e n d i r m e l e r , b ü y ü k kısmı itibariyle p a z a r e k o n o m i s i n i n d ı ş ı n d a k a l a n
işlemlerin p a r a s a l dildeki t e r c ü m e l e r i d i r . Böylece devletler m o d e r n e k o n o m i n i n çevikli-
ğine s a h i p t i r l e r . M o d e r n devlet a y n ı a n d a h e m silahlı, h e m de silahsız o l a r a k d o ğ m u ş
b u l u n m a k t a d ı r , ç ü n k ü g ö r e v i n e y e t e m e m e k t e d i r : savaş y a p m a k , vergileri t o p l a m a k ,
işleri y ü r ü t m e k , a d a l e t i s a ğ l a m a k için t o p l u m s a l y ü k s e l m e n i n p e ş i n d e o l a n i ş a d a m l a r ı n a
ve b u r j u a l a r a y a s l a n m a k z o r u n d a d ı r . F a k a t bu bile o n u n yeni g ü c ü n ü n işaretidir.
O l a y l a r ı n h a r i k a bir şekilde g ö r ü l e b i l d i k l e r i K a s t i l y a ' d a h e r k e s devlet g e m i s i n e b i n m e k -
tedir; t ü c c a r l a r , b ü y ü k s e n y ö r l e r , letrados... Ş a n a ve k â r a y ö n e l i k b ü y ü k bir y a r ı ş m a
ö r g ü t l e n m e k t e d i r . A y n ı z a m a n d a ç a l ı ş m a y a yönelik bir y a r ı ş m a . Corısejo de Hacieda y
Junta de Hacieda''nın en m ü t e v a z i k â t i p l a r i n i n y a z d ı k l a r ı r a p o r l a r a m e k t u p l a r a sahibiz;
b u n l a r k r a l a ve k a m u s a l s o r u n l a r a k a r ş ı s a d a k a t i n o l d u ğ u k a d a r , bu kâtiplerin sürekli
t a l e p ve i h b a r l a r ı n ı n d a k a n ı t l a r ı o l m a k t a d ı r .

Devletlerin bu gelişmelerinin yararlı o l u p olmadığı k o n u s u n d a k i t a r t ı ş m a hala s ü r m e k -

tedir. H e r hal-ü k â r d a b u ilerleme, tıpkı b ü y ü k t ü c c a r l a r ı n u y a n ı k k a p i t a l i z m i gibi,
ö n l e n e m e z nitelikteydi. Eşi o l m a y a n bir o l a n a k y o ğ u n l a ş m a s ı h ü k ü m d a r l a r ı n lehine
o l m a k üzere ş e k i l l e n m e k t e d i r , 40 veya 50 m i l y o n ( h e s a p l a m a l a r ı m ı z a o l a n a k s a ğ l a m a k
için varsayılmış değil, gerçek) o l a ğ a n ü s t ü bir levye m e y d a n a g e t i r m e k t e d i r .
 Değerli madenler ve parasal ekonomi
Diğer bilimsel mesleklerde de o l d u ğ u gibi, tarihçilik mesleğinde klasik a ç ı k l a m a l a r
t e k r a r l a n d ı k l a r ı n d a n ö t ü r ü a ş ı n m a k t a d ı r l a r . Değerli madenlerin ve fiyatların gürültülü
patırtılı XVI. yüzyılını F r a n ç o i s S i m i a n d ' ı n z a m a n ı n d a g ö r ü l d ü ğ ü gibi g ö r m ü y o r u z ( 5I °).
F r a n k S p o o n e r ve ben ( 5 U ) Amerika'nın keşfinden önce A v r u p a ve A k d e n i z ' d e tedavülde
b u l u n a n p a r a kitlesini h e s a p l a m a y ı denedik. Basit a m a güvenli o l m a y a n d e n k l e m l e r d e n
hareketle elde ettiğimiz r a k a m 5.000 ton altın ve 60.000 ton g ü m ü ş civarında o l m u ş t u r .
1500'den 1650'ye k a d a r olan bir buçuk yüzyıllık d ö n e m d e A m e r i k a ' d a n gelen m i k t a r l a r
Earl J . H a m i l t o n ( M 2 ) t a r a f ı n d a n 16.000 ton beyaz m a d e n ve 180 ton sarı m a d e n olarak
hesaplanmıştır. F a z l a emin olmaksızın, bu r a k a m l a r ı n k a b a c a d o ğ r u olduklarını varsa-
yalım. Bunlar bazı sorunları teyid e d e r k e n , diğer bazılarını d a d ö n ü ş t ü r m e k t e d i r l e r .

1- Böylece 1500'den önceki d u r u m h a k k ı n d a d a h a iyimser bir t a b l o elde etmiş

b u l u n m a k t a y ı z ve zaten XV. yüzyılın tarihçilerimiz a r a s ı n d a her z a m a n avukatları
o l m u ş t u r ( 5 n ) . Bu d u r u m d a Batı'da parasal e k o n o m i n i n m u a z z a m ilerlemesini o n u n
aktifine kaydedelim: nakdi e k o n o m i 1500'den önce h ü k ü m d a r l a r a karşı y ü k ü m l ü o l u n a n
vergi küresinin t ü m ü n ü ve senyörlerle Kiliseye ödenen y ü k ü m l ü l ü k l e r i n bir b ö l ü m ü n ü
kazanmıştır.

2- F r a n ç o i s S i m i a n d ' a göre A m e r i k a n madenleri herşeyi belirlemişlerdir. Para arzı

1500 ile 1520 a r a s ı n d a iki k a t ı n a çıkmış; 1520-1550 a r a s ı n d a bir kez d a h a iki katına
çıkmış ve 1550-1600 a r a s ı n d a ise iki k a t t a n fazla artmıştır. " X V I . yüzyılın b ü t ü n ü için bu
15 k a t t a n fazla bir artış a n l a m ı n a g e l m e k t e y d i " diye yazmıştır. " B u n a karşılık X V I I . ve
XVIII. yüzyıllarla ve X I X . yüzyılın ilk yarısını içine alan süre içinde, 100 yıllık bir
d ö n e m d e para arzının a n c a k iki k a t ı n a ç ı k m a s ı n a tanık o l u n m u ş t u r ( 5 I 4 ). Bu anlatım çok
fazla k a b u l edilebilir gibi değildir. XVI. yüzyıl tarihte bu şiddetli atılıma sahne olan
y e g â n e d ö n e m değildir. N ü f u s artışı, p a r a devalüasyonları, belli bir e k o n o m i k h a y a t t a k i
atılım, tabii ki nakit u n s u r l a r ı n ve ö d e m e araçlarının tedavülündeki hızlanmalar da bu
yükselmeleri ve XVI. yüzyılın bu devrim veya sahte-devrimlerini a ç ı k l a m a k t a d ı r l a r ( 515 ).
F a k a t bu s o r u n a ileride geleceğiz.

3- Kredinin şişmesi ne olursa olsun A k d e n i z XVI. yüzyılda her hal-ü k â r d a 60 milyon

i n s a n d a n m e y d a n a gelen bir kitlenin m ü b a d e l e ve ücretlerini, bir an için bile olsa, her yıl
muhasebeleştirmesine izin verecek ne n a k d e ne de değerli kâğıtlara sahipir. Bu yetersizlik
süreklidir. Venedik'te 1603'te -ve üstelik kentin hazineleri d o l u d u r - işçilerin ücretlerinin
ödenmesi için gereken nakit b u l u n a m a m ı ş t ı r ( 516 ). Kendi içlerine hemen hemen t a m a -
miyle kapalı, heryerde hazır takasın o olmazsa giderilemeyecek ihtiyaçları karşıladığı
e k o n o m i l e r için ne demeli? Z a t e n t a k a s da belli bir çevikliğe sahiptir, şantiyeyi p a r a
e k o n o m i s i n e a ç m a k t a d ı r , a m a o n u sadece n a k d i ekonomiler c a n l a n d ı r m a k t a ve hızlan-
d ı r m a k t a d ı r . Baltık kıyılarında H a n s a l ı ve Batılı tüccarların yatırdıkları azıcık p a r a ,
h e n ü z ilkel olan bir e k o n o m i y e hız vermiştir. Tabii ki yüzyılın s o n l a r ı n a d o ğ r u k a m b i y o
m e k t u p l a r ı ç o ğ a l m a k t a d ı r , ve belki de b u n l a r XVII. yüzyılın ikinci ve üçüncü onyılların-
d a n itibaren y a v a ş l a m a y a (eğer y a v a ş l a m a varsa) ( 5 I 7 ) başlayan A m e r i k a n değerli m a d e n
akışını t a m a m l a m a k t a d ı r l a r . 1604'te ( 5 I S ) bir Venedikli Piacenza f u a r l a r ı n d a h e r y ı l 12-16
milyon ekülük bir a k ı m o l d u ğ u n d a n söz etmektedir. D o m e n i c o Peri 1630'da 30 milyon-
luk bir a k ı m ı n haberini vermektedir (•"'''). F a k a t bu r a k a m l a r güvenilir değillerdir. Ve bu
değişmeler yalnızca e k o n o m i k hayatın zirvesinde bir a k ı m m e y d a n a getirmektedirler.

4- N a k d i e k o n o m i d e m u t l a k a gelişme o l m u ş t u r . Bu gelişme T ü r k İ m p a r a t o r l u ğ u n -
d a k i , çağlayan halindeki bir dizi para değeri d ü ş ü r m e işlemiyle bir devrim g ö r ü n t ü s ü
kazanmıştır. Bunların hepsi tarihçilerin h e r g ü n biraz d a h a fazla keşfettikleri gerçekler-
dir. Bütün fiyatlar a r t m a k t a d ı r . Eski t ü m toplumsal bağlar k o p m a k t a ve Batının d r a m -
ları sanki kendiliğindenmiş gibi uzayıp gitmektedirler: aynı nedenler, aynı sonuçlar ( 52 °).
5- F a k a t önemli sonuç, hiç de şaşırtıcı o l m a y a n bir şekilde ş u d u r : para dolaşımı
( b u n d a n en düşükleri de dahil b ü t ü n p a r a l a r ı a n l ı y o r u m ) insanların hayatının yalnızca
bir b ö l ü m ü n ü k a t ' e t m e k t e d i r . Nehirlerin b ü t ü n canlı akımları, yerçekiminin etkisiyle,
alçak bölgelere d o ğ r u yönelmektedir. P a r a dolaşımı ise d a h a çok e k o n o m i n i n yukarı
katlarına y ö n e l m e eğilimindedir. Böylece nihayetsiz farklılaşmalar y a r a t m a k t a d ı r : yük-
sek voltajlı bölgelerle -kentler- kırların a d e t a t a m a m e n parasız bölgeleri arasında;
m o d e r n bölgelerle geri bölgeler a r a s ı n d a ; gelişmiş ülkelerle azgelişmiş ülkeler arasında
(bu ikili aile d a h a o z a m a n l a r vardır; birinciler ilerlerken, örneğin T ü r k i y e gibi ikinciler
gelişme halinde o l m a l a r ı n a r a ğ m e n , başı çeken g r u b a yetişememektedirler); faaliyet
dalları a r a s ı n d a , sadece taşımacılık, endüstri ve özellikle ticaret ile devlet maliyesi para
nehirlerinin kıyılarında yer alabilmektedirler; az sayıdaki (% 5 belki) zenginlerle fakirler
ve sefiller kitlesi a r a s ı n d a , bu azınlık ile bu ezici çoğunluk a r a s ı n d a k i açıklık b ü y ü m e k t e -
dir. Eğer toplumsal devrim k o n u s u n d a k i aşikâr denemeler başarısızlığa uğruyorlarsa,
h a t t a kendilerini açıkça f o r m ü l e bile edemiyorlarsa, b u n u n nisbi bir yoğun fakirleşmeye
bağlı o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü y o r u m .

Sefiller yaşayanların beşte biri miydiler?

Ö r n e k olarak alacağımız M a l a g a ' d a ( 521 ) (oldukça lehte bir örnek), köy papazlarının
yardımlarıyla teyid edilen bir t a h m i n , 1559 yılı için 3.096 hane (vecinos) sayısı vermekte-
dir; hane başına d ö r t kişiden 12.000'den biraz fazla bir n ü f u s elde edilmektedir. Gelirlere
göre üç sınıf f a r k e d i l m e k t e d i r : bir b ö l ü m razonables, diğeri pequenos, s o n u n c u s u da
pobres'd'ır. S o n u n c u l a r a r a s ı n d a 700'den fazla dul kadın ve 300 işçi b u l u n m a k t a d ı r
(dullar yarım vecino, işçiler tam bir vecino sayılmaktadırlar), yani aşağı yukarı 2.600 sefil
veya b ü t ü n ü n %20'si. "İyi halliler" (bu zengin d e m e k değildir) 300 vecinos m e y d a n a
getirmektedirler, yani 1.200 kişi (%10). P e q u e n o s m u a z z a m çoğunluğu o l u ş t u r m a k t a d ı r -
lar: %70, 8.500 kişi k a d a r . Bu oranların geçerliği m u h t e m e l d e n de fazladır, %20'lik bir
sefil kitlesi kalın bir m a r j m e y d a n a getirmektedir, a m a A k d e n i z dışı için o l d u ğ u gibi,
A k d e n i z için de akla yakındır ( 522 ). Zaten gözlemciler en zengin kentlerin bile göbeğinde'
k o r k u n ç sefaletlerin varlığını h a b e r vermektedirler: her kışta d u r u m u n d a h a da vahimleş-
tiği C e n o v a ' d a ( 523 ), çok m ü r e f f e h a m a toplumsal olarak çok dengesiz R a g u z a ' d a k i ,
1595'te bu kentte, bir tanıklığa göre " a y n ı z a m a n d a çok da sefalet v a r d ı r " ( 524 ). Tabii ki
M a l a ğ a s o n d a j ı n ı n o n d a n d a h a büyük ve avantajlı kentler ve özellikle de parasal cinsten
h e s a p l a n a n gelirleri d ü ş ü k o l d u ğ u için baremi d ü ş ü k olan, fakat kentlerdekinden d a h a
sert olmasına r a ğ m e n , hayatın d a h a dengeli olduğu kırlarda da geçerli o l d u ğ u n a dair
hiçbir kanıt y o k t u r . K a b u l edilen oran Akdeniz'in t ü m ü için 12-14 milyon k a d a r sefil
o l d u ğ u n u gösterecektir; bu m u a z z a m r a k a m reddedilebilir cinsten değildir ( 525 ).

Gerçekte, hiçbir z a m a n t a m istihdamda olan ekonomilerle karşı karşıya değiliz.

E m e k piyasalarının üzerine t a m kullanılmayan işçiler, serseriler veya yarı-serserilerden
m e y d a n a gelen bir kitle ç ö k m e k t e d i r ki, bunlar A v r u p a ve Akdeniz hayatının, en azından
XII. yüzyıldan beri sabitlerinden, yapılarından birini m e y d a n a getirmektedirler ( 526 ).
K ö y l ü l ü ğ ü n y a ş a m düzeyine gelince, bu k o n u d a hemen hemen hiçbir şey bilmiyoruz. Bu
nedenle tabii ki genel hiçbir değeri o l m a y a n , s o n d a j l a r a r a s ı n d a n bazılarını tesadüfen
alıp inceleyeceğiz.

Brescia bölgesindeki bir köy 8 Mayıs 1555'deki bir yangın sırasında t a h r i p o l m u ş t u r

( 527 ). Alplerdeki Collio de V a l n o p i a ' y a bağlı olan küçük Tizzo kasabası gene de yarım
millik bir çevreye sahiptir ve b u r a d a hepsi de yanmış 260 ev b u l u n m a k t a d ı r , s o r u ş t u r -
mayı y ü r ü t e n kişi evlerin yalnızca d u v a r l a r ı n ı b u l m u ş t u r . S o n u n c u bir ayrıntı, Tizzo
Venedik S i g n o r i a ' s ı n a yılda 200 d ü k a vergi ö d e m e k t e d i r . Bu 260 evde 274 aileye m e n s u p
2.000 kişi y a ş a m a k t a d ı r (eğer r a k a m l a r d o ğ r u y s a -ki böyle o l d u ğ u n a i n a n m a k için b ü t ü n
nedenler vardır-, bu h a n e başına 7'den b ü y ü k bir sayı vermektedir). Evlerin fiyatını
hesaba k a t m a k s ı z ı n , zarar 60.000 d ü k a o l a r a k hesaplanmıştır, yani kişi başına 30 d ü k a .
Bu 1555 yılının T e m m u z u n d a m e y d a n a gelen bir yangın, bir ova bölgesi olan T r e v i s a n o '
daki bir k ö y ü n iki evini t a h r i p etmiştir; evlerden birinin değeri 250, diğerininki 150 d ü k a
o l a r a k t a h m i n edilmiştir. Birincisinde mobilyalar, s a m a n ve b u ğ d a y ı n değeri 200 d ü k a y a
ç ı k m a k t a d ı r ; ikincisindeki s a m a n ve tahılın değeri, mobilyalar hariç ( b u n l a r a c a b a
kurtarıldılar mı?) 90 d ü k a k a d a r d ı r . İki kazazede de yardım dilekçelerinde kendilerini
poveri o l a r a k ifade e t m e k t e , k u ş k u s u z y a r d ı m talep edenler için doğal bir f o r m ü l olan
nudf yi kendilerini a d l a n d ı r m a k için k u l l a n m a k t a d ı r l a r , f a k a t bu ifadelerin değer yargıla-
rıyla da çelişki içinde o l m a m a l a r ı g e r e k m e k t e d i r . Bu d u r u m d a bu özel r a k a m l a r ı n ölçü
değerine sahip o l d u k l a r ı n ı varsayalım. Ve Tizzo'ya d ö n e r e k felâketin bilançosunu
t a m a m l a y a l ı m : herbir ev 200 d ü k a olarak kabul edilirse, 52.000 dükalık t o p l a m bir
r a k a m elde edilmekte ve bu diğer t o p l a m a eklenince 112.000 d ü k a r a k a m ı n a ulaşılmakta-
dır ve d e m e k ki fert başına birikmiş sermaye 30 değil de 56 d ü k a o l m a k t a d ı r . Aile başına,
diğer köydeki felâketzedelerden d a h a az talihli olanınkine benzer bir hasat miktarı, yani
100 d ü k a k a d a r , k a b u l edilince, k ö y ü n t o p l a m yılık geliri 27.400 d ü k a olarak belirmekte
ve fert b a ş ı n a 13,7 d ü k a r a k a m ı n ı vermektedir. Bu h e s a p l a m a l a r dizisi bizi " f a k i r l i k "
sınırının - d a h a d o ğ r u olacak olan sefalet kelimesini k u l l a n m a m a k için- civarına ulaştıra-
caktır. F a k a t kesin sınırı belirlemek k o n u s u n d a emin o l m a k m ü m k ü n değildir.

Sommaria''nın F r a n s ı z c a ' d a söylediğimiz biçimiyle N a p o l i M u h a s e b e B ü r o s u ' n u n

belgelerinin şaşırtıcı zenginliğinden y a r a r l a n m a m , ne yazık ki keşfin gecikmesi y ü z ü n d e n
eksik kaldı. Oysa bu mali belgeler bizi bir sürü yoldan sefalet ve çok zor hayat koşulları-
nın k a p ı l a r ı n a g ö t ü r m e k t e d i r l e r . Pescara ( 5 2 8 ) Adriyatik kıyılarında 200-250 haneli, yani
1000 k a d a r n ü f u s l u sefil bir k a s a b a d ı r ; halkın t ü m ü y a b a n c ı l a r d ı r , romagnoli, ferraresi,
comachiesi, mantovani, milanesi et slavoni. Bu 1000 k a d a r g ö ç m e n d e n " 5 0 ailenin (200
kişi) kendi evleri, bağları vardır ve bir m i k t a r endüstriyel faaliyette b u l u n m a k t a d ı r l a r ;
diğerleri kulübelerinden veya d a h a d o ğ r u s u s a m a n yığınlarından b a ş k a birşeye sahip
değillerdir; b u r a d a tuzlarlada çalışarak veya tarlaları ç a p a l a y a r a k g ü n ü g ü n ü n e
y a ş a m a k t a d ı r l a r " . Metin, eğer en iyi d u r u m d a olan köylüler tarla s ü r m e k için ö k ü z
alabilselerdi diye d e v a m etmektedir; bu da onların öküzlerininin olmadığının kanıtıdır.
Sefalet diye düşünülebilir. A m a kentin limanı, depoları ve h a t t a M a r t a y ı n d a della
Arınunziata f u a r ı vardır.

La Sommaria aynı z a m a n d a , senyörlük rantları alıcılarına, intikallerin rastlantılarına

göre sattığı ve yeniden sattığı köyler h a k k ı n d a d a ayrıntılar vermektedir. O l a ğ a n olarak
bir kişi s e n y ö r ü n e çeşitli biçimler altında bir d ü k a ö d e m e k t e d i r ve bu senyörlük rantı
" % 5 veya 10'a" s a t ı l m a k t a d ı r , yani herbir dükalık gelir başına 20 veya 10 d ü k a y a . Biraz
ç a b u k bir şekilde çıkarsadığım, bu a d a m başına bir d ü k a kuralı ne k a d a r değere sahipse,
o k a d a r geçerlidir. Başka bir kural d a , köylü başına gelirin 10 d ü k a o l d u ğ u d u r . F a k a t işte
özel bir d u r u m : O t r a n t o bölgesindeki S u p e r t i n o ( 529 ), Mayıs 1549'da 395 haneli bir
k ö y d ü r , yani h e m e n hemen bir k a s a b a k a d a r b ü y ü k bir köy. B u r a d a , P e s c a r a ' d a k i n d e n
d a h a kalabalık bir n ü f u s vardır. K ö y ü n zenginliğini bilhassa zenginlikler m e y d a n a
getirmektedir. Senyörlük rantının a d a m başına bir d ü k a olması kuralı b u r a y a pek
u y m a m a k t a d ı r : bir y a n d a n fiilen 1.600 kişi k a d a r , diğer y a n d a n d a senyör için 900 d ü k a .
F a k a t bu sefer elimizde senyöre ayni olarak ö d e n e n o n d a birlere dair r a k a m l a r ile üretimi
ve n a k d i geliri h e s a p l a m a olanağı b u l u n m a k t a d ı r (3.000 varil ş a r a p , 11.000 tomola
b u ğ d a y , 40.000 tomola a r p a , 1.000 tomola yulaf, 1.250 tomola b a k l a , 50 tomola bezelye ve
fasulye, 550 galatri keten, 2.500 staia zeytinyağ nakit olarak 8.400 d ü k a ) , eğer gelirler
listemiz t a m a m s a ve eğer o n d a bir gerçekten o n d a birse, gelir a d a m başına 5 d ü k a d a n
biraz fazla o l m a k t a d ı r .
Ancak 1576 ve 1578 anketlerinin Relaciones Topografıcas1ına ( 53 °) göre, Kastilya
köyleri bizi d a h a yüksek r a k a m l a r a u l a ş t ı r m a k t a d ı r l a r . Bir örneklemeye dayalı olarak
h e s a p l a n a n yaşam düzeyi ( 531 ), aile başına 15.552maravedis, yani 44 d ü k a olarak ç ı k m a k -
tadır; a d a m başına gelir, aileler d ö r d e r kişi o l a r a k alındıklarından 11 d ü k a o l m a k t a d ı r .
Başka h e s a p l a m a l a r d a m u t l a k a m ü m k ü n d ü r . L o n c a l a r a ait zengin arşivler b u g ü n e
k a d a r çok iyi araştırılmış değillerdir. Maliye muhasebesi kuşkusuz bize d a h a geniş bir
ölçekte herbir Venedik adasının "ulusal gelir"ini h e s a p l a m a olanağını m u t l a k a sunabilir:
K o r f u , Girit, Kıbrıs. H e m P a l e r m o ' d a , hem de S i m a n c a s ' d a Sicilya'ya ilişkin belgesel
diziler enderdir. Z o r da olsa Venedik devleti ile T o s k a n a devletinin gayri safi hasılaları-
nın muhasebeleştirilebileceklerini d ü ş ü n ü y o r u m .

Bir an için bu s o r u n l a r ı n , köle fiyatlarının veya forsa fiyatlarının veya kendi istekle-
riyle kadırga kürekçisi olanların veya askerlerin ücretlerinin veya hizmetçilere ödenen
m a a ş l a r ı n en d ü ş ü k değer kabul edilerek çözülebileceğine inanmıştım. F a k a t bu insan
değerlerinin gerçekten marjinal oldukları k o n u s u n d a emin değilim. H e m Sicilya'da, hem
de N a p o l i ' d e bir köle, yüzyılın ilk yarısında 30 k a d a r d ü k a y a s a t ı l m a k t a d ı r ( 532 ); 1550'
lerden sonra bu fiyat iki katına çıkmıştır ( 533 ). B u n d a n hiçbir s o n u ç çıkartılamaz, çünkü
köle piyasası çok dardır; bir a n aşırı bolluk olsa, fiyatlar başaşağı gitmektedir: 1587'de
kadırgalarıyla çıktığı bir y a ğ m a seferinden d ö n e n Pietro di T o l e d o (ünlü Napoli kral
naibinin oğlu) elde ettiği kölelerin tanesini 30 d ü k a y a bırakmıştır ( 534 ). Ayrıca ilâve
edelim ki, çoğu z a m a n hemen hemen eli cebe hiç a t m a d a n köle e m e k - g ü c ü elde etmek
m ü m k ü n d ü r . X I V . yüzyılın s o n u n d a ponentini k a d ı r g a forsalarının 12 yıl süreyle zincir-
leme azadları, bunların K e f a l o n y a ' n ı n Venedikli yöneticisi t a r a f ı n d a n , hiçbir yargıla-
m a y a tabi tutulmaksızın küreğe çakıldıklarını ve sonra da bir k a d ı r g a d a n diğerine
geçtiklerini, strabalzati di galera in galera ( 535 ) bize öğretmektedir. T u t s a k l a r ı n geri
alınması konusunda da aynı hayal kırıklığına uğramaktayız ( 536 ). Belgelerimizde bunların
sadece zengin ve ayrıcalıklı olanları yer a l m a k t a d ı r : k u r t a r m a l ı k akçesi insan fiyatına
değil, efendisinin o n u n sahip o l d u ğ u n a inandığı k a y n a k l a r a tabi o l m a k t a d ı r . Ücret
ö d e n e n ve yemek verilen iradi forsalar h a k k ı n d a k o m u t a n G i r o n ' u n ( 537 ) bir sözü bizi
a y d ı n l a t m a k t a d ı r . Cezalarını çektikten s o n r a da k a d ı r g a l a r d a kalan talihsizlere " i r a d i
f o r s a " (pek de iradi o l m a s a gerek) denilmektedir; bir haber kaynağına göre, bu d u r u m d a
o n l a r a ayda bir d ü k a ö d e n m e k t e d i r , oysa İtalya'da b u n u n iki katını a l m a k t a d ı r l a r . Bu
yüksek ücretler uygulanırsa İ s p a n y a ' d a da o n l a r d a n rahatlıkla s a ğ l a n a c a k t ı r diye de
a ç ı k l a m a k t a d ı r . D e m e k ki askerlere her z a m a n yüksek ücretler ö d e n m e k t e ve aşikâr
primlerle cezbedilmektedirler, ç ü n k ü d a h a 1487'de bir asker ayda 3 d ü k a a l m a k t a d ı r
( 538 ). Kısacası, iradi forsaların, hatta kölelerin, kesinlikle askerlerin ve aynı z a m a n d a
hizmetçilerin ( R a g u z a ' d a o l d u ğ u gibi) ( 539 ), insanların bu esas itibariyle bölünmelerinde
her z a m a n k ö t ü t a r a f t a olmadıklarını d ü ş ü n m e n o k t a s ı n a ulaşmış o l m a k t a y ı m ; t o p l u m
t a r a f ı n d a n yüklenilenler, o n u n insafından da emin o l m a k t a d ı r l a r -ve diğerleri-. Bu
ayırım hattı bu zavallıların bile altında k a l m a k t a ve ancak d a h a gerilere gitmek için
kıpırdamaktadır.

Geçici bir sınıflandırma

Bu yapılmış ve yapılacak ölçümler ve h e s a p l a m a l a r ne olurlarsa o l s u n l a r , f a a l insan
için izleyen kotaların s a p t a n m a s ı n d a n geriye d ö n ü k değerler skalasında yanılma o l m a y a -
çaktır: yılda 20 d ü k a n ı n altında gelir elde ediyorsa sefildir; 20-40 d ü k a a r a s ı n d a " k ü ç ü k " ,
40-150 d ü k a a r a s ı n d a " h a l i vakti y e r i n d e " d i r . Bu skala ne bölgeler a r a s ı n d a k i çeşitli
fiyatların yerel değişmelerini; ne de enflasyon d ö n e m l e r i n d e ö n e m l i olan yıldan yıla
değişmeleri h e s a b a k a t m a k t a d ı r . Biz o n a yalnızca çok k a b a bir " s ı n ı f l a n d ı r m a " ( 540 )
o l a r a k değer atfediyoruz.

Böylece P a d u a üniversitesinde bir p r o f e s ö r ü n yılda 600 florin aldığını öğrenir öğren-

mez, o n u n ipso facto zenginler t a r a f ı n d a o l d u ğ u n u biliyoruz ve b u n u bilmek için de bu
p r o f e s ö r ü n primus loeus lectionis ordinarie juris civilis birinci medeni h u k u k k ü r s ü s ü n ü n
sahibi o l d u ğ u n u ve bu a d a m ı n C o r r a d o del Buscio gibi biri o l d u ğ u n u öğrenmeye, ayrıca
1506 yazındaki genel ücret düzeyini de ö ğ r e n m e y e ihtiyaç d u y m u y o r u z ( 541 )- Belgelerimi-
zin zikrettikleri s a y ı l a m a y a c a k k a d a r çok ücreti her seferinde bu ilkel tasnifin içine
yerleştirme şansına s a h i p olacağız: Venedik ZecccCsında ücret yelpazesinin, en altta
gözetimle görevli sefil çocukların aldıklarından (1554'de yılda 20 d ü k a ) ( 542 ), y u k a r ı d a
altın ve g ü m ü ş ü a y r ı ş t ı r m a k l a görevli bir partidor"un ücreti olan 60 d ü k a y a (15 57) ( 543 )
d o ğ r u açıldığını ve a n c a k bir m u h a s e b e c i n i n aldığı 180 d ü k a ile birlikte ( 544 ) ( a m a
1590'da, bilinen yükselmeden s o n r a ) ( 545 ) ilginç hale geldiğini; t e r s a n e d e 1534'te ( 546 )
işçinin 1 Mart-31 A ğ u s t o s a r a s ı n d a g ü n d e 24 soldi ve 1 Eylül-Şubat son g ü n ü a r a s ı n d a da
g ü n d e 20 soldi a l a r a k d a h a mütevazi bir ücret düzeyinde o l d u ğ u n u ; aynı yılda, nitelikli
bir işçi olan k a l a f a t ç ı y a yazın 40 soldi ve kışın d a 30 soldi ödendiğini göreceğiz. Böylece
Venedik g ü c ü n ü n bu iki merkezi olan T e r s a n e ve ZecccC d a ( 5 4 7 ) mütevazi bir ücret ödenen
bir işçiliğe y a s l a n m a k t a d ı r . O n l a r meclisinin atadığı kâtipler bile yılda o r t a l a m a olarak
100 d ü k a alabilmektedirler ( 548 ). B u n u n z ı d d ı n d a o l a r a k , S i g n o r i a ' n ı n hizmetindeki şu
"inzegner" Z u a n H i e r o n o m i o de San Michel, 1566'da ücretini S i g o r i a ' d a n e a r m o / j 20-25
d ü k a artırılmasını isterken, bir ayda bir işçinin bir yılda kazandığını k a z a n m a k t a d ı r ( 549 ).

Kısacası, çok sayıda fakir, çok sayıda sefil, tarihin zorlukla y ü r ü t ü l e n a r a ş t ı r m a l a r a

rağmen yavaş yavaş yer a ç m a y a başladığı geniş bir proletarya. Yüzyılın t ü m faaliyetle-
rine d a m g a s ı n ı basan ve yüzyıl geçtikçe ağırlığı a r t a n bir proletarya. Bu proletarya
gerçek bir toplumsal devrim olan h a y d u t l u ğ u besleyecektir; bu devrim uzun ve yararsız-
dır. Genel sefalet çatışmanın s o n u c u n u belirleyecek, fakir ve talihsizleri acımasız bir
şekilde hayatın sıfır düzeyine a t a c a k t ı r . İ s p a n y a ' d a X V I I . yüzyılda eski ve inatçı
zenginlikler, v u r g u l u bir n ü f u s gerilemesi, geniş bir t o p l u m s a l sektör, İ m p a r a t o r l u k
R o m a ' s ı n ı n plebine benzeyen bir proletarya yaratmışlardır. G e r ç e k fakirler macera
r o m a n l a r ı n ı n ünlü hale getirdiği, kentlerdeki kötü çocuklar, b ü t ü n bu gente del hampa,
bütün bu hampones b ü t ü n bu kulağı kesikler çalışma dünyasıyla bağlarını k o p a r t m ı ş l a r -
dır, f a k a t onlarla bağlarını ilk önce emek piyasası k o p a r t m ı ş t ı r . Bunlar d a h a d ü n , Ç a r l a r
d ö n e m i n d e k i M o s k o v a fakirleri gibi sefil bir aylaklık içindedirler. A c a b a m a n a s t ı r
k a p ı l a r ı n d a ç o r b a dağıtılmasaydı, şu sopitas dağıtılmasaydı bu sopa boba yiyiciler yaşa-
yabilirler miydi? S o k a k köşelerinde zar ve iskambil o y n a y a n , partallar içindeki insanlar
aynı z a m a n d a zengin evlerindeki aşırı b o l l u k t a k i h i z m e t k â r kitlesini de beslemektedirler.
G e n ç k o n t Olivares S a l a m a n c a ' d a yüksek öğrenimi sırasında bir k â h y a y a , 21 h i z m e t k â r a
ve kitaplarını evinden üniversiteye taşımak için bir katıra sahiptir ( 5S0 ).

İ s p a n y a ' n ı n gerçeği, din savaşları F r a n s a ' s ı n ı n , V.Sikstus İtalya'sının ve h a t t a yüzyı-

lın son d ö n e m l e r i n d e T ü r k i y e ' n i n de gerçeğidir: fakirlerin y ü k ü o k a d a r fazlalaşmıştır ki,
bu d u r u m tek başına e k o n o m i k k o n j o n k t ü r d e ani bir değişikliği h a b e r vermektedir; bu
değişiklikten, A k d e n i z ' i n bir u c u n d a n diğerine, fakirler hiçbir şey k a z a n m a y a c a k l a r d ı r .
 Gıdalar kötü bir kıstastır: resmi
rakamlara göre çorba her zaman iyidir
B ü t ü n bu hesaplar ve s o n d a j l a r yeniden ele alınmalıdır: bu d u r u m d a b ü y ü k ölçüde
değişebilirler. B u n a karşılık beslenmeye ilişkin anketler k o n u s u n d a fazla hayal k u r m a y a -
lım ( 5 5 1 ). Bu k o n u d a k i belgeler eksik değildir: onları bulabilmek için a r a m a k yeterlidir.
F a k a t d ü ş ü k hayat düzeylerine ilişkin a r a ş t ı r m a m ı z d a k i tanıklıkları k u ş k u l u y a benze-
mektedir. Eğer o n l a r a inanılacak olursa, herşey m ü m k ü n d ü n y a l a r ı n en iyisinde, en iyi
d u r u m d a olacaktır. Spinaların sofrasının böl ve çeşitli olması kimseyi şaşırtmayacaktır.
Fakirlerin ç o ğ u n u n ucuz gıdalara, e k m e k ve peksimete yüklenmesinden d a h a doğal
birşey o l m a y a c a k t ı r . Bu fakir s o f r a l a r ı n d a peynir, et ve balığa yer vardır. A v r u p a ' n ı n
t ü m ü n d e ve k u ş k u s u z A k d e n i z ' d e et tüketimini azaltan yavaş evrim h e n ü z çok ileri
b o y u t l a r d a değildir. F a k a t bu geriye yönelik anketlerde bizi en çok şaşırtan şey askerlere,
bahriyelilere, k a d ı r g a kürekçilerine, imaretlere giden fakirlere tahsis edilen yemek
listesinin kaloriye göre tartılmasıdır. Bunlar g ü n d e 4.000 kalori civarında o l m a k t a d ı r l a r .

Eğer resmi menülerin her z a m a n resmen ve istisnasız iyi olduklarını bilmeseydik,

m ü m k ü n en iyi d ü n y a d a herşeyin en iyisi gerçekleşmiş o l u r d u . Bu ilân edilen ve s o r u m l u
otoritelere a k t a r ı l a n m e n ü l e r d e herşey iyidir, çok iyidir. Ve zihinlerimizde kuşku
u y a n m a s ı için, k a d ı r g a l a r d a yemek dağıtımı k o n u s u n d a tartışmaların çıkmış olması hiç
de gerekli değildir. F a k a t r a k a m l a r o r a d a d ı r , veya N a p o l i kadırgalarının veedor'u olup,
yıllardan beri onların iaşesiyle ilgilenen ve Sommaria soruşturmacılarının ö n ü n d e
serbestçe k o n u ş a n kişinin y o r u m l a r ı d a o r a d a d ı r ( 5 5 2 ). T ü r k k a d ı r g a l a r ı n d a bile, olağan
o l a r a k peksimet ağırlıklı bir gıda dağıtımı söz k o n u s u d u r ( 553 ). Öyleyse esas olanı kabul
edelim, yani çok sayıda belgenin açığa çıkarttığı ve teyid ettiği bu dengeli hayat belki de
sadece kadırga kürekçileri ile askerlerin, sağlıklarının k o r u n m a s ı gereken oldukça
değerli hizmetkârlar oldukları a n l a m ı n a gelmektedir. Ve hemen ve güçlü bir şekilde
söyleyelim, ç ü n k ü hiçbir şey bizi önceden u y a r m a m a k t a d ı r : bu menüler ayrıcalıkları
işaret etmektedirler. Kendine ç o r b a , vaca salada, bizcocho, ş a r a p ve sirke d a ğ ı t a c a k bir
yer bulan herkes k u r t u l m u ş t u r . D i e g o Suârez çok gençken Escorial şantiyelerinde
çalışmış ve k a r a v a n a y ı iyi b u l m u ş t u r , el plato bueno. Gerçek fakirler savaşçı veya
merhametli yiyecek vericiler b u l a m a m ı ş olanlardır. Bunlar çok sayıdadırlar. Bunlar,
a n l a r itibariyle şiddetli sahneler halinde farkedilen yüzyılın a r k a d e k o r u n u m e y d a n a
getirmektedirler: 27 Mayıs 1597'de, bir kroniğe göre, Aix-en-Provence'da "Saint-Esprit
kilisesinin yöneticileri fakirlere ekmek dağıtırlarken fakirlerin b u r a y a üşüşmeleri sonucu
6 veya 7 kişi ö l m ü ş t ü r ; 1200'den fazla fakir b u r a d a birikmiş o l d u ğ u n d a n yere düşen
çocuklar, kızlar ve bir de kadının üzerine basılmış ve b o ğ u l m u ş l a r d ı r " ( 554 ).

Hesabın sağlaması yapılabilir mi?

Eğer çeşitli gelir kitlelerini t o p l a r s a k (bunların tesadüfi ve kısmi o l m a l a r ı n a r a ğ m e n )
Akdeniz'in gayri safi hasılası 1.200 ilâ 1.500 milyon altın a r a s ı n d a olacaktır. Bu pro capite
20-25 dükalık bir pay vermektedir. Bu r a k a m l a r kesin olmayıp, herhalde çok yüksektir-
ler. O r t a l a m a düzey hiç de bu yükseklikte o l a m a z . H a t a m ı z herşeyi p a r a cinsinden
t a h m i n etmemizden k a y n a k l a n m a k t a d ı r , a m a başka türlüsü de m ü m k ü n değildir. Bu
r a k a m , eğer herşey p a z a r d a n geçseydi oluşacak olan o r t a l a m a d ı r . Oysa gerçek d u r u m
böyle değildir. A n c a k bu teorik r a k a m l a r ne saçmadır, ne de yararsızdır. Bir kroki çizdik
ve bu gerekiyordu, ç ü n k ü m a n z a r a n ı n ulaşılmaz kitlelerinin birbirlerine göre k o n u m l a -
rını belirlemek gerekliydi. Bunları söyledikten s o n r a sahifeyi çevirelim ve geçerli
r a k a m l a r ı n bizden s a k l a n m a l a r ı n d a n k a y n a k l a n a n bu can sıkıcı h e s a p l a m a biçimini
terkedelim. B u n d a n sonraki on yıl içinde, eğer b u r a d a açılan yol yeniden ele alınacak ve
verimli bir şekilde izlenecek o l u r s a , bu b ö l ü m ü b a ş t a n sona yeniden y a z m a k gereke-
cektir.

, TeetSfJ*. » • • leOrrrfsn* /

E 38i

II. F e l i p e ' n i n L i z b o n ' d a k i e l ç i s i n i n bir m e k t u b u n u n y o l l a n m a ve a l ı n m a t a r i h l e r i n i n k a y ı t l a r ı n ı i ç e r e n carpeta sının

f a k s i m i l e s i , b k z 50 n u m a r a l ı d i p n o t .
 EKONOMİLER :
DEĞERLİ MADENLER,
PARALAR VE FİYATLAR

Değerli madenlerin rolü hiçbir z a m a n , X V I . yüzyılda olduğu k a d a r önemliye benze-

memiştir. O yüzyılda yaşayanlar hiçbir tereddüte k a p ı l m a d a n o n l a r a birinci sırayı layık
g ö r m e k t e , izleyen yüzyılın u z m a n l a r ı da b u n u d a h a da a r t ı r m a k t a d ı r l a r . B u n l a r d a n
birine göre değerli madenler " h a l k ı n ö z ü d ü r " ('). Ve şu Venedikli n u t u k atıcı sarı veya
beyaz m a d e n i n " b ü t ü n yönetimlerin siniri" o l d u ğ u n u , " o n u n nabzını, hareketini,
ritmini, r u h u n u m e y d a n a getirdiğini, o n u n bizatihi varlığı ve h a y a t ı " oldu-
ğunu (l'esser et la vita) söyleyecek k a d a r ileri gitmektedir. " O her türlü olanaksızlıkların
üstesinden gelir, ç ü n k ü o efendidir, herşeyin p a t r o n u d u r : kendiyle birlikte herşeyin
gerekirliğini taşır; o olmazsa herşey dermansız ve hareketsiz k a l ı r " ( 2 )

Patron del tutıe, işte tam da tartışılması gereken b u d u r . Para çoğu z a m a n kabul
edildiği gibi şu evrensel sürükleyici değildir. Değerli madenlerin rolü, geçmiş dönemlerin
stoklarına ve aynı z a m a n d a eski kazalara bağımlıdır; paranın tedavül hızı, ülkeler arası
bağlantı, e k o n o m i l e r arası s ü r t ü ş m e , devletlerin ve tüccarların oyunları, hatta " a v a m ı n
k a n a a t i " de bu rolün bağımlı olduklarının a r a s ı n d a yer a l m a k t a d ı r l a r ( 3 ). Ve para
iktisatçıların dedikleri gibi, çoğu z a m a n gerçekleri, malları, hizmetleri veya mübadeleleri
gizleyen bir ö r t ü d e n başka birşey değildir. Nihayet, altın ve g ü m ü ş (hatta bakır da demek
gerekirdi) h o m o j e n bir maden stoku o l u ş t u r m a k üzere basit bir şekilde birbirlerine
eklenememektedirler. N a k d i madenler, a r a l a r ı n d a s ü r t ü s m e k t e ve rekabet etmektedirler
O-
Böylece altın paraların beyaz p a r a l a r a karşı her aşırı yükselişi g ü m ü ş ü k a ç ı r m a k t a ,
artık keyfi olarak teşvik gören bir kötü para rolü o y n a m a y a başlayan altın, iyi paraları bu
a r a d a g ü m ü ş sikkeleri piyasadan k o v m a k t a d ı r . Bu o y u n her seferinde t a m a m e n yararsız
değildir. Eğer bu d u r u m Venedik'te inatçı bir şekilde t e k r a r l a n ı p d u r u y o r s a , a c a b a bu,
Signoria'nın D o ğ u Akderriz y ö n ü n e olan ticaretine can veren büyük miktarlı beyaz
m a d e n ihracını kolaylaştırmak için değil midir? B u r a d a , sonuçları ve sınırlarıyla birlikte
bir forcing vardır ( 5 ); altının yükselmesi o t o m a t i k olarak mübadelelerin yükselmesi ve
hayat pahalılığının a r t m a s ı demektir. Bu aynı z a m a n d a , 1 6 0 3 ' d e T ü r k İ m p a r a t o r l u ğ u n -
dan gelen 250.000 sekinenin t a m a m e n a n o r m a l bir şekilde geri dönmesi demektir ( 6 ).
Veya, aynı d ö n e m d e , bir aracı vasıtasıyla Venedik Zecca'sına 200.000 ekü satan ve hiç
riske girmeden 12.000 ekü k a z a n a n şu T o s k a n a b ü y ü k d ü k ü n ü n s p e k ü l a s y o n u d u r ;
kentinde altının, tıpkı un fiyatının buğdayınkiyle olması gibi gümüşünkiyle hakiki o r a n a
sürekli olarak getirilmiş olmasını isteyen bir Venediklinin "cehaletimizin s o n u c u n d a "
dediği gibi ( 7 ). D e v a m ı n ı ö n g ö r m e k kolaydır, g ü m ü ş paraların nisbi kıtlığı kapıları
kırpık, içindeki değerli m a d e n o r a n ı d ü ş ü r ü l m ü ş sikkelere açacaktır ve Venedik bunların
t e d a v ü l ü n ü ö n l e m e d e sıkıntılara düşecektir ( 8 ). A c a b a b ü t ü n bu belâların nedeni kısmen,
D o ğ u A k d e n i z ' e g ü m ü ş ihraç z o r u n l u l u ğ u n d a n mı k a y n a k l a n m a k t a d ı r ?
O ç a ğ d a k i i n s a n l a r a ait o l m a y a n bu a ç ı k l a m a , Sicilya'nın garip d u r u m u n a gene de bir
a n l a m getirecektir: en a z ı n d a n 1531'den beri b u r a d a altın g ü m ü ş e n a z a r a n değerinin
altında takdir edilmektedir (1 'e karşı 15). Bu " o r a n s ı z l ı k " nedeniyle Sicilya gümüşlerini
sürekli olarak k a y b e t m e k t e d i r , ç ü n k ü b u r a d a n altın karşılığında g ü m ü ş a l m a k ve s o n r a -
d a n b u n u eritmek kârlıdır, zaten N a p o l i d a r p h a n e l e r i n i n de sık sık yaptıkları b u d u r ( 9 ).
Geriye, bu sürekli skandali a n l a m a k , b u n u n kime yaradığını ve neden d e v a m ettiğini
görmek kalmaktadır.

Başka yerlerde altının g ü m ü ş e karşı o y n a m a s ı d a h a çeşitli şekillerde o l m a k t a ( 10 ),

f a k a t insanların p a r a l a r ı cinsine ve karşılıklı hareketlerine d i k k a t etmeye başladıkları
a n d a n itibaren gözlem s o n u ç l a r ı n d a n k u r t u l a m a m a k t a d ı r . İyi p a r a k ö t ü s ü n e karşı,
güçlü para zayıfına karşı, sarı p a r a beyazına h a t t a karasına karşı (billon ve d a h a s o n r a saf
b a k ı r d a n yapılanlar), d a h a s o n r a da m a d e n i p a r a kâğıt o l a n ı n a karşı... " P a r a " zenginlik
veya servet geniş a n l a m ı n d a , asla tek ve aynı cinsten olmamıştır.

1. Akdeniz ve Sudan altını

Doğuya doğru değerli maden çıkışları

A n c a k ilk bakışta hiçbir şey, A k d e n i z ' d e k i değerli m a d e n dolaşımı k a d a r basit

g ö z ü k m e m e k t e d i r . Yüzyıllar bu a l a n d a hiçbir şeyi değiştirmeden akıp gitmektedirler.
N e r e d e n gelirlerse gelsinler; Eski Sırbistan g ü m ü ş m a d e n l e r i n d e n ; Alplerden; S a r d i n y a '
d a n ; S u d a n veya E t o p y a nehir y a t a k l a r ı n d a n , h a t t a kuzey A f r i k a veya Mısır yoluyla
S o f a l a ' d a n ; Inn vadisinin kıyısındaki Schwaz gümüş m a d e n l e r i n d e n ; M a c a r i s t a n ' d a k i
N e u s o h l ' d e n ; S a k s o n y a ' d a k i M a n s f e l d ' d e n ; P r a g y a k ı n l a r ı n d a k i K u t t e n b e r g ' d e n , veya
E r z - G e b i r g e m a d e n l e r i n d e n ( " ) ; X V I . yüzyılın ilk yıllarından itibaren Yeni D ü n y a
m a d e n l e r i n d e n n e r e d e n gelirlerse gelsinler, değerli m a d e n l e r bir kez A k d e n i z y a ş a m ı n a
katıldıktan s o n r a , d o ğ u y ö n ü n e olan sürekli bir kaçışı beslejnektedirler. K a r a d e n i z ' d e ,
Suriye'de, Mısır'da, A k d e n i z ticareti ezelden beri hep açıkla k a p a n m ı ş t ı r ; A k d e n i z
ticareti Uzak D o ğ u ' y a a n c a k kendi stoklarını eritme p a h a s ı n a , altın ve g ü m ü ş sevkiyatı
p a h a s ı n a ulaşabilmiştir. H a t t a bu değerli m a d e n k a n a m a s ı n ı n R o m a İ m p a r a t o r l u ğ u n u n
ö r g ü t l e n m e s i n i b o z d u ğ u bile iddia edilmiştir ve bu k o n u tartışılabilir o l m a k l a birlikte
m ü m k ü n o l m a y a da d e v a m etmektedir. Seylan'a k a d a r olan bölgede Julius-Claudiuslar
çağına ait paraların b u l u n d u ğ u da bir o l g u d u r ( 12 ).

A k d e n i z her d u r u m d a ve nihayetsiz bir çaba ile bu iflas ettirici ihracatı kısıtlamaya

uğramıştır. İskenderiye R o m a İ m p a r a t o r l u ğ u d ö n e m i n d e , U z a k D o ğ u ' d a n yaptığı alım-
ları kısmen c a m ürünleriyle k a r ş ı l a m a k t a y d ı ( " ) . O r t a Ç a ğ d a , Batı A v r u p a altın ve
g ü m ü ş yerine kölelerini sevkediyordu. Bizans, J u s t i n i a u s d ö n e m i n d e . D o ğ u y a para
ihracını sınırlamak üzere, kendi ülkesinde ipek böçeği üretimini başlatmayı b a ş a r ı y o r d u
( l 4 ). Bu denemeler aslında, Akdeniz'e çok ihraç eden ve karşılığında az ithal eden Uzak
D o ğ u ' y a karşı yapılan ödemelerin gerekliliğinin ve u z u n d ö n e m d e de tüketiciliğinin
altını çizmekten b a ş k a bir işe y a r a m a m a k t a d ı r l a r .

D e m e k ki, X V I . ve o n u izleyen yüzyılda b a h a r a t , m ü s t a h z a r a t ve ipek üreticisi geniş

Asya m e k â n ı n d a Venedik, C e n o v a veya F l o r a n s a ' d a basılmış altın ve özellikle de g ü m ü ş -
ten, değerli m a d e n i p a r a l a r tedavül e t m e k t e d i r ; b u n l a r a d a h a s o n r a çok ünlü İspanyol
sekizlik sikkeleri katılacaktır. Bu sikkeler D o ğ u ' y a giderek A k d e n i z d o l a ş ı m ı n d a n çık-
m a k t a d ı r l a r , oysa onları bu d o l a ş ı m a s o k a b i l m e k için ne k a d a r da sabır gerekmiştir.
Kalın çizgileri itibariyle bakıldığında, A k d e n i z zaten hiçbir z a m a n yeterli düzeyde olma-
yan değerli madenleri t o p l a y a n bir m a k i n a olarak g ö z ü k m e k t e d i r ( 15 ). A k d e n i z bunları,
s o n u n d a H i n d i s t a n , Çin ve D o ğ u H i n d A d a l a r ı n a k a p t ı r m a k üzere tasarruf etmektedir.
Büyük keşifler yolları ve fiyatları alt-üst etmekle birlikte, bu-temel gerçek k o n u s u n d a
hiçbir şeyi değiştirememişlerdir. Ç ü n k ü k u ş k u s u z Batılılar açısından, D o ğ u n u n değerli
mallarını ve özellikle de bir Venediklinin dediğine göre, "kendiyle birlikte, diğer tüm
b a h a r a t ı s ü r ü k l e y e n " karabiberini edinmek d a h a b ü y ü k bir a v a n t a j s a ğ l a m a k t a d ı r ;
ç ü n k ü gene k u ş k u s u z eskiden olduğu gibi XVI. yüzyılda da, D o ğ u kapısının eşiği aşılır
aşılmaz değerli madenlerin satın a l m a güçleri, Hrıstiyan ülkerindekilerden d a h a yüksek
o l m a k t a d ı r . 1613'e d o ğ r u , A n t o n i o Serra'ya göre Venedik her yıl D o ğ u A k d e n i z ' e 5
milyon nakit ihraç etmektedir ( 1 6 ) ve bu m a d e n rezervini sağlamak içinde yünlüler, cam
eşyalar, a y n a l a r , b a k ı r ve d e m i r eşyalar, bakır sevketmektedir. Venedikli tüccarların
Suriye'den İ r a n körfezine k a d a r D o ğ u A k d e n i z "iskelelerinde" ( 17 ) istihdam ettikleri
m u k i m acente ve m e m u r l a r ı n görevi, bilgi e d i n m e k , " a d m o n e s t e r " ( 18 ), iyi işleri kovala-
m a k , a m a aynı z a m a n d a günler b o y u n c a mala karşı mal s a t m a k , dar a baratto veya
barattare, yani elini cebine a t m a d a n a l m a k ve s a t m a k t ı r da. Bu u z u n yolu kısaltmak
üzere n a k d e b a ş v u r m a eğilimi hiç de a z ı m s a n a c a k gibi değildir, eğer işlem kârlı olacaksa
Rialto bankasının şu u z m a n ı 1603'de bile şöyle yazabilmektedir ( 19 ): di Levante e venuto
sempre li capitali in mercancie, sermaye (nakit) D o ğ u A k d e n i z ' d e n hep mal olarak
gelmektedir. Tavernier 1650'lerde " D o ğ u A k d e n i z ' d e n p a r a getirmek adet değildir, bu
p a r a d a h a çok kâr edilebilecek iyi mallar için k u l l a n ı l m a k t a d ı r " diye k a y d e t m e k t e d i r ( 20 ).
1668 tarihli bir Venedik muhtırası M ı s ı r ' a p e z z e da otto di Spagna ( 21 ) sokulduğu t a k d i r d e
% 30'a k a d a r kazanıldığını bildirmektedir.

XVI. ve X V I I yüzyıllarda benzer nitelikte olan bu ticari u y g u l a m a l a r tek yanlı, hiçbir

güven u n s u r u taşımayan bir k o n u m u n ağırlığını o r t a y a k o y m a k t a d ı r l a r . Bir yerden
başkasına t ü m Hrıstiyan alemini dolaşan k a m b i y o senedi, İslâm d ü n y a s ı n a nadiren
yolculuk y a p m a k t a d ı r , o k a d a r nadiren ki, y o k l u ğ u n a hükmedilebilir ( 22 ). Ödemeler
k o n u s u n d a hep sıkıntıda olan Hrıstiyan tüccar, D o ğ u A k d e n i z ' d e % 40'a varan tefeci faiz
hadlerinden b o r ç a l m a k t a n b a ş k a çare b u l a m a m a k t a d ı r . 1573 tarihli R a g u z a belgeleri
M ı s ı r ' d a k i Portekiz Yahudileri t a r a f ı n d a n bu h a d d e n verilen b o r ç l a r d a n söz etmektedir-
ler ( 21 ). 1596'da Buriye'de Venedikli tüccarlar ne fiyattan olursa olsun borç a l m a k üzere
acele etmişler ve s o n u n d a " T ü r k l e r " d e n % 30 ve 40'tan borç almışlardır. B u n u n sonucu,
" m i l l e t " i n t ü m ü n ü şerefsiz hale getiren birçok iflas ( 24 ). Zaten, d a h a başından beri Batı
kentlerinde bir nakit k a r a b o r s a s ı v a r o l m u ş t u r . Venedik'te k ü ç ü k b a n k a l a r , banchetli,
kapıları ve pencereleri kapalı olduğu halde, O n l a r Meclisinin sürekli sert tedbirler
almasına r a ğ m e n ( 25 ), gizlice p a r a ticareti y a p m a k t a y d ı l a r ( 26 ).

Yüzyılın son çeyreğiyle birlikte Fransızlar, İngilizler ve F l a m a n l a r (yani Hollandalı-

lar) eski D o ğ u A k d e n i z ticaretine geniş ölçekte k a t ı l m a y a başlamışlardır. Bunlar gele-
neksel alışkanlıkları alt-üst etmekte, eski Venedik firmalarını zorluklarla karşı karşıya
b ı r a k m a k t a ve yükselmesine yol a ç m a k t a d ı r l a r . Yeni gelenlerin acemice hareketleri!
D a h a sonraları Fransızlar bu nakit karşılığı ticarete sadık kalmışlardır ( 27 ), f a k a t İngiliz-
ler ve Hollandalılar kendi mallarını, Carisee, k u r ş u n , b a k ı r ve kalayı d a y a t m a y ı ç a b u c a k
başarmışlardır; 1583'te İngilizler alımlarının a n c a k d ö r t t e bir kadarını nakitle y a p m a k -
taydılar ( 28 ).

Bu parayı e d i n m e k gerekiyordu. A k d e n i z ' i n b ü y ü k ticari merkezleri C e n o v a ,

Livorno, Venedik, A n c o n a ve bazen N a p o l i mal veya hizmet karşılığında bu değerli
dövizlerin bazılarını sağlamaktaydılar. Aslında bu çeşmeler sadece birer a k t a r ı m n o k t a -
sından ibarettiler. G ü m ü ş o n l a r a İ s p a n y a ' d a n , Sevilla'dan o l d u k ç a d o ğ r u d a n bir yolla
gelmekteydi. Ve eğer İngilizler İtalyan limanlarını tercih e d i y o r d u l a r s a , b u n u n nedeni
1586-1604 a r a s ı n d a İ s p a n y a ' n ı n o n l a r a g ü m ü ş e u l a ş m a d a zorluk çıkartmasıydı.

Altın, s o n r a d a g ü m ü ş b a k ı m ı n d a n zengin ve bunları kilit altında t u t m a k isteyen a m a

gene de değerli madenlerin kaçmasını engelleyemeyen İ s p a n y a , Sevilla aracılığıyla
A k d e n i z ' i n ve o z a m a n k i d ü n y a n ı n t ü m ü n ü n ticaretini c a n l a n d ı r m a k t a y d ı . Oysa bu
değerli m a d e n sağlanması yeni, devrimci bir o l g u d u r ve b ü y ü k keşiflerin kronolojisinin
akla getireceğinden d a h a yeni bir olaydır.

Sudan altını: önceller

XVI. yüzyıldan önce - A m e r i k a n altın ve g ü m ü ş ü n d e n önce- Akdeniz ticareti için
vazgeçilmez nitelikteki değerli madenleri ş u r a d a veya b u r a d a , kıyılarının y a k ı n ı n d a veya
uzağında (genellikle o l d u k ç a u z a ğ ı n d a ) b u l u n m u ş t u r . Bu, k a b a c a o l d u k ç a iyi bilinen,
uzun bir tarihtir. Sadece, herhalde XVI. yüzyılın o r t a l a r ı n d a s o n a ermiş olan sonuncu
b ö l ü m ü -ve biz b u n a , kısaltma kastıyla S u d a n altını adını veriyoruz- belki de en az
aydınlığa çıkartılanıdır, veya en a z ı n d a n d ü n e k a d a r d u r u m böyleydi ( 29 ).

En cesur tarihçiler S a h r a trafiğinin başlangıcını X. yüzyıla k o y m a k t a d ı r l a r . F a k a t

herşey,geçmişte bu trafiğin çok d a h a u z a k l a r a gittiğini, h a t t a M.S. II. yüzyılda devenin
çöle girişinden bile öncelere uzandığını d ü ş ü n m e m i z e izin vermektedir. Ç ü n k ü bu tarihte
önce " G u a r a m a n t l a r ı n atları ve öküzleri Libya ç ö l ü n d e a r a b a ç e k m e k t e y d i l e r " (3Ü).
S u d a n ' d a n gelen toz altının K ü ç ü k A f r i k a ' y a X. yüzyılla birlikte ulaşmış olması ve 1000
yıllarının ötesinde ( 3 1 ), güneyde Nijer b o y n u z u n d a tutarlı ve parlak devletlerin k u r u l m a -
larına yol a ç a r k e n , kuzeyde M a g r i p ' t e O r a n ve Cezayir gibi yeni kentlerin k u r u l m a s ı n a
y a r d ı m etmiş olması m u h t e m e l d i r . Efendilerinin X. yüzyılda önemli C i o t a üssüne yerleş-
miş oldukları M ü s l ü m a n İspanya'sı ( 3 : ), altın dirhemlerinin malzemesini Kuzey A f r i k a '
da bulmaktaydı.

F a k a t S u d a n altını yalnızca M ü s l ü m a n Kuzey A f r i k a ile M ü s l ü m a n İ s p a n y a ' n ı n XII.

yüzyılla birlikte b ü y ü k deniz yollarından k o p a r a k kendi içine k a p a n a r a k y a ş a m a k
z o r u n d a kalan şu Batı İslamiyeti b l o k u n u n refahının tabanı değildir. Bu altın A k d e n i z ' i n
b ü y ü k tarihine b a ğ l a n m a k t a d ı r : bu altın denizin genel d o l a ş ı m ı n a X I V . yüzyıldan
itibaren, belki de Mali kralı M a u s a M u s a ' n ı n M e k k e ' y e 1324'de yaptığı gürültülü h a c d a n
itibaren girmiştir ( 33 ). Sarı m a d e n sağlayıcısı Kuzey A f r i k a yavaş yavaş t ü m Akdeniz'in
sürükleyicisi haline gelmiştir. XV. yüzyılda hrıstiyan tüccarlar burayı istila etmektedirler
( 34 ). C i o t a , T a n a , F a s , Tlemsen ( 3 5 ), Setif, C o n s t a n t i n e ( 36 ) ve T u n u s ' a canlarının istediği
gibi yerleşmişlerdir. D a h a önceki yüzyıllar maceracı askerlerin gelişlerini, 1354'de
Filippo D o r i a ' n ı n " a l t ı n d a n y a n a z e n g i n " ( 37 ) kent T r a b l u s ' a karşı yaptığı gibi, k o r s a n
saldırılarını g ö r m ü ş t ü r . V e y a h u t A r a g o n l u l a r ı n k i ve Kastilyalılarınki gibi b ü y ü k fetih
projelerine tanık o l m u ş t u r ( 38 ). XV. yüzyılda herşey tüccar içindir: tarih artık ticari
sözleşmeler, ayrıcalıklar, satın a l m a l a r , m ü b a d e l e l e r d e n b a ş k a birşeyden söz e t m e m e k -
tedir. D o ğ u ' d a T ü r k ilerlemesi karşısında r a h a t l a r ı k a ç a n hrıstiyan tüccarlar, b u n u n
telâfisini b u r a d a b u l m u ş l a r d ı r ( 39 ). M a g r i p K a t a l a n l a r a o l d u ğ u k a d a r Marsilyalılara,
Provencelılâra ( 4 0 ), R a g u z a l ı l a r a ( 41 ), Sicilyalılara ( 42 ); düzenli yolculukları sırasında
T r a b l u s , T u n u s , C e z a y i r , Bone ve O r a n ' d a d u r a k l a y a n Venediklilere; 1573'te m u z a f f e r
İspanyolların T u n u s ' t a f u n d u k l a r ı n ı değil de, o n l a r a ait eski sarnıçları bulacakları
Cenevizlilere de açıktır. " D ü r ü s t tüccarlar k e n t i " T l e m s e n ' d e , Hrıstiyan aleminin tüm
"millet'Meri temsil edilmektedirler. Soylu atları alan G o n z a g ' ı n a j a n l a r ı , T u n u s ve
Cezayir'de, tıpkı C e n o v a veya Venedik'teymiş gibi r a h a t d a v r a n m a k t a , gidip gelmekte,
Berberistan'a çekilmiş k a m b i y o senetleri getirmekte (bu senetler bu ülkeye yerleşmiş
hrıstiyan tüccarların kredisiyle gelmektedirler), veya Venedik kadırgalarıyla yanlarında
baş belası a r k a d a ş l a r ı atlar olduğu halde geri dönmektedirler*( 4 3 ). 1438'de kıtlıktan
perişan olan T r a b l u s ve T u n u s ' a buğday veren Ulu A l f o n s o , bunların karşılığında
ö d e n e n a l t ı n l a r d a n , Napoli'ye karşı olan savaşı finanse edebilmek için 24.000 Venedik
d ü k a s ı bastırtmıştır ( 44 ).

Altın ve kölenin yardımıyla, ticaretin güneye d o ğ r u n ü f u z etmesi artmış, Nijer

üzerinde T u a t ' a k a d a r ulaşmıştır ( 4S ). Hrıstiyanlığın sunabileceği ve Kuzey A f r i k a ' n ı n
ticari s o k a k l a r ı n d a görülen herşey, k u m a ş l a r , carisee, b a k ı r ve d e m i r eşya, kötü mallar,
siyasal b a k ı m d a n tutarsız olması nedeniyle M a g r i p ' i n bu istilaya yardımcı olması ve
transite engel o l m a m a s ı nedeniyle, Sahra'yı a ş m a k t a d ı r l a r . M a g r i p ilke olarak üç
bölgeye ayrılmıştır (tarihin üç coğrafi, kültürel ve siyasal bölgesi); Merinilerin Fas'ı
Vahabilerin Tlemsen'i, Hafsilerin İfrikiya'sı (Tunus). F a k a t bu m e k â n l a r ı n herbirinde ne
k a d a r d a çok özerklik, zıtlık, vahşi dağ, bağımsız kent b u l u n m a k t a d ı r . O r a n ve Ciota
gerçek kentsel cumhuriyetlerdir. K ü ç ü k A f r i k a ' y ı bir kırsal ülkeler t o p l a m ı olarak kabul
etmek h a t a olacaktır (en fazla bilgi sahibi olanlar bile bu hatayı işlemektedirler). XIV. ve
XV. yüzyıllarda b u r a d a kentler, bazen kendilerini çevreleyen ülkeyle hiçbir o r a n ı
o l m a y a n bir şekilde gelişmektedirler. Bu kentler yalnızca İç Denize değil, aynı z a m a n d a
güneye, zenciler ülkesine Bled as Sudan'a d ö n ü k olarak y a ş a m a k t a d ı r l a r . S a h r a
sınırlarından G i n e körfezi kıyılarına k a d a r olan bu bağlantılar eski bir sistem oluştur-
m a k t a d ı r l a r ; bu sistem V i t o r i n o M a g a l h a e s G o d i n h o ' nun yazdığı gibi "değişmez
c o ğ r a f ı - e k o n o m i k k o ş u l l a r l a " yapılanmıştır (46).

Ticaret yollarına beş tane mal egemen olmuştur: toz altın (tibar) ( 47 ), zenci köleler,
b a k ı r , tuz, k u m a ş . İlk ikisine zenciler sahiptir. Limitte mübadeleler kuzeyin deve
kervanlarıyla, güneyin h a m a l veVa p i r o g dizileri a r a s ı n d a yapılmıştır. Bu ticaretin
b ü t ü n ü itibariyle kuzey, yani İslam ve o n u n ötesinde Batılı tüccar a v a n t a j s a ğ l a m a k t a d ı r .
Anlatıldığına göre, 1450'de tuz Mali'de aynı ağırlıktaki altınla m ü b a d e l e edilmektedir
( 48 ). Afrikalı L e o n ' a göre, 1515'te Venedik kumaşları T i m b u k t u ' d a çok yüksek
fiyatlardan s a t ı l m a k t a d ı r ve soylular D o ğ u Akdenizli veya Magripli tüccarlara çok
b o r ç l a n m ı ş l a r d ı r ( 49 ). Genel k o n j o n k t ü r böyledir. F a k a t yerel bir k o n j o n k t ü r de rolünü
o y n a m a k t a d ı r : aslında altın k o n u s u n d a herşey hiç de esrarlı o l m a y a n ve hala bilinen üç
adet nehirden altın çıkartılan bölgenin üretim esnekliğine tabidir ( 50 ): Y u k a r ı Senegal,
Y u k a r ı Nijer ve G i n e kıyısı.

Portekizliler Gine'de: altın Akdeniz'e gelmeye devam ediyor

Portekizlilerin A f r i k a ' n ı n Atlantik kıyılarındaki ilerlemeleri önemli bir olaydır.
Beyaz B u r u n ' d a kâşiflerle Berberistan'ın Mouros brancos"u a r a s ı n d a ilk temas kurul-
m u ş t u r ve bir m i k t a r toz altın d a h a o tarihte O k y a n u s yolunu t u t m u ş t u r . Gine körfezine
1440'da ulaşılmış ve köle, altın, fildişi resgate'si nehir ağızlarında, yerel f u a r l a r d a , hemen
her z a m a n kötü kaliteden p a r l a k renkli k u m a ş l a r , bakır yüzük, bilezik ve leğenler, kaba
yünlü k u m a ş l a r , artı buğday ve at karşılığında yapılır hale gelmiştir. 1444'te ilk zenci köle
kafilesi Portekiz'e L a g o s ' t a ayak basmıştır. 1460'ta Denizci E n r i q u e ö l d ü ğ ü n d e , G i n e
kıyılarında h e m e n herşey yerli yerindedir. Fetih, O c a k 1482'de, Sao J ö r g e de Minax
kalesinin beklenmedik bir şekilde, birkaç h a f t a içinde inşa edilmesiyle t a m a m l a n m ı ş t ı r ;
bu kale P o r t e k i z ' d e n getirtilen malzemelerle ve özellikle de önceden y o n t u l m u ş taşlarla
yapılmıştır.
 M ü b a d e l e l e r i n (altın, köle, fildişi, m a l a g u e t t a ve diğer k a r a b i b e r benzerleri) ani
gelişimi k o n u s u n d a hiçbir k u ş k u y o k t u r . Altına ilişkin o l a r a k b u n u n işletilmesi h e m kral,
h e m de özel kişilerin a d ı n a y a p ı l m a k t a d ı r . 1500-1520 d ö n e m i için m u h t e m e l e n ( 51 ) yılda
700 kilo k a d a r altın ihracı söz k o n u s u d u r . 1520'lerden s o n r a gerileme hissedilir
d ü z e y d e d i r ve 1550'lere d o ğ r u , a n c a k 1580'lerden veya d a h a d o ğ r u s u 1600'lerden önce
-1605'ten s o n r a H o l l a n d a işletmesinin k u r u l m a s ı y l a - s o n a ermeyecek olan uzun bir
b u n a l ı m başlamıştır. D e m e k ki ü ç d ö n e m söz k o n u s u d u r : 1440'dan 1520-1550'ye k a d a r
aşikâr bir faaliyet, s o n r a 1550-1600 a r a s ı n d a u z u n bir k a p a n m a ve nihayet yeni yüzyılla
birlikte yeniden t o p a r l a n m a ( 52 ).

S o r u n ç ı k a r t a n , geniş tarihler olarak ele alınan 1520'den 1 6 0 0 ' e k a d a r k i k a p a n m a d ı r .

Bu k o n u d a ü ç a ç ı k l a m a m ü m k ü n d ü r : bu y a v a ş l a m a yılları süresince ingiliz, F r a n s ı z ve
İspanyol rekabeti o l m u ş t u r (bu k o n u d a k i kanıtlar boldur); Portekiz d o n a n m a ve
garnizonlarının m a s r a f l a r ı artınca altın çok pahalılanmıştır (bu nedenler geçerli
olabilirler); nihayet A m e r i k a n altının rekabeti o r t a y a çıkmıştır: Yeni D ü n y a sarı
M a d e n d e n A v r u p a ' y a ilk önce 1551-1560 a r a s ı n d a Sevilla'da resmen 43 t o n sağlamıştır,
yani A f r i k a ' n ı n A t l a n t i k kıyılarının sağladığı en fazla 700 k g . ' a karşılık yılda 4 t o n d a n
fazla.

F a k a t önemli o l a n , 1440-1520 a r a s ı n d a A t l a n t i k ' t e n altın gelmesinin, A k d e n i z ' e

S a h r a ' d a n ve A f r i k a ' n ı n ötelerinden altın gelmesini askıya a l m a m ı ş o l d u ğ u n u farket-
mektir. Bu k o n u d a k i kanıtlar bize Sicilya'da basılan p a r a l a r ve sarı m a d e n i n a d a d a n
sikke veya külçe o l a r a k yeniden ihraç edilmesiyle s a ğ l a n m a k t a d ı r . 1455'te o l d u ğ u gibi,
1489'da d a ( 53 ) A f r i k a ' y a kitlesel olarak Sicilya buğdayı sevkedilmesinin (75.000 kental)
karşılığında, a d a y a yaklaşık o l a r a k yarım t o n altın gelmiştir. Başka kanıtlar Venedikli-
lerin faaliyetleri t a r a f ı n d a n s a ğ l a n m a k t a d ı r . Galere di Barbaria fiili olarak M a g r i p
iskelelerini ziyaret etmeye ve b u r a l a r d a n altın yüklemeye d e v a m etmişlerdir. 1484
Aralığında bu k a d ı r g a l a r d a n iki tanesine Katolik Kralların d o n a n m a s ı t a r a f ı n d a n
e l k o n u l m u ş t u r ve Venedik y a k ı n m a s ı bu k o n u d a et una cum ingenti auri quantitate
d e m e k t e d i r ( 54 ). 1505 ve 1506'da Venedikli bir tüccar olan Michiel D a Leze ( 55 )
Berberistan k a d ı r g a l a r ı n d a k i temsilcisine talimat vermektedir. H e r iki yolculuk için de
o n a g ü m ü ş sikkeler ve k u m a ş l a r e m a n e t etmiştir (ilk seferinde 2.000 d ü k a l ı k g ü m ü ş
sikke, di modena di Zeccha ve e r g u v a n k u m a ş l a r ; ikincisinde 3.000 d ü k a in mocenigi di
Zeccha, H a l e p deve tüyü k u m a ş l a r ı ve carisee'ler). D ö n ü ş l e r tanti hori boni, orj che sieno
boni olmalıdır. K a d ı r g a l a r İ s p a n y a ' y a v a r d ı k l a r ı n d a , temsilci Valencia d a r p h a n e s i n d e
toz altın erittirecek ve eğer m ü m k ü n s e b u n l a r ı yün a l m a k için k u l l a n a c a k t ı r .

O n yıl k a d a r s o n r a trafik s ü r m e k t e d i r . 15 T e m m u z 1519'da üç hafif k a d ı r g a y a

K o r f u ' d a n ayrılmaları ve T u n u s ' t a n Z a r a ' y a li ori de li mercadanti de le galie nostre de
Barberia et altro haver sottile g ö t ü r m e l e r i emir verilmiştir, h e m altın, hem de değerli
mallar ( 56 ). H a z i r a n 152 l'de gene aynı n o k t a işaret edilmektedir. T ü c c a r l a r Venediğe li
ori che se trovarono haver de Tunis götürülmesini istemektedirler ( 57 ). Arşivler bu trafiğe
ait diğer birçok belgeyi m u h a f a z a etmektedirler ( 58 ). Bu d u r u m a belki kör topal d e v a m
o l a r a k bakılabilir. A n c a k P o r t e k i z ticaretinin y a r a r ı n a A k d e n i z gediği açılalı üç çeyrek
yüzyıldan fazla geçmiştir. Fransız cephesinden kronoloji h e m e n hemen aynıdır.
" B e r b e r i s t a n trafiği çok k a y b a u ğ r a d ı " , Montpellier d a r p h a n e s i n d e böyle denilmektedir,
f a k a t 1518'de şöyle eklenmektedir: "Paille'ler (toz altın) b u r a d a n b a ş k a yerlere
sikkelerden d a h a fazla g i t m e k t e d i r l e r " . " B e r b e r i s t a n c e p h e l i n d e n , savaşlar nedeniyle
artık hiç altın g e t i r i l m e m e k t e d i r " denilmektedir, f a k a t bu f a r k ı n a varış 10 E k i m 1526'ya
aittir ( 59 ). Galeri di Barberia''nın son yolculuğu 1525'te yapılacaktır. D e m e k ki, eğer O n l a r
Meclisinin s o n r a k i tarihli bir kararını d o ğ r u olarak y o r u m l a r s a k ( 6 0 ), Venedik altın
gelişlerinin seyrekleşmelerine bu tarihler civarında, 1524'e d o ğ r u tanık o l m a k t a d ı r .
A n c a k 1524'den 1531 'e ( 61 ) b u n l a r d a n 29.617 m a r k altın basacaktır, yani yılda 4.231
A t l a n t i k kıyılarından gemilerle gelen S u d a n altınının üç katı. Venediğe altın sadece
Kuzey A f r i k a p a z a r l a r ı n d a n gelmemektedir.
A n c a k , açık belgelerin yokluğu halinde, d ü k a n ı n değişken talihinin a r k a s ı n d a t a m
o l a r a k neyin b u l u n d u ğ u sorulabilir. 1517'de d ü k a gerçek bir altın sikke o l m a k t a n
ç ı k a r a k , artık blireAsoldi gibi değişmez bir değere sahip bir m u h a s e b e sikkesinden ibaret
hale gelmiştir. M u h a s e b e sikkesinin bizim b a n k n o t l a r a benzediğini (bu bazen olayı
a n l a m a n ı n iyi bir y o l u d u r ) ve 1517'deki d u r u m u n g ü n ü m ü z d e k i e n f l a s y o n l a r a benze-
diğini s a n a r a k , Venedik parasının böylece altın s t a n d a r d ı n d a n k o p t u ğ u n u söylemeliyim.
Yaşayan sikke d ü k a , sadece hayali p a r a l a r -soldo, lira- cephesine intikal etmiştir ve onların
o y m a k beyi olacaktır. Gerçek sikke sekine 1517'de 6 lire 10 sol i e t m e k t e d i r (demek ki
dükadan 6 soldi d a h a fazla); 10 yıl s o n r a , 1526'da 7 lire 10 soldi edecektir ( 62 ) A c a b a altını
cezbetmek için yapılan bir fazla ö d e m e mi?

38. Venedik sekinesinin k u r u

Konjonktürün sorumlulukları
Altının bu refah ve b u n a l ı m d ö n e m l e r i birbirlerine bağlıdırlar. Gine altını L i z b o n ' a
gelince b u r a d a büyük ticari akımların içine girmektedir; Anvers'de A l m a n madenlerinden
gelen beyaz metalle b u l u ş m a k t a ( " ) ; A k d e n i z ' d e hesapları dengelemektedir. Aynı
şekilde, A m e r i k a ' d a n Sevilla'ya ilk gelen altınlar zorunlu a k ı m l a r ı n içine girmişler ve
A k d e n i z b u n d a n payını almıştır. Yeni D ü n y a ' m n keşfinden önce Sevilla'da, d a h a o
z a m a n l a r Cenevizli tüccarlar A f r i k a altınıyla besleniyorlardı, d a h a sonra A m e r i k a n
altınıyla beslenmeye başlamışlardır. H e m Atlantik, hem de A k d e n i z cephesinde
kaydedilen S u d a n altınının 1520'deki bunalımının A m e r i k a ' d a n gelen altınların sonu-
c u n d a o r t a y a çıkmış olması m u h t e m e l d i r ; bu d u r u m d a B a m b u k altını dış müşterilerinin
bir kısmını kaybederek sadece K u z e y A f r i k a ' d a k i -latu sensu- müşterilerini k o r u m u ş t u r ;
bu altının Kuzey A f r i k a ' y a yüzyılın t ü m ü b o y u n c a gelmeye devam ettiği kanıtlanmıştır.
 39. Altın g ü m ü ş e karşı
C a m b r i d g e E c o n o m i c H i s t o r y ' n i n d ö r d ü n c ü c i l d i n d e yayınlanacak o l a n grafik (F.Braudel ve F.C. S p o o n e r ' ı n
katkıları). Metalik oranın ( a l t ı n - g ü m ü ş oranı) Avı^ıpa ortalaması, g r i y e boyalı y ü z e y i n sınırlandırdığı g r a f i ğ i n
belirlediği gibi, XVIII. y ü z y ı l ı n . s o n u n a kadar b o z u l m a y a devam etmiştir, ilk grafikte R o m a ve Raguza'daki gerçek
k o t a s y o n l a r ı n bu o r t a l a m a y a (Avrupa) g ö r e sapmaları açığa çıkartılmıştır (birkaç dağınık veri ile) aynı işlem ikinci
grafikte Valencia ve Yeni Kastilya için yapılmıştır; ü ç ü n c ü s ü n d e ise A v u s t u r y a için. Bu k e n d i l i ğ i n d e n veya tahrik
edilen düzey d e ğ i ş m e l e r i , s p e k ü l a s y o n u n o y u n l a r ı n a g ö r e altın veya g ü m ü ş paranın hareketlerine y o l açmaktadır
XVII. y ü z y ı l d a altının hızlı y ü k s e l m e s i n e dikkat ediniz.
 Biri yayınlanmış ( 64 ), diğeri henüz y a y ı n l a n m a d a n d u r a n ( 6 5 ) iki m ü k e m m e l a r a ş t ı r m a
sayesinde d ü n e n a z a r a n b u g ü n d a h a iyi bildiğimiz A m e r i k a n altın üretimi, u z u n süre
görevini yerine getirecek b o y u t u k o r u y a m a m ı ş ve yüzyılın o r t a s ı n d a n önce, belki de
1530-1534 yıllarından itibaren ç ö k ü n t ü y e uğramıştır. B u n u n m u h t e m e l yansıması
1537'de, G r a n a d a ' n ı n excellentesinin yerine geçen escudo'nun (veya corona, veya
pistolete) yaratılmasıyla s o n u ç l a n a n Kastilya d e v a l ü a s y o n u d u r ( 66 ). Kastilya düka'sı,
tıpkı 20 yıl ö n c e Venediğinkinin olduğu gibi, bir m u h a s e b e sikkesi haline gelmektedir.
Böylece 1520'li yıllardan itibaren algılanan bir b u n a l ı m 10 veya 20 yıl s o n r a teyid
edilmektedir. Oysa aynı tarihlerde, eğer J o h n U. N e f e i n a n m a k gerekirse ( 67 ), bu İcez
A l m a n y a ' d a k i g ü m ü ş üretimi 1540'lara d o ğ r u en yüksek n o k t a s ı n a ulaşmıştır. Öyleyse
b ü t ü n bu madencilik faaliyetleri birbirlerine bağlıdır,-birlikte yükselmekte, birlikte
gerilemektedirler. Ne o l m u ş t u r ? F r a n k C. S p o o n e r ' ı n ( 68 ) delil ve akıl yürütmelerini ele
alacak o l u r s a k , e k o n o m i nisbi bir altın enflasyonu t a r a f ı n d a n sürüklenmiştir. Altının
bolluğu g ü m ü ş ve b a k ı r madenlerinin gelişimini teşvik e t m e k t e d i r , ç ü n k ü g ü m ü ş ve bakır
altına n a z a r a n değer k a z a n m a k t a d ı r l a r . Tarihçinin, riski kendine ait o l m a k üzere,
" m o d e l " i n i hayal e t m e k z o r u n d a olduğu garip enflasyon; bu enflasyon sadece zengin-
lerin, ayrıcalıkların, t o p l u m l a r ı n ve ekonomilerin zirvesindeki güçlülerin o y u n u n u
o y n a m a k t a d ı r . F a k a t , bu nisbeten bol olan altının o y u n u , 1530 veya 1540'dan 1560'a
k a d a r olan zor yıllar süresince kesilmiştir. B u n u n s o n u c u n d a , ö n c e d e n görülebilir
çalkantılarıyla, yerleşeceği güne k a d a r b ü y ü k bir g ü m ü ş e n f l a s y o n u n u n uzun d a l g a l a n -
maları o r t a y a çıkmıştır. Eğer belli bir dil kabul edilecek olursa " a l t ı n k o n j o n k t ü r ü " n ü n
( 69 ) yerine " g ü m ü ş k o n j o n k t ü r ü " geçmiştir ve bu k o n j o n k t ü r 1680'lere ( 70 ) ve Brezilya
altınının ilk b a ş a r ı l a r ı n a k a d a r ( 71 ) sürmeye a d a y d ı r .

Kuzey Afrika'daki Sudan altını

Bir p a r a n t e z açalım. 1520-1540 belirleyici yılları sırasında Kuzey A f r i k a ' d a ne o l u p
bittiğini t a m a n l a m ı y l a bilemiyoruz, ne de Batı ile Berberistan a r a s ı n d a k i trafiğin
b u n a l ı m l a r a girmesinin nedenlerini. İspanyol sızmasının ( 72 ) ( O r a n ' ı n zaptı 1509,
T r a b l u s 1510, Tlemsen 1518) ( 73 ) o l m u ş t u r , b u n d a n d a h a fazla etkili olanı T ü r k i y e ve
M ı s ı r ' d a n gelen, şu " m u ğ l a k " İslami yeniden fetihtir; bu fetih M a g r i b ' i n o z a m a n l a r
m ü m k ü n o l d u ğ u üzere, bir " A v r u p a u c u " ( 74 ) haline d ö n ü ş m e s i n i engellemiştir. H e r hal-
ü k â r d a Batı A k d e n i z ' e altın ihracı u y g u l a m a d a sona erdiyse de ( 75 ), S u d a n altını Kuzey
A f r i k a kentlerini, özellikle T ü r k l e r i n ve şeriflerin lehine belli bir düzen k u r u l d u k t a n
sonra, beslemeye d e v a m etmiştir. H a e d o ' n u n XVI. yüzyılın s o n u n d a sözünü ettiği ( 76 )
Rubia, ziana, dobla, soltanina (veya sekine) gibi sikkeler S u d a n a l t ı n ı n d a n basılmışlardır.
S o n u n c u sikke Cezayir'de ince m a d e n d e n , diğerleri de T l e m s e n ' d e değerli m a d e n içeriği
çok az o l m a k üzere, bir İngiliz gözlemcinin of course gold dediği üzere b a s ı l m a k t a d ı r l a r
C1), yani Cezayirli kadınların bileziklerinin yapıldığı oro boxo con liga*ın a y n ı n d a n ( 78 ).
Tlemsen altını D o ğ u ' d a T u n u s ' a , güneyde zenci t o p r a k l a r ı n a k a d a r geçmektedir, aynı
z a m a n d a Kabili kitlesine n ü f u z e t m e k t e , O r a n bölgesinde tedavül etmektedir. D i e o g o
Suarez yüzyılın s o n u n d a " b u eyaletlerin altın parası, Türklerin krallığı ele geçirmelerin-
den önce d a h a yüksek k ı r a t t a y d ı " diye y a z m a k t a d ı r ( 79 ). 1580'lerde k a r m a k a r ı ş ı k
Cezayir p a r a piyasalarında prim y a p a c a k olan F a s moticaPleri de S u d a n altınından
basılmışlardır ( 80 ). E k i m 1573'te D o n J u a n T u n u s ' u ele geçirmiştir. B u r a d a t u t u n m a y a
kararlı o l a r a k , M a d r i d ' e o l d u k ç a m e r a k uyandırıcı bir şekilde, Hafsi h ü k ü m d a r l a r ı n ı n
t ü m gelirlerinin yer aldığı bir r a p o r göndermiştir. G ü m r ü k resimleri, vergiler, ticari
resimlerin yanı sıra Tivar toz altınını d a zikretmektedir; bu ibarenin d e f a l a r c a
t e k r a r l a n m a s ı çok önemli değildir ve T u n u s ' u a v a n t a j l a r l a dolu olarak göstermeye
çalışan D o n J u a n ' ı n bu delillerini çok ciddiye a l m a m a k gerekir. A n c a k , ayrıntıların
tümüyle icad edildiklerini de d ü ş ü n m e m e k gerekir ( 8 I ). H e r hal-ü k â r d a , Sahra trafiğinin
zenci köle getirmeye d e v a m ettiği T u n u s ' t a (1568'de b u n u n k a n ı t ı n a sahibiz) ( 82 ), toz
altının d a onlarla birlikte geldiği kesindir ( 83 ). X V I I . yüzyılda T u n u s ' a , bu verimli
b u l u ş m a l a r kentine, bu Akdeniz'in " C h a n g H a i " ı n a ( 84 ) altın gelmediğini gösteren hiçbir
şey y o k t u r . Tersi d a h a şaşırtıcı o l u r d u .

S o n u n c u kanıt: 1543, 1583 ve 1591'de ( 8S ) Şeriflerinki (bu s o n u n c u s u bilindiği üzere

T i m b u k t u ' n u n alınmasıyla sonuçlanmıştır) veya 1552'de U a g l a ' y a karşı Salih Reis'inki
( 8 6 ) gibi girişimler, zencilerin ülkesinden gelen altın ve kölelerin cazibesi olmaksızın
a n l a ş ı l a m a z o l a r a k kalırlardı. F a s " K o r f a " l a r ı n ı n gelişmelerini altın trafiğinin yeniden
b a ş l a m a s ı n a bağlayan V. M a g a l h a e s G o d i n h o ' n u n delillerinin ağırlığı vardır. XVI.
yüzyıl sona ererken Sudan altını Atlantiğe o l d u ğ u gibi ( 87 ), M a g r i b ' e de yönelik o l a r a k ,
yeniden o r t a y a çıkmıştır. M a g r i p böylece, belki de Hrıstiyan alemiyle olan ilişkilerini
a r t ı r m a k için ek bir neden b u l m u ş o l m a k t a d ı r , eğer b ü t ü n işaretler yanıltıcı değilse, bir
c a n l a n m a y a tanık o l u n m a k t a d ı r ( 88 )

2. Amerikan gümüşü
A k d e n i z ve A f r i k a altın kaynaklarının yerine geçen A m e r i k a , b u n d a n d a h a b ü y ü k
ölçekte A l m a n g ü m ü ş madenlerini ikâme etmiştir.

Amerika hazineleri ve İspanya

İ s p a n y a ' y a giren A m e r i k a n değerli madenleri k o n u s u n d a r a k a m l a r ı n ve resmi
belgelerin bize öğretebilecekleri herşey Earl J . H a m i l t o n ' ı n çalışmalarıyla açığa çıkartıl-
mıştır. İlk gelen m i k t a r l a r , mütevazi b o y u t l a r d a d ı r ve XVI. yüzyılla birlikte başlamış-
lardır. 1550'lere k a d a r sevkiyat, altın ve g ü m ü ş karışık olarak y a p ı l m a k t a d ı r . Sarı m a d e n
a n c a k yüzyılın ikinci yarısıyla birlikte t ü m nisbi önemini kaybetmiştir. Bu tarihten sonra
k a l y o n l a r Sevilla'ya, gerçekten m u a z z a m kitleler halinde o l m a k üzere, yalnızca g ü m ü ş
getirmeye başlamışlardır. B u n u n nedeni, A m e r i k a ' d a g ü m ü ş cevherinin yeni civa
yöntemleriyle işlenmeye başlanmış olmasıdır. 1557'de İspanyol B a r t o l o m e de Medina
t a r a f ı n d a n Yeni İ s p a n y a g ü m ü ş madenlerine s o k u l a n bu devrimci y ö n t e m , 1571'den
itibaren P o t o s i ' d e ( 89 ) u y g u l a n m ı ş , t a v a n n o k t a s ı n a 1580-1620'de u l a ş a r a k , böyece
İspanyol emperyalizminin b ü y ü k dönemiyle ( 90 ) çakışan ihracatı on kat artmıştır. 1580
O c a ğ ı n d a D o n J u a n de I d i a q u e z K a r d i n a l Granvelle'e şöyle yazmıştır: " K r a l , i m p a r a -
t o r u n kendisi ve girişimleri için hiçbir z a m a n bu k a d a r g ü m ü ş ü biraraya getirmediğini
söylemekte h a k l ı d ı r " ( 90 ). Montchrestien'in dediği gibi ( 92 ), Hindler zenginliklerini
" k u s m a y a " başlamışlardır.

Bu altın dalgası gümrüklerle çevrelenmiş k o r u m a c ı bir ülkenin üzerine b o ş a l m a k -

tadır. K u ş k u l u , değerli m a d e n l e r i n giriş ve çıkışlarını gözetim altında t u t m a y a çok
meraklı olan bir yönetimin onayı olmaksızın İ s p a n y a ' y a hiçbir şey girememekte ve
İ s p a n y a ' d a n hiçbir şey ç ı k a m a m a k t a d ı r . D e m e k ki ilke o l a r a k , m u a z z a m A m e r i k a n
hazinesi kapalı bir kabın içine h a p s o l m a y a gelmektedir. F a k a t k a p a t m a işlemi m ü k e m -
mel değildir. Aksi t a k d i r d e Cortes, 1527,1548, 1552, 1559 ve 1563'de( 9 3 )biı k a d a r sık bir
şekilde, o n l a r a göre ülkeyi fakirleştiren değerli m a d e n çıkışlarından yakınmazlardı.
Veyahut d a İ s p a y a krallıklarının "diğer yabancı krallıkların H i n d l e r i " oldukları herkes
t a r a f ı n d a n söylenir miydi ( 94 )?

Fiili olarak değerli m a d e n l e r İspanyol k a s a l a r ı n d a n k u r t u l m a k t a ve dünyayı

d o l a ş m a k t a d ı r l a r ve her çıkış onların h e m e n değerlendirilmeleri a n l a m ı n a gelmektedir
( 9S ). Ve bazı satıcıların da talepleri o l m a k t a d ı r . M o n t c h r e s t i e n X V I I . yüzyılda bile,
İspanyolların değerli yelken bezleri için F r a n s ı z l a r a b a ş v u r m a k z o r u n d a olduklarını
d ü ş ü n e r e k : "eğer onların tekneleri varsa bizim yelkenlerimiz v a r " diye yazmıştır ( 96 ).
Oysa yelken bezi veya b u ğ d a y -sadece bir ikisini s a y m a k l a yetinirsek- nakit ö d e m e
y a p m a k s ı z ı n elde edilebilecek mallar değillerdir. Akdenizli ve diğer tüccarların para
e d i n m e k o n u s u n d a acil bir ihtiyaç içinde o l m a l a r ı n d a n ö t ü r ü , döviz k o n u s u n d a k i
hilelerin s a y ı l a m a y a c a k k a d a r çok o l m a s ı n d a şaşırtıcı hiçbir yan y o k t u r . Birgün, bir
Fransız gemisi olan S t . M a l o ' y a kayıtlı Le Croissant, yasadışı p a r a ticareti nedeniyle
A n d a l u ç y a ' d a y a k a l a n m ı ş t ı r ( , 7 ); bir b a ş k a seferinde iki Marsilya kayığı Lion körfezinde
d u r d u r u l m u ş ve İ s p a n y o l paralarıyla dolu oldukları g ö r ü l m ü ş t ü r ( 98 ). F r a n ç e s de Alava
1567'de F r a n s a y ö n ü n d e k i b ü y ü k ölçekli bir kaçakçılıktan söz etmektedir ( 99 ): açıkladı-
ğına göre, " k e n t i n g ü m r ü k kayıtlarına göre İ s p a n y a ' d a n L y o n ' a 900.000'den fazla d ü k a
girdiği ve b u n u n 400.000'inin altın sikkelerden o l u ş t u ğ u n u b a n a L y o n ' d a n yazdılar... Bu
sikkeler A r a g o n ' d a n deri t o p l a r içinde saklanmış o l a r a k gelmektedirler... Ve herşey
C a n f r a n c ' d a n geçmektedir. Paris ve R o u e n ' a d a Majestelerinin izni olmaksızın, b ü y ü k
m i k t a r l a r d a p a r a g i t m e k t e d i r " . 1556'da bir Venedikli, S o r a n z o , heryıl F r a n s a ' y a 5,5
milyona k a d a r varan miktarlarda altın ekünün geçtiğini iddia etmekteydi ( l0 °). İspanya'ya
yerleşmiş olan y a b a n c ı tüccarlar a n a v a t a n l a r ı n a sürekli o l a r a k sikke göndermekteydiler
( 101 ). 1554'de ( 1 0 2 ) Portekiz elçisinin anlattığına g ö r e , prens Felipe'nin bir süre gizli
t u t u l a n emri gereğince, D o n J u a n de M e n d o z a , k a d ı r g a l a r ı n K a t a l o n y a ' d a n İtalya'ya
taşıdıkları yolcuları aratmıştır. Sonuç: e l k o n u l a n 70.000 d ü k a , ve çoğu da Cenevizli
tüccarların üstlerinden çıkmıştır. D e m e k ki İspanyol hazineleri çok iyi k o r u n a m a m a k -
tadırlar. Ve resmi gözetimler (biz tarihçiler ç o ğ u n l u k l a b u n l a r d a n b a ş k a birşeye sahip
değiliz) bilmemiz gereken herşeyi söylememektediler.

K a ç a k ihracatın yanı sıra yasal çıkışlar d a b u l u n m a k t a d ı r ( 103 ). Böylece İ s p a n y a ' y a

olan b ü t ü n tahıl girişleri, ithalatçıya serbestçe değerli m a d e n çıkışına, kralın bizzat
kendisi ve İ s p a n y a ' n ı n evrensel siyaseti yol a ç m a k t a y d ı . Fuggörlerin, Schvvaz m a d e n -
lerinden elde ettikleri g ü m ü ş ü , A u g s b u r g ' d a değerlendirdikleri gibi, İspanya H a b s b u r g -
ları p a r a l a r ı n ı kendi ülkelerinde h a r c a y a r a k , çeşitli k u r u l u ş l a r d a n e m a l a n d ı r a c a k l a r ı
yerde, V. C a r l o s ' u n d ö n e m i n d e önemli b o y u t l a r a ulaşan, II. Felipe çağında ise inanılmaz
ölçülere çıkan dış h a r c a m a l a r a girişmişlerdir. Ç o ğ u z a m a n , b u n u n için düşüncesiz siyaset
denilmiştir. A m a , b u n u n İ m p a r a t o r l u ğ u n bedeli o l d u ğ u , eğer bu h a r c a m a l a r yapılma-
saydı, varlığını h a t t a yalnızca s a v u n m a s ı n ı s ü r d ü r ü p , sürdüremeyeceği sorulabilir.
Tarihçi C a r l o s Pereyra, A m e r i k a n hazinelerinin t a m a m ı n ı değilse bile önemlice bir
b ö l ü m ü n ü y u t m u ş olan İspanyolların Alçak Ülkeler çılgınlığından söz e t m e k t e d i r . F a k a t
İ s p a n y a b u r a y ı terkedemezdi. Aksi t a k d i r d e savaşı bizzat kendine yaklaştırmış o l u r d u .

N e olursa olsun, hazinelere g a r k o l a n Y a r ı m a d a , isteyerek veya istemeyerek, bir

değerli m a d e n sarnıcı r o l ü n ü oynamıştır. Şimdi tarihçinin ö n ü n d e k i s o r u n , değerli
m a d e n l e r i n Yeni D ü n y a ' d a n İ s p a n y a ' y a nasıl geldiklerini bildiğimize göre, b u n l a r ı n
nasıl dağıldıklarını g ö r m e k t i r .

Amerikan hazineleri Anvers yolunda

X V I . yüzyılın ilk yarısı b o y u n c a , İ s p a n y a ' d a n değerli m a d e n çıkışı, eğer d a h a b ü y ü k
değilse, en az Sevilla ve Lizbon k a d a r o l a n , Atlantiğin gerçek başkenti A n v e r s ' e doğru
ö r g ü t l e n m e k t e d i r . Anvers belgeleri, Escaut kentiyle O k y a n u s ' u n uzak bölgeleri, Batı
A f r i k a , d o ğ m a k t a olan Brezilya a r a s ı n d a k i bağları işaret etmektedirler. Sao Vicente
y a k ı n l a r ı n d a Schetzlerin bir engenho'ları bir şeker değirmenleri yok m u d u r ? 1531'de
P o t o s i e ğ r i s i , M. M o r e y r a P a z - S o l d a n , " C a l c u l o d e los i m p u e s t o s d e l O u i n t o et del E n s a y a m i e n t o e n le M i n e r i a
C o l o n i a l , Hıstoria", IX, 1945'e g ö r e .
M e k s i k a ' d a p a r a b a s m a e ğ r i s i , W . H o w e , The mining the guild ol New Spain, 1770-1821, 1949, s. 4 5 3 v d . ' ı n a g ö r e .
ilk A m e r i k a n g ü m ü ş ü n ü n b e l i r l e y i c i a t ı l ı m ı n ı v u r g u l a y a n P o t o s i ' d i r . X V I I I . y ü z y ı l ı n s o n u n d a M e k s i k a g ü m ü ş
madenlerinin gelişimi o zamana kadar hiçbir zaman ulaşılmamış düzeylere tırmanacaktır.

A n v e r s Borsası k u r u l m u ş t u r . Bu d ö n e m d e n itibaren İspanyol nakitleri A n v e r s ve

Bruges'e, b ü y ü k Biscaye zabra'lan t a r a f ı n d a n t a ş ı n a r a k u l a ş m a y a başlamışlardır.
1544'de ( 104 ) İspanyol parası hala Biscaye teknelerini k u l l a n m a k t a d ı r , bu yıl bu tekneler
ayrıca İspanyol piyadelerini de t a ş ı m a k t a d ı r l a r ( 105 ); 1546-1548 ( 106 ); 1550-1552 ( , 0 7 )'de
aynı d u r u m söz k o n u s u d u r .
 41. i s p a n y a ' n ı n A v r u p a ' d a k i "siyasal" parası, 1580-1626
T ü c c a r l a r l a anlaşması y a p ı l a n aslentos ç e r ç e v e s i n d e Katolik kral tarafından h a r c a n a n para söz k o n u s u d u r Bu
krokiler, zaten b i l i n d i ğ i üzere, en b ü y ü k harcamaların A l ç a k Ülkeler'de yapıldığını g ö s t e r m e k t e d i r . Daha sonra, daha
az b i l i n e n bir d u r u m olarak, sırasıyla Saray ve ispanya'nın savunması için yapılan h a r c a m a l a r yer a l m a k t a d ı r (1580
A t l a s O k y a n u s u için yapılan savaşın başlangıcıdır: kıyılarında tehtid e d i l e n Yarımada s a v u n u l m a k z o r u n d a d ı r ) ; daha
sonra daha d ü ş ü k d ü z e y d e o l m a k üzere italya'daki harcamalar; ve h e m e n h e m e n hiç m e r t e b e s i n d e k i Fransa'ya
ilişkin harcamalar. Fransa i s p a n y a ' y a satılmamıştır ve k e n d i ihtiraslarının peşindedir. D o ğ a l olarak bu ö d e m e l e r
i s p a n y o l y ö n e t i m i n i n yaptıklarıdır ve A v r u p a ' y a y ö n e l i k t o p l a m değerli m a d e n hareketine tekâbül e t m e m e k t e d i r .
K r o k i , A l v a r o Castillo P i n t a d o ' n u n rakam ve hesaplarına g ö r e F.C. S p o o n e r tarafından yapılmıştır.

Bu herkesin bildiği bir d u r u m d u r : 1551 i l k b a h a r ı n d a Venedik elçileri S i g n o r i a ' y a

P e r u ' d a n gelen 800.000 d ü k a n ı n Alçak Ülkelere % 15 kârla p a r a haline getirilmeye
gönderileceğini bildirmişlerdir. B u n u n karşılığında Alçak Ülkeler İ s p a n y a ' y a silah ve
b a r u t s a ğ l a y a c a k l a r d ı r ( 108 ). I n n s b r u c k şaşkınlığı yılı olan 1552'de, V. C a r l o s ' u n trajik
d u r u m u , İ s p a n y a ' n ı n t ü m k o r u m a c ı engelleri s o n u n a k a d a r a ç m a s ı n a neden o l m u ş t u r
D - Bu sıralar özel kişilerin nakit ihracatları kısıtlanırken, hazineninkiler b ü y ü k ölçüde
artırılmıştır. Bu önlemler değerli m a d e n ç ı k a r t m a n ı n hayati şorun o l d u ğ u , İ s p a n y a ' y a
yerleşmiş yabancı firmaların sevkiyatlarına d e v a m etmelerine engel o l a m a m ı ş l a r d ı r ; bu
firmalar ç o ğ u n l u k l a aynı z a m a n d a h ü k ü m e t i n ihracat acenteleri o l m a l a r ı n d a n da
y a r a r l a n a r a k , dışarıya nakit yollama işlemlerini s ü r d ü r m ü ş l e r d i r ( 110 ). 1553'te Anvers'te
F u g g e r l e r e p a r a resmen gelmektedir ( " ' ) .
 Beklenmedik bir fırsat sayesinde, İngiltere bile b u d u r u m d a n p a y almıştır. Gelecekte
II. Felipe olacak prensin 1554'de A d a y a yaptığı y o l c u l u k , b u r a y a önemli m i k t a r l a r ı n
gelmesine vesile o l m u ş t u r : bu değerli m a d e n l e r 1550'de en d ü ş ü k k u r a inmiş olan İngiliz
parasının t o p a r l a n m a s ı n a o l a n a k vermişlerdir ( " 2 ) . Bu 1554 yılıyla, İ s p a n y a ' y a d ö n d ü ğ ü
tarih olan 1559 a r a s ı n d a Felipe önce İngiltere'de, s o n r a Alçak Ülkeler'de, O k y a n u s
yoluyla sürekli o l a r a k gümüşle beslenmiştir ( m ) . Savaşın sert yılları olan 1557-58'de,
değerli m a d e n y ü k l ü teknelerin gelişi A n v e r s l i m a n ı n d a b ü y ü k olay o l m u ş t u r . Bir belge,
" b u g ü n 20 M a r t 1558'de A n v e r s ' e 4 İ s p a n y o l teknesi 10 g ü n l ü k bir y o l c u l u k t a n s o n r a
gelmişlerdir: nakit olarak 200.000 e k ü ve k a m b i y o senedi o l a r a k d a 300.000 ekü
getirmişlerdi" ( 1 1 4 ) diye k a y d e t m e k t e d i r . 13 H a z i r a n ' d a E r a s o V. C a r l o s ' a şöyle
y a z m a k t a d ı r ( " 5 ) : " İ s p a n y a ' d a n Alçak Ülkeler'e P e r o M e n d e z ' i n z a m l a r ı y l a gelen
s o n u n c u p a r a , piyadenin ve yeni t u t t u ğ u m u z A l m a n süvarilerinin maaşlarını ö d e m e k için
t a m z a m a n ı n d a yetişti".

Bu p a r a dolaşımı k o n u s u n d a binlerce belge zikredilebilir. B u n l a r d a n en öğretici

olanları, k u ş k u s u z asientos'dur. X V I . yüzyıl fransızcası, V. C a r l o s ve II. Felipe'nin
alacaklılarıyla y a p t ı k l a r ı bu a n l a ş m a l a r a "les partis" adını vermiştir. I n n s b r u c k b u n a -
l ı m ı n d a n itibaren F u g g e r l e r , s o n r a d a Cenevizli b a n k e r l e r sözleşmelerinde lincencias de
saca'ların, yani sözleşmeye tekâbül eden n a k d i n dışa çıkarılma izninin r e f a k a t etmesi
h a k k ı n ı elde etmişlerdir. Örneğin 1558 M a y ı s ı n d a Cenevizli b a n k a c ı l a r Nicolö G r i m a l d i
ve Gentile ile i m z a l a n a n iki asientos(n6), diğer h ü k ü m l e r a r a s ı n d a , L a r e d o ' d a n F l a n d r e ' a
para aktarımlarını öngörmektedir.

Sikke ve külçelerin, hasım F r a n s a ' n ı n o l d u k ç a u z a ğ ı n d a , deniz yoluyla olan bu

dolaşımı, tarihçi için sadece X V I . yüzyılın Valois'lar ile A v u s t u r y a h a n e d a n ı a r a s ı n d a k i
son mücadeleler açısından d i k k a t çekici değildir. Bu dolaşım Alçak Ülkeler'in V.
C a r l o s ' u n i m p a r a t o r l u ğ u için yalnızca bir silah yeri olmayıp, aynı z a m a n d a bir p a r a yeri
o l d u ğ u n u n altını çizmektedir; bu bölge aracılığıyla A m e r i k a n değerli madenleri
A l m a n y a , Kuzey A v r u p a , B r i t a n y a A d a l a r ı y ö n ü n d e yeniden d a ğ ı l m a k t a d ı r l a r . Bu
yeniden dağılım, herşeye r a ğ m e n kendiliğinden o l m a y a n A v r u p a faaliyetleri açısından
belirleyici o l m u ş t u r . Escaut l i m a n ı n d a n itibaren Y u k a r ı - A l m a n y a , İngiltere, h a t t a yollar
b o y u n c a kuzeyin b ü y ü k merkezleriyle ilişki halinde y a ş a y a n L y o n ' a k a d a r ulaşan bir
değişim, d o l a ş ı m , bankacılık sistemi ö r g ü t l e n m i ş t i r .

Anvers merkezinin bu r o l ü n ü d a h a iyi v u r g u l a y a b i l m e k için, az veya çok büyük

m i k t a r l a r d a olan ve her z a m a n v a k t i n d e gelmeyen b u altın sevkiyatını d a h a y a k ı n d a n
izlemek gerekmektedir. 1554'de ( " 7 ) , Y a r ı m a d a n ı n kendi de sıkıntıda o l d u ğ u için, bu
cinsten k a z a l a r d a n önemli b o y u t l a r d a olan biri m e y d a n a gelmiştir. Savaş bu d u r u m u n
tek s o r u m l u s u değildir. İngiliz maliyesini perde gerisinden yöneten T h o m a s G r e s h a m ,
1554'de değerli m a d e n b u l m a k üzere İ s p a n y a ' y a ilginç bir yolculuk yapmıştır. Talepleri
veya d a h a d o ğ r u s u m a n e v r a l a r ı , zaten tehlikeye girmiş olan bir kredinin b o z u l m a s ı n a yol
açmıştır. Sevilla b a n k a l a r ı ödemeleri d u r d u r m a y a k a d a r varmışlardır, " h e p s i n i n iflasın-
d a s o r u m l u l u k payı o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü y o r u m " diye yazmıştır ( ' l 8 ) . Bu zorluklar, T h o m a s
G r e s h a m ' d a n çok k o n j o n k t ü r ü n eseridirler.

A n c a k , İngiliz ve Alçak Ülkeler e k o n o m i l e r i için vazgeçilmez nitelikte olan bu

d o l a ş ı m , m ü k e m m e l olsun veya o l m a s ı n , belki de uzun süreden beri İspanya ile Kuzey
ülkeleri a r a s ı n d a k i ilişkilerin a n o r m a l bir şekilde barışçı o l m a l a r ı n ı a ç ı k l a m a k t a d ı r . II.
Felipe ile Elisabeth a r a s ı n d a , kraliçe ile İngiltere tüccarları A n v e r s p i y a s a s ı n d a n ( " 9 )
aldıkları b o r ç l a r l a A m e r i k a n zenginliklerinden pay a l m a y a d e v a m ettikleri sürece, bir
a n l a ş m a siyaseti m ü m k ü n o l m u ş t u r . Oysa b ü t ü n bu d ü z e n , b ü t ü n bu d e n g e 1566
b u n a l ı m ı ve A l b a d ü k ü n ü n 1567'de t e h d i t k â r bir şekilde Alçak Ülkeler'e gelmesiyle
tehlikeye girmiştir. 1568'de "kraliçenin t ü c c a r ı " G r e s h a m , asıl ikâmet yeri olan Anvers'i
terketmiştir. Artık m u a z z a m A t l a n t i k s e k t ö r ü n d e herşey değişmektedir. O tarihe k a d a r
ingiliz korsanları İspanyol teknelerine veya t o p r a k l a r ı n a sıklıkla saldırmışlardır, f a k a t
b u n d a n d a sık o l m a k üzere dostça korsanlıkla, gerçek k o r s a n l ı k t a n çok tekneler arası
kaçak ticaretle yetinmişlerdir: Havvkins ( 12 °) çoğu z a m a n yerel İspayol yöneticileriyle
a n l a ş m a halinde o l m u ş t u r . 1568'den s o n r a ise acımasız bir korsanlık d ö n e m i açılmıştır
( 121 ). İngiliz gemileri A l b a d ü k ü n e gönderilen gümüşlerle yüklü Biscaye zebralarına el
k o y m u ş l a r d ı r ( 122 ). Tabii ki b u g ü n d e n s o n r a Elisabeth Anvers piyasasından b o r ç
a l m a k t a n v a z g e ç m e k z o r u n d a kalmış ve b u r a d a hiç kredisi kalmamıştır, bu d u r u m d a
kraliçe, ulusal tüccarların yardımlarıyla yeni bir mali ö r g ü t l e n m e y i benimsemiştir ( 123 ).
A c a b a bu ulusalcı siyasetin ( l 2 4 ) kısmen, özelikle G r e s h a m t a r a f ı n d a n istendiğini, kısmen
de koşullar t a r a f ı n d a n dayatıldığı söylenebilecek midir ( 125 )?

Biscaye z e b r a l a r ı n a e l k o n u l m a s ı savaşa yol açmamıştır. İngiltere teknelerde ele

geçirilen beyaz m a d e n i m u h a f a z a etmiş ve bunları yeni p a r a b a s m a k üzere kullanmıştır
( 126 ). H a t t a İngiltere, s ö z ü m o n a yün dolu teknelerle yasa dışı olarak g ü m ü ş gönderen
İspanyol tüccarların s a h t e k â r l ı k l a r ı n d a n bile yararlanmıştır. B ü t ü n bu " k a r a " ticaret
A d a için ek bir nimet o l m u ş t u r ( 127 ). G ü r ü l t ü ç ı k a r t a n bu olaylar ayrıntıları itibariyle
incelenebilirler, f a k a t bizi ilgilendiren ne William Cecil'in s o r u m l u l u ğ u , ne yararsız
i t h a m l a r ve boş k o n u ş m a l a r ( 128 ), n e d e 1570'de b i r a n için savaşa k a r a r verip, sadece Alba
d ü k ü n ü n temkinliliğinin durdurabıldiği II. Felipe'nin kararlarıdır ( 129 ). Diplomatik d u r u m
k a v g a n ı n e k o n o m i k nedenlerini u n u t t u r m a m a l ı d ı r .

Belki de 1566'da ( 13 °) Alçak Ülkeler'deki a y a k l a n m a n ı n başlamasıyla birlikte

tehlikeye giren, İ s p a n y a ile Kuzey a r a s ı n d a k i değerli m a d e n trafiği, 1568-69'dan itibaren
u y g u l a m a d a t a m a m e n kilitlenmiştir. B u n u n a n l a m ı , artık bu eski yol üzerinden tek bir
sikkenin bile gitmeyeceği değildir. A n c a k taşımacılık sahip o l d u ğ u kolaylıkları ve
önemini kaybetmiştir. Artık bu taşımacılık, 1572'de M e d i n a Celi d ü k ü n ü götüreni gibi,
ö r g ü t l ü filolarla y a p ı l m a k t a d ı r : sanki bir ablukayı z o r l u y o r m u ş ç a s ı n a . Deniz yoluyla
bağlantı riskli hale gelmiştir. Anvers'deki Ceneviz k o n s o l o s u L a z a r o Spinola ve
d a n ı ş m a n l a r ı G r e g o r i o di Fraııchi ile Nicolo Limellino bu d u r u m u 1572 T e m m u z u n d a
C e n o v a C u m h u r i y e t i n e yazarak bildirmişlerdir ( 131 ): "millet"in borçları vardır ve nasıl
k a p a t a c a ğ ı n ı bilmemektedir, attento il cativo temporale ehe corre aile mercantie per questi
movimenti di guerra (özellikle F r a n s a ile olan gerginlik söz k o n u s u d u r ) con quali non si
puö tratar in Spagna restando chiusa la navigazione e per Italia difficilmente

1572'de M e d i n a Celi'nin filosu nisbeten mütevazidir. 1573-74'de Biscaye'da d a h a

b ü y ü ğ ü o l u ş t u r u l m a k istenilmiştir. Buna ilk Yenilmez A r m a d a dersek, b ü y ü k l ü ğ ü n ü çok
fazla a b a r t m ı ş olmayız. Bu d o n a n m a prestiji fazla olan Pero M e n e n d e z ' i n k o m u t a s ı n a
verilmiştir, f a k a t bu amiral 1574'de ö l m ü ş t ü r ; d a h a s o n r a tahsisatlar yetmemiş, salgın
hastalıklar işe karışmış ve d o n a n m a limanları terkedemeden ç ü r ü m ü ş t ü r ( 132 ). Böylece
1574 yılı İ s p a n y a ' n ı n G a s k o n y a körfezinden, u z a k t a k i Alçak Ülkeler'e k a d a r olan
g ü c ü n e belirleyici bir d a r b e v u r a r a k s o n a ermiştir. Bu tarihten s o n r a , Y a r ı m a d a y l a
Escaut ülkesi a r a s ı n d a birkaç kere bağ k u r u l m u ş t u r . 1575'de Recalde k o m u t a s ı n d a k i
k ü ç ü k bir filo, S a n t a n d e r ' d e n D u n k e r q u e ' e 26 K a s ı m d a gelmiştir. Bu filo, yolculuğu
sırasında W i g h t a d a s ı n d a mola vermiştir, bu d a o sıralarda İngilizlerle u y u m sağlamanın
hala yolları o l d u ğ u n u göstermektedir. F a k a t hiçbir şey, Reccade'nin filosunun nakit
taşıdığını g ö s t e r m e m e k t e d i r ( 133 ).

A n c a k b u n l a r hiç de yeterli o l m a m ı ş l a r d ı r . Atlantik yoluyla yapılan birkaç g ü m ü ş

sevkiyatının a n o r m a l niteliğini f a r k e t m e k kolaydır. Kendi lehine olan 1575 iflasının
ertesinde, II. Felipe n a k i t o l a r a k birkaç milyon eküye sahiptir. Alçak Ülkeler'in b u n l a r a
ihtiyacı o l d u ğ u n d a n , g ö r ü n ü ş t e L a r e d o ' d a n veya S a n t a n d e r ' d e n nakit alıp, b u n l a r ı
Kuzeye g ö t ü r m e k t e n d a h a basit birşey o l a m a z . Oysa hiçbir tüccar b u işi ü s t ü n e almayı
i s t e m e m e k t e d i r . 70.000 eküyü ( b u p a r a l a r o n l a r a g ü m r ü k t e d u r d u r u l m a s ı n l a r diye
kraliyet m ü h ü r ü y l e d a m g a l a n m ı ş sandıklar içinde verilecektir) L i z b o n ' a k a d a r g ö t ü r -
meye razı o l m a l a r ı için, F u g g e r l e r e y a l v a r m a k gerekmiştir, F u g g e r l e r b u r a d a , b u n l a r ı n
karşılığında o p i y a s a d a k i Marranos t ü c c a r l a r d a n A n v e r s ' e çekilmiş has k a m b i y o
senetleri a l a c a k l a r d ı r , ç ü n k ü adı geçen tüccarların P o r t e k i z Hindistanıyla olan ticaretleri
için b u n a k d e ihtiyaçları vardır. Bu k a d a r k ü ç ü k bir m i k t a r için bile F u g g e r l e r i n
temsilcisi T h o m a s Müller, Portekiz sapağını ve ülkenin kuzey çatışmaları karşısındaki
tarafsızlığını k u l l a n m a y ı tercih etmiştir. B u k a ç a m a k sayesinde, p a r a Y a r ı m a d a y ı
t e r k e t m e d e n nakledilmiş o l m a k t a d ı r ( 134 ).

P a r a n ı n Y a r ı m a d a y ı fiilen terkettiği de o l m a k t a d ı r . 1588 s o n b a h a r ı n d a Baltasar

Lemellini ve A u g u s t i n Spinola, F l a n d r e ' d a P a r m a d ü k ü n e ö d e m e d e b u l u n a b i l m e k için
una suma dedinero gueambianen treszabras que hanarmado riske girmişlerdir ( 135 ). Bir yıl
s o n r a , 1589'da B u r g o s l u İspanyol tüccarları M a l v e d a l a r ı n ( 136 ) bir gemiyle gönderdikleri
20.000 e k ü n ü n Le H a v r e ' d a n geçtiği bildirilmiştir ( l 3 7 ). Aynı yıl A u g u s t i n Spinola geçen
yılın m a c e r a s ı n a t e k r a r girişerek, kendi donattığı ve o n u n h e s a b ı n a A l ç a k Ülkeler'e p a r a
taşıyan iki k ü ç ü k tekneyi gene O k y a n u s yoluyla g ö n d e r m i ş t i r ( 138 ). F a k a t b u istisnalar
kuralı d o ğ r u l a m a k t a d ı r l a r : fiilen ve 1586'da bir Venedik k a y n a k l ı h a b e r d e bildirildiği
gibi O k y a n u s yolu fazlasıyla güç( 1 3 9 ) ve d ü ş ü k akımlı hale gelmiştir. Oysa b u yol İspanya
için hayati idi.

Fransız sapağı
L o r e d o veya S a n t a n d e r ' d e n A n v e r s ' e giden yol k u l l a n ı l m a z hale geldiğinden, o n u n
yerine bir başkasını b u l m a k gerekiyordu. II. Felipe F r a n s ı z yollarına b a ş v u r m u ş t u r .
Kısa, f a k a t iç karışıklıklar nedeniyle k a p a n m a y a a d a y olan b u yollar üzerinde taşımacılık
y a p a b i l m e k için u z u n k o n v o y l a r ve kalabalık refakat birlikleri gerekiyordu. Örneğin,
yüzyılın s o n u n d a F l o r a n s a ' d a n Paris'e yalnızca 100.000 e k ü n ü n taşınabilmesi için ( 140 ),
17 a r a b a , 5 süvari birliği ve 200 piyade gerekmiştir. Y ü k ü n ağırlığını a z a l t m a k için
yalnızca altın taşınabilmekteydi. İşte, 1576'ya d o ğ r u İspanya hizmetindeki b i r k a ç
m u t e m e t a d a m , C e n o v a ' d a n A l ç a k Ülkeler'e, herbiri elbisesine 5.000 ekü k a d a r diktiği
h a l d e , b u cins taşımacılığı b i r k a ç sefer yapmıştır ( 141 ). F a k a t bu ve diğerleri a n c a k istisnai,
u m u t s u z ve tehlikeli ç ö z ü m l e r olabilmişlerdir ( 142 ).

İ s p a n y a h e s a b ı n a iki b ü y ü k değerli m a d e n geçişi, 1572'de S a i n t - B a r t h e l e m y ' d e n

s o n r a o l m u ş t u r ( 143 ). Alçak Ülkeler'e varır v a r m a z p a r a sıkıntısı çeken A l b a d ü k ü ,
u m u t s u z bir d u r u m d a d ı r . 1569 b a ş l a r ı n d a 5 milyon altını ç o k t a n h a r c a m ı ş o l d u ğ u
söylentisi çıkmıştır ( 144 ). İki yıl s o n r a , 1571'de belgeler, d ü k ü n içinde b u l u n d u ğ u " p a r a
s ı k ı n t ı s ı " n d a n , estrecheza del dinero'dan ısrarla söz etmektedirler. A r t ı k tüccarlar o n u n l a
iş y a p m a k istememektedirler ( 1 4 5 ). N a k i t parası o l m a y ı n c a kredesi a z a l a n d ü k , k a m b i y o
senetlerine b a ş v u r m a y ı d ü ş ü n m ü ş t ü r , tıpkı müşterilerinin b a n k a n ı n artık rezervleri
k a l m a d ı ğ ı n ı d ü ş ü n m e y e başladıkları z a m a n b a n k a n ı n rezerv ihtiyacının d a h a da a r t m a s ı
gibi. 1572'de d u r u m o k a d a r v a h i m d i r ki ( 146 ), d ü k N i s a n d a T o s k a n a b ü y ü k d ü k ü n ü n
kredisine b a ş v u r m a y a k a r a r vermiştir. Girişim başarıyla sonuçlanmıştır; f a k a t b ü y ü k
d ü k l e iyi ilişkiler içinde o l m a y a n ve o n u n h e m F r a n s a ' y l a h e m d e F r a n s a dışında
İ s p a n y o l d a v a s ı n a karşı e n t r i k a l a r çevirdiğini d ü ş ü n e n İspanyol yönetimi b u anlaşmayı
o n a y l a m a m ı ş ve A l b a d ü k ü açılan krediyi k u l l a n a m a m ı ş t ı r ( 1 4 7 ).

Bu a r a d a II. Felipe F r a n s a üzerinden 500.000 dükalık n a k i t g ü m ü ş göndermiştir.

Elçisi D i e g o de Ç u n i g a ' y a ( 1 4 8 ) " A l b a d ü k ü n e İ s p a n y a k r a l l ı k l a r ı n d a n altın ve g ü m ü ş
500.000 d ü k a g ö n d e r m e k isteriz. Şu a n d a geçişin gerçekten zor o l d u ğ u deniz y o l u n d a n
b ü y ü k tehlikelere girmeksizin sevkiyat m ü m k ü n o l m a d ı ğ ı n d a n , en iyi ve u y g u n ç ö z ü m ü n
onları, eğer k a r d e ş i m Ç o k Hrıstiyan Kral izin verme ve güvenlik içinde geçmesi için emir
verme l ü t f u n d a b u l u n u r s a , F r a n s a krallığı üzerinden y o l l a m a k olacağı d ü ş ü n ü l d ü " . İzin
verildi ve p a r a birçok yolculuk yapılarak taşındı. 25 Aralık 1572'de Çayas, 500.000
e k ü n ü n geçişi için verilen izin belgesi k o n u s u n d a Fransız elçisi S a i n t - G o u a r d ' ı ( 149 )
u y a r m a k t a d ı r ; Nicolas G r i m a l d i b u n u n 70.000'ini riyal o l a r a k ( d e m e k ki g ü m ü ş ) ve
L o r e n z o Spinola da 40.000'ini Kastilya eküsü o l a r a k (yani altın) g ö t ü r m e k t e d i r l e r . Bu
geçişler tek k a l m a m ı ş l a r d ı r . 1574 M a r t ı n d a M o n d o u c e t Alçak Ülkeler'den şöyle
y a z m a k t a y d ı : " b u r a d a halk a r a s ı n d a n söylenilenlere i n a n m a k gerekirse... Kastilya
d ü k a l a r ı b ü t ü n iyi planları b o z m a k üzere F r a n s a üzeriden geliyorlar" (' 5 0 ). Z a t e n F r a n s a
yollarından yalnızca siyasal p a r a geçmemektedir; aynı z a m a n d a tüccarların p a r a l a r ı da
b u yolu k u l l a n m a k t a d ı r l a r , tabii çoğu z a m a n bu parayla aynı şey olan kaçakçılık
paralarını hesaba katmıyoruz.

1576'da II. Felipe ve h ü k ü m e t daireleri, İspanyol tüccarı A n d r e s Ruiz'in sağlam

kredisinin " N o r m a n d i y a ve F r a n s a " b o y u n c a yapılacak transferlere destek sağlayabile-
ceği N a n t e s y o l u n u n üstünlüklerini incelemişlerdir. Bu öneriyi y a p a n D i e g o de Ç u n i g a
için F r a n s ı z taleplerini ve özellikle de, transit geçen p a r a l a r ı n , eğer deyim yerindeyse,
üçte birin " d o n d u r m a " projelerini işaret e t m e k için bu iyi bir fırsat o l m u ş t u r . Bu aynı
z a m a n d a İspanyol elçisi için Fransızların credito trado ve comercio k o n u s u n d a k i kötü
ö r g ü t l e n m e l e r i açığa v u r m a k için de iyi bir fırsat o l m u ş t u r ( 151 ) ki, k u ş k u s u z söyledikleri
doğrudur.

Aynı d ö n e m d e - R i c h a r d E h r e n b e r g ' i n dediklerine göre- S a r a g o s s a ' d a n Lyon

üzerinden F l a n d r e ' a k a d a r p a r a u l a ş m a k t a d ı r ( 152 ). Fuggerlerin temsilcisi T h o m a s
Müller F l o r a n s a ve Lyon bağlantılarını k u l l a n m a k t a d ı r . 1577'de bir Venedik m e k t u b u
C 5 3 ), Avusturyalı D o n J u a n ' a via Paris 200.000 "Couronnes" gönderildiğini bildirmek-
tedir. Aynı yıl, Burgoslu M a l v e n d a l a r , hepsi II. Felipe'nin hesabına o l m a k üzere 130.000
e k ü n ü n bir kısmını M i l a n o ' y a , bir kısmını da Paris'e göndermişlerdir ( 154 ). G e n e bu 1577
yılında, F r a n s a ' d a altın ve g ü m ü ş , gerçek bir İspanyol sikkesi istilasından söz
edilmektedir -d'escudos de oro, doblones, y reales de plata d'espagna-. Bu istila öyle bir
b o y u t t a d ı r ki, Fransız yönetimi b u n d a n y a r a r sağlamayı, bu yabancı parayı değerlen-
dirmeyi d ü ş ü n m e k t e d i r ( 155 ), bu d a , o n u geçerken t u t m a k l a olacaktır.

T r a n s i t izleyen yılda d a s ü r m ü ş t ü r . 1578 T e m m u z u n d a III. H e n r i İspanyol askerleri-

ne ve p a r a s ı n a (150.000 d ü k a ) ( l 5 6 ) F r a n s a ' d a n geçiş izni vermiştir. F a k a t Yeni
Z a m a n l a r ı n işareti o l a r a k , elçi V a r g a s ( 1 5 7 ), Alençon d ü k ü n ü n hesabına çalışan hırsızlar
p u s u d a y k e n , bu sevkiyatların temkinli bir iş o l u p olmadığını s o r m a k t a d ı r . O n a göre
" t ü c c a r l a r ı n k o r u m a sistemine" b a ş v u r m a k d a h a iyi olacaktır ( 158 ).
İ s p a n y a p a r a l a r ı bu 1578 yılından epeyice sonraları da F r a n s a ' d a d o l a ş m a y a devam
etmişlerdir, a m a artık b u n l a r Katolik Kral t a r a f ı n d a n bizzat F r a n s ı z l a r a gönderilen,
G u i s e k o n t u t a r a f t a r l a r ı n a ve diğerlerine dağıtılan p a r a l a r d ı r ( 159 ). 158 2'de bir belge ( 16 °),
herbirine 100'er bin ekü o l m a k üzere Philippe A d o r n o t a r a f ı n d a n A l e x a n d r e Farnese'in
emrine Lyon ve Paris'e gönderilen p a r a l a r d a n söz etmektedir. 1585'te B a r t o l o m e o C a l v o
ve Battisto Lomellini t a r a f ı n d a n L y o n ' a 200.000 ekü teslim edilmiştir ( 161 ). A n c a k hiçbir
şey bu p a r a n ı n nakit o l d u ğ u n u ve L y o n ' d a n s o n r a F l a n d r e ' a gittiğini söylemenize izin
v e r m e m e k t e d i r . D a h a fazla bilgi sahibi o l u n c a y a k a d a r , Fransız y o l u n a b a ş v u r m a n ı n
1578 yılından s o n r a devam etmediğini, ç ü n k ü bu yolun denize düşenin yılana sarılması
misali o l d u ğ u n u bildirelim. Belki de bu yol 1575-77'de II. Felipe ile Cenevizli kreditörleri
a r a s ı n d a zorluklar ç ı k m a d a n önce de terkedilmiş olabilir. II. Felipe ile Cenevizlilerin
1577'de imzaladıkları a n l a ş m a -medio general- önceliği artık Barselona-Ceneviz deniz
y o l u n a verecektir.
 Büyük Barselona-Cenova yolu ve Amerika
değerli madenlerinin ikinci devresi
Bu yolun h a n g i tarihte ö n e m kazandığını söylemek m ü m k ü n değildir. Belki d e
A k d e n i z ' d e Türklerle girişilen b ü y ü k savaşın b a ş l a r ı n d a , 1570'lerde olabilir. Sonuç;
İspanyol sermayeleri İtalya'ya d o ğ r u yön değiştirmişlerdir. Bu kesinlikle yeni bir gelişme
değildir. 1570'den çok önceleri, A m e r i k a n altın ve g ü m ü ş ü A k d e n i z ' i n merkezine
ulaşmışlardı bile; a n c a k b u n l a r Anvers'i besleyen b ü y ü k a k ı m ı n taşıdığı kitlelerle
karşılaştırılamaz. 1532 E k i m i n d e 400.000 ekü taşıyan k a d ı r g a l a r İ s p a n y a ' d a n M o n a -
k o ' y a gelmişlerdir, b u n l a r C e n o v a ' y a gitmektedirler ( 162 ). 1546'da V. C a r l o s Cenevizli-
lerden 150.000 düka borç almıştır ( 163 ). Bu borcun Dominante yönünde telâfi edici bir maden
a k ı m ı n a yol açmış olması muhtemeldir. Portekizliler a r a s ı n d a yapılan bir m e k t u p l a ş m a
( 164 ), 1531 'de C e n o v a ' y a Papa hesabına gönderilen bir nakit p a r a teslimatını açıkça işaret
etmektedir. R . E h r e n b u r g 1552'de Anvers'le aynı z a m a n d a C e n o v a ' y a b ü y ü k m i k t a r -
larda g ü m ü ş geldiğini bildirmektedir ( l 6 5 ). 1564 O c a ğ ı n d a Baltasar Lomellini t a r a f ı n d a n
E r o s s o ' y a gönderilen bir m e k t u p t a , II. Felipe'nin emriyle bir önceki yılın Kasım a y ı n d a
M i l a n o piyasasında Baltasar Lomellini'nin kayınpederi Nicolo G r i m a l d i ' n i n hesabına
yapılan 18.000 d ü k a l ı k bir ö d e m e d e n söz edilmektedir ( 166 ). 156 5'te F l a n d r e ' d a ödenecek
400.000 dükalık b i r borç, Floransalı tüccarlar t a r a f ı n d a n verilmiştir. A c a b a b u n u
karşılığında F l o r a n s a ' y a değerli m a d e n teslimatı yapılmasını talep etmişler midir ( l 6 7 )?
1567'de İ s p a n y a ' d a k i Fransız elçisi F o u r q u e v a u x biri 150.000, diğeri de 450.000 ekülük,
Cenevizliler t a r a f ı n d a n verilen iki b o r ç t a n söz etmektedir ( 16S ) ve T o s k a n a elçisi N o b i l i d e
Mayıs ayında, b u kez C e n o v a ' y a gönderilen 100.000 ekülük b i r sevkiyatı haber
vermektedir ( 169 ). Alba d ü k ü n ü n 1567'de İ s p a n y a ' d a n C e n o v a ' y a gitmesi esnasında
asker ve para sevkiyatı da m e y d a n a gelmiştir ( 17 °). Nihayet, Sicilya ve Napoli'yi de z a m a n
z a m a n beslemek gerekmiştir, f a k a t bu iş çoğunlukla C e n o v a veya F l o r a n s a piyasalarında
b a ğ l a n a n cambios ile o l m a k t a ve b u n u n karşılığında b u r a l a r a A m e r i k a n hazinesinden bir
m i k t a r gelmekteydi ( 171 ). F o u r q u e v a u x 1566 Aralığında " ş u geçen günlerde İtalya'ya
gönderilmek üzere Barselona'ya 18 yük g ü m ü ş a k t a r ı l d ı " diye y a z m a k t a d ı r ( l 7 2 ). 15 67
yazında Nobili, Katolik Kralın hizmetindeki T o s k a n a k a d ı r g a l a r ı n d a çalışanların
m a a ş l a r ı n a yönelik b i r m i k t a r parayı göndermeyi başarmıştır. A m a bu iş sıkıntısız
olmamıştır: Kilise gelirlerinden pay alabilmesine izin veren yetki belgesinde k o n u olan
kiliseler İ s p a n y a ' n ı n t ü m ü n e dağılmışlardır ( 173 ). Toplayabildikleri üzerinden, Nobili
M a y ı s ' t a ( 174 ) 25.000 " e s c u d i " göndermeyi ö n e r m e k t e d i r ; H a z i r a n d a 200.000 "reali"
içeren 8 yük yolladığını h a b e r vermektedir ( 175 ); nihayet Eylülde, kesin haber a l a m a m a -
sına r a ğ m e n , p a r a n ı n t a m a m ı n ı n k a d ı r g a l a r a yüklenmiş olacağını u m m a k t a d ı r ( 176 ).

Bu örnekler uc uca getirildiklerinde sürekli bir a k ı m izlenimi u y a n d ı r m a k t a d ı r l a r :

dinero de corıtado, nakit p a r a F l a m a n yolunu izledikçe (bu yol bire karşı yıjz kere
Cenevizli kreditörler t a r a f ı n d a n kullanılmaktadır), A k d e n i z a n c a k mütevazi bir pay
alabilmektedir. Bu k o n u d a o l u m s u z kanıtlar bol m i k t a r d a b u l u n m a k t a d ı r l a r .

Böylece, ticarethanelerin B a l k a n l a r d a veya D o ğ u A k d e n i z ' d e alım y a p m a l a r ı veya

h e r h a n g i bir b o r c u n ödenmesi, hatta şu veya bu şirketin sermayesi için acentelerine
e m a n e t ettikleri p a r a l a r ı bazen kaydettirdikleri Diversa di Cancellaria resmi sicillerinden,
R a g u z a ' d a d o l a ş ı m d a olan p a r a l a r ı bilebilmek m ü m k ü n o l m a k t a d ı r . Altın sikkeler ister
Venedik, M a c a r i s t a n , R o d o s , Sakız veya isterse H a l e p ' d e basılmış olsunlar, uzun süre
ayrıcalıklı bir rol oynamışlardır. Bu d u r u m , R a g u z a ' n ı n D o ğ u Akdeniz'le olan altına
dayalı parasal ilişkilerinin özel b i r açıdan incelenmelerini gerektirmektedir ( 177 ).
G i u g l i a n o di Floria 5 H a z i r a n 1551 'de A n t o n i o P a r a p a g n o adlı bir tekne sahibine 650
ekü d'oro in oro teslim etmiştir. Bu 650 ekü 400 sultanini veya T ü r k sekinesi ve 250
veneciani veya Venedik sekinesinden o l u ş m a k t a d ı r ( 178 ). Kasım 1558'de ( 179 ) R a g u z a l ı
J o h a n n e s de S t e p h a n o ' y a gene aynı şekilde 100 ekü auri in auro, Napoli-İskenderiye ve
İskenderiye-Cenova yolculuğu için teslim edilmiştir. 1559 H a z i r a n ı n d a H i e r o n i m u s
J o h a n n e s de Babalis, İskenderiye yolculuğu sırasında 500 e k ü altın almıştır( 1 8 0 ). Bu altın
sikkeler çoğu z a m a n T ü r k sekineleri o l m a k t a d ı r l a r . Beyaz m a d e n nihayet yerini
aldığında, 1560 A ğ u s t o s u n d a T ü r k akçeleri söz k o n u s u o l m u ş t u r , de mille quingentos
aspros; A n d r e a di S e r g o ' n u n o r t a k l a r ı n d a n G i o v a n n i di M i l o ' y a D o ğ u A k d e n i z ' e
yapacağı bir yolculuğa ç ı k a r k e n 1500 a k ç e verilmiştir ( 181 ). Özellikle 1564'ten s o n r a
tedavül eden sikkeler talleri olacaktır, T ü r k veya M a c a r talerleri ( 182 ); İspanyol riyalleri
reali da otto ise R a g u z a ' y a d a h a sonraları, 1565 ve 1570'de geleceklerdir ( 183 ).

Fiili o l a r a k , A k d e n i z p i y a s a l a r ı n d a n a k i t sıkıntısı çekilmektedir. 156l'de II. Felipe

B a r s e l o n a ' d a 26 M a r t tarihli bir m e k t u p l a , K a t a l o n y a kral naibi D o n G a r c i a de
T o l e d o ' d a n , E k i m ve Mayıs f u a r l a r ı için kendine 100.000 d ü k a sağlamasını istemiş-
tir C 8 4 ). " P i y a s a kredi açısından o k a d a r d a r d ı r ki ve tüccarlar o k a d a r a z şeye sahiptirler
ki... Majesteleri b a n a inansınlar: b u r a d a bulabildiğim 8-10 bin d ü k a için bazen askerden
y a r d ı m aldım, yerel tüccarları güvence o l a r a k g ö s t e r m e k z o r u n d a kaldım ve gümüşleri-
mi r e h n e verdim. Bütün b u n l a r a rağmen b e n d e n hala % 9-10 faiz alıyorlar".

Şimdi de 1566'da N a p o l i ' d e y i z ve C e n o v a ' d a N i s a n d a i m z a l a n a n 10.000 d ü k a de oro

di Italia partido'sunu g ö r ü y o r u z ( 185 ). Söz k o n u s u o l a n , en çok rastlanılan cinsten bir
asiento, d a h a d o ğ r u s u , krallığın b a n k a l a r l a imzaladığı birçok h ü k m ü olan partilerden
birinin içinde yer alan bir ö d e m e d i r . II. Felipe o n a C e n o v a piyasasında ö d e n e n 100.000
d ü k a karşılığında N a p o l i donativo'su üzerinden veya o olmadığı t a k t i r d e krallığa ait bir
vergi üzerinden ö d e m e h a k k ı vermiştir. N a p o l i b o r c u n ödenmesi için kasa görevi
g ö r d ü ğ ü n d e n , C e n o v a ' d a İspanyol elçisi F i g u e r o a ' n ı n gayretleriyle i m z a l a n a n partido,
Napoli kral naibine imzalaması için gönderilmiştir. Kral naibi belgeyi h a z i n e d a r ı n a ve
u z m a n l a r a , h ü k ü m l e r ve ö d e m e koşulları b a k ı m ı n d a n inceletmiştir; b ü t ü n s a ğ l a m a l a r
yapıldıktan s o n r a p a r a % 21 3 / 5 gibi m u a z z a m bir faiz h a d d i n d e n borç verilmiştir.
Alcala d ü k ü " f a i z b a n a aşırıymış gibi g ö z ü k m e k l e birlikte, kapitülasyonu i m z a l a m a k t a n
geri k a l m a d ı m " diye yazmıştır. A c a b a bu, C e n o v a piyasasının " d a r l ı ğ ı n ı n " bir işareti
midir? Bu t a r t ı ş m a n ı n bir ayrıntısı, ö n c e d e n de kuşkulanıldığı üzere, nakit p a r a n ı n
C e n o v a ' d a İ s p a n y a ' d a n d a h a pahalı o l d u ğ u n u işaret etmektedir. Bu değerlenme taşıma
ve sigorta maliyetlerinden biraz d a h a fazla o l m a k t a d ı r ( 186 ).

Böylece, 1566'da C e n o v a ' d a darlık vardır. Aynı tarihlerde N a p o l i ' d e d u r u m d a h a

karanlıktır. 1566 yılının b a ş l a r ı n d a 400.000 veya 500.000 d ü k a l ı k bir asiento i m z a l a m a k
söz k o n u s u o l m u ş t u r ( 187 ), karşılık olarak N a p o l i donativo'su gösterilecektir. Ve eğer
y a n ı l m ı y o r s a m bu pazarlık, biraz önce ele aldığımız cambio ile sonuçlanmıştır. Oysa bu
k o n u d a Alcala d ü k ü tek bir şey ö n e r m e k t e d i r : hiç değilse cambio N a p o l i ' d e yapılmasın,
ç ü n k ü bu piyasa 100.000 d ü k a düzeyinde bir borç verecek d u r u m d a bile değildir;
tüccarlar a r a l a r ı n d a a n l a ş a c a k l a r ve taleplerini artıracaklardır. İşlemi İspanya veya
C e n o v a ' d a y a p m a k d a h a iyi olacaktır.

F a k a t 1570'li yıllarla birlikte yeni bir d u r u m belirmeye başlamıştır; İspanyol yönetim

aygıtı A k d e n i z ' d e k i silahlanması için eskinin k a m b i y o senediyle veya nakit o l a r a k p a r a
sevketmelerin yerine b a ş k a bir yol b u l m a k z o r u n d a kalmıştır ( l 8 8 ). Nisan 1572'de G i a n
A n d r e a D o r i a C e n o v a C u m h u r i y e t i n e , Cenevizli tüccarların k a r a d a n Barselona'ya
g ö t ü r m e k t e n s e , b u r a d a n gemiye yüklemeyi tercih ettikleri C a r t h e g e n a ' d a n p a r a a l m a y a
gideceğini söylemiştir, ç ü n k ü karayolları emin değildir ( 189 ). İspanyol devletinin 1575'de
ikinci kez iflası, p a r a sevkiyatını etkilememiştir bile, a m a C e n o v a ' y ı temellerine k a d a r
sarsmış, f a k a t Anvers ç e m b e r i n d e n a y a k t a kalanları d a yerle bir etmeye k a t k ı d a
b u l u n m u ş t u r . Nisan 1576'da II. Felipe 650.000 d ü k a de contado'yu C e n o v a ' y a yollamıştır
( 190 ). Aynı yıl F u g g e r l e r e kendi kadırgalarıyla 10.000 ekü " a l t ı n d a n altın"larını İtalya'ya
k a d a r t a ş ı m a olanağını vermiştir ( 191 ). 1575-1578 a r a s ı n d a F u g g e r l e r i n temsilcileri bu
y o l d a n , Alçak Ülkeler'e yönelik iki milyon k a d a r courorırıes geçireceklerdir ( 192 ). II.
Felipe T e m m u z 1577'de G i a n A n d r e a D o r i a ' y a Barselona'ya gitmesini emrettiğinde,
b u n u İtalya'ya gidecek parayı yüklesin diye yapmıştır. K a p t a n yüklemeyi y a p a r y a p m a z ,
yolculukta yer alması gereken Kastilya amirali ister gemiye binmiş olsun, ister olmasın,
h e m e n yola çıkacaktır, ç ü n k ü p a r a İ t a l y a ' d a acil o l a r a k b e k l e n m e k t e d i r ve " k o r s a n l a r ı n
p a r a n ı n tek bir kadırgayla taşındığını ö ğ r e n m e m e l e r i " gerekmektedir ( 193 ). İyice
belirtelim: yeni yol İ t a l y a ' d a s o n a ermemektedir: C e n o v a kuzeye giden p a r a ve k a m b i y o
senetlerinin düzenleyici durağı haline gelmiştir. A n c a k bu, 1576'dan s o n r a İ s p a n y a ' n ı n
gözdesi haline gelen ve II. Felipe'nin 1582'de F l a n d r e için 400.000 dükalık bir kredi
isteyeceği T o s k a n a b ü y ü k d ü k ü n d e n b a ş l a m a k üzere, İtalya da payını a l m a k t a d ı r ( 194 ).

1580'lerden s o n r a Sevilla'ya g ü m ü ş gelişinin artmasıyla birlikte b u dolaşım da

şişmiştir. 1584-86 a r a s ı n d a bu sistemin ölçüsünü -bilinen m u a z z a m bir belge yığını
a r a s ı n d a k a y b o l m a m a k için ( 195 )- İ s p a n y a ' d a k i Fransız işgüderi k â t i p L o n g l e e ' n i n iyi
h a b e r alan m e k t u p l a r ı k a d a r hiçbir şey veremez.
1584 yılı 18 O c a k ( l 9 6 ): İki k a d ı r g a C e n o v a ' y a p a r a getirmek üzere B a r s e l o n a ' d a n yola
çıkacaklar; " F l a n d r e için M i l a n o ' y a " bir milyon altın yollanıyor ve o n u n a r k a s ı n d a n
M i l a n o kalesinde k o r u m a y a alınacak olan bir b a ş k a milyon ( l 9 7 ); 22 M a r t : F l a n d r e işleri
için İtalya'ya b ü y ü k m i k t a r d a bir para sevkiyatı yapılıyor ( l 9 8 ); 26 Mayıs: G i a n A n d r e a
D o r i a 18 veya 20 H a z i r a n ' d a B a r s e l o n a ' d a n 20 k a d ı r g a ve diğer teknelerle denize
açılarak f ı l o ' d a n Katolik kral hesabına 2 milyon yolculuk y a p a c a k t ı r , m i l y o n l a r d a n biri
"escus pistollets", diğeri de " r e a l l e s " cinsindendir ve bir başka milyon d a " F o u c r e s " ve
Cenevizli tüccarların k a m b i y o senetleri biçiminde yollanacaktır; 11 H a z i r a n : Cenevizli-
ler " g e n e İ t a l y a ' d a n sağlayacakları 400.000 e k ü l ü k bir parti y a p m ı ş l a r d ı r " , sevkiyat 4
veya 5 a y d a olacaktır ( 199 ); G i a n A n d r e a D o r i a Katolik Kral için, kadırgalarıyla 2,5
m i l y o n d a n fazla t a ş ı m a k t a d ı r , ayrıca a r a l a r ı n d a T o s k a n a b ü y ü k d ü k ü n ü n de o l d u ğ u özel
kişilere ait " b i r milyon k a d a r " d a h a vardır; b u n u n dışında bizzat G . A . D o r i a ' y a ait
300.000 d ü k a , diğer Cenevizlilerin hesabına olan 300 veya 400 bin ekü de b u l u n m a k t a d ı r ,
b u n l a r a bir de " 3 0 veya 40 k a d a r İtalyan senyör ve centilmenin çektikleri ve kadırgalarla
İtalya'ya g ö t ü r d ü k l e r i " miktarları d a eklemek gerekir. " B ü t ü n bunların dışında
İ s p a n y a ' d a n çıkan p a r a l a r ı n kaydedildiği defterde g ö r d ü ğ ü m e göre, kralın h e s a b ı n d a n
ö d e n m e k üzere A l m a n y a ' d a k i F o u c r e s firmasının hesabına yollanan 500.000 ekü
b u l u n m a k t a d ı r " ( 20 °). 30 H a z i r a n d a , bu F u g g e r parasının onların kendilerine ait
o l d u ğ u n u öğreniyoruz: " K a t o l i k kral b u n l a r ı n dışında İ s p a n y a ' d a n ç ı k a r t t ı r m a k için
kendi a d ı n a o n l a r d a n b o r ç a l d ı " ( 201 ). M i l a n o ' d a k i ihtiyat f o n u 1.200.000 eküye
yükselmiştir; 17 Ağustos: A r a l a r ı n d a J.B. C o r v a t i ' n i n de b u l u n d u ğ u İtalyan bankacıları
t a r a f ı n d a n elçi J.B. de Tassis'nin hesabına açılan 80.000 dükalık bir kredi ( 202 ).

1585 yılı, 4 Nisan: kral için C e n o v a ve M i l a n o ' y a b ü y ü k para sevkiyatı ( 2p3 )\ 25 Nisan:
B a r s e l o n a ' d a n İtalya için gemiye yüklenen 400.000 ekü, k u ş k u s u z aslında d a h a fazladır
( 204 ); 14 Mayıs: 19 C e n o v a ve Savua, 8 Napoli, 25 İspanya kadırgası kötü m ü r e t t e b a t l a
B a r s e l o n a ' d a n 25 bin asker bindirmişlerdir. Bu tekneler İtalya'ya 1.200.000 ekü
g ö t ü r m e k t e d i r l e r ; " b u n u n d ı ş ı n d a " yetmiş altı yük altın S a r a g o s s a ' d a n Barselona
y ö n ü n e geçmiştir ( 205 ); 9 H a z i r a n : k a d ı r g a filosunda Savua d ü k ü n e gönderilen 500.000
ekü ( 206 ); 15 H a z i r a n : filo İtalya için 1.833.000 ekü yükledi ki, b u n u n 1 m i l y o n d a n fazlası
kayıtsızdır ( 207 ); 20 Eylül: k a d ı r g a l a r ı n 400.000 eküyle İtalya'ya yeniden hareketleri.
300.000 ekü, o sıralar II. Felipe'nin b u l u n d u ğ u M o n ç o n ' a gelmiştir ( 208 ); 18 Eylül:
" A l m a n y a ' y a 500.000 ekü g ö n d e r m e k " için Fuggerlerle bir partido bağlanmıştır.
 1586 yılı, 25 M a r t : F l a n d r e işleri için İtalya'ya 1.200.000 ekü gönderilmesi ( : 0 9 ); 31
Mayıs: 7 k a d ı r g a C e n o v a ' y a , gene F l a n d r e işleri için 600.000 ekü g ö t ü r m ü ş t ü r ( 21 °); 29
Eylül: 1.500.000'i F r a n k f u r t ' t a , 250.000'i B e s a n s o n ' d a , 250.000'i M i l a n o ' d a ödenecek bir
p a r a anlaşması 8 gün önce F o u c r e ' l a r l a imzalandı ( 2 U ) ; 11 E k i m : İ t a l y a ' d a 700-800 bin
ekü ö d e n m e s i n e dair gene bir p a r t i pazarlığı yapılıyor ( 212 ).
izleyen yıllarda, değerli m a d e n akımı d a h a d a a r t a c a k t ı r ; b u n u a n l a y a b i l m e k için, II.
Felipe'nin saltanatının son oniki yılı esnasında asiento\arm h a n g i yüksekliğe çıktıklarını
g ö r m e k yeterlidir. 1586'da F u g g e r l e r k u ş k u s u z II. Felipe'ye İtalya ve A l m a n y a ' d a
ödenecek 1,5 milyon altın b o r ç vermişlerdir ( 213 ); 1587'de A g o s t i n o Spinola krala 1
milyon scudi\\k avansta b u l u n m u ş t u r ; 1598'de ise Floransalılar 600.000 ekü kredi
açmışlardır ( 214 ); aynı yıl Cenevizli tüccarlar Alçak Ülkeler için 2 milyonluk bir cambio
anlaşması yapmışlardır. Ertesi yıl, A m b r o s i o Spinola Alçak Ülkeler'de 2,5 milyon
ödemiştir ( 215 ). 1602'de O t t a v i o C e n t u r i o n e 9 milyon, h a t t a fazlasını vermiştir, a m a
temkinli tarihçiler bu olaya kuşkuyla b a k m a k t a d ı r l a r ( 216 ) - f a k a t böyle y a p a r k e n çok
hatalıdırlar ( 2 I 7 )-. 1587'de A g o s t i n o S p i n o l a ' n ı n a n l a ş m a s ı n ı yaptığı 930.521 escudoluk
bir partiye dair işaretler b u l d u m ; E h r e n b e r g ' i n bu k o n u d a söylediklerinin aksine bu
a n l a ş m a İtalya için değil de, k a m b i y o senedi biçiminde Alçak Ülkeler ve P a r m a d ü k ü n e
çekilmiştir ( 218 ).

Ayrıntılar çok önemli değillerdir, akılda tutulması gereken o l g u , tüm Batı Akde-
niz'de sikke ve kredi d o l a ş ı m ı n d a k i bu m u a z z a m şişmedir; A k d e n i z artık p a r a n ı n
i m p a r a t o r l u k yolu haline gelmiştir. Hiç kimse p a r a sandıkları veya fıçılarıyla dolu
k a d ı r g a l a r ı n nihayetsiz yolculuklarının tarihsel önemini inkâr edemez. A m e r i k a n altın
ve g ü m ü ş ü n d e n söz edildiğinde önemli olan, Hindler f i l o s u n u n ünlü kalyonlarıyla, hiç de
d a h a az önemli o l m a y a n Biscaye zabra ve tekneleriyle, Akdeniz'e barış gelince çok
şaşırtıcı bir biçimde, savaşçıların yerine yolcu ve p a r a dağları taşımaya k o y u l a n şu
k a d ı r g a l a r birleştirilmelidir ( 219 ). Tabii ki kazalar o l m u ş t u r : 1582 Nisanında Barselona ile
C e n o v a a r a s ı n d a kötü havaya y a k a l a n a n bir k a d ı r g a , değerli y ü k ü n ü n bir kısmını denize
a t m a k z o r u n d a kalmıştır; böylece 56 riyal sandığı, bir escudo sandığı ve altınla dolu diğer
sandıklar s a f r a olarak atılmışlardır ( 22 °). A n c a k böylesine kazalar nadiren m e y d a n a
gelmişlerdir ve % 1,5'luk sigorta primi b u n u tek başına a n l a t m a k t a d ı r . K a r a d a k i kazalar
d a , eğer fazla değillerse, en a z ı n d a n denizdekiler k a d a r sık idiler. 1614 O c a ğ ı n d a ( 221 )
Cenevizlilere ait 1.400.000 ekü B a r s e l o n a ' d a n 6 fersah uzaklıkta yüz k a d a r hırsız
t a r a f ı n d a n kaçırılmıştır.

İspanyol paraları tarafından istila edilen Akdeniz

A k d e n i z ' i n b u yıldızının p a r l a m a s ı t a m d a Atlantik trafiğinin k u r u m a s ı n ı n , An-
vers'in gerilemesinin ve Anvers'in ötesinde, Anvers piyasasının iyi işlemesine bağımlı
olan b ü t ü n m e r k e z ve faaliyetlerin çökmesinin karşı-cephesini o l u ş t u r m a k t a y d ı . Anvers
ve Alçak Ülkeler'in d ü ş ü ş ü n ü n , ö n e m i n i i n k â r etmenin m ü m k ü n olmadığı b ü y ü k d ö n ü ş
yılları olan 1584-85'den önce, h a t t a kentin 1576'daki y a ğ m a l a n m a s ı n d a n ve 1575'deki
ikinci İspanyol devlet iflasından önce m e y d a n a geldiğini d ü ş ü n m e eğilimindeyim. A.
G o r i s ' n i n ( 222 ) yaptığı gibi bu tarih 1567'ye veya d a h a iyisi, 1569'a geri götürülebilir. Bu
s o n u n c u yıl esnasında sadece refahının zirvesinde ve d ü n y a ölçeğinde önemli H o n d -
schoote ( 223 ) gibi yün merkezinde olsa bile, net d u r a k l a m a l a r söz k o n u s u d u r . Alba
d ü k ü n ü n b u r a l a r a geldiği sıralarda d o k u m a endüstrisi d u r a k l a m a d a n o k a d a r etkilen-
miştir ki, d ü k s a r a y ı n d a k i a d a m l a r için p i y a s a d a yeteri k a d a r mavi k u m a ş b u l a m a m ı ş t ı r
( 224 ). K u ş k u s u z 1576 Kasım y a ğ m a l a m a s ı s o n u c u d a t a h r i p olan Anvers, gelişmesi t ü m
hızıyla devam e t m e k t e olan bir kent değildir ( 225 ). 15 7 3 tarihli bir Portekiz gözlemi, en
a z ı n d a n 1572'den beri F l a n d r e ile olan t ü m ticaretin iflas ettiğini işaret etmekteydi ( 226 ).
157l'de ( 2 2 7 ) A n v e r s ' e d ö n e n bir İspanyol tüccarı başka bir kente geldiği d u y g u s u n a
kapılmıştır. Borsa bile no es... lo que solia, artık eskiden o l d u ğ u gibi değildir.
L y o n gerilemesi de k a b a c a aynı tarihlere rastgelmektedir. O n a , b ü y ü k parasal
işlemlerinden kalanlar da, 70 ve 80'li yıllar a r a s ı n d a Paris'e aktarılmıştır ( 228 ). 15 7 7'de
artık gerçek bir köy meydanı haline gelmiş olan Place aux Changes'da ot bitmeye
başlamıştır ( 229 ).

Aynı d ö n e m e d o ğ r u , tarihçiler t a r a f ı n d a n ayinsel o l a r a k İspanyol devletinin ikinci

iflasının civarına yerleştirilen (1575), b ü y ü k M e d i n a del C a m p o k a m b i y o f u a r l a r ı n ı n
sonu v u r g u l a n m a k t a d ı r . M e d i n a ' n ı n kuzeyinde, aşağı yukarı birbirlerine bağlı olan
Burgos ve Bilbao'daki çifte sıkıntı, olağan olarak iyi gözlenememektedir. Burgos
k o n s o l o s l u ğ u n a ait önemli deniz sigortası sicilleri, u y g u l a m a d a artık k a p a n m ı ş l a r d ı r
( 23 °). Kırılan şey, M e d i n a ' d a n Bilbao'ya k a d a r u z a n a n eksen, yani II. Felipe saltanatının
başlarındaki İspanyol İ m p a r a t o r l u ğ u n u n sahip olduğu h a t l a r d a n biridir.

Böylece A k d e n i z d ü n y a p a r a dolaşımının b ü y ü k bir b ö l ü m ü n ü kendi t a r a f ı n a

d ö n d ü r m ü ş o l m a k t a y d ı . Yeni Çağların işareti o l a r a k , Barselona başarılı bir h a y a t a
yeniden d o ğ a r k e n , 1592'de k a m b i y o f u a r l a r ı n ı yeniden ö r g ü t l ü y o r d u ve yüzyılın
s o n u n d a o n a ait ticari alanın sınırlarını belirliyora benzeyen S a r d i n y a , N a p o l i , ve
Sicilya'nın ötesinde ta R a g u z a ve İskenderiye'ye k a d a r olan yerlere yelkenlilerini yeniden
yolluyordu ( 231 ). B u r a d a n d a h a b ü y ü k bir b o y u t t a o l m a k üzere, İtalya'nın t ü m ü o
tarihlerde değerli madenler t a r a f ı n d a n istila ediliyordu. F r a n s a ' n ı n çok uzun süre
Venedik nezdirfdeki temsilciliğini yapan elçi du Ferrier, İtalya ve D o ğ u A k d e n i z
o l a y l a r ı n d a n iyi h a b e r alan bir kimse o l a r a k 1575'de ( 232 ) Y a r ı m a d a n ı n üzerine çöken
savaş tehditlerinden endişelenmekteydi. A c a b a İspanyol, C e n o v a ' d a k i k a v g a l a r d a n
kenti ele geçirmek üzere y a r a r l a n a c a k mıydı ve o n u n l a birlikte İtalya'nın t ü m ü n e
elkoyacak mıydı? F r a n s a kralına yazdığı bir m e k t u p t a , "hiçbir z a m a n bu k a d a r p a r a l ı "
o l m a m ı ş olan bu İtalya diye d u r u m u kesinleştirmekteydi. Pekâla, izleyecek onyıllar
b o y u n c a o r t a y a çıkacak olan İtalya h a k k ı n d a ne demeli? Feria d ü k ü gibi son derece
uyanık ve haberli bir a d a m , 1595'e d o ğ r u , uzun bir r a p o r d a , İngiltere için en iyisinin
" ş i m d i k i yönetimleri altında, hiçbir z a m a n olmadığı ölçüde serpilen Napoli, Sicilya ve
M i l a n o ' n u n örneğine g ö r e " İspanyol otoritesi altına girmek olacağını ( 233 ) ileri
sürmektedir. Bu pasajı, XVI. yüzyılın hemen b a ş ı n d a n itibaren A k d e n i z ' d e k i gerileme-
den söz etmekte acele edenlere ithaf ediyoruz.

G e r ç e k t e n de, denizin t ü m mekânını k a p s a m ı n a alan tedrici bir İspanyol parası

istilası vardır. Bu p a r a l a r bir süre s o n r a gündelik hayatı da etkilemişlerdir. 1580'lere
d o ğ r u Cezayir p a z a r l a r ı n d a geçerli olan p a r a l a r altın İspanyol e k ü s ü , g ü m ü ş riyaller,
sekizlik, altılık, d ö r t l ü k sikkeler ve özellikle de a oeho reales sikkelerdir. Bütün bu p a r a l a r
p a z a r d a prim y a p m a k t a ve Türkiye'ye yönelik en b ü y ü k mal kalemlerinden birini
m e y d a n a getirmektedirler, riyaller Türkiye'ye sandıklar dolusu ihraç edilmektedirler
( 23J ), 1579'a k a d a r geriye giden, Cezayir'deki Fransız konsolosluğu sicilleri ( 235 ), 1574'den
itibaren t u t u l m a y a b a ş l a n a n T u n u s konsolosluğu sicilleri ( 236 ), on Örneğin d o k u z u n d a
İspanyol parasının önceliğini işaret etmektedirler. Esirler için Ödenen k u r t a r m a l ı k l a r bu
p a r a cinsinden ifade edilmektedirler. 1577'de T e t u a n ' d a bir Cezayir teknesindeki esirler
isyan etmişlerdir. T ü r k l e r aceleyle suya atlarlar, o n l a r için b ü y ü k talihsizlik: riyaller ve
altınlarla dolu cepleri onların çoğunu suyun dibine sürüklemiştir ( 2 3 ? ).

L i v o r n o ' d a resmi sevk'iyatların yanı sıra, C e n o v a veya İ s p a n y a ' d a n d o ğ r u d a n gelen

kayıklar, mal denklerinin o r t a s ı n d a , "rea/z" sandıkları t a ş ı m a k t a d ı r l a r ( 238 ). R a g u z a ' d a
yüzyılın iyice s o n u n d a , 1599'da biri T e k i r d a ğ ' a , diğeri de İskenderiye'ye p a r a s e v k i y a t ı n a
dair iki kayıttan ilki talleri ve reaWyi k a p s a m a k t a ( 239 ), ikincisinde yalnızca reali
d'argerıto di Spagna a reali otto per pezza yer a l m a k t a d ı r ( 240 ). Bir önceki yıl, bir R a g u z a
teknesi, C a ğ a l o ğ l u ' n u n ( O s m a n l ı bu İtalyan asıllı denizciye Ciğalazade adını vermiştir,
f a k a t b u g ü n İ s t a n b u l ' u n ünlü bir semti bile bu yanlış a d l a n d ı r m a y l a anıldığı için bu adı
m u h a f a z a etmek d u r u m u n d a kaldık M A K ) eline d ü ş m e k istemedikleri için kayıklarla
k a r a y a çıkan m ü r e t t e b a t ı t a r a f ı n d a n C e r i g o ' d a terkedilmiştir ( 241 )- T e k n e sahibi ve
k a ç a k l a r y a n l a r ı n d a 17.000 reales de a ocho g ö t ü r m ü ş l e r d i r . B a ş k a bir ayrıntı: 1604
M a y ı s ı n d a bir Marsilyalı R a g u z a ' d a bir Floransalıya "due centum sexaginta tres peggias
regaliorum de 8 regaliis pro qualumque pezzia" borçlu o l d u ğ u n u k a b u l etmiştir ( 242 ).
Böylece bu d ö n e m d e R a g u z a İspanyol parası istilasından nasibini geniş ölçüde almıştır.
F a k a t h a n g i ü l k e , h a n g i kent bu istiladan kurtulabilmiştir ki? D a h a önce de söylediğimiz
gibi, T ü r k i y e ' y e P o l o n y a ' d a n bile, Lvvovv'la İ s t a n b u l ' u birbirlerine bağlayan b ü y ü k
a r a b a l a r l a , riyaller gelmektedir ( 243 ). Tabii ki, İtalyan, R a g u z a l ı , Marsilyalı, İngiliz
t ü c c a r l a r a ait çok m i k t a r d a ticari m e k t u b u n bize ö n c e d e n belli bir m a n z a r a s u n d u k l a r ı
D o ğ u A k d e n i z ' e gitmenin gereği y o k t u r .

Artırılmaları kolay olan bu ayrıntılar a n a noktayı g ö r m e m e z i engellememelidirler.

1580'den s o n r a beyaz m a d e n i n gerçek dağılım merkezinin bizzat İ s p a n y a ' d a n d a d a h a
b ü y ü k ölçekte, b ü y ü k kentlerin İtalya'sı o l d u ğ u k a b u l edilirse, bu k o n u d a etrafımızı
d a h a net görebiliriz. İtalya bu rolü sayesinde m u a z z a m kârlar s a ğ l a m a k t a d ı r ; görevi
kolay ve kârlı bir iş o l a n , İ s p a n y a ' n ı n aşırı bol parasının bir b ö l ü m ü n ü D o ğ u A k d e n i z ' e
b o ş a l t m a k t a d ı r ; İtalya'nın diğer bir görevi de İ s p a n y a ' n ı n o r a d a İ m p a r a t o r l u ğ u n u n ve
katolikliğin k a d e r i n i s a v u n d u ğ u d a r Alçak Ülkeler piyasasını zor elde edilen altın ve
beyaz p a r a l a r ile k a m b i y o senetleriyle beslemektir, bu besleme s o n u c u n d a nakit p a r a
Alçak Ülkeler'deki birlikleri, sadık u y r u k l a r ı olduğu k a d a r asileri de d o y u r m a k t a d ı r .
İtalya böylece bağlantı, eşzamanlılık ve aşikâr asimetriler y a r a t a n bir sitemin t a m kalbini
oluşturmaktadır.

"Moneda larga"ya av olan İtalya

1580'den itibaren İ s p a n y a ' d a n gelen k a d ı r g a l a r ı n C e n o v a ' y a getirdikleri değerli
m a d e n miktarı, k u ş k u s u z 1598'deki r e k o r a k a d a r sürekli artmıştır ( 244 ): bu r e k o r , tek bir
seferde boşaltılan 2.200.000 e k ü d ü r (200 bini altın o l a r a k , 1.300.000'i g ü m ü ş külçe
o l a r a k , 700.000'i riyal olarak). 20 H a z i r a n 1584'de G i a n A n d r e a D o r i a ' n ı n k o m u t a s ı n d a
20 k a d ı r g a y l a getirilen 3-4 milyon e k ü l ü k r a k a m bu r e k o r u n asıl sahibi olabilir, f a k a t bu
k o n u d a k i bilgilerimiz yeteri k a d a r kesin değildir ( 245 ). A n c a k bu sevkiyatların m u a z z a m
b o y u t l a r ı n ı a k l ı m ı z d a tutalım. 1594 tarihli Contaduria Mayofun bir hesabına göre
İ s p a n y a ' y a her yıl 10 milyon altın girmektedir; b u n u n 6'sını ihraç etmektedir, üçü kralın,
üçü de özel kişilerin hesabına o l m a k üzere. A r t a n 4 milyon ya İ s p a n y a ' d a k a l m a k t a , ya
d a haberciler, yolcular veya denizciler t a r a f ı n d a n k a ç a k olarak ihraç edilmektedir. Bir
tarihçi ( 246 ) yüzyılın s o n u n d a her yıl 6 milyon altının İtalya yolunu t u t t u ğ u n u ve b u r a d a n
d a Y a r ı m a d a n ı n içinde ve dışında her yöne dağıldığını d ü ş ü n m e k t e d i r . Bu p a r a kitleleri
d a h a C e n o v a ' y a (veya Villefranche'a, veya L i v o r n o ' y a ) v a r m a d a n önce rollerini
o y n a m a k t a d ı r l a r . Sadece y a k ı n d a p a r a geleceği h a b e r i n i n çıkması, tıpkı M a d r i d veya
M e d i n a del C a m p o ' d a H i n d l e r filosunun geldiği haberinin çıktığında olduğu gibi,
İtalyan p i y a s a l a r ı n d a " b o l l u k " y a r a t m a k t a d ı r ; bu k a d ı r g a l a r ikinci bir H i n d l e r filosu
gibidirler. Kısa bir süre s o n r a , İ t a l y a ' d a bu " b o l l u k l a r " ısrarlı, bazen de ö l d ü r ü c ü hale
gelmişlerdir. H e r yerde ucuz nakit bol m i k t a r d a b u l u n m a k t a d ı r , "to moneda larga"
hesapları boşa ç ı k a r t m a k t a d ı r . Kredi o y u n u sürekli bolluklara u y u m s a ğ l a y a m a m a k -
tadır. Kredi alçalma ve yükselmeler sayesinde yaşar. K a m b i y o senetleri b o r ç a l m a k
isteyenlere s a t ı l m a k t a d ı r , f a k a t p a r a bol o l d u ğ u n d a kim b o r ç a l m a k ister ki? Bu basit
m e k a n i z m a y ı iyice anlayalım: nakit p a r a b o l d u r , b u n u n a n l a m ı herkesin bu b o l l u k t a n az
veya çok payını aldığıdır; p i y a s a d a n yok olan veya en a z ı n d a n sayısı azalan borç alandır,
yani k a m b i y o senedi sıkıntısı. K a m b i y o senetleri nadirdir, fiyatları çok yüksektir.
Tersine d u r u m d a ise, nakit kıtlaşmakta ve heryerde k a m b i y o senedi b o l l a ş m a k t a ve borç
veren bu senetleri istediği d ü ş ü k fiyattan alan efendi haline gelmektedir. Simon Ruiz bu
g ö r ü n ü ş t e kolay yıllar b o y u n c a , ne yapacağını bilemez bir d u r u m d a d ı r ve halinden hiç de
m e m n u n değildir. B ü y ü k işlerdeki simsarlık mesleğine, b o r ç verme, M e d i n a del C a m p o
piyasasından k a m b i y o senedi satın a l m a işini de eklemiştir. Olağan olarak o n a k a m b i y o
senedi s a t a n l a r işlerini a v a n s almaksızın y ü r ü t e m e y e n yün tüccarlarıdır, ç ü n k ü İspan-
y a ' d a satın alınan yünlerin bedelleri aylar s o n r a F l o r a n s a ' d a ö d e n m e k t e d i r . S i m o n Ruiz
verdiği borcu gösteren kâğıdı u c u z a almıştır, b u n u d o s t u ve vatandaşı olan ve s o n r a
evlilik yoluyla T o s k a n a b ü y ü k d ü k ü n ü n kayınbiraderi olacak olan F l o r a n s a ' d a k i
Baltasar Suarez'e göndermiştir. H e d e f i n e ulaşan k a m b i y o senedi kârla birlikte p a r a y a
d ö n ü ş ü r . F a k a t bu p a r a n ı n F l o r a n s a ' d a n alınan yeni bir k a m b i y o senediyle Medina del
C a m p o ' y a geri gönderilmesi gerekmektedir. Eğer piyasada bolluk varsa, k a m b i y o senedi
yüksek fiyattan alınacaktır ve S i m o n Ruiz bu ikinci işlemden kârlı ç ı k a m a y a c a k t ı r . Basit
bir şekilde k o n u ş m a k tercih edilecek olursa, b a n k a c ı bu işten zararlı ç ı k m a k t a veya d a h a
d o ğ r u s u , altı aylık sürede alışık olduğu % 5'i k a z a n a m a m a k t a d ı r . K a z a n a m a m a k
k a y b e t m e k t i r , " k e n d i firmasının p a r a s ı n ı " hatalı olarak b a ğ l a m a k t ı r . M e d i n a del
C a m p o l u yaşlı a d a m ı n şu y a k ı n m a l a r ı n d a n veya F l o r a n s a ' d a k i d o s t u n açıklama veya
s a v u n m a l a r ı n d a n d a h a açık birşey o l a m a z ( 247 ). S o n u n c u s u " b u g ü n elinde p a r a olan onu
alıcının ileri s ü r d ü ğ ü fiyattan vermek z o r u n d a d ı r " diye a ç ı k l a m a k t a d ı r ( 248 ). Açıklamala-
rını s ü r d ü r e n Floransalı eski dost, olayların akışının tersine gitmenin tehlikeli olacağını
söylemektedir: " F l o r a n s a piyasasında şiddetli d a v r a n m a k isteyenler (Violerıtar laplaza)
b u r a d a hiçbir kâr b u l a m a d ı l a r " diye 9 Eylül 1591'de k a y d e t m e k t e d i r ( 249 ). G ü m ü ş p a r a
ve külçe yükselmesine karşı ne yapılabilir ki? K a m b i y o y a özgü olan temel k o n u m bu
d u r u m nedeniyle b o z u l m u ş t u r , k a m b i y o n u n işleyebilmesi için faiz hadlerinin çıkıp
inmesi ve verimli açıklıklara yol vermesi g e r e k m e k t e d i r .

İtalya'nın bu " n a k i t " selinin baskınına u ğ r a m a s ı n ı n bir diğer resmini, Y a r ı m a d a n ı n

d a r p h a n e l e r i n i n basit bir şekilde incelenmesinden de elde edebiliriz. Bu d a r p h a n e l e r d e n
hiçbiri işsiz değidir. Sommaria belgelerinden hareketle, N a p o l i Regia Zecca'sının bazı
satın alımlarını o r t a y a ç ı k a r t m a k hiç k u ş k u s u z m ü m k ü n d ü r ( 25 °). 1599'dan 1628'e k a d a r
( 251 ) bu d a r p h a n e d e 13 milyon sikke basıldığını kaydedelim. P a l e r m o ve M e s s i n a ' d a ( 252 )
veya C e n o v a ' d a ( 2 5 3 ) da aynı t ü r d e n bir faaliyet vardır. P a r a l a r piyasaya çıkar çıkmaz
h e m e n dolaşıma girmekte ve özellikle X V I I . yüzyılda çabucak basıldıkları yerleri
terketmektedirler. Venedik'te Zecca ( 254 ) durmaksızın p a r a b a s m a k t a d ı r : kentin refahı
b u n a bağlıdır. H e r yıl o r t a l a m a olarak basılan m i k t a r , bir milyon altın ve bir milyon
g ü m ü ş t ü r . Olağan beslenme kaynağı o l a r a k tüccarlar aracılığıyla gelen p a r a l a r veya
verghe yetmediğinde, zecca sözleşmeli satın a l m a l a r y o l u n a gitmektedir. Bu sözleşmele-
rin düzenlediği m i k t a r l a r bazen çok yüksek o l m a k t a d ı r . 1584'de 500.000 d ü k a ( C a p p o n i -
lerle 2 H a z i r a n d a ) , F u g g e r l e r i n Venedik'teki acenteleri Ottlarla 140.000 m a r k ; 1585'de
gene Ottlarla bir milyon d ü k a ; 1592'de A g o s t i n o Senestraro, M a r c a n t o n i o ve G i o .
Battista Giudici ile 1 milyon düka; 1595 Aralığında Olivero Marini ve Vicenzo Centurione
ile 1.200.000 d ü k a ; 26 M a r t 1597'de H i e r o n i m o ve C h r i s t o f e r o Ott ile 1 milyon... D a h a
s o n r a sözleşmeler k ü ç ü l m ü ş t ü r , a n c a k M a r t 1605'de G i o . P a o l o M a r u f f o , Michel A n g e l o
ve G i o . S t e f f a n o Borlott ile 1.200.000 dükalık bir sözleşme yapılmıştır. A m a c ı m ı z
Venedik Zecca1 sının alımlarının bilançosunu ç ı k a r t m a k olmayıp, a n a kitlesi itibariyle
A m e r i k a n - İ s p a n y o l g ü m ü ş ü n ü n d o y u r d u ğ u bu d a r p h a n e l e r i n ne dipsiz kuyu oldukları-
nı, ne k a d a r iştahlı olduklarını göstermektir.

A n c a k , u z a k t a k i Yeni D ü n y a ' n ı n üretim hacmini aposteriori denetlemeyi u m a b i l m e k

için, p a r a basım miktarlarını t o p l a m a k gerekir. İş bu k a d a r basit değildir. B u r a d a eritilen
sikkeler, başka bir yerde bir d a h a eritilmektedirler; birkaç ay veya yıl geçtikten sonra
b u n l a r b a ş k a bir d a r p h a n e y e geçmektedirler: 1548'den 1587 başına k a d a r N a p o l i
Zecca'sı 10,5 milyon d ü k a değerinde sikke basmıştır ve bu faaliyet d ö n e m i n i n s o n u n d a ,
in tutto il Regno non ne siano settecento millia ducati, sadece 700 bin d ü k a kalmıştır ( 255 ).
Yani i t a l y a ' d a p a r a ne k a d a r hızlı tedavül ederse o k a d a r b o l l a ş m a k t a d ı r .

T a b i i ki italya bu ayrıcalığını, yalnızca İspanyol parasının i m p a r a t o r l u k yolu

üzerinde b u l u n m a basit o l g u s u n a borçlu değildir. Bu raslantı o n a y a r d ı m e t m e k t e d i r a m a
asıl etkili olanı, tarihçilerin k ü ç ü m s e m e k t e inat ettikleri, yüzyılın son yıllarında o n a
A l m a n y a , D o ğ u A v r u p a , Alçak Ülkeler, F r a n s a ve İ s p a n y a ' y l a olan ticaretinde fazla
y a r a t a c a k k a d a r güçlü olan faaliyetlerdir ( 2 5 6 ) ( F l o r a n s a ' n ı n Kastilya yünleri a l ı m ı n d a n
k a y n a k l a n a n açığını hesaba katmaksızın). Bu bilanço, fazlaların kendi a d ı n a birikim
y a p m a s ı n a ve D o ğ u A k d e n i z ile T ü r k i y e t a r a f ı n d a verdiği açıkları k a p a t m a s ı n a o l a n a k
vermektedirler; zaten D o ğ u y l a olan bu ticaret, uzun uzadıya anlattığımız üzere, kârlı
dönüşleriyle Y a r ı m a d a n ı n t ü m ticari ve endüstriyel faaliyetlerini bir kat d a h a c a n l a n d ı r -
m a k t a d ı r . Böylece İtalya, herşeyin sipariş verildiği bir a k ı m ı n fiili efendisi olan değerli
m a d e n l e r ve k a m b i y o senetleri ticaretinin m e r k e z i n d e yer a l m a k t a r d ı r . G ü m ü ş enflasyo-
n u n d a altın güvenilir değer haline gelmiş ve iddihar ile uluslararası ö d e m e aracı özelliğini
kazanmıştır. Tersine h ü k ü m l e r o l m a d ı k ç a , k a m b i y o senetleri altın cinsinden ö d e n m e k -
tedirler. F l a n d r e askerleri d e ücretlerinin eğer t a m a m ı o l m a z s a , hiç olmazsa bir kısmının
altın cinsinden ödenmesini talep etmektedirler. Ve nihayet, d a h a önce söylediğimiz
üzere, sadece altın kurye ile gönderilebilmektedir. D e m e k ki eğer İtalya'nın İ s p a n y a ' y a
ihtiyacı varsa, İ s p a n y a ' n ı n d a , F l a n d r e ' d a C e n o v a ' d a n hareketle çoğu z a m a n altın olarak
ödenecek olan borçların güney-kuzey y ö n ü n d e kapatılabilmesi için İtalya'ya ihtiyacı
vardır. A n c a k Y a r ı m a d a d a k i piyasalar A n v e r s ' e İspanyol o r d u l a r ı n ı n m u t e m e d l e r i n e
u l a ş a n altın sikke ve k a m b i y o senetlerini sağlayabilirler.

İşte İtalya bir y a n d a n İspanyol siyasetinin ve Ceneviz aracılığıyla asientos'un a y a k t a

tuttuğu şu güney-kuzey ekseninin, diğer y a n d a n da paraleller b o y u n c a D o ğ u A k d e n i z ' e ,
s o n r a da U z a k D o ğ u ' y a ulaşan şu eksenin kesişme n o k t a s ı n d a yer a l m a k t a d ı r ; bu
eksenlerden biri C e n o v a - A n v e r s altın yolu, diğeri de Çin'e k a d a r giden beyaz m a d e n
yoludur.

Bu s o n u n c u yol k o n u s u n d a şaşırtıcı olan h e r h a n g i birşey y o k t u r : g ü m ü ş b u r a d a

öncelikli o l a r a k tedavül e t m e k t e , T ü r k İ m p a r a t o r l u ğ u Mısır ve A f r i k a ' d a n beslenmesin-
d e n ö t ü r ü bir altın bölgesi o l d u ğ u n d a n , beyaz m a d e n D o ğ u A k d e n i z ' d e n itibaren
d e ğ e r l e n m e k t e d i r ; İ r a n , H i n d ve bazen de Filipinler k a v ş a ğ ı n d a Ç i n ' e ulaşırken, d o ğ u y a
d o ğ r u yaptığı y o l c u l u k t a d a h a d a değerlenmektedir: Çin altını "iki m a r k altın
karşılığında sekiz m a r k g ü m ü ş " kuru üzerinden m ü b a d e l e edilmektedir, yani l'e 4 ki
A v r u p a ' d a k i parite en azından l'e 12'dir. G ü z e r g â h ı A m e r i k a ' d a n .başlayan ve, ya
A k d e n i z ' d e n ya d a Ümit B u r n u n d a n d ü n y a t u r u yapan bu İtalya-Çin ekseni bir yapıdır,
bir sürekliliktir, d ü n y a e k o n o m i s i n i n a n c a k X X . yüzyılın b a ş ı n d a n silinebilecek olan
güçlü bir çizgisidir. B u n u n tersine, C e n o v a - A n v e r s ekseni u z u n süren bir k o n j o n k t ü r ü n
ü r ü n ü o l m a k t a n ibarettir. Bu eksen İspanya Alçak Ülkeleri elinde t u t t u ğ u sürece, yani
1714'e k a d a r ve denetlediği g ü m ü ş e n f l a s y o n u s ü r d ü k ç e , yani 1680'e k a d a r , a y a k t a
k a l a c a k t ı r ( 257 ). D e m e k ki X V I I . yüzyılın t ü m ü b o y u n c a İtalya bu iki eksenin kesişme
n o k t a s ı olarak kalacaktır. İngiliz, H o l l a n d a l ı , St.Malolu ve bazen de Cenevizli yelkenli-
ler, " s a v a ş gemileri" veya değil, C a d i z l i m a n ı n d a n C e n o v a veya L i v o r n o ' y a , o z a m a n l a r
herkes t a r a f ı n d a n k u r u ş o l a r a k a d l a n d ı r ı l a n sekizlik sikkeleri t a ş ı m a k t a d ı r l a r ( 258 ).
Bütün bu trafik, " İ s k e n d e r i y e , Büyük Kahire, İzmir, H a l e p ve D o ğ u A k d e n i z ' i n diğer
yerlerine" u l a ş m a k t a d ı r . K u r u ş l a r " a d ı geçen b ü t ü n bu yerlerde ve hatta İ r a n ' d a çok
a r a n m a k t a d ı r l a r " diye y a z m a k t a d ı r , kitabı 1706'da bir d a h a basılan ve ü n l ü R i c a r d o ' n u n
b ü y ü k babası olan Samuel Ricard ( 259 ). Bunlar altın değil g ü m ü ş t ü r . Ç o k eski bir Venedik
muhtırası (1668) ( 26 °), tabii öyle olacak, Mısır'da ungari veya zechirıi "senzaperdervicosa
veruna; ma bisogtıa esser pratico" harcanabilirler, yani gerçekte hiçbir k a y b a u ğ r a m a d a n ,
f a k a t işini bilmek gerekir demektedir. Sekizlik sikkelerle g ü m ü ş üzerinden % 30'a k a d a r
k a z a n ç s a ğ l a m a k m ü m k ü n d ü r . G ü n e y - k u z e y eksenine gelince, o da yerinde d u r m a k t a -
dır. 1627'den s o n r a ( 261 ) C e n o v a ' n ı n önceliği k u ş k u s u z azalmıştır, f a k a t 1650'lerde bile
Cenevizli b a n k a c ı l a r İspanya hesabına Alçak Ülkeler'e teslimat y a p m a k t a d ı r l a r ( 262 ).

Cenevizlilerin yüzyılı ( 263 )

Bu ön a ç ı k l a m a l a r , b ü y ü k kapitalizmin t a k v i m i n d e , Fuggerlerin kısa yüzyılından
s o n r a ve A m s t e r d a m ' ı n karışık kapitalizm yüzyılından önceki yerlerini 1557-1627
a r a s ı n d a alan Cenevizli bankerlerin payını d a h a iyi belirlememize y a r d ı m etmektedirler.
1627 yerine 1640 veya 1650 demeyi tercih ettiğimi itiraf e d i y o r u m ( 264 ), f a k a t bu pek fazla
önemli değildir. Cenevizlilerin talihinin 1557'de İspanyol devletinin garip iflasının
ertesinde sihirli bir değnek darbesiyle birden bire açılmadığı ve 1627'de de Kastilya'nın
beşinci veya altıncı iflası vesilesiyle, kont d ü k Olivares'in Kastilya tacına borç verenlerin
birinci sırasına Portekizli M a r r a n o l a r ı yükseltmesiyle aniden tersine dönmediği aşikâr-
dır. C e n o v a u z u n bir süre d a h a uluslararası finansın ekseni o l a r a k kalmıştır.

C e n o v a ' n ı n eski zenginliği, 1528'de siyasal olarak t a m a m e n ters t a r a f a dönmesi,

talihinin yükselişini önceden hazırlamışlardır, tıpkı A n d a l u ç y a ve Sevilla'ya erkenden
yerleşmesi (265-), yalnızca A n d r e E. S a y o u s ' n u n çalışmalarından beri iyice bildiğimiz
İ s p a n y a ve H i n d l e r a r a s ı n d a k i ticarete değil, aynı z a m a n d a Sevilla ile A l ç a k Ülkeler
a r a s ı n d a k i ticarete de katılması gibi -bu ticaret ötekini beslemektedir-, Richard
E h r e n b e r g ' e d a y a n a r a k ( 266 ) Cenevizlilerin A n v e r s ' d e üstün hale gelmelerinin geç bir
tarihte, 1555'den önce olmadığını k a y d e d i y o r u m , f a k a t yüzyılın b a ş ı n d a n itibaren
Escaut piyasasında faal olmuşlar ve 1488-1514 a r a s ı n d a b u r a y a gelen ilk İtalyan
tüccarları o l m u ş l a r d ı r ( 267 ). D a h a sonra kuzey-güney bağlantılarını, en azından 1566'ya
k a d a r finanse etmişe benzemektedirler.

H e r hal-ü k â r d a o n l a r a en b ü y ü k fırsatı Fuggerlerin ve h e m p a l a r ı n ı n y o r u l m a l a r ı

sağlamıştır, yüzyılın o r t a s ı n d a k i ağır resesyonun darbesini yiyen F u g g e r l e r 1575 ve
1595'deki kısa yeniden sahneye çıkışlarının dışında, tehlikeli asierıtos o y u n u n d a n
çekilmişlerdir.
Asientos çoklu h ü k ü m l e r i olan ve Kastilya hükümetiyle hombres de negocios arasında
i m z a l a n a n sözleşmelerdir. Bunlar kısa vadeli avanslar olup, özellikle Sevilla'ya değerli
m a d e n gelişine bağlı o l a r a k ödenebilir niteliktedirler: bu gelişler kesiklidir; kral için söz
k o n u s u olan bu düzensiz gelişlerin yerine düzenli bir hazine i k â m e etmek ve özellikle de,
her ay Alçak Ülkeler'deki İspanyol birliklerinin m a a ş ve diğer masraflarını çoğunlukla
altın cinsinden ö d e m e k t i r . Cenevizlilerin becerileri 1557'den itibaren yalnızca Katolik
Kralın Kastilya'daki veya Kastilya dışındaki çeşitli k a y n a k l a r ı n a b a ş v u r m a k l a sınırlı
kalmamış, aynı z a m a n d a m u a z z a m m i k t a r l a r a varan avanslarını b i r a r a y a ' g e t i r m e k ve
g a r a n t i altına alabilmek için, İspanyol hatta İtalyan k a m u tasarruflarını d a kullanmış-
lardır. G e r ç e k t e n de, kral o n l a r a 1561-1575 a r a s ı n d a juros resguarda^&r s a ğ l a m a k t a d ı r
( 268 ), b u n l a r ilke olarak verilen b o r c u n güvencesi niteliğindeki k a m u s a l gelirlerdir, fakat
asentistas bunları istedikleri gibi kullanabilmektedirler. Bunları dostlarına ve tanıdıkları-
na ve bunları a l m a k için acele eden ö n c e d e n sıraya girmiş kimselere s a t m a k t a d ı r l a r . Tabii
ki Cenevizliler s o n r a d a n krala geri vermek için Juros'\an geri a l m a k z o r u n d a d ı r l a r , a m a
bu iş bedelleri ödendiğinde yapılacaktır. İkinci beceri: 1559-1566 a r a s ı n d a , Kastilya
maliyesinin yeniden düzenlenmesi sırasında, b ü t ü n eski borçların, bir cins Casa di San
Giorgio haline gelen Casa de la Contratacion'a devri sırasında nakit sacas yasaklanmıştır
(269); Casa de la Contratacion artık juros'u kendi kaynaklarıyla ödeyecektir ( 27 °). Bu,
K a s ı m 1560 tarihli b ü y ü k T o l e d o k a r a r n a m e s i n i n a m a c ı d ı r ( 271 ) ki, tarihçiler b u n u , tıpkı
1557'deki birincisi gibi işadamlarının s u s k u n o n a y l a n d a h i l i n d e yapılan ek bir iflas ilanı
s a y m a k t a d ı r l a r . İ ş a d a m l a r ı eski alacaklarının b ü y ü k bir b ö l ü m ü n ü juros o l a r a k elde
etmişlerdir, f a k a t kendi alacaklılarına bu p a r a d a n ö d e m e yapabilmektedirler. Bu
düzenlemeler esnasında Cenevizliler F u g g e r l e r d e n d a h a az z a r a r a uğramışlardır.
Kârlarını nakit o l a r a k ihraç edemiyorlarsa d a , bu k â r l a r kolaylıkla şap, yün, zeytinyağ,
ipek vb. İspanyol mallarına yatırılabilir ve b u mallar İtalya veya Alçak Ülkeler'e ihraç
edildiğinde, o n l a r a b u uzak ülkelerde ihtiyaç d u y d u k l a r ı nakit k a y n a k l a r ı sağlayabilir-
lerdi. 1566'dan s o n r a ( 272 ), F l a n d r e ' d a k i karışıklıklar nedeniyle yeniden istedikleri gibi
g ü m ü ş sikke ve külçe ihraç etmelerine izin verilince, herşey o n l a r için d a h a u y g u n hale
gelmiştir.

F a k a t a n a s o r u n Alçak Ülkeler'e yapılacak altın transferi ve o r a d a yapılacak altın

cinsinden ödemeler o l a r a k k a l m a y a d e v a m etmektedir. Bu s o r u n u çözebilmek için
K a t o l i k kral z o r u n l u o l a r a k uluslararası kapitalistlerin y a r d ı m l a r ı n a b a ş v u r m a k t a n
k a ç ı n a m a m ı ş t ı r ; yüzyılın o r t a s ı n d a n önce Y u k a r ı A l m a n y a l ı A l m a n l a r ve 1557'den sonra
Cenevizliler. II. Felipe, V. C a r l o s ' d a n d a fazla bu y a r d ı m a m a h k û m d u r . Uluslararası
p i y a s a d a beyaz m a d e n e e g e m e n d i r , f a k a t b a k ı r , k a m b i y o senetleri ve a l t ı n o n u n
h ü k m ü n e tabi değillerdir. Bakır önemsiz bir role sahiptir. A n c a k bu mütevazi p a r a
m a d e n i İberik Y a r ı m a d a s ı n a y a b a n c ı d ı r ve bu yüzyılda A l m a n d ı r ve X V I I . yüzyılda da
İsveçli ve J a p o n olacaktır. İspanya karşılığını ödeyerek bakırı kolayca elde edecektir ve
1550'lerde D o ğ u H i n d adalarının talebine bağlı o l a r a k bakırın çok b ü y ü k yüklemeler
k a y d e t m e s i n e k a d a r Portekiz'deki d u r u m d a gerginleşmeyecektir ( 273 ). Anlatıldığına
göre, kral D o n M a n u e l ' i n d ö n e m i n d e , 1640'larda bile bakır P o r t e k i z ' d e altına karşı prim
y a p m a k t a d ı r ( 2 7 4 ). K a m b i y o senetleri k o n s u n d a , bazen akıl sınırlarını zorlayan kredileri
temsil edenler ile, ticaret b i l a n ç o s u n u n fazlalıklarını karşılayanları birbirlerinden
a y ı r m a k g e r e k m e k t e d i r . Oysa, A m e r i k a n hazinelerinden şaşkına d ö n m ü ş olan İspanya
h e r y a n d a n ticaret açığı vermektedir, fazlası olan ülkeler ise Alçak Ülkeler (veya eskiden
öyle) ile İtalyan piyasalarıdır. İşte bu s o n u n c u l a r a ait kâğıtları satın a l m a k gerekmek-
tedir. Ç ü n k ü ilke o l a r a k altın cinsinden ödenmeleri gereken k a m b i y o senetleri, sarı
sikkelerin k a r m a ş ı k a k ı m l a r ı n a yön vermektedirler. Oysa A v r u p a ' y a A m e r i k a ' d a n sarı
m a d e n az m i k t a r d a gelmektedir, öyleyse çoğu z a m a n eski sikkeleri k u l l a n a r a k y a ş a m a k
gerekmektedir.

Ceneviz kapitalizmi b ü t ü n bu yönlerde ç a b u c a k ü s t ü n l ü k k u r a c a k t ı r , f a k a t iyice

belirtelim ki, bu İtalya'nın t ü m ü n ü n y a r d ı m ı olmaksızın gerçekleştirilemezdi. Bu yardım
işlerin başarısını sağlamıştır. P a r a sıkıntısı olan Cenevizliler kendi kentlerinden ve
b u n d a n da fazla o l m a k üzere, İ t a l y a ' d a n aldıkları sikkeler ve k a m b i y o senetleri
sağlamışlardır. 1607'de ( 2 7 5 ) Cingue Savii b u n u tek bir kelimeyle a ç ı k l a m a k t a d ı r l a r ,
ç ü n k ü olay kendiliğinden o r t a d a d ı r : beyaz m a d e n (ve L i z b o n ' d a n şeker ile k a r a b i b e r
alımı içm kredi de) sağlayıcısı olan Cenevizliler hanno sicuro modo di estrazer da questa
citta guanto oro vogliano, V e n e d i k ' t e n istedikleri k a d a r altın çekebilecekleri k o n u s u n d a
emindirler. Ve A l m a n y a ile A l ç a k Ülkeler üzerine de bir o k a d a r k a m b i y o senedi
çekebilirler. A m b r o s i o Spinola ve G i o . J a c o m o G r i m a l d i , 1596 iflasının ertesinde
C e n o v a C u m h u r i y e t i n e d u r u m u açıklarlarken, Alçak Ülkeler'e s a ğ l a m a y a söz verdikleri
(II. Felipe'nin talebi üzerine ve Contratacion'un -biz sendika derdik- diğer tüccarları adına)
m i k t a r l a r k o n u s u n d a k i zorluk "böylesine ihtiyatları olağan o l a r a k sağlandığı F l o r a n s a
ve Venedik piyasalarının (iflasın şiddetli s o n u ç l a r ı n d a n ö t ü r ü ) h e m e n hemen t a m a m e n
alt-üst o l m u ş o l m a l a r ı d ı r diye a n l a t m a k t a d ı r l a r ( 276 ). Bu iki kent olmaksızın riyaller ve
g ü m ü ş külçeler için bu k a d a r düzenli alıcılar ve kuzeye başa belâ olacak paraları
t a ş ı m a k t a n k u r t a r a n , hem de o r a d a vazgeçilmez nitelikte olan sarı m a d e n sevkiyatına
o l a n a k veren kredi ve altın sağlayıcıları b u l m a k olanaksızdır. Bu altının vazgeçilmez
o l d u ğ u n u tekrarlayalım. Alçak Ülkeler'deki askerler maaşlarının büyücek bir kısmı-
nın altın cinsinden ödenmesini talep e t m e k t e ısrarlıdırlar, bunu çıkarlarına d a h a uygun
ve kendileri için d a h a r a h a t b u l m a k t a d ı r l a r . Altın sikkeler prim y a p m a k t a d ı r ve d a h a
d ü ş ü k hacimle d a h a büyük değerlerin a k t a r ı m ı n a olanak vermektedirler. Böylece g ü m ü ş
sikkeler sürekli olarak altın sikkelerle değiştirilmektedir. T ü c c a r l a r gerçekte bu külfetli
z o r u n l u k t a n k u r t u l m a k için g ü m ü ş sikkeleri, h a t t a ücretin bir parçası olarak k u m a ş
verilmesini d a y a t m a y ı denemişlerdir. Bu k o n u d a yavaş bir gelişme m e y d a n a gelmiştir.
Beyaz m a d e n III. Felipe'nin t a h t a ç ı k m a s ı n d a n önce kendini kabul ettiremeyecektir; ilk
aşamalarını b a k ı r - g ü m ü ş karışımı sikkelerin e n f l a s y o n u n u n m e y d a n a getirdiği yavaş
süreç içinde, İspanyol g ü m ü ş riyali uluslararası bir p a r a mertebesine ulaşacaktır. Öte
y a n d a n , g ü m ü ş ü n kendini kabul ettirmesini g ö r m e k için yüzyılın sonuyla izleyen
yüzyılın başında barışın geri geldiğini de g ö r m e k gerekmiştir. Barış asker taleplerini
değersizleştirmiş ve onların etkin tehditlerine son vermiştir.

F a k a t o tarihe k a d a r altın sikke askerin o k a d a r güçlü bir talebi o l m u ş t u r ki, yüzyılın

en büyük p a r a dolaşım çizgilerinden biri haline gelmiş ve ilk kez Felipe Ruiz M a r t i n ' i n
gösterdiği üzere ( 277 ) bu dolaşımın yapısal bir özelliği o l m u ş t u r . Bu b a ğ l a m d a , 1569
Ş u b a t ı n d a Alba d ü k ü , M a n s f e l d t k o m u t a s ı n d a k i bir birliği F r a n s a ' d a k i katoliklerin
y a r d ı m ı n a g ö n d e r m i ş t i r ( 278 ). Birlik için altın sikkeleri taşıyacak üç atlı arabayı
d o l d u r a b i l m e k üzere, D i e g o de G u e i n e s ' i R o u e n , Paris ve Lyon tüccarlarına b a ş v u r m a y a
g ö n d e r m e k ve belli bir bedele k a t l a n a r a k , monedas de plata como se rescibieron de los
mercaderes a escudos de oro en oro, t ü c c a r l a r d a n elde edilen g ü m ü ş paraları altın ekülere
çevirmek gerekmiştir. Bu küçük olayın gündelik bir gerçeğe p a r m a k b a s m a m ı z a ve
b u n d a n geniş bir bakış açısına u l a ş m a m ı z a izin vermesi gibi bir a v a n t a j ı vardır. 1579'da
Piacenza fuarlarıyla örgütlenmesi t a m a m l a n a n ve yüzyılın bitiminden sonra da sürecek
olan Cenevizlilerin genel sistemi, Alçak Ülkeler'den g ö r ü l d ü ğ ü haliyle, mal, g ü m ü ş ,
k a m b i y o senedi üzerine dayalı, tek kelimiyle Batının tüm serveti üzerine dayalı bir dizi ön
akımı varsayan geniş bir altın akışıdır. Bu o y u n galip gelmektedir, f a k a t bazı egemen
k u r a l l a r a saygı gösterilmesine dayalıdır.

Piacenza fuarları
Cenevizlilerin zaferi a n c a k 21 Kasım 1579 günü ( 279 ), Besançon fuarları denilen
f u a r l a r ı n , onlar t a r a f ı n d a n Piacenza'ya aktarılmalarıyla herkesin gözlerinin ö n ü n e
serilmiştir; bu f u a r l a r çok n a d i r kesintiler dışında, 162l'e k a d a r ( 28 °) Ceneviz denetimi
altında kalacaklardır. Besançon fuarlarının kökeni belki 1534'e k a d a r geriye gitmektedir
( 281 ). Cenevizli tüccarlar, F r a n s a kralının 1528 ihanetini hiçbir z a m a n affetmemesi
nedeniyle L y o n ' d a bu cinsten güçlüklerle karşılaşmışlar, F r a n s a kralının isteği üzerine
onları t o p r a k l a r ı n d a n kovan Savua düküyle bu cinsten güçlüklerle gene karşılaşmışlar ve
kendi işadamlarıyla onların iş yaptıkları kimselere bir b u l u ş m a yeri b u l m a k z o r u n d a
kalmışlardır. Bu buluşma yeri önce 1535 başında Lons-le-Saumier'de Foire des Rois,
s o n r a d a B e s a n ç o n ' d a u z u n bir dizinin ilki o l m a k üzere, ilk Paskalya fuarı o l m u ş t u r . Bu
yer değiştirmeyi V. C a r l o s değil de, yeni b u l u ş m a yerine d a h a fazla sarılan C e n o v a
C u m h u r i y e t i n i n bizzat kendisi harekete geçirmiştir, ç ü n k ü Fransızlar 1536'da Savua ve
Piemonte'yi işgal etmişlerdir ve Besançon'a L o m b a r d i y a ' d a n , İsviçre k a n t o n l a r ı n d a n ve
F r a n c h e - C o m t e ' d e n d o ğ r u d a n ulaşmak m ü m k ü n d ü r ; ç ü n k ü bu "zararlı ve can sıkıcı"
uzak b u l u ş m a yerinin, L y o n ' u n ve fuarlarının b u r a d a harekete geçirdiği p a r a ve mal
yığılmalarına yakın o l m a k gibi bir avantajı vardır ve L y o n ' d a k i ritm s o n r a d a n
B e s a n ç o n ' d a aynen devam edecektir ( 282 ). Akdeniz ile Anvers arasındaki yolun o r t a s ı n d a
b u l u n a n L y o n hala d ü n y a zenginliğinin gerçek başkenti o l a r a k k a l m a y a d e v a m
etmektedir, bu da B e s a n ç o n ' d a pek iyi bilmediğimiz zorluklarla karşılaşan Cenevizlilerin
fuarlarını herhalde 1568'de ( 283 ) Poligny'ye, sonra da C h a m b e r y ' y e taşıyarak, böylece
güneye y a k l a ş m a l a r ı n ı , a m a hep L y o n ' u n y ö r ü n g e s i n d e kalmalarını a ç ı k l a m a k t a d ı r .
L y o n ' d a n yola ç ı k t ı k t a n s o n r a Savua yolu üzerindeki ilk önemli köy olan M o n t l u e l ' d e
vapılan çok sayıda ö d e m e n i n de kanıtladığı üzere, L y o n ' a k o m ş u o l m a k gerekiyordu
( 284 ).
D e m e k ki, f u a r l a r ı P a r m a d ü k ü n e ait t o p r a k l a r üzerindeki Piacenza'ya geçişleri
belirleyici o l m u ş t u r . Bu Alp engelinin yeni buluşma yerinden ayırdığı L y o n ' d a n bir
k o p u ş t u r . Piacenza'ya bu yerleşiş aynı z a m a n d a , geçen dört yıl b o y u n c a süren ve
tarihçilerin b u g ü n gerçek nedenlerini açığa ç ı k a r t m a y a başladıkları ( 285 ) u z u n bir
b u n a l ı m ı n son sahnesidir. B u r a d a söz k o n u s u olan Ceneviz yıldızının en yüksekte olduğu
noktadır.
Juros de resguardo ile u y u m içindeki asientos sitemi, II. ciltteki 60 n u m a r a l ı
grafiğimizin tek başına gösterdiği üzere, 1566'dan itibaren geniş ölçüde F l a n d r e ' d a k i
karışıklıklar ve licencias de saca sayesinde ( 2 8 6 ) ve O k y a n u s y o l u n d a k i k o p u k l u ğ a r a ğ m e n
gelişmiştir. Yeni Başkent M a d r i d ' e şaşaalı günlerinde yerleşmiş olan ve b u r a d a önemli
sözleşmeler i m z a l a y a n , Alcalâ de H e n a r e s ile birlikte b u r a d a bir k a m b i y o piyasası
örgütleyen Cenevizlilerin bu k ü s t a h yükselişleri İspanyol k a m u o y u n d a şiddetli kıskanç-
lıklara yol a ç m a k t a n geri k a l m a m ı ş , b u n d a n d a vahimi, aynı cinsten kıskançlıklar bizzat
II. Felipe'nin çevresinde o r t a y a çıkmışlardır. 1573-75 Cortes'i bu yabancılara karşı
şiddetle dikilmiştir ( 287 ). F a k a t o n l a r a saldırmak b a ş k a şey, yerlerine koyacak birşey
b u l m a k başka şeydir. II. Felipe'nin bizzat kendisi ve d a n ı ş m a n l a r ı , İspanya ve diğer
yabancı piyasaların tüccarlarına b a ş v u r m a n ı n m ü m k ü n o l d u ğ u n a çok ç a b u k inanmış-
lardır. B u n u n s o n u c u n d a , 1 Eylül 1575 kararnamesiyle tek bir hareketle Cenevizlilerin
tüm geleceği tehlikeye s o k u l m u ş t u r . 14 Kasım 1560'tan itibaren yapılan b ü t ü n asientos
iptal edilmiş ve " y a s a d ı ş ı " ve hilekâr ilân edilmişlerdir. Bütün hesaplar Alçak Ülkeler'de
1575'te çıkartılan Pragmatique'te yer alan ( a m a 1 Eylül tarihini t a ş ı m a k t a d ı r ) tek taraflı
kurallara u y g u n o l a r a k yeniden ele alınacaklardır. B u n u n Cenevizliler açısından anlamı
m u a z z a m kayıplardır. İtiraz etmişler, tartışmaya girmişler, Kastilya camara'sında dava
açmışlar, a m a özellikle F l a n d r e y ö n ü n e o l a n ö d e m e sistemini e t k i n bir şekilde kilitle-
m i ş l e r d i r . H a t t a o s ı r a l a r A l ç a k Ü l k e l e r ' d e k i p r o t e s t a n asileri bile d e s t e k l e m i ş
olmaları m u h t e m e l d i r . A n c a k bu d r a m a t i k yılın Aralık ayında, çok sert bir siyasal ve
toplumsal devrimle alt-üst olan C e n o v a (ne yazık ki bu devrim derinlemesine bilinme-
mektedir) bir y a n d a yalnızca para ticaretiyle uğraşan Nobili Vecchi ile, diğer y a n d a
loncaların desteklediği sıradan tüccarlar olan Nobili Novi (di San Pietro)"y\ karşı karşıya
getiren bir a y a k l a n m a yaşamıştır. Asiler kavgayı kazanmışlar ve yönetim m e k a n i z m a l a -
rını ele geçirerek ücretleri yükseltmişlerdir. Bankacılar kent yakınlarına "bazıları M i l a n o
yolu üzerinde Novi y a k ı n l a r ı n d a k i Sararelle civarındaki Battista S p i n o l a ' n ı n t o p r a k l a r ı -
n a " ( 288 ), bazıları d a S a v u a ' y a çekilmişlerdir. F a k a t galip gelen t a r a f , kenti fiilen
yönetememiş ve d a h a k ö t ü s ü , m u a z z a m fınans mekanizmasını hiç işletememiştir, zaten
bu m e k a n i z m a II. Felipe'nin Eylül kararnamesiyle o k a d a r b ü y ü k bir yara almıştır ki,
L y o n ' d a k i Buonvisiler Ekim 1575'de " B e s a n ç o n Paskalya f u a r ı n ı n açılıp açılamayaca-
ğını ve açılırsa nerede açılacağını endişeyle s o r m a k t a d ı r l a r ( 289 ). D e m e k ki bu b ü y ü k
mücadelede, bu 1575 yılının s o n u n d a kimin kazandığı h e n ü z belli değildir. C e n o v a ' d a k i
mücadele, İ s p a n y a ' d a k i mücadele, A v r u p a ' n ı n t ü m piyasalarındaki Cenevizli tüccarlarla
Cenevizli o l m a y a n l a r a r a s ı n d a k i rekabet, b u n l a r ı n hepsi birden tek bir kavgayı m e y d a n a
getirmektedirler.

Cenovalı b a n k a c ı l a r ı n zaferi, onlar için İspanya kralıyla 5 Aralık 1577'de i m z a l a n a n

medio general olacak ve 1575'in sert tedbirlerini y u m u ş a t a c a k olan a n l a ş m a n ı n
i m z a l a n m a s ı n a k a d a r , iki yıl d a h a gecikecektir. Bu zafer ancak Kastilyalı tüccarlar ile
H a b s b u r g l a r ı n "kayıtsız şartsız h i z m e t k â r l a r ı " F u g g e r l e r de dahil, k a v g a y a katılan
b ü t ü n diğer tüccarların güçsüzlükleri ve dengesizlikleri sayesinde elde edilebilmiştir.
Devreye s o k u l a n sermayeler yetersiz olmuşlar, çok ç a b u k geriye alınırlarken, ulaşmaları
gereken yerlere d o ğ r u çok yavaş ilerlemişlerdir. Öte y a n d a n , Cenevizlilerin k a m b i y o
senetleri ve altın üzerinde uyguladıkları a b l u k a etkin o l m u ş t u r . Cenevizliler rakiplerinin
r a h a t ç a d a v r a n m a l a r ı n a izin vermeyecek k a d a r fazla m a n e v r a o l a n a ğ ı n a sahiptirler.
L i z b o n , F l o r a n s a , L y o n h a t t a Paris ve F r a n s ı z yolları ü z e r i n d e n y a p ı l a n hiçbir
sevkiyat istenilen hıza u l a ş a m a m ı ş t ı r . S o n u ç : m a a ş l a r ı n ı a l a m a y a n İ s p a n y o l birlikleri
a y a k l a n m ı ş l a r ve bir sürü değişiklikten s o n r a Kasım 1576'da Anvers'i zaptedip, k o r k u n ç
bir şekilde y a ğ m a l a m a l a r d ı r ( 290 ). T ı p k ı İspanyolların 1575'de C e n o v a ' d a k i a y a k l a n m a -
d a hiç s o r u m l u l u k paylarının olmadığını d ü ş ü n m e n i n temkinli bir tavır olmayacağı gibi,
Cenevizli işadamlarının destek vermediklerini d ü ş ü n m e n i n de temkinli bir davranış
olmayacağı bu d r a m a t i k olaylar kralı u y u ş m a çareleri a r a m a k z o r u n d a bırakmıştır. Bu
tarihe k a d a r kral bir Ceneviz m e k t u b u n d a belirtildiği üzere, poco voluntâ di mitigare il
rigoro dil decreto göstermiştir ( 291 ). A m a kalbinin derinliklerindeki tercihi o l u ş t u r a n bu
katı tavrı s ü r d ü r m e k nasıl m ü m k ü n olacaktır? M a r t 1577'den itibaren ciddi görüşmeler
başlamıştır. Bu müzakereler ancak 5 Aralık 1577'desonucaulaşacaklardırve/îom£/'e.sûfe
negocios Katolik Kralın emrine hemen, C e n o v a , Milano, veyahut Napoli veya Sicilya'da
ödenebilir nitelikte, 5 milyon altın ekü vereceklerdir.

Bu a r a d a C e n o v a ' d a ' h e r ş e y düzene giriyor ve M i l a n o ile T o s k a n a tüccar b a n k a l a r ı n ı n

desteğiyle yeni bir çözüm biçimleniyordu: P a r m a d ü k ü n ü n t o p r a k l a r ı n d a , Piacenza'da
k u r u l a n f u a r l a r ı n ç ö z ü m ü . Birkaç inkita (örneğin 1580 Paskalyasında f u a r l a r Lyon
y a k ı n l a r ı n d a , S a v u a ' d a k i M o n t l u e l ' d e k u r u l a c a k l a r d ı r ) hariç, içerdikleri sistemle birlikte
bu f u a r l a r 162l'e k a d a r C e n o v a d e n e t i m i n d e o l m a k üzere, yerlerinde kalacaklardır.
Akdeniz C e n o v a aracılığıyla, d ü n y a servetinin denetimini uzun bir süre için eline
geçirmiştir.
Bu başarının Piacenza'daki g ö r ü n t ü s ü açıkça mütevazidir ( 292 ). B u r a d a ne L y o n ' d a -
ki, ne de F r a n k f u r t veya Leipzig halk f u a r l a r ı n d a k i ş a m a t a vardır. B u r a d a slogan
gizliliktir.
Tebliğ (1 Şubat); Paskalya (2 Mayıs); Ağustos (1 Ağustos); Bütün Azizler (2 Kasım)
günlerinde o l m a k üzere yılda 4 kez 60 k a d a r işadamı biraraya gelmektedirler. Bunlar
banchieri di conto'dur; birkaç Cenevizli, Milanolu, Floransalı, bunların hepsi giriş aidatı
çok yüksek olan (400 ekü) ve piyasadaki insanlar t a r a f ı n d a n seçilmeyi gerektiren bir cins
k u l ü b ü n üyeleridir. F u a r ı n üçüncü günü conto'yu, yani önemini belirtmenin gereksiz
o l d u ğ u k a m b i y o k u r u n u s a p t a y a n l a r b u n l a r d ı r . Banchieri di conto'nun y a n ı n d a sarraflar
veya çoğu z a m a n söylendiği gibi cambiatori yer a l m a k t a d ı r , b u n l a r 2.000 ekülük teminat
karşılığında fuarları izlemek ve b u r a d a iş y a p m a k ( b u n a bilanci'lerini arzetmek
deniliyordu) hakkını elde etmektedirler. Ü ç ü n c ü kategori ise heroldi (veya trattanii)'ler-
den, f i r m a temsilcileri ile simsarlardan o l u ş m a k t a d ı r . D e m e k ki katı bir düzenleme ile
disiplinin sağlandığı en fazla 200 kişi; uyuşmazlık halinde son a ş a m a olarak çok güçlü
C e n o v a S e n a t o s u n a giden d u r u m l a r ı n son k a r a r yeri burası o l m a k t a d ı r .

Bu f u a r l a r " c i r o veya b u l u ş m a " fuarlarıdır, bu sözler Savary'ye aittirler ( 293 ),

İ t a l y a n c a ' d a riscontro denilmektedir. H e r tüccar bu f u a r l a r d a ciltli bir defter s u n m a k t a -
dır -içinde ödenecek veya tahsil edilecek k a m b i y o senetlerinin b u l u n d u ğ u scartafaccio-
ilk yapılacak iş yazıları d ü z e n e s o k m a k , kabulleri elde etmektir ve s o n r a f u a r ı n b ü t ü n
işlemleri karşı karşıya getirilerek bir dizi iptal ve t a m a m l a m a işlemine ulaşılmaktadır.
S o n u ç t a , başlangıçtaki m u a z z a m ö d e m e r a k a m l a r ı y l a hiçbir ilgisi o l m a y a n bir pasif veya
aktif k a l m a k t a d ı r . Herşey güneş g ö r m ü ş kar gibi erimiştir. F u a r u y g u l a m a s ı n ı n
gerektirdiği üzere, altın cinsinden ödenen farklar için küçük m i k t a r d a bir nakit yeterli
olmaktadır. Ve çoğu z a m a n alacaklı, alacağının başka bir yere veya başka bir f u a r a
aktarılmasını kabul etmektedir. Böylece borçlular lehine bir kredi yaratılmış olmaktadır.
İşlemlerin ayrıntısı tabii ki daha karmaşıktır; eğer 1633'de ( 294 ) C e n o v a ' d a yayınlanan
Cenevizli D o m e n i c o Peri'nin klasik kitabı II Negociartte'ye bakılacak olursa, uygulama-
da önceden hazırlanmış kambiyo tablolarına rağmen, gene de ciddi zorlukların çıktığı
görülecektir. Çatışmalı d u r u m l a r bol miktarda ortaya çıkmaktadır. Alışkanlığı olmayan
katılımcılar için f u a r sorumluları, beşinci gün yalnızca boşlukları d o l d u r m a n ı n yeterli
olduğu kambiyo senedi modellerini dolaştırmaktaydılar.

Böylece, bu hızlı işlem f u a r l a r ı n d a muazzam ödemeler yapılmaktaydı. Davanzati'ye

göre ( 295 ), bu f u a r l a r d a 1588'den itibaren 37 milyon " m a r k e k ü " d e n fazla bir miktar işlem
görmekteydi ve birkaç yıl sonra, D o m e n i c o Peri'nin ( 296 ) söylediğine göre bu r a k a m 48
milyonu b u l m a k t a y d ı . K a m b i y o kotasyonları elimizdeki tüccar mektupları sayesinde
oluşturulabilirler. F a k a t en azından Cenevizli bankacılardan birini muhasebesine ve
mektuplarına sahip olmadığımız sürece, olayları dıştan görmeye m a h k û m olarak
kalacağız. Gerçekten de Cenevizlilerin b ü t ü n gelecekleri oldukça ince, ve incelikle
kullanılan bir mekanizmaya d a y a n m a k t a y d ı . Onları 1577'de " n a k i t t e n d a h a fazla kâğıda
s a h i p " olmakla suçlayan, mehr papier als baargeld ( 297 ) Fuggerlerin İspanya'daki
temsilcisinin keyifle dediği gibi, onların egemenlik alanı kâğıdın egemen olduğu alandır.

Kâğıt yüzyılı
Kâğıt yüzyılı 1579'daki ilk Piacenza fuarlarıyla birlikte başlamamıştır. Yüzyılın
b ü t ü n ü o n u hazırlamıştır. F a k a t 1566'dan veya d a h a iyisi 1579'dan sonra, kâğıt o kadar
büyük bir yere sahip olmuştur ki, iş dünyasına az veya çok yaklaşan hiç kimse b u n u
farketmekten uzak kalamamıştır. Görevler birbirlerinden farklılaştıklarından ö t ü r ü , bir
bankacılık mesleği diğer ticari faaliyetlerden, bankerlikten veya d a h a doğrusu finansör-
lükten ayrılmıştır, ç ü n k ü bu faaliyet başlangıçta h ü k ü m d a r l a r ı n paralarına yönelik
olmuştur. Bu öyle bir meslektir ki, biz tarihçiler o çağda yaşayan birçok insanın
şaşkınlığını kavrayabilmek için o n u n nisbi garipliğini keşfetmeliyiz. Para malı izler diye
düşünmektedirler bilgeler veya dürüstler; "gerçek değişim" sözünden bunlar bu meşru
trafikten d o ğ a n sonuçları anlamaktadırlar, fakat p a r a maldan k o p a r a k ayrı bir ticaret
konusu haline gelince, bu d u r u m u kabul edememektedirler; aynı şekilde Piacenza'da
çoğu z a m a n herşeyin birer yazı oyunuyla çözülmesi onlara ters gelmektedir. II.
Felipe'nin kendisi de k a m b i y o d a n hiçbir şey anlamadığını itiraf etmiştir ( 298 ) ve belki de
bu a n l a y a m a m a nedeniyle Cenevizlilere bu k a d a r d ü ş m a n olmuştur.

Yarı yarıya geçmişine gömülmeye devam etmekte olan Venedik'te kâğıt uzun z a m a n
ihtiyatlı bir ziyaretçi olarak kalacaktır. 1575 tarihli bir Venedik belgesi ( 299 ), Türklerle
girişilen mücadele d ö n e m i n d e alınan büyük savaş borçlarının bilançosunu çıkartmak-
tadır, bu borçların toplamı 5,5 milyon d ü k a d a n fazladır. Ellerinde bulunanların
ödenmesi için getirdikleri tutte le lettere di cambio bu toplam içinde 216.821 dükalık yer
t u t m a k t a d ı r , yani b ü t ü n ü n % 4'ünde biraz daha az. Bu sınama tabii ki tek başına
sonuçlara ulaştıracak nitelikte değildir: bu borçlar piyasadan alındıkları için bunların
altın külçe (57.772) veya gümüş külçe (1.872.342) veya sikke (3.198.420) olarak
ödenmeleri mantıklıdır. Ancak gerektiğinde, kâğıtların ve bunların yol açtıkları meşru
veya gayrimeşru oyunlara itiraz eden bir Venedikli mutlaka bulunacaktır. Yargıçlar,
tıpkı 1573'de M a d r i d ' d e n Signoria'ya, Cenevizli asentistas'ın gerçek ve dürüst ticaret
olan mal ticaretinin bir yana itilmesine neden olan, yalnızca rıegoziatorre dei cambi'yle
uğraşan hatta mal ticaretiyle uğraşmanın cosü da bezarioto et da gente piiı bassa,
yalınayak, başı kabaklar ve en alt düzeydeki kimselere uygun olduğunu düşünen insanlar
olduklarını yazan şu Venedikli elçi k a d a r serttirler ( 30 °). 1573'te böylesine bir d ü ş ü n c e
h e n ü z anlaşılabilir niteliktedir. F a k a t , o t u z yıl s o n r a bir an için p a r l a y a n ve çabucak
sönen bir " A y d ı n l a n m a Ç a ğ ı " n ı n o r t a y a çıktığı, bir L e o n a r d o D o n a gibi birçok
kimsenin e k o n o m i k hesaplara ilgi d u y d u ğ u , ticaret, siyaset ve p a r a h a k k ı n d a biraz edebi
a m a gene de aydınlık dolu bir sürü söylevin verildiği V e n e d i k ' t e , bu insanların kâğıdın
yayılması, bu ö d e m e biçimlerinin artık di farsi con denari yerine, nakit yerine, artık
cambio ile yapılması gibi bir yenilik karşısındaki sürekli şaşkınlıklarını a n l a m a k
güçleşmektedir. T e k r a r l a n a n sıçramalarla birlikte yeniden değiştirmece, gelince, Venedi-
ğe Floransalı veya Cenevizli yabancı bankacılar t a r a f ı n d a n getirilen bu y ö n t e m de onlara
tıpkı bir pernicioso et perpetuo ziro tra mereante e mercante godendo quali banchieri
particolari le facultâ de infıniti negoeianti olarak g ö z ü k m e k t e d i r ( 301 ). D e m e k ki Venedik
tüccar ve zenginleri bu fiere di Bizensone^enn sapkın d ü n y a s ı n a zorla çekileceklerdir.

A n c a k bu evren " m a k û l d ü r " , ç ü n k ü gelecek o n u n d u r ve o n u a n l a m a y a n l a r ı n

eleştirileri ne olursa olsun, yapabilmek için zekâ gerekmektedir. Kâğıdın ön p l a n a çıkışı,
d o ğ u m u değilse bile ilk serpilmesi aslında e k o n o m i k hayatın yeni bir yapısının
başlangıcıdır ve o n a artık ilâve edilmesi gereken ek bir boyut getirmiştir. Cenevizliler bu
o l u ş u m d a öncü r o l ü n ü o y n a m ı ş l a r ve çok e r k e n d e n , en ileri tekniklere ait a v a n t a j l a r a
sahip olmuşlardır. H a t a l a r ı bu üstünlüğe t a m a m e n bel bağlamaları ve mali a l a n d a
kendilerini k a y b e d e r k e n , 1566'da bile çok büyük bir yere sahip oldukları, Atlantik
ticaretinden t a m a m e n k o p m a l a r ı d ı r . Yarı yarıya kendi haline terkedilmiş olan bu
o k y a n u s dünyası (30-2), gelişecek, o l g u n l a ş a c a k , kendi tüccarlarının ve kısa bir süre sonra
d a kendi maliyecilerinin ö n ü n e geçecektir. Cenevizlilerin b o z g u n u , aceleyle söylendiği
gibi, finansın, kâğıdın iflası veya, geleneksel ticarete sadık kalmış olan tüccarın zaferi
o l m a y ı p , A m e r i k a ' n ı n keşfinden itibaren kendini belli eden ve t a m a m l a n m a s ı bir
yüzyıldan fazla süren bir b a ş k a kapitalizmin bir coğrafi devrim lehine ilerlemesidir.
Nihayet, bu yeni maliyecilerin, M a d r i d ' e 1627'de m ü d a h a l e edecek olan ve a r k a l a r ı n d a
kuzeyin kararlı borç vericilerinin b u l u n d u ğ u Portekizli kreditörlerin zaferidir. Gerçekten
de, en a z ı n d a n 1609'dan itibaren en m o d e r n kredininki de dahil, b ü t ü n üst yapılara sahip
olan ve A k d e n i z kapitalizminin yerine gececek olan H o l l a n d a kapitalizminin a ş a m a l a -
r ı n d a n biridir. F a k a t , sabırla o l u ş t u r u l m u ş A k d e n i z kapitalizmi, H o l l a n d a kapitalizmine
b ü t ü n modellerini sağlamıştır.

II. Felipe'nin sonuncu iflasından

III. Felipe'nin ilk iflasına (1607)
II. Felipe'nin 1596'daki s o n u n c u iflası ile III. Felipe'nin 1607'deki ilk iflası, bizi
k o n u ş u l m a l a r ı y a s a k l a n m ı ş olan şu geniş sorunların içine g ö t ü r m e k t e d i r . Bizim için söz
k o n u s u olan bu değişimlerin olaysal tarihini a n l a t m a k t a n ç o k , yakın tarihlerde yapılan
a r a ş t ı r m a l a r ı n geniş ölçüde değiştirildikleri açıklayıcı şemalarımızın sağlamasını yapa-
bilmek için, b u n u derin nedenlerini ve sürekli faktörlerini a n l a m a k t ı r .
Bu a l a n d a net görebilmek için d r a m a t i k ve her z a m a n çok y a k ı n d a n gözlenmiş bir
tarih t a r a f ı n d a n gözlerimizin k a m a ş m a s ı n a izin v e r m e m e k ; siyasal veya e k o n o m i k veya
toplumsal veya kültürel her egemenliğin bir başlangıcı, bir yükseliği ve bir çöküşü
o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü p sonra da b u n u t e k r a r l a m a k , kapitalizmin a ş a m a l a r ı n ı n yani o n u n
k o p u ş ve m ü t a s y o n l a r ı n ı n b a ş k a kopuşlar ve m ü t a s y o n l a r ı n sonucu o l d u ğ u n u a n l a m a k
yeterlidir. Tıpkı F u g g e r l e r yüzyılı, Cenevizliler yüzyılı, d a h a sonra d a A m s t e r d a m
yüzyılının en fazla iki veya üç kuşak boyu s ü r m ü ş olduğu gibi.
1- Kastilya devleti ile işadamları arasındaki çatışmalar her z a m a n , birbirini izleyen iki
a ş a m a d a n m e y d a n a gelmektedirler: önce kavga edilmekte, sonra u y u ş u l m a k t a d ı r ; tıpkı
1596-97'de o l d u ğ u gibi, kışın u z u n uzun t a r t ı ş ı l m a k t a ( ç ü n k ü aceleye sevkeden birşey
yoktur), s o n r a yazla birlikte devletin acil ihtiyaçlarının belirmesiyle, iki t a r a f d a acele
e t m e k t e ve bu d u r u m d a o r t a y a çıkan u y u ş m a y a medio general adı verilmektedir. 1577'de
bir, 1 5 9 7 ' d e b i r , 1607'de iki, 1627'de bir medio general vardır. K a v g a veya d a h a d o ğ r u s u
iflas, her z a m a n decreto o l a r a k a d l a n d ı r ı l m a k t a d ı r .

2- Kastilya devleti her d e f a s ı n d a kaybediyorsa d a , b u n u n nedeni hombres de

negocios'a n a z a r a n bir ağırlığının o l m a m a s ı d ı r , b u n l a r o n a n a z a r a n bir yüzyıl ileridirler.
II. Felipe'nin Cenevizlilere karşı kızgınlığı o n u n inatçılığını, d u r d u r u l m u ş iradesini
göstermektedirler, a m a u z g ö r ü ş l ü l ü ğ ü n ü değil. Eğer uz görüşlü olsaydı, 1582'de o n a
önerildiği gibi bir devlet b a n k a s ı k u r a r veya 1596'da o n a anlatıldığı gibi İtalyan tarzına
göre Monti o l u ş t u r u r d u ; veya bir enflasyon siyaseti izlerdi (acaba b u n u d e n e t i m altıda
t u t m a k m ü m k ü n olabilir miydi?). N i h a y e t , II. Felipe b a n a h e p bir X I X yüzyıl G ü n e y
A m e r i k a h ü k ü m e t i n i n k o n u m u n d a o l a r a k g ö z ü k m ü ş t ü r : madenlerinin veya p l a n t a s y o n -
larının ürünleri b a k ı m ı n d a n zengin, a m a uluslararası finans karşısında aynı derecede
çaresiz. Bu h ü k ü m e t istediği k a d a r kızabilir, hatta vurabilir de, a m a sonra da b o y u n
e ğ m e k , k a y n a k l a r ı n ı ve yönetim m e k a n i z m a l a r ı n ı teslim e t m e k , " a n l a y ı ş l ı " o l m a k
zorundadır.

3- İflas, yani s o n u ç t a hesapların şiddetli bir şekilde d ü z e n e s o k u l m a s ı n ı n o l d u ğ u her

seferinde, b ü y ü k o y u n a katılan o y u n c u l a r d a n kaybedenler bir deliğe s a k l a n m a k t a veya
gizlice kulise d o ğ r u k o ş m a k t a d ı r l a r : 1577'de Y u k a r ı - A l m a n y a l ı tüccarlar, 1627'de bizzat
Cenevizliler, f a k a t b u n l a r tıpkı 1557'de F u g g e r l e r gibi sahneyi t a m a m e n terketmemiş-
lerdir. A n c a k k u r a l k o n u s u n d a hiçbir k u ş k u y a yer y o k t u r .

4- K a y ı p l a r her seferinde,mali yükler altında gerçekten ezilen Kastilyalı ve İ s p a n y a ile

İ t a l y a ' d a k i t a s a r r u f ve mülk sahiplerinin zararına o l m a k üzere yansıtılmaktadır.
Bankacılar o l d u k ç a , zorunlu o l a r a k " R u s fonlarını g ö t ü r e n l e r " de olacaktır.
1590'dan, b u n d a n d a fazlası 1593 ve 1595'den itibaren herşey Kastilya devletinin
y a k ı n d a k i iflasını ö n g ö r m e y e izin vermektedir. Bu devletin h a r c a m a l a r ı sınırsız, gelirleri
düşüşte ve vergileri a z a l m a k t a d ı r ; sıkıntılı bir e k o n o m i k d ö n e m iflasları ve borç
nedeniyle hapse girişleri artırmıştır. Bu zorlukların o r t a s ı n d a yalnızca A m e r i k a ' d a n
gelen g ü m ü ş m i k t a r ı a r t m a k t a d ı r , o k a d a r ki, Sevilla, Barselona, C e n o v a , Venedik'teki
veya Ren yoluyla A l ç a k Ülkeler'e ulaşan b ü t ü n değerli m a d e n a k ı m ı düzenlidir ve iyi
işlemektedir. Bu t a b a n d a k i kolaylıklar yanılgılar y a r a t a b i l m e k t e ve y a r a t m a k t a , işadam-
larında bile sahte sükûnetler u y a n d ı r m a k t a d ı r ; üstelik İ s p a n y a ' n ı n A v r u p a ' n ı n büyücek
bir kısmına karşı giriştiği kavgaların muazzamlığına, alışılmış temkinliliklerine ve
1539'dan itibaren sacas de plata'nın bir kez d a h a askıya alınmasına r a ğ m e n . En fazla
uyarıcı olan işaret k u ş k u s u z Kastilya'da aşırı hale gelen mali basınçtır; b ü t ü n vergi
mükellefleri örselenmektedir. Büyükler, yüksek soyluluk, Kilise mensupları, kentler,
h a t t a " i ş a d a m l a r ı " değilse bile tüccarlar ve m u a z z a m juros miktarları hala aç bir
piyasaya a t ı l m a k t a d ı r . İşte bu, olayların sonrasını bilen tarihçilerin gözünde, b ü y ü k
kreditörlerin g ö z ü n d e o l d u ğ u n d a k i n d e n d a h a tehlikeli bir d u r u m m e y d a n a getirmek-
tedir. Bu a d a m l a r II. Felipe'nin ödemeleri askıya aldığı ( 303 ) ve aynı a n d a işadamlarının
ellerindeki gelir ve p a r a l a n geri aldığı Kasım ortası decreto'su karşısında kelimenin t a m
anlamıyla şaşkına d ö n m ü ş l e r d i r ( 304 ). K a s ı m s o n u n d a L y o n ' d a ( 3 0 5 ) H i n d l e r filosu
Atlantiği hiçbir z a m a n geçmediği hızda geçerek geldiğine göre ( 306 ) bu kararı ö n g ö r m e -
nin m ü m k ü n olmadığı d ü ş ü n ü l m e k t e d i r . Öngörülebilir veya değil, k a r a r İ s p a n y a ' d a k i -
lerden b a ş l a m a k üzere t ü m piyasalara yansımıştır; A v r u p a ' d a endişeler ve yargılama
h a t a l a r ı d u r u m u hemen keyiflere göre b o z m u ş t u r . II. Felipe'nin Venedik'teki elçisi D o n
Inigo de M e n d o z a ( 3 0 7 ) "Majesteleri bu askıya alma ile, elini kılıcına a t m a d a n , güçleri
p a r a d a n k a y n a k l a n a n b ü t ü n d ü ş m a n l a r ı n ı yenecektir; Majesteleri bunları evinden dışarı
atmalıdır. Deneyin de gösterdiği üzere bu p a r a T ü r k l e r , Fransızlar ve diğer t ü m uluslar
t a r a f ı n d a n m a n e v r a için k u l l a n ı l m a k t a d ı r " diye fikirlerini ileri s ü r m e k t e d i r . Ani
d a r b e s i n d e n s o n r a d u r u m u n Katolik kralın d a çok lehine olmadığını, ne de olayın bu
k a d a r basit olmadığını da k a b u l e t m e k g e r e k m e k t e d i r . Kral kendi olanaklarıyla
m u a z z a m m i k t a r l a r d a nakit parayı (belki 4 veya 5 milyon d ü k a ) ( 3 0 8 ) İtalya'ya
g ö n d e r m i ş t i r , f a k a t böylesine bir sevkiyat böylesine bir taşımanın yol açtığı m u a z z a m
zorluklar ve beklenmedik d u r u m l a r l a birlikte o l m u ş t u r . Bu beklenmedik d u r u m l a r
bazen gülünçtürler, a m a gerçektir. Ö r n e ğ i n , Valencia'daki yöneticiler krala ait bir
milyonun k a d ı r g a l a r a yüklenmesine bir süre karşı çıkmışlardır, ç ü n k ü kraliyet geçiş izni
o n l a r a ulaşmamıştır. Bu belgeyi ç a b u c a k yollamak gerekmiştir ( 309 ). Ve eğer p a t l a m a y a
hazır Alçak Ülkeler'de ödemeler sisteminin çivisinin çıkması istenmiyorsa hız hayati bir
ö n e m k a z a n m a k t a d ı r . Kral bu z o r l u k l a r d a n k u r t u l a m a m a k t a d ı r , a m a k a r a k t e r i n i n çok
belirleyici bir özelliği nedeniyle çıkması m ü m k ü n de değildir, ç ü n k ü bu özelliği onu
sevmediği i ş a d a m l a r ı n a karşı t e k r a r yöneltmektedir. F a k a t işadamları için de zorluklar
vardır. K a r a r n a m e , herbirinin aklına 1575.kararnamesinin C e n o v a ' d a başlarına gelen-
leri ve sonuçlarını g e t i r m e k t e d i r ; o tarihte " e s k i s o y l u l a r " " s o f r a d a k u l l a n d ı k l a r ı
g ü m ü ş takımlarını, altınlarını, incilerini ve karılarının b ü t ü n mücevherlerini" s a t m a k
z o r u n d a kalmışlardır ( 3I °). 1596 yılının s o n l a r ı n d a asentistas'tan herbiri son yirmi yıldaki
işlemlerinin t ü m ü n ü n incelemeye alınabileceğinden endişe d u y m a k t a d ı r ve b a ş k a l a r ı n a
ödemesi veya o n l a r d a n tahsil edilmesi gereken ödemeler trajedisi de süreklidir: haftalık
vadeler, M e d i n a del C a m p o f u a r l a r ı n d a veya b a ş k a yerlerde vade tecilleri (artık
b o r ç l a n a c a k tek bir riyal bile b u l u n a m a m a k t a d ı r ( 3 1 1 ) hep yeniden t e k r a r l a m a k z o r u n d a
kalınan yarınsız çözümlerdir.

G ü ç denemesinin başlangıcında, II. Felipe'nin yönetimi temaslar, baskılar ve

müzakereleri engelleyememişse de, her türlü a n g a j m a n a girmeyi berteraf edebilmiştir.
Bir Floransalı " h i ç b i r k a r a r yok ve herşey sallantıda ve çok k a r ı ş ı k " molto confuso (312)...
diye k a y d e t m e k t e d i r . M a d r i d ' d e k i C e n o v a elçisi de kendi hesabına "şimdiye k a d a r
[temaslar oldu], f a k a t h e n ü z h e r h a n g i iyi bir h a b e r vermek m ü m k ü n değil" diye
y a z m a k t a d ı r ( 3 1 3 ). Kral ve d a n ı ş m a n l a r ı metter per terra la eontratatione (3U), asientosve
çoğu z a m a n şu contratacion terimiyle ifade edilen şu güçlü işadamları birliğini yerden
yere çalmayı a r z u l u y o r a benzememektedirler. Onların istedikleri -ve zaten bu, k a r a r -
n a m e d e n önce biliniyordu- işadamlarının taleplerini sınırlandırmak, asentistas kârlarını
k e m i r m e k , en a z ı n d a n üç yıl geçerli u z u n vadeli b ü y ü k t a a h ü t l e r sağlamaktadır
- " H i n d l e r filosunun gelmediği" d u r u m l a r d a bile ( 3 I 5 )-; tabii ki b u n l a r aşırı isteklerdir,
ç ü n k ü k a m b i y o senetlerinin ve nakit sandıklarının dolaşımı a n c a k bu zorunlu kaynağın
varlığı halinde m ü m k ü n d ü r . İşadamları bu dolaşımı h ı z l a n d ı r m a k t a , ö n g ö r m e k t e ,
ç a b u k l a ş t ı r m a k t a d ı r l a r ve bu işlemlerin hepsi de pahalıya m a l o l m a k t a d ı r . Krallık
denetleyicileri, contadori hesapları gözden geçirdikten sonra (hesaplar İspanyolcada:
tanteos) F l a n d r e üzerine A m b r o s i o Spinola ile i m z a l a n a n 400.000 e k ü l ü k asiento'nun
krala % 35 masraf yüklediğini bildirmektedirler ( 316 ). Tanteo'nun ayrıntılarına itiraz eden
asentistas bu işlemlerin masraflı o l d u ğ u n u k a b u l etmektedirler, f a k a t tüccarların kralın
kaybettiğini k a z a n m a l a r ı gerektiğini ve bu n o k t a d a i ş a d a m ı n a y a r ı d a n fazla i n a n m a k
gerektiğini söylemişlerdir.

Kısacası, eğer Fuggerlerin müdahaleleri olmasaydı ilişkiler ç a b u c a k rayına girecekti

-tabii ki samimiyetsiz bir şekilde, a m a kralla alacaklıları a r a s ı n d a bir samimiyet olabilir
mi?- Eğer K r o n o l o j i m i z i d o ğ r u oluşturabildikse, o tarihlerde II. Felipe'ye Alçak
Ülkeler'de, mal varlıklarından 250.000 ekü borç veren ( 3 I 7 ) Portekizlileri, yani Yeni
Hrıstiyanları izlemişler veya en azından o n l a r a refakat etmişlerdir. Söylendiğine göre,
Portekizliler aslında 4 milyon teklif etmişlerdir, f a k a t gerçek o l a n a k l a r a sahip o l m a d ı k -
larından (onların d a günü gelecektir) veya talepleri aşırı g ö r ü l d ü ğ ü n d e n a n l a ş m a
yapılamamıştır ( 3 1 8 ). İ m d a t kapısı F u g g e r l e r t a r a f ı n d a n veya d a h a d o ğ r u s u onların
İ s p a n y a ' d a k i üç acentelerinden biri olan T h o m a s C a r g t a r a f ı n d a n Aralık başında
açılmıştır; bu acente diğer ikisine d a n ı ş m a d a n Katolik Kralla bir a n l a ş m a imzalamıştır.
Buna göre, herbiri Alçak Ülkeler'de "yerel ş u b e " t a r a f ı n d a n ödenecek, 300.000 ekülük
12 aylık taksitli bir kredi a ç ı l m a k t a ; b u n u n karşılığında t o p l a m ı n yarısı nakit olarak
a l ı n m a k t a , artı ilgili tahsis belgeleri a l ı n m a k t a ( 3 1 9 ), artı m u a z z a m m i k t a r l a r d a k i
gecikmiş borçların ö d e n m e s i n e dair söz elde edilmektedir. Cenevizliler başlangıçta bu
m a n e v r a n ı n başarısına i n a n m a m ı ş l a r d ı r . Onları a l d a t m a k istemektedirler. Bu bir
" a l d a t m a c a " d ı r , bir asiento "aereo", h a v a d a bir asiento'dur ( 32 °). Z a t e n Cenevizliler
krala d a h a u z u n bir z a m a n aralığı için d a h a iyi koşullar öneriyorlar ve b u n u en azından
g ö r ü n ü ş t e s a m i m i bir t a r z d a ileri s ü r ü y o r l a r d ı ( 321 ). Ş u b a t a d o ğ r u a l d a t m a c a n ı n ciddi
hale geldiğini ve herşeyin t a m a m l a n m a s ı için bir tek A u g s b u r g l u F u g g e r ' i n onayının
kaldığını öğrenmişlerdir ( 322 ). Kendilerine karşı ve kendi a r a l a r ı n d a b ö l ü n m ü ş bu b ü y ü k
tüccar ailesinin k a v g a ve davranışlarını ve A n t o n F u g g e r ' i n Nisan 1597'de M a d r i d ' e
yaptığı hareketli yolculuğu k a p s a y a n küçük ö y k ü ilgi çekici olabilir ( 323 ). Bizi ilgilendiren
s o r u n açısından, F u g g e r l e r i n müdahelesi II. Felipe'nin yönetimine bir yıl d a h a nefes
a l m a olanağı vermiştir ve s o n r a s ı n d a m e y d a n a gelen bir dizi cesaret kırıcı müzakereyi,
bazıları tasarlanmış, bazıları d a Battista Serra ( 324 ) örneğinde olduğu gibi u y g u l a n m ı ş ,
bir dizi karşılıklı ihaneti, trattanti'yi a ç ı k l a m a k t a d ı r . F a k a t 1597 yılının sonuyla birlikte
Fuggerlerin iki s a h n e a r a s ı n d a k i oyunları s o n a ermiştir, bu d u r u m d a a n l a ş m a nisbeten
ç a b u k i m z a l a n a c a k t ı r . Kastilya yönetimi artık fazla bekleme lüksüne u l a ş a m a m a k t a d ı r .

II. Felipe'nin iki " b a k a n ı " ile işadamlarının d ö r t temsilcisi a r a s ı n d a 13 Kasım

1597'de varılan a n l a ş m a , aynı ayın 2 9 ' u n u n medio general'i haline d ö n ü ş m ü ş t ü r . 1596
k a r a r n a m e s i n i n k u r b a n l a r ı , decredatos, krala 18 aylık ö d e m e halinde F l a n d r e ' d a 4,5
milyon ve İ s p a n y a ' d a 2,5 milyon e k ü b o r ç veriyorlardı ve ö d e m e l e r O c a k 1598'den
H a z i r a n 1599 s o n u n a k a d a r sürecekti. Kral d a kendi cephesinden o n l a r a önemli
a v a n t a j l a r s a ğ l a m a k t a ve özellikle de, 7 milyon d ü k a d a n fazla m u a z z a m bir juros kitlesi
vermekteydi. Özellikle bu sürekli veya ö m ü r boyu geçerli r a n t l a r k o n u s u n d a k i tartışma-
lar ateşli olmuş, a m a işadamlarının bu senetleri ve diğer libranzas'ı İspanyol halkına
satabilmek için yükseltmek istedikleri faiz h a d d i k o n u s u n d a k i tartışmalar d a h a da
heyecanlı geçmiştir. A y r ı n t ı l a r ı n d a n çok, genel kuralların bilindiği juros üzerindeki
çoklu s p e k ü l a s y o n l a r a -eğer m ü m k ü n s e - girmelerine yol açan nedeler: d ü ş ü k fiyata
a l m a k , yüksek fiyata s a t m a k , söylemesi y a p m a s ı n d a n kolay. K u r l a r ı n nisbi kararlılığı
(ancak bazı yeniden değerlendirilen senetlerde % 14'e v a r a n bilinen kayıplarla birlikte)
bu m u a z z a m işlemi k o l a y l a ş t ı r m a k t a d ı r ( 325 ). Tabii ki Cenevizliler ve o n l a r a bağlı
i ş a d a m l a r ı , kendilerine b o r ç verenler bu kâğıtlarla ö d e m e y a p m ı ş l a r d ı r , a m a alacaklılar
nakit p a r a verdiklerini, bu yüzden nakit p a r a istediklerini söyleyerek h a y k ı r m a k t a d ı r l a r ,
a m a Cenevizliler b u n a r a ğ m e n ödemelerini kâğıtla y a p m a k t a d ı r l a r . F a k a t b a n k a c ı l a r
o y u n a girerken di altra moneta che di quella che li dara S. Mta. ödemeyi reddetmektedirler
( 326 ). O k u y u c u işte sıradan bir b u n a l ı m diye düşünecektir ve b u n u n 1575'deki şiddetli
olaylarla ilgisinin olmadığını a k l ı n a getirecektir. F a k a t bu zor yıldaki ( a d e t a her gün)
güçlüklerinin yansımalarını olmadığını d ü ş ü n m e k d o ğ r u o l m a y a c a k t ı r . Aslında bu zor
yıl işadamları g r u b u n u n -biz şimdi " s e n d i k a " derdik- birbirlerine d a h a sıkı sarılmalarıy-
la atlatılmıştır; 1596 decretados'unun m e y d a n a getirdiği bu işadamları g r u b u , üçü
Cenevizli ( H e c t o r Piccamiglio, A m b r o g i o Spinola, J u a n J a c o m o de G r i m a l d i ) ve biri
İ s p a n y o l ( F r a n c i s c o de M a l v e n d a ) olan d ö r t tüccarın y ö n e t i m i n d e birçok yılı kapsaya-
cak bir şekilde k u r u l m u ş gerçek bir şirkettir. İşlerin, decretados ve onların içinden de en
zengin olanlar lehine bir yoğunlaşmasının s ö z ' k o n u s u o l d u ğ u n a kuşku y o k t u r . Bizzat
1596 k a r a r n a m e s i n d e zikredilen krediler şöyle dağılmışlardı (milyon maravedis olarak):
Cenevizliler için 2.050; Floransalılar için 94; A l m a n l a r için 4,5; İspanyolar için 2.523;
d e m e k ki İspanyollara b ü y ü k bir pay, h a t t a en b ü y ü k pay. Belki de İspanyollar
diğerlerinden d a h a fazla sıkıntı çekmişlerdi ve kayıplarını, cambii t a r a f ı n d a n sunulan
kolay kazançlar t a r a f ı n d a n cezbedilen Venedikli kreditörlerin üzerine özellikle yıkan
Cenevizliler gibi, b a ş k a l a r ı n a yansıtamamışlardı. Medio general'c göre yeni dağılımlar
(escudos veya ducados o l a r a k ) şöyledir: Cenevizlilere 5.581.000; F l o r a n s a l ı l a r a 256.000;
A l m a n l a r a 13.000; İspanyollara 2.200.000. Bu aynı z a m a n d a şirketin yönetimini de
t a m a m e n y a n s ı t m a k t a d ı r : Cenevizlilere üç, İspanyollara bir. Birinciler aslan payım
almışlardır ( 327 ).

O n yıl s o n r a , sanki sistem yapısal o l a r a k az veya çok u z u n l u k t a k i aralıklarla bir iflasa

gerek d u y u y o r m u ş ç a s ı n a , herşey yeniden başlamıştır. B u r a d a 1607 k a r a r n a m e s i n i n ve 14
Mayıs 1608 medio general'inin ayrıntılarını vermeyi, İ s p a n y a ' n ı n II. Felipe'nin sonuncu
iflasından yalnızca on yıl s o n r a , Lerme d ü k ü n ü barışçı siyasetine r a ğ m e n , f a k a t yeni
h ü k ü m d a r ı n lüks merakı, k a m u fonlarının y a ğ m a l a n m a s ı ve 1595'den beri e k o n o m i n i n
gerileme sürecine girmiş olması nedenleriyle yeni bir b u n a l ı m l a karşı karşıya kalınmasını
göstermeyi gereksiz b u l u y o r u m . 1608 k a r a r n a m e s i , sadece Cenevizlilerin y a r a r ı n a o l m a k
üzere, senetlerin Cenevizlilere bağlı işadamlarının ellerinde o l d u ğ u , dalgalı borçların
ö d e n m e s i n e dair k a r m a ş ı k a m a sağlam bir sistem y a r a t m a k t a y d ı . Bu işadamları
Disputacion del medio general de 1608 adı altında yeni bir sendika o l u ş t u r m u ş l a r d ı .
Önemli olan, bir iflastan ö b ü r ü n e , y o ğ u n l a ş m a n ı n artmış olmasıdır. İspanyol tüccarlar
gürültü ç ı k a r t a n iflaslardan s o n r a contratacion'dan kaybolmuşlardır: 1 6 0 l ' d e ( 328 )
A g u i l a r ve Simon Ruiz'in yeğeni ve ardılı C o s m e Ruiz E m b i t o ' n u n ( 329 ); 1607'de P e d r o d e
M a l v e n d a ' n ı n gürültülü iflasları m e y d a n a gelmiştir ( 33 °). D e m e k ki, Cenevizliler nefret
edilmelerine ve herkes t a r a f ı n d a n a y ı p l a n m a l a r ı n a r a ğ m e n , artık tek başlarınadır. Ve
d ü k Olivares'in isteğiyle Portekizli tüccarların d a h a 1596'da varlıklarının hissedilmesine,
1607'de davet edilmelerine ve s o n r a 1627'de Kastilya'nın çeşitli kentlerinde (özellikle
Sevillâda) bir dizi önemli ticari k o n u m u ele geçirmişlerken k a v g a n ı n içine atılmalarına
r a ğ m e n , 1627 saldırısını tek başlarına Cenevizliler göğüslemişlerdir. Zaferleri eski
başarılarının taçlanması olduğu k a d a r , uluslararası kapitalizm tarihinin bir d ö n e m e c i ve
asık suratlı, sarsılmaz iradeli Enkizisyonla a r a l a r ı n d a çıkacak olan sayısız güçlüklerin de
h e m e n başlangıcıdır ( 331 ).

3. Fiyat artışları
X V I . yüzyılda fiyatlar genel düzeyindeki yükselme, özellikle 1570'li yıllardan sonra
A k d e n i z ülkelerinde güçlü etkiler m e y d a n a getirmiştir. B u r a l a r d a çoklu ve bildik
sonuçlarını zincirlerinden boşaltmıştır. Bu "devrim'Mn şiddeti, süresi -fiilen X V I I .
yüzyıla s a r k m a k t a d ı r - o d ö n e m insanlarının dikkatlerini zorunlu o l a r a k çekmiştir. Bu
o n l a r için k a r m a ş ı k p a r a sorunları, p a r a n ı n yeni ve devrimci g ü c ü , insanların ve
devletlerin genel kaderi gibi k o n u l a r h a k k ı n d a d ü ş ü n m e fırsatları yaratmıştır. Tarihçiler
de kendi cephelerinden, s o r u n u çözdüklerine i n a n a r a k , suçluyu veya suçluları aramışlar-
dır, f a k a t bilinen olaylar her geçen gün arttıkça ve -niçin böyle bir terim k u l l a n m a k t a n
kaçınalım- geriye yönelik bir e k o n o m i bilimi sağlam temellere o t u r d u k ç a , sorun d a h a da
k a r m a ş ı k hale gelmektedir.

Ç o k sayıdaki uyarıya r a ğ m e n ( 33 ?) sırası geldikçe "fiyat d e v r i m i " n d e n söz etmeye

d e v a m edeceğim. Bu devrimin nedenleri, gerçek harekete geçiricileri, k a p s a m ı üzerinde
 A

/
1 *
ı^
J V-
^ ^ ^ »
/ f /
%Sıena Cer>

Udine-
\
y^KİTMETIK OR ALAMA v^z
1 / \ * r
y
\
N . / W İN FİYAT
Rome v —
——
/
/
/
t
/

/
/
>
/
/
/
/
f
/ ^ ^
1 i 1 1 1 1 . 1 i 1 1 X İ l l i 1 ı . .

42. A k d e n ı z - A v r u p a ' d a b u ğ d a y f i y a t l a r ı
K a y n a k F. B r a u d e l ve F C S p o o n e r . CambridgB Economic History. c IV G ü m ü ş g r a m ı ve h e k t o l i t r e c i n s i n d e n
h e s a p l a n a n elli k a d a r b u ğ d a y f i y a t ı e ğ r i s i A v r u p a nın t ü m ü için. t a h ı l d e ğ i ş i k l i k l e r i n i n " z a r f ı "nı ç ı k a r t m a y a ( g r i alanı
s ı n ı r l a n d ı r a n m a k s i m u m ve m i n i m u m ç i z g i l e r ) v e b ü t ü n b u f i y a t l a r ı n a r i t m e t i k o r t a l a m a s ı n ı n ( n o k t a l ı ç i z g i ) e l d e
e d i l m e s i n e o l a n a k v e r m i ş l e r d i r A r t ı ş , XVI. y ü z y ı l ı n t u m u b o y u n c a g e n e l b i r o l g u d u r . B u f o n d a k i " z a r f ı in ü z e r i n e ,
o k u m a y ı k o l a y l a ş t ı r m a k i ç i n ıkı g r a f i k h a l i n d e ç e ş i t l i A k d e n i z e ğ r i l e r i n i y e r l e ş t i r d i k A v r u p a f i y a t l a r ı n ı n a r i t m e t i k
o r t a l a m a s ı y l a , Y e n i K a s t i l y a nın e ğ r i s i n i n ç a k ı ş m a l a r ı g ö r ü l m e k t e d i r D i ğ e r t ü m A k d e n i z e ğ r i l e r i o r t a l a m a n ı n ç o k
ü s t ü n d e d i r l e r ve b u d u r u m e n a z ı n d a n 1620 ye, h a t t a d a h a ö t e l e r i n e k a d a r b ö y l e o l m a y a d e v a m e t m i ş t i r A k d e n i z , e n
a z ı n d a n H r ı s t i y a n A k d e n i z ' i ( ç ü n k ü D e n i z i n D o ğ u k e s i n i i ç i n d i z i l e r e s a h i p d e ğ i l i z , ve b u k e s i m d e f i y a t l a r m u t l a k a
d a h a d ü ş ü k t ü r l e r ) p a h a l ı e k m e k b ö l g e s i d i r ve y ü k s e k d ü z e y l e r e y a k ı n d ı r XVII y ü z y ı l ı n o r t a s ı n d a n s o n r a b u fiyat
e ğ r i l e r i n i o r t a l a m a d a n d a h a az s a p m a k t a d ı r l a r , fakat k a y d e d i l m e s i g e r e k e n n o k t a o t a r i h l e r d e , g r i b ö l g e n i n net b i r
şekıde d a r a l m a k t a o l d u ğ u n u n işaret ettiği üzere, o tarihlerde A v r u p a fiyatlarının birbirlerine yaklaşma e ğ i l i m i n d e
olduklarıdır. XVIII. yüzyıl b o y u n c a m a k s i m u m fiyatla m i n i m u m fiyat arasındaki açıklık daha da azalacaktır
 Safran 03 ' C0 =
Sîl E
5 0)CA 3j c«
"S
m03 c"O» î
^ T3 03
a E
O1 O i ffl
= > Cm
-w_ 1O-—
d) ^ t/y 0
EîSS
O M Ji ®
S "5 o -
ro
5™o t"OEa>c o
n ®N w

C
b —> İ a>>
£ = -o
s
™= s &
*- >. ^ £ ™
iCO o ™Ola)b£
t•r- ";C D-O i? ç~
w:
03 £^ S>, ,s>~
^ C O ^ :
II
^ re E -i -
"«DJ -Cmi? -û(0£O
«<Z) « E
k- e ~
m
5>.E — ^
S
^ u^ — o -c0)-5i:
î O C 30)= »«
tü E
^'S? rm E03

-- > _ O
: 03
ffl
c
E ! c| tö
L
0) £ C p
i ı - l
->, E
S a>-S^ -.tiE
N =? -O C -
O Cjc = > ?®
>.5 < W

Et
Siyah Üzüm

1489 1616-17 1632-33

Bayezid II Bayezid II Murad II
İmareti İmareti İmareti
farklı fikirlere sahip olunabilir, a m a saldırgan yeniliği k o n u s u n d a farklı d ü ş ü n m e k
m ü m k ü n değildir. Bir tarihçi ( 333 ), biz X X . yüzyıl insanlarının d a h a b ü y ü k bir fiyat
devrimine tanık o l d u ğ u m u z u s a v u n m u ş t u r . S o r u n k ö t ü k o n u l m u ş t u r . Önemli olan,
1500'den o l d u k ç a önceleri başlayan ve f i y a t l a n n y u k a r ı d o ğ r u hareketinin kesilmek
bilmediği bu yüzyıl karşısında, insanların şaşkınlığıdır. Önceli o l m a y a n bir deney
yaşadıkları d u y g u s u n a kapılmışlardır. Herşeyin çok ucuz olduğu eskinin iyi günlerinden
s o n r a , hiç gerilemeyen gayri-insani bir pahalılık d ö n e m i gelmiştir. Eski k a r m a ş ı k n a k d i
e k o n o m i ülkesi olan İtalya h a k k ı n d a devrim kelimesinin tartışılabilir yanı vardır; f a k a t
B a l k a n l a r d a , A n a d o l u ' d a T ü r k İ m p a r a t o r l u ğ u n u n t ü m ü n d e zincirleme bir alt-üst
o l u ş t a n , bir fiyat devrimi'nden söz e t m e m e k m ü m k ü n m ü d ü r ? D r a m a t i k olanı d r a m a t i z e
etmek g e r e k m e k t e d i r .

Çağı yaşayanların yakınmaları

Fiyat artışları k o n u s u n d a k i tanıklıklar sayılamayacak k a d a r ç o k t u r . Bunları
birbirlerine yaklaştıran şey, tanıkların şaşkınlığı ve hep yerel gerçekliği içinde gördükleri
bir o l g u n u n nedenlerini a n l a m a k t a k i yetersizlikleridir. Bu fiyat artış d ö n e m i n i kolaylıkla
iyi eski günlerle k a r ş ı l a ş t ı r m a k t a d ı r l a r ; XV. yüzyılın s o n l a r ı n d a ücret yükselmeleri
o l m u ş t u r ve XVI. yüzyılın ilk üçte birlik d ö n e m i , P o l o n y a ' d a bile hayat koşullarının
nisbeten ucuz o l d u ğ u bir d ö n e m o l m u ş t u r ( 334 ). F r a n s a ' d a IX. Charles'ın bir çağdaşı
1560'da şöyle y a z m a k t a d ı r : " B a b a m ı n z a m a n ı n d a h e r g ü n et o l u r d u , yemekler boldu,
ş a r a p ş u y m u ş gibi içilirdi" ( 335 ). Şu asık suratlı söylevci, İspanyol t a r ı m bilgini G . A l o n s o
H e r r e r a da aynı şeyleri söylemektedir. " B u g ü n (1513) k o y u n u n bir libre'si bir t a m
k o y u n u n ettiği k a d a r ; bir e k m e k b i r f a n e g a buğdayın ettiği k a d a r ; bir libre b a l m u m u veya
zeytinyağ d ü n ü n bir arroba'sı k a d a r etmektir, ve diğer herşey için de aynı d u r u m söz
k o n u s u d u r " ( 336 ).

Kastilya Cortes'ımn y a k ı n m a l a r ı yüzyıl b o y u n c a t e k r a r l a n ı p d u r m u ş t u r . F a k a t bu

lezzetli ve temkinli koca ses a n c a k nadiren genel d u r u m a karşı yükselmiştir. Cortes
sürekli olarak tahılların pahalılığından, felâket düzeyine v a r a n altın i h r a c a t ı n d a n ,
pahalılağa neden olan hesapsız d a n a ve kuzu kesiminden y a k ı n m a k t a d ı r ; veya a y a k k a b ı
fiyatlarının artışına m u t l a k a etkisi olan deri ihracına itiraz etmektedir. Cortes yabancı
spekülatörlere de ateş p ü s k ü r m e k t e d i r : b u n l a r et, at, yün, k u m a ş , ipek... fiyatlarını
a r t ı r m a k t a d ı r l a r ( 337 ). 154 8 Cortes'i A m e r i k a n taleplerinden dehşete k a p ı l a r a k , i m p a r a -
t o r a kolonilerdeki endüstrileri teşvik etmesini ve Y a r ı m a d a n ı n , felâkete yol açtığına
inanılan, Yeni D ü n y a ' y a yönelik ihracatına son vermesini ö n e r m e n o k t a s ı n a varmışlar-
dır ( 338 ). 15 8 6 Cortes'i (Valladolid'de) k r a l d a n " m u m , c a m eşya, m ü c e v h e r , bıçak ve
yararsız o l m a l a r ı n a r a ğ m e n , sanki İspanyollar Hindliymiş gibi, altın karşılığında
m ü b a d e l e edilen dışarıdan gelen benzeri t ü m şeylerin ithalatına artık izin v e r m e m e s i n i "
istemişlerdir ( 339 ). İşte, aklı b a ş ı n d a insanlar bu cinsten n u t u k l a r a t m a k t a d ı r l a r ve her
z a m a n da haksız değillerdir ( 34 °).

1580'de bir Venedikli, N a p o l i ' d e fiyatların üçte ikiden d a h a fazla yükseldiklerini

k a y d e t m e k t e d i r . Bunu söyler söylemez, bu olayın nedeni olarak m e m u r l a r ı n aşırı vergi
taleplerini, kitlesel alımlarını, Katolik Kralın Portekiz'i f e t h e t m e k amacıyla yığdığı
m u a z z a m erzağı g ö r m e k t e d i r C 41 ). Biscaye'da fiyatlar yükselmektedir; 1588 tarihli resmi
bir r a p o r b u n u n nedeninin ova bölgesi halkının (de la tierra ilana) meyhanelerde ölçüsüz
bir şekilde yiyip içmeleri, g ü n a h k â r bir şekilde tembellik etmeleri, artık tarlalarını
işlememeleri ve bahçelerinden meyva t o p l a m a m a l a r ı o l d u ğ u n u bildirmektedir. S o n r a -
d a n d a şıra b u l a m a y ı n c a veya aşırı fiyattan satılınca insanlar ş a ş ı r m a k t a d ı r , b u r a d a k i
pahalılığın nedeni fakirlerin g ü n a h ı o l m a k t a d ı r ( 342 ).
 CRETEIL'DE ÜCRET
bir arpent boğ işçiliği, livre olarak
GRIGNY'Dt ÜCRET
bir bağ bozumu günü
KOYUN
sou olarak
OOUN
sou olorok
ODUN KÖMÜRÜ
Livre olanak
Tuz
Lnre olarak
ŞARAP MUDU
I iuta j-ıisınrtL

44. H a y ı r K u r u m l a r ı a r ş i v l e r i n e g ö r e P a r i s ' t e k i f i y a t h a r e k e t l e r i
Ücret hareketlerinin fiyat hareketlerine nazaran gecikmişliğini farkediniz; tuzun d i k l e m e s i n e yükselmeleri de
dikkate değerdir; k o y u n fiyatları b ü t ü n ü n ortalama fiyatlarını temsil etmektedirler. Hayır kurumlarının arşivlerine
d a y a n ı l a r a k y a p ı l a n , M i c h e l i n e B a u l a n t ' ı n y a y ı n l a n m a m ı ş çalışması.

Eski tarihli eserinde Soetbeer ( 341 ), herbirinin tanığı ve k u r b a n ı oldukları bu fiyat

artışlarını az veya çok a n l a y a r a k tartışan 1600 öncesine ait 33 ve 1600-1621 arasına ait 31
yazar zikretmektedir. Sözü b u n l a r a b ı r a k m a k can sıkıcı olacaktır. A n c a k , çok kolay
olduğu üzere, sayılarını a r t ı r m a k , bu a l a n d a m u a z z a m ve patetik bir bilinçlenmenin söz
k o n u s u o l d u ğ u n u s a p t a m a a v a n t a j ı n a sahip olacaktır.

Amerikan hazinelerinin sorumluluğuna dair

Bildiğimiz kadarıyla, XVI. yüzyılın ikinci yarısından önce h e r h a n g i bir genel
açıklama denemesi y o k t u r . Miktar teorisi"nin 1556 ve 1558'deki ilk iki sergilenişi o
d ö n e m insanlarının adeta t a m a m e n meçhulleri o l a r a k kalmıştır; S a l a m a n c a Üniversitesi
p r o f e s ö r l e r i n d e n ve Vitoria'nın öğrencisi olan M a r t i n de Azpilcueta'nın eserleri a n c a k
1590'da R o m a ' d a ölmesinden d ö r t yıl s o n r a yayınlanabilmişlerdir ( 344 ). Aynı şey bu kez
1558'de V. C a r l o s ' u n tarih yazıcısı Francisco L o p e z de G o m o r a ' n ı n başına gelmiştir; o
d a fiyat artışlarıyla, A m e r i k a n değerli madenlerinin gelişi a r a s ı n d a bir korelasyon
b u l u n d u ğ u n d a n k u ş k u l a n m ı ş t ı r ( 345 ). F a k a t kitabı, yayınlanabilmek için 1912 yılını
beklemek z o r u n d a kalmıştır.
 S o r u n u n k a m u o y u n a m a l o l m a s ı a n c a k 1566-1568 yılları a r a s ı n d a J e a n Bodin ile M .
de Malestroit'yı karşı karşıya getiren t a r t ı ş m a ile m ü m k ü n olabilmiştir ( 346 ). Ç a ğ d a ş l a r ı ,
hasmının ileri s ü r d ü ğ ü m u h a s e b e sikkesi devalüasyonlarını biraz acele bir şekilde
k ü ç ü m s e y e r e k , J e a n Bodin'e hak vermişlerdir. Artık, m i k t a r ile a ç ı k l a m a sıradan bir
a ç ı k l a m a haline gelmiştir. 1585'de Noel de Fail Contes et Discours d'Eutrapel adlı
k i t a b ı n d a ( 347 ) bu teoriyi kısaca a ç ı k l a m a k t a d ı r : "...ve bu, yeni keşfedilen ülkelerin ve
İspanyol ile Portekizlilerin b u r a d a n ülkelerine getirdikleri altın ve g ü m ü ş madenlerinin
s o n u n d a sürekli o l a r a k F r a n s a ' y a geçmelerinden ve b a ş k a koşullar altında edinemeye-
cekleri b u ğ d a y ve diğer malları a l m a l a r ı n d a n k a y n a k l a n m a k t a d ı r " . M a r c Lescarbot,
Histoire de la Nouvelle France (1612) adlı eserinde d a h a d a soyut bir dil kullanılmıştır ( 348 ).
" P e r u y o l c u l u k l a r ı n d a n önce, b ü y ü k bir zenginliği k ü ç ü k biryere sıkıştırmak m ü m k ü n -
d ü , b u g ü n ise altın ve g ü m ü ş , b o l l u k t a n ö t ü r ü soysuzlaştıklarından, eskiden bir keseye
sığabilecek m i k t a r için sandıklar g e r e k m e k t e d i r . Eskiden u z u n bir yolculuğu kol ağzına
s o k u l a n küçük bir kese ile y a p m a k m ü m k ü n k e n , b u g ü n bir bavul ve o bavulu taşıyacak
bir at g e r e k m e k t e d i r " . Ticari k o n u l a r d a u z m a n olan şu İngiliz tüccarı G e r a r d Malynes
(1586-1641), 1601'de kendi cephesinden şöyle d e m e k t e d i r ( 349 ): fiyatlar genel düzeyinin
artması, Hindlerden gelen " p a r a denizlerine" bağlıdır; " B u denizler ölçüyü küçültmüşler,
bu küçülen ölçü de dengeyi s a ğ l a m a k için r a k a m l a r ı b ü y ü t m ü ş t ü r " .

N i h a y e t , m i k t a r teorisi fazla bir değişime uğramaksızın bize k a d a r ulaşmıştır. Bu

teori o n u n temeldeki geçerliliğini kabul eden Earl J . H a m i l t o n ' ı n anıtsal çalışması
sayesinde gençleşmiştir; son z a m a n l a r d a , bu teorinin eski ekonomileri akla getiren
b u g ü n ü n azgelişmiş e k o n o m i l e r i n d e k i parasal sorunları açıklayabileceğini d ü ş ü n e n
A l e x a n d r e C h a b e r t m i k t a r teorisini s a v u n m u ş t u r ( 35 °). O n a göre b u k o n u d a en b ü y ü k
kanıt Sevilla'ya gelen değerli madenlerle, İspanya ve İspanya dışındaki fiyat artışları
a r a s ı n d a k i eşzamanlılıktır. F r a n ç o i s Simiand ( 351 ), altın gelişlerinin beşer yıllık ortala-
maları yerine - b u , o l g u n u n özel bir cephesini g ö r m e m i z e yarar- k ü m ü l a t i f bir eğri
ö n e r i r k e n haklıydı. F a k a t fiyatların ve beşer yıllık o r t a l a m a l a r ı n çakışmaları bu değerli
m a d e n gelişlerinin tedavüldeki hacmini sarsalayan, o n u n hareketini bu kitlenin itileme-
yecek k a d a r ağırlaştığı ve itmenin de yükselmeyi m u h a f a z a e t m e k t e n aciz kaldığı d ö n e m e
k a d a r hızlandıran sürekli itme hareketleri olarak etki ettiklerini k a n ı t l a m a k t a d ı r .
A m e r i k a ' d a n her m a d e n gelişi ç a b u c a k y a y ı l m a k t a , a d e t a bir şekilde p a t l a m a k t a d ı r .

Amerikan sorumluluğunun lehinde ve aleyhinde neler söylenebilir?

Başkan Luigi E i n a u d i ( 3 5 2 ), M . de Malestroit'ya tahsis ettiği çalışmasında 1471-1478
a r a s ı n d a F r a n s a ' d a % 627 o l a r a k h e s a p l a n a n fiyat artışları içinde madenlerin etkisinin
% 299,4 o l d u ğ u n u ileri s ü r m e k t e d i r . Kimse bu hesabın d o ğ r u o l u p olmadığını
söyleyemez. F a k a t değerli madenlerin etkileri aşikârdır. A n c a k çekincelerimizi kayde-
delim.
1- E n f l a s y o n aleti A m e r i k a n m a d e n üretimi z o r u n l u o l a r a k bir primus movens
değildir. Kendiliğinden eylem y a p m a m a k t a d ı r . G ü m ü ş m a d e n l e r i n d e k i m a d e n çıkar-
tıcıların ve Hindli işçilerin çalışmalarına u z a k t a n yön veren, onları harekete geçiren
A v r u p a ' n ı n gelişmesi, A v r u p a ' n ı n talepleridir. Bu altın kitlesi ve özellikle de beyaz b a d e n
kitlesi k o n u s u n d a , X V I I I . yüzyılın ikinci yarısına ait bir belgenin Yeni D ü n y a ' n ı n
m u a z z a m zenginlikleri h a k k ı n d a söylediklerini tekrarlayalım: " E ğ e r [ A v r u p a ] ticareti
mal satışı yoluyla Amerikalıları bunları toprağın b a ğ r ı n d a n çekip ç ı k a r t m a ihtiyacı
içine s o k m a s a l a r d ı , t o p r a ğ a g ö m ü l ü o l a r a k kalacak bir A m e r i k a n ü r ü n ü d ü r " ( 353 ). Bu
yönde, A v r u p a k o n j o n k t ü r ü n ü n limitte herşeyi u z a k t a n belirlediğini savunacağız.
 2- 1500'den önce, d ü n söylendiğinden d a h a önemli bir p a r a s t o k u n u n varlığını kabul
etmek gerekmektedir. En a z m d a n XV. yüzyılda m o d e r n devletlerin, ücretli askeri
birliklerin, m a a ş alan " s u b a y l a r ı n " , n a k d i vergilerin o r t a y a çıkmaları, ayrıcalıklı
n o k t a l a r d a (hepsinden önce denizci bölgeler, İtalya, İ s p a n y a , Portekiz, İngiltere, Alçak
Ülkeler, b u n l a r kıtanın faal kesimleridir) parasal bir e k o n o m i k düzenin t a m a m l a n m a s ı ;
b ü t ü n b u n l a r gene de önemli bir p a r a dolaşımını gerektirmekteydiler. Ç o k fazla
i n a n m a k s ı z ı n , varolan altın ve g ü m ü ş kitlelerinin nihai dengesine ve 1500'den 1600'e
m a d e n r a / / o ' s u n u n 12'den 15'e d o ğ r u zayıf bir k a y m a göstermesine ( 354 ) d a y a n a r a k 5.000
t o n altın ve 60.000 t o n g ü m ü ş r a k a m l a r ı n ı ileri s ü r ü y o r u m . Bilinen a k ı m l a r d a n veya en
a z ı n d a n 1600'e d o ğ r u olan t a h m i n l e r d e n hareketle olabildiğince iyi bir hesap yapıldı-
ğında, geçmiş yüzyıllardan miras alınan değerli m a d e n kitlesine ilişkin o l a r a k b ü y ü k
r a k a m l a r b u l u n a c a k t ı r <355) ve m i k t a r a dayalı açıklama kendini b u n a u y d u r m a k z o r u n d a
kalacaktır. " B e d a v a y a t ı r ı m " olan A m e r i k a n madenleri p a r a dolaşımını fiyat artış
ritmine çok yakın bir m i k t a r d a hızlandırmıştır. Bu madenler bir ç a r p a n rolü oynamış-
lardır ( 356 ).

3- F a k a t b a ş k a a ç ı k l a m a l a r a hala yer kalmıştır. M u h a s e b e sikkelerinin devalüasyon-

ları da pay sahibidirler. O k u y u c u 48 n u m a r a l ı grafiğe başvurmalıdır. Bir başka gösterim
de, J e a n F o u r a s t i e ve öğrencilerine ait olanıdır ( 357 ): Fiyat artışları İtalya, İberya
y a r ı m a d a s ı , Alçak Ülkeler ve İngiltere gibi ayrıcalıklı ülkelerden çok, A l m a n y a ' d a
1470'lerden itibaren, birçok Fransız bölgesinde XV. yüzyıl s o n a e r m e d e n önce başla-
mışlardır. Eğer n o m i n a l fiyat eğrilerine bakılacak olursa, bu k o n u d a h e r h a n g i bir
k u ş k u y a yer olmadığı görülecektir. F a k i r ülkeler, özellikle A k d e n i z ' d e o l m a k üzere,
n ü f u s hareketleri b a k ı m ı n d a n ötekilere n a z a r a n d a h a ileride olmuşlardır. A v r u p a
ülkelerinin göbeğinde, fiyat devrimi Cristobal C o l o m b u s ' t a n önce başlamıştır. Bu
hareket A k d e n i z ' e a n c a k 1520'lere d o ğ r u ulaşmış; ve kendini b u r a l a r d a a n c a k 1520'lerde
k a b u l ettirebilmiştir.
4- Sevilla'ya g ü m ü ş gelişlerine ilişkin eğri, Paz y S o l d a n ' ı n r a k a m l a r ı n a göre Potosi'
d e k i n i n aynı o l a n , e n d ü s t r i y e l ü r e t i m eğrilerinin tipik b i ç i m i n e s a h i p t i r . Ç a b u k
yükselmekte, ç a b u k a l ç a l m a k t a ve 1601-1610'da en yüksek n o k t a s ı n a u l a ş m a k t a d ı r : bu
a n d a yalnızca A k d e n i z ' i n k i değil, d ü n y a n ı n kaderi yön değiştirmektedir.

Ücretler
Heryerde hazır ve nazır olan fiyat artışları, bilinen sonuçlarını geliştirmiştir.
Fiyatların hızlı hareketleri a r k a s ı n d a n ücretlerin d a h a yavaş arabasını sürüklemiş,
h a t t a bazen bu a r a b a hiç ilerlememiştir. Fakirlerin zor bir hayat sürdürdüklerinin
kanıtını d a h a önce göstermiştim. N o r m a l ücretler, fiyat artışlarıyla birlikte az çok
şişmişlerdir, bir an için yukarılara çıkmış gibi g ö r ü n m ü ş l e r d i r , f a k a t reel ücretlere
d ö n ü ş t ü r ü l d ü k l e r i n d e b ü t ü n r a k a m l a r aynı dili k o n u ş m a k t a ve fakirlerin sefaletini
a n l a t m a k t a d ı r l a r . İ s p a n y a ' d a 1571-1580:100 bazı üzerinden. 1510'da indeks 127,84 olan
reel ücretler, 1530'da 91,35'e düşmüşlerdir; 1570'de 105,66; 1580'de 102,96; 1590'da
105,85; 1600'de 91,31 olmuşlardır. A n c a k 1600'lerin ötesindeki bunalımın ve b ü y ü k
salgınların Y a r ı m a d a n ı n n ü f u s u n u azaltmalarıyla ücretler b a k ı r - g ü m ü ş p a r a enflas-
yonuyla birlikte ani bir yükselme göstererek 1610'da 125,49'a fırlamışlardır. Fiyat
devrimi İspanyol ücretlerine, F r a n s a , İngiltere, A l m a n y a veya Polonya z e n a a t k â r l a r ı n a
n a z a r a n ( 3 5 s ) d a h a mültefit d a v r a n m a k l a birlikte, hiç de zeııginleştirmemiştir ( 359 ). Fiyat
devrimi sırasında reel ücretlerin ezildikleri F l o r a n s a ' d a d a aynı aleyhte d u r u m söz
k o n u s u d u r ( 36 °).
 200

225
-
100 200
- 225
175 200
150 - 175
125 - 150

100 125
- 100

>4)0 1500 1580

45. S t r a z b u r g Valencia'yı ö n c e l ı y o r
Kaynak: Ren6 G r a n d a m y . in, J Fourastife, Prix de venle et pnx de revient, 13. dizi, s.26.
S ü r e k l i ç i z g i h a l i n d e k i S t r a s b u r g daki çavdar, noktalı olanı d a V a l e n c ı a d a k ı b u ğ d a y eğrisidir (30 yıllık hareketli
o r t a l a m a olarak 1451-1500:100). S a ğ d a yüzdeler ö l ç e ğ i b u l u n m a k t a d ı r . O y s a eğer A m e r i k a n altının çoğalması
aşikârdır ki, tek kabahatli olsaydı t a m a m e n tersini m e y d a n a getirirdi

Bu d u r u m u n parasal işaretleri gözle g ö r ü l m e k t e d i r , ç ü n k ü fakirlerin ücretleri,

h a r c a m a l a r ı , gündelik hayatları, hiç de altınla ilgili değildir, g ü m ü ş çok az devreye
g i r m e k t e , çoğu z a m a n g ü m ü ş - b a k ı r veya b a k ı r sikkeler kullanılmaktadır; bu bakır
p a r a l a r a F l o r a n s a ' d a , beyaz g ü m ü ş paraların zıddı olarak muncia nera adı verilmektedir.
D a v a n z a t ı , fakirleri ilgilendiren b a k ı r paradır diye a ç ı k l a m a k t a d ı r ve tarım uzmanı
A n t o n i o H e r r e r a basitleştirici tavrıyla şöyle a n l a t m a k t a d ı r : " b i r ülkenin üretkenliği ve
bolluğu en iyi d ü ş ü k paralarla yargılanabilir, ç ü n k ü p e r a k e n d e alış-veriş bunlarla
y a p ı l m a k t a ve gündelik h a y a t için gerekenler g ü n ü g i i n ü n e bunlarla a l ı n m a k t a d ı r " ( 3 " ) .
O n u n d ü ş ü k p a r a teorisinin devamını izlersek, bu bizi k o n u m u z d a n uzaklara götüre-
cektir.

D e m e k ki fiili o l a r a k çifte m a d e n sisteminden değil de, üçlü m a d e n sisteminden söz

etmek gerekmektedir. Bakır ve g ü m ü ş - b a k ı r paraları a y a r l a m a k için bunlar sürekli
o l a r a k d o l a ş ı m d a n çekilmekte ve bunların d a r p h a n e y e sevkedilmeleri emredilmektedir.
B u r a d a giderek d a h a hafif bir şekilde yeniden basılmakta ve dolaşıma s o k u l m a k t a d ı r l a r .
Bakırın bu sürekli d e v a l ü a s y o n u , p a r a l a r arasındaki gerekli u y u m u n dışına ç ı k m a k t a d ı r .
Her seferinde devlet bu işten kazançlı ç ı k m a k t a , halk zarar e t m e k t e d i r , özellikle de
fakirler. Bu işlemler İ s p a n y a ' d a vepicciolCnm 1563 ve 1568'den itibaren eritilip yeniden
basıldığı Sicilya'da, erkencidirler ( J * 2 ).
 46 Valencia'da reel fiyat ve ücreler
E H Phelps B r o w n ve Stella H o p k i n s ' e göre: "erzak z e m b i l i " n i n yükselişi ve b u n a bağlı olarak reel ü c r e t i n düşüşü.

Toprak gelirleri
Enflasyon fakirler gibi zenginlere de v u r m a k t a d ı r , f a k a t b ü t ü n zenginlere değil.
Enflasyon " s a n a y i c i l e r " e , tüccarlara, fınansörlere (bu r a h a t f a k a t yarı-akademik
kelimeleri k u l l a n m a k t a n ö t ü r ü özür diliyoruz) v u r m a k t a d ı r . D o ğ r u d a n veya dolaylı
o l a r a k tehlikeli p a r a akımları içinde yer almış o l a n l a r a v u r m a k t a d ı r . T o p r a k senyörleri-
ne d a h a az v u r m a k t a d ı r . C a r l o M . Cipolla'nın " F i n a n z e dei Borghi e Castelli S o t t o il
d o m i n o s p a g n u o l o " y a dair kesin incelemesinin ( 363 ) o r t a y a k o y d u ğ u d u r u m b u d u r ; bu
a r a ş t ı r m a Pavia p i s k o p o s u n u n eski fiefi olan Alessandria y a k ı n l a r ı n d a k i Tegiele
ş a t o s u n u n X V I . yüzyılın sonu ve X V I I . yüzyılın başlarındaki d u r u m u n u incelemektedir.
Bu özel örneğe ilişkin olarak ayni ödemeler ile a n g a r y a l a r ı n nakdi ödentilere d ö n ü ş m e -
diğini f a r k e t m e k t e y i z (ve n a k d i ödenti v a r o l d u ğ u n d a , b u n u n tutarını belirlemek hep
senyöre ait bir h a k o l m a k t a d ı r ) ; nihayet d ü ş ü k değerde olan f e o d a l nitelikli gelirlerin
yanı sıra, castello m o d e r n diyebileceğimiz başka gelirlere sahiptir; b u n l a r kiralara
ilişkindir ve contadini t a r a f ı n d a n b u ğ d a y , a r p a , b a k l a , ş a r a p , s a m a n cinsinden ö d e n m e k -
tedirler. Ö t e y a n d a n bu gelirler castello'nün bütçesinin esas kısmını m e y d a n a getirmekte-
dirler.

Eğer bu örneklerden hareketle, yokluğu halinde kız kardeşinin t o p r a k l a r ı n ı idare

ettiği ve her yaz o n u n adına b u ğ d a y satışlarını yaptığı İspanyol elçisi B e r n a r d i n o de
M e n d o z a ' y ı düşünecek olursak ( 364 ); veya 1559'da 1500 kral vassalinin t o p r a k l a r ı n ı ele
geçirmiş olan şu N a p o l i kral naibi Alcala d ü k ü n ü düşünecek olursak ( 365 ); küçük
devletlerin efendileri olan şu A r a g o n senyörlerini veya t o p r a k , sürü, b u ğ d a y tarlalarına
sahip Kastilya k o d a m a n l a r ı n ı aklımıza getirecek olursak veya nihayet tahıl, ş a r a p veya
ipek satıcısı şu Sicilyalı senyörleri hatırlayacak o l u r s a k , izlenim h e p aynı olarak
kalacaktır: t o p r a k birbirlerinden bu çok farklı senyörlere düzenli bir destek sağla-
m a k t a d ı r ; fiyatların kararsız bir şekilde yükseldiği bir d ö n e m d e , t o p r a k onları enflasyon
u ç u r m u n u n ü s t ü n d e t u t m a k t a d ı r . Eğer bu senyörlük dünyası X V I I . yüzyılın başında
A v r u p a ' y a egemense, b u n u n nedeni, g ü c ü n ü çoğu z a m a n söylendiğinden d a h a az
kaybetmiş olmasıdır. Öyleyse bu k a d a r çok tüccarın, kentli zenginin t o p r a k veya
senyörlük satın almaları bir delilik değildir. T o s k a n a l ı zenginlerin, Cenovalı p a r a -
b a b a l a r ı n ı n N a p o l i ' d e n t o p r a k ve ü n v a n a l m a k o n u s u n d a k i ısrarlı istekleri belki de boş
şeylerdir, a m a aynı z a m a n d a temkinlilik, hesap ve aile b a b a l a r ı n a has bilgeliktir.
 En az talihli olan insanlar bile bu güvenli değerlerin cazibesine kapılmışlardır.
H a y a t ı n ı n s o n l a r ı n a doğru Benevento Cellini (1570'de ö l m ü ş t ü r ) , M a r t 1560'da ö m ü r
boyu geçerli o l m a k üzere, az çok d ü r ü s t köylülerden satın aldığı bir t o p r a ğ ı n sahibi
o l m u ş t u r . Köylülerin o n u etkilemek isteyip istemedikleri bilinemez, a m a Cellini'nin
biraz aceleci ve b ü y ü t m e y e eğilimli bir hayal gücüne sahip o l d u ğ u n a i n a n m a k gerekir.
F a k a t ilginç olan n o k t a , yaşlılık günlerinin h u z u r u n u t o p r a k ile sağlama b a ğ l a m a k
istemiş olmasıdır ( 366 ).

47. S t r a z b u r g , L w o w ve Valencia'da reel tahıl fiyatları

Kaynak: J. Fourastiâ, Prixde vente etprixde revient, 13. dizi. s. 31. Fiyatlar duvarcı y a r d ı m c ı l a r ı n ı n iş saatleri olarak
hesaplanmıştır. Hayat seviyesinin d ü ş m e s i Valencia'da kıta içindeki diğer iki k e n t t e k i n e nazaran daha az g ü ç l ü d ü r .
 Bankalar ve enflasyon
T o p r a k hariç "iş a l e m i " i n b ü t ü n sektörleri, özellikle de b a n k a l a r sarsalanmışlardır
( 367 ). Bütün bankacılık işlemleri, hakiki p a r a ile değil de, m u h a s e b e sikkesi üzerinden
y a p ı l d ı k l a r ı n d a n , e n f l a s y o n d a k i değişmelere m a r u z k a l m a k t a d ı r l a r . Ç ü n k ü bu hayali
p a r a l a r , Venedik veya C e n o v a ' n ı n libre'si, Sicilya'nın orıcie veya tari'si, İ s p a n y a ' n ı n
maravedi veya d ü k a s ı , F r a n s a ' n ı n livre tournois's\ iç değerlerinden sürekli o l a r a k k a y b a
u ğ r a m a k t a r d ı r l a r . Sicilya oncie'si 1546'da h e n ü z 1866 değeriyle 91,06 İtalyan libre'si
e d e r k e n , 1572-73'te yalnızca 20,40 etmekteydi. Aynı şekilde, G e r m i n a l F r a n k ı cinsinden
ifade edilmiş olan livre tournois 1515'deki 4 değerinden 1521'de 3,65'e (bu devalüasyon
F r a n s a ' y a yabancı nakitleri ve özellikle Kastilya altınını çekmenin bir biçimidir); 1561'de
3,19'a; 1573'te 2,94'e; 1575'de 2,64'e; 1602'de 2,46'ya d ü ş m ü ş t ü r ( 3 6 8 ). Böylece gerçek
p a r a l a r l a m u h a s e b e sikkeleri a r a s ı n d a k i diyalog süreklidir ve bu işte birincisi h e p
k a z a n a n taraf o l m a k t a d ı r . Geriye, kayıpların kimin zimmetine yazıldığını b u l m a k
k a l m a k t a d ı r . Eğer birçok yıl önce bir b a n k a y a yatırılmış olan bir mevduat eski m u h a s e b e
sikkesi tarifesi üzerinden ödenirse, m e v d u a t sahibi k a y b e t m e k t e d i r ; eğer b a n k a bu
koşullarda kredi açmışsa kayıp o n u n hesabına geçmektedir. Z a m a n , h e s a b a geçerek
hareketsiz hale gelen p a r a n ı n aleyhine işlemektedir.

M a r i o Siri bu d u r u m d a b ü t ü n b a n k a l a r ı n ve işadamlarının XVI. yüzyılda tefecilik

yaptıklarını d ü ş ü n m e k t e d i r . Teorik o l a r a k haklıdır: bir bu y a n d a , bir öteki y a n d a olan
kayıpların hepsi aynı s e k t ö r d e kayıtlı o l a r a k k a l m a k t a d ı r l a r , yani ticari ve mali iş
s e k t ö r ü n d e . Bireyler açısından kayıplarla kazançlar birbirlerini telafi e t m e k t e midirler?
Bu da başka bir soru? H e r hal-ü kârda, işlerin ritmine (her üç ayda bir k u r u l a n f u a r l a r d a k i
k a m b i y o hacmini d ü ş ü n ü y o r u m ) p a r a n ı n ı kirasına, e n f l a s y o n u n sürekli o l a r a k a r t a n
eğimine b a k ı n c a , bu iç tefecilik h a k k ı n d a g ü n ü g ü n ü n e h e r h a n g i birşey t a h m i n
edilememektedir; hiçbir tüccarın m u h a s e b e defteri b u n d a n söz e t m e m e k t e d i r , f a k a t
b u n u n anlamı bu yavaş işin u z u n vadede işlemediği değildir. O l a ğ a n o l a r a k tüccar veya
b a n k a iflasları kısa vadeli k o n j o n k t ü r sarsıntılarına bağlıdır. B a n k a l a r çok sayıdadır ve
bazen de göz kamaştırıcı bir sağlık belirtisi göstermektedirler -Pisani v e T i e p o l o Bankası
M a r t 1583'te ( 369 ) d ü ş ü ş ü n d e n bir önceki yılda, Venediğe tek bir seferde İ s p a n y o l riyali
o l a r a k 200.000 d ü k a getirtmiştir-. F a k a t hepsi a v a n s vermek ve b u n d a n d a fazlası,
kendilerine yatırılmış p a r a l a r ı yavaş s o n u ç l a n a c a k işlere b a ğ l a m a hatasını y a p m a k t a -
dırlar. 1584'te o l d u ğ u gibi kısa bir k o n j o n k t ü r yükselmesi o l d u ğ u n d a , alacaklar geri
g e l m e m e k t e , mevduat çekilmekte ve Önlenemez b u n a l ı m o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r Pisanı-
Tiepolo bankası böylece 17 M a r t 1584'te iflas etmiştir ( 37 °). Ayağını yere sağlam b a s a r a k
ilerleyebilmek için, Napoli Archivio di StaZo'sunda m u h a f a z a edilen banchieri anüchi'ye
ait m u a z z a m m u h a s e b e defterlerini incelemek, A. Silvestri'nin çok önemli incelemelerini
( 3 7 1 ) genişletmek ve onları y o r u m l a m a k gerekmektedir. Yapılacak işin boyutları
muazzamdır.

H e r hal-ü k â r d a b a n k a iflasları, 1550-1570'den sonra artmış ve aynı z a m a n d a

e n f l a s y o n u n krallık çemberi de olan " g ü m ü ş ü n krallık çemberi"yle birlikte vahim hale
gelmiştir. H a s t a l ı k o k a d a r b ü y ü k t ü r ki, dizi halinde belirmeye başlayan devlet
b a n k a l a r ı , t a m d a bu d ö n e m d e o r t a y a ç ı k a r a k , hastalığın ilacı olmuşlardır. Bu k a m u
kuruluşları a r a s ı n d a yalnızca, kent S e n a t o s u n u n vesayeti ve garantisi altında k u r u l m u ş
olan P a l e r m o b a n k a s ı 1551 'de erken o l a r a k d o ğ m u ş t u r ( 372 ). Bu b a n k a La loggia denilen
yere yerleşmiştir ( 373 ). K u ş k u s u z köken itibariyle, XV. yüzyılın s o n l a r ı n a k a d a r geri giden
T r a p a n i Ta volo Communale o della Prefetia'sına b a ğ l a n m a k t a d ı r ( 374 ). Bu d u r u m ,
k u r u l u ş tarihi o l a r a k istisnai olan P a l e r m o b a n k a s ı n ı n , doğası itibariyle de istisnai
olmasını a ç ı k l a m a k t a d ı r . Sıklıkla ö r n e k o l u ş t u r d u ğ u G ü n e y İtalyan k a m u bankaları
gibi, bu b a n k a k a m u gelirlerinin t o p l a n m a s ı , yönetilmesi ve ödemeler k o n u s u n d a
uzmanlaşmıştır. III. Felipe'nin saltanatı d ö n e m i n d e , az gelir getirici bir iş olan Sicilya
parasını sağlığına k a v u ş t u r m a görevi o n a verilince, b a n k a bu siyasal ve yönetsel
görevlerin y ü k ü altında ezilmiştir.
K a m u b a n k a l a r ı n ı n yaratılmasınının b ü y ü k d ö n e m i P a l e r m o bankasının k u r u l m a -
sından a n c a k 30 yıl k a d a r s o n r a başlamıştır. 1586'da Casa di San Giorgio, yüz yıldan
d a h a fazla bir süre önce, 1444'de altın bunalımı d ö n e m i n d e d u r d u r d u ğ u bankacılık
faaliyetine yeniden başlamıştır. 23 Eylül 1587'de Tavola della citta di Messina k u r u l m u ş ,
f a k a t statüsü II. Felipe t a r a f ı n d a n a n c a k 1 T e m m u z 1596'da onaylanmıştır. Bu b a n k a
sayesinde -nedensiz değil- t e k r a r l a n a n iflaslara ve k a m u f u a r l a r ı collettorplerinin
sahtekârlıklarına bir son verebilmek u m u d edilmekteydi. Tabii ki yeni b a n k a k a m u
yönetimlerinin paralarını m e v d u a t o l a r a k kabul etme ayrıcalığına sahipti. B a n k a ,
Messina kentinin denetimi ve garantisi altına s o k u l m u ş t u r . ( 375 ). 15 8 7'de ( 376 ) Venedik'te
ünlü Banco della Piazza di Rialto k u r u l a c a k ve bu b a n k a 1619'da, hiç de d a h a az ünlü
o l m a y a n Banco G/'ro'yu özümleyecektir. 1593'te M i l a n o ' d a Banco di S. Ambrogio tıpkı
banco giro gibi özerk bir yönetime sahip olarak o l u ş t u r u l m u ş t u r . Aynı d ö n e m d e
N a p o l i ' d e ö d ü n ç verme sandığına ve Santa Casa deli' Annunziata hastanesine bağlı
o l a r a k bir b a n k a k u r u l m u ş t u r ; R o m a ' d a k i b a n k a ise K u t s a l R u h hastanesine bağlı olarak
o r t a y a çıkmıştır. O l d u k ç a geniş ve z a m a n içinde iyi bir şekilde yoğunlaşmış olan bu
h a r e k e t , bir tanıklık değerine sahiptir.
F a k a t hareket basit o l m a n ı n uzağında k a l m a k t a d ı r . Özellikle kuzeyde, devlet
b a n k a l a r ı n ı n işlevleri, k a m u maliyesinin katı kalıplarını a ş m a k t a hızlı d a v r a n m ı ş l a r d ı r .
Bu b a ğ l a m d a , Rialto Meydanı Bankası y a s a k l a m a l a r a r a ğ m e n , müşterilerinin mevduatını
k u l l a n a r a k , ta b a ş t a n beri kredi a ç m a y a başlamıştır; bu b a n k a m a d e n i p a r a y a prim
y a p a n gerçek bir b a n k a parasını yaymıştır. Bunu y a p a r k e n b a n k a l a r bir yenilik getirmiş
o l m u y o r l a r , sadece eski özel b a n k a l a r ı n yöntemlerini k o p y a ediyorlardı. Ö z g ü n olan
yan, bu kredileri o z a m a n a k a d a r bilinmeyen b o y u t l a r a çıkartmış olmalarıdır. F a k a t
aslında k a m u b a n k a l a r ı n ı n bu ani d o ğ u m l a r ı n a , özel b a n k a l a r ı n iflasları, yetersizlikleri,
kararsızlıkları yol açmıştır. Y u k a r ı d a k i satırlarımızın ç o ğ u n u ö d ü n ç aldığımız G i n o
L u z z a t t o şu s o n u c a v a r m a k t a d ı r : " b u k a m u b a n k a l a r ı hiçbir şey y a r a t a m a d ı l a r s a bile, en
a z ı n d a n kendilerine gelen çok sayıdaki müşterilerine, özel b a n k a l a r ı n o n l a r a sağlaya-
madıkları huzur ve güveni vermişlerdir" ( 377 ). Gerçekten de, Venedik b a n k a l a r ı n ı n 1552
Priuli iflasından, 1584'de ikinci Pisani bankasının iflasına k a d a r ( 3 7 8 ) u z u n iflas dizisini,
veya Cenevizli R a v a s q u e z ' d e n (aslında yarım iflas), 1580'de gerçekleştirilmemişse bile
(37<)) uzun süre tartışılan şu sayı indirimine k a d a r (1 l'den 4 b a n k a y a ) N a p o l i ' d e k i mali t o p
a t m a l a r ı n uzun dizisini bir aklımıza getirelim.

K u ş k u s u z , Venedik'te olduğu gibi N a p o l i ' d e de bu iflasların nedeni k a m u otoritele-

rinin yersiz müdahaleleri o l m u ş t u r . Örneğin 1552'de N a p o l i ' d e ( 38 °) kral naibi
Ravasquez'in altın rezervlerine elkoymuş ve bunları d a h a d ü ş ü k değerli yeni basılan
sikkelerle değiştirmiştir. Venedik'te Signoria b a n k a l a r ı her z a m a n kendi borçlarına karşı
vatansever l ü t u f l a r d a b u l u n m a y a zorlamıştır. A m a gizli belâ her z a m a n ve herkes için
e n f l a s y o n d u r , l ü t u f l a r d a b u l u n m a y a zorlamıştır. A m a gizli belâ her z a m a n ve herkes için
Casa di San Giorgio''ya dair bir ayrıntı insanı düşüncelere yöneltmektedir: a c a b a bu bir
hayati n o k t a mı, yoksa avare d o l a ş m a biçimi mi? 1586'da b a n k a mudilerine cartulario-
o r a ' s u n u , altın hesap defterini açmıştır; 1606'da cartulario-argento"sunu; nihayet 1625'te
belki de en ilgi çekici hesabı olan sekizlik İspanyol sikkeleri hesabına açmıştır. Bu ne
a n l a m a gelmektedir? A c a b a mudiye yatırdığı p a r a cinsinden mi kredi verilmekte, ö d e m e
y a p ı l m a k t a d ı r ve böylece d e v a l ü a s y o n l a r a karşı altın veya g ü m ü ş güvencesiyle k o r u n -
m u ş m u o l m a k t a d ı r ( 381 )? Mudileriyle birlikte bizzat b a n k a da kendini m u h a s e b e
sikkesinin tehlikelerine karşı k o r u m a y a alıyor ve m a d e n i p a r a l a r ı n güçlü k o r u m a l a r ı n d a
kendine sığınak b u l u y o r d u .
 48 D e v a l ü a s y o n ve m u h a s e b e sikkeleri
F B r a u d e l ve F C S p o o n e r ın C a m b r ı d g e E c o n o m ı c Hıstory. c IV'de yayınlanacak katkılarında yer alan grafik
Farklı paralar g u m u ş - g r a m c i n s i n d e n ifade edilen ıç değerlerine g o r e sınıflandırılmışlardır, ağır paralar ve hafif
paralar vardır Bazıları nısbeten istikrarlıdırlar ö r n e ğ i n sterlıng g i b i diğer bazıları ise son derece istikrarsızdırlar.
P o l o n y a grosz u. Turk akçesi ve hatta lıvre t o u r n o ı s gibi Ruble ve akçeye ilişkin rakamlar yaklaşıktır
Pf Pf Rech P f u n d Pfennıg R e c h e n g u l d e n . Fİ G u 1 5 7 9 d a n itibaren florin Pf H G P f u n d Heller G u l d e n
"Sanayiciler"
Fiyat artışının bir diğer k u r b a n ı da " s a n a y i c i l e r d i r . Bu k o n u d a k i cehaletimiz
G i u s e p p e Parenti'nin kitabının sayesinde biraz dağılmıştır. F l o r a n s a h a k k ı n d a söyle-
dikleri ve XVI. yüzyıl sonu ile X V I I . yüzyıl başı için İtalya'ya yaygınlaştırdığı görüşleri
bir d e n e m e d e n ibarettir, f a k a t aşikâr bir değere sahiptirler. F l o r a n s a ve İtalya'nın
endüstriyel kentlerindeki fiyat artışları, z e n a a t k â r l a r ı n nominal ücretlerini şişirmiştir.
F l o r a n s a ' d a 1520-1529 d ö n e m i için 100 olan indeks, 1550-59'da 99,43'e 1590-1599'da
162,63'e ve 1610-1619'da da 178,95'e d o ğ r u bir değişme göstermiştir. Bu yükselme
İspanyol ücretlerininkinin çok altındadır (1520-29'daki 100'den 1610-1619'daki 309,45'e),
f a k a t Fransız ücret artışının (1550-59, 100; 1610-19, 107,4) ve h a t t a İngilizlerininkinin
(1520-29, 100; 1610-19, 144) çok ü s t ü n d e d i r , ve H o l l a n d a ücret artışlarının k u ş k u s u z çok
çok üstündedir. İşçilere mutlu bir hayat getirmenin u z a ğ ı n d a kalan bu yükselmelerle
birlikte, F l o r a n s a ' d a " s ı n a i " kârlar d a r a l m ı ş t ı r - ç ü n k ü genel artış esnasında onlar sabit
k a l m a k t a d ı r l a r - ( 382 ). Bu kârlar henüz, k o r k u n ç bir şekilde d ü ş m e k t e olan İspanyol
k â r l a r ı n a n a z a r a n yüksekseler de, aynı d ö n e m d e k i F r a n s ı z veya İngiliz kârlarıyla
karşılaştınlabilir nitelikte değillerdir. Fiyat artışları böylece İtalyan endüstrisinin ta
kalbine ulaşan bir zayıflık u n s u r u getirmiştir. Acaba bu nedenden ö t ü r ü mü, XVII.
yüzyılın başında Alçak Ülkeler'in m u z a f f e r rekabetine, sonra d a o n d a n d a h a az tehlikeli
o l m a y a n Fransız rekabetine k a f a tutacak gücü olmamıştır?

Devletler ve fiyat artışı

Devletler bu belâyı en az zararla atlatan u n s u r l a r o l m u ş l a r d ı r . Devletlerin mali
h a y a t ı n d a üç d u r a k vardır: gelirler, h a r c a m a l a r , borçlar. En az önemlisi o l m a y a n bu
ü ç ü n c ü d u r a k fiyat artışları karşısında o t o m a t i k olarak y ü k ü n ü n hafiflediğine tanık
o l m a k t a d ı r . A n c a k , h a r c a m a l a r ve gelirler aynı ritmde a r t m a k t a d ı r l a r . Bütün devletler
gelirleri çoğaltmayı ve fiyat artışları karşısında uyanık kalmayı becermişlerdir. K u ş k u s u z
b ü y ü k , olanaksız h a r c a m a l a r y a p m a k t a d ı r l a r , f a k a t yüzyılın ölçeğine göre m u a z z a m ve
a r t a n k a y n a k l a r a d a sahiptirler.
Ç o k z a m a n var ki, Richard E h r e n b e r g tarihçilere, elçilerin çok sık olarak verdikleri
bütçe tahminlerine, ne de istekle ilâve ettiğimiz üzere, diğerlerine güvenmemelerini
tavsiye etmiştir -tarihçiler bu tavsiyelere uymamışlardır-. Ç a ğ ı m ı z d a kesinlik yüklü olan
bütçe kelimesi, XVI. yüzyıl gerçeklerinin çerçevesine g i r m e m e k t e d i r . A n c a k çok d o ğ r u
o l m a y a n r a k a m l a r , gene de bir b ü y ü k l ü k sıralaması yapılmasına izin verebilirler. Bu
r a k a m l a r bütçelerdeki genel yükselmeyi yeterince göstermektedirler. İşte çeyrek yüzyıl
arayla iki Sicilya bütçesi: 1546'da gelirler 340.000 scudi, giderler 1.660.000 scudi, bir fazla
varmış gibi g ö z ü k m e k t e d i r , f a k a t eski borçların kapatılmaları gerekmektedir; 1573'te
gelirler 750.194, giderler 211.032 scudi. Bu " b i l a n ç o " n u n pozitif fazlasından bir dizi
o l a ğ a n ü s t ü h a r c a m a yapılacaktır, Sicilya'nın İspanyol yöneticileri gelirler ile giderleri
dengelemek için % 14-16'dan borç a l m a k z o r u n d a k a l a c a k l a r d ı r ( 383 ). N a p o l i ' d e de
benzeri gelişmeler o l m u ş t u r ( 384 ). İ s p a n y a ' d a V. C a r l o s ' u n gelirleri, saltanatı d ö n e m i n d e
üç katına çıkmış ( 385 ), II. Felipe'ninkiler 1556-1573 a r a s ı n d a iki katına çıkmışlardır ( 386 ).
1566'da bu gelirler 10.943.000 d ü k a ( 387 ), 1577'de 13.048.000 d ü k a d ı r l a r l a r ( 3 8 8 ) ; bir yarım
yüzyıl öteye gidelim: II. Felipe'nin gelirleri 1619'da 26 milyon olacaktır ( 389 ).

II. Felipe'nin bütçelerinde konsolide veya o l m a y a n borçların m u a z z a m yükselişi

t a h m i n edilmekte ve ölçülmektedir. G ö z ü kapalı olarak güvenilmemesi gereken 1562
tarihli bir bütçede ( 390 ) şu kalemleri g ö r m e k m ü m k ü n d ü r : Kastilya juros faizleri için
500.000 d ü k a ; F l a n d r e juros faizleri için 300.000; A r a g o n ' u n k i l e r 50.000; Sicilya'nınkiler
150.000; M i l a n o ' n u n k i l e r 200.000; Atlantik adalarınınkiler 30.000, t o p l a m olarak
1.200.000 d ü k a l ı k bir faiz ki, b u n u n sermaye değeri faiz haddinin % 10 veya % 5'den
h e s a p l a n m a s ı n a göre, 12 milyon veya 24 milyon d ü k a o l m a k t a d ı r ( 3 9 1 ) . Bu sermayenin 20
milyon k a d a r o l d u ğ u n u kabul edelim. Oysa 1571-1573'te borçlar, bileşkelerini
bilememekle birlikte, 50 milyon d ü k a y a yükseleceklerdir ( 392 ). 1581'de bir Venedikli ( 393 )
80 milyonluk bir b o r ç m i k t a r ı n d a n söz etmektedir; 20 yıldan az bir sürede II. Felipe'nin
b o r c u dört k a t ı n a çıkmıştır.

Simancas'ın aşırı bol zenginlikleri arasında d a h a fazla, d a h a d o ğ r u r a k a m l a r

a r a n m a l ı d ı r . Bu malzeme biraraya getirildikten s o n r a , Temkinli Kral'ın bila.nçolarıyla
birlikte, gelirlerini, h a r c a m a l a r ı n ı , borçlarını ve borçlarının faizlerini h e s a p l a m a k ; eğer
m ü m k ü n s e gerçek bütçe eğrileri o l u ş t u r m a k gerekmektedir. T ı p k ı ücretler k o n u s u n d a
olduğu gibi, b u r a d a d a r a k a m l a r ı n şişkinliği aldatıcı o l m a k t a d ı r . M a r i o Siri r a k a m l a r ı
değerli m a d e n m i k t a r ı n a indirgeyerek, Sicilya bütçelerinde, bir bütçeden diğerine artış
değil de a z a l m a o l d u ğ u n u göstermiştir.

Bütçe k o n u s u n d a k i betimlemesel incelemeler, herbirinin bir fiyat artışı ö l ç ü m ü n ü

gerekli kıldığı gerçek sorunları bir yana b ı r a k m a k t a d ı r l a r . K a b a c a söylemek gerekirse,
devletlerin büyüyen hayat pahalılığı karşısında a r t a n bir çaresizlikleri o r t a y a çıkmıştır.
Buna bağlı olarak d a kendilerine k a y n a k y a r a t m a t u t k u s u ve fiyat akımını yükseltme
eğilimi belirmiştir. XVI. yüzyıl devletlerinin tarihlerinin en net olan kısmı onların mali
a l a n d a k i mücadelelerine dair olanıdır: Alçak Ülkeler'deki savaş yalnızca inanç
ö z g ü r l ü ğ ü k o n u s u n d a k i bir d r a m , bağlı o l u n a n özgürlükler k o n u s u n d a bir mücadele
o l m a k l a k a l m a m ı ş , aynı z a m a n d a İspanyol devletini büyük ticari kavşağın e k o n o m i k
talihine verimli bir şekilde b a ğ l a m a k o n u s u n d a , başarısızlıkla s o n u ç l a n a n bir girişim de
olmuştur.

II. Felipe'nin İ m p a r a t o r l u ğ u n u n A v r u p a ' d a sahip olduğu ülkelerin birbirleri a r d ı n a

o n u n için o l u m l u bir gelir kaynağı o l m a k t a n çıktıklarını g ö r d ü ğ ü bir o l g u d u r . Alçak
Ülkeler, M i l a n o , Napoli, Sicilya'da F r a n s a ' d a denildiği gibi "les revenants bons" giderek
d a h a fazla m i k t a r d a yerel olarak özümlenmiştir. Geriye İspanya veya d a h a d o ğ r u s u
Kastilya k a l m a k t a d ı r . II. Felipe'nin Y a r ı m a d a d a k i varlığı, 1569'a k a d a r barışın da
yardımıyla, Büyükler de dahil, vergi mükelleflerinin hizaya sokulmasına olanak
vermiştir; Limoges p i s k o p o s u 1561 'de ( 394 ) şöyle y a z m a k t a d ı r : " K a t o l i k kral, geleceği
d ü ş ü n e r e k gün geçtikçe d a h a t a s a r r u f l u o l m a k t a , maliyesi ve kendine ait t o p r a k l a r ı n
yönetimi k o n u s u n d a emirler y a ğ d ı r m a k t a d ı r ; o k a d a r tedbirli d a v r a n m a k t a d ı r ki, evini
çok iyi' y ö n e t m e m e k l e suçlanmasına neden olacak herhangi birşey s ö y l e y e m e m " . Yani
kral u z m a n l a r ı n a d a n ı ş m a y a d e v a m etmektedir. Bu u z m a n l a r ı n tavsiyeleri, o n u n mali
düzlemde çok d r a m a t i k olan uzun saltanatı d ö n e m i n d e hiç eksik olmayacaklardır.
Büyük T o l e d o toplantısını ve 14 Kasım 1560 tarihli kararlarını d a h a önce zikretmiştim
( 395 ). Bu toplantıyla Kastilya vergilerinin listesi durmaksızın artmış ve yeni kalemlerin
eklenmesi ve varolan vergilerde yapılan iç değişikliklerle, b o z u l m a y a uğramıştır.
Alcabalas, kentlerin g ö t ü r ü olarak ödedikleri bir tüketim vergisi, ilke olarak b ü t ü n
satışların o n d a birini temsil etmekteydi. Bu vergiye % Terlik d ö r t ekleme yapıldı ve
böylece o r a n % 14'e yükselmiş oldu. 1561'de 1.200.000 d ü k a olan alcabalas tutarı 1574'de
3.700.000'e çıktı ( 396 ). H a t t a 1577'de tutarı bir milyon d ü ş ü r m e k gerekmiştir.

Tabii ki vergi mükellefleri sürekli y a k ı n m a k t a d ı r l a r : Cadiz 1563'te ( 397 ) 1560'tan beri

ticareti üzerine k o n u l a n vergiler nedeniyle trafiğinin ç ö k ü n t ü y e uğradığını ilân
etmektedir; Cortesler yüzlerce defa y a k ı n m a k t a , f a k a t fiyatların endişe verici yükselişleri
karşısında A m e r i k a n g ü m ü ş ü n ü s o r u m l u t u t m a k akıllarına gelmemekte, a m a hemen
karşılarında d u r a n ı , yani krallık yönetiminin şu büyüyen, c a n a v a r l a ş a n vergi yönetimini
s o r u m l u t u t m a k t a d ı r l a r . 1571 Cortes'i ( 398 ), " b u n u izleyerek o k a d a r çok fazla y ü k , ve
insanların y a ş a m l a r ı için gerekli olan herşeyde o k a d a r b ü y ü k bir pahalılık o r t a y a çıktı
ki, a n c a k çok az kimse zorluğa d ü ş m e d e n yaşayabilir hale geldi" d e m e k t e d i r .

K ö t ü dağılmış olan bu m u a z z a m vergiler z a m a n ı n olanaklarıyla tahsil

edilmektedirler; yani b u n l a r ı n sadece bir kısmı devlet kasalarına ulaşabilmektedir.
Kastilya k u ş k u s u z , bazen kendiliğinden gösterdiği cömertliğiyle, İ m p a r a t o r l u ğ u n en iyi
vergi ödeyen bölgesidir -Cor/eslerin vatansever jestleri bol m i k t a r d a d ı r - ; a m a b u n u n
böyle olmasının bir nedeni de, kralın, emirlerine karşı gelinemeyecek k a d a r y a k ı n d a
olmasıdır. Bu d u r u m karşısında, Kastilya y a ş a m ı sıkıntılı hale gelmekte, endüstri
h a n d i k a p l ı d u r u m a d ü ş m e k t e , hayatın reel maliyeti y ü k s e l m e k t e d i r ( 399 ); zaten b u n u n
tersi şaşırtıcı o l u r d u . Ö t e y a n d a n , b u çabaların, bu cömertliklerin ve bu gailelerin s o n u c u
ne o l m a k t a d ı r ? Ç o ğ u z a m a n belirsiz m i k t a r l a r d a k i fazlalıklar İ m p a r a t o r l u ğ u n genel
açıkları içinde k a y b o l u p gitmektedirler. Zaten bu fazlalıklar da a n c a k bir süre
v a r o l a c a k l a r d ı r : II. Felipe'nin otoritesine b o y u n eğmiş A v r u p a ' n ı n geri k a l a n yerlerinde
o l d u ğ u gibi, K a s t i l y a ' d a da açıklar k u r a l haline geleceklerdir ( 40 °).

Böylece t ü m hazine yönetimleri z o r l u k l a r l a karşı karşıyadırlar; bir y ö n e t i m modeli

gibi k a b u l edilebilecek F l o r a n s a gibi bir ülkede, mali d u r u m öylesine k ö t ü d ü r ki, o
d ö n e m d e k i l e r i n söylediklerine göre 1582'de, b u n u n s o n u c u olarak halk b ü y ü k g r u p l a r
halinde göç e t m e k t e d i r ( 401 ). Felipe'nin ülkeyi fethetmesinin arefesinde, P o r t e k i z ' d e
satışlardan % 20 veya balıkçılık ü r ü n l e r i n d e n % 50 a l ı n m a k t a d ı r ( 4 0 2 ). 15 8 7 başlarında
Fransız h ü k ü m e t i Paris'teki vergileri iki k a t ı n a ç ı k a r t m a y ı d ü ş ü n m e k t e d i r , bu önlem
ülkeyi m a h v e d e n kıtlığa r a ğ m e n ; ülkenin t ü m ü n e yaygınlaştırılacaktır ( 403 ). T ü r k l e r ve
İranlılar da aynı yöntemleri u y g u l a m a k t a d ı r l a r .

D ü ş m a n bir yüzyılla b o ğ u ş m a k z o r u n d a kalan devletler, araçlarını seçme

ö z g ü r l ü ğ ü n e s a h i p değillerdir. İ s p a n y a ' y a geri dönersek, h ü k ü m e t en azından üç kez,
r a n t o r a n l a r ı n ı kendi lehine değiştirmiştir: 1563, 1608, 1621'de ( 404 ). Aynı h ü k ü m e t 10
kerenin 9 ' u n d a ö d e m e vadelerini ertelemiş veya Alçak Ülkeler'de denildiği gibi,
" f u a r l a r d a süreyi u z a t m ı ş t ı r " ( 405 ); 1566'da altının değerini yükseltmiştir: V. C a r l o s ' u n
1537'de çıkardığı altın escudo 350'den 400 maravedis'e yükseltilmiştir ( 406 ); 1609'da ise
400'den 440'a çıkartılacaktır ( 407 ). Nihayet İspanyol devleti 1557-1560, 1575, 1596,1607,
1627, 1647...'de kısa vadeli borçlar üzerinde bir dizi iflasa gitmiştir. Hiçbir ödenti
karşısında gerilemeyen kentlerin, Büyüklerin, Kilisenin hazinelerinden beslenmiştir.

Bu d ö n e m için bildiğimiz İngiliz gelir ve giderleriyle karşılaştırabileceğimiz nitelikte

X V I . yüzyıl bütçelerine dair t a m bir inceleme, bize önemli bir s o r u y a cevap verme
olanağını sağlayacaktır: bu fiyat f ı r t ı n a s ı n d a a c a b a A k d e n i z devletleri veya Akdeniz'e
yakın olan devletler, diğerlerinden d a h a fazla sarsalanmışlar mıdır? İ s p a n y a ' y a ilişkin
o l a r a k cevabın o l u m l u olması bize d a h a m u h t e m e l olarak g ö z ü k m e k t e d i r , özellikle bu
çok geniş i m p a r a t o r l u k t a k i savaş masraflarını d ü ş ü n e c e k olursak. 1597'de k ü ç ü k bir
k i t a p yazmış olan bir Fransız ( 4 0 8 ) " S a v a ş o n u n (II. Felipe) için, b a ş k a hiçbir h ü k ü m d a r
için olmadığı k a d a r masraflı o l m u ş t u r , örneğin deniz kuvvetleri için ( m ü r e t t e b a t ı n )
b ü y ü k b ö l ü m ü n ü o l d u k ç a uzak ülkelerden s a ğ l a m a k z o r u n d a d ı r , bu d a o n u n maliyesinin
b ü y ü k b ö l ü m ü n ü t ü k e t m e k t e d i r . Ve k a r a savaşları k o n u s u n d a , örneğin başlıcası olan
Alçak Ülkeler'de o l a n l a r o n a d ü ş m a n l a r ı n a m a l o l d u ğ u n d a n altı kat d a h a pahalıya
m a l o l m a k t a d ı r , ç ü n k ü İ s p a n y a ' d a n birini askere alıp Artois sınırında bir Fransızın
karşısına k o y m a s ı o n a 100 d ü k a y a mal o l m a k t a d ı r , oysa bir Fransız askeri b u r a d a kendi
k r a l ı n a sadece 10 d ü k a y a m a l o l a c a k t ı r " diye düşüncesini a n l a t m a k t a d ı r .
 Aynı şekilde, hem O k y a n u s , hem de A k d e n i z savaşlarının ihtiyaçlarına cevap vermek
z o r u n d a olan deniz d o n a n ı m ı da İspanya'yı avantajlı hale getirmemektedir. Bu a l a n d a da
fiyat artışları d u r m a k s ı z ı n sürmektedir. T o m e C a n o Arte de Navegar ( 409 ) adlı kitabında,
V. C a r l o s d ö n e m i n d e 4.000 d ü k a eden 500 tonluk bir teknenin b u g ü n , 1612'de 15.000
ettiğini; eskiden 2,5 d ü k a değerinde olan F l a n d r e yelkenlerinin b u g ü n 8 d ü k a y a
alındıklarını a ç ı k l a m a k t a d ı r . C a r t h a g e n a ' y a H i n d l e r d e n t o n u 14 d ü k a y a mal taşımıştım,
oysa bu gün t o n u n a 52 d ü k a istiyorlar diye ilâve etmektedir "ve bu fiyata rağmen tekneler
eskiden k a z a n d ı k l a r ı k a d a r k a z a n a m ı y o r l a r " . Bütün bu fiyat hareketleri esnasında,
ücretler, a m a aynı z a m a n d a kârlar d a , çoğu z a m a n ezilmektedirler. Ve bu d u r u m XVI.
yüzyılın s o n u n d a İspanyol Atlantik denizciliğinin karşı karşıya o l d u ğ u güçlükleri, en
a z ı n d a n kısmen a ç ı k l a m a k t a d ı r . Atlantiğin b ü y ü k tekneleri için d o ğ r u olan Akdeniz'in
ince kadırgaları için de d o ğ r u d u r . 1538'de ( 4 I 0 ) bir kadırgayı t o p s u z olarak d o n a t m a k
İ s p â y a ' d a 2.253 d ü k a y a m a l o l m a k t a y d ı (teknenin kendisi 1.000 d ü k a etmekteydi). Oysa
1582'de G i a n A n d r e a D o r i a kadırgalarının tanesini 15.000 d ü k a d a n satışa çıkartmıştır.
Tabii ki bu h a v a y a söylenmiş bir r a k a m d ı r . Bunların topları ve f o r s a l a n y l a birlikte tam
d o n a n ı m l ı k a d ı r g a l a r o l u p olmadıkları bilinmemektedir.

Amerikan "hazinelerini"nin azalması

A m e r i k a n " h a z i n e l e r i " n i n gelişi X V I I . yüzyılın ilk, b u n d a n da fazlası, ikinci
onyılından itibaren yavaşlamıştır. Bu d u r g u n l u k işaret, sonuç veya neden o l a r a k , d ü n y a
tarihinin bir d u r a ğ ı n ı belirlemektedir. Kabacası, bu " o l a y ı " sanki A m e r i k a bu açıdan
primus movens"miş gibi, sadece A m e r i k a ' y a bağlı nedenlerle a ç ı k l a m a k hatasına
d ü ş ü l m ü ş t ü r . Azalan verimler yasasına u y g u n o l a r a k , m a d e n işletme m a s r a f l a r ı n d a bir
artış m e y d a n a gelmiş olmalıdır. A m e r i k a ' n ı n bizzat kendisi, sahtekârlık ve kendi parasal
ihtiyaçları nedenleriyle, üretiminin büyücek bir kısmını kendine saklamıştır( 4 1 1 ). Değerli
madenlerin bir b ö l ü m ü , Manilla kalyonu aracılığıyla ve spekülasyon güdüsüyle, Yeni
İ s p a n y a ' d a n Uzak D o ğ u ve Çin y ö n ü n e saptırılmıştır ( 4 I 2 ). G e n e A m e r i k a ' d a felâket
b o y u t l a r ı n a ulaşan bir n ü f u s azalması, m a d e n çıkarımı için vazgeçilmez olan Hindli
e m e k - g ü c ü n ü sağlamayı zorlaştırmış ve yavaşlatmıştır ( 4 I 3 ).

B ü t ü n bu açıklamaların gerçek payları vardır, f a k a t yalnızca Sevilla arşivlerinde

değil, S i m a n c a s ' d a ve A m e r i k a n d e p o l a r ı n d a yapılmayı bekleyen araştırmaların
sonuçlarını şimdiden söyleme gibi bir gaflet de olabilirler. A z a l m a k t a olan bir n ü f u s u n ,
madencilik gibi özelliği olan ve ayrıcalıklı bir sektörü besleyemeceği a priori olarak
k a m t l a n a m a m ı ş t ı r , Rio de Plata aracılığıyla önemli b o y u t l a r a ulaşan kaçakçılık, 1623
civarında madencilik faaliyetlerinin genel gerileyişiyle birlikte d u r m u ş a benzemektedir
( 414 ); Manilla kalyonu aracılığıyla değerli m a d e n sevkiyatı da 1635'den s o n r a sona
ermiştir ( 4I 5 ). F a k a t bu açıklamaların esas hatası ayan beyan o r t a d a d ı r : b u n l a r sanki hile,
h u r d a kaçakçılık sadece çıkışta olabilirmiş de, varışda o l a m a z m ı ş gibi, yalnızca
A m e r i k a ' y ı ele a l m a k t a d ı r l a r . Özellikle de A v r u p a ' n ı n sürükleyici faaliyetini, İspanyol
İ m p a r a t o r l u ğ u aracılığıyla Yeni D ü n y a ' y a bağlayan e k o n o m i k b ü t ü n l ü ğ ü hesaba
k a t m a m a k t a d ı r l a r . Başka terimlerle ifade edecek olursak, k o n j o n k t ü r e , yani A v r u p a ' d a
1580 s o n r a s ı n d a , sonra 1595'de ve nihayet 1619-1622'de kaydedilen şu e k o n o m i k düşüşe
atıf y o k t u r ; d a h a ötelere gidince 1640'lı yılların b ü y ü k kırılması ve İ s p a n y a ' n ı n
K a t a l o n y a ile Portekiz'deki d a h a s o n r a da 1647'de N a p o l i ' d e k i felâketleri ve aynı yıl
B a r l o v e n t o ' n u n d o n a n m a s ı n ı n Antiller'i k o r u m a s ı n d a n vazgeçilmesi ima bile
edilmemektedir ( 4 I 6 ).

K o n j o n k t ü r d e n söz etmek; fiyat, maliyet, ücret, k â r d a n söz etmek demektir. Yeni

D ü n y a ' y ı iyi tanıyan R o d r i g o Vivero ( 417 ), 1632'de A m e r i k a n makinesinin bozuk
olmadığını d ü ş ü n m e k t e d i r , f a k a t bu yargısında iyice hatalıdır; 20 m i l y o n u n u n Sevilla'ya
gönderildiği 24 milyon altınlık yıllık bir ü r e t i m d e n söz e d e r k e n de hatalıdır; f a k a t m a d e n
girişimlerini k ö t ü bir k o n j o n k t ü r e y a k a l a n m ı ş o l a r a k gösterirken haklıdır, " h e p s i
b o r ç l u d u r , ç ü n k ü tuz, mısır p a h a l ı l a n m ı ş , Hindli işçilerin ücretleri iki k a t m a çıkmıştır ve
üstelik m a d e n sahipleri bu işçilerden bulabilmek ve k o n t e n j a n l a r ı n ı (repartimentos)
sağlayabilmek için a ğ l a ş m a k t a d ı r l a r , oysa m a d e n k o n u s u n d a u y g u n o l m a y a n (a
proposito) bir e m e k - g ü c ü y l e karşı karşıya k a l m a k t a d ı r l a r " . Ayrıca k u m a r m a s a l a r ı da
vardır ve " b u madencilerin s ü l ü k l e r i " borç verenler, beyaz m a d e n karşılığında
" ü z e r i n d e n kâr ettikleri k u m a ş ve diğer mallar, en k ö t ü s ü de ş a r a p " vermektedirler.
F a k a t , bu a l a n d a net görebilmek için, işe İspanya ve A v r u p a cephesinden de b a k m a k ,
s o r u n u en geniş b ü t ü n l ü ğ ü içinde ele a l m a k g e r e k m e k t e d i r .

Devalüe edilmiş paralar ve sahte paralar

X V I I . yüzyılın ortasıyla birlikte A m e r i k a n değerli m a d e n l e r i ö y k ü s ü n ü n b ü y ü k
b ö l ü m ü kesinlikle s o n a ermiş b u l u n m a k t a d ı r . Bu d u r u m d a sahte p a r a l a r geniş ölçüde
sahneye çıkmışlardır. X V I . yüzyıl kalp p a r a n ı n cahili değildir. F a k a t X V I I . yüzyılda
değerli m a d e n içeriği d ü ş ü k p a r a l a r A k d e n i z ' i n a n a dolaşımını ele geçirmişler ve 50 yıl
önce k o v u l d u k l a r ı canlı sular olan D o ğ u A k d e n i z ' e , p a r a akımını izleyerek ulaşmışlardır.

K ö t ü p a r a Kuzey A v r u p a ve İslam d ü n y a s ı n d a belirmiş o l m a k l a birlikte, İç Denizin

kıyısında kalmıştır, üstelik b u iki bölgede de geç tarihlerde o r t a y a çıkmıştır. Kuzeyde
Elisabeth t a r a f ı n d a n t o p a r l a n a n İngiliz parası artık yerinden k ı p ı r d a m a z k e n , isyan etmiş
olan Alçak Ülkeler'in parası 1585 Kasım d e v a l ü a s y o n u n a k a d a r b ü y ü k değişiklikler
geçirmiştir ( 418 ). Bu ö n l e m d e n önce, en a z ı n d a n 1574'den itibaren sahte p a r a imalatçıları,
özellikle Liege'dekiler çalışmaya başlamışlar ( 419 ) ve o yıl ürünleri i s p a n y a kapısına
k a d a r ulaşmıştır. Bu p a r a l a r ı iyi p a r a karşılığında kaçak o l a r a k değiştirmek ( 420 ),
İspanyol tekeline delik a ç m a n ı n bir yolu o l m u ş ve bu sayede o n u n değerli madenlerinin
bir kısmı ele geçirilmiştir. 1609'da 12 yıllık barış a n l a ş m a s ı n ı n i m z a l a n m a s ı n d a n s o n r a ,
b u trafik l i m a n l a r d a bile k o r k u n ç bir gelişme göstermiştir. Bu tarihten s o n r a
H o l l a n d a l ı l a r , o tarihe k a d a r L ü b e c k veya H a m b u r g tekneleri veya İngilizler (İngiltere
İ s p a n y a ile 1604'te barış yapmıştır) ( 4 2 t ) veya F r a n s ı z l a r aracılığıyla getirilen küçük
p a r a l a r d a n b ü y ü k m i k t a r l a r d a getirmeye başlamışlardır. Bu d ü ş ü k ayarlı p a r a l a r sandık
veya fıçı d o l u s u o l a r a k getirilmektedirler. D ö n ü ş t e tuz veya diğer malların arasına altına
altın ve g ü m ü ş sikkeler s a k l a n m a k t a d ı r . 1607'de B o r d e a u x ' d a ve çevresinde d ö r t tane
" d a r p h a n e " çok çeşitli yollardan edinilmiş İspanyol sikkelerinin eritilmesiyle
u ğ r a ş m a k t a y d ı l a r , b u n l a r y e n i d e n d ö k ü l ü r d ö k ü l m e z % 18'den f a z l a k â r
s a ğ l a m a k t a y d ı l a r ( 422 ).

O d ö n e m d e b u , h e n ü z a d e t a meşru bir ticaret sayılmaktaydı. Bu nisbi d ü r ü s t l ü ğ ü

fazla u z u n sürmemiştir. 1613'ten itibaren, İspanyol p a r a l a r ı n ı n taklitleri olan sahte
g ü m ü ş - b a k ı r p a r a l a r söz k o n u s u d u r . B u n l a r d a n yılda iki milyon pesos'dan fazla imal
edilmiştir ve s o n r a k i tarihlerde üretim a r t a c a k t ı r . U z m a n l a r a göre bu sahtekârlıktan
% 500'e k a d a r k a z a n ı l m a k t a y d ı . Alçak Ülkeler'in dışında, benzeri sahtekârlıklar
D a n i m a r k a , İngiltere ve İ t a l y a ' d a d a yapılmıştır. Quartillos falses gemilerin b ü t ü n
y ü k ü n ü m e y d a n a getirmek üzere, K a n t a b r i y a kıyılarına veya San L u c a r de
B a r r a m e d a ' y a ulaşmıştır ( 423 ).
A t l a n t i k ' t e çok önceleri kendine bir yuva b u l m u ş olan kalp p a r a d a h a sonra
A k d e n i z ' e geçmiştir. 1595'te P i a m b i n o düşesi, k ü ç ü c ü k devletinde muy boxo guilate
p a r a l a r bastırmıştır ( 424 ). X V I I . yüzyılın ilk onyılıyla birlikte " d ü ş ü k p a r a " D o ğ u
A k d e n i z kapılarına d a y a n m ı ş t ı r ; artık denizin zehirlenmesi t a m a m l a n m ı ş t ı r . 1611 tarihli
bir Venedik m u h t ı r a s ı ( 425 ) H a l e b ' i n şaşırtıcı p a r a düzensizliği içinde, olağan o l a r a k cari
p a r a karşısında % 4-5 prim y a p a n iyi p a r a l a r a bu yıl % 30-35 fazla ö d e m e yapıldığını
bildirmektedir. Bu ö y k ü n ü n devamını Paul M a s s o n ' u n Le Commerce Français dans le
Levant au XVIIe siecle adlı eserinde a r a m a k g e r e k m e k t e d i r ( 426 ).
Bizi ilgilendiren d ö n e m b o y u n c a t a m a m e n A k d e n i z ' e ait olan trafikler bu şaşırtıcı alt-
üst oluşlar t a r a f ı n d a n d ü ş ü k bir ölçüde etkilendiyse de, Cezayir'den Mısır veya İ s t a n b u l ' a
v a r a n a k a d a r T ü r k ülkelerinde vahim bir b u n a l ı m iş başındadır. M u h t e ş e m ve bozulması
m ü m k ü n o l m a y a n T ü r k maliyesinden fazlasıyla söz edilmiştir. Bu maliye belki bu
niteliğine K a n u n i Sultan S ü l e y m a n ' ı n u z u n saltanatı (1522-1566) d ö n e m i n d e ulaşmıştır.
F a k a t bu şanlı saltanatın s o n a erdiği yıl, M a l t a başarısızlığının ertesi yılında, eğer
H a m m e r ' i n eski k i t a b ı n d a k i bilgi d o ğ r u y s a ( 427 ), K a h i r e ' d e k i tek T ü r k " p a r a s ı " altından
basılmış olanlarıdır ve b u n l a r da % 30 devalüe edilmişlerdir. B u r a d a söz k o n u s u olanın,
g ü m ü ş ü n değer k a y b e t m e s i n d e n k a y n a k l a n a n bir a y a r l a m a olması m ü m k ü n d ü r . B u n u n
ne a n l a m a geldiğini ö ğ r e n m e k ve M a l t a ' d a sarfedilen b ü y ü k ç a b a d a n s o n r a 1566
d e v a l ü a s y o n u n u n T ü r k İ m p a r a t o r l u ğ u n u n y o r u l d u ğ u n a dair ilk işaret o l u p olmadığını
a n l a m a k ilginç olacaktır.

1584'te hiçbir k u ş k u y o k t u r : vahim bir p a r a b u n a l ı m ı zincirlerinden b o ş a n m ı ş t ı r ( 428 ).

T ü r k i y e ' d e cari p a r a , y u v a r l a k t a n çok d ö r t köşe olan k ü ç ü k bir g ü m ü ş sikke olan akçedir
( 429 ); b u sikke Belon d u M a n s ' a göre "karışık o l m a y a n , saflaştırılmış" has g ü m ü ş t e n
yapılmıştır ( 43 °). Bir seyyahın söylediğine göre ( 431 ), akçeler kıpkırmızı olmuş b i r s o b a n ı n
içine atılarak denenmektedirler. 10-11 denier tournois'ya ( 432 ), 7,5 Venedik guatlrinCsme, 2-
2,5 A l m a n Kreuzefmt eşit olup, bir R o m e n bajoccö'sunun veya eski Venedik
marchetto'sunun eşdeğerlisidir ( 433 ). Belon, akçe " b i z d e k i Carolus k a d a r e t m e k t e d i r "
diye y a z m a k t a d ı r ( 434 ). Akçe yüzyılın b a ş ı n d a altın sekine veya sultaninin 135'te birine
eşit o l u p ( 435 ), Venedik sekinesinden di bonta, azıcık d ü ş ü k t ü r , f a k a t en iyi A l m a n
ongarVlerine eşit, çoğu z a m a n da o n l a r d a n ü s t ü n d ü r ( 436 ). I. Selim'in t a h t a çıktığı z a m a n
sultani 60 akçe etmektedir; b u resmi k u r 1584'e k a d a r değiştirilmişe b e n z e m e m e k t e d i r .
D e m e k ki böylece eğer 1566'da devalüasyon yapıldıysa bile, bu yeni f o r m ü l l ü sekinenin
g ü m ü ş değerine d o k u n m a m ı ş t ı r . A v u s t u r y a Kronenthaler'i veya İtalyan escı/do'sundan
hafifçe d a h a d ü ş ü k değerli g ü m ü ş bir p a r a olan T ü r k thaler'ı 40 akçe ederken,
Kronenthaler veya escudo 50 akçe etmektedirler. Bu değerler belgelerimiz t a r a f ı n d a n
teyid edilmişlerdir ( 437 ): 1547'de 300 akçe 6 e k ü etmektedir ( 43S ). Venedik balyozu 1564'te
üç aylık olağan h a r c a m a l a r ı n ı n 34.487 akçe, yani 574 d ü k a 47 akçe o l d u ğ u n u bildirmiştir,
b u d a d ü k a için 60 akçelik bildik k u r u vermektedir. Balyoz d a h a s o n r a 9 . 1 7 0 j a / < # ' l i k b i r
k a m b i y o senedi düzenlemiş ve 50 akçe b a ş ı n a bir ekü elde etmiştir ( 439 )... 1561'de b a ş k a
bir balyoz, g ü m ü ş darlığı nedeniyle ekü başına a n c a k 47 akçe elde edebilmiştir ( 440 );
1580'de tekrar 50 akçelik kur karşımıza ç ı k m a k t a d ı r ( 441 ).

O s m a n l ı p a r a l a r ı n a ilişkin tabloyu t a m a m l a y a b i l m e k için, bir A r a p parası olan, Mısır

ve Suriye'de tedavül eden ve İran körfezi ile Kızıldeniz a r a s ı n d a k i m e k â n ı işgal eden
s o n u n c u bir parayı s u n m a k gerekmektedir. Bu p a r a maidin adını t a ş ı m a k t a olan ve i,5
kat d a h a fazla g ü m ü ş içeren bir cins akçedir ( 442 ). D e m e k ki bir sekine için 40 k a d a r
v e y a h u t bir ekü veya bir kronenthaler etmek için 35 tane b u maidinlerden gerekmektedir
( 443 ). İngiliz seyyahı Newberie'nin 1583'te ( 444 ) dediği gibi 40 medins maketh a duckat.
1584 b ü y ü k d e v a l ü a s y o n u ( 445 ) İ r a n ' d a k i benzeri bir d e v a l ü a s y o n u n peşinden, savaşın
yol açtığı ücretli birliklerin neden olduğu b ü y ü k h a r c a m a l a r ı n s o n u c u olarak o r t a y a
çıkmıştır. Sultana 43 m a i d i n d e n altın sekine veren Mısır, 1584'te ö d e m e l e r i n d e 85'e bir
sekine k u r u n u k a b u l ettirmiştir. Böylece sekine 60 akçeden 120'ye çıkmıştır. Tabii ki,
sekine sabit kalmış, a m a akçeler hafifletilmiş ve saf g ü m ü ş ü n bir kısmının yerine bakır
i k â m e edilmiştir. 1597'de bir d i r h e m g ü m ü ş t e n 4 akçe yerine, 10-12 akçe kesilmektedir.
1590 yılı karışıklıklarından s o n a sekine 120 akçeden 220 akçeye çıkmıştır. D e m e k ki
T ü r k i y e ' d e de bu d ü ş ü k ayarlı p a r a y l a birlikte, Earl J. H a m i l t o n ' ı n ( 4 4 6 ) gösterdiği 1600-
1650 a r a s ı n d a g ü m ü ş - b a k ı r p a r a e n f l a s y o n u n u n K a s t i l y a ' d a yol açtığı felâketlerin
m e k a n i z m a s ı n ı n bir benzeri m e y d a n a gelmektedir. F a k a t X V I I . yüzyılın o r t a l a r ı n a
k a d a r sürecek olan O s m a n l ı p a r a bunalımı 20 yıl k a d a r önce başlamıştır. Bu b u n a l ı m ı
d u r d u r m a k çok güç o l m u ş t u r . 1625-1630'lara d o ğ r u yeni bir yükselme kendini k a b u l
ettirmiştir: sekine 240 akçeye, thaler'de 120 akçeye çıkmıştır; % 50'lik zorlamalı bir kur
d ü ş ü r ü l m e s i 1642'de sekineyi 151-157 akçeye indirmiştir (120'ye değil), f a k a t yükselme
1 6 5 l ' d e yeniden harekete geçmiş ve Venediğe karşı uzun Girit savaşı kaos getirmiştir.
1660'da S ı r b i s t a n ' d a h e n ü z 240 akçe bir sekine ederken, 1663'te S o f y a ' d a bir sekine 310
akçe e t m e k t e d i r ( 447 ).

Bu d e v a l ü a s y o n l a r ı n , akçenin hem gerçek p a r a , hem de m u h a s e b e sikkesi rolünü

oynadığı İ m p a r a t o r l u ğ u n e k o n o m i k sağlığı üzerindeki yansıması m u a z z a m o l m u ş t u r
( 448 ). T ü r k i y e ' n i n p a r a s a l düzensizliklerinin en fazla göze ç a r p a n cepheleri b u n l a r d ı r .
A m a başkaları da vardır. Özellikle Cezayirlilerin zorunlu k a l a r a k dayattıkları d ü ş ü k
değerli p a r a politikaları. Cezayir piyasasında İspanyol altın ve g ü m ü ş ü prim
y a p m a k t a d ı r . Bu m u t l a k a gerekli yabancı p a r a l a r ı çekebilmenin onları tuzağa
d ü ş ü r e b i l m e n i n bir y o l u d u r ; bu p i y a s a d a adeta bir eşel mobil sistemi bile vardır ve
1580'de Cafer Paşa k u r u yetersiz b u l a r a k İspanyol e k ü s ü n ü 125 Ceyazir akçesinden 130'a
yükseltmiştir ( 449 ). Bir İspanyol o k u m u ş u olan M a n u e l G a l l o r d o y Victor'un d ü ş ü n d ü ğ ü
gibi, bu d e v a l ü a s y o n C e r v a n t e s ' i n 1580'de k u r t a r m a l ı k ö d e n e r e k geri alınmasını
m ü m k ü n kılmış olabilir ( 45 °). F a k a t T ü r k sekinesinin İ s t a n b u l ' d a devalüe edilmesinden
önce, 66 T ü r k akçesi eden bu sikke, Cezayir'de 150 etmekteydi, bu da tıpkı İspanyol
e k ü s ü gibi Cezayir'e çekilen sultani altınlara karşı şaşırtıcı bir primin varlığını işaret
e t m e k t e d i r ( 451 ). Eğer hesaplarımız d o ğ r u y s a İspanyol parası Ceyazir'de % 30 prim
yapmış d u r u m d a d ı r .

Üç maden çağı
D a h a geniş a ç ı k l a m a l a r d a b u l u n a m a d ı ğ ı m ı z d a n ö t ü r ü o k u y u c u bizi bağışlayacaktır.
Aslında çok kısaltılmış olan uzun bir s u n u m krokiler ve grafikler t a r a f ı n d a n
t a m a m l a n m a k t a d ı r ve ileride zor k o n j o n k t ü r s o r u n l a r ı n a geri d ö n m e fırsatına sahip
olacağız. Ne olursa olsun, o l d u k ç a aydınlık bir şema o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . Tarihçiler
kendilerini üst üste gelmiş üç m a d e n çağının kapısında b u l m a k t a d ı r l a r : S u d a n altını,
A m e r i k a n altın ve g ü m ü ş ü , sora g ü m ü ş - b a k ı r sikkeler ile kalp p a r a d ö n e m i ; kalp p a r a
resmen izinli veya izinsiz XVI. yüzyılın s o n u n d a u t a n g a ç bir şekilde sahneye çıkmış ve
X V I I . yüzyılın b a ş ı n d a heryeri istila etmiştir. Bu basit bir ş e m a d ı r , ç ü n k ü çağlar
birbirlerinin üzerine uslu bir şekilde k o n m a m ı ş l a r d ı r ; k a r ı ş m a l a r , z a m a n k a y m a l a r ı ,
karışıklıklar m e y d a n a gelmiştir; tabii ki b u n l a r a dair ö r n e k ve a ç ı k l a m a l a r getirmek
gerekmektedir.

Altın d ö n e m i : b ü t ü n ö d e m e l e r tercihan sarı m a d e n l e y a p ı l m a k t a d ı r l a r . 1503'te

Bayard Barletta y a k ı n l a r ı n d a İspanyol o r d u s u n u n h a z i n e d a r l a r ı n d a n birini ele
geçirmiştir. Kralın sadık hizmetkârı "geldiklerinde t o r b a l a r ı n ı açtık ve içinde güzel
d ü k a l a r b u l d u k " diye y a z m a k t a d ı r . İşte kuralı teyid eden bir olay ( 452 ). Veya
" İ s p a n y a ' d a n çektiği a l t ı n l a " ( 4 5 3 ) askerlerine ö d e m e y a p a n F r a n s a kralı (1524).
Valois'lar ile H a b s b u r g l a r a r a s ı n d a k i mücadelelerin bu gençlik çağındaki b ü t ü n bu
k a v g a l a r altın sikkeler sayesinde y a p ı l m a k t a d ı r . Değerli ödemelerin yapılabilmeleri için
tek bir a d a m ı n yola çıkması yetmektedir. 1526 M a y ı s ı n d a V. • C a r l o s ' u n elçisi
endişelenmektedir: la M i r a n d e l e ' d e n " P a p a ' n ı n paralarını taşıyan 4 süvari geçecektir";
gerçekten de endişelenilecek bir d u r u m söz k o n u s u d u r .
 D a h a s o n r a , g ü m ü ş ü n uzun saltanat d ö n e m i n d e (belki 1550'den 1650'ye veya 1680'e
k a d a r ) , g ü m ü ş hareketleri d a h a da g ö r ü n ü r hale geleceklerdir, ç ü n k ü beyaz m a d e n s o r u n
çıkartan bir yolcudur, o n a a r a b a l a r , tekneler, yük hayvanları gerekmektedir, tabii
b u n l a r ı n a r a s ı n d a r e f a k a t birliklerini s a y m a y a gerek yoktur; örneğin 1551 Aralığında
C e n o v a ' d a n F l a n d r e ' a g ü m ü ş nakli sırasında en az 50 t a n e tüfeği olan asker b u l u n m u ş t u r
( 454 ). Büyük altın hareketleri olağan olarak gizli y a p ı l m a k t a d ı r ve ilgililerin dışında
kimsenin b u n l a r d a n haberi o l m a m a k t a d ı r . F a k a t 1586 Eylülünde II. Felipe İtalya'ya
altın sikke halinde 100.000 ekü yollamıştır, herkes kralı bu alışılmamış d a v r a n ı ş a neyin
sürüklediğini t a r t ı ş m a k t a d ı r . Ç ü n k ü olağan d u r u m d a , altın Yarımadadan
ç ı k m a m a k t a d ı r ( 455 ). N a d i r o l d u ğ u için değer k a z a n m a k t a ve o y u n a her girişinde " p a t r o n
o l a r a k herşeyi d ü z e n l e m e k t e d i r " . Para üstatları ve u z m a n l a r ı sahifeler b o y u n c a ve
kendilerini dinlemek isteyen herkese, eğer altın m a r k geleneksel bilgeliğin gerektirdiği
üzere, 12 g ü m ü ş m a r k etseydi herşeyin düzene gireceğini a ç ı k l a m a k t a d ı r l a r , f a k a t altının
sürekli olarak değer kazandığı Venedik'te, kesin hesaplar eski düzenin b o ş u n a o l d u ğ u n u
göstermişlerdir. Kasım 1593'de Venedik Zecca'sı sorumluları, pek de hoşlarına gitmeden
işte böyle d ü ş ü n m e k t e d i r l e r ( 456 ). Bir altın mark 674 lire 9 soldi e t m e k t e d i r , 12 g ü m ü ş
m a r k ise 663 lire 16 soldi etmektedir, bu d u r u m d a altının g ü m ü ş e göre 40 lire 13 soldi
a v a n t a j ı vardır diye a ç ı k l a m a k t a d ı r l a r ; küçük a m a net bir f a r k .

Yıllar geçmekte ve işte A v r u p a ' n ı n parasal takviminde bakır paraların günü

gelmektedir. Bakır p a r a , M a c a r i s t a n , S a k s o n y a , A l m a n y a , İsveç, J a p o n y a madenlerinin
yükselişiyle birlikte zafer kazanmıştır. Portekiz, e n f l a s y o n u n d ö r t nala gittiği
İ s p a n y a ' n ı n yanı b a ş ı n d a bakır p a r a y a b o ğ u l m u ş t u r , f a k a t Portekiz bu bakırları
H i n d l e r e a k t a r m a o l a n a ğ ı n a her z a m a n sahiptir; bu felâketli yıllarda bile bakırın
boşaldığına tanık o l m u ş t u r ; üçüncü m a d e n b u r a d a prim bile y a p m a k t a d ı r ; 1622'de bir
d ü k a b a k ı r p a r a cinsinden istendiğinde 12 değil de 13 riyal ö d e m e k gerekmektedir ( 457 ).
F a k a t kısa bir süre s o n r a altın kendini gösterecektir. Brezilya'dan yola çıkarak X V I I .
yüzyılın s o n u n d a Lizbon, İngiltere, A v r u p a ' y a ulaşacaktır. A k d e n i z de bu altından
payını alacaktır, f a k a t kendini çok önceleri g ü m ü ş e n f l a s y o n u n u n o r t a s ı n d a bulduğu
gibi, bir altın e n f l a s y o n u n u n merkezinde b u l m a y a c a k t ı r .
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

EKONOMİLER:
TİCARET VE TASIMA
V

A k d e n i z ticaretini karmaşıklığı içinde betimlemek niyetinde değiliz. Bizi asıl

ilgilendiren b ü t ü n e ait resimdir. Nihai o l a r a k üç s o r u n u ele aldık: k a r a b i b e r bunalımı,
b u ğ d a y bunalımı, A k d e n i z ' i n A t l a n t i k gemileri t a r a f ı n d a n istilası. Bu s o r u n l a r denizin
e k o n o m i k hayatının t ü m b o y u t l a r ı n ı y a n s ı t m a k t a d ı r l a r ; bunlar birbirlerine eklenince
geniş çemberi o l d u k ç a iyi bir şekilde gözler ö n ü n e sermektedirler: bir y a n d a n H i n d
O k y a n u s u n a , diğer y a n d a n Atlantiğe ve şu diğer Kuzey Akdeniz'leri olan M a n ş , Kuzey
ve Baltık denizlerine k a d a r .

1. Karabiber ticareti
Ümit B u r n u ' n u n dolaşılması A k d e n i z k a r a b i b e r ticaretine hemen son verememiştir.
Bunu ilk o r t a y a k o y a n l a r A l m a n tarihçileri o l m u ş l a r d ı r ('); bunların A l m a n y a ' n ı n
V e n e d i k ' t e n k a r a b i b e r a l m a y a d e v a m ettiğini ve Portekiz'in bu değerli trafiği t a m
anlamıyla eline geçiremediğini görmemeleri m ü m k ü n m ü y d ü ?
K u ş k u s u z Portekiz'in başarısından s o n r a Venedik'te k o r k u n ç bir b u n a l ı m o l m u ş ve
k ö t ü m s e r kehanetler m o d a haline gelmiştir. Portekiz keşiflerinin sonuçları h a k k ı n d a
k a f a y o r u l m a k t a ve bu felâketin panzehirinin olmadığı d ü ş ü n ü l m e k t e d i r . San
M a r c o ' n u n kenti için b a h a r a t ı n kaybı, G i r o l a m o Priuli'nin T e m m u z 1501'de hatıra
defterine yazdığı gibi " b i r süt ç o c u ğ u n u n sütsüz ve gıdasız k a l m a s ı " gibidir ( 2 ). H e m e n
şaşırtıcı fiyat değişmeleri m e y d a n a gelmiş ve özellikle P o r t e k i z kralı D o m M a n u e l ' i n
1504'te resmi k a r a b i b e r fiyatını saptayıp, L i z b o n ' d a y o ğ u n l a ş a n " b a h a r a t ç ı l ı ğ ı " iki yıl
s o n r a bir krallık tekeli haline getirmesinden sonra, sayısız zorluklar o r t a y a çıkmıştır ( 3 ).
1504'de Venedik k a d ı r g a l a r ı yolculukları sırasında İskenderiye ve Beyrut'ta b a h a r a t
b u l a m a m ı ş l a r d ı r ( 4 ).

Yeni b a h a r a t sağlayıcısı o l d u k ç a ç a b u k bir şekilde A v r u p a pazarlarının bir kısmını

ele geçirmiştir. Kıta'nın Atlantiğe b a k a n yüzünde çok fazla z o r l a n m a d a n zafere
ulaşmıştır. Alçak Ülkeler'de 1501'den itibaren ( 5 ); İngiltere'de O c a k 1504'de F a l m o u t h ' a
380 t o n K a l k ü t a k a r a b i b e r ve b a h a r a t ı y l a yüklü 5 Portekiz teknesinin gelmesinden
itibaren ( 6 ). Portekiz, A u g s b u r g l u A n t o n Welser ve K o n r a d Wöhlin'in b ü y ü k
firmalarının 1503'ten itibaren yükselen Lizbon güneşine d ö n d ü k l e r i Y u k a r ı ve Aşağı
A l m a n y a ' y a d a n ü f u z etmiştir ( 7 ); aynı ülkede R a v e n s b u r g ' d a k i Magna Societas 1507'de
k a r a b i b e r ve b a h a r a t alımlarını Portekiz pazarının menzili olan A n v e r s ' d e n y a p m a y a
k a r a r vermiştir ( 8 ); 1512-1513'de Viyanalı T ü c c a r l a r Venedik'te yeteri k a d a r k a r a b i b e r ve
b a h a r a t b u l a m a d ı k l a r ı n d a n y a k ı n m a k t a ve İ m p a r a t o r d a n yabancı tüccarlara, bunları
Anvers, F r a n k f u r t veya N u r e m b e r g ' d e n getirme izni vermesini istemektedirler ( 9 ). Yeni
b a h a r a t sağlayıcısı Batı F r a n s a ' d a ve tanıkların -söylediklerine g ö r e , M e d i n a del
C a m p o ' d a , Portekiz karabiberinin satıldığı Kastilya'da da zafer kazanmıştır ( 10 ). Bu
k a r a b i b e r i n , Portekiz yelkenlilerinin önemli bir role sahip oldukları A k d e n i z ' e de
erkenden sızmış o l m a s ı n d a hiçbir kuşku y o k t u r . Belki 1503'ten itibaren C e n o v a ' y a
ulaşmıştır; Venedik aynı yılın H a z i r a n ı n d a kara sınırını ( " ) hem C e n o v a ' d a n gelen
ü r ü n l e r e ( b u n l a r sayılmıştır: altın ve g ü m ü ş işlemeli k u m a ş l a r , yünlüler, baharat,
şeker...), hem de diğer yerlerden gelen ürünlere kapatmıştır. K a r a kentlerinin d o ğ r u d a n
d o ğ r u y a Venedik'ten mal almalarını emretmiştir. Venedik, D o ğ u A k d e n i z kaynaklı
k a r a b i b e r ve b a h a r a t gelişlerini a r t ı r m a k için, Mayıs 1514'te ( 12 ) bunların hertürlü
tekneyle taşınabilmelerine izin vermiş -eskiden b a h a r a t sadece galere da mercato ile
taşınabilmekteydi- ve böylece ticaret kadırgalarını canlı bir rekabetle karşı karşıya
bırakmıştır ( n ) ; ayrıca Venediğe gelen bu m a l l a r d a n alınan g ü m r ü k vergilerini
kaldırmıştır. A n c a k bu önlemlere rağmen, Signoria ertesi yıl kendi iaşesi için eksik kalan
kısmı sağlayabilmek üzere, L i z b o n ' a gitmek z o r u n d a kalmıştır ( H ) . 1527'de Venedik
Senatosu Portekiz kralı III. J o a o ' y a , Portekiz'e gelen k a r a b i b e r d e n , Portekiz'in ihtiyacı
olanı çıktıktan s o n r a geriye kalanın t a m a m ı n ı g ö t ü r ü olarak almayı önermiştir. Tasarı
bir sonuca ulaşmamıştır. F a k a t 1527'de Venediğin nerede o l d u ğ u n u göstermekte ve
Lizbon pazarının m u z a f f e r yükselişini y a n s ı t m a k t a d ı r ( 15 ).

Akdeniz rövanşını alıyor: 1550'lerden sonra

Kızıldeniz'in gelişmesi

D u r u m ne z a m a n t e k r a r Venediğin ve Akdeniz'in lehine d ö n m ü ş t ü r ? - ç ü n k ü

böylesine bir d ö n ü ş ü m o l m u ş t u r - ( 16 ). Bunu söylemek z o r d u r . K u ş k u s u z 1540'lardan
sonra o r t a y a çıkan fiyat gerilemelerini hesaba k a t m a k ve bu d u r u m u n gelişen Lizbon
ticaretini rahatsız ettiğini v a r s a y m a k gerekmektedir; u z m a n l a r ı n söylediklerine göre,
uzun deniz y o l c u l u ğ u n u n lezzetini kaybettirdiği Portekiz mallarının d ü ş ü k kalitede
o l d u k l a r ı n a d a i n a n m a k gerekir: Venedik t a r a f ı n d a n çıkartılan söylenti temelsiz değildir;
b u n a Venediğe d ü ş m a n olmasına rağmen 1574 tarihli bir İspanyol belgesinde bile
r a s t l a n m a k t a d ı r ( 17 ). A r a p aracılara bağlı olan A k d e n i z ticaretinin, o n l a r a d a h a yüksek
fiyat ödeyerek, kaliteli ürünleri kendine ayırmış olması m ü m k ü n d ü r . Portekizliler
A s y a ' d a aşırı d ü ş ü k alış fiyatlarını m u h a f a z a ederek m u t l a k a ipin ucunu kaçırmışlardır
C 8 ). U z u n bir yolculuğun masraflarını ç ı k a r t m a k z o r u n d a oldukları d o ğ r u d u r , sık sık
m e y d a n a gelen gemi kayıpları, bizzat yükte m e y d a n a gelen zararlar, yolculuk
esnasındaki kayıpların d a telâfi edilmelerinin gerektiği d o ğ r u d u r . B u n u n tersine, d a h a
kısa ve yüzyıllardan beri bilinen g ü z e r g â h l a r üzerinde çok sayıda aracıyla birbirine
bağlanmış olan A k d e n i z ticareti, rastlantılara d a h a az m a r u z k a l m a k t a d ı r . Venedik için
riziko, yalnızca Mısır y o l c u l u ğ u n d a n ibarettir ve zaten bu d a D o ğ u ile Batı a r a s ı n d a k i
m u a z z a m f a r k ı n sağladığı b ü y ü k kârlar sayesinde k a p a t ı l m a k t a d ı r . T h e n a u d 1512'de
" b u r a d a d ü ş ü k değeri olan bu m a l d a n yüzde yüz ve h a t t a d a h a fazla kâr e d i y o r l a r " diye
k a y d e t m e k t e d i r ( 19 ). K a r a b i b e r olmadığı z a m a n l a r d a bile (karabiber kitlesel bir ticarete
k o n u olan y e g â n e maldır ve Portekizliler b u n u diğerlerine tercih ederek elkoymuşlardır),
lüks b a h a r a t , m ü s t a h z a r a t ve D o ğ u Akdeniz'in diğer malları üzerinde ticaret y a p m a k
m ü m k ü n d ü r . D o ğ u l u tüccarlar kendi cephelerinden değerli madenlere acilen ihtiyaç
d u y m a k t a d ı r l a r : Mısır altın veya Batı g ü m ü ş ü n ü H i n d O k y a n u s u n a a n c a k b a h a r a t ve
o n l a r a A k d e n i z ' e giden yollar üzerinde refakat eden mallar sayesinde inebilmektedir.
H i n d i s t a n ve U z a k D o ğ u Akdeniz'in mercan ve safranını, Mısır'ın esrarını, Batının yünlü
k u m a ş l a r ı n ı , hızlı g ü m ü ş ü n ü ve Kızıldeniz'in kırmızı k u m a ş l a r ı n ı sevmektedir. H i n d
O k y u n u s u çevresinde, Portekiz ilerlemesinin rahatsız ettiği a m a yok edemediği, bu eski
trafikleri yaygınlaştıran güçlü ticari şirketler y a ş a m a y a devam etmektedirler; b u n l a r
harekete ç a b u k geçecek k a d a r yetenekli olduklarını göstermişlerdir.

D o ğ u y ö n ü n d e k i A k d e n i z ticareti, aracılar açısından ilginçliğini hiç kaybetmediğin-

d e n , o n u a n c a k güç k u l l a n a r a k engellemek m ü m k ü n d ü r , yani mal sağlanan k a y n a k l a r ı n
denetim altında t u t u l m a l a r ı y l a . Portekizliler b u n u birçok kereler başarmışlardır ve h a t t a
b u n u istedikleri her seferinde sağlamışlardır; örneğin bu a l a n a ilk n ü f u z ettiklerinde
Kızıldeniz'in öncelikli trafiklerine d a r b e indirdikleri gibi ( 20 ) ve h a t t a d a h a sonraları,
1545-46 kışı sırasında M a l a b a r kıyılarının açığında " P o r t e k i z filosu öylesine etkin bir
faaliyet gösterdi ki, t ü m k a r a b i b e r kaçakçılığı ö n l e n d i " ( 21 ), en a z ı n d a n kaçakçılığın
önemli ölçüde önlenmesi gibi. F a k a t bu kesin önlemler a n c a k belli bir süre d e v a m
edebilmiş, denetimler kendiliklerinden gevşemişlerdir. H i n d O k y a n u s u n d a ve ötelerinde
bölgelerarası ticaretin gerekleri için o l d u ğ u k a d a r , m a c e r a ve k a z a n ç hırsından ö t ü r ü de
ç a b u k ve u z a k l a r a genişleyen Portekiz varlığı, s o n u ç t a m u a z z a m a m a narin bir
i m p a r a t o r l u ğ a ulaşmıştır. Oysa Portekiz bu geniş şebekeyi, kaleleri, maliyetli d o n a n -
maları, m e m u r l a r ı besleyecek k a d a r zengin değildir. İ m p a r a t o r l u ğ u i m p a r a t o r l u ğ u n
beslemesi gerekmekteydi.

Bu zayıflık Portekizlilerin hemen g ü m r ü k ç ü l e r haline d ö n ü ş m e l e r i n e yol açmıştır,

f a k a t g ü m r ü k l e r a n c a k mal dolaşımının olması halinde verimlidirler. Bu koşullar
altında, sahtekârlık veya sahtekârlık adını verdiğmiz ( ç ü n k ü bu bir z o r u n l u k t u ) iyi iş
çıkartmıştır. A n a kavşak olan H ü r m ü z 1506'daele geçirilememiş ve b u r a y a ulaşan yollar
k a p a t ı l a m a m ı ş t ı r . Z o r u n l u k : T ü r k l e r Suriye (1516), Mısır (1517) ve I r a k ' a (1534)
yerleşmişlerdir. Portekiz ile İran a r a s ı n d a k i esas ilişkileri y ü r ü t m e k , m ü m k ü n olabildiği
ölçüde Suriye ve A k d e n i z y ö n ü n d e k i İran ticaretini k o r u m a k d u r u m u n d a kalmıştır.
B u r a d a birden bire zengin o l m a k isteyen ve u z a k t a k i h ü k ü m e t l e r i n i n emirlerine kulak
a s m a y a n Portekizli m e m u r l a r ı n ahlâksızlıklarının basit vehçesinden d a h a b a ş k a birşey
vardır. Bu ahlâksızlık vardır, f a k a t o y u n u sürükleyen o değildir.

Bu temkinlilikler ve bu gerçekçi siysasetler her hal-ü k â r d a b u g ü n d e n yarına başarıya

u l a ş a m a m ı ş l a r d ı r . G e r ç e k d a y a n a k noktalarını bulabilmek için Portekiz İ m p a r a t o r l u -
ğuna z a m a n gerekmiştir; T ü r k İ m p a r a t o r l u ğ u n u n d a H i n d O k y a n u s u y ö n ü n d e k i
zayıflıklarını, sınırlarını, m a k u l çıkarlarını tartabilmesi ve böylece başlangıçta b ü t ü n
D o ğ u A k d e n i z ticaretini İ s t a n b u l ' d a y o ğ u n l a ş t ı r m a t a s a r ı s ı n d a n vazgeçmesi ve nihayet
güneye ve d o ğ u y a d o ğ r u ciddi bir ilerlemeyi kararlaştırıp s o n r a da b u n d a n da vazgeçmesi
için z a m a n gerekmiştir; zaten Portekiz de kendi cephesinden, bu çekinilmesi gereken
gücü kendine d o ğ r u ç e k m e m e k için elinden gelen gayreti sarfetmiştir. T ü r k , fethettiği
Mısır'dan itibaren h a r e k e t e geçmek için on yıldan fazla bir süre beklemiştir. A n c a k
1529'da Nil ile Kızıldeniz a r a s ı n d a bir kanal inşama başlamış, f a k a t bu hazırlıklar,
A k d e n i z ' d e d ü ş m a n l a r ı n ı göğüslemek z o r u n d a k a l m a s ı n d a n ö t ü r ü kesintiye uğramış-
lardır: 1532 Preveze savaşının yılıdır ( 22 ). A d e n ' i 1538'de f e t h e d e n , f a k a t aynı yıl D i u
ö n ü n d e başarısızlığa u ğ r a y a n Süleyman P a ş a ' n ı n deniz seferinden önce de 6 yıllık bir
d u r a k l a m a o l m u ş t u r ( 23 ). 1542'de ( 24 ) Portekizliler Hrıstiyan E t o p y a ' y ı zor belâ ellerinde
tutabilmişlerdir; 1546'da ( 25 ) yeniden kuşatılan G u c e r a t y a r ı m a d a s ı n d a k i kaleleri olan
D i u ' y u mucizevi bir şekilde gene k u r t a r m ı ş l a r d ı r . H i n d i s t a n ' ı n heryerinden, uzak
S u m a t r a ' d a n elçiler sürekli olarak İ s t a n b u l ' a gelmekte, Portekizliye karşı P a d i ş a h t a n
yardım isterken o n a en n a d i r hediyeleri getirmektedirler: o l a ğ a n ü s t ü renkleri olan
p a p a ğ a n l a r , b a h a r a t , k o k u l a r , merhemler, zenci köleler, h a d ı m l a r ( 26 ). F a k a t 1551 'de Piri
Reis k o m u t a s ı n d a k i d o n a n m a Kızıldeniz'den çıkışta gene başarısız o l m u ş ( 27 ); 1553'te
İran körfezinin çıkışında bu kez, Mirat-ı Memalık yazarı, şair Şeydi Ali Reis'in
başarısızlığı m e y d a n a gelmiştir ( 28 ). A n c a k yıllardan s o n r a Portekizliler ile T ü r k l e r
a r a s ı n d a k i ilişkiler bir d e t a n t a girmiştir. Bu d e t a n t , ticaretin Akdeniz'e yönelmesini
teşvik etmiştir.

Bu s o r u n l a r , Uzak D o ğ u ' y a yönelik yegâne, aynı z a m a n d a bir o k a d a r da önemli yol

o l m a y a d e v a m eden Kızıldeniz'i ise hiç ilgilendirmemektedirler. Yüzyılın ortalarına
d o ğ r u Kızıldeniz'in kıyılarını gören Belon du M a n s ( 50 ) " B u Kızıldeniz, Seine'in H a r f l e u r
ile H o n f l e u r a r a s ı n d a k i genişliğinden d a h a geniş o l m a y a n bir k a n a l gibidir, b u r a d a
seyrüsefer zorlukla ve b ü y ü k tehlikelerle y a p ı l m a k t a d ı r , çünkü çok sık kayalıklar v a r d ı r "
diye y a z m a k t a d ı r . B u r a d a , tahtaları birbirlerine çakılmamış " f a k a t hindistan cevizi
liflerinden yapılmış iplerle bağlanmış ve p a l m i y e - h u r m a ağacı lifleriyle k a l a f a t l a n m ı ş ,
balık yağına batırılmış" garip bir yelkenli topluluğu bu sularda gezmektedir( 5 1 ). B u r a d a
ayrıca b ü y ü k "houlque"\er ve k a d ı r g a l a r d a g ö r ü l m e k t e d i r ( 52 ); bu k a d ı r g a l a r
K a h i r e ' d e n , k u m l a r ı n o r t a s ı n d a ve r ü z g â r a karşı k o r u m a s ı z k ö t ü liman " d i s c o m m o d e "
( 53 ) Süveyş'e k a d a r p a r ç a l a r halinde t a ş ı n m a k t a d ı r ( 54 ). K ü ç ü k l ü büyüklü tekneler gerek
A d e n üzerinden, gerekse H a b e ş kıyılarından kuzeye d o ğ r u H i n d , S u m a t r a , M o l l u k a
hazinelerini ve b ü t ü n İslam Asya'sının hacılarını taşımaktadırlar. Denizin patladığı ve
k u d u r d u ğ u k ö t ü h a v a l a r d a n k a ç ı n m a ihtiyacı bu zor kıyılar b o y u n c a liman sayısının
a r t m a s ı n a yol açmıştır: Suakin, Aden, C i d d e - M e k k e ' n i n limanı-, Süveyş'in rakibi T o r .
Bu u z u n mesafeli yolculuk y a p a n teknelerin b ü y ü k çoğunluğu Cidde'ye, metinlerle
yazılan şekliyle " J u d a " veya Ziden'e y a n a ş m a k t a d ı r l a r . Bunu s o n u c u n d a M e k k e ' n i n
hemen y a n ı b a ş ı n d a m u a z z a m kervan yığılmaları o l m a k t a ve bazen bu yığılmaların
b o y u t u bir seferinde 200.000 insan, 300.000 h a y v a n a ulaşabilmektedir. Kutsal kentte asla
et sıkıntısı çekilmemektedir, a m a b u ğ d a y çoğu z a m a n yetersiz o l m a k t a d ı r ( 55 ). C i d d e ' d e n
gemi ve kayıklar T o r ' a ulaşmak için yola ç ı k m a k t a ve b u r a d a onları bekleyen kervanlar
Kahire'ye 9 veya 10 g ü n d e v a r m a k t a d ı r l a r ( 56 ). H i n d O k y a n u s u n u n b ü y ü k deniz
konvoylarının hareket n o k t a l a r ı n a göre S u m a t r a , K a m b a y a ( İ n d u s vadisi bölgelerinin
mahreci), M a l a b a r kıyıları, K a l k ü t a , Bul, K a n a m o r ve diğer rüzgâraltı bölgeleri - b a h a r a t
Kızıldeniz'e her yılın Mayıs veya K a s ı m ı n d a u l a ş m a k t a d ı r ( 57 ).

Kızıldeniz'in kapısı, zor kapısı, böylece a r d ı n a k a d a r açılmış o l m a k t a d ı r : geniş bir

ticaret b u r a y a yığılmaktadır. Belon'un gerçekten uzak " H i n d l e r " d e n gelmiş olabileceği-
ne inanmayı reddetmesine r a ğ m e n , herhalde Ç i n ' d e n gelen pahalı porselenlerin varlığı
b u n u k a n ı t l a m a y a yeterlidir ( 5S ), ç ü n k ü narin porselenler ancak k o s k o c a bir mal akımına
r e f a k a t eden ticaret metaları olabilirler. A r a l a r ı n d a çok büyük bir f a r k l a birinci sırayı
alan k a r a b i b e r i n d e yer aldığı b a h a r a t , 1554-1564 a r a s ı n d a yıllık 20.000-40.000 hafif
kentallik bir a k ı m m e y d a n a getirmektedir ( 59 ). 1554'de sadece Venedikliler İskenderi-
ye'den 600 colli b a h a r a t almışlardır ki ( 60 ), bu aşağı y u k a r ı 6.000 kental eder. Oysa
Venedikliler İskendiriye ticaretinin bir b ö l ü m ü n ü , en fazla yarısını temsil etmektedirler
ve Batı ülkelerinin ticaretine, her z a m a n b ü y ü k m i k t a r l a r d a olan D o ğ u ülkelerinin
tüketimlerini de eklemek gerekmektedir. 1560-1564 arasına ait Kahire konsolosluk
belgelerinin bir n ü s h a s ı n d a , sadece Venediklilerin alımları için 12.000 kental r a k a m ı
verilmektedir ( 61 ), bu r a k a m Vasco da G a m a ' d a n önceki eski r a k a m l a r k a d a r yüksektir
ve İskenderiye'nin b a h a r a t trafiğini 40.000 kental olarak t a h m i n eden R o m a ' d a k i
Portekiz elçisinin tahminleriyle ç a k ı ş m a k t a d ı r ( 62 ). 1564 E k i m i n d e Portekiz hizmetinde
bir casus bu trafiği 25.000'i k a r a b i b e r o l m a k üzere, 30.000 kental o l a r a k t a h m i n
etmektedir ( 63 ), ve Kahire'deki Venedik konsolosu 1565 Mayısında C i d d e ' d e n gelen
20.000 kental k a r a b i b e r d e n söz etmektedir ( 64 ). Bu tarihte d a h a G u c e r a t , K a l k ü t a ve
b a ş k a yerlerden gelecek kervanlar beklenmektedir ( b u n l a r olağan o l a r a k kışın
gelmektedirler) ve ayrıca 23 tekne Cidde'ye A ğ u s t o s ' t a mal boşaltacaklardır ( 6S ). D e m e k
ki 30.000 ilâ 40.000 kental a r a s ı n d a bir r a k a m a o t u r u l m a k t a d ı r ki, Mısır ve Suriye ticareti
olmaksızın b u n u k a v r a m a k m ü m k ü n değildir.
 30.000 veya 40.000 diyelim. Bu r a k a m l a r ı n istatistik bir değeri y o k t u r . B u n l a r d a n
a n c a k Kızıldeniz'den şimdiye k a d a r hiç o l m a m ı ş olan m i k t a r l a r d a b a h a r a t ve k a r a b i b e r
geçtiği s o n u c u n a ulaşılabilir; bu m i k t a r , aynı d ö n e m d e L i z b o n ' a ulaşan m i k t a r l a r a en
a z ı n d a n eşittir, h a t t a Frederic L a n e d a h a fazla o l d u ğ u n u söylemektedir ( 66 ). Kısacası,
b a h a r a t A k d e n i z ' e m u a z z a m m i k t a r l a r d a gelmektedir. O d ö n e m d e denildiği gibi b u n l a r
" m i l y o n l a r c a a l t ı n " ı temsil etmektedirler. Ve b a h a r a t ve karabiberle birlikte, esrar,
M i t r i d a t balsamı, m ü h ü r l ü t o p r a k gibi tıbbi m ü s t a h z a r a t , ipek, k o k u l a r , tuvalet
malzemesi ve B e l o n ' u n sözünü ettiği şu "pierres de besouard" veya geyiğin göz yaşları
( 67 ), değerli taşlar, inciler de gelmektedir. L ü k s ve gereksiz mallar üzerinde yapılan bir
ticaret; f a k a t , gereksiz a c a b a insanlara içgüdüsel o l a r a k " e n fazla gerekli g ö r ü n e n " değil
midir ( 68 )? X V I I I . yüzyılda değilse bile, X V I I . yüzyılda b a h a r a t ticareti hala d ü n y a
ticareti içinde birinci sırasını k o r u m a k t a d ı r ( 69 ).

A r t ı k nakit p a r a veya kolay m ü b a d e l e edilebilen mallarla dolu gemiler İskenderiye

veya Suriye'ye d o ğ r u aceleyle yelken a ç m a k t a d ı r l a r . 1552 O c a ğ ı n d a üç Venedik kadırgası
25.000 doblas ve 100.000 çeşitli eküyle yüklü olarak T r a b l u s ş a m ' a gitmiştir. Bu p a r a l a r
h a k k ı n d a k i söylentiler R o m a ' d a k i Portekiz elçisini harekete geçirmiştir ( 70 ). Bu p a r a n ı n
nerede kullanılacağına dair hiçbir k u ş k u s u y o k t u r . 1554 i l k b a h a r ı n d a İskenderiye'de bir
R a g u z a gemisi g ö r ü l m e k t e d i r ( 7 I ). 1559 s o n b a h a r ı n d a hepsi de b a h a r a t yüklü olan biri
R a g u z a ' y a , biri Sakız'a, ikisi de Venediğe ait d ö r t k a d ı r g a y a İskenderiye " r e i s i "
t a r a f ı n d a n e l k o n u l m u ş t u r ( 72 ). B u n l a r d a n biri olan la Contarina O c a k t a Venediğe
b a h a r a t ve karabiberle d ö n m ü ş t ü r ( 73 ). Ve bu teknelerin aşağı yukarı neler taşıdıkları,
1561'de D o ğ u ' y a cevher veya işlenmiş halde bakır, yünlü k u m a ş , yün, ipek, carisee,
k ü l â h , m e r c a n , a m b e r , biblo, kâğıt ve nakit p a r a getiren 540 t o n l u k Venedik yelkenlisi
Crose'nin y ü k ü n e b a k ı l a r a k anlaşılabilir. T e k n e geri d ö n e r k e n K a r a b i b e r , çeşitli
kökenlerden gelen zencefil, tarçın, hindistan cevizi, karanfil, b u h u r , A r a b i s t a n sakızı,
şeker, sandal kerestesi ve binlerce b a ş k a mal g ö t ü r m e k t e d i r ( 74 ).

Yanlış veya d o ğ r u haberlerin kol gezdiği L i z b o n ' d a , kısa bir süre s o n r a endişe
egemen o l m a y a başlamıştır. Bu 1561 yılında L i z b o n ' d a , sanki trafiğin kendi limanlarına
d o ğ r u a k m a s ı yeterli değilmiş gibi, T ü r k l e r i n H i n d O k y a n u s u n d a 20.000 kental k a d a r
Portekiz k a r a b i b e r i n e elkoydukları ve bunları İskenderiye'ye g ö t ü r d ü k l e r i öğrenilmiştir
( 75 ). H a t t a Portekiz H i n d i s t a n ' ı kral naibinin, h ü k ü m d a r ı n a karşı isyan ettiği ve krallık
d o n a n m a s ı n ı n karabiberini Mısır'a yolladığı söylentileri çıkmıştır ( 76 ). H a b e r k a y n a k l a -
rının r a p o r l a r ı n a d a y a n a n R o m a ' d a k i Portekiz elçisi, bu s o r u n l a r d a u z m a n l a ş m ı ş
o l a r a k , 1560 K a s ı m ı n d a İskenderiye'ye bu k a d a r fazla m i k t a r d a k a r a b i b e r ve b a h a r a t
gelmesinin karşısında, b u n l a r d a n L i z b o n ' a çok az gelmesinde şaşılacak birşey olmadığı
s o n u c u n a v a r m a k t a y d ı ( 77 ). Portekiz nezdindeki Fransız elçisi J e a n Nicot 1561 N i s a n ı n d a
bu d u r u m d a n açıkça m e m n u n l u k d u y m a k t a d ı r ( 78 ): " E ğ e r Kızıldeniz üzerinden yapılan
bu b a h a r a t a k ı m ı d a h a d a a r t a c a k o l u r s a , Portekiz kralının d e p o l a n iyice z a r a r
görecektir; zaten en çok endişe d u y d u ğ u ve çok uzun z a m a n d a n beri önlemek için silaha
b a ş v u r d u ğ u d u r u m b u d u r " diye y a z m a k t a d ı r .

Böylece, Portekiz'in müşterisi olan ülkeler gerçek bir k a r a b i b e r darlığı çekmeye

başlamışlardır. Bu k o n u d a k i uç girişimlerden biri de herhalde İngilizlerin M o s k o v a
üzerinden H a z a r Denizine, o r a d a n da İ r a n ' a u l a ş m a projeleridir. J e n k i n s o n bu proje
k a p s a m ı n d a k i ilk yolculuğunu 1561'de yapmıştır ( 79 ). F r a n s a da kendine sıkı sıkıya
kapatılan Portekiz " d e p o s u " n u n kapılarını z o r l a m a n ı n olanaksızlığı nedeniyle ( 80 ),
Fransızlar N i c o t ' n u n , özellikle A m i e n s ' d e uzun süre satılan la malaguette, sahte
k a r a b i b e r edinebilmek için G i n e kıyılarına gidilmesi tavsiyesine kulak vermişlerdir ( 81 ).
Fuggerler 1559'dan itibaren F i u m e ve R a g u z a menzilleri aracılığıyla, bir temsilci
gönderdikleri İskenderiye ile bir bağlantı k u r m u ş l a r d ı r ( 82 ). İ s p a n y a ' d a ani bir fiyat
yükselmesi zincirlerinden b o ş a n m ı ş t ı r . 1520-1545 a r a s ı n d a hemen hemen istikrarlı olan
fiyatlar 1545-1558 a r a s ı n d a genel fiyat artışı nedeniyle düzenli olarak yükselmişler ve
1558-1565 a r a s ı n d a diğer ü r ü n l e r i n k i n d e n çok d a h a hızlı a r t m a y a b a ş l a y a r a k , Yeni
Kastilya'da üç k a t ı n a çıkmışlardır ( 83 ). Bu a n o r m a l yükselişi ilk f a r k e d e n ve b u n u n
Legazpi k o m u t a s ı n d a k i 1564 tarihli Filipinler seferinin üzerindeki m u h t e m e l y a n s ı m a -
larını ilk işaret eden Earl J. H a m i l t o n o l m u ş t u r ( 84 ). Oysa d a h a 1558'de C e n o v a ' d a
Portekiz " m ü s t a h z a r a t ı " n ı n çok yüksek fiyatlarından y a k ı n ı l m a k t a y d ı ( 8S ).

A c a b a 1560-1563 T ü r k - P o r t e k i z savaşı, Portekiz'in bu d u r u m a karşı tepkisinin

s o n u c u m u d u r ? Veya tersine, zayıflığının belirtisi midir? Bildik tarihlerde b u n a cevap
a r a m a k b o ş u n a bir çaba olacaktır. Bir kez d a h a sonuçsuz kalacak olan b u savaş, Bab-el
M e n d e b ve H ü r m ü z önlerinde, yani Türklerin kadırgalarıyla t u t t u k l a r ı iki körfezin
çıkışlarında cereyan etmiştir. Bu kez T ü r k l e r çabalarını İ r a n körfezi üzerinde
yoğunlaştırmışlardır ( 8 6 ), aynı a n d a d a T ü r k casusların Y e m e n ' d e Portekiz lehine ihanet
ettikleri söylentileri çıkmıştır ( 87 ). A n c a k pek fazla birşey a n l a m a m a m ı z a rağmen,
H i n d i s t a n ve Assi krallığı ( S u m a t r a ) elçileri, elleri n a d i r incilerle dolu olduğu halde,
birbirlerinin peşi sıra İ s t a n b u l ' a gelmektedirler ( 88 ). Mısır üzerinden gelen b u elçilik
k u r u l l a r ı n d a n biri, başkente T ü r k kadırgalarıyla varmıştır ( 89 ).

Bu ayrıntıların iç bağlantıları iyi değildir: belki de T ü r k - P o r t e k i z savaşının bir başı,

bir de sonu olan gerçek bir savaş olmadığı d o ğ r u d u r . Bu m u a z z a m genişlikteki sınırlarda,
bir d a r b e v u r u p , s o n r a da b u n u n sonuçlarını alabilmek için aylarca, h a t t a yıllarca
beklemek gerekmektedir. C e n o v a ' n ı n İ s t a n b u l ' d a k i gizli ajanı olan G i o v a n n i A g o s t i n o
Gilli, padişahın b u çok u z a k t a k i olaylara k a r ı ş m a k için çok az bir istek d u y m a s ı n ı n altını,
çizerken, d o ğ r u y u g ö r m e k t e d i r . Hindli elçilik k u r u l u üyelerinin herbirine altın işlemeli
birer hilat ve 20'şer bin akçe verilmiş, a m a ihtiyaçları olan t o p l a r l a topçu u s t a l a r ı n d a n
söz edilmemiştir ( 90 ). Bu 1563 yılının s o n l a r ı n d a Portekiz ile barış yapılması ciddi olarak
d ü ş ü n ü l m e k t e d i r . 7 ve 8 Aralık 1563'te, İ s t a n b u l ' d a k i İspanyol casusluk ö r g ü t ü n ü n
a j a n l a r ı n d a n biri olan "gerçeği söyleme adetine sahip bir kişi" t a r a f ı n d a n N a p o l i kral
naibine yazılan m e k t u p l a r b u n u o r t a y a k o y m a k t a d ı r l a r . Bu casusun bildirdiğine göre,
" P o r t e k i z elçisi Türklerle barış pazarlığına girişmiştir, bu pazarlık sırasında Portekizlile-
re mallarını H i n d i s t a n ' d a n Kızıldeniz'e taşıma h a k k ı n ı sağlamaya çalışmıştır. Böylece
Portekizliler Kızıldeniz'e ulaştıktan sonra karayoluyla K a h i r e , İskenderiye ve Suriye'ye
ulaşıp, b u r a l a r d a mallarını satabileceklerdir. F a k a t d a h a hiçbir şey s o n u c a ulaşmış
değildir". Ve Portekiz elçisi g ü m r ü k m e m u r l a r ı n ı n ziyaretlerinden de k u r t u l m a k
istemiştir, " f a k a t şimdiye k a d a r o n a b u tavizi vermeye y a n a ş m a m ı ş l a r d ı r " ( 91 ).

Venedik açısından endişe kaynağı olabilecek olan b u pazarlık, bir s o n u c a u l a ş m a m ı ş

o l m a k l a birlikte, bir an için üzerinde d u r u l m a y ı haketmektedir. Bu 1563 yılının s o n u n d a ,
Yani Vasco d a G a m a ' n ı n Ü m i t B u r n u n u d o l a ş m a s ı n d a n sadece 65 yıl geçmesinden
sonra, Venediklilerin 1527'deki sonuçsuz girişimlerinin karşılığı m e y d a n a gelmiştir.
B u r a d a Kızıldeniz'in zaferini, Venedik ve Akdeniz'in rövanşı almalarını g ö r m e k
mümkündür.

Portekiz karabiberinin toparlanması

H i n d O k y a n u s u savaşının hangi koşullarda sona erdiğini bilmiyoruz. C e v a p belki
L i z b o n ' d a bulunabilir. F a k a t bu savaş ile birlikte Portekiz ticaretinin sıkıntılarının sona
erdiğini d ü ş ü n m e k yanlış olacaktır.
A v r u p a ' d a Alçak Ülkeler'deki karışıklıklar, Portekiz ticaretine Anvers civarında
m u a z z a m zararlar vermiştir. Portekiz ile ilişkide olan VVelser firması 1566'dan itibaren
k a r a b i b e r ve H i n d l e r sözleşmesi üzerine yapılan s p e k ü l a s y o n l a r d a n ö t ü r ü b ü y ü k
sıkıntılara girmiştir. F u g g e r l e r de İtalyan ortakları Rovelesca ile birlikte b u n u n
s o n u ç l a r ı n a k a t l a n m a k t a d ı r l a r ( 92 ). 1560'ta Portekiz b a h a r a t ticaretini Anvers'den
L o n d r a ' y a t a ş ı m a k o n u s u n d a ilginç müzakereler başlayacaktır ( 93 ).

H i n d O k y a n u s u n u n kıyılarının karışık o l m a y a d e v a m ettiği sürede, T ü r k l e r de

hasımlarıyla aynı a n d a ve aynı m i k t a r d a zarar g ö r m ü ş l e r d i r . 1567'de Süveyş'te 40
k a d ı r g a n ı n donatıldıklarını öğrenen M a d r i d ' d e k i F o u r q u e v a u x , onların hemen S u m a t r a
y o l u n u t u t a c a k l a r ı n ı d ü ş ü n m ü ş t ü r ( 94 ). Eğer T ü r k D o ğ u H i n d i s t a n seyrüseferini kesecek
olursa " b u , m u h t e ş e m Portekizliyi alçaltacaktır ve F r a n s a ' d a İskenderiye ile Suriye
l i m a n l a r ı n d a n d a h a ucuza gelen b a h a r a t s a ğ l a y a n a c a k t ı r , ç ü n k ü artık Portekiz'e b a h a r a t
gitmeyecektir". 1568'de de bu sefer Venedik'te 20 T ü r k kadırgasının B a s r a ' d a
Portekizlilere saldıracakları ve Bahreyn adası ile inci av sahalarını ele geçirecekleri haber
verilmiştir ( 9S ). F a k a t bu aynı 1568 yılında A r a b i s t a n ayaklanmıştır. Özellikle Y e m e n ' d e
o l m a k üzere, b u r a d a uzun karışıklıklar m e y d a n a gelmiştir ( 96 ). İ n a n ı l m a z siyasal
ayrıntıların ötesinde o z a m a n l a r Kızıldeniz'in kapısı olan A d e n ' d e gerçekten neler
o l d u ğ u n u ö ğ r e n e m i y o r u z . Bölgede düzen a n c a k 1573'te, s o n r a d a n Vezir-i a z a m da
olacak olan Sinan Paşa t a r a f ı n d a n yeniden kurulabilmiştir ( 97 ).

K u ş k u s u z Portekiz Türklerin karşı karşıya b u l u n d u k l a r ı bu z o r l u k l a r d a n , kendisinin

de sıkıntılı o l m a s ı n a r a ğ m e n ( G o a 1570'te 14 ay süreyle kuşatılmıştır ( 98 ), T e r n a t e kalesi
1575'te kaybedilmiştir) yararlanmıştır. Padişahın k a d ı r g a l a r ı n ı n m e y d a n a getirdiği
tehtidin hafiflediğini hissetmiştir. Ö t e y a n d a n , 1570'te Portekiz b a h a r a t ö r g ü t l e n m e s i n d e
m e y d a n a gelen b ü y ü k değişiklik de rolünü oynamıştır. 1 Mart 1570 tarihli regimento ile
( 99 ), kral D . Sebastian fiili o l a r a k krallık tekelini vassallerine terketmekteydi, zaten bu
r e f o r m bazılarının ve özelikle de Pires'in ( l 0 °) uzun z a m a n d a n beri talep ettikleri birşeydi.
aynı yıl kral naibi D. Luis Ataite denizlerde asayişi çok iyi sağladığıyla ö v ü n ü y o r d u ,
öylesine ki, eski yıllarda K a l k ü t a ' d a n M e k k e ' y e 16 veya 18 gemi gidebilirken bu yıl
sadece iki tanesi gidebilmişti ( 101 ).

Belki de 25 Kasım 1570'de yabancıların gerek yabancı, gerek ulusal teknelerle

Venediğe b a h a r a t getirmelerine izin veren kararlarıyla O 02 ) yeni bir terazilenme hareketi
başlamıştır; aslında bu önlemin birçok a n l a m ı olabilir ve her hal-ü k â r d a fazla bir ağırlığa
sahip değildir. A n c a k d u r u m kısa bir süre s o n r a Venediğin aleyhine d ö n m ü ş t ü r . T ü r k i y e
ile giriştiği savaş (1570-1573) o n u n için k o r k u n ç bir sınav o l m u ş t u r . Bütün rakipleri,
Raguzalılar, Anconalılar, ve hepsinden fazla Marsilyalılar, bu d u r u m d a n y a r a r l a n m ı ş -
lardır. 1573 T e m m u z u n d a n Eylülüne k a d a r olan yükleme poliçeleri Marsilyalıların (en
a z ı n d a n bir kere Yaşlı M a u n l i e k hesabına) İskenderiye'den " z i m b r e " ve " a s s y "
karabiberlerini b ü t ü n bir gemi y ü k ü o l a r a k getirdiklerini g ö s t e r m e k t e d i r ( l 0 3 ). Nisan
1574'te bir Venedik k o n s o l o s u savaştan beri karınca gibi k a y n a m a y a başlayan Fransız
tüccarlarının yıkıcı rekabetleri karşısında, H a l e b ' e ipek balyalarının gelmemesi (İran ile
savaştan veya savaş tehlikesinden ö t ü r ü ) o k a d a r da endişe verici o l m a m a k t a d ı r ,
d e m e k t e d i r O 04 ). B u n a karşılık, a n a y o l u n artık yeniden Suriye haline gelmişe benzediği
b a h a r a t k o n u s u n d a hiçbir y a k ı n m a y o k t u r . Ekim 1574'te zengin bir gemi olan Ludovica,
150.000 dükalık mal yüklü olarak Venedik'ten yola çıkmıştır. Fırtına y ü z ü n d e n
A n c o n a ' y a sığınmak z o r u n d a kalmış, kent yöneticileri o n u n b a k ı r taşıdığını g ö r ü n c e ,
k a ç a k bir mal t a ş ı m a k t a n ö t ü r ü tekneye elkonulması gerektiğine k a r a r vermişlerdir;
gemiyi ve y ü k ü n ü m ü s a d e r e etmişler; gemi sahibi ile m ü r e t t e b a t ı hapsetmişlerdir ( l 0 5 ).
1574 yılına ait bazı tüccar m e k t u p l a r ı n ı n rastlantısı içinde ( 106 ), F r a n s ı z teknelerinin
Suriye'den yola mı çıktıklarını, yoksa o r a d a mı kaldıklarını pek öğrenemeksizin (30
Ocak 1574), bir F r a n s ı z kayığı (3 Nisan), bir Venedik kadırgası Moceniga - M a r t t a , s o n r a
d a K a s ı m d a T r a b l u s t a d ı r - k u ş k u s u z Venediğe ait Altana saeti görülmektedir. Ve bu
tekneler H i n d i s t a n cevizi k a b u ğ u , chotoni, arsenik, p a m u k ipliği, b a h a r a t , zencefil, bir
sandık mirobolani ile d o l u d u r l a r ; 12 Mayıs 1575'te( 1 0 7 ), Girarda kadırgası p a m u k , p e l a d i .
ipek, m ü s t a h z a r a t , b a h a r a t yüklemiştir.
D e m e k ki D o ğ u A k d e n i z trafiği ne Suriye, ne de Mısır y ö n ü n d e kesintiye
u ğ r a m a m ı ş t ı r . A n c a k Portekiz karabiberi A k d e n i z ' d e kendine yer edinmektedir. 13
Eylül tarihli bir Pregadi Meclis müzakeresi b u n u o r t a y a k o y m a k t a d ı r ( 108 ). Cinque Savii
alla Mercanzia'nın r a p o r u üzerine meclis d ö r t geminin L i z b o n ' d a n Venediğe g ö t ü r m e k
üzere una buona suma di pevere yüklediğini öğrenmiştir, f a k a t bu tekneler Venediğe
gidince, 1519 tarihli (tarih önemlidir) eski bir k a r a r uyarınca D o ğ u A k d e n i z ' d e n değil de,
Batı A k d e n i z ' d e n gelen b a h a r a t ı n ödemesi gereken % 3'lük vergiyi vermek z o r u n d a
olduklarını öğrenince, fikirlerini değiştirmişlerdir. Tekneler, bu verginin iptalini sağlama
u m u d u içinde yolculuklarını ertelemenin iyi olacağını d ü ş ü n m ü ş l e r d i r ; uzmanların
söylediklerine göre " b u malın (Portekiz karabiberi) b a ş k a yerlere gitme olasılığı ve bu
yerin (Venedik) b u n d a n z a r a r görebileceği nedeniyle" Portekizlilere iki yıl süreyle bu
vergiden muafiyet tanınmıştır. D e m e k ki " İ s k e n d e r i y e ' d e n çok az karabiber geldiğinden
ötürü Batı karabiberine serbest giriş h a k k ı t a n ı m a k uygun o l a c a k t ı r " . İki yıl s o n r a
Christobal de Salazar II. Felipe'ye şöyle y a z m a k t a d ı r : " İ s k e n d e r i y e ' d e özellikle
b a h a r a t ı n k i o l m a k üzere ticaret ve trafik m a h v o l d u , ç ü n k ü yol terkedildi". Porgue se ha
dexado el cami no (l09).

Portekiz karabiberi üzerindeki

dalaveralar ve tasarılar

Bu d u r u m A k d e n i z ' d e k i karabiber ticaretinin kârlarını ele geçirme k o n u s u n d a k i

aşağı yukarı 3 tane olan girişimi a ç ı k l a m a k t a d ı r .
B u n l a r d a n birincisi Portekiz'in girişimidir: bu girişim bu k o n u l a r d a büyük bir u z m a n
o l a n , Yalınayak Karmelitler T a r i k a t ı n a m e n s u p ve P a d u a Üniversitesinden mezun
birader M a r i a n o A z a r o ' n u n 10 Kasım 1575'te II. Felipe'ye yazdığı bir m e k t u p t a
t a n ı m l a n m a k t a d ı r ("°). İtalya'daki İspanyol alanlarına -Milano, Napoli, Sicilya,
Sardinya- Portekiz karabiberini s o k m a k ve b u r a l a r d a sürekli olarak satılan Venedik
karabiberini dışlamak için bir tasarı söz k o n u s u d u r ; bu tasarı aynı z a m a n d a Papayı ve
İtalya'nın diğer güçlülerini de hareketin içine çekmeyi veya P u e r t o de Santa M a r i a ' d a , ya
C a r t h a g e n a ' d a , ya da Y a r ı m a d a n ı n b a ş k a bir l i m a n ı n d a İtalya için bir dağıtım merkezi,
yani bir cins Anvers k u r m a y ı da a m a ç l a m a k t a d ı r . T a ş ı m a kralın kadırgalarıyla
yapılacaktır. Bu tasarının Portekiz karabiberinin 1516'dan itibaren İspanya krallığını-
fethettiğini işaret etmesine r a ğ m e n , değerinin çok artmadığını göstermektedir. Eğer
elimizde İspanya'nın t ü m arbitristas kitapçıkları olsaydı, hangi fantezi veriler içinde
boğulacağımızı bilemiyoruz. F a k a t bu yalınayak biraderin a r k a s ı n d a iki, belki de üç
önemli kişi b u l u n m a k t a d ı r : önce Ruy G o m e z d a Silva, bilindiği üzere Portekizlidir ve
" ö l m e d e n biraz önce D o ğ u A k d e n i z b a h a r a t ı k o n u s u n d a o n a verdiğim bazı fikirleri
Majestelerine ö n e r m e işini ü s t ü n e almıştır"; biraderin ilk önce m e k t u p yazdığı kâtip
A n t o n i o G r a c i a n o ; nihayet, bu tarihlerde k a r a b i b e r ticareti ve Portekiz tekeliyle
ilgilenmeye başlayan kral; k â t i p onu d u r u m d a n h a b e r d a r etmiştir, o da b u r a d a söz
k o n u s u olan ikinci r a p o r u istemiştir. D e m e k ki Venediğe karşı b ü y ü k çaplı bir saldırı
içeren ciddi bir tasarı söz k o n u s u d u r . M a d e m ki Türk buğdayı ve b a h a r a t ı y l a elinde
t u t m a k t a d ı r ve m a d e m ki Venedik aşağılık çıkarları u ğ r u n a Hrıstiyan alemine ihanet
etmektedir, bu devletin ahlâk adına ve çok d a h a dürüst bir k a y n a k t a n gelen Portekiz
karabiberinin d a h a büyük bir kâr sağlayabilmesi için, vurulması gerekmektedir. Zaten
(ve bu Portekiz karabiberine yöneltilen düşük kaliteli o l m a eleştirisine cevaptır) T ü r k l e r
b a h a r a t ı içecekleri için kullandıktan s o n r a , Suriye f u a r l a r ı n d a s a t m a k t a n utanç
duymamaktadırlar.

İkinci girişim T o s k a n a veya d a h a d o ğ r u s u Medicilere ait olanıdır. Büyük d ü k

F r a n c e s c o 1576-1578 a r a s ı n d a ( " ' ) Portekiz'e H i n d l e r d e n gelen b a h a r a t ı n a p p a l t o ' s u n u
elde etmeye uğramıştır. Bunu sağlayabilmek amacıyla, Lizbon krallarının şu garip ardılı,
şu gerçek bir Haçlı olanı, b ü t ü n aklı fikri F a s ' t a m ü s l ü m a n l a r l a s a v a ş m a k t a olan ve bu
nedenle krallığını, kendini ve soylularını intihara sürükleyecek projesi için gereken
parayı a r a m a k l a meşgul olan D o n Sebestian nezdinde, kredi a ç m a sözü vererek
d o l a ş m a k t a d ı r . Büyük d ü k özellikle m u h t e r i s düşüncelere sahiptir: aynı a n d a padişahla
da pazarlık y a p m a k t a ve Venediklilere göre d ü n y a d a k i t ü m karabiberin tekeli söz
k o n u s u o l m a k t a d ı r , Venedikliler bu kanaatlerini ağzı b o z u k iyi yargıçlar olarak dile
getirmektedirler ( " - ) . Bu çok b ü y ü k projeler s o n u n d a Floransalı tüccarlar olan Mediciler
ile Portekiz elçisi A n t o n i o Pinto ( m ) arasında 200.000 ekülük borç karşılığında
L i v o r n o ' y a b ü y ü k m i k t a r d a Portekiz karabiberi gönderilmesine dair pazarlıklar
sınırlanacaktır. 1587'de b ü y ü k d ü k tekeli, k u ş k u s u z ucu u c u n a kaçırmıştır ( 114 ). A n c a k
bu d a l a v e r a l a r d a n s o n r a . F l o r a n s a ile Lizbon a r a s ı n d a d a h a etkin bir bağlantı
kurulmuştur.

Ü ç ü n c ü ve s o n u n c u girişim: bizzat 11. Felipe'ye ait olanıdır. O n u n için söz k o n u s u

olan hem k o m ş u krallığı kendi egemenliği altında t u t m a k , hem de Alçak Ülkeler'deki
asileri a b l u k a y a a l m a k (onları bazen tuz, bazen b u ğ d a y , bazen de b a h a r a t s ı z b ı r a k m a k
d ü ş ü n ü l m e k t e d i r ) , tuz ve b a h a r a t k o n u s u n d a etkin bir İspanyol-Portekiz ticaretini
ö r g ü t l e m e k t i r ( l l s ) . Aynı z a m a n d a , R o t h veya Nathaniel J u n g gibi u z a k t a k i m u a z z a m
Asya ticaretini ele geçirmek isteyen b ü y ü k işadamlarının arzularına destek de verilmek
istenilmektedir. H e r ikisi de A l m a n olan bu işadamları 1575'den itibaren Portekiz
karabiberini iltizam olarak almayı d ü ş ü n m e k t e d i r l e r .

Sadece bir tasarı olan bu düşünceler, 1580'de II. Felipe'nin Portekiz'i zaptetmesiyle
gerçek haline gelmiştir; bu yıl tıpkı 1547'nin V. C a r l o s için olduğu gibi, o n u n g ü c ü n ü n
zirvesini temsil etmektedir. Eğer Portekiz kendini teslim ettiyse, b u n u n nedeni II.
Felipe'nin p a r a , o r d u ve d o n a n m a l a r ı n ı n üçlü k o r u m a s ı n d a n y a r a r l a n m a a r z u s u d u r ve
Portekiz bu üçlü a r a ç sayesinde Hind O k y a n u s u n d a k i k o n u m u n u güçlendirmektedir.
1580'den sonra kralın D o ğ u Akdeniz ticaretini besleyen k a ç a m a k n o k t a l a r ı n ı yok etmek
istemesi ve böylece kendi i m p a r a t o r l u ğ u n u n çıkarına o l a r a k , tek bir d a r b e d e hem
T ü r k l e r i n , hem de Venediklilerin avantajını o r t a d a n k a l d ı r m a k istemesi mantıklı
olacaktır. F a k a t Asya ve Yeni D ü n y a ' y ı ö r g ü t l e m e y e ve onları birbirlerine b a ğ l a m a y a
k a r a r veren II. Felipe H i n d O k y a n u s u n d a , Atlantik'te, özellikle de Kuzey A t l a n t i k ' t e
o l d u ğ u n d a n d a h a az engelle karşılaşmıştır. Ö t e y a n d a n , yarı-resmi bir şekilde barış
halinde o l d u ğ u T ü r k l e r d e n ç o k , isyankâr Alçak Ülkeler ve İngiliz protestanlarına karşı
eyleme girişmiştir. Böylece Temkinli Kral'ın artık Portekiz kralı d a o l d u k t a n sonraki
garip siyaseti, fethettiği karabiberi Akdeniz'e yerleştirmeye girişmek y ö n ü n d e o l m u ş t u r .
Böylece değerli gıdayı Atlantik'tekilerden d a h a güvenli yollar aracılığıyla d a ğ ı t m a k
istemektedir; ve asıl istediği de d ü ş m a n l a r ı n zora s o k m a k t a d ı r . T a s l a k l a r d a n ve
tereddütlerden kurtulması u z u n sürelere ihtiyaç gösteren bu siyaset, 1585'desomutlaşın-
caya k a d a r d a h a çok vakit kaybedecektir. Ve s o m u t t a k i bu siyaset İspanyol güçlerinin
Kuzey A t l a n t i k ' t e y o ğ u n l a ş m a l a r ı n d a n b a ş k a birşey o l m a y a c a k t ı r .
 Venediğe sunulan Portekiz karabiberi
D e m e k ki, 1585 yılının s o n u n d a Venediğe yapılan, Portekiz karabiberinin satış
sözleşmesi önerisi bir tiyatro jesti değildir. D a h a 4 veya 5 yıl öncesinden beri s o r u n
üzerine d ü ş ü n ü l m e k t e d i r . İlk biçimi, k u ş k u s u z İspanyolların s u n d u k l a r ı ve 1581
s o n u n d a S i g n o r i a ' y a Venedik elçisi Morosini ve L i z b o n ' d a k i Venedik konsolosu
D a l l ' O l m o aracılığıyla a k t a r ı l a n o o l m u ş t u r ve b u n a bağlı o l a r a k bir k a d ı r g a filosu
Portekiz başkentine gönderilecektir ( " 6 ) . Collegio Aralıkta d u r u m u Venedik'te
m ü z a k e r e etmiştir. Gemileri g ö n d e r m e k g e r e k m e k t e midir? Evet a m a ilk güçlük, bunları
kimin d o n a t a c a ğ ı k o n u s u n d a o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . Hiçbir özel kişi bu d o n a t ı m ı ve
Portekiz'den yapılacak alımları karşılayacak k a d a r p a r a y a sahip değildir. Ö t e y a n d a n
Venedikliler, bu ülkede " h i ç b i r krediye sahip değillerdir", yani alışılmış biçimlerde
ticaret y a p m a m a k t a ve k a m b i y o senetlerini kötüye kullanabilmektedirler. İkinci güçlük;
c a m , cam eşya ve benzeri diğer mallar Portekiz'de y a s a k l a n m ı ş l a r k e n , karşılık olarak
h a n g i mallar gönderilecektir? S o n u n c u güçlük, Portekiz'deki d u r u m henüz istikrar
k a z a n m a d ı ğ ı n d a n , k a d ı r g a l a r yolda, hepsi de II. Felipe'ye d ü ş m a n İngiliz, N o r m a n ve
diğer korsanların saldırılarına u ğ r a m a tehlikesiyle karşı karşıyadırlar. Bütün b u n l a r a
karşı macera yanlıları kredi bulunabileceği, Signoria'nın garanti vereceği, Katolik kralın
Venedik mallarının girişine izin vereceği, bir veya iki refakatçi kadırgayla konvoyların
güvenliklerinin sağlanabileceği cinsinden cevaplar vermektedirler. Nihayet, d a h a uzağa
gitmeden önce M o r o s i n i ' n i n y a k ı n d a gelecek olan muhtırasının beklenmesine k a r a r
verilmiştir. Venedik'teki İspanyol elçisi Christobal de Salazar'ın 8 Aralık 1581 tarihli
m e k t u b u n d a yaptığı özet böyledir ( " 7 ) . 1584'te tartışma hala s ü r m e k t e d i r , çünkü
Venedik konsolosu D a l l ' O l m o Signoria'nın L i z b o n ' d a k i ticaretini düzeltebilmesinin
araçları k o n u s u n d a hacimli bir r a p o r göndermiştir ( " 8 ) .

D e m e k ki 1585'te Signoria'ya yapılan öneriden önce uzun müzakereler o l m u ş t u r .

Öneri bizatihi ilginçtir ve kaderin o l d u k ç a garip bir şekilde ters d ö n ü ş ü n ü v u r g u l a m a k -
tadır. Bunu incelemek için yapılacak en iyi şey, 1585 yılının s o n u n d a " u z u n " A n t o n i o
B r a g a d i n o ve J a c o p o Foscarini t a r a f ı n d a n düzenlenen r a p o r a b a k m a k t ı r ( " 9 ) . İspanya
her yıl L i z b o n ' d a 30.000 k a n t a r ( k a b a c a 15.000 kental) karabiber teslim etmeyi
ö n e r m e k t e d i r ; bu karabiberin kantarı 30 d ü k a y a olacak ve üçte biri nakit ödenecek, üçte
ikisi ise 6 ay içine vadeli o l a r a k dağıtılacaktır. Bunun dışında, ihmal edilmesi m ü m k ü n
o l m a y a n birkaç a v a n t a j d a h a t a n ı n m a k t a d ı r : İspanya kralının kadırgalarının Venedik
teknelerine Y a r ı m a d a d a n Sicilya'ya k a d a r refakat etmeleri; Venedik teknelerinin A d a ' y a
vardıkları a n d a o n l a r a b u ğ d a y tratas"ı verilmesi; nihayet Portekiz'de çok ağır olan
gabelle (tuz resmi)'in Venedikliler lehine düşürülmesi.

F a k a t sakıncalar da vardır. İspanyol önerisini kabul etmek, r a p o r t ö r l e r e göre,

C u m h u r i y e t i n sayesinde yaşadığı ve halen y a ş a m a y a devam ettiği D o ğ u A k d e n i z
ticaretinin iflasına yol açacaktır; b u n u n s o n u c u n d a da, bu ticaretle ilgili olan ve ka'abalık
bir kitlenin geçimini sağlayan yünlü ve ipek " s a n a t l a r ı " sert bir d a r b e yiyeceklerdir;
nihayet, bu önerinin kabulü 30.000 k a n t a r ı n ağırlığı altında b o ğ u l m a tehlikesine girmek
olacaktır. Bu, ne yapılacağı bilinmeyecek k a d a r çok k a r a b i b e r değil midir? Öte y a n d a n ,
fiyat (contrattotori'ye tanınan alışılmış 36-38 dükalık fiyat yerine 30 d ü k a ) d a bir t u z a k
o l m a tehlikesini t a ş ı m a k t a d ı r . Projeye karşı, o n u d a h a iyi yere çalabilmek için
raportörlerin sergiledikleri deliller bunlardır.

Varsın D o ğ u Akdeniz ticareti sona ersin. Zaten karabiber ve b a h a r a t k o n u s u n d a bu

d u r u m d a h a önce m e y d a n a gelmemiş miydi? " D o ğ u A k d e n i z ticaretinin... her gün
azaldığı açıkça görülmektedir... Suriye ve İskenderiye'den gelen teknelerimiz b a h a r a t
getirmemekle kalmıyorlar, aynı z a m a n d a bizzat D o ğ u A k d e n i z ' i n ve özellikle de
İ s t a n b u l ' u n kendi tüketimleri için V e n e d i k ' t e n L i z b o n ' a gelen k a r a b i b e r ve b a h a r a t t a n
aldıkları ö ğ r e n i l m e k t e d i r " ( 12 °). Ve Katolik Kral D o ğ u A k d e n i z ' i n beslediği kaynakları
k u r u t a c a k etkin bir a b l u k a y a p m a gücüne sahiptir. Artık o n a bağlı hale gelmiş olan
b a h a r a t ı istediği yere sürükleyebilir. Öyleyse, eğer Venedik o n u n önerilerini kabul
etmezse, bu sefer o da bunları T o s k a n a ' y a götürebilir. Ö t e y a n d a n , eğer Suriye'de ve
Mısır'da b a h a r a t kıtlaştıysa d a D o ğ u A k d e n i z ticareti k u r u m a m ı ş t ı r ; yolculuklar
s ü r m e k t e d i r ; Venedik yünlüleri b u r a d a ipek, deve tüyü k u m a ş , p a m u k , hindistan cevizi,
kül karşılığında m ü b a d e l e edilmektedir ( 121 ). M i k t a r a gelince, b u n u n aşırı o l m a şansı
d ü ş ü k t ü r , ç ü n k ü şimdiki mültezimler alışılmış 100 d ü k a d a n değil de 180 d ü k a d a n
sattıkları için ( 1 2 2 ), k a r a b i b e r fiyatı iki k a t ı n a çıkmıştır ( m ) . R a p o r t ö r l e r , önerileri kabul
edelim s o n u c u n a v a r m a k t a d ı r l a r .

İşte sanki bir r a p o r değil de bir i d d i a n a m e . D o ğ u A k d e n i z ' i n alışılmış mahreçlerinde,

1585'te b a h a r a t ve k a r a b i b e r ticaretinin d u r u m u n u n zorluk içinde olduğu d o ğ r u d u r .
F a k a t bu ticaret y a ş a m a y a devam etmektedir. Ve Portekiz karabiberi de zorluklarla karşı
karşıyadır. H a t t a r a p o r t ö r l e r i n yazdıkları içinde, eğer II. Felipe yeni contrattatori
a r ı y o r s a , b u n u n nedeninin eskilerin işlerini d o ğ r u d ü r ü s t y a p m a d ı k l a r ı , s a p t a n a n
miktarları getiremedikleri, fiyatları gayrimeşru olarak a r t ı r m a l a r ı o l d u ğ u n a dair ibareler
b u l u n m a k t a d ı r . H i n d l e r d e o l a n l a r a gelince, b u n l a r b u r a l a r d a "kaçakçılığa ve D o ğ u
A k d e n i z y o l u n u t u t m a y a açık mal stokları bırakmışlardır ( 124 ).

M u h t e ş e m iş hiçbir z a m a n s o n u c a u l a ş a m a y a c a k t ı r . B u n u n suçu yalnızca Venediğin

k ü ç ü k hesapların peşinde o l m a s ı n a , o n u n siyasal ihtiraslarına, k u ş k u c u İspanyol-
karşıtlığına ait değildir. K u ş k u s u z b ü t ü n bunların etkisi o l m u ş t u r : 1582-83'den beri
S e n a t o Katolik Krala ve çok ç a b u k a r t a n gücüne özellikle d ü ş m a n d ı r ( 125 ). A c a b a
Venedik şansını siyasal bir cinnet s o n u c u mu tepmiştir? Bazıları b u n a inanabilirler,
örneğin S i g n o r i a ' n ı n r e d d e t m e s i n d e n s o n r a b ü y ü k bir gayretle Lizbon ile Venedik
a r a s ı n d a k i ticareti geliştirmeye uğraşan elçi L i p p o m a n o gibileri ( 126 ). A c a b a bu red bir
çılgınlık mıdır, yoksa T ü r k l e r i n intikam a l m a s ı n d a n k a ç ı n m a k ve D o ğ u A k d e n i z ' d e
Ş a m , H a l e p , İskenderiye, Kahire h a t t a B a ğ d a t ' a yerleşmiş 4.000 Venedikli aileyi
k o r u m a k endişesi midir ( l 2 7 )? H ü r m ü z ' e k a d a r heryerde Venedikli tüccarların varlığını
bilmemize r a ğ m e n , bu gerekçeyi biraz abartılmış b u l u y o r u m ( l 2 8 ).

A n c a k Venedik bu sözleşmeyi r e d d e d e r k e n tek başına değildir. Kendilerine öneri

g ö t ü r ü l e n M i l a n o , C e n o v a ve F l o r a n s a d a red cevabı vermişlerdir ( 1 2 9 ). İlk bakışta pek
anlaşılabilir nitelikte görülmeyen bu genel İtalyan reddi, o r t a k l a ş a bir cinnet de
o l a m a z d ı . Kapitalizm bu girişime surat a s m a k t a d ı r . 1586-1591 arasını k a p s a y a n d ö n e m
için Welserler ve F u g g e r l e r i n yaptıkları b ü y ü k sözleşme ve Portekiz ile D o ğ u A k d e n i z
ticaretinin çifte tarihi, çok çeşitli y o l l a r d a n , M o l u k a a d a l a r ı n d a n , S o n d a a d a l a r ı n d a n
veya M a l a b a r kıyılarından yola çıkarak A v r u p a ve A k d e n i z ülkelerine ulaşan şu
k a r a b i b e r ve b a h a r a t , nehirlerinin tarihi herşeyi a y d ı n l a t m a k t a d ı r .

VVelserlerin ve Fuggerlerin yaptıkları sözleşme: 1586-1591

Portekiz karabiberi biri k ü ç ü k , diğer ikisi b ü y ü k üç iş birden demektir. K ü ç ü k iş bu
k a r a b i b e r i n bizzat Portekiz'de satılmasıdır. İki b ü y ü k iş ise, Asya sözleşmesi ve A v r u p a
sözleşmesidir. Asya sözleşmesi H i n d l e r d e n b a h a r a t ve k a r a b i b e r alımını ve bunların
L i z b o n ' a k a d a r getirilmesini k a p s a m a k t a d ı r . A v r u p a sözleşmesi bu malların satışını
içermektedir. Krallık Casa da İndia'ya ait m u a z z a m d e p o l a r aracılığıyla bu iki
sözleşmenin birleşme noktasını m e y d a n a getirmektedir. Asya mültezimleri karabiberi
belli bir fiyattan a l m a k t a ; b u n u A v r u p a mültezimlerine m u t l a k a iki katı bir fiyattan
devretmektedirler.
 II. Felipe'nin İtalyanlara inatla önerdiği A v r u p a sözleşmesidir, b u n u n nedeni
H o l l a n d a l ı ve İngilizleri, L i z b o n ' a gelerek satın a l m a y a alışık oldukları b a h a r a t ve
k a r a b i b e r d e n m a h r u m etmek istemesidir. Asya sözleşmesi II. Felipe'ye G i r a l d o Paris
adlı bir A l m a n t a r a f ı n d a n 29 Kasım 1585'te M o n ç o n ' d a önerilmiştir. Tasarı 15 Ş u b a t
1586'da kral t a r a f ı n d a n V a l e n c i a ' d a imzalanmış ( 13 °) ve a r a l a r ı n d a Welserler ve
Fuggerlerin de b u l u n d u ğ u bir dizi kapitalist t a r a f ı n d a n yüklenilmiştir. A n l a ş m a n ı n
ayrıntıları çok önemli değildir. Riski mültezimlere ait o l m a k üzere, taşınan k a r a b i b e r
krala nihai o l a r a k 16 cruzados"a s a t ı l m a k t a , o d a 37'ye t e k r a r s a t m a k t a d ı r .

1587'de M a d r i d ' d e pazarlık ederken, görülen M a t t h a u s Welser bu işe dibine k a d a r

bulaşmıştır; aynı z a m a n d a A v r u p a sözleşmesini de kabul etmiştir ve Fuggerleri de bu işe
s ü r ü k l e m e k istemektedir. Oysa bunlar İtalyanlar k a d a r uzak d u r m a eğilimindedirler.
Kasım 1587'de " b u bize göre bir iş değil, böylesine bir labirentin içinde ne y a p a r ı z " diye
y a z m a k t a d ı r l a r ( 131 ). F a k a t 1591 'de o l d u k ç a b o ş u n a bir u m u t l a , İ s p a n y a ' d a k i güçlük
içindeki işlerini d ü z e n e sokabilmek amacıyla A v r u p a sözleşmesinin içine sürüklenmiş-
lerdir C 32 ). Artık bu sözleşme geniş bir uluslararası k o n s o r s i y u m u n elindedir;
A l m a n y a ' d a n Welserler ve F u g g e r l e r , İ t a l y a ' d a n Ravalesa ve G i r a l d o Paris, İ s p a n y a ' d a n
Francisco ve P e d r o M a l v e n d a , Portekiz'den Andres ve T h o m a s Ximenes. O r t a k l ı k 32
p a y d a n m e y d a n a gelmekteydi ve b u n u n yedisi F u g g e r l e r e , beşi Welserlere, d ö r d ü
Rovalescalara, d ö r d ü M a l v e n d a l a r a , onbiri de Ximeneslere ve o r t a k l a r ı n a aitti. O r t a k l ı k
Anvers, M i d d e l b o u r g , Seeland, H a m b u r g , Lübeck ve Welserlerin 1588'de faal bir şube
açtıkları Venedik'te temsil edilmekteydi. 1591'den itibaren ortaklık m u a z z a m miktarlar-
d a karabiberin dağıtımını y a p m a y a başlamıştır: Örneğin Lübeck için 14.000 kental
yüklenmiştir. Signoria kendine gönderilecek malları k o r u m a y ı ve İngilizlere serbest
geçiş h a k k ı sağlamayı üstlendiğinden, m u a z z a m m i k t a r l a r d a k a r a b i b e r Venediğe
gönderilmektedir ( 133 ). Sermayelerin ve sermayedarların bu m u a z z a m seferberliği gene
de iyi bir iş çıkartılmasına yetmemiştir. Sadece Katolik Kral bu işten kâr etmiştir.
1591'den itibaren, yani ortaklığın t a m da k u r u l d u ğ u yılda, F u g g e r l e r temkinli birşekilde
işten sıyrılmaya çalışmışlar ve 7 T e m m u z d a paylarını Ximenesler ve Caldeiraların ortağı
olan Portekiz M a r r a n o l a r ı Evolara satmışlardır ( 134 ).

B u n u n nedeni Yenilmez A r m a d a n ı n yenilir o l d u ğ u n u n anlaşılmasıyla Atlantik'te

seyretmenin her z a m a n k i n d e n d a h a tehlikeli hale gelmesidir. İspanyolların uğradıkları
b o z g u n aynı z a m a n d a ortaklarının da y o l d a n çıkmaları a n l a m ı n a gelmekte ve Atlantik
karabiberi birçok cepheden birden gerilemeye b a ş l a m a k t a d ı r . Satış fiyatlarının
yükselmesiyle, k o n s o r s i y u m karabiberi Venedik'teki D o ğ u Akdeniz k a r a b i b e r i n d e n bile
d a h a pahalı hale gelmiştir. Fuggerlerin L i z b o n ' d a k i temsilcilerine 9 Kasım ve 7 Aralık
1587'de yazdıkları m e k t u p l a r , bu şaşırtıcı gerçeği açığa ç ı k a r t m a k t a d ı r ( 13S ). Birçok
müşteri yeniden Venediğe yönelmeye başlamışlardır.

S o n u ç o l a r a k , eğer İtalya I. Felipe adıyla L i z b o n ' d a k i tüccar-kral haline d ö n ü ş e n II.

Felipe'nin koşullarını sistematik olarak reddettiyse, b u n u n nedeni Mısır ve Suriye
kanalıyla kendine gerekeni, veya en azından kendine gerekenin bir kısmını sağlayabilmiş
olmasıdır. Atlantik'teki seyrüseferin sıkıntılı hale gelmiş olması, nasıl o l u r d u d a ikinci
kez O r t a D o ğ u kestirmelerini tekrar faal hale getirmezdi? D a h a sora Atlantik karabiberi
de oraya gelmek z o r u n d a kalacaktır. Floransalı bir tüccar biraz geç bir tarihte, 4 Mayıs
1589'da Simon Ruiz'e yazdığı bir m e k t u p t a b u n u a n l a t m a k t a d ı r ve açıklamaları geçmiş
yıllar için de geçerlidir. L i z b o n ' d a n " F l a n d r e , İngiltere, A l m a n y a ' y a karabiber yollamak
olanaksız o l d u ğ u n d a n , tüccarlar bunu bulabildikleri b ü t ü n gemilerle İtalya üzerinden
yollamak z o r u n d a kalacaklardır, ç ü n k ü A l m a n l a r F l o r a n s a ve Venedik'ten mal
a l m a k t a d ı r l a r " ( l 3 6 ). Atlantik karabiberi bile Akdeniz yolunu t u t m a k t a d ı r .
 Doğu Akdeniz baharat yollarının sürekliliği
Yüzyılın s o n u n d a , 1580'li yıllarda Yakın D o ğ u ' n u n H o l l a n d a l ı l a r ı n Hind O k y a n u -
s u n u t a m a m e n ele geçirmelerine k a d a r , b a h a r a t ticaretine açık olduğu kesindir.
H o l l a n d a l ı l a r H i n d O k y a n u s u n a ilk kez 1596'da C o r n e l i u s H o u t m a n ile n ü f u z
etmişlerdir; O k y a n u s u n efendileri haline geliş tarihleri ise 1625 civarıdır ve bu tarihten
s o n r a fetihçi gayretlerini A m e r i k a ' y a yöneltmişlerdir. İşte bu 1625 tarihine d o ğ r u , biraz
geç, biraz erken ( 137 ), D o ğ u Akdeniz ticareti tedavisi m ü m k ü n o l m a y a n bir şekilde
yaralanmıştır. D a h a 1609 yılında ve H i n d O k y a n u s u n u Yeni Gelenlerin ticari
m a c e r a l a r ı n a resmen açan O n i k i yıl barışıyla bir sınırlama kendini belli etmiştir. 1614 yılı
bir diğer kilometre taşıdır; ilk b ü y ü k H o l l a n d a teknesi ilk kez bu tarihte Kızıldeniz'de
g ö z ü k m ü ş t ü r ( 138 ). Bu işlerin tersine d ö n m e s i , yarı k a r a s a l , yarı denizsel D o ğ u trafiğinin
ele geçirilmesi (diğerlerinin a r a s ı n d a İran ipeği) ( 139 ), bu m e k â n içinde H o l l a n d a
yünlülerinin yayılması, İngilizlerin ( 14 °) ve Fransızların ( 141 ) savaşçı bir şekilde o r t a y a
çıkmaları H i n d O k y a n u s u n u n A v r u p a l ı l a r a ait ikinci çağını belirlemektedir ve bu çağ
D o ğ u A k d e n i z için, yarım y a m a l a k Portekiz egemenliğinden çok d a h a felâketli
olmuştur.
Böylece resmedilen geniş çerçevenin içine, kronik o l a r a k yetersiz olan belgelerimizin
içinde, yüzyılın en azından son yirmi yılını t e k r a r ele alalım. Elde edilecek imgeler her
z a m a n belirleyici değillerdir, f a k a t aşikâr d a l g a l a n m a l a r l a birlikte, geleneksel m ü b a d e -
lelerin a y a k t a kaldıklarını akla getirmektedirler (ve esas olan d a b u d u r ) .
1578 yılına ait Marsilya belgeleri, Suriye'deki hindistan cevizi a l ı m l a r ı n d a n söz
etmektedirler ( l 4 2 ). O c a k 1579'da H a l e p ' t e n yollanan ticari bir m e k t u p ( l 4 3 ) iki Venedik
teknesinin yola çıktıklarını bildirmektedir (ve yüzyılın s o n u n d a yüksek tonajlı bir
Venedik nave'si 500.000 d ü k a l ı k mal yüklemiştir): bu iki tekne, sahibi M a r c o F a c h i n e t t o
olan Balbiano et Costantina nave'si sahibi C a n d i d o di B a r b a r i olan Gratorola nave'sidir.
Bir ü ç ü n c ü s ü de Kıbrıs tuzlalarında k ı ş l a m a k t a d ı r ve T r a b l u s " s a h i l i n e " Ocak akıntısıy la
birlikte ulaşmayı h e s a p l a m a k t a d ı r . T e k n e gelişlerinin bolluğu, kural olduğu üzere yünlü
k u m a ş fiyatlarını d ü ş ü r m ü ş ve gelecek teknelerden iyi k u m a ş getirmeleri talep edilmiştir:
özellikle B e r g a m o yünlüleri, M u r a n o perlete ve paternostri'leri artı Venedik sikkelerin-
den bir gropo. Aynı yıl İskendireye'ye giderken, işte M e t h o n e limanına bağlı O s m a n l ı
kadırgalarıyla başı derde giren bir Venedik teknesi ( 144 ). H a l e p ' t e n gönderilen 12 Mayıs
tarihli bir m e k t u p ( 1 4 5 ) 200 yük ipek ve 250 yük b a h a r a t ı taşıyan ve Sufi'nin uyrukları olan
İranlı ve hrıstiyan tüccarların refakat ettikleri bir kervanın geldiğini bildirmektedir.
Kutsal C u m a r t e s i g ü n ü çok b ü y ü k bir pazar k u r u l m u ş t u r . A ğ u s t o s t a , Suriye'deki
Venedik k o n s o l o s u " i p e k ve b a h a r a t t a n yana z e n g i n " iki Venedik mjve'sinin yola
çıktıklarını bildirmektedir. ( I 4 6 ). Nihayet aynı yılın 4 T e m m u z u n d a , San S t e f a n o
bandıralı T o s k a n a kadırgaları, aldıklarının d ö k ü m ü n ü y a p a r l a r k e n , envanterlerine 17
p a r ç a a b a n o z (ağırlık 205 libre), şeker (936 libre), bir balleta ipek (102 libre), günlük
(1185 libre), zencefil (150 libre), karanfil (1114 libre), hindistan cevizi (236 libre) ve
nihayet k a r a b i b e r (7706 libre, ağırlıkları 260 ilâ 552 libre a r a s ı n d a değişen farklı
denklerde) kaydetmişlerdir ( l 4 7 ).

B u n d a n s o n r a 1582-1583 yılları esnasında o r t a y a bir b u n a l ı m çıkmıştır. 1582

Aralığında H a l e p ' t e n gönderilen bir m e k t u p ( 148 ) iş hacminin d a r a l d ı ğ ı n d a n ve sonuca
v a r a n işlerin de felâket düzeyinde o l d u ğ u n d a n söz etmektedir. Sadece ipek d a y a n m a k -
tadır. T e m m u z 1583'te herşey o kadar kötüye gitmektedir ki, sermaye nemalanacak yerde
% 8 zararla geri d ö n m e k t e ve Mısır'dan gelen son haberlere göre, İskenderiye'de de aynı
d u r u m y a ş a n m a k t a d ı r ( 149 ). A c a b a İngiliz Newberie bu n e d e n d e n ö t ü r ü m ü 1583
T e m m u z u n d a B a ğ d a t ' t a n "yünlülerin, kerseylerin ve bakırın hiçbir z a m a n b u g ü n olduğu
k a d a r d ü ş ü k fiyatta olduklarını s a n m ı y o r u m " diye y a z m a k t a d ı r ( l 5 0 )?
 F a k a t 1583'ten itibaren yeni çanlar ç a l m a y a başlamışlardır. Marsilyalı bir tüccar 10
N i s a n d a " H e l e p ' t e çok b a h a r a t olmasına r a ğ m e n " k a r a b i b e r fiyatlarının arttığını
y a z m a k t a d ı r . Bu anlaşılabilecek birşey değildir diye y a k ı n m a k t a d ı r " v e ülkenin t ü m
becerikli tüccarlarının a m a ç l a r ı k o n u s u n d a kafalarının karıştığı k o n u s u n d a size teminat
v e r i r i m " d e m e k t e d i r ( 151 ). O n a gelince, gelecek yıl, Venedikli bir tüccarla birlikte
H i n d i s t a n ' a gitmeyi ve o r a d a " b i z i m k i l e r d e n " 2.000 e k ü y ü riske s o k m a y ı d ü ş ü n m e k -
tedir. J o h n Eldred 1583'te T r a b l u s ş a m ' ı hrıstiyan tüccarlar t a r a f ı n d a n ençok ziyaret
edilen liman o l a r a k ( 152 ) ve Haleb'i de çok kalabalık o l a r a k tasvir etmektedir. Bağdat'la
H a l e p a r a s ı n d a m u a z z a m bir transit ticaretin b u l u n d u ğ u n u bildirmektedir. 25 t a n e güzel
T ü r k kadırgasının b u l u n d u ğ u n u kaydettiği Basra'ya her ay H ü r m ü z ' d e n gelen " H i n d
mallarıyla, b a h a r a t , m ü s t a h z a r a t , indigo, K a l k ü t a kumaşlarıyla d o l u " 40-60 tonluk
birçok teknenin yanaştığını bildirmektedir. Bütün b u n l a r yetersiz kesinlemeler halinde
söylenmektedir. A n c a k 1584 yazı sırasında, J o h n Eldred H a l e b ' e geri d ö n d ü ğ ü n d e ,
" b a h a r a t ve diğer zengin mallarla y ü k l ü " 4.000 develik bir kervan katılmıştır. Ve 1584'te
İskenderiye'de ali sorts of spices edinmek m ü m k ü n d ü r ( 153 ).

Başka bir h a b e r e göre, 1587'de S u m a t r a ' d a n her yıl M e k k e y ö n ü n e gemiler yola

ç ı k m a k t a d ı r ( 154 ). G e n e söylendiğine göre, 1586'da M e k k e g ü m ü ş ü yılda 150.000 d ü k a
getirmektedir (yarısı p a d i ş a h a , yarısı da kentin şerifine) ve her yıl limana 40 veya 50
k a d a r , hepsi de b a h a r a t yüklü b ü y ü k gemi y a n a ş m a k t a d ı r . D a h a da iyisi: Portekiz'in
H i n d O k y a n u s u n d a k i dalaveralarının s o n u c u o l a r a k , 1590'dan s o n r a denetleyemedikleri
ticari piyasaların gelişmesi gözlenmektedir. Böylece C h a u l iskelesi, Diu ve G o a ' n ı n
z a r a r ı n a o l m a k üzere b ü y ü m e k t e d i r . Öte y a n d a n , M e k k e ve H ü r m ü z ile ticaret yapan
b ü t ü n tüccarlar b u r a y a yerleşmişlerdir ve bu d u r u m d a Portekiz kralının g ü m r ü k geliri
kaybı yılda 150.000 fardaos'a k a d a r çıkabilmektedir ( l 5 5 ). Bir başka tanıklık da ( 156 )
A u g u s t i n u s t a r i k a t ı n a m e n s u p bir biradere, Frey A u g u s t i n h o d ' A z v e d o ' y a ait olanıdır;
Portekizli olan bu tarikat m e n s u b u p a p a z H i n d i s t a n ' d a n karayoluyla d ö n m ü ş t ü r ve bu
güzel metni keşfeden tarihçilere göre ( l 5 7 ), 15 84 ile 1587 a r a s ı n d a II. Felipe'ye bir r a p o r
s u n m u ş t u r ; ben kendi c e p h e m d e n 1593'te o l d u ğ u n u s a n ı y o r u m ( l 5 8 ). Her hal-ü k â r d a , bu
belgenin yüzyılın son onyıllarında ait olduğu n o k t a s ı n d a hiçbir kuşku y o k t u r . İşte bu
belge sayesinde H ü r m ü z h a k k ı n d a u n u t u l m a z bir resim elde etmekteyiz; kent her tür
göçe, her tür ticarete, her tür hile ve h u r d a y a açıktır, bunları y a p a n l a r Venedikliler,
Ermeniler, Türklerin bizzat kendileri ve m ü s l ü m a n o l m u ş Portekizlilerdir; bu müslü-
manlığa geçen Portekizlilerin kalabalık g r u p l a r halinde Türkiye'ye gitmeleri şaşkınlık
y a r a t m a k t a d ı r , f a k a t bunların Hindler h a k k ı n d a k i değerli bilgileri bu ülkede, bir yöne
b a h a r a t , inci, ravent, asilbent, sedir tahtası; diğer y ö n e de m ü h i m m a t ve m o d e r n silah
kaçakçılığı y a p ı l m a s ı n d a çok işe y a r a m a k t a d ı r . Böylece o melhor da India, Hindistan'ın
en iyi şeyleri Venediğe gitmekte ve d ö n ü ş t e bu alımlar t a p o n mallar, c a m eşyalar,
a y n a l a r , sahte inciler ve boyalı kâğıtlarla ö d e n m e k t e d i r l e r . Ve m ü m i n tarikat m e n s u b u ,
sapkın Türkler ve İngilizlerle ilişkiye girmeye her z a m a n hazır olan Venediğe yönelik,
hazinelerle yüklü altıbin devenin çölde ilerlediklerini ve g ö z ü n ü n ö n ü n d e İskende-
r u n ' d a n beş b ü y ü k Venedik teknesinin yola çıktıklarını g ö r m ü ş t ü r . A c a b a b ü t ü n
b u n l a r d a n Venedik cephesinde, net o l a r a k 1580'li yılların güçlüklerinden s o n r a , bir
t o p a r l a n m a n ı n o r t a y a çıktığı s o n u c u n a varılabilir mi?

Yüzyılın s o n l a r ı n d a D o ğ u A k d e n i z ' d e H a l e p yolu t o p a r l a n m a k t a d ı r , ç ü n k ü burası

kısadır, karasaldır (1590'lardan s o n r a H i n d O k y a n u s u n d a korsanlık kol gezecektir),
a m a hepsinden fazlası, ipek ile o n u n A v r u p a ekonomisindeki a r t a n r o l ü n d e n ö t ü r ü
H a l e p yolu ihya o l m a k t a d ı r . H a l e p ' t e n , T r a b l u s ş a m ' d a n veya İ s k e n d e r u n ' d a n gönde-
rilen hiçbir Venedikli veya Marsilyalı m e k t u b u y o k t u r ki öncelikle ipekten söz etmesin
C 59 ); bu ipekler ya T r a b l u s civarının yerli ipekleri, ya d a H a l e b ' e bu a l a n d a k i alışılmış
tüccarlar olan E r m e n i veya T a t a r l a r t a r a f ı n d a n getirilen güzel İran ipeklileridir. H a l e p
T ü r k - İ r a n savaşından rahatsız o l m u ş t u r (savaş 1590'da bitmiştir). Savaş kuzeyde Tebriz
çevresinde K a f k a s l a r ı n iki y a n ı n d a n H a z a r Denizine ulaşan yollar b o y u n c a cereyan
etmiştir. F a k a t aniden B a ğ d a t ' a yönelerek B a ğ d a t ' a d a inivermiştir. Ne olursa olsun, bu
savaş hem T ü r k i y e ' d e , hem de İ r a n ' d a p a r a b u n a l ı m l a r ı n a yol açmış, bu b u n a l ı m l a r da
zorunlu olarak H a l e p piyasasına yansımışlardır( 1 6 0 ); bu piyasadaki p a r a sıkıntısı o k a d a r
artmıştır ki, H a z i r a n 1586'da, Suriye'den Venediğe giden m a l l a r d a n alınan cottimo'yu
g ü m r ü k vergisi %1-1,5 a r t ı r m a k gerekmiştir ( 161 ). Bu zorluklara rağmen ticaret, d a h a
önce de söylediğimiz gibi d e v a m etmiştir. 1593'te Suriye'yle yıllık ticaret h a c m i 1 milyon
altın olan Venedik ( 162 ), 1596'da bu r a k a m ı 2 milyon o l a r a k ilan etmiştir ( 163 ). Başlıca
mallar ipek ve b a h a r a t t ı r . Bu iki milyon H a l e p s u k l a n n a g i r e n yünlü, ipekli, biblo ve cam
eşyaların yanı sıra, bunların karşılığı olan mallarla yüklenen d ö r t veya beş b ü y ü k
teknenin Venediğe yaklaştıkça fiyatlarını mucizevi bir şekilde artırmalarını d a k a p s a -
maktadır.

1593'ten itibaren Venediğe d o ğ r u olan yolculuklar artık T r a b l u s ş a m ' d a n değil de,

Venediklilerin bağlantılarını a k t a r d ı k l a r ı ve diğer hrıstiyan teknelerinin de onları
izleyerek geldikleri İ s k e n d e r u n ' d a n itibaren y a p ı l m a k t a d ı r . Yeni iskele eskisinin dalave-
r a l a n n ı bilmemektedir; d a h a az u y g u n koşullara sahip o l m a s ı n a r a ğ m e n , H a l e b ' e d a h a
yakındır. A n c a k bu iskelede mal stoklarının konulabilecekleri depoların o l m a m a s ı
Venedikliler için ( b u n l a r a baratto ticaret yöntemlerine sadıktırlar ve bu nedenle de
s t o k l a n fazla o l m a k t a d ı r ) , o n l a r d a n d a fazla, nakit taşıyıcıları olan Marsilyalılar için, can
sıkıcı o l m a k t a d ı r ( l 6 4 ). T r a f i ğ i n a r t m a s ı herhalde iskelenin değişmesinden değil de,
muhtemelen Türk-İran barışından kaynaklanmaktadır.

Kısmen de, 1584-1590 a r a s ı n d a k a r a b i b e r d e n çok, D o ğ u A f r i k a kıyıları altını için bir

m ü c a d e l e niteliğine b ü r ü n m ü ş olan T ü r k - P o r t e k i z savaşının d a s o n a ermiş o l m a s ı n d a n
ö t ü r ü trafiğin h a c m i a r t m a k t a d ı r . Ali Beyin filosunun 1589'da b o z g u n a uğraması ( l 6 5 ) bu
savaşı s o n a erdirmiş ve nisbi bir barış D o ğ u Hindlere d o ğ r u yayılmıştır; bu barış artık
sadece yerel h ü k ü m d a r l a r ile k o r s a n l a r t a r a f ı n d a n b u l a n d ı r ı l m a k t a d ı r .

K o s k o c a iki h a b e r alma servisi, İspanya ile Hindler a r a s ı n d a k i d o ğ r u d a n bağlantıları

-veya d a h a d o ğ r u s u Portekiz hükümetiyle- Venedik'teki P o r t e k i z elçiliği aracılığıyla
y ü r ü t m e k t e d i r : bir belge bu sisteme las nuevas de Indiapor tierra adını vermektedir ( l 6 6 ).
Aracılar Yahudiler, ticari f i r m a l a r ı n temsilcileri, örneğin Welser firmasının temsilcileri
( i 6 7 ) veya b ü y ü k bir Venedikli tüccar olan A u g u s t i n D a P o n t e ' n i n ( l 6 8 ) hizmetindeki şu
A n t o n i o ve H i e r o n y m o Bontempelli kardeşler gibidirler. 1589'dan sonra b ü t ü n bu
haberlerin n a k a r a t ı O k y a n u s u n kıyılarında ve göbeğinde M a l a b a r korsanlarının türemiş
o l m a l a r ı n a r a ğ m e n , barış, Hindlerin s ü k û n e t i o l m u ş t u r ( I M ) . Herşey Hollandalıların
1596'daki sert istilalarıyla b o z u l a c a k t ı r , a m a b u n a d a h a z a m a n vardır.

Belirleyici b a ş k a bir neden: A t l a n t i k zor bir yol haline gelmiştir. Kilit a d a l a r olan
Yeşil B u r u n , K a n a r y a l a r , A z o r l a r civarında İngiliz korsanları vardır ve b u n l a r bazen,
H i n d l e r d e n d ö n e n gemilerin su aldıkları, vahşi keçi avlayarak m ü r e t t e b a t ı n yemek
listesini değiştirdikleri St. Helene a d a s ı n a k a d a r ilerlemektedirler. O k y a n u s t a bir
taşımacılık b u n a l ı m ı kol gezmektedir. Ve k o r s a n l a r ı n e l k o y m a l a r ı n a , çok sayıda
geminin b a t m a s ı eklenmektedir. Ç o k b ü y ü k olan H i n d l e r gemileri, fiyatların artmasıyla
lüks eşya haline gelmişlerdir. B u n u n sonucu o l a r a k gemi y a p ı m ı n d a kullanılan kereste ile
m ü r e t t e b a t t a n t a s a r r u f edilmesi y o l u n a gidilmiştir. Bu m u a z z a m teknelere aşırı mal
y ü k l e n m e k t e d i r . Yetersiz yelkenler, güçsüz dümenlerle seyredilmektedir; tıpkı A k d e -
niz'de olduğu gibi, tekneler denizde k a r i n a edilmekte ve bu c a n a v a r l a r k a r a y a
çekilmemektedir. Bunların s o n u c u n d a hareketli deniz yolculuklarında " t r a j i k deniz
k a z a l a r ı " m e y d a n a gelmektedir; bunların uzun listesini çıkartmış olan G . d e Brito,
1580'den s o n r a Portekiz'in önlenemez d ü ş ü ş ü n ü kaydetmektedir: 1592-1602 a r a s ı n d a
böylece, bazıları güzel h a v a l a r d a o l m a k üzere, su sızması veya b a ş k a teknik arızalar
nedeniyle Hindler filosuna ait 38 tekne kaybedilmiştir ( 17 °). Venedik nave'lerinin fiyatları
b a z ı n d a n hareketle yaptığımız t a h m i n e göre, böylece 20 milyon altın, h a t t a d a h a fazlası
sulara g ö m ü l m ü ş t ü r .

Bu m u a z z a m kayıplar, L i z b o n ' u n t e k r a r l a n a n bir şekilde a b l u k a edilmesi (1597-1598

b a ş ı n d a olduğu gibi), ü s t ü n e üstlük Cezayir korsanlarının elkoymaları, Portekiz
k a r a b i b e r ticaretini engellemektedirler. Yeni Kastilya'da k a r a b i b e r fiyatı iki katına
çıkmıştır ( 171 ). Bu zorluklar ve bu fiyat yükselmeleri yaşlı Akdeniz'in d ü k k â n arkası
kapılarını genişletmektedir. A l m a n tüccarların 17 Ş u b a t 1593 tarihli bir m e k t u p l a r ı ,
muda de Suez'in 30.000 k a n t a r malla geldiğini h a b e r vermektedir, bir tarihçinin
yazdığına göre " b u n u n anlamı, İskenderiye pazarının L i z b o n ' l a aynı m i k t a r d a karabiber
s u n d u ğ u d u r " ( l 7 2 ).

D e m e k ki D o ğ u Akdeniz ticareti iyice canlıdır. Venediklilerin kaydettikleri gelişme-

leri zikretmiştim. Bu gelişme 1596'da H a l e p ' t e cottimo vergisi % 5'ten % 2'ye
d ü ş ü r ü l d ü ğ ü n d e iyice v u r g u l a n m ı ş t ı r ( 173 ). Üç yıl s o n r a , 1599'da bir düşüş kaydedil-
m e k t e d i r , f a k a t Venedik ticareti gene d e saygı d u y u l m a s ı gereken bir r a k a m olan 1,5
milyon altına ulaşmıştır; t ü m hrıstiyanların ticaret hacmi ise 3 m i l y o n d u r ve zambaklı
b a n d ı r a altında ticaret y a p a n Fransızlar da bu hacimde yarım milyonluk bir paya
sahiplerdir ( 174 ). Aynı yıl, fırtınalı mücadelelerden s o n r a Venedikliler Mısır'da birçok
ayrıcalık sağlamışlardır (bunların a r a s ı n d a keten ve deri y ü k l e m e h a k k ı da b u l u n m a k -
tadır) ve açıkça söylemek gerekirse, D i m y a t ve R o z e t t a ' d a k i serbest b u ğ d a y kaçakçılığı
Girit'in iaşesi için tanrısal bir lütuf o l m a k t a d ı r ( 175 ). 15 9 3 konsolosluk r a p o r u n d a
zikredilen H a l e p ' t e k i 16 Venedik firması, 1600'de hala faaliyetlerini s ü r d ü r m e k t e d i r l e r
( 176 ). 1603'te bu kentteki Venedik ticaret hacmi hala 1,5 milyon altın düzeyindedir ( l 7 7 ).
1599'a ait başka bir işaret de Marsilya yükleme poliçelerinden gelmektedir, bu belgeler
İ s k e n d e r u n ' d a n i n d i g o , hindistan cevizi, karanfil gönderildiğini bildirmektedirler.

Böylece 1600'de b a h a r a t ve karabiber k o n u s u n d a O k y a n u s yolu kesin zafer

k a z a n m a n ı n uzağındadır. Yükselmeleri ve a l ç a l m a l a n y l a birlikte, iki rakip yol
a r a s ı n d a k i mücadele 1,5 yüzyıldan fazla s ü r m ü ş t ü r , ve biri için o l d u ğ u gibi, diğeri içinde
birbirlerini izleyen b u n a l ı m ve t o p a r l a n m a dönemleri m e y d a n a gelmiştir. Bu mücadele-
nin akibeti 1600'ler civarında s o n a eren bu s o r u ş t u r m a n ı n dışında k a l m a k t a d ı r . Geriye,
Akdeniz'in b o z g u n a uğradığı d ö n e m l e r i n tarih ve koşullarını belirlemek k a l m a k t a d ı r .
Bu b o z g u n X V I I . yüzyıl başladığında artık çok u z a k l a r d a değildir, f a k a t genel tarihlerin
ç o ğ u n u n d ü n y a n ı n yeni kralı olan O k y a n u s u n t a h t ı n d a n indirdiği Yaşlı Kraliçe için
verdikleri ö l ü m tarihinden yüz yıl sonra o hala t a m bir b o z g u n a u ğ r a m a m ı ş t ı r .

Mümkün açıklamalar
Y u k a r ı d a k i anlatı b ü t ü n sorunları çözememektedir. Eksiktir ve b ü t ü n anlatılar gibi,
gerçeklerden çok g ö r ü n t ü l e r e bağlı k a l m a tehlikesini t a ş ı m a k t a d ı r . Üç veya d ö r t tane
yeni kitap b u nihayetsiz mübadelelerin uçlarından birini m e y d a n a getiren Uzak
D o ğ u ' d a k i olayları d a h a iyi görmemize yardımcı o l m a k t a d ı r l a r ( l 7 8 ). Portekizlilerin
D o ğ u H i n d a d a l a r ı n d a k i , " M ü s t a h z a r a t a d a l a r ı " n d a k i aşırı istekleri, ileriyi g ö r e m e m e -
leri eskiden M a l a k a ' y a yönelik olan lüks b a h a r a t akımlarının yollarının değişmesine
neden o l m u ş t u r . J a v a bağlantısıyla, D o ğ u Hind adaları m ü s t a h z a r a t l a r ı y l a J a v a ve
S u m a t r a ' n ı n yüksek kaliteli karabiberi için bağımsız bir yol o l m u ş t u r . Yüzyılın son yirmi
yılı süresinde, Portekiz denetiminden k u r t u l a n bu hareketler, S u m a t r a a d a s ı n d a
m ü s l ü m a n teknelerinin b u l u ş m a yeri olan Aşem çevresinde d ü ğ ü m l e n m i ş l e r d i r ; bu
m ü s l ü m a n tekneleri d a h a s o n r a İran körfezi veya Kızıldeniz'e gitmektedirler. Seylan
adasının ürettiği kaliteli tarçın bile A ş e m ' e k a d a r g ö t ü r ü l m e k t e , ve tekneler b u n u
A k d e n i z ' e g ö t ü r m e k üzere yüklemektedirler. X V I I . yüzyılın b a ş ı n d a zengin bir T ü r k
ticaret kolonisinin v a r o l d u ğ u Aşem'in bu talihi o k a d a r önemlidir ki, aynı d ö n e m
b o y u n c a Ç i n , Hindiçini (ve M a l a b a r kıyıları dışında kalan H i n d ) alımları önemli b o y u t -
l a r d a a r t m ı ş l a r ve P o r t e k i z l i l e r i n Ü m i t B u r n u y o l u y l a y a p t ı k l a r ı i h r a c a t ı bu a r t ı ş
b o y u t l a r d a a r t m ı ş l a r ve Portekizlilerin Ümit Burnu yoluyla yaptıkları ihracatı bu artış
o r a n ı n d a azaltmışlardır. Tekrarlıyalım ki, bu ticaret kanalı X V I I . yüzyılın ilk yıllarında
bile önemini k o r u y a c a k t ı r . İşte nihayet A k d e n i z y o l u n u n sürekli başarısı açıklamasını
bulmuş olmaktadır.
M e m n u n i y e t belirtisi o l a r a k , matematikçiler gibi, k a n ı t l a n a c a k olan da zaten buydu
demeyelim. G e r ç e k t e , birbirlerinin üzerine inşa edilen bu sabırlı a ç ı k l a m a l a r - P o r t e k i z
kafasızlığı; T ü r k bilgeliği; İran veya Atlantik savaşları; D o ğ u H i n d a d a l a r ı n d a
İslamiyetin b ü y ü k yayılması ve o n a bağlı olan bir b a h a r a t ile k a r a b i b e r ticaretinin
m u a z z a m ölçüde gelişmesi; veyahut yüzyılın başında Portekiz deniz devriyelerinin acı
sözleri; veyahut bir y a n d a n Marsilya'yı ihya eden ve öte y a n d a n d a Tebriz ile L w o w ve
D a n t z i g ( P o l o n y a ) a r a s ı n d a ikinci bir yolu harekete geçiren şu 1570-1573 T ü r k - V e n e d i k
savaşı-; s o n u ç o l a r a k k a r a b i b e r ve b a h a r a t savaşına ilişkin b ü t ü n bu olaylar, A m e r i k a
g ü m ü ş m a d e n l e r i n d e n , M o l u k a l a r a veya S u m a t r a adasının en batı u c u n a k a d a r , d ü n y a
ölçeğinde gözle g ö r ü l ü r nitelikte olan sorun b ü t ü n ü n ü gizleme tehlikesine sahiptirler.
B ü t ü n mü? K a r m a ş ı k , a m a altın ve g ü m ü ş sikkeler t a r a f ı n d a n izlenen. Batıdan d o ğ u y a ,
d ü n y a n ı n d ö n ü ş yönüyle aynı y ö n d e hareket eden, büyük m i k t a r l a r d a tamamlayıcı
parayla birlikte çok çeşitli malları da sürükleyen ve d o ğ u d a n batıya doğru ters yönde
farklı ve çok değerli malların hareketine yol açan bir akım.

Bu kendi ü s t ü n e k a p a n m ı ş olan ve her iki yöndeki hareketi esnasında Akdeniz'i de

yalayan bu a k ı m d a herşey birbirini t u t m a k t a d ı r . Oysa eğer k a b a c a s a p t a n m ı ş tarihler
olan 1550 ile 1620 a r a s ı n d a , k a r a b i b e r ve b a h a r a t A k d e n i z ' d e n geliyorlarsa, a c a b a b u n u n
nedeni A m e r i k a n g ü m ü ş ü n ü n yolculuğuna b u r a d a son vermeyi u z u n süreden beri kesmiş
olması değil midir? Bu k o n j o n k t ü r herşeyi belirlemiştir. Piero Zen adlı bir Venedikli
1530'da İ s t a n b u l ' d a Türklerin dikkatlerini arzento ve dove il piper ( l 7 9 ), p a r a n ı n
k a r a b i b e r i n gittiği yere gittiği k o n u s u n d a çekiyordu. F a k a t b u n u n tersi de aynı ölçüde
geçerlidir. Tabii ki ayrıntıların d a ağırlıkları vardır. Kesin r a k a m l a r a sahip olamadığımız
için, böylece D o ğ u A k d e n i z ticaretinin yeniden canlanış tarihini tartışmaktayız.
H e r m a n n Kellenbenz 1540'ı ö n e r m e k t e d i r ; ben 1550 demiştim ve gene aynını
s ö y l ü y o r u m ve Vitorino M a g a l h a e s G o d i n h o b a n a destek v e r m e k t e d i r ( l 8 °). Eğer
Akdeniz'i XVI. yüzyılın başındaki sürekli bir nakit kıtlığından, aynı yüzyılın ikinci
yarısında nisbi bir bolluğa (bazen 1583-84'e ( 181 ) olduğu gibi, para nereye yatırılacağının
bilinemeyeceği k a d a r aşırı bollukta o l m a k t a d ı r ) g ö t ü r e n evrimi b i r g ü n iyice bilebilirsek,
kesin tarihin o z a m a n aşikâr hale geleceğini d ü ş ü n ü y o r u m . Ö r n e ğ i n Venedik'ten
gözlendiği t a k t i r d e d ö n e m e c i n 1545 ile 1560 arasında yer alacağını s a n ı y o r u m : 9 H a z i r a n
1545'te C 8 2 ) Zecca işçileri işsizdirler, ç ü n k ü kente çok az altın gelmektedir. Bunların
grandissima poverta"larına çare b u l m a k ve o n l a r a iş bulabilmek için 1000 d ü k a değerinde
çok k ü ç ü k sikke basılmasına k a r a r verilmiştir. 1551 'de ( l 8 3 ) Zecca'ya altın getirecek
o l a n l a r a bazı a v a n t a j l a r tanınmıştır: baskı parası olan alışılmış % 3,5'u ödemeyecek-
lerdir. 1554'de ( 184 ) cechirıi per navegar a r m a t ö r ü o k a d a r çoğalmıştır ki, baskı hakkı
o l a r a k yeniden % 3 k o n u l m a k z o r u n d a kalınmıştır. 156l'de ( 1 8 5 ) Zecca d e p o l a r ı n d a o
k a d a r b ü y ü k m i k t a r d a g ü m ü ş vardır ki (altın değil) bunları v a r o l a n küçük sikkeler
halinde b a s m a k olanaksız hale gelmiştir. T a m a m ı n ı basabilmek için bir yıllık süre
g e r e k m e k t e d i r . Bu d u r u m d a (ve bu bir yeniliktir) b ü y ü k g ü m ü ş sikkeler, ducatid'argento
basılmasına k a r a r verilmiştir. Nihayet 1566'da Zecca'da altın sike b a s t ı r m a k isteyenlere
koşullar getirilmiştir ( 186 ). Kısacası A m e r i k a n g ü m ü ş ü n ü n , örneğin Anvers'i 1550'den
sonra kitlesel o l a r a k istila eden ( l 8 7 ) kısmının İtalyan A k d e n i z i ' n e ne z a m a n yeterli
m i k t a r l a r d a u l a ş a r a k D o ğ u Akdeniz ticaretini yeniden canlandırdığını bilmek gerek-
mektedir. Rastlantılar değerlidir: gene D o ğ u A k d e n i z ' d e cereyan etmekte olan 1580'lerin
d u r a k l a m a l a r ı b a n a kısa bir k o n j o n k t ü r e t e k â b ü l e d i y o r m u ş gibi gelmektedir; İspanyol
g ü m ü ş ü Portekizin fethi ve Y a r ı m a d a n ı n m a r u z kaldığı b ü y ü k tahıl b u n a l ı m ı sırasında
Atlantiğe d o ğ r u salınırken, bu k o n j o n k t ü r b ü t ü n A k d e n i z ' d e net bir alçalma
göstermiştir.

2. Akdeniz buğdayının dengeleri ve bunalımları

A k d e n i z hiçbir z a m a n aşırı bolluk d u r u m u n d a y a ş a m a m ı ş ve bizzat bu k o n u d a k i

sıkıntısı y ü z ü n d e n bazı tamamlayıcı önlemlerin peşine düşmesi o n u n bazı beceriler
k a z a n m a s ı n a yol açmıştır. Buğday s o r u n l a r ı n ı . incelemek, o n u n hayatının zayıf
yönlerinden birine u l a ş m a k ve aynı z a m a n d a bu hayatı t ü m boyutlarıyla k a v r a m a k
a n l a m ı n a gelmektedir. K a r a b i b e r ve b a h a r a t bir lüks ticaretini harekete geçirmektedirler
ve bu ticaret üzerinde d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e , kalemin ucuna XVI. yüzyıl ticaret aleminin
b ü y ü k adları gelmektedir, Affaitatiler, Ximenesler, M a l v e n d a l a r , Welserler, F u g g e r l e r .
Buğday böylesine parlak a d l a r a sahip değildir; f a k a t m u a z z a m bir ticaret o l u ş t u r m a k t a
ve b i r k a ç geniş mübadelenin yanı sıra, eğer dikkate alınmazsa h a t a edilecek olan bir
d a m a r ve kılcal d a m a r dolaşımını beslemektedir.

Esas itibariyle b u ğ d a y sağlanması yerinde, Kapalı e k o n o m i l e r içinde, kısa mesafeler-

de gerçekleşmektedir. Kentler ihtiyaçlarını kapılarının dibindeki buğday a m b a r l a r ı n d a n
s a ğ l a m a k t a d ı r l a r . Sadece b ü y ü k kentler bu hacimli malı uzun mesafelerden getirtmek
lüksüne k a z a n a b i l m e k t e d i r l e r .

Buğdaylar
Bu trafikler ister kısa, ister uzun çaplı olsunlar sadece saf b u ğ d a y a veya b ü y ü k ticari
değeri olan b u ğ d a y l a r a , Sicilya'da grani forti veya grani di Rocella adı verilenlere
d a y a n m a m a k t a d ı r ( 188 ). F l o r a n s a ' d a üç farklı kalite birbirinden ayrılmaktadır: cima de
cime, mezzano, debole. C i m a taneleri b ü t ü n yabancı m a d d e l e r d e n arınmış o l a r a k staio
b a ş ı n a 52 libre veya hektolitreye 72,5 k i l o g r a m gelmektedir. Kategorilerine göre fiyatlar,
1590 tarifesine göre sırasıyla, staio başına 7,6,5 lire'dir ( 189 ). Deboli zayıf buğdaydır;
doğununkiler o l a ğ a n d a n d a h a k ö t ü d ü r l e r ; A b r u z z e l e r ( 1 9 0 ) veya U r i n o ' d a k i l e r
biraz d a h a iyidirler, fakat Venedik b u n l a r a b u r u n k ı v ı r a m a m a k t a d ı r veya İspanya ve
b a ş k a yerlerde sulanan ve ç a b u k t ü k e n e n t o p r a k l a r d a da bu cins buğdaylar
yetişmektedir.

Buğdayın yanı sıra, A k d e n i z ' d e h e r g ü n s o f r a l a r a gelen tahıllar a r p a ve özellikle de

darıdır. 1550'de a r p a ve b u ğ d a y yüklü 10 gemi A p u l i a ' d a n Napoli'ye gelmiştir ( 191 ).
V e r o n a 1559'da felâket düzeydeki bir darı üretiminden y a k ı n m a k t a ( 192 ) ve stoklarda-
kileri Venedik staro'su başına bir d ü k a y a satmayı ö n e r m e k t e d i r . 1562'de k o r k u n ç bir
kuraklık nedeniyle yeniden kötü bir hasat o l m u ş t u r . İspanyol elçisinin bildirdiğine göre
" f a k i r insanların beslendikleri" t ü m d a r ı üretimi kaybedilmiştir ( l 9 3 ). Z a n t a a d a s ı n d a k i
köylerde sadece k a r a a r p a ekmeği yenilmektedir ( 1 9 4 ). K ü ç ü k A s y a ' d a k i Ç a n a k k a l e
civarında, Philippe de C a n a y e ' ı n naklettiğine göre, b u ğ d a y o l m a d ı ğ ı n d a n T ü r k
köylerinde yulaf ekmeği yenilmektedir O 9 5 ), zaten A k d e n i z ' d e yulafın nadir bir mal
olduğu hesaba katılacak olursa, bu da kendi t ü r ü n d e bir lüks o l m a k t a d ı r . K o r s i k a ' d a
b u ğ d a y ı n ikâmesi, ağaç ekmeği denilen kestane ekmeğidir. T ı p k ı P o vadisi ve
V a l e n c i a ' d a o l d u ğ u gibi D o ğ u ' d a bilinen bir yere s a h i p olan pirinç buğdayın arızi bir
ikâmesidir. K u r u sebzeler, İspanyol denizaşırı t o p r a k l a r ı n d a n gelen bezelye veya
özellikle M ı s ı r ' d a n gelenler o l m a k üzere b a k l a , tıpkı imdat ekmekleri o l a r a k kabul
edilmektedirler. La G o u l e t t e ' i n yeni k a p t a n ı A l o n s o d e P i m e n t e l bol m i k t a r d a b u ğ d a y ve
a r p a gelmesine r a ğ m e n "bize bezelye y o l l a n m a m ı ş olması ne felâket " diye b a ğ ı r m a k t a n
kendini a l a m a m ı ş t ı r ( 196 ).

D e m e k ki b u ğ d a y vardır, buğdaycık vardır ve İspanyol belgelerinin çoğulu lospanes

çok şey ifade etmektedir. Fakirlerin ekmeği vardır, zenginlerin ekmeği vardır. Sadece bu
s o n u n c u s u saf b u ğ d a y d a n d ı r . L i z b o n ' d a kuzeyden gelen b u ğ d a y zenginlere yönelik
o l d u ğ u n d a , t a ş l a r d a n ve diğer yabancı m a d d e l e r d e n k u r t u l m a k için özenle elenmektedir
ve Lizbon kadınları evlerinin ö n ü n d e bu işle u ğ r a ş m a k t a d ı r l a r ( 197 ).

Tahıl ticaretinin bazı kuralları

T a r i h ç i o l a r a k , tahıl tüccarlarının k a r m a ş ı k o y u n u n a k ü ç ü k y a n ı n d a n y a k l a ş a r a k ,
belli bir alıma, bir kentin iaşesine, bir s p e k ü l a s y o n a , özel bir hesaba b a k ı y o r u z . Herşey
bu o y u n u rastlantısal hale getirmektedir: belirsiz hasat miktarları, devletlerin öncelikle
de kentlerin tahıl k o n u s u n d a sürekli bir uyanıklık halinde olmaları, tüccarların h a t t a
k ü ç ü k perakendecilerin spekülasyonları, d o l a ş ı m a s o k u l a n tutarların muazzamlığı,
u t a n m a s ı az denizciler y ü z ü n d e n bir n a v l u n u n kaybedilme tehlikesi... Ve bu a l a n d a hiç
aracı sıkıntısı çekilmemektedir. N i h a y e t , b u meslek tek başına y a p ı l m a k t a ve başka
faaliyetlere b a ğ l a n m a k t a d ı r ki, bu d a s o r u n u k a r m a s ı k l a ş t ı r m a k t a d ı r .

Bu b a ğ l a m d a , J a c o p o ve B a r d o Corsi'nin kayıtları, Floransalı bu b ü y ü k tüccarları

G a l i l e o ' y a kredi verdikleri k a d a r ; uzun k a r a b i b e r ve ipeklileri vadeli o l a r a k p e r a k e n d e
s a t a r k e n ve P a l e r m o ' d a T o s k a n a b ü y ü k d ü k ü n ü n hesabına b u ğ d a y üzerinde b ü y ü k
o p e r a s y o n l a r gerçekleştirirken göstermektedir. O n l a r ı n emri altında çalışmış olan
B a r t o l o m e o Corsini, bazısı s o n u ç l a n m ı ş , bazısı devam etmekte olan bu o p e r a s y o n l a r ı n
bilançosunu çıkartmıştır. 1595'deki bir dizi alımın s o n u c u n d a Floransalılar 11.766 d ü k a
borçlu kalmışlardır. 1596 için s o n u c a b a ğ l a n a n pazarlıklar P a l e r m o ' d a n 3.500 salme
b u ğ d a y alımını ve bunların G i r g e n t i caricatore'sinde iki R a g u z a nave'sine yüklenmesini
k a p s a m a k t a d ı r . H a r c a m a tutarı 10.085 d ü k a d ı r , yani L i v o r n o ' d a teslim salma başına 3
d ü k a d a n biraz d a h a d ü ş ü k . B u n u , yüklenmeyi beklerken çeşitli caricatorCde stoklanmış
2.000, 7.000 s o n r a d a 6.000 salme 'lik b u ğ d a y hesapları izlemektedir. D a h a sonra
d ü z e n l e m e ve k a m b i y o k o n u l a r ı n d a mali ayrıntılar ile borç ve mal varlığı k o n u s u n d a k i
yazılar gelmektedir C 9 *). Eğer Corsi'lerin acentesinin 1598'de açıkladığı o p e r a s y o n l a r
k a v r a n a c a k olursa, b u ğ d a y üzerinde yapılan spekülasyonlar d a h a iyi anlaşılacaktır.
Corsilere ait b u ğ d a y yüklü bir nave h e n ü z belirlenmemiş nedenlerden ö t ü r ü hamulesini
Messina'ya boşaltmıştır, yani k u r t u l u n m a s ı söz k o n u s u olan m i k t a r 3.700 salme'Yık
k ü ç ü m s e n m e y e c e k bir r a k a m d ı r . G e r ç e k t e bu b u ğ d a y 1595'te yapılmış olan a l ı m l a r d a n
k a y n a k l a n m a k t a ve bu nedenle, yalnızca e k m e k y a p m a y a u y g u n o l m a k t a n çıkmakla
k a l m a m a k t a , aynı z a m a n d a peksimet bile y a p ı l a m a z hale gelmiş b u l u n m a k t a d ı r , yani
tavuk yemi o l m a k t a n b a ş k a bir işe y a r a m a y a c a k d u r u m d a d ı r . Böylece Messina'ya
boşaltılan buğdayın bir kısmı vadeli satılmış, geri kalanı d a peksimet haline getirilmişse
de, kolay satılmışa b e n z e m e m e k t e d i r . 2500 k a n t a r d a n 564'ü H a z i r a n d a satılmış; 620
k a n t a r ı A ğ u s t o s t a T o s k a n a k a d ı r g a l a r ı n a teslim edilmiştir ve d e p o d a d a h a 1316 k a n t a r
vardır. Fiyatlar z a m a n l a d ü ş m ü ş l e r ve 37 tarVden 30'a, s o n r a da 16'ya inmişlerdir ( l 9 9 ).
Ve acente alıcılarla, peksimet y a p m a y ı üstlenen fırıncıların k ö t ü niyetli o l d u k l a r ı n d a n
y a k ı n m a k t a d ı r ( 20 °). Bu, ö y k ü n ü n bir yanıdır. O s u n a d ö n e m i n d e bir b u ğ d a y muhtekiri
olan veya öyle olduğu söylenen Starace'yi ( 201 ) ö l d ü r e n Napolililer herhalde tahıl
t o p t a n c ı l a r ı n d a n d a h a b a ş k a bir kanıya sahiplerdi. F a k a t b u ğ d a y e t r a f ı n d a oluşan
d i k k a t ve t a m a h l a r ı n en küçüğü h ü k ü m e t l e r e ait olanları değildir. B ü t ü n devletler
b u ğ d a y işine k a r ı ş m a k t a d ı r l a r , küçükleri bile, Savua d ü k ü bile, h a t t a Erdel voyvodası
bile. Yaşlı tarihçi Biancini buğdayın çevresinde, enkizisyon k o n u s u olan şeylerden d a h a
fazla casusluk o l d u ğ u n u y a z m a k t a d ı r . B u n u n birçok nedeni vardır. Tıpkı tuz k o n u s u n d a
o l d u ğ u gibi, devlet maliyesinin b u ğ d a y k o n u s u n d a k i a ç g ö z l ü ğ ü n ü d o y u r m a k m ü m k ü n
değildir. Öte y a n d a n , b u ğ d a y ticareti bir dizi teşvik ve lütfa kapı a ç m a k t a d ı r . Bu bir
k o m u t a levyesi, bir baskı aracı, hizmetlerin karşılığını ö d e m e n i n veya ayrıcalık
y a r a t m a n ı n bir biçimidir. Venedik'teki İspanyol "milleti"nin konsolosu olan ve bir
u z m a n ı n söylediklerine göre görevini iyi y a p a n , öte y a n d a n d a Portekiz belgelerinin
L i z b o n ' d a k i tüccar-kralın hizmetinde olarak gösterdikleri T h o m a s C o r n o ç a 1573'de
ö d ü l olarak P i e m o n t e buğdayını G r i s o n l u l a r a (İsviçre'de bir k a n t o n halkı) M i l a n o
devleti üzerinden vergiden muaf olarak transit geçirme hakkını talep etmiştir. D a h a önce
verilmiş ve verilmekte olan ayrıcalık nehirlerine bakılacak o l u r s a , bu k ü ç ü k bir lütuf
o l a r a k k a l m a k t a d ı r ( 202 ). Sicilya'da b u ğ d a y üzerinden ihsanlar vermek k u r a l d ı r ( 203 ).
1578 yılına ait tratas"ların d ö k ü m ü G . A . D o r i s ' y a "6.000 tratte" bağışlandığını
g ö s t e r m e k t e d i r ; b u n d a n Sicilya b u ğ d a y ı n d a n 6.000 salme ihraç h a k k ı tanındığını
anlayınız, yani tratte b a ş ı n a 2 e k ü d e n , 12.000 e k ü l ü k bir gelir ( 204 ) ki, bu o n a 1566'da
tanınmış olan 4.500 salme 'nin üzerine ek bir ayrıcalık o l m a k t a d ı r ( 20S ). İspanyol
garnizonlarının ve İ s p a n y a hizmetindeki Savua k a d ı r g a l a r ı n ı n b u l u n d u k l a r ı Nice ve
Villefranche piyasalarının iaşesi için, S a v u a d ü k ü 1566'da II. Felipe'den 6.000 salme'\\Y.
bir Sicilya buğdayı tratta perpetua'sı talep etmiştir ( 206 ). Kral bir kereye m a h s u s o l m a k
üzere 1.500 salme"lik bir tratta verilmesine razı o l m u ş t u r . Ek bir bilgi olmaksızın,
E m m a n u e l Philibert'in, bu s ö z ü m o n a ülkesinde muhafızlık y a p a n İspanyollara yönelik
buğdayın ticaretini yaptığı bilinmektedir ( 207 ). U z u n z a m a n d a n beri 6.000 salme'lik bir
Sicilya buğdayı tratta'sından y a r a r l a n a n " M o n a k o s e n y ö r ü " C a r l o G r i m a l d i de zaten bu
yola b a ş v u r m a k t a d ı r . II. Felipe'nin 13 E k i m 1584 tarihli bir m e k t u b u bu lütfü o n d a n geri
a l m a k t a d ı r , ç ü n k ü senyör lisansları M o n a k o ' y u beslemek üzere k u l l a n m a k yerine
satmayı yeğlemiş ve bunları Sicilya vergisinin altında bir fiyattan satmıştır ( 208 ). Başka
d ü n y a l a r d a d a aynı maceralar y a ş a n m a k t a d ı r . 1562'de R a g u z a l ı l a r a tanınan ve
Valencia'dan alınması gereken yaklaşık 1.600 salme'lik bir ihraç izni vesilesiyle buranın
Valide S u l t a n ' a ait bir has o l d u ğ u n u öğreniyoruz ( 209 ).

K ü ç ü k ayrıntılar ve k ü ç ü k tarih: b u ğ d a y tratta'larının yöneticilerin elinde bir gelirve

ö d e m e aracı olması s o n u c u n d a bu yöneticiler b u ğ d a y ticaretine çok d a h a bağlı hale
gelmektedirler, ancak b u n u ne Türkiye'de, ne de Hrıstiyan aleminde izlemek çok kolay
değildir. Ve devletlerin gözetimi, kentlerin hastalık derecesindeki gözetimlerine kıyasla
bir hiç mertebesindedir ( 21 °).

Buğdayın kendini bu k a d a r d ü ş ü n d ü r t m e s i n i n nedeni kıt olmasıdır. Akdeniz

hasatları genellikle yetersizliğin civarında o l u ş m a k t a d ı r l a r . Z e n g i n tarımlar, bağlar,
hayvan yetiştiriciliği o n a sürekli birer rakiptirler ( 2 n ) . Bu ilk a m a tek neden değildir.
Buğday A k d e n i z ' d e ekstensif bir tarım o l m a y a d e v a m etmektedir; b ü y ü k alanlara gerek
göstermektedir, ç ü n k ü birim başına verim yüksek değildir ve üstelik t o p r a k l a r her yıl
işlenememektedir. Sicilya'da iki yılda bir ekim (buğday ve nadas) k u r a l d ı r ( 2 I 2 );
A p u l i a ' d a k i T a v o l e r e ' d e aynı d u r u m söz k o n u s u d u r ( 213 ). İ s p a n y a ' d a ideal o l a n ı ü ç y ı l d a
bir ekimdir (üç hojas), ç ü n k ü bir yıl ekim, bir yıl n a d a s usulü t o p r a k l a r ı tüketmektedir.
Dry Farming u y g u l a m a l a r ı bir kısmı derin, diğerleri yüzeysel sürümlerin çakışmasını
g e r e k t i r m e k t e d i r , böylece y a ğ m u r kıtlığına karşı ö n l e m alınmış o l m a k t a d ı r ( 2 U ) .
Nihayet, yöneticilerin buğdayı vergilemek, satışları düzenlemek k o n u s u n d a aldıkları
önlemler, sadece inlemesini veya İ s p a n y a ' d a olduğu gibi katırcılık hayatına yönelmeyi
veya A m e r i k a macerasına katılmayı bilen bir köylülüğü ezmektedir. '

B u n l a r a , d u a l a r l a ö n l e n e m e y e n , kışın m e y d a n a gelen su baskınlarının veya yazın

k u r a k l ı k l a r ı n ı n d r a m ı n ı d a ekleyelim ( 2 I 5 ). Sonuç: en u f a k bir h a b e r d e d a l g a l a n m a y a
başlayan fiyatlarda o l a ğ a n ü s t ü o y n a m a l a r . Bu fiyat değişmelerinin mekanizması a n c a k
XVIII. yüzyılda araştırılmaya başlanmıştır ve bu k o n u d a çok az kitap 1793'te
F l o r a n s a ' d a yayınlanmış a n o n i m (belki de Sestrini yazmıştır) bir eser k a d a r aydınlatıcı
olabilmiştir ( 216 ). Bu kitap A k d e n i z ' i n çeşitli bölgeleri a r a s ı n d a k i fiyat dengesizlikleri
k o n u s u n d a akıllıca d ü ş ü n c e l e r d e n yana zengindir: böylece XVI. yüzyılda o l d u ğ u gibi
ucuz e k m e k diyarı D o ğ u ile, pahalı e k m e k diyarı Batı a r a s ı n d a bir fark belirmektedir.
K i t a p öte y a n d a n şu veya bu bölgedeki kötü bir h a s a d ı n , m e r k e z d e n çok, çevrede d a h a
yüksek f i y a t l a r d a n bir pahalı b u ğ d a y alanını nasıl yarattığını a ç ı k l a m a k t a d ı r ( 2 I 7 ). D a h a
XVI. yüzyılda bile d u r u m böyledir. Bir kıtlık alanı belirmeye başlar b a ş l a m a z tüccarlar
o n a yönelmekte, teknelerini harekete geçirmekte, stoklarını tasfiye etmektedirler. Bu
a l a n d a n bazen çok u z a k l a r d a k i fiyatlar d a , bu hareketten ö t ü r ü a r t m a k t a d ı r . F a k a t
tekneler pahalılık ülkesine üşüşünce o r a d a k i fiyatları alt-üst etmektediler. Siyasal
e k o n o m i dersleri için iyi bir şema.

Denizin t ü m ü için kötü bir yıl olan 1561'de, İ s t a n b u l ' d a karşımıza bu d u r u m

ç ı k m a k t a d ı r ; bu yılda Portekiz'de i l k b a h a r "alışılmamış bir k u r a k l ı k t a " geçmiş ( 2 I 8 ),
İ s p a n y a ' d a k i hasat felâket düzeyinde gerçekleşmiş ( 219 ), Sicilya'da salme başına fiyat
h a s a t t a n sonra 2,5 d ü k a y a çıkmış ( 22 °), ve D o ğ u ' d a iki hasat a r a s ı n d a o k a d a r b ü y ü k bir
fark m e y d a n a gelmiştir ki, d a h a i l k b a h a r d a n itibaren endişelenilmeye başlanmıştır ( 221 ).
Colomba adlı bir Venedik nave'si y o l u n d a n çevrilerek İzmit'e yöneltilmiş ve başkente
gidecek b u ğ d a y d a n yüklemek z o r u n d a bırakılmıştır ( 222 ). G e n e Venediklilere ait olan ve
V o l o ' d a n b u ğ d a y yüklenen d ö r t nave'ye Selanik k o r u m a k a d ı r g a l a r ı t a r a f ı n d a n
e l k o n u l a r a k İ s t a n b u l ' a gönderilmiştir ( 223 ). İstanbul gibi bir cazibe merkezinde,
teknelerin kitlesel o l a r a k gelmeleri açığı ç a b u c a k k a p a t a r a k fiyatları d ü ş ü r m ü ş t ü r ;
buğdayın chilo'su {salme'nin d o k u z d a birine eşit) 17,5 akçeye d ü ş m ü ş t ü r ki, 1 d ü k a = 6 0
akçe eşitliğinden, salme başına 5 d ü k a d a n d a h a az etmektedir ( 2 2 4 ). Ertesi yıl, b u ğ d a y
fiyatı Y u n a n iskelelerinde chilo'su 12 akçeye d ü ş m ü ş t ü r , yani salme'si iki d ü k a d a n d a h a
aza.

Başka bir ö r n e k : 1578'de k o r k u n ç bir kıtlık İspanya'yı perişan etmiştir. Kral naibi
M a r c a n t o n ı o C o l o n n a Sicilya'dan imdat tekneleri y o l l a m a n ı n çerelerini a r a m a k t a d ı r .
Tüccarlar 24.000 salme'lik alım yapmışlardır ve b u n u n 6.000'ini İspanya'ya g ö t ü r m e y i
yüklenmişlerdir. Geri kalanı için çok fazla m a c e r a y a atılmayı istememektedirler, ç ü n k ü
" h e r k e s en fazla kazancın nerede o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü y o r s a , o r a y a k o ş m a k t a ve bu
d u r u m d a aşırı tahıl b o l l a ş m a s ı " ve ticari felâketler " m e y d a n a g e l m e k t e d i r " diye
a ç ı k l a m a k t a d ı r l a r ( 225 ). Y u k a r ı d a zikrettiğimiz r a p o r u kaleme alan kişinin de 1584'de
d ü ş ü n d ü ğ ü d u r u m b u d u r . R a p o r yazarı, taşımayı üstlenmek isteyen h ü k ü m e t yöneticile-
rini, k a z a n ç k o k u s u y l a , el odor de la ganancia İspanya'ya çekilerek b u r a y a üşüşecek olan
tüccarların o n l a r için m e y d a n a getirecekleri tehlike k o n u s u n d a u y a r m a k t a d ı r ( 226 ).

Bir tüccar için b a ş k a bir felâket de, zorluk halinde olan bir ülkeye yolladığı
teknesinin, o n a canının istediği gibi ve her z a m a n da d a h a d ü ş ü k bir fiyattan ö d e m e
yapacak olan bir kent t a r a f ı n d a n çevrilerek elkonulmasıdır. Bu b a ğ l a m d a şu Cenevizli
toptancıların öfkeleri a n l a ş ı l m a k t a d ı r : A p u l i a ' d a n b u ğ d a y yükledikleri tekneler 1578'de
İ s p a n y a ' n ı n altissimi fiyatlarına d o ğ r u gitmektedir; ve teknelere bizzat Cenova
C u m h u r i y e t i t a r a f ı n d a n e l k o n u l m u ş t u r ( 227 ).
İlke olarak ticari m e k a n i z m a basittir: tahılı iyi bir yıldan kötü bir yıla t a ş ı m a k veya
b u n d a n d a h a fazla u y g u l a n a n bir y ö n t e m o l a r a k ( ç ü n k ü tahılları k o r u m a k z o r d u r ve
u z u n z a m a n stokta bekletilemezler), iyi bir hasat bölgesinden kötü bir hasat bölgesine
ü r ü n fazlasını a k t a r m a k . Böylece, hasatların kaprislerine göre, m ü b a d e l e akımları yön
değiştirmektedirler. Tahıl k o n u s u n d a herşey görülebilir, herşey g ö r ü l m ü ş t ü r . Hiçbir kıyı
bölgesi veya kıyılara yakın bölge olmasın ki b i r g ü n bir fazlalık arzetmesin. K o r f u
adasının bir z a m a n l a r " f o r m e n l o grosso" ( 228 ) ihracatçısı o l d u ğ u n u keşfetmek için XV.
yüzyıla geri gitmek yeterlidir ve XVI. yüzyılın ilk yarısında Kıbrıs'ın Venedik y ö n ü n e
d o ğ r u b u ğ d a y ve özellikle a r p a ihraç ettiği g ö r ü l m e k t e d i r ( 229 ). 15 70'lerde S p a l a t o , civar
bölgelerden gelen T ü r k buğdayının istilasına uğradığına tanık o l m a k t a ve T ü r k
silahlarının f a r k ı n a varıncaya k a d a r bunların Venediğe gitmelerine izin vermektedir ( 23 °),
a n c a k T ü r k silahları karşısında aniden k o r k u y a kapılan S p a l a t o h e n ü z kentte olan
tahılın Venediğe gitmesini engellemiştir. Bazı yıllar şaşırtıcı anormallikler o r t a y a
ç ı k m a k t a d ı r : 1555'de R o m a ' y a İspanyol buğdayı sevkiyatı ( 231 ); 1564'de Katolik kral
t a r a f ı n d a n verilmiş herşeyi yerli yerinde bir izin belgesiyle A n d a l u ç y a tahılının
C e n o v a ' y a gönderilmesi ( 232 ); 1571'de Kastilya'nın d e p o k a p a k l a r ı n ı açması ( 233 ).
1587'de Sardinya kral naibi b a ş a r ı l a r ı n d a n ö t ü r ü kendi kendini k u t l a m a k t a y d ı : o n u n
yönetimi esnasında C e n o v a ' y a 4.000 salme b u ğ d a y sevkedilmişti ( 234 ). Herşey olabilir!
H a t t a O r a n A f r i k a buğdayının bir çıkış kapısı haline gelebilir ( 235 ). D i e g o Suarez bu
d u r u m u açıklamıştır ( 236 ): presidio çevresinde yerli b u ğ d a y , İspanyol b u ğ d a y ı n d a n 4 veya
5 kat d a h a u c u z d u r . Buğdayın b u l u n m a s ı halinde kâr b ü y ü k b o y u t l u d u r , a m a k u ş k u s u z
her yıl b u ğ d a y b u l u n m a m a k t a d ı r ( 237 ). Aynı şekilde Cezayir, yılına göre aşırı zengin veya
aşırı fakir o l m a k t a d ı r ( 238 ).

D o l u a m b a r l a r ne yazık ki, sıklıkla o r t a y a çıkan, şiddetli, insan yiyici kıtlıklar

esnasındaki boşlukları telâfi etmeye yeterli o l a m a m a k t a d ı r l a r . 1554'de bu kıtlıklardan
biri horibilissime in tutta Italia m e y d a n a gelmiştir ( 239 ). Ve dışarıdan r a h a t l a m a u n s u r u
kolaylıkla gelememiştir, ç ü n k ü onbinlerce insan ölmüş ve F l o r a n s a ' d a buğdayın
stagio'su 8 lire ye ulaşmıştır ( 24 °).

Denizyollarına bağlı olarak buğday ticareti

Buğday kolay taşınabilen f a k a t hacimli bir maldır. Ne k a d a r değerli olursa olsun,
b ü y ü k taşıma maliyetlerine katlanması m ü m ü k ü n değildir. Tabii ki kıtlık ve aşırı fiyat
artışı d u r u m l a r ı hariç, b u ğ d a y k a r a d a a n c a k kısa mesafeli yolculuklar y a p m a k t a d ı r .
İşte 1584'de İ t a l y a ' d a n İ s p a n y a ' y a bir tahıl sevkiyatı projesi ( 241 ). Yükleme T o s k a n a
Presidio'larından yapılacaktır, Orbetello, T a l a m o n e veya " P u e r t o H e r c u l e " . Alım
(Kastilya ölçüsü olarak 70.000 fanega) Papalık t o p r a k l a r ı n d a k i C o r n e t o ve Toscanella;
T o s k a n a b ü y ü k dükalığına bağlı Siena M a r e m m e s i n d e k i G r o s e t t o ; P a r m a d ü k ü n e ait
olan C a s t r o ve M o n t a l t o ' d a n yapılacaktır. Yani bazen kara içinde 15, 25 ve 30 millik
mesafelerden. Sonuç: İ s p a n y a ' d a fanega'sı 10 riyal olan alış fiyatına, yükleme
merkezlerine k a d a r k a r a d a n taşıma bedeli olarak moggio başına üç ekü, yani fanega
başına üç riyal eklemek gerekmektedir. İşte nisbeten kısa bir yolculuktan s o n r a %30
p a h a l ı l a n a n bir buğday. Bu açıdan Apuli; 1 ile N a p o l i arasındaki yolları arabaların
geçebilecekleri hale getirmek k o n u s u n d a k i bir proje h a k k ı n d a N a p o l i kral naibinin
düşünceleri (29 T e m m u z 1562) anlaşılır hale gelmektedir: " N a p o l i kentinin iaşesini
taşıyabilmek için a r a b a l a r ı n işleyebilecekleri yolların açılmasına gelince, bu konuyla
m ü m k ü n olan en b ü y ü k hızla meşgul o l u n m a k t a d ı r . F a k a t A p u l i a ' d a n b u r a y a arabayla
b u ğ d a y t a ş ı m a n ı n m u a z z a m maliyeti k o n u s u n d a kimsenin bu işi y a p m a riskine
gireceğini s a n m ı y o r u m " ( 242 ). Buğdayı Y a r ı m a d a n ı n bir u c u n d a n ö b ü r ü n e k a d a r taşımak
m ü m k ü n değildir. Napoli üzerinden bazen tahıl geçmektedir, f a k a t hiçbir şey Adriyatik
ile Tiren Denizi a r a s ı n d a b u ğ d a y taşındığını g ö s t e r m e m e k t e d i r . Bu çok az m ü m k ü n bir
d u r u m d u r , ç ü n k ü F l o r a n s a çevresinde, kentin civarında 4-13 millik bir daire içinde
yapılan taşıma buğdayın fiyatını, 1570'de %4,24 ve 1600'de %3,35 a r t ı r m a y a yeterli
o l m a k t a d ı r ( 2 4 3 ) (bu d u r u m bizatihi malın fiyatının k a r a taşıma maliyetinden d a h a çok
arttığını göstermeye yönelebilir, f a k a t sırf bu ö r n e k t e n hareketle genellemelere
ulaşılmaz, hatta F l o r a n s a ' d a k i başka yüzdeler b u n u n tersini o r t a y a k o y m a k t a d ı r l a r ) .
1559 O c a ğ ı n d a , Santa Ella ve La R a m b l a kasabalarının arpasını M a l a ğ a ' y a y o l l a m a k t a n
vazgeçilmiştir, ç ü n k ü a r a b a y l a taşıma bedeli, a r p a n ı n bedeli k a d a r t u t m a k t a d ı r ( 244 ).

1590-1591 kışında P o l o n y a ' y a giden ve yolda I n n s b r u c k ile V i y a n a ' d a K r a k o v veya

M a c a r i s t a n ' d a k i m u h t e m e l b u ğ d a y fiyatları h a k k ı n d a bilgi t o p l a y a n , s o n r a da
Provveditori alla Biave için, Venedik'te teslim bir sftzfo'nun kaça geleceğini hesaplayan şu
Venedikli kâtip M a r c o O t t o b o n ' a sempati duymalıyız ( 24S ). İşlemin hemen her z a m a n
olanaksız o l d u ğ u n u görebilmek için p a r a ve ölçüleri birbirlerine çevirmek, vergi ve
simsarlık bedelleri k o n u s u n d a hiçbir şeyi u n u t m a m a k gerekmektedir. K r a k o v ' d a n
alınan bir Venedik staio'su karşılığı b u ğ d a y 8 Venedik lire'sine malolmaktadır.
K r a k o v ' d a n V i y a n a ' y a taşıma için 7 lire 1 2 s o l d i ö d e m e k t e ; Viyana Villach a r a s ı n d a 7 lire
10 soldi; Villach'tan V e n z o n ' a 3 lire; V e n z o n ' d a n P o r t o G r u a r o ' y a 1 lire 4 soldi; P o r t o
G r u a r o ' d a n (kayıkla) Venediğe k a d a r 3 soldi taşıma bedeli ö d e n m e k t e d i r . Bunlara
vergiler, çuval ve fıçı bedelleri, simsarlık ücretleri eklenmektedir. T o p l a m olarak 30 lire
19 soldi veya 31 lire'den 1 soldi eksik bir h a r c a m a y a p ı l m a k t a d ı r : taşıma, malın fiyatını
d ö r t kat arttırmıştır. T a ş ı m a , ticarileşmiş b u ğ d a y fiyatları a r a s ı n d a k i farklılaşmanın
başlıca u n s u r u d u r ( 246 ).

Böylece b u ğ d a y sevkiyatında neden su yollarının tercih edildiği anlaşılmaktadır.

B u r g o n y a buğdayının güneye doğru yayılması a n c a k R h o n e yolunun kullanılması
sayesinde m ü m k ü n olabilmiştir. F l o r a n s a ' y a getirilen ve zorunlu olarak pahalı olan
yabancı b u ğ d a y l a r , kentin nehir limanı olan Signa'ya k a d a r , m ü m k ü n o l d u ğ u n c a
A r n o ' d a n yukarı ç ı k m a k t a d ı r l a r ( 247 ). Sicilya'daki Lentini bölgesinin (Leontinoi)
zenginliği tarımsal k a y n a k l a r ı n d a n ve ek bir şanstan ileri gelmektedir: kıyıdan çok uzak
değildir ve fiume grandesi San L e o n a r d o kente birkaç fersah k a l a n a k a d a r seyrüsefere
u y g u n d u r ; en a z ı n d a n 1483'teki d u r u m b u d u r ( 248 ).

Denizyoluyla taşımacılık nisbeten u c u z d u r . Y u k a r ı d a verdiğimiz, İ s p a n y a ' y a

taşınacak İtalyan buğdayı örneğine geri dönecek o l u r s a k , fanega başına alış fiyatı 10
Kastilya riyaline gelmektedir, limana k a d a r taşıma 3 riyal, ihraç resmi 5 riyal ve iyi bir
R a g u z a teknesinde taşıma bedeli sadece 3,5 riyal o l m a k t a d ı r . Bunlara bir de, yılın
ilerlemiş olması nedeniyle o l d u k ç a yüksek {ad valorem % 9) bir de sigorta bedeli
eklenirse, fanega başına 30 maravedis ek bir h a r c a m a o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . Böylece deniz
taşıma bedeli fanega başına 4 riyal o l m a k t a ve buğdayın bir fenaga'sı Alicante veya
C a r t h a g e n a ' d a 22 riyal 3 maravedis o l m a k t a d ı r (bu hesaplarda bir riyal 54 maravedis
sayılmıştır). Buğdayın nakli . e s n a s ı n d a deniz taşımacılığı diğer işlemlere nazaran
- a r a b a y l a taşıma, yük hayvanlarıyla taşıma veya ihraç izni- nisbeten d a h a ucuza
m a l o l m a k t a d ı r . Üstelik deniz taşıma bedeli mesafeyle kesin bir bağlantı içinde değildir:
fiyat İ t a l y a ' d a n Barselona veya Valencia'ya gidilmesi halinde veya kıt buğdayın T o s k a n a
veya Sicilya'dan götürülmesi halinde değişmemektedir. H a t t a gemi sahipleri İ s p a n y a ' y a
giderken, Sicilya'dan yola çıkınca T o s k a n a presidio'larına k a d a r çıkıp d a h a kuzeyden
geçmektense, " K ö r f e z " i aşmayı tercih etmektedirler: Sicilya'dan hareketle tener elgolfo
mas lançado, körfezi d o ğ r u d a n geçmenin d a h a iyi o l d u ğ u n u ilân etmektedirler.
B u n u n s o n u c u o l a r a k , denizyollarına kolay ulaşabilen A k d e n i z dünyasının iç kesimi
b ü y ü k bir tahıl ticareti l ü k s ü n ü n bedelini ödeyebilecek d u r u m d a d ı r . Bu f a r k ı n a varış tek
başına, sadece denizle d o ğ r u d a n teması olan (Milano gibi ayrıcalıklı olanları dışında)
kentlerin büyüyebilmelerini a ç ı k l a m a k t a d ı r . Eğer A k d e n i z adaları çoğu z a m a n zengin ve
istilacı tek bir ü r ü n ü yetiştirmeye kendilerini tahsis edebiliyorlarsa, denizin tahıl
tekneleriyle onların ulaşabilecekleri yerde o l m a s ı n d a n d ı r . Sürekli olarak gıda sıkıntısı
içinde olan bu a d a l a r , tehlike içindeki hayatlarını sürekli o l a r a k dengeye getirmekte-
dirler. Bu sadece denizin izin verdiği veya harekete geçerdiği bir beden eğitimidir. Buğday
su üzerinde inanılmaz koşular gerçekleştirmektedir. V a l e n c i a ' d a , İ s p a n y a ' d a ( 249 ),
C e n o v a ' d a , R o m a ' d a Mısır veya Ege buğdayı yenilmektedir. Ocak 1578'de D a x
p i s k o p o s u IX. C h a r l e s ' a R a g u z a ' d a n şöyle y a z m a k t a d ı r : " B u kentte en aşağı 500 mil
u z a k t a n getirilmemiş tek bir tane bile yenilmemektedir " ( 25 °). Bu, XVI. yüzyıldan çok
d a h a öncelerinin de gerçeğidir. Buğday A n t i k i t e ' d e n beri her z a m a n güvertesi o l m a y a n
teknelerde böyle t a ş ı n m a k t a y d ı . XI. yüzyılda A r a g o n buğdayı E b r o ' d a n aşağı iniyor,
s o n r a d a T o r t o s a ' n ı n ötelerinde denizin uzun verev çizgisi üzerinden Suriye'nin aşırı
ihtiyacına cevap vermeye k o ş u y o r d u ( 251 ).

İhracatçı kent ve ülkeler

Tahıl ticaretinin yararlandığı tüm p a z a r l a r deniz kıyılarında veya a k a r s u boylarında
yer a l m a k t a d ı r l a r . Bu kayıkların L i v o r n o ile bağlantılarını sağladıkları G r o s s e t o ,
M o n t a l t o , C o r n e t o ( 252 ) gibi küçük limanların veya bir sigorta poliçesinin Venediğe
d o ğ r u faal bir trafiğe tanıklık ettiği Abruzzelerin G r o t t a m m a r e , Sinigaglia gibi
limanlarının d u r u m u d u r ( 253 ). B u n d a n da fazlası b ü y ü k pazarların d u r u m u böyledir:
b ü y ü k nehir aracılığıyla K a r a d e n i z ' e b a ğ l a n a n T u n a ovasındakiler ( D o ğ u A k d e n i z ' d e n
Aralık 1575'te ( 2 5 4 ) gönderilen bir r a p o r Eflâk ve B u ğ d a n t a r a f ı n d a n sunulan buğdayın,
Türklerin emrine göre peksimete çevrilip, s o n r a da T u n a kıyısına getirilerek teslim
edilmesi gerektiğini göstermektedir); b u ğ d a y üreticisi bölgelerle bağlantılı olan Ege
denizi pazarları: T r a k y a ' y a bağlı olan Gelibolu, Asya kıyıları y a k ı n ı n d a k i P a t m o s ,
M a k e d o n y a ' n ı n mahreci Selanik ( 255 ), Teselya ovası buğdayını ihraç eden, batılı alıcıların
b ü y ü k kaynağı Volo ( 256 ). Mısır'da Nil, Tıpkı T u n a gibi denize pirinç, b a k l a ve bezelye ile
karışık m u a z z a m m i k t a r d a buğday a k ı t m a k t a d ı r . Batıda en b ü y ü k ihraç pazarları Apulia
ve Sicilya'dır - b u sonuncusu XVI. yüzyıl için bir cins K a n a d a veya A r j a n t i n ' d i r - .
Bu açıdan Sicilya örneği dikkati h a k e t m e k t e d i r . Aynı z a m a n d a diğerlerinden d a h a
net o l m a k gibi bir üstünlüğe sahip b u l u n m a k t a d ı r . İspanyol kral naipleri açısından
Sicilya'yı y ö n e t m e k , herşeyden önce b u ğ d a y l a meşgul o l m a k a n l a m ı n a gelmektedir.
Hiçbir m e k t u p l a r ı y o k t u r ki, h a s a t t a n , f i y a t l a r d a n , ihraç izinlerinden, a d a n ı n büyük
üretimi sayesinde zenginleşmiş Sicilyalı senyörlerin o t u r d u k l a r ı P a l e r m o ' y a yerleşmiş
olan yabancı t o p t a n c ı l a r l a yapılan pazarlıklardan söz etmiyor olsun ( 257 ). Sicilya,
Denizin batı havzasındaki bu temel iaşeci rolünü Antikite'den beri, az veya çok parlak
o l a r a k , f a k a t kesintisiz bir şekilde s ü r d ü r m e k t e d i r . C e n o v a ' n ı n 1261'de Sicilya kralı
M a n f r e d bir yıllık 10.000 salme 'lik (20.000 kental) alım için imzaladığı sözleşme, eğer
r a k a m d a h a yüksek olsaydı (çünkü C e n o v a z a m a n içinde b ü y ü m ü ş t ü r ) bir XVI. yüzyıl
sözleşmesi sanılabilirdi ( 25!i ). Bütün Batı, Sicilya buğdayının hayalini k u r m a k t a d ı r ve bu
k o n u d a en fazla iştahlı olanı d a k o m ş u Kuzey A f r i k a kıyılarıdır. Afrikalı Leon,
A r a p l a r ı n Sicilya b u ğ d a y ı n d a n edinebilmek için çocuklarını rehine olarak verdiklerini
a n l a t m a k t a d ı r ( 259 ). T r a b l u s hrıstiyanlar t a r a f ı n d a n geri alınınca, Sicilya'da hemen
b u ğ d a y d a n A f r i k a ' d a alınacak vergilerle meşgul o l u n m a y a başlanmıştır; yalnızca kaleye
tahsis edilmiş olan 2.500 salme bu vergiden muaf olacaktır ( 26 °).
 K a t o l i k F e r d i n a n d o ' n u n d ö n e m i n d e n itibaren a d a n ı n caricatori, tahıl y ü k l e m e
b o ş a l t m a iskelelerinin listesi saptanmıştır: S o l u n t o , Licata, Roccella, C a t a n i a , Bruca,
T e r r a n o v a , T e r m i n i , G i r g e n t i , Siculiana, M a z z a r a , C a s t e l l a m m a r e . 1532 ihracatının
d ö k ü m ü ( 261 ) güneyin ve tepelerin önceliğini göstermektedir. Bu 1532 yılında resmi
ihracat, t o p l a m o l a r a k yaklaşık 260.000 salmedir, yani 520.000 kental b u ğ d a y ; 1577
yılına ait bir t a h m i n e göre C e n o v a ' n ı n talep ettiğinden d ö r t kat d a h a fazla ( 262 ). C e n o v a
yılda 60-70 bin salme Sicilya buğdayı ithal etmektedir ( 263 ). F a k a t yüzyıllardan beri,
A k d e n i z ' i n b a t ı s ı n d a , a d a n ı n en iyi kalite b u ğ d a y ı n d a n yemeyen hiçbir kent y o k t u r .

Bu eski p a z a r çok güçlü bir şekilde örgütlenmiştir. Ticari o l a r a k bu p a z a r P a l e r m o ' y u

m e r k e z almıştır, a n c a k bu kent ne yüklemelere, ne de t a ş ı m a l a r a k a t ı l m a m a k t a , f a k a t
negozio frumentario'ya ilişkin olan herşeyi biraraya getirmektedir ( 264 ), b u n u n nedeni
h e r h a l d e tahıl satıcılarının ve d a h a d a fazlası, kral naibinin veya d a h a d o ğ r u s u şu
b ü r o l a r ı n , portolano'nun, tratas, yani değerli ihracat izinlerini elde e t m e k için gereken
kırtasiye ve girişimleri k a r m a ş ı k hale getiren şu m e m u r u n y a n ı n d a b u l u n m a k z o r u n d a
olan Floransalı veya Cenovalı toptancıların acentelerinin bu kentte o t u r u y o r o l m a l a r ı d ı r
(kral naibi bazen M e s s i n a ' d a , bazen P a l e r m o ' d a ikâmet etmektedir). Bu ihracat izinleri
b e d a v a değildir ve fiyatları M a r i o Siri'nin ( 265 ), o n d a n ö d ü n ç aldığımız t a b l o d a yeniden
o l u ş t u r d u ğ u bir eşel mobilin baremlerine göre değişmektedir.

Castellamare

Catania
Mazzara

Sciacca
Bruco

Licata

700 km
1

49. 1532'de Sicilya carlcatori'si

Kaynak: L. B i a n c h i n i o p . clt., I, s. 241
B u ğ d a y ihracatçısı limanlar adanın ova ve tepelerine t e k â b ü l etmektedirler. Castellamare hariç k u z e y d e ihraçatçı
liman b u l u n m a m a k t a d ı r . G ü n e y kıyısının ö n c e l i ğ i vardır, ihraç rekoru S c i a c c a ' y a aittir (260.000salme, yani 520.000
kental t o p l a m ü z e r i n d e n 40 000 salme) G r i g e n t i değil G i r g e n t i , T e r m i n e d e ğ i l T e r m i n i olarak o k u y u n u z .
 Sicilya i h r a c a t ı n d a eşel m o b i l
( M a r i o Siri'ye göre)

Salme fiyatı Salme başına vergi

18-22 tari 6 tari

22-26 tari 10 tari
22-30 tari 12 tari
30 tari'den yukarı 16 tari

Bu vergiler d o ğ a l o l a r a k Sicilya b u ğ d a y fiyatlarını etkilemişlerdir. A c a b a 1550'lere

d o ğ r u ( 266 ), yaşlı tarihçi Bianchini'nin söylediklerine göre, d a h a ucuz olan D o ğ u Akdeniz
buğdayını d a h a talihli hale getiren bu d u r u m m u d u r ? Sicilya tahıl taşıma filosunun
m a h v o l m a s ı da b u n u n sonucu olmalıdır. Veya d a h a m u h t e m e l gibi gözüken d u r u m
o l a r a k , bu m a h v o l m a binlerce salme b u ğ d a y taşıma kapasitesine sahip Venedik veya
R a g u z a k a d ı r g a l a r ı n ı n gelişmesiyle çakışmış olmalıdır. 1573'de Venedik hesabına
Sicilya'dan yükleme y a p a n tekneler sırasıyla 4800, 4000, 4000, 2500, 2000, 1800, 1500,
1000 ve 1000 salme yük almışlardır ( 267 ). Özellikle hacimli malların - b u ğ d a y , tuz veya
yün- t a ş ı n m a s ı n d a u z m a n l a ş m ı ş bir filo d o ğ m u ş o l m a k t a d ı r . Bu filo Sicilya pazarının
d o n a n ı m ı n ı t a m a m l a m a k t a d ı r . Bu p a z a r aynı z a m a n d a caricatori'de (XVI. yüzyılın tahıl
elevator'l&n mı demeliydik?) geniş d e p o l a r a sahip o l m a k t a ve hamiline m u h a r r e r buğday
poliçeleri (varanla) b u l u n m a k t a d ı r . Geriye, buğdayını hemen s a t m a k istemeyen a m a
p a r a avansı elde etmek isteyen mal sahiplerine verilen cedola adlı alındı belgesinin
ö y k ü s ü k a l m a k t a d ı r . A c a b a gerektiğinde bu cedola'yı kime s a t m a k t a y d ı ?

Bütün bunlar garip bir şekilde çağdaş bir v u r g u y a sahiptirler. F a k a t bir yargıya
varabilmek için bu depoları, o n l a r a ait belgeleri, cedola karşılığında b o r ç verenleri, yani
Bianchini'nin eski kitabının yetersiz o l a r a k aydınlattığı herşeyi iyit>ilmek gerekmektedir
( 268 ). Aynı z a m a n d a , hem b u ğ d a y üretimini, hem de ticaretini k a p s a m ı n a alarak bunları
p a r a üzerinde m u a m e l e y a p a n l a r a a k t a r a n şu yönetsel ve kapitalist sistemi de d a h a iyi
t a n ı m a k gerekmektedir. Buğday fiyatları düşünce köylüler ( b u n l a r a ilgi çekici bir şekilde
borghesi b u r g insanları, yani kentliler denilmektedir) borçlarını ödeyemez hale gelmekte
ve öküzlerini s a t m a k , h a t t a topraklarını terkederek k a ç m a k z o r u n d a k a l m a k t a d ı r l a r .
Aslında köylüler her ekimden önce t o h u m l u k ve k o ş u m öküzleri satın a l m a k için
b o r ç l a n m a k t a ve yeni t o p r a k l a r d a şanslarını denemektedirler. X V I I . yüzyılın başlarına
ait bir İspanyol r a p o r u "Senyörler ve caballeros bile böyle b u ğ d a y cinsinden ödenecek
b o r ç a l m a k t a ve eğer sonrasında ödeyemez d u r u m a düşerlerse yüksek faizlere k a t l a n m a k
z o r u n d a k a l m a k t a d ı r l a r ; bu d u r u m d a hemen kral naibine k o ş a r a k faiz indirimi talep
etmekte ve bazen de bunu elde e t m e k t e d i r l e r " ( 269 ). XVII. yüzyılın b a ş ı n d a Kastilya'da
Valladolid çevresinde farkettiğimiz köylü ve senyör k o n u m u da b u n u n aynıdır ( 27 °).

X V I . yüzyılda y u k a r ı d a n aşağı t a h r i p o l m a k t a olan bir sistem izlenimi edinilmek-

tedir. Örneğin, senetler üzerinde garip spekülasyonlar zincirlerinden b o ş a n m a k t a d ı r .
Magazirıierfriın suç ortaklığıyla bunların sahteleri tedavüle s o k u l m a k t a ; sonra da bunlar
aracılığıyla v a r o l m a y a n buğdaylar satılmakta; hesaplaşma z a m a n ı geldiğinde ise
caricatori'lerde m e y d a n a gelen zarar veya hırsızlık masalları a n l a t ı l m a k t a y d ı . Buğday
toptancıları iflas etmektedir. Boşuna, h ü k ü m e t k a r a r l a r ı n a aykırı d a v r a n a n k a d ı r g a l a r ı
tehtid ederek, yasalara u y g u n kayıt tutulmasını isteyerek, alivre tahıl alım ve satımını,
alla voce ve secondo le mete denilen tefeci sözleşmeleri veya tahıl fiyatları k o n u s u n d a k i
bahisleri y a s a k l a y a r a k , k a m u vicdanını s a v u n m a k t a d ı r ( 271 ). A m a utanılacak d u r u m
d e v a m e t m e k t e ve bazı mal sahipleri buğdaylarını l i m a n l a r d a k i s p e k ü l a t ö r l e r veya
m a d r a b a z l a r a teslim e t m e k t e n s e , onların sakladıkları ç u k u r l a r d a çürümelerini tercih
ediyorlardı. A m a belki de bu XVI. yüzyıl s o n l a r ı n d a Sicilya'da bile n a d i r hale gelen, tahıl
üzerinde spekülasyon y a p m a n ı n bir yoluydu. D u r u m öyle hale gelmiştir ki, kent
yönetimleri, bizzat h ü k ü m e t bile caricatori' lerdeki b u ğ d a y l a r a el k o y m a k t a tereddüt
etmemişlerdir ( 272 ).

R a g u z a , N a p o l i ve Venedik y ö n ü n d e k i b ü y ü k bir ihracatın M a n f r e d o n i a , F o g g i a ve

T r a n i limanlarını kullandığı A p u l i a ' d a sistem aynıydı: tratte, g ü m r ü k çıkış belgeleri
krallık maliyesi t a r a f ı n d a n fazla bir önlem a l ı n m a d a n ve ö n c e d e n satılmaktaydı. Bu
belgeler değer kaybediyor ve ucuza kapatılıyorlardı. T ü c c a r l a r a bakılırsa, Venedik bu
y o l d a n , g ü m r ü k ö d e m e l e r i n d e n %32'ye v a r a n t a s a r r u f l a r s a ğ l a m a k t a y d ı ( 273 ).

Doğu buğdayı
F a k a t Batı, sadece kendi bölgelerindeki telâfi hareketleri sayesinde yaşamını
s ü r d ü r m e m e k t e d i r . Özellikle yüzyılın o r t a s ı n d a ; d a h a az n ü f u s l u , ihraç edilebilir tahıl
b a k ı m ı n d a n d a h a zengin ve genellikle d a h a ucuza olan D o ğ u A k d e n i z ' i n yolladıkları
sayesinde yaşamını dengeleyebilmektedir. D o ğ u üç tane b ü y ü k tahıl a m b a r ı n a sahiptir:
Mısır; Teselya, M a k e d o n y a , T r a k y a ve Bulgaristan ovaları: R u m e n ülkeleri. Bu sonuncu
bölgeler çok e r k e n d e n A k d e n i z akımının dışına alınmışlardır: İ s t a n b u l ' u n m u a z z a m
miğdesi buraları kendi için tekelleştirmiştir. Geriye, Y u n a n ve Bulgar pazarlarıyla, Mısır
kileri k a l m a k t a d ı r . K o n s o l o s L o r e n z o T i e p o l o 1554'te Padişahın M ı s ı r ' d a n 600.000
ribebe t u t a r ı n d a b u ğ d a y , a r p a ve bakla çektiğini t a h m i n e t m e k t e d i r ( b u r a d a pirinç
zikredilmemektedir a m a gene de olmalıdır) ( 274 ). Bu 600.000 ribebe (100 Sicilya salme'si:
165 ribebe t a b a n ı n d a n ) ( 275 ) 363.636 salme'ye, yani 720.000 kentale t e k â b ü l etmektedir.
Bu, Sicilya'nın sağlayabileceğinden d a h a b ü y ü k , m u a z a m bir iaşedir ( 276 ). Bu iaşenin
b ü y ü k kısmı İ s t a n b u l ' a yönelikse de, T ü r k askerlerinin ihtiyaçları için bir miktarı ülkede
k a l m a k t a ve b u r a d a n M e k k e ' y e sevkiyat y a p ı l m a k t a d ı r . Ö t e y a n d a n , Padişahın
" b u ğ d a y " ı z o r u n l u olarak Mısır buğdayının t ü m ü değildir; Tiepolo t a r a f ı n d a n verilen
r a k a m l a r (Padişahın hesabına ait olan 1.200.000 dükalık ticaret de dahil) yalnızca ö r n e k
o l a r a k s u n u l m u ş l a r d ı r . Bizzat kendinin ilâve ettiğine göre, kuzey Nil taşkınları, salgın
hastalıklar ve fiyat k o n j o n k t ü r ü n e bağlı o l a r a k değişmektedir. R a p o r d a baklanın
ribebe'si için iki, b u ğ d a y için de üç ayrı fiyat yer a l m a k t a d ı r ( 277 ).

Z a t e n Volo, Selanik, A v l o n a , Preveze veya S a i n t e - M a u r e ' d e n olduğu gibi,

İskenderiye'den de Padişahın izniyle, T ü r k buğdayı yasal bir şekilde Batıya ihraç edilmek
üzere gemilere y ü k l e n m e k t e d i r . Venedik veya R a g u z a belgelerinde on kerenin
d o k u z u n d a bu d u r u m zikredilmektedir. Ve İ s t a n b u l ' d a Batının nihayetsiz taleplerinin
yankıları d u y u l m a k t a d ı r : d a h a 1528'de T o s k a n a l ı l a r ( 278 ); 1563'te Cenevizliler ( 279 );
1580'de Fransızlarınki de dahil t ü m talepler reddedilmişlerdir ( 28 °), f a k a t faal bir
k a r a b o r s a T ü r k buğdayını sürekli olarak a k t a r m a k t a d ı r , h a t t a bu faaliyet y a s a k l a m a
d ö n e m l e r i n d e bile d e v a m etmektedir. Bu k a r a b o r s a ve kaçakçılığın merkezi E g e
A d a l a r ı d ı r . B u r a d a k i P a t m o s gibi bazı adaların kendileri de kaliteli b u ğ d a y l a r a
sahiptirler ( 281 ), f a k a t b u r a l a r d a , özellikle Y u n a n i s t a n ' t a n o l m a k üzere, a n a k a r a d a n
gelme kaçak mal b u l u n m a k t a d ı r . Bu kaçak mal a d a l a r a hafif karamürsellerle
gelmektedir; eğer bu erzak hırsızı tekneler olmasaydı, Girit'ten K o r f u ' y a Venedik
adalarının çoğu z a m a n karınlarının d o y m a s ı m ü m k ü n o l a m a z d ı . Bazen de bu
iaşecilerden y a r a r l a n m a k z o r l a ş m a k t a ( 2 8 2 ) ve o n l a r a b ü y ü k m i k t a r l a r ö d e m e k
g e r e k m e k t e d i r . F a k a t iyi hasat yıllarında, bunlar b ü y ü k m i k t a r l a r d a tahıl s a t m a k t a -
dırlar. 1564'te Girit'teki Venedik yöneticileri t a r a f ı n d a n satın alınan k a r a m ü r s e l yükleri
a d a halkı için gerekenden d a h a fazla b u ğ d a y sağlamıştır. Bir kısmı peksimet haline
getirilen fazla Venediğe g ö t ü r ü l m ü ş t ü r ( 283 ).

A n c a k Ege a d a l a r ı n d a k i tahıl ticareti her z a m a n rastlantısal, kızgınlıkların veya bir

sancağın taleplerinin insafına kalmış veyahut b u ğ d a y iskelelerini süpürüveren T ü r k
k a d ı r g a l a r ı n ı n o r t a y a ç ı k m a l a r ı n a bağlıdır ( 284 ). Bu nedenle E g e a d a l a r ı n a T ü r k
" m e m u r l a r ı n " a t a n m a s ı Venedik için önemli bir olay o l m a k t a d ı r . M a r t 1562'de Valide
Sultan ve M e h m e d P a ş a ' n ı n lütuflarıyla Midilli sancak beyliğine a t a n a n Suil Paşa a d ı n d a
biri (doğru o k u d u ğ u m a emin değilim), görev yerine gitmeye hazırdır. Venedik balyozu
A n d r e a D a n d o l o " s o n z a m a n l a r d a Signoria'ya verdiği zararlar nedeniyle, o n a alışılmış
hediyeleri s u n m a m a a r z u s u n a sahiptim; f a k a t bu sancak ile, en iyi tahılların cA/7o'sunun
12 akçe ettiği b u ğ d a y iskeleleri a r a s ı n d a kısa bir mesafenin o l d u ğ u n u d ü ş ü n e r e k , kendi
hediyesini kendinin almasından endişe d u y d u m " diye anlatmaktadır. Ve balyoz hediyeleri
vermeyi tercih etmiştir ( 285 ). X V I I I . yüzyılda da E g e adaları, aynı erzak hırsızı R u m
tekneleriyle, bir b u ğ d a y k a r a b o r s a s ı o l m a y a d e v a m etmiştir ( 286 ).

Dengeler, bunalımlar ve değişimler

Bu uzun a ç ı k l a m a l a r X V I . yüzyıl değişimlerinin incelenmesine d a h a iyi y a k l a ş m a y a

izin vermektedirler. Tehlike, o çağda yaşayan insanların yargılarının nadiren serinkanlı
olabildiği bir alanı d r a m a t i k hale getirmek olacaktır. A n c a k , gıda d u r u m u yüzyıl
ilerledikçe kalın çizgileri içinde a ğ ı r l a ş m a k t a ve " k ö y l ü k o n j o n k t ü r ü " giderek d a h a fazla
tehlike çanı çalar hale gelmektedir. Kıtlıkların sıklığı değil de- b u n l a r her z a m a n sık
olmuşlardır- v e h a m e t i artmıştır. Bunlar sert darbeler indirmektedirler. 1560,1565,1570,
1584, 1585 ve 159l'de. Son ü ç ü ilk üçüne n a z a r a n d a h a ağır o l m u ş l a r d ı r ( 287 ). Napoli
gerçeklerini iyi tanıyan biri, 1600'lere d o ğ r u "yıllar eskisinden d a h a k ö t ü değildir" ( 288 ),
f a k a t sayımların gösterdikleri üzere insan sayısı artmıştır: 1545'de 95.641 h a n e d a h a
fazla; 1561'de 53.739 h a n e d a h a fazla; şu a n d a y a p ı l m a k t a olan sayım s o n u c u n d a 100.000
tane d a h a fazla çıkacağı sanılmaktadır. Tahıl ö l ç ü l d ü ğ ü n d e veya ihtiyaçları biraz
aştığında herkes b u n u s a k l a m a n ı n peşine d ü ş m e k t e d i r . Ne yazık ki, bu felâket sadece
krallığa veya tek N a p o l i kentine has değildir. A k d e n i z ' i n heryerinde insan, k a y n a k l a r ı n a
o r a n l a çok kalabalık hale gelmiştir.

D e m e k ki bir A k d e n i z k o n j o n k t ü r ü n d e n , bir b u ğ d a y b u n a l ı m ı n d a n söz etmek çekici

olacaktır, bu gene de k o n u y a bir an önce ulaşabilmek için basitleştirmek a n l a m ı n a
gelecektir. G e r ç e k t e bütünsel bir tablo için elimizde olan y e g â n e kıstaslar t o p t a n b u ğ d a y
ticaretine ilişkin olanlarıdır. Bu hareketler önemlidir f a k a t :

1- A k d e n i z m e k â n ı n ı n belli bir azınlık hayatını g ü n d e m e getirmektedirler ve bu

k o n u d a a ç ı k l a m a l a r yapmış b u l u n m a k t a y ı z ( 289 );
2- Y a k ı n d a n bakıldığında, ticari buğdayın bu ayrıcalıklı tarihi en azından d ö r t b ü y ü k
b u n a l ı m ı açığa ç ı k a r t m a k t a d ı r : yüzyılın b a ş ı n d a n itibaren ve t ü m X V I . yüzyıl b o y u n c a
A t l a n t i k kıyısındaki Iberya kentlerine ve limanlarına kuzey buğdayının gelmesi -sonuç
o l a r a k İtalyan üretimini dengeleyen T ü r k b u ğ d a y "boom"u-, Y a r ı m a d a n ı n kırlarının
mucizesi olarak 1564-1600 a r a s ı n d a ve ötesinde İtalya'yı kuzey buğdayı gelmesi.
3- Belirtelim ki, bu b u n a l ı m l a r çözümlere, dengelere u l a ş m a k t a d ı r l a r ve ne
genişliğini, ne de nisbiliğini g ö r m e z d e n gelmemek gereken s o n u n c u s u bile k a t k ı d a
b u l u n m a k t a d ı r , bunalımlar, dengeler, bu hala gerçekleri basit bir biçimde g ö r m e
tarzıdır. İktisatçıların diyecekleri gibi, m a r j i n a l b u n a l ı m l a r vardır; demek ki derinlikler-
deki dengeler felâketleri ve gerilimleri s ı n ı r l a m a k t a d ı r l a r . 16 H a z i r a n 1 5 9 l ' d e Venedik'te
sıkıntıların h a d s a f h a d a o l d u ğ u bir sırada S e n a t o , " d e n e y göstermiştir ki, devletimizde
b u ğ d a y ve tahıl hasadı olağan o l a r a k ihtiyaçlarımızın altında k a l m a k t a d ı r " un pocho men
che bastevoli al bisogno, diyebilmiştir ve b u n u söylerken haklıdır ( 29 °).
Bu d u r u m d a gözlemimizi bu .dört b u n a l ı m a r a s ı n d a p a y l a ş t ı r m a k gerektiğini
d ü ş ü n ü y o r u m ; hiçbir z a m a n güleryüzlü o l m a y a n bu tabloyu k a p k a r a hale getirmemek
için gösterilecek ilk özen ve -ikinci temkinlilik- bu olacaktır. U z a k t a n veya çok u z a k t a n
ithal edilen ticari buğdayın d r a m ı insanların açlığının ö l ç ü s ü d ü r ve aynı z a m a n d a
alıcıların zenginliklerinin de ö l ç ü s ü d ü r .

Birinci bunalımlar: kuzey buğdayı Lizbon ve Sevilla'da

Kuzey b u ğ d a y ı n ı n Portekiz ve A n d a l u ç y a ' y a gelmesinin gösterdiği d u r u m b u d u r .

Portekiz b u n a l ı m d a n e r k e n d e n , XVI. yüzyılın b a ş ı n d a n itibaren etkilenmiştir; kendi
b u ğ d a y ı n d a n y a n a h e n ü z zengin olan A n d a l u ç y a ise, d a h a geç bir tarihte, 1550'li veya
d a h a iyisi, 1570-1580'li yıllardan itibaren b u n a l ı m a girmiştir. Tek bir b u n a l ı m değil de,
Portekiz'e ve İ s p a n y a ' y a ait iki b u n a l ı m l a karşı karşıyayız; b u n l a r süreçleri itibariyle
benzer olup, İtalya'nın gelecek evrimini ö n c e d e n a y d ı n l a t m a k t a d ı r l a r .

P o r t e k i z ' d e denizlerde yayılma ilginç bir çağdaş devlet yaratmıştır: terimleri biraz
zorlarsak, z a m a n ı n d a n önce bir İngiltere. Ve nasıl ki İngiltere başkenti L o n d r a ' d a
özetleniyorsa, o n u fersah fersah aşan Lizbon d a , 1386'da Aviz h a n e d a n ı n ı n t a h t a
ç ı k m a s ı n d a n itibaren, hepsi de faal ve o n u n hizmetinde olan k ü ç ü k kent ve kasabalarıyla
Portekiz'in özeti o l m a k t a d ı r . P a t r i a r k a l , d ü ş ü k n ü f u s l u , kendi buğdayını yiyen, h a t t a
b u n d a n İngiltere'ye bile ihraç eden ( 2 9 1 ), kendi ş a r a b ı n ı içen bir Portekiz; gündelik
e k m e ğ i n d e n giderek d a h a az emin bir Portekiz'e yerini b ı r a k m a k üzere silinmektedir.
M e y v a , zeytin, bağ yetiştiriciliği giderek d a h a fazla yer k a z a n m a k t a d ı r l a r . Yeni türlerin
u y u m sağladıkları A l e m t e j o ' n u n olduğu gibi, tahıl üretimini a r t ı r m a y ö n ü n d e ö n e m l i bir
ç a b a n ı n varlığı t a h m i n edilmektedir. Bu b u ğ d a y ihtiyacı, bu b u ğ d a y " e m p e r y a l i z m i " ( 292 )
Portekizlileri geniş F a s mahreçlerini ele geçirmeye, bir an için M a d e r a ' d a b u ğ d a y
üretimini b a ş l a t m a y a , d a h a s o n r a d a bu üretimin A z o r l a r d a başarılı o l m a s ı n a u ğ r a ş m a y a
y ö n e l t m e k t e d i r . F a k a t , en iyi ç ö z ü m buğdayı dışarıdan a l m a k ve evdeki az gelir getirici
üretimden kurtulmak olmaktadır.

Lizbon e r k e n d e n y a b a n c ı b u ğ d a y yemeye başlayacaktır; A n d a l u ç y a ve Kastilya'nın

u z u n süre sağladıklarını, Sicilya'nın yolladıklarını ( a m a her z a m a n değil) tüketecektir.
1546'da Portekiz kralının R o m a ' d a k i elçisi S i m a o de Veiga aceleyle, a m a b o ş u n a bir
P a l e r m o yolculuğu yapmıştır ( 293 ). U z u n z a m a n d a n beri B u r g o s , s o n r a da Anvers ile
ilişkide olan Portekizliler, belki de XV. yüzyıldan itibaren F l a n d r e ' a yönelmişlerdir; her
hal-ü k â r d a b u r a d a n 1509'da 10 ve 11 pataçues'e çok iyi buğday o muito bom, en iyisini o
melhor satın almışlardır ( 294 ). Bu alımlar b ü t ü n yüzyıl b o y u n c a s ü r m ü ş t ü r . Baltık'tan
gelen veya gelmeyen bu kuzey buğdayı, L i z b o n ' a çoğu z a m a n yüzlercesi aynı a n d a gelen
küçük B r ö t a n y a kayıklarıyla t a ş ı n m a k t a d ı r . Sefillerin içinde d a h a da sefil olan
Brötanyalı denizciler, o n l a r a yasal olarak ülkelerine g ö t ü r m e h a k k ı t a n ı n a n , Portekizli
alıcıların ödedikleri altınlar karşısında nasıl olur d a tahrik olmazlardı? 4 Eylül 1559'da
F r a n s ı z elçisi J e a n Nicot L i z b o n ' d a n " ( F r a n s a kralının) hiçbir izni olmaksızın b u r a y a
b ü y ü k m i k t a r l a r d a b u ğ d a y y ü k l ü olarak hergün yanaşıyorlar. Bu k o n u y a düzen
getirmeye ç a l ı y o r u m " diye y a z m a k t a d ı r ( 2 9 5 ). F a k a t hiçbir başarı elde edemeyecektir.
Portekiz, bizzat o n u n tanıklığına göre " b u ğ d a y d a n m u h t e ş e m bir şekilde t a m a m e n
y o k s u n . . . bir ü l k e " değil midir? Ve hemen hemen bir yüzyıl s o n r a , 1633'de, işte gene
 L i z b o n ' d a Portekiz h ü k ü m e t i n i n önce elkoyup, s o n r a d a serbest bıraktığı bu k a y ı k l a r d a n
100 k a d a r ı d a h a g ö r ü l m e k t e d i r . Denizciler yaşayabilmek için, yelkenleri, d ü m e n i h a t t a
teknenin kendini bile s a t a c a k l a r ve s o n u n d a açlıktan öleceklerdir ( 296 ). B r ö t a n y a
teknelerinin bu yarı-yasadışı ticareti, Portekiz e k o n o m i s i ve siyaseti üzerine el qual es muy
fuerte bir b o y u n d u r u k v u r m a k t a d ı r ( 2 9 7 ). V a r o l m a z l a r s a , kendiliğinden oluyora
benzeyen bu hareketin hiçbir şeyinin m ü m k ü n o l a m a y a c a ğ ı , ticari dolaşımları d a
tehlikeye s o k m a k t a d ı r : 1558 yılında bu trafiği Bilbao, B u r g o s tüccarları ile M e d i n a del
C a m p o ' d a k i Simon Ruiz s a ğ l a m a k t a d ı r l a r ( 298 ).

D a h a bu tarihte B r ö t a n y a tekneleriyle taşınan b u ğ d a y Kastilya'ya varmıştır, ve bu

nedenle ülke e k o n o m i s i harto danoso, aşırı z a r a r görebilir hale gelmiştir ( 299 ). Kastilya
denildiğinde, k ü ç ü k bir h a t a y a p a r a k Biscaye ve Galiçya limanlarını kastettiğimizi
anlayınız. A n c a k , 1577 A ğ u s t o s u n d a b u ğ d a y getirdiği C a d i z ' d e teknesini satan şu G u i o n
S o l i m a n adlı Fransızın B r ö t o n olması m ü m k ü n d ü r ( 30 °). H e r hal-ü k â r d a bu yıllardan
sonra B r ö t o n 6 a ^ w e ' l a r ı n ı n yolculukları d a h a d a sıklaşmıştır; bu yolculuklar o n l a r için
iskeler b o y u n c a , Portekizlilerin "kızıl altın"ı veya İspanyolların beyaz m a d e n i n d e n
e d i n m e fırsatı s a ğ l a m a k t a d ı r l a r .

Sevilla'nın A m e r i k a n kaynaklı zenginliğinden s o n r a C a d i z ' d e , A n d a l u ç y a ' d a ,

M a l a ğ a ' y a ve Alicante'ye k a d a r İ s p a n y a ' n ı n güneyinde Portekiz t a r z ı n d a bir gelişme
o r t a y a çıkmaya başlamıştır. Bu zenginlik zeytinlik ve bağları teşvik etmektedir. A n c a k ,
b u ğ d a y y ö n ü n d e n zenginlik o k a d a r fazladır ki, bu gelişme yavaş o l m a k t a d ı r . Sevilla
sıkıntıdayken, k o m ş u kentler P u e r t o de S a n t a M a r i a , çok zengin Jerez de la F r o n t e r a ve
özellikle u z a k t a k i M a l a ğ a , iaşelerini kolaylıkla s a ğ l a m a y a d e v a m etmektedirler.
M a l a g a ' d a a r m a d a l a r ı n proveedore'leri u z u n z a m a n işlerini kolaylıkla yürütmüşlerdir:
fanega başına bir veya iki riyal fazla ödendiğinde b u ğ d a y a k m a k t a d ı r ( 301 ). Buğday
K a t a l o n y a ' d a n d a h a ucuz, ( 302 ), hemen hemen Napoli veya Sicilya'daki k a d a r d ü ş ü k bir
fiyattandır ( 303 ). Eksik olan b u ğ d a y değil de, onları taşıyacak yük hayvanlarıdır.
Fiyatların hemen m e m u r l a r ı n insafına tabi hale gelmesi için hayvanlara e l k o y m a k
yeterlidir ( 304 ). Böylece herşey yüzyılın o r t a s ı n a k a d a r çok iyi gitmektedir. D a h a 155l'de
F u g g e r l e r A n d o l u ç y a ' d a n ve C a l a t r a v a partido'sundan, 16.000'i Barselona'ya o l m a k
üzere 36.000 fanega ihraç etmek hakkını almışlardır ( 305 ). İki yıl s o n r a A ğ u s t o s 1553'te,
Tendilla k o n t u ( 306 ) kendi için bir imtiyaz olarak ( a y u d a de costa) M a l a g a ' d a 4-5 bin
cahizes b u ğ d a y ihraç etme hakkını talep etmiştir. P a z a r d a fazlalık olduğu hesaba
katılacak olursa, o n a d a h a fazla ihraç h a k k ı tanınabilir, bu d a o n a " b i r a z m ü r e k k e p ve
k â ğ ı t " bahşedilmesiyle olabilir, sin poner en ello mas tinta y papel. Ve hasatlarını ne
yapacaklarını bilemeyen köylüler rahatlatılmış olacaklardır. 23 kasım 1553'te M a l a ğ a
m ü b a y a a m e m u r l a r ı n d a n biri ( 307 ) "altı veya yedi verimli yılımız oldu. Gelecek yıllar
böyle o l m a y a b i l i r l e r " diye y a z m a k t a d ı r .

D u r u m fiili o l a r a k a n c a k 1560'lı yıllar civarında b o z u l a c a k t ı r . 1561'de ( 3 0 8 ), Sevilla

g ü m r ü k l e r i n i n efendisi olan ve o n u F r a n s a ' d a n , F l a n d r e ' d a n ve K a n a r y a a d a l a r ı n d a n
getirttikleri tahılla ( b u ğ d a y ve a r p a ) sıkıntıya s o k a n Cenevizlilere karşı yüksek sesle itiraz
etmektedir. Fakirlerin açlıktan ölmelerini mi istemektedirler? Tabii ki b u n l a r Sevilla'ya
gelen ilk deniz buğdayları değillerdir, f a k a t b ü y ü k d ö n e m e c e henüz girilmemiştir:
örneğin 1564'te ( 3 0 9 ) A n d a l u ç y a buğdayını C e n o v a ' y a taşıma k o n u s u n d a k i bir tasarı
o l d u k ç a ilerlemiştir (bu tasarının arkası gelmeyecektir). D ö n ü ş ü m 1561-1569 kıtlık
yıllarında t a m a m l a n a c a k t ı r . Zeytinyağ, ş a r a p ve beyaz m a d e n d e n yana çok zengin olan
A n d a l u ç y a yabancı b u ğ d a y a alışacaktır. E n g e ç 1560'larda ( 31 °) süreç t a m a m l a n m ı ş t ı r ve
A n d a l u ç y a u n u artık d o n a n m a için gerekli peksimete bile y e t m e m e k t e d i r . İ s p a n y a tacı
iyi k ö t ü her yıl 100.000 fanega (55.000 kental) kuzey buğdayının peşindedir. Bu hem az,
h e m de ç o k t u r . 1583'te b u ğ d a y kıtlığı İ s p a n y a ' n ı n t ü m ü n e yayılmış ve e k o n o m i k hayatını
alt-üst etmiştir ( 3 U ) .

S o r u n , artık bu tarihten s o n r a sürekli hale gelmiş olan bu açığın, İspanyol e k o n o m i s i ,

o n u n " k ö y l ü k o n j o n k t ü r ü " h a k k ı n d a bir tanıklık sağlayıp sağlamadığını bilebilmektir.
Bu, tarihçiden söyleyebileceğinden fazlasını istemek olacaktır. T a r i h ç i Y a r ı m a d a n ı n
(Portekiz de dahil) çoklu tarımsal gerçekleri h a k k ı n d a , M a r c B l o c h ' u n F r a n s ı z tarımının
ö z g ü n niteliklerine dair k i t a b ı n a ( 3 1 2 ) veya İtalyan kırları ile tarlalarına dair Emilio Sereni
( 3 1 3 )'nin bir süre önce verdiği krokiye u z a k t a n benzeyen bir bütünsel taslağa bile sahip
değildir. Y a r ı m a d a aşırı bir çeşitlilik g ö s t e r m e k t e ve çok sayıda f a k i r ve geri bölgeye
sahip b u l u n m a k t a d ı r : 1522'de F r a n s ı z askerleri N a v a r ' ı n istilası sırasında, darı ekmeği
sayesinde beslenen b u ülkede açlıktan ölmüşler ve b o z g u n d a n s o n r a B a y o n n e ' a
d ö n d ü k l e r i n d e , içlerinden bazıları t ı k ı n m a k t a n çatlayacak hale gelmiştir ( 314 ). Aynı
şekilde Galiçya 158 l ' d e o r a d a yolculuk y a p a n zengin bir Venediklinin insana layık
o l a r a k görmediği k a b a ç a v d a r ekmeği yiyen talihsiz bir t o p r a k t ı r ( 315 ). A n c a k çok
u z a k t a n gelen ve X V I . yüzyılın ilk yarısında hala serpilmeye d e v a m eden bir köylü
y a ş a m ı n ı n gelişmesinin o l d u ğ u d a bilinmektedir. Katır k o ş u m l a r ı n ı n a r t m a s ı , h a y v a n l a -
rın nisbi ucuzluğu ( 3 1 6 ), b u n l a r ı n yüzeysel s ü r ü m l e r d e s a b a n çekerlerken ki canlılıkları
( 317 ), yeni tarla açımlarının a r t m a s ı , zeytin ve bağın yaygınlaşması - t o p r a k ve iklim izin
verdiklerinde veya katlanabildiklerinde özellikle bağ-, birçok n o k t a d a koyun yetiştirici-
liğinin aşikâr gerilemesi ( h a t a kaliteli yün verenlerinkilerin bile), herşey genişleme ve
tarımsal b ü y ü m e y i g ö s t e r m e k t e d i r . Valladolid'deki noter sözleşmelerinde yapılan
s o n d a j l a r ( 318 ), t o p r a k alımları k o n u s u n d a o l u ş t u r u l a n censos'lan işaret etmektedirler.
Kentlerin ve b ü y ü k k a s a b a l a r ı n tefeci kapitalizmi bu gelişmeye y a r d ı m etmiştir.

Bu ilerleme montes blancos veya albales, şu a ğ a ç l a r ı n d a n m a h r u m kalmış ve ekime,

p l a n t a s y o n a veya h a y v a n l a r a yönelik geçici çitlere u y g u n hale gelmiş beyaz renkli
" t e p e l e r i n " aleyhine gerçekleşmiştir. İzleyen Candelarıa"dan St. J e a n y o r t u s u n a k a d a r
olan süre içinde her köylü bu boş t o p r a k l a r d a n bir parçayı sahiplenebilir -ve geçici olan
s o n r a d a n süreklilik k a z a n m a k t a d ı r - , b u r a d a ağaç, h a t t a zeytin veya b i r k a ç a s m a
ekilebilir, hayvanlar için bir k o r u m a çiti çekilebilirdi. Sayılamayacak k a d a r çok metinde,
hasım ve kayalık t o p r a k l a r ı n b o ş l u ğ u n a karşı olan u z u n mücadelelerden bahsedilmekte
ve geçmişe ait birçok kelime yer a l m a k t a d ı r (escalias, açılacak t o p r a k ; escaliar, t o p r a k
a ç m a k ; artigar, çalılardan temizlemek, toprağı işlenir hale getirmek; presuras,
s a h i p l e n m e k ; baldios, işlenmeyen t o p r a k l a r ; dehesas, köy c e m a a t i n e ait t o p r a k l a r ; ejidos,
her k ö y l ü n ü n h a s a d ı n ı h a y v a n l a r ı n a d ö v d ü r m e h a k k ı n ı n o l d u ğ u , köyün girişindeki
o r t a k l a ş a t o p r a k l a r ) , Aşağı Latinceden türeyen ve değişik biçimlerde K a t a l o n y a veya
Kastilya veyahut d a kendi evleri olan K a s t i l y a ' d a d a karşımıza çıkan b ü t ü n bu kelimeler,
öyle g ö z ü k ü y o r ki bizi, aslında biraz da b ü t ü n Batı kırlarının d a s o r u n u olan
problemlerin t a m kalbine s o k m a k t a d ı r . G ö z ü k ü y o r d e d i k . F a k a t bu ilerlemeleri ölçmek,
sürekli hale gelip gelmediklerini g ö r m e k ( ç ü n k ü n ü f u s artışı İ s p a n y a ' d a yüzyıl sona
e r m e d e n önce hafiflemiştir), gözlemlerin gereğinden fazla değerlendirdikleri köylü
refahını t a r t m a k g e r e k m e k t e d i r . Bir a r a ö v ü n m e n i n m o d a o l d u ğ u "kırsal b u r j u v a z i "
o l d u k ç a n a r i n d i r ( 319 ). X V I . yüzyılın yarısının aşılmasıyla kırlarda b u n a l ı m o r t a y a
çıkmıştır. A c a b a t o p r a k l a r mı tükenmiştir? II. Felipe'nin 12 E k i m 1560 tarihli ilginç bir
m e k t u b u t a m da tersini s a v u n m a k t a d ı r ( 32 °). Hafiflemeyen senyörlük b o y u n d u r u ğ u n d a n
d a h a fazla, köylü tıpkı F r a n s a ' d a o l d u ğ u gibi, belki de tefeci bir rejimin k u r b a n ı
o l m a k t a d ı r : bu tefeci rejim " b i r i n c i " XVI. yüzyıl süresince o n a hizmet etmiştir ve
1550'lerden s o n r a karşı tavır t a k ı n m a k t a ve mülkiyetini elinden a l m a k t a d ı r ; k o n j o n k t ü -
rün k ö t ü anları ç a b u k gelmektedir. 1 5 7 l ' d e G r a n a d a ' d a s ü r g ü n e gönderilen M o r i s c o '
ların t o p r a k l a n üzerinde Asturias, G a l i ç y a , B u r g o s ve L e o n ' d a n devşirilen 12.542 aile,
- » t o y halinde yeniden iskân edilmiştir. 20 yıl s o n r a 1593'ta yapılan resmi s o r u ş t u r m a ,
işlemin düşük başarısını göstermektedir: b i r k a ç köylü kendilerine intikal eden t o p r a k l a r ı
satmışlar, diğerleri tarlalarını alacaklılarına terkederek Allah bilir nereye gitmişlerdir,
birkaç ayrıcalıklı ise felâketlerden y a r a r l a n a r a k kimilerinin zeytinliklerini, kimilerinin de
t o p r a k l a r ı n ı n yarısını satın alarak villanos ricos haline gelmişlerdir ( 321 ). Yeni Kastilya
köylerine ilişkin o l a r a k yapılan s o r u ş t u r m a (1575-80), bu o l a ğ a n ü s t ü dosyanın t a m a m ı n ı
y a k ı n l a r d a inceleyen bir tarihçinin ( 322 ) üzerinde, bu güçlü köylerin üzerine gölgeler
d ü ş m e y e başladığı izlenimini uyandırmıştır: artık genişletilmesi zorlaşan t o p r a k l a r
üzerinde fazla insan, fazla gündelikçi ( " k o l işçileri") vardır, b u n l a r a az ücret ö d e n m e k t e
ve kentler ile H i n d l e r e d o ğ r u göçler hızlanırken, köyler gerilemektedir.

İspanyol e k o n o m i s i , kitlesi itibariyle herhalde 1580-90'lar civarında bir d ö n e m e ç

almıştır ( 323 ) ve ilk önce yanlış yola sapan tarım o l m u ş t u r , f a k a t b u n u n ne nedenini, ne
nasılını, ne de o y u n u n t a m ne z a m a n kaybedilmeye başlandığını bilemiyoruz. S o r u n u n
oyuncularını ve verilerini f a r k e d i y o r u z : yaylaklarla kışlaklar a r a s ı n d a göç eden sürüler,
yerleşik sürüler; p o r t a k a l , d u t , meyva ağaçlarıyla, sulanan bahçeler regadios; a s m a ,
zeytin ve tahılın (iki yılda bir veya üç yılda bir b u r a l a r a yarı a r p a , yarı b u ğ d a y
ekilmektedir) yetiştirildiği k u r u t o p r a k l a r secanos; bakla ekilen barbechos. Fakat
montes'de çoğu z a m a n tesadüfen şans y a k a l a m a k t a d ı r : 1492 tarihli Cebelitarık'a ait eski
bir s o r u ş t u r m a belgesinde denildiği gibi algunos anos labrase aqui algo ( 324 ). X V I . yüzyıl
biterken o y u n kaybedilmeye yüz t u t m u ş t u r ( 325 ).

K u ş k u s u z bu d u r u m d a n dışarıdan getirilen b u ğ d a y s o r u m l u değildir. Bu en

f a z l a s ı n d a n , k ö t ü bir sağlık d u r u m u n u n erken habercisidir. Hastalığın d a h a eski olduğu
P o r t e k i z ' d e , o çağın insanları t a r a f ı n d a n g a r i p sonuçlar işaret edilmiştir. L i z b o n ' d a k i
İspanyol elçisi 1 E k i m 1556'da " ü l k e çok hasta ve çok sayıda bölgede birçok insanın
zararlı yiyeceklerin yol açtığı hastalıklardan öldükleri söylenmekte ve onlar bunları hala
yemektedirler. Şimdiki yılda, eskisine n a z a r a n d a h a az e k m e k elde edilmiştir ve herkes
eğer Allah y a r d ı m etmeyecek o l u r s a , gelecekten dehşete k a p ı l m a k t a d ı r . B u r a d a
L i z b o n ' d a , F r a n s a ' d a n deniz yoluyla gelen biraz e k m e k vardır, a m a herşey ç a b u c a k
b i t m e k t e d i r " diye k a y d e t m e k t e d i r ( 326 ).
II. Felipe 'nin 1580'de Portekiz fethıyle ele geçireceği içten ç ü r ü m ü ş bir ülke,
m u a z z a m bir ölü kitledir. F a k a t eksik beslenme ile hastalıklar a r a s ı n d a k i bağı aklımızda
tutalım, bu keyfi değildir. İ s p a n y a ' y a A v r u p a ' d a k i t ü m geriliklerden önce, yüzyılın
sonunda darbe indirecek olan salgın hastalıklar bu nedenle açıklanmaktadır. Derindeki
dengelerin bunalımı söz k o n u s u d u r .

Türk buğday "boom"u : 1548-1564

Yüzyılın o r t a s ı n d a n itibaren İtalyan tarımsal ü r e t i m b u n a l ı m ı belirmeye b a ş l a m a k -

tadır ( 327 ). Y a r ı m a d a bir dizi k ö t ü h a s a d a , aşikâr iaşe eksikliklerine, fiyat artışlarına tanık
o l m a k t a d ı r . Bu güçlüklerin nedenleri açık değildir: aşırı n ü f u s , k ö t ü hava koşulları, tarım
a l a n ı n d a k i yatırımların yavaşlaması, dış savaşlar. Herşey m ü m k ü n d ü r , veya d a h a iyisi
herşey birbirine eklenmekte, s o n r a da d'una carestia di formento et altri grani'ye yol
a ç m a k t a ve bu d u r u m o l d u k ç a k o r u n a k l ı bir ülke olan Venediği bile dışta b ı r a k m a m a k -
tadır ( 328 ). A n c a k İtalya çoğu z a m a n çok şiddetli olan sıkıntılarına kolay bir çare
b u l m u ş t u r : bir m i k t a r p a r a gönderilince, şu b ü y ü k tahıl yük tekneleri veya R a g u z a ' y a ait
olanları D o ğ u A k d e n i z iskeleleri veya T ü r k p a z a r ı n a gitmektedirler.

H a r e k e t , o r t a l a m a tekne tonajlarını 600 t o n civarında gözlenen ve kısa bir süre s o n r a

d a h a yukarı çıkan ağırlıklara d o ğ r u artıracak k a d a r önemlidir. Bu b ü y ü k teknelerin
a r a s ı n d a İstanbul-İskenderiye a r a s ı n d a k i uzun yolculuklarda u z m a n l a ş m ı ş bazı T ü r k
k a d ı r g a l a r ı n ı g ö r m e k ilginç o l m a k t a d ı r . R ü s t e m P a ş a y a ait olan b u n l a r d a n biri 1551
A r a l ı ğ ı n d a , Z u a n Priuli'nin h e s a b ı n a yüklü olarak Venediğe gelmiştir ve Signoria bu
tekneyi d e m i r l e m e resminden m u a f t u t m u ş t u r ( 329 ). Z a t e n bu yıllar süresince t o p r a k ve
b u ğ d a y sahibi o l u p , nakit p a r a y a aç T ü r k e k â b i r a n ı n ı n faal bir suç ortaklığı g ö r ü l m ü ş t ü r .
T ü r k i y e özellikle başlangıçta, fazla ü r ü n ü n ü ne yapacağını bilemeyen bir talepçi
d u r u m u n d a d ı r . 4 Eylül 1551'de Venedik balyozu " t ü c c a r l a r ı m ı z kendilerini ne k a d a r
a ğ ı r d a n alırlarsa, o k a d a r u y g u n koşullar b u l m a k t a d ı r l a r , ç ü n k ü hem efendilere, h e m de
h a l k a ait çok fazla b u ğ d a y b u l u n m a k t a d ı r ve İ m p a r a t o r l a yapılan savaş y ü z ü n d e n
Venediklilerle Raguzalılar dışında b a ş k a m u h t e m e l alıcı y o k t u r " diye y a z m a k t a d ı r .

Sinan Paşanın m u z a f f e r T r a b l u s seferine tanık olan bu 1551 yılında, Venedik D o ğ u

A k d e n i z iskelelerinden 300-400 bin stoia (240-320 bin hektolitre, aşağı y u k a r ı 180-240 bin
kental) b u ğ d a y çekmiştir. B u n l a r a bir de, h a k l a r ı n d a ne yazık ki kesin bilgilere sahip
o l a m a d ı ğ ı m ı z Ceneviz teknelerinin yüklemeleri eklenecek olursa, bu yıl T ü r k i y e ' d e n
belki de 500.000 kental buğday ithal edilmiş olacaktır. Bu m i k t a r içinde İ m p a r a t o r l u ğ u n
t ü m limanlarının katkıları b u l u n m a k t a d ı r ; Mısır'ınkiler biraz, Y u n a n i s t a n ' ı n k i l e r çok ve
M a r m a r a ' n ı n k i l e r o l d u k ç a sık ve bazen K a r a d e n i z ' d e k i V a r n a . İlke olarak T e k i r d a ğ ' d a n
deri veya yün a l m a y a giden R a g u z a tekneleri, yasadışı o l a r a k V o l o ' d a d u r m a k t a ve
b u r a d a n b u ğ d a y yüklemektedirler. Bütün b u n l a r , özellikle İ s t a n b u l ' d a m u k i m birkaç
Venedikli tüccar için o l a ğ a n ü s t ü iyi iş o l a n a k l a r ı m e y d a n a getirmiş olmalıdır, bunların
d a b a ş ı n d a A n t o n i o Priuli gelmektedir. D o ğ u A k d e n i z ' d e k i alış fiyatlarıyla İ t a l y a ' d a k i
satış fiyatları a r a s ı n d a k i f a r k öylesine b ü y ü k t ü r ki - l ' e , 2, 2.5. h a t t a 3-, tüccarlar " b u
a l a n d a kaybetmeyeceklerinden e m i n d i r l e r " .

A n c a k , hem Venedik'te, h e m de R a g u z a ' d a - k u ş k u s u z b a ş k a yerlerde de-, diğer

İtalyan kentlerinin t ü c c a r l a r a p a r a avansı ve primlerle, satış k u r u garantisiyle (bu,
b a ş l a n g ı ç t a satın a l m a için gereken nakit parayı biraraya getirmekte b ü y ü k güçlüklerle
karşılaşıldığının kanıtıdır) katıldıkları bu ayrıcalıklı ticaret, kötü sürprizlerden arınmış
değildir. D o ğ u A k d e n i z iskelelerinde aşırı taleple karşılaşan b u ğ d a y ı n fiyatı ç a b u c a k
yükselmeye geçmektedir. H a l a iyi bir iş alanıdır, f a k a t d a h a az Venedikli a r m a t ö r ü
k e n d i n e ç e k m e k t e d i r , ç ü n k ü 24 E k i m 1574'de Senato, sadece b u ğ d a y yüklü olmaları
koşuluyla y a b a n c ı teknelerden, girişte yerli teknelerden d a h a yüksek bir demirleme resmi
a l ı n m a m a s ı n ı k a r a r a bağlamıştır ( 33 °). Bu önlem, en azından Venediğin b ü y ü k bir filoya
sahip o l m a s ı n a r a ğ m e n , D o ğ u A k d e n i z ' d e n gelen tahılları t a ş ı m a k t a güçlüklerle
karşılaştığını işaret etmektedir.

1555'ten s o n r a b u ğ d a y z a m a n z a m a n M ı s ı r ' d a , z a m a n z a m a n İ s t a n b u l ' d a , z a m a n

z a m a n d a Suriye'de yetersiz o l m u ş t u r . Fiyatlar sürekli o l a r a k artmışlardır: 1550-51'de
chilo'su 51-55 akçe olan fiyat, 1554-55'te 63-65'e; 1557-59'da d a 100 akçeye t ı r m a n m ı ş t ı r
( 331 ). Aynı z a m a n d a , 1555'te T ü r k l e r ihraç yasağını getiren ilk k a n u n u yayınlamışlardır.
B u n u n s o n u c u n d a alışılmış y ü k l e m e iskelelerinin civarında T ü r k k a d ı r g a l a r ı bazen Batılı
yelkenlilere m ü d a h a l e etmişlerdir ( 332 ). B u n u n üzerine kaçakçılık deliğinden çıkmış ve
Girit'teki H a n y a limanına d o ğ r u yelken açmıştır; artık bu kentte S t e f a n o T a r a b o t t o veya
M a r c h i o di P o g g i o gibi u z m a n l a r ı olan yasadışı faal bir ticaret yerleşik hale gelecektir.
Kayıklar, karamürseller b ü y ü k batılı navelere kaçak b u ğ d a y g ö t ü r m e k t e d i r l e r . Altın ve
g ü m ü ş sikkeler g ö r ü n ü ş t e çözülmez olan birçok s o r u n u çözmektedirler. H a t t a Piero de
Medici 14 E k i m 1559'da I. C o s i m o ' y a "iyi k a y n a k t a n bu signori"nin (Venedikliler)
A ğ r ı b o z ' u T ü r k l e r d e n fief o l a r a k aldıklarını, karşılığında o n l a r a b ü y ü k bir h a r a ç
ödediklerini ve b u n u n o k a d a r b ü y ü k o l d u ğ u n u , ki zorlukla bir gelir elde edebilecekleri-
ni; b ü t ü n b u n l a r ı n İspanya veya F r a n s a ' d a n geçmeden, ihtiyaçlarına u y g u n b u ğ d a y elde
edebilmek için o l d u ğ u n u " d u y d u ğ u n u söyleyecek k a d a r ileri gitmektedir ( 333 ). Bu,
C a t e a u - C a m b r e s i s barışının hemen ertesinde d ü p e d ü z bir iftiradır ve üstelik Türklerin
ikinci ihraç yasağı gelmiştir, a m a bu " a z a r " yasadışı ticaretin sürmesini engelleyeme-
mektedir. 1562, 1563, 1564'te, o r t a k çıkarları ve işadamlarının çıkarları k o n u s u n d a
dikkatli bir S i g n o r i a ' n ı n bir değil de, çifte garantisi altındaki Venedikli tüccarlar,
" h a y a t l a r ı p a h a s ı n a " bile ticaret y a p m a k üzere D o ğ u A k d e n i z ' e gitmektedirler ( 334 ).

A n c a k , z o r l u k l a r 1561'den s o n r a a r t m ı ş a benzemektedirler; birçok olay m e y d a n a

gelmektedir: yüklü veya h e n ü z boş «evelere elkonulması, y ü k ü o l m a d a n d ö n m e gibi.
Signoria 1564'te S t e f a n o T a r o b o t t o ' y u H a n y a ' y a , o r a d a k i yasadışı ticareti canlandır-
ması için atamıştır, a m a pek bir sonuç alınamamıştır. D a h a iyisini y a p a m a y a n
Venedikliler R a g u z a teknelerine e l k o y m a k t a d ı r l a r (Aralık 1563, M a r t 1565, O c a k 1566).
Bilinen 6 m ü s a d e r e t o p l a m olarak 37.000 stoia'âan biraz azını temsil e t m e k t e d i r ki, bu iki
yıldan fazla bir sürede yaklaşık 22.000 kental d e m e k t i r ( 335 ). Bu ağ a t m a l a r zor bir
d u r u m a ilaç olacak b o y u t t a değillerdir. T ü r k buğdayının güzel d ö n e m i u z u n ö m ü r l ü
olmamıştır.

Eğer italya gündelik ekmek s o r u n u n u b a ş k a türlü çözmek z o r u n d a kaldıysa, b u n u n

nedeni T ü r k i y e ' d e zor yılların başlamasıdır. Bir tarihçi T ü r k i y e ' d e 1564-1568; 1572-1581;
1585-1590 a r a s ı n d a o l m a k üzere, afetli d ö n e m l e r f a r k e t m e k t e d i r , a m a bu a r a d ö n e m l e r i n
bolluk d ö n e m l e r i olduğu a n l a m ı n a gelmez. M u a z z a m bir kent olan İ s t a n b u l ' d a b ü t ü n
felâketler randevu vermiş gibidir: yokluk, pahalılık, b ü y ü k açlıklar ve nihayet bitirmek
üzere veba. Venedik b a l y o z u n u n m e k t u p l a r ı n d a n öğrendiğimize göre " 1 5 6 1 ' d e n 1598'e
k a d a r olan süre içinde 94 ay veba h ü k ü m s ü r m ü ş t ü r ( t o p l a m olarak yaklaşık 8 yıl) ve bu
r a k a m gerçeğin altında k a l m a k t a d ı r " ( 336 ). Bu tanıklıkların önemleri vardır, fakat esas
olanı gizleme tehlikesini t a ş ı m a k t a d ı r l a r . O n u güçlü bir şekilde d ü n y a h a y a t ı n a
karıştıran zaferleri nedeniyle (Suriye, 1516; Mısır 1517; R o d o s , 1522; Belgrad, 1540;
M a c a r i s t a n 1541) birkaç yıl süren şu b u ğ d a y "boom"u nedeniyle, " K a r o l e n j t a r z ı n a "
göre yaşam boyu geçerli fieflere (bir cins benefıcium) dayalı olarak inşa edilmiş bu
aşınmış ülke, d a h a şimdiden eski bağları k o p a r t a c a k k a d a r güçlü, a m a gerçekten çağdaş
olan yenilerini y a r a t a m a y a c a k k a d a r d a zayıf bir p a r a s a l e k o n o m i t a r a f ı n d a n kıskaca
alınmıştır. Bu p a r a s a l e k o n o m i devalüasyonları, fiyat artışları, keyfi birikimleri, ithal
malı bir lüksü yaymasıyla k ö h n e bir e k o n o m i n i n üzerine o t u r m a k t a , v e o n u n o r t a s ı n d a
sapkın a d a l a r ve a d a c ı k l a r y a r a t m a k t a d ı r .

Buğday b u n a l ı m ı ve p a r a bunalımı, geniş bir ölçekte irsi bir mülkiyet yaratmışlardır,

yani (Batı'da öyle derdik) "benefıcium"dan " f i e f ' e şu geçiş, devletin keyfine kalmış
geçici bir mülkiyetten t a m bir mülkiyete geçiş, o çağdaki P o l o n y a veya M o s k o f
dükalığındaki t o p r a k mülkiyet rejimini h a t ı r l a t m a k t a d ı r . Tarihçiler XVI. yüzyıl ile
XVIII. yüzyıllar a r a s ı n d a bir "yeniden f e o d a l l e ş m e " d e n söz ediyorlarsa da -ikircikli bir
kelime a m a yerine ne ikâme edilebilir ki?-, henüz yapılmamış araştırmaları beklerken
nasıl ifade edeceğimizi bilemediğimiz benzeri bir olgu T ü r k i y e ' d e d e gelişmektedir.
B u s c h - Z a n t n e r ' i n öncü kitabı ( 337 ) t o p r a k iyileştirme çabalarının itmesiyle ve tahıl
bölgelerinde oluşturulan şu çiftlikleri işaret etmiştir ( f a k a t XVI. yüzyılın iyice sonu ve
X V I I . yüzyılın başı için). Ö m e r L ü t f ü B a r k a n ve öğrencileri giriştikleri m u a z z a m
a r a ş t ı r m a esnasında çağdaş mülkiyetin bu gelişimini, d a h a önce tahıl " 6 o o m " u sırasında
teşhis ettiğimiz h a n ı m sultanlar ve paşalar lehine o l m a k üzere farketmişlerdir: kuralı
teyid eden istisnalar dışında, bu çiftlikler Batılı alıcılara b u ğ d a y s a t m a y a tahsis
edilmişlerdir ve satış h a k k ı " h a l k " a yasaklanmıştır. D ö n ü ş ü m ü n genişliğinden k u ş k u
d u y u l m a k t a d ı r . T ü r k i y e de Batı A v r u p a gibi fiyat " d e v r i m i " n i n ve b a ş k a yerlerde de
o l d u ğ u gibi, n ü f u s artışının dayattığı tarımsal devrimi y a ş a m a k t a d ı r .
 T ü r k i y e ' y e ilişkin s o r u n l a r d o ğ r u d ü r ü s t - o r t a y a k o n u l m a d a n , karşılaştırmalı tarihe
ilişkin böylesine ağırlıklı gerçekleri A k d e n i z ölçeğinde s o n u c a b a ğ l a m a k t a t e r e d d ü t
etmekteyiz. Bu s o r u n l a r o r t a y a k o n u l a n a k a d a r , T ü r k p a z a r l a r ı n ı n açılmasının, s o n r a d a
gerilemesinin nedenlerini iyice bilemeyeceğiz: n ü f u s artışı ( k u ş k u s u z evet); sınırlarda
savaşlar ve o r d u l a r , kentler gibi tahıl fazlasını y u t m a k t a d ı r l a r ( 338 ); e k o n o m i k ve
toplumsal karışıklıklar, ileride yapılacak a r a ş t ı r m a l a r bu k o n u d a k i kararı vereceklerdir.
F a k a t 60'lı yıllardan s o n r a b ü y ü k değişimlerin o r t a y a çıktığı kesindir ( 339 ).

Kendi ekmeğini yemek:

1564-1590 arası İtalyan konjonktürü

" 1 5 6 0 ' t a n itibaren fiilen, 1570'de de nihai olarak D o ğ u A k d e n i z ' i n k a p a n m a s ı , a r t a n

bir n ü f u s u beslemek z o r u n d a kalan İtalya'yı sadece kendi k a y n a k l a r ı n a g ü v e n m e k
z o r u n d a b ı r a k m ı ş t ı r " ( 34 °). Oysa 1564-1590 a r a s ı n d a k i bildiğimiz d r a m a t i k ve
dramatikleştirilmiş örneklere r a ğ m e n , İtalya d a r b e y e d a y a n m ı ş t ı r . B u n d a n belli bir
İtalya'yı, b ü y ü k asalak kentlerin İtalya'sını anlayınız: R o m a , C e n o v a , F l o r a n s a ,
Venedik. Sadece b u n l a r tehtide m a r u z kalmışlar veya en fazla tehtid edilenler bunlar
o l m u ş l a r d ı r , a m a s ı n a v d a n yüz akıyla çıkmışlardır. Bu k o n u d a üç açıklama getirmek
mümkündür:

1- Bu İtalya, h e n ü z bolluk içinde olan diğer İ t a l y a ' n ı n fazlalarına b a ş v u r m u ş t u r :

Sicilya, A p u l i a , R o m a g n o l e , R o m a g n a , Abruzzeler, K o r s i k a ( 341 ), z a m a n z a m a n
S a r d i n y a bile -yani h e n ü z geri ve bazen de ticarete iyi açılmamış bir İtalya-. V e n e d i k ' t e ek
k ü ç ü k çözümler b u l u n m a k t a d ı r , B a v y e r a d a n hini hacette gelen b u ğ d a y vardır, T ü r k l e r i n
Adriyatik iskelelerinden alım y a p ı l m a k t a d ı r , A r n a v u t l u k b ü y ü k ölçüde i m d a d a
yetişmektedir, p a z a r ı n d a r ve şekerli tadının eleştirildiği, kalitenin d ü ş ü k olmasına
r a ğ m e n bu i m d a t T a n r ı n ı n lütfü gibidir: A r n a v u t l u k ' t a alıcılar hiçbir engelle
k a r ş ı l a ş m a m a k t a , b u r a d a k i t o p r a k beyleri " P o l o n y a tarzına g ö r e " d a v r a n m a k t a ve
p a r a s a l e k o n o m i n i n sızmasının zayıflığı hesaba katıldığında. Fiyatlar kolonyal t a k a s a
ilişkin klasik şema uyarınca, hiç o y n a m a m a k t a d ı r l a r .

2- G e ç m i ş t e o l d u ğ u n d a n d a h a b ü y ü k ölçekte diğer tahıllara b a ş v u r u l m u ş t u r . B u n u n

gösterimi b ü y ü k çaplı o l u r d u , f a k a t elimizden k a ç m a k t a d ı r . Betimsel bir tarih b u n u
y a p m a y ı ısrarla ö n e r m e k t e d i r . Böylece 1604 T e m m u z u n d a Venedik'te yeni hasat
arefesinde, kent d e p o l a r ı n d a b u ğ d a y k a d a r darı kalmıştır ( 342 ). M a c a r i s t a n ' d a n canlı
o l a r a k ithal edilen et gibi, k u r u sebzeler, b a k l a , bezelye, mercimek veya yüzyıllar boyu
sessiz bir kişi o l a r a k o r a d a d u r a c a k olan çavdarın yanı sıra, darı d a fakir gıdasıdır. Zaten
darı b u ğ d a y d a n d a h a iyi m u h a f a z a edilebildiğinden (çoğu z a m a n o n yıldan d a h a uzun
süre) ( 343 ), a n a k a r a d a k i , D a l m a ç y a ' d a k i veya D o ğ u A k d e n i z ' d e k i d e p o l a r t a r a f ı n d a n en
fazla yeğlenen tahıl o l m a k t a d ı r . Ve b u , Kuzey İ t a l y a ' d a eskiden beri yetiştirilen
ü r ü n l e r d e n biridir. 1372'de ( 344 ) d r a m a t i k C h i o g g i a savaşı sırasında, Cenevizliler
t a r a f ı n d a n sıkıştırılan V e n e d i k , d e p o l a r ı n d a k i 10.000 stoia darının sayesinde kurtul-
m u ş t u r . X V I . yüzyılda d a r ı , geçimlik tahıllar içinde en ö n d e , fakir ekmeği o l m a k t a d ı r .

1564-65 kışı sırasında, V e n e d i k ' t e n b i r k a ç adım ötedeki Vicenze'de, bölgede buğday

yetişmemiş o l d u ğ u n d a n " h a l k ı n hemen t a m a m ı darıyla y a ş a m a k t a d ı r " ( 345 ). Venedik'te
Ekim 1569'da zincirlerinden b o ş a n a n ve çok ş ü k ü r bol olan 1570 h a s a d ı n a k a d a r süren
kıtlık sırasında, San M a r c o ve R i a l t o ' d a k i u n fondagolan, h e r g ü n kent s t o k l a r ı n d a n u c
dağıtmışlardır. İstihkak fişleri, a d a m başına g ü n d e iki e k m e k ö n g ö r m e k t e d i r l e r , meze
formento, mezo miglio ( 346 ). 20 yıl s o n r a gene Venedik'te, 1589 h a s a d ı n ı n hemen ertesıoûe
b u ğ d a y hızla 5, 6 ve 7 d ü k a y a çıkmıştır. Fırıncılara üç ölçü b u ğ d a y a karşılık bir c k _
pirinç k o y a c a k l a r ı bir e k m e k y a p m a l a r ı için izin verilmiştir. F a k a t , " b u çok lezzetli
e k m e k iştahı k a b a r t t ı ğ ı n d a n , ç ö z ü m d e n ç a b u c a k vazgeçilmiştir. Zavallıların gerçek
çıkarlarını d a h a fazla k o r u y a b i l m e k için Signoria darı ekmeği pişirilmesi ve fakirlere
satılmasını emretmiştir; bu e k m e k çok k ö t ü bir t a d a s a h i p t i r . . . " ( 347 ). 1590-91'de d u r u m
d a h a d a gergindir ve 1592'de d u r u m u eski haline getirmek için D o ğ u A k d e n i z , İngiltere
ve B a v y e r a ' d a n b u ğ d a y getirtmek gerekmiştir. A n c a k bu yılki t e y a k k u z d u r u m u d a h a az
şiddetlidir, ç ü n k ü Signoria eski yıllardan deneyimli o l a r a k , o y u n a girerken fırıncılara
istedikleri tahıldan e k m e k y a p m a izni vermiştir; " d a r ı , çavdar ve hiçbir ağırlık
sınırlaması olmaksızın diğer karışımlar... öylesine ki, kentte her ölçüde karıştırılmış ve
herkesin satabilmek için iyi ve büyük o l a r a k yaptığı ekmekler b u l u n m a k t a d ı r " ( 348 ).

Böylece ikinci tahıllar Venedik'te, k ö t ü günlerde bir yere sahiptirler. A c a b a diğer

z a m a n l a r d a d a fakirler t a r a f ı n d a n belli bir m i k t a r d a tüketildiklerini ileri s ü r m e k çok mu
c ü r e t k â r bir h a r e k e t olur? Bu tüketimin artışta o l d u ğ u n u v a r s a y m a k , g ö r ü n ü ş t e çelişkili
o l m a k l a b e r a b e r , d o ğ r u o l m a şansına sahip olan Venedik iaşe r a k a m l a r ı n ı n u y u m u n u
sağlamaya y a r d ı m edecektir. Bu iaşe r a k a m l a r ı n d a n ilki M a r i o S a n u d o t a r a f ı n d a n
verilenidir: E k i m 1511'den 1512 A ğ u s t o s u n u n s o n u n a k a d a r , yani 11 ay b o y u n c a
Venedik d e p o l a r ı n a 1 milyon stoia' dan fazla (tam olarak 1.080.721) b u ğ d a y gelmiştir;
eğer t a m bir sayı b u l m a k için bu 11 ayın o r t a l a m a s ı n ı bu r a k a m a eklersek, yaklaşık
1.200.000 r a k a m ı n a ulaşırız. T o p l a m o l a r a k hemen hemen 700.000 kental, che e sta un
grandissimo numero ( 349 ). Oysa 1548, 1552, 1555 ve 1556 yıllarına ait d ö k ü m l e r o r t a l a m a
o l a r a k yıllık 656.970 stoia un r a k a m ı n ı vermektedirler ( b u ğ d a y o l a r a k d a h a b ü y ü k bir
r a k a m verecektir) ve nihayet 1604'te kentin b u ğ d a y tüketimi 515.257 stoia b u ğ d a y
o l m a k t a d ı r ( 35 °). Bu a r a d a n ü f u s azalmayıp, tersine artmış o l d u ğ u n d a n , bize iki a ç ı k l a m a
k a l m a k t a d ı r : e k m e k t ü k e t i m i n d e nisbi bir a z a l m a , e k m e k yapılabilen tahıllar içinde
buğdayın payına nisbi bir a z a l m a . Bizim eğilimimiz ikincisi y ö n ü n d e d i r .

3- S o n u n c u bütünsel a ç ı k l a m a en önemli olanıdır: İtalya kendini, üretimini a r t ı r a r a k

k u r t a r m ı ş t ı r . Bu belki de 1450'lerden itibaren harekete geçmiş olan uzun süreli bir
o l g u d u r . Bu üretim artışı bilinen biçimlere b ü r ü n m ü ş t ü r : tepe eteklerinin düzenlenmesi,
dağlık bayırların fethi, her b o y u t t a düzlüklerin sağlıklı hale getirilmeleri, tarlalar ile
o t l a k l a r a r a s ı n d a k i paylaşımda tarlaların otlakları ve besledikleri hayvanları gerilet-
meleri; ç ü n k ü insanlara her z a m a n d a h a fazla yer g e r e k m e k t e d i r . Bu ihtiyaç ağaçların,
vahşi hayvanların tahribine, evcil sürülerin gerilemesine yol açmıştır. Bu eski bir süreçtir:
L o m b a r d i y a ' d a X I I I . yüzyıl tarla açılımları b u ğ d a y topraklarını genişletirlerken, koyun
sayısını azaltmışlardır. F r a n c o Borlandi ( 3 5 1 ) bu o l a y d a yün bunalımının ve yarı-yünlü
y a r ı - p a m u k l u olan fistanların (futaine) zaferinin - s o n u ç olarak ersatz bir ü r ü n ) nedenini
b u l u r k e n haklıdır.

Bu ileriye d o ğ r u hareket esnasında tarımsal m a n z a r a değişmiştir ( 352 ). Antikitede

d o ğ a y a ve o t l a ğ a terkedilmiş olan tepeler, O r t a Ç a ğ yayılması sırasında t e k r a r l a n a n
teraslamalar sayesinde fethedilmiş, sürülere y a p r a k l a r ı n d a n yiyecek s u n a c a k ve bağları
t u t a c a k ağaçlarla d o l d u r u l m u ş t u r . X V I . yüzyılda bu fetih d a h a y u k a r ı l a r a t ı r m a n m a k -
tadır. F r a n c e s c o Guicciardini'nin dağları zirvelerine k a d a r işlenen bir İtalya h a k k ı n d a k i
s ö z ü n ü resmetmiştim ( 353 ). 15 80'de Michel de M o n t a i g n e Lucca ılıcalarında g ö r d ü ğ ü
m a n z a r a karşısında büyülenmiş gibidir: " d a ğ l a r . . . hepsi de iyice işlenmiş ve tepeye k a d a r
yeşil, kestane ve zeytin ağaçlarıyla kaplı ve b a ş k a yerlerde de dağların çevresine diktikleri
bağlar onları daire biçiminde ve b a s a m a k l ı hir şekilde k u ş a t m a k t a d ı r l a r . B a s a m a k l a r ı n
dış kısmında bağ, iç kısmında b u ğ d a y yetiştirilmektedir" ( 354 ). F a k a t İtalyanlar aynı
z a m a n d a bataklık alçak düzlüklere doğru da tarımlarını metodik bir şekilde genişlet-
mişlerdir.
 1586 1588
50 Venedik te deniz b u ğ d a y ı ve Terra F e r m a b u ğ d a y ı
Kaynak M u s e o C o r r e r 217 Venedik her z a m a n k e n d i b u ğ d a y ı n ı ve d e n i z i n o n a g e t i r d i ğ i b u ğ d a y ı yemiştir XVI
yüzyılın s o n u n d a deniz b u ğ d a y ı ö n c e l i k l i o l m a k t a n çıkmıştır (1588 d e o l d u ğ u g i b i ) Terra Ferma nın XVII yüzyılda
da devam eden tahıla yönelik b u g a y r e t i n i n . Venedik e k o n o m i s i n i n başlıca ç i z g i l e r i n d e n bırı o l d u ğ u k o n u s u n d a
Kuşku y o k t u r deniz b u ğ d a y l a r ı n ı n arasında. A b r u z z e l e r d e n ve d a n a k u z e y d e k i b ö l g e l e r d e n gelen İtalyan
b u ğ d a y ı n ı n ö n c e l i k l i r o l u n u d e (arketmek g e r e k m e k t e d i r Napoli'ye ve Sicilya ya yönelik başvurular yavaşlamıştır
Bu tarihlerde arlık Denizin D o ğ u s u n d a n ve Batısından hiçbir b u ğ d a y g e l m e m e k l e d i r R o m a g n o l a R o m a g n a nın
kuzeyındedır t a m d a L u g o ve B o g n a c a v a l l o b ö l g e l e r i n i n R o m a g n a estense'nın k u z e y i n d e

Bu gelişmeler insan, daha fazla insan; para, daha fazla para talep etmişlerdir.
Kentlerin geniş yatırımlar yapmalarına yol açmışlardır. Kısa zaman önce soylu olan
burjua mülk sahipleri topraklarda, sırasıyla paralarını nemalandırma veya onu
korunağa alma fırsatını bulmuşlardır. Bunu yaparlarken bir kilit sorunla karşı karşıya
gelmişlerdir: köylü kitlelerini disipline sokmak, onları kullanmak, çağdaş bir dilin
1000 Salma

200 ı-

ihraç edilen buğday

750

Vergilenen buğday

700

50

1557-58 58-59 59-60 60-61 61-62 62-63 63-64 65-66 66-67 67-63 68-69

51. Sicilyanın ihracatı

Simancas arşiv belgelerine göre. Gri alan tratte'si ödenmiş, beyaz alan ise ö d e n m e m i ş buğday ihracatını
göstermektedir. Bu rakamların ortalaması (noktalı çizgi olarak gösterilmiştir) 120.000 salme civarındadır.
Değişimler artık talepteki oynamalardan çok hasattaki dalgalanmalara bağlı hale gelmiştir. Her üç veya dört yılda bir
Sicilya kötü bir hasada tanık olmaktadır ihracat XVII. yüzyılda aynı düzeyde ve aynı periyodik dalgalanmalarla
birlikte devam edecektir.

onların emeklerinin " a r t ı k değeri" dediği şeyi ele geçirmek. Ne yazık ki bu çok yönlü
hareketi a n c a k çok d ü ş ü k bir şekilde bilebiliyoruz. Sık sık atıf yaptığımız genel
açıklamasında R u g g i e r o R o m a n o ( 35S ), XV. yüzyılda ve XVI. yüzyılın başlarındaki ilk
t o p r a k yatırımları sırasında kârların yüksek olduklarını s a v u n m a k t a d ı r . Başlangıçta söz
k o n u s u olan, Vasco da G a m a ' n ı n d ö n ü ş ü n d e n itibaren L i z b o n ' d a k i b ü y ü k ticari
kapitalizmin başlangıcındaki şemaya aynen u y g u n o l a r a k , oldukça b ü y ü k kârlar getiren
k ü ç ü k yatırımlardır ( 356 ). Bir t o p r a k kapitalizminin, Welserler ve F u g g e r l e r çağında
zirvesine ulaşmış bir ilk ticari kapitalizmin çağdaşı o l a r a k , mutlu bir gençliği o l m u ş t u r .
D a h a sonra d u r u m u bozulacaktır.

Tabii ki bu bir varsayımdır. Venedik örneğinde ( f a k a t olayların heryerden d a h a iyi

g ö r ü l d ü ğ ü Venedik belki de geç kalmıştır), beni inculti alanındaki b ü y ü k yatırımlar,
özellikle de alçak ve bataklık t o p r a k l a r a yapılanlar, eğer belgelerimiz bizi yanıltmıyor-
larsa, 1550'lerden önce b a ş l a m a m ı ş l a r d ı r . Köylüler ve senyörler a r a s ı n d a k i gerginlikler
a n c a k bu tarihten sonra ortaya ç ı k m a y a başlamışlardır. Büyüklerin işi olan siyasi
cinayetlere, küçüklerin işi olan tarımsal cinayetler eklenmiştir. Yüzyılın sonuyla birlikte,
bu karışıklıklar açığa v u r u l m a y a n bir toplumsal devrim haline d ö n ü ş m ü ş l e r d i r ; ç ü n k ü
ileride tekrar döneceğimiz üzere ( 357 ), h a y d u t l u ğ u n gerçek doğası b u d u r ve yüzyıl
ilerledikçe bu a r t m a k t a d ı r . Bu tarihçinin, Venediğin m u a z z a m servetinin ticari
m a c e r a d a n çekilerek yavaş yavaş Besançon, k a m b i y o s u n d a tefeci kredilere ve b u n d a n da
fazlası, kırlara ve pahalı ıslah çalışmalarına yatırıldığını g ö r d ü ğ ü izlenimini elde ettiği
andır. Kapitalizm-öncesinin klasik bir devresi k a p a n m a k t a d ı r .

İyice inşa edilmiş o l m a m a k l a birlikte m u h t e m e l olan b ü t ü n bu ö y k ü , İtalyan buğdayı

tarihinin a r k a s ı n a konulması gereken geçici bir p a r m a k l ı k gibidir. O n a bir anlam ve
uzantılar vermektedir. F a k a t belgelerimiz sonuç ç ı k a r t m a a n ı n d a bize ihanet etmektedir-
ler. Köylü k o n j o n k t ü r ü n ü n dönemeci k u ş k u s u z 1550'den s o n r a d ı r ve belki de 1600'den
önce değildir. Ve t o p r a k sahiplerinin k o n j o n k t ü r ü aynı değildir. Bunlar zafer
k a z a n m a k t a d ı r l a r , ç ü n k ü köylüler, biraz da K a s t i l y a ' d a k i n e benzer şekilde k a y b e t m e k -
tedirler. Her hal-ü k â r d a şu k o n u d a kuşku yoktur: İtalyan köylülerinin çoklu gayretleri
ve t o p r a k sahiplerinin t a m a h ı , sıçramalara rağmen 1564-1590 yıllarının en azından
g ö r ü n ü ş t e k i dengesini m ü m k ü n kılmışlardır.

Sonuncu değişim: 1590'dan sonra kuzey buğdayı

A k d e n i z iaşesinin b ü t ü n güçlükleri, H o l l a n d a , H a n s a ve İngiliz yelkenlilerinin Baltık

kıyılarından 1590'lı yıllardan itibaren A k d e n i z ' e k a d a r taşıdıkları kuzey buğdayının
kitlesel gelişini çok önceden hazırlamışlardır. Bu, kuzeyden gelen ilk buğday değildir.
İberya Y a r ı m a d a s ı n ı bir k e n a r a b ı r a k s a k bile, C e n o v a cjaha XV. yüzyılın o r t a l a r ı n d a bu
b u ğ d a y d a n a l m a k t a y d ı ( 358 ). 1527'de F l a n d r e veya İngiltere'den b u ğ d a y getirtiyordu
( 359 ). Aynı şekilde 1530'larda Strozziler R o m a iaşesi için bu b u ğ d a y d a n getirtmişe
benzemektedirler ( 36 °). E k i m 1539'da G o n z a g a l a r ı n Anvers'deki acentelerinden biri
İtalya için ( C e n o v a , F l o r a n s a , Lucca) b u ğ d a y yüklü 16 nave grosse'nin yola çıktıklarını
bildirmekte ve bu buğdayları k o r u m a n ı n güç olacağını ö n c e d e n bildirmektedir ( 361 ).
1540'lı yıllardan itibaren C o s i m o de Medici'nin F l a n d r e ' d a n buğday ithal etmiş olması ve
1575'de T o s k a n a ' n ı n , en a z ı n d a n B r ö t a n y a buğdayı satın almayı denemiş olması
m u h t e m e l d i r ( 3 6 2 ). Bu tesadüfen yakaladığımız birkaç sevkiyata karşılık on veya yirmi
k a d a r başka sevkiyat g ö z ü m ü z d e n kaçmış olmalıdır.

F a k a t hareket a n c a k 1586'dan s o n r a ( 363 ) özellikle İtalya'ya d a r b e indiren bir dizi

kötü hasadı takiben genişlik kazanmıştır. Birikimli bir etki m e y d a n a gelmiştir. 1590'da
d u r u m trajiktir; D a n t z i g ' e temsilci y o l l a m a k t a acele edenler a r a s ı n d a ilk sırayı T o s k a n a
b ü y ü k d ü k ü almıştır ( 364 ); kış gelince Venediğin de sırası gelmiştir ( 365 ). 1590-91'den
itibaren, hiç şüphe yoktur ki L i v o r n o ( 366 ) ve C e n o v a ' y a ( 3 6 7 ) kuzeyden tekneler gelmiştir.
1591 'de Venedikli k â t i p O t t o b o n D a n t z i g ' e 5 tekne göndermiştir. Aynı yılın H a z i r a n ı n d a
Floransalı bir tüccar " ö y l e y a ğ m u r yağıyor ki, geçen yılkı gibi bir b u ğ d a y hasadı
o l a c a ğ ı n d a n endişe edilmektedir; en a z ı n d a n o v a l a r d a k i b u ğ d a y l a r başaklarını yere
yıkmışlardır ve o k a d a r fazla nemlilik vardır ki, k u r u y a c a k l a r ı n a ç ü r ü m e k t e d i r l e r " diye
y a z m a k t a d ı r ( 3 6 8 ). Bu, bir an için iklimi g ü n d e m e getirme fırsatını y a r a t m a k t a d ı r : o n u n
da s o r u m l u l u ğ u vardır. Aynı tüccar Eylülde çok kesin bir dille " b u ğ d a y yokluğu
nedeniyle iş dolu bir yıl geçirdik; en iyi ve emin y a r d ı m H a m b u r g ve D a n t z i g ' d e n
b e k l e n m e k t e d i r " diye y a z m a k t a d ı r ( 369 ).

İşte kuzeyin b u ğ d a y teknelerinin yolculukları böyle başlamıştır. Büyük sevkiyat

1592-1593 kışından önce m e y d a n a gelmemiştir. L i v o r n o liman kayıtları d ö k ü m ü 1593'te,
yaklaşık 16 bin tonluk kuzey b u ğ d a y ve çavdarının ithal edildiğini işaret e t m e k t e d i r ( 37ü )
ki. b u n u n hemen hemen yarısı b ü y ü k d ü k ü n h e s a b ı n a , diğer yarısı da Luccalı
Buonvisiler, Bolognalı Lucchiniler, Floransalı Vernagalliler, Buonacorsiler, Biachra-
liler, Biachinelliler, C a p p o n i l e r , L a n f r a n c h i l e r , Berzighelliler, Orlandiniler, Mendesler,
Ximenesler, Ricasoliler, Melinchiler, Bardiler, G u a d i l e r , T a d d i l e r , Masseiler gibi
tüccarların hesabınadır. L i m a n d ö k ü m l e r i n d e n alınan bu s ı r a l a m a ( 371 ), eğer gerekseydi,
tahıl ticaretinin dağılımın ortaya koyardı (belli bir yazım yanlışı olasılığıyla birlikte).
1590-94 a r a s ı n d a L i v o r n o tahıl talebi o k a d a r büyük o l m u ş t u r ki, İngiltere'ye, D a n t z i g ' e
ve H o l l a n d a l ı l a r a 2 milyon e k ü d e n fazla ö d e m e yapılmasına yol açmıştır ( 37z ). 1596'da bu
talep canlılığını s ü r d ü r m e k t e d i r , büyük d ü k hala Polonya ve D a n t z i g ' e temsilci
göndererek b ü t ü n kuzey alımlarını kendi elinde t o p l a m a y a gayret etmektedir ( 373 ).
Büyük sermayesi sayesinde, b ü y ü k d ü k ü n yavaş yavaş efendisi haline geldiği m u a z z a m
bir trafik o l u ş m a k t a d ı r . L i v o r n o bu tahıl a k ı m ı karşısında aşikâr bir gelişme
göstermiştir. Kentin diğer İtalyan limanlarına n a z a r a n her cins ü s t ü n l ü ğ ü b u l u n m a k t a -
dır; Dantzigli gemiciler o n u n Cebelitarığa bir haftalık u z a k l ı k t a ve b o ğ a z d a n geçmelerini
sağlayan r ü z g â r l a r ı n d o ğ r u l t u s u n d a b u l u n d u ğ u n u söylemektedirler; d ö n e r l e r k e n Livor-
n o ' d a n ş a p ve bir veya iki h a f t a s o n r a d a İ s p a n y a ' d a n tuz yüklemektedirler, Venediğe
gitmek t a m a m e n b a ş k a bir m a c e r a d ı r .

A n c a k , k o s k o c a filolar t a r a f ı n d a n yapılan bir girişim olan L i v o r n o ' y a gitme eylemi,

ne tehlikelerden, ne engellerden, ne de cazibelerden y o k s u n değildir. M a n ş ı a ş a r k e n veya
Britanya a d a l a r ı n ı İskoçya üzerinden a ş a r k e n , geçiş izni verecek veya vermeyecek olan
İngilizlerle k a r ş ı l a ş ı l m a k t a d ı r , bir de kötü hava ile; İspanyol l i m a n l a r ı n d a a m b a r g o
tehlikesi vardır, A k d e n i z ' d e ise Cezayir korsanları birden o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r l a r . Bu
d u r u m d a eğer L i z b o n , C a d i z veya Sevilla'da b u ğ d a y b o z u l m a emaresi gösterirse, u z m a n
k o n s o l o s l u k yetkilileri de razı o l u r l a r s a , tahılı boşaltıp b u r a d a sattıktan s o n r a , ç a b u c a k
eve d ö n m e n i n cazibesi de b ü y ü k t ü r . N i h a y e t , L i v o r n o ve İtalyan kentleri bu kuzeyli
fakirleri, p a r a n ı n yarısını ö n c e d e n ödeyerek ellerinde tutabiliyorlardı. Tabii ki T o s k a n a
ve k o m ş u bölgeler yeni erzak k a y n a ğ ı n a İhtiyaç d u y m a k t a tek b a ş l a r ı n a kalmamışlardır.
İ t a l y a ' n ı n t ü m ü b u n u adet edinmiş ve Kuzey A f r i k a d a dahil, t ü m Batı A k d e n i z , limanına
göre ve ihtiyaç d u r u m u n d a bu g r u b a katılmıştır.

İşlem ihtiyaç saikiyle o r t a y a çıkmakla birlikte, oldukça: kârlı bir iş o l d u ğ u n u açığa

çıkartmıştır. M e d i n a del C a m p o l u tüccar S i m o n Ruiz başlangıçta o l d u k ç a k u ş k u c u d u r .
24 N i s a n 1 5 9 l ' d e F l o r a n s a ' d a k i temsilcisine " İ t a l y a ' d a k i e k m e k kıtlığına ü z ü l ü y o r u m .
T a n r ı b u n a çare bağışlasın. F l a n d r e ve D a n t z i g ' t e n getirilen b u ğ d a y k a n ı m a göre, oraya
iyi d u r u m d a v a r a m a z , ç ü n k ü d a h a Sevilla'ya v a r d ı ğ ı n d a b o z u l m u ş d u r u m d a d ı r . Bu
d u r u m d a ta o r a y a gidene k a d a r ne hale gelecektir. O l a ğ a n olarak bu denizden b u ğ d a y
taşıma iyi bir iş değil. Ben olayı biliyorum, b a n a o l d u k ç a pahalıya m a l o l d u . B ü t ü n b u n l a r
sadece, b u ğ d a y l a r l a birlikte seyreden gemilere y a r a m a k t a d ı r . Bu işlerde k a y b e d e n çok
kişi g ö r d ü m " ( 374 ). S i m o n Ruiz, hayatının başlangıcında giriştiği, L i z b o n ' u n iaşesi
faaliyetleri sırasında edindiği deneyimlerinden söz etmektedir. F a k a t y a n ı l m a k t a d ı r .
O t t o b o n t a r a f ı n d a n Venediğe gönderilen 5 gemiden sadece üçü kente ulaşmış ( 375 ), biri
y ü k ü n ü L i z b o n ' d a b o ş a l t m a k z o r u n d a kalmış ve beşincisi de k a y b o l m u ş t u r . Ve b u n a
rağmen işlem hafifçe kârlı o l m u ş t u r . Ximenesler b ü y ü k sözleşmelerde -ve özellikle
T o s k a n a b ü y ü k d ü k ü y l e pazarlığı yapılan sözleşmelere o r t a k l a r ı Veigalar ve Andradeleri
de dahil e t m e k için ikna eden Anvers'li F e r n a n d o Ximenes- b a ş l a n g ı ç t a %300'e varan
kârlar sağlamışlardır ( 376 ). B u n u n a n l a m ı , kuzey b u ğ d a y ı n ı n taşınmasının sadece gemi,
navlun sözleşmesi, b u ğ d a y alımını gerektirmeyip, aynı z a m a n d a Anvers üzerine
(önceleri) ve diğer kuzey p a z a r l a r ı n a m u a z z a m p a r a hareketlerini de gerektirmektedir.
Bunu M a r c o O t t o b o n ' u n yolculuğu vesilesiyle d a h a önce işaret etmiştik, C e n o v a
Abbondanza'sı t a r a f ı n d a n çekilen k a m b i y o senetleri de aynı şeyi söylemektedirler. Bu
işlemler üzerinden kâr etmek m ü m k ü n d ü r ( 377 ).

A n c a k , 1590'da başlayan b u n a l ı m sonsuza k a d a r sürmemiştir. Yeni yüzyıla girildikçe

bu b u n a l ı m hafiflemişe, İtalya ve İç Deniz b u r a d a n sadece bir destek a l a r a k , kendilerine
yeterli o l m a y a d e v a m etmişe benzemektedirler; 1600'lerden s o n r a Mısır o n l a r a özellikle
yardımcı olacaktır ( 37S ). A n c a k s o r u n hala çözülmemiştir. Kuzey buğdayı yeni
a r a ş t ı r m a l a r ı beklemektedir. O n u XVII. yüzyılda çok ilerilere k a d a r izlemek, belki 1607-
1608'den itibaren a z a l a n o l d u ğ u n u hayal ettiğim t a m eğrisini çizmek; aynı z a m a n d a onu
tarihsel bir b a ğ l a m a yerleştirmek gerekmektedir; zaten biraz s o n r a kısmen yapacağımız
b u d u r , ç ü n k ü b u ğ d a y tek başına gelmemiştir.
 Sicilya hala Sicilya'dır

B u r a d a dikkatimizi y ö n e l t m e m i z gereken kuzey buğdayı o l m a y ı p , bizzat denizin

kendidir; o n u n esas merkezi olan I t a l y a ' d a k i yapısına bakmalıyız, bir d ö n e m i n
k o n j o n k t ü r ü n e değil. Belgeler ve tarihçiler t a r a f ı n d a n harekete geçirilerek, bu kitabın
b u n d a n önceki e d i s y o n u n d a ( 3 7 9 ) d ö n e m i A k d e n i z gerilemesi b o y u t l a r ı n a k a d a r
b ü y ü t m ü ş t ü m . Oysa bu gerileme, özellikle İ t a l y a ' d a , b a n a çok d a h a s o n r a o r t a y a çıkmış
gibi g ö z ü k m e k t e d i r . Büyük e k o n o m i k dönemeçler 1620-2l'lerden önce, salgın hastalık-
ların b ü y ü k biyolojik dönemeci de 1630'dan önce o r t a y a çıkmamışlardır ( 38 °).

Bana göre belirleyici delil, o z a m a n Sicilya'nın, Sicilya b u ğ d a y ı n ı n iflası adını

verdiğim şeydi. Bu k o n u d a ikna o l m a k için b ü t ü n nedenlere sahiptim. Oysa Sicilya
b u ğ d a y ı n ı n iflası m e y d a n a gelmemişti.

İki delil dizisi benim böyle o l d u ğ u n a i n a n m a m a neden olmuşlardı. Herşeyden önce,

1590'ların ötesinde Sicilya'daki kötü hasatlar ve açlıklar. Hiç kuşku y o k t u r ki 159l'de
a d a d a kıtlık kol gezmektedir. D u y u l m a m ı ş fiyatlar söz k o n u s u d u r , b u ğ d a y P a l e r m o ' d a
70 tari 10'a s a t ı l m a k t a d ı r : heryerde si trovanno le persone morte nelle stradeperla fame.
B u n u n nedeni, o çağın insanlarına göre hem fazla kullanım, hem de kötü hasattır.
Buğdayın salme'si s o n u n d a 40 eküye çıkmıştır ki, böyle bir fiyat o l d u ğ u n u kimse
h a t ı r l a m a m a k t a d ı r . Altın fiyatına, z a m a n ı n diliyle a peso di sangre b u ğ d a y satılacak
zenginler b u l u n m u ş t u r . Cari fiyatın altından b u ğ d a y satışı yapan P a l e r m o ve Messina
k o r k u n ç bir şekilde b o r ç l a n m ı ş l a r d ı r , Messina'nın b o r c u 100.000 d ü k a y ı geçmektedir
( 381 ). D u r u m 1595'ten önce düzelmeyecektir.

Bu, d u r u m u d r a m a t i k l e ş t i r m e k için ilk tahrik edici u n s u r d u r . A n c a k a r a ş t ı r m a n ı n bu

a ş a m a s ı n d a n , H a n s H o c h o l z e r ' i n adeti üzerine tarih ile c o ğ r a f y a a r a s ı n d a s ü r d ü r d ü ğ ü ve
Sicilya'ya tahsis ettiği bir a r a ş t ı r m a d a n h a b e r d a r o l d u m ( 382 ). Eserde, 1724 tarihli olan,
A v u s t u r y a ' n ı n a d a y a sahip o l d u ğ u kısa d ö n e m e ilişkin ve Viyana arşivlerinde b u l u n a n
geriye yönelik bir istatistiği t a r t ı ş m a n ı n hizmetine vermekteydi. Söz k o n u s u olan
Messina'ya b u ğ d a y girişleriydi; 1592'de başlayan hareket 1640'da zirveye ulaşmış, sonra
d a 1724'te hemen hemen hiç mertebesine gelmek üzere inişe geçmişti. Belge s o r u n u
ç ö z ü y o r d u : eğer Sicilya XVI. yüzyılın s o n u n d a n itibaren düzenli olarak buğday ithal
etmişse, d e m e k ki Batı A k d e n i z ' i n b u ğ d a y a m b a r ı o l m a k t a n çıkmıştı. Oysa Sicilya
belgeleri -Sicilia dizisine tahsis edilmiş Simancas k a t a l o g u n u n 195l'de yayınlanması
sayesinde k a n ı t a sahibim- tersini işaret etmekteydiler. Bu belgelerin X V I I . yüzyıla ait
olanlarının inclenmesi ( 3 8 3 ) kesin sonuçlar vermekteydi: Sicilya X V I I . yüzyılda da b u ğ d a y
ihraç etmeye d e v a m etmiştir. Öyleyse yapılacak tek iş Viyana kilit belgesini g ö r m e k , hem
de y a k ı n d a n g ö r m e k olacaktı ( 384 ). Belgenin fotokopisi b a n a acı bir sürpriz hazırlamıştı.
Bu r a k a m listesinin y o r u m u o l a ğ a n ü s t ü yanılmaların az inandırıcı bir dizisine
d a y a n m a k t a y d ı : gelir p a r a girişi, b u r a d a d a g ü m r ü k resmi a n l a m ı n a gelen irıtroyte
kelimesi sanki mal girişine aitmiş gibi anlaşılmıştı; grani kelimesi ( b u r a d a taro adlı p a r a
biriminin bir alt değerini ifade ediyor), Messina'ya giren tahıl ve buğday olarak
çevrilmişti, a m a aslında söz k o n u s u olan h a m veya beyazlatılmış ipeklerin bal gibi
çıkışları idi. Belgenin f o t o k o p i s i bu d u r u m u ilk satırlarından itibaren o r t a y a
koymaktadır.

Bu kuşku giderildikten s o n r a , s o r u n l a r tekrar açık hale gelmiştir. En m ü r e f f e h

olduğu z a m a n l a r d a bile, Sicilya pazarı h a s a t l a r a bağlı olarak güçlü d a l g a l a n m a l a r a
f f y . ^ Ü f . t * Jtllv • v ş. j K e » . ,^.»ı»>J«.,»,t>»•,• J c l U
İ K £>WII«
İA*»»"^el'altvoLV' »«C 5: t^JL. Si ı»« " a n i

T M
•loi-»»< «.nv Ivtv» ^ J ı ' (.sVutuu
KVK- vr ^ * *>V<*f\
J.J) JL-.M
d e 10VCa - V t m ^ l CTjOO.V^
jj» ı m o ^ j>
- - - - - - -P- f 5 6 8 6: —
C,"*^*, ptv |S
^-J».. _ J "7 ' ^J ' • — —

J 5 »JR fi • • v * 4 OİOA f *
m
v UM. I I *<{%»:
d — -
v . l ••<••"••"'>'« 9 lftt»<LİM> F l ^ t v . /
J ^ »I» U • ıttv xl»t \ s^ J J * »»^Qv o-
-T J'V-»^-— I
J^ ^jy ^ J«-rt»v «v tl»*» Q l^V* d .

• |i «v - i . —
r\ / I .
e• „ v 2- —
1
1 - S-
T
J C 4J o V* £ K f M j
( < I IV> n «V
Vt»*^ (uitvjeCvi ı ^ o ı n . - 8

» .^ ) d Sı t • « —

JV-T^—^— ırfo^- C'U.—"C t . , 3 , > * 3• M- J b

JSİJ j-ıT""^,** l io S- ^ j, «v _ ^ |2 o 3 • lA-~ A -

> i o i
—r- ! 3 • İ A - A--
"W
n -c Jf.Ufl" >$• 3 - 1 * - A -
«,-fı , O
.„ • .,1" oct.r, I f t o o
v. v t v « r > n « a v . —7-* ^ ü ) ( <2 .
- I . n
u I^OJ J<yıva» —r-7o>ı1 — •

(«I»- Jvç.^f.^- ,.-20> 1 1 —

K»*- JCf'J" litl

lif, raf^A.
J <«.» ' ' '' r
V*"* hUh> 14 l't V 13 ^ H:
f
: JunvA.1 rt
J-JJT
C f '
r ru-—" ^ ' C O M , ,
T"
. _ »3 ^ I I ' —
7 - 2 » !•*: 3-
JsJTİ ^ ^ f ^ ' ^ * l<i<>: - r ?o 1-0: 3
ç j ı r L - \ p t, y -
• u .

^ 1
1 ' 8
' — - r ^ r - - - » _
l> fvitp» V - - -
f If "3-
• • KOH «v t - • i ' » * : UC*-
pe* - - — — — — - 7/ 3 o O- —
"fJi.ll.j X («*x - ~ - liffo
1-
»»W!
~ _ J.
V ?I1«Ö-. —
V - - - 4 - j|>3o
i'S^ol' —

52. Sicilya'da 1593'ten sonra buğday ithali değil de. ipek ihracatı vardır
Viyana arşivlerinden belge (Haus-Hof-und-Staats-Archiv) col. Siciliana 6, Doğana di Messina, Messina 31 Ek.m
sahne o l m u ş t u r . 1590-1677 a r a s ı n d a birçok kötü d ö n e m o l m u ş t u r : 1550-54, 1575-80,
1605-1608, 1634-1641, 1668-1677 ( 385 ). Bu b a ğ l a m d a 1550-1595 ç ö k ü ş d ö n e m i bu düzenli
k a z a l a r d a n yalnızca biridir. H i ç de ç o ğ u n l u k t a o l m a y a n bu arızaların dışında, Sicilya
b u ğ d a y ı h e m Adriyatiğe, h e m de Batı A k d e n i z ' e ihraç edilmeye d e v a m etmiştir, ve eğer
y a n ı l m ı y o r s a m u z u n süre bu ihraç m i k t a r ı eski yıllık 150.000 salme, yani 300.000 kental
civarında o l m u ş t u r . Kesin ve t a m r a k a m l a r ı Sicilya arşivlerinden b u l m a k g e r e k m e k t e d i r .
S i m a n c a s ' d a b u n l a r ne yazık ki, kesikli bir biçimde yer a l m a k t a d ı r l a r .

F a k a t s o r u n ç ö z ü l m ü ş t ü r , Sicilya X V I I . yüzyılda hala bir b u ğ d a y adası olarak

k a l m a y a d e v a m e t m e k t e , tüccarlarının tahılı terkedip (sözü edilmeyen a r p a d a N a p o l i ve
İ s p a n y a ' y a ihraç edilip o r a d a atların bazen de insanların beslenmelerinde k u l l a n ı l m a k -
tadır) ne çok fazla hayvan yetiştiriciliğine, ne de a ğ a ç yetiştiriciliğine yönelmelerine izin
v e r m e m e k t e d i r . A d a d a tarlalar bir cins yönetsel ve kapitalist vesayet t a r a f ı n d a n
k o r u n m a k t a d ı r ; b u n u n h a k k ı n d a sadece bir taslak s u n m u ş t u k ve k o n u bir tarihçiyi
cezbedecek k a d a r ilginçtir. XVI. ve X V I I . yüzyıllardaki "milli gelir" incelemesi için
Sicilya'dan d a h a ayrıntılı b i r ö r n e k o l a b i l e c e ğ i n i s a n m ı y o r u m : b u r a d a herşey; insanlar, iş
hayvanları, gelirler, maliyenin topladığı vergiler... s a y ı l m a k t a d ı r . 1 6 9 4 ' d e O c a k - H a z i r a n
d ö n e m i n e ait bir d ö k ü m Sicilya b u ğ d a y sevkiyatını her caricatore için ayrı ayrı, nereye
gidecekleri, taşıyan gemilerin adları, fiyatlar, vergiler, tüccarların alameti farikaları ile
birlikte vermektedir, bu sayede bu t ü c c a r l a r d a n bazılarının lehine bir y o ğ u n l a ş m a
o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r : işte b u n l a r d a n herbiri, sanki fiefiymiş gibi, birer limanın efendisi
haline gelmiştir. B u n l a r aslında gerçek birer b u ğ d a y b a r o n u d u r l a r . 1609'da F r a n s a ' y a
Sicilya b u ğ d a y sevkiyatının ayrıntıları eğlencelidir; F l a n d r e ' a yaptığı sevkiyatın
ayrıntıları ise d a h a d a eğlencelidir ( 386 ).

Ayrıntıları bir y a n a b ı r a k a l ı m : Sicilya'nın t ü m ü n ü n sağlığı Eski Rejime ilişkin olan

t ü m b o z u k l u k l a r a rağmen X V I . yüzyılda ve izleyen yüzyılın u z u n süresinde yerindedir.
X V I I . yüzyılda ipek ihracatı a n c a k 1619'dan itibaren gerilemeye başlamıştır ( 387 ); b u ğ d a y
kariyerini s ü r d ü r m e k t e d i r ; faal bir denizcilik o n u n kıyılarıyla t e m a s etmekte, en a z ı n d a n
1664'e k a d a r taşıdığı önemli m i k t a r d a k i p a r a n ı n bir kısmını o n u n limanlarına b ı r a k a r a k
D o ğ u A k d e n i z ' e ve y a k ı n d a k i T u n u s ' a gitmektedir; nihayet Messina ve C a t a n i a ' d a bir
ipek endüstrisi serpilmekte veya yeniden serpilmektedir. A k d e n i z gerilemesinin
Sicilya'da d a h a erken o r t a y a çıktığını söylemek m ü m k ü n değildir.

Buğday bunalımlarına dair

S o n u ç o l a r a k , b u ğ d a y b u n a l ı m l a r ı birbirlerine benzemektedirler. Belgelerimiz

genellikle gözleyememize r a ğ m e n , b u n a l ı m ı n yöneldiği İslam d ü n y a s ı n a ilişkin
ayrıntıları getirdiklerinde bu benzeşme d a h a d a a r t a c a k t ı r . Bunalımlar aşikâr bir şekilde
n ü f u s artışlarını izlemektedirler; bu artışlar 1550'lere veya 1560'lara d o ğ r u yararlı
o l m u ş l a r d ı r : d a h a çok insan, d a h a çok b u ğ d a y . F a k a t azalan verimler yasası su yüzüne
çıkmıştır. O l d u k ç a sakin bir bolluk XV. ve ilk XVI. yüzyılının yerine, er veya geç a r t a n
zorluklar geçmiştir. B a t ı ' d a bu d u r u m aynı z a m a n d a bağ, zeytin gibi d a h a emin ve d a h a
zengin kültürlerin b u ğ d a y l a giriştikleri r e k a b e t t e n d e k a y n a k l a n m a k t a d ı r . Büyük ticaret,
insanların ihtirasları, nisbi fiyatların a r t m a s ı , bazen de bazı t o p l u m s a l d o k u l a r , bu
d u r u m d a n s o r u m l u d u r l a r ( 388 ). Suriye h a k k ı n d a k i bir metnin söylediği gibi ( 389 ) "şimdiye
k a d a r g ö r ü l m e m i ş " bu sıkıntılara karşı tepkiler, kazanılmış zenginliklere oranlı
olacaktır. Söylemeye gerek var mı, şu u z a k t a n alınan b u ğ d a y l a r genel bir zenginliğin
aşikâr göstergesidir. Aynı a n d a d u r u m fakirler için ne denli felâketli olursa olsun.
3. Ticaret ve taşıma: Atlantik yelkenlileri

A k d e n i z ölçeğinde, Atlantik yelkenlilerinin birbirini izleyen ilk gelişlerinden d a h a iyi

test, veya d a h a iyisi, d a h a iyi " g ö s t e r g e " olamaz. Ç ü n k ü , (farklılıklar ve benzerliklerle
birlikte) iki b ü y ü k kitlesel geliş o l m u ş t u r ; ilki k a b a c a 1450-1522 a r a s ı n d a , ikincisi de 1570
veya d a h a d o ğ r u s u 1572-1573'ten itibaren: t a m a m e n kuzeyli olan bu ikincisi artık İç
Denizin yollarını ve üstünlüklerini u n u t m a y a c a k t ı r .

Bu büyük sorunları d a h a önce o r t a y a k o y m u ş ve bir a ç ı k l a m a getirmiştik ( 39ü ):

A k d e n i z ' e yabancı teknelerin gelişi bir rekabetten çok (ki bu açıkça vardır), bir emek
ihtiyacına ve bir e k o n o m i k gelişmeye cevap o l m a k t a d ı r ; kısacası bu yeni gelenler belli bir
refahın göstergesi o l m a k t a d ı r l a r . E k o n o m i k yükselme d ö n e m i n d e , İç Denizin özellikle
hacimli malları t a ş ı m a k t a n b a ş k a yapacak d a h a iyi işleri b u l u n m a k t a d ı r . Eğer gerçekten
böyleyse, bu yabancıların gelişi bir istatistikçiye betimsel tarihin bulduğu h a r i k a bir
s ı n a m a olanağıdır. O k y a n u s teknelerinin gelişi fiilen 20 yıl içinde sona ermiştir. A c a b a
yüzyılın bu ortası denizin refah artışının d u r m a s ı n ı mı temsil etmektedir?

I
1550'DEN Ö N C E : İLK G E L İ Ş L E R

A k d e n i z ' i n Atlantik yelkenlileri t a r a f ı n d a n ilk istilasını izlemek kolay değildir, çünkü

söz k o n u s u o l a n l a r geçerken iz b ı r a k m a y a n zavallı insanlardır ve öte y a n d a n bu filolarda
İberyalılar ve kuzeyliler birbirlerine karışmışlardır ve bunları birbirlerinden ayırmak
m ü m k ü n olmadığı gibi, kesin geliş tarihlerini de s a p t a m a k olanaksızdır.

Basklar, Biskaylılar ve hatta Galiçyalılar

Bu İberya Atlantiği denizcileri, belki de X I I I . yüzyıldan itibaren Akdeniz'e

inmişlerdir. 1450'lerden s o n r a bunların İç Denizdeki varlıkları v u r g u l u hale geldiğinde
zaten oraya alışık hale gelmişlerdir ve Barselona ile C e n o v a ' n ı n hizmetinde, Batı
havzasının kuzey ve güney kıyılarını ziyaret etmektedirler. Bunlar sadece taşıyıcılardır,
b a ş k a hiçbir şey değil ( 391 ). C e n o v a ' d a bilinen birkaç Bask tüccar küçük işlemlerle
yetinmektedirler (özellikle yün üzerine); görevleri herşeyden önce, ünleri asla iyi
o l m a y a n gemi sahiplerine temsilci olarak hizmet etmek ve d o n a t ı m için gereken
miktarları onların a d ı n a b o r ç l a n m a k t ı r .
G ü n l e r d e n b i r g ü n bu b ü y ü k yelkenliler alışılmış ufuklarını geçmişler ve o n u n b u n u n
hizmetinde, D o ğ u A k d e n i z ' e ulaşmışlardır. 1495'de C e n o v a ' d a n , M a l a g a ' d a n ve
hepsinden fazla, C a d i z ' d e n yola çıkarak d o ğ r u d a n Sakız'a v a r m a k t a ve o r a y a Atlantik
şekeri g ö t ü r m e k t e d i r l e r ( 392 ). Yıllar b o y u n c a bu böyle s ü r m ü ş t ü r . Aynı a n d a bunların
İngiltere'ye k a d a r ve b u n d a n da fazlası, F l a n d r e ' a k a d a r yaptıkları yolculukları hayal
etmek g e r e k m e k t e d i r . 1532'de bir Venedikli b u n u t e k r a r l a m a k t a d ı r ( 393 ); Biscaye
(kelimeyi geniş a n l a m d a alalım) V. C a r l o s ' u n deniz g ü c ü n ü n en değerli parçasıdır, " b u
ülkeden istenildiği k a d a r gemi sağlanabilir". Fiili olarak bu gemiler 1569'a k a d a r (3<M)
F l a n d r e y o l u n u t u t m a y a d e v a m edecekler ve bu tarihten önce de, kalyonlarıyla uzun
Carrera de Indias'ın harekete geçiricileri o l a c a k l a r d ı r ( 39S ). Bu "serseriler" A k d e n i z ' d e
uzun süre b ü t ü n trafiklere karışacaklardır; 1480-1515 a r a s ı n d a onları hem " M a r s i l y a
şaraplarını L o n d r a ' y a taşırlarken, hem de İrlanda derilerini Marsilya'ya t a ş ı r l a r k e n "
g ö r m e k m ü m k ü n d ü r ( 396 ).
 Cebelitarık ötesinden ilk gelenler A k d e n i z ' d e , tercihan C e n o v a , Marsilya ve
Barselona civarlarında ( 397 ) ve u z u n İspanyol sahillerinde uzun süre oyalanmışlardır.
Azaldıkları veya gittikleri sanılan XVI. yüzyılda, belgeler onları hala zikretmektedirler.
İşte teknesini 1507 Ş u b a t ı n d a Marsilya'ya demirleyen ve F l a n d r e ile İngiltere'ye ş a r a p
g ö t ü r m e y e h a z ı r l a n a n bir Biscayell ( 398 ); işte 1510'da H a n s P a u m g a r t n e r hesabına
Bari'den A n v e r s ' e giden bir başkası ( 399 ); 151 l ' d e bir Biscaye nave'si R a g u z a ' y a carisee
getirmiştir ( 40ü ); 152l'de İ s p a n y a ' d a k i vahim b u ğ d a y b u n a l ı m ı esnasında, Napoli
belgeleri Y a r ı m a d a n ı n A p u l i a buğdayıyla iaşe edilmesine katılan Biscaye denizcilerinden
söz etmektedirler ( 401 ); 1526'da ( 402 ) veya 1527 O c a ğ ı n d a P o r t e k i z ' d e n yükledikleri
S a r d a l y a ve ton balıklarını Messina'ya g ö t ü r ü r l e r k e n g ö r ü l m ü ş l e r d i r ( 403 ); 1530'da tuz
yüklü iki Biscaye nave'si B a r b a r o s t a r a f ı n d a n batırılmıştır ( 404 ); 1532'de B a r b a r o s l a r
t a r a f ı n d a n k o v a l a n a n o n l a r a ait bir yelkenli Alicante'ye ulaşmıştır( 4 0 5 ). Herşey o n l a r için
bitmişe benzerken, 1531, 1535 ve 1537 yıllarında bir liman d ö k ü m ü n d e n İspanya ve
İtalya y o l u n d a 12 Biscaye naveysi s a p t a n m ı ş t ı r ( 406 ). Ve d u r u m böyle s ü r ü p gitmektedir
( 407 ). Biscaye teknelerine A k d e n i z ' i n faal yolları üzerinde artık hiç r a s t l a n a m a m a s ı için
belki de X V I . yüzyıl ortasını ve ilk Atlantik dalgasının s o n u n u beklemek gerekmektedir.

Portekizliler
O n l a r a A k d e n i z yolunu a r d ı n a k a d a r açan C i o t a ' n ı n a l ı n m a s ı n d a n s o n r a , Portekiz-
liler bu denizde Biscayelılar k a d a r kalabalık ve kısa bir süre s o n r a , o n l a r k a d a r faal hale
gelmişlerdir. A r m a d a l a r ı n ı n b u r a y a v a r m a s ı n d a n önce ( 4 0 8 ) ticari tekneleri hizmetlerini
s u n m u ş , korsanları d a kendi hizmetlerini zorla kabul ettirmişlerdir: bu k o r s a n l a r Kasım
1498'de ( 4U) ) Girit şarabı yüklü bir Venedik teknesine e l k o y m u ş l a r d ı r ; Ekim 1501'de ise
Berberistan kıyılarında bir Ceneviz «avf'sini ele geçirmişlerdir; ele geçirilen Kuzey
Afrikalı M ü s l ü m a n yolcular eğer k u r t a r m a l ı k ödemeyi kabul ederlerse, o n l a r a iyi bir
ganimet sağlayacaklardır ( 4 , °). D o ğ a l o l a r a k tüccar kentlerin hizmetine de girmektedir-
ler; o n l a r Valencia, Balearlar, Marsilya civarlarında görmekteyiz; Ceneviz onların
hizmet s u n u m l a r ı n ı r e d d e t m i y o r o l m a k l a birlikte, bu Portekizli denizciler d a h a çok
F l o r a n s a ' n ı n hizmetinde b u l u n m a k t a d ı r l a r ( 4 U )- A k d e n i z ' i n Batı h a v z a s ı n d a , bir süre
s o n r a Portekiz yelkenlileri L i z b o n ' d a n yükledikleri derileri -bu h e n ü z gelişmemiş
e k o n o m i y l e karşı karşıya o l u n d u ğ u n u n işaretidir-, A n d a l u ç y a buğdayını, İbiza t u z u n u ,
İspanya veya İtalya şapını, M a d e r a ve diğer Atlantik adaları şekerini t a ş ı m a k t a d ı r l a r ; bu
şeker taşıma işi 1480'lerden veya d a h a d o ğ r u s u , D o m M a n u e l ' i n şeker ticaretini kendi
u y r u k l a r ı n a tahsis ettiği 21 A ğ u s t o s 1490 tarihli e m i r d e n itibaren başlamıştır ( 4 I 2 ). XV.
yüzyılın s o n u n d a , resmi belgelere göre her yıl, F l a n d r e ' a 40.000, İngiltere'ye 7.000,
L i v o r n o ' y a 6.000, C e n o v a ' y a 13.000, R o m a ' y a 2.000, Venediğe 15.000, İ s t a n b u l ' a ve
Sakız'a ( 4 1 3 ) 25.000 arrobe Portekiz şekeri ihraç edilmektedir. Şeker Venediğe caravelle
grosse ile gelmektedir ( 414 ). Öyle g ö z ü k m e k t e d i r ki, Portekiz tekneleri denizin tüm
trafiğine cevap verebilmek için yavaş yavaş b ü y ü m ü ş l e r d i r , ç ü n k ü çok erkenden Sakız,
İstanbul, D o ğ u A k d e n i z ve Mısır'a ulaşmışlardır. Şeker ve teknelerin hafifliği Vasco da
G a m a ' n ı n Ümit B u r n u ' n u d o l a ş m a s ı n d a n çok önce, bu Portekiz başarısını a ç ı k l a m a k -
tadırlar.

Biscayelılar örneğinde olduğu gibi, Portekizlilerin de Denizi tam ne z a m a n

terkettiklerini bilemiyoruz. İşte a r a d a bir ele geçen haberlerin rastlantısı içinde o n l a r a ait
iki karavela M i n o r k a adası civarında görülmektedir; b u n l a r d a n birini B a r b a r o s ele
geçirmiş, diğeri de m u h t e m e l e n tekne ve mallarla birlikte yok o l m u ş t u r ( 415 ); 15 Ocak
1536'da bir İngiliz tüccarı Portekizli J u a n Ribere'nin teknesini satın almıştır ( 4 I 6 );
1549'da iki Portekiz gemisi Venediğe gelmişlerdir ( 417 ). Bu öyküler ve birkaç diğeri bize
hayal k u r d u r t m a m a l ı d ı r l a r . Portekiz macerası XVI. yüzyılın o r t a l a r ı n a d o ğ r u kesinlikle
gerileme halindedir. Başka tekneler ve denizciler hizmetlerini s u n m u ş l a r d ı r ve öyle
s a n ı y o r u m ki, Portekiz taşımacılığı H e r a k l e s sütunlarının d o ğ u s u n d a n çok batısında
d a h a fazla gelir getirir hale gelmiştir. Belki de A k d e n i z ' i n sunabileceği iş olanakları
azalmıştır.

Normanlar ve Brötonlar

Portekizlilerden d o ğ a n boşluğu, sahneye girmekte geciken N o r m a n ve B r ö t o n l a r

hemen d o l d u r a m a y a c a k l a r d ı r . Buna karşılık, b u n l a r ı n her ikisi de İspanya ve Portekiz'in
Atlantik kıyılarında çok erkencidirler: 1466'dan itibaren San L u c a r d e B a r r a m e d a ' d a bir
B r ö t o n mahallesi b u l u n m u ş olmalıdır ( 418 ). İspanyolcadaki berton ve İ t a l y a n c a d a k i
bertone kelimelerinin X V I . yüzyılda genel o l a r a k b ü t ü n kuzeylileri ifade ediyor
o l m a l a r ı n a r a ğ m e n , b u r a n ı n yalnızca B r ö t o n l a r a ait o l m u ş olması m u h t e m e l d i r . A n c a k ,
eğer korsanlık bir yeni gelişmişliğin işareti ise, İtalya savaşlarının, 1496-1497 veya
1502'de ( 4 1 9 ) o l d u ğ u gibi, onların korsanların d ü m e n s u y u n d a geldiklerine hiçbir kuşku
y o k t u r . O c a k 1497'de bazı nave bertoneler M a j o r k a civarında korsanlık y a p m a k t a d ı r l a r
( 42 °). F a k a t ticaret bu korsanlığı izlememişe benzemektedir, özellikle 1500'de Venedik
h a k k ı n d a kendilerine soru s o r u l a n B r ö t o n l a r " b u ülkeye d o ğ r u hiç seyretmedikleri"
cevabını vermişlerdir ( 421 ). 1540'ta b u n l a r a ait iki tekneyi Cebelitarık'ta görebilmek için
40 yıl beklemek gerekecektir( 4 2 2 ). Bir r ü z g â r çıkacak ve b u n l a r Akdeniz'e ulaşacaklardır.
A n c a k , A k d e n i z ' e ikinci Atlantik dalgası esnasında katılacaklar ve bu da bilebildiğimiz
kadarıyla, sadece İspanyol D o ğ u A k d e n i z ' i n e k a d a r olacaktır. 1567'de Alicante'de bir
B r ö t o n teknesi vardır ( 423 ); Kasım 1570 veya 1571 'de bir diğeri M a l a g a ' d a d ı r , Baron adlı
bu teknede üstat G u i l l a u m e ve Etienne C h a t o n ile F r a n ç o i s Pin adlı t ü c c a r l a r d a n başka,
bez ve birkaç bin kentallik balık y ü k l ü d ü r . Malların hepsini sattıktan s o n r a , kuru ü z ü m
ve b a ş k a mallar a l d ı k t a n s o n r a , B r ö t a n y a ' y a d ö n m e y e h a z ı r l a n m a k t a d ı r l a r , a m a bu
sırada M a l a ğ a proveedor'u o n l a r a a m b o r g o k o y m u ş , t ü c c a r l a r d a n birini hapse atmış ve
tekneyi ya O r a n ' d a , ya da Penon de Velez'de kralın hizmetinde kullanmayı
d ü ş ü n m e k t e d i r . Bu k a r a r a itiraz eden elçi " M a l a g a ' d a elkonulan ilk Fransız gemisi bu
d e ğ i l d i r " diye a ç ı k l a m a d a b u l u n m a k t a d ı r ( 424 ). İlk St. M a l o teknesi a n c a k 157l'de
Civitavecchia'ya gidecektir ( 42S ).

Bu mütevazi ve cafcafsız ziyaretçiler a r a s ı n d a , N o r m a n l a r kendilerinden d a h a çok

söz ettirmişlerdir. 1499'da b u n l a r a ait b ü y ü k teknelerden biri olan La Magdaleine
A l m e r i a ' d a Portekizli bir korsan t a r a f ı n d a n kaçırılmıştır ( 426 ). O n yıl sonra, N o r m a n
tekneleri R o u e n d o k u m a endüstrisi için gerekli olan şapı düzenli bir şekilde A k d e n i z ' d e n
taşımaya başlamışlardır. Şap ister İ s p a n y a ' d a n M a z a r r o n ' d a n , isterse Papalık devletin-
den çıkartılmış olsun, Civitavecchia'dan gemilere yüklenmektedir. 1522, 1523, 1527,
1531, 1532, 1534, 1535, 1536, 1539'da ( 427 ) bunların trafikleri denetlenebilir niteliktedir:
bu k ü ç ü k teknelerden onlarcası N o r m a n tabel/ion (kâtip)'larının kayıtlarıyla
Civitavecchia liman kayıtlarında yer a l m a k t a d ı r l a r . İskelelerde birçok olay m e y d a n a
gelmektedir. 3 Ş u b a t 1535'te C a r t h a g e n a ' d a ringa, tuzlanmış balık ve otras muchas
mercaderias yüklü olan üç k ü ç ü k N o r m a n teknesine, L i v o r n o ve Civitavecchia'ya doğru
yol alırlarken e l k o n u l m u ş t u r . Bu tekneler D i e p p e ve Saint-Valery-en-Caux limanlarına
kayıtlı iki " M a r i a " ile gene Dieppeli olan La Louve"dur (428}. En alışılmış g ü z e r g â h l a r
D i e p p e ' e kayıtlı La Fleur de Lys'e ait olanıdır ( 429 ) (22 Mayıs i 536). 80 t o n i l a t o olan bu
gemi " L i g o r n e ve Civitegie"ye k a d a r gitmekte, s o n r a H a v r e ve G r a c e , L o n d r a , Anvers
veya R o u e n ' a ş a p b o ş a l t m a k üzere geri d ö n m e k t e d i r ; veya R o u e n l i m a n ı n d a n La
Françoise'a ait olanı da (2 E k i m 1535) alışılmış bir g ü z e r g â h t ı r ve Marsilya, Villefranche,
Livorno, N a p o l i . Messina ve P a l e r m o ' d a n geçmektedir ( 4 , °).
 N o r m a n gemileri u z u n d ö n e m d e z o r u n l u o l a r a k y a p t ı k l a r ı sözleşmeler ve r a s t l a n t ı l a -
rın etkisiyle b a ş k a t r a f i k l e r i n d e içine girerek, K a r a b u r u n ( C a p N e g r e ) c i v a r ı n d a m e r c a n
işiyle u ğ r a ş t ı k l a r ı K u z e y A f r i k a ' y a k a d a r gitmişler, a m a b ü t ü n ilerlemelerin " n o r m a l "
s o n u n c u m e r h a l e s i o l a n D o ğ u A k d e n i z ' e 1536'dan ö n c e u l a ş a m a m ı ş l a r d ı r : 1539'da
D i e p p e l i m a n ı n d a n La Grande Martine M a r s i l y a , Kıbrıs, İ s t a n b u l ve Selanik y o l c u l u ğ u n u
yapmaktaydı (4").

Nisbeten geç gelen N o r m a n l a r Akdeniz'deki varlıklarını uzatmaktadırlar.

C i v i t a v e c c h i a o n l a r a 1545-1552 a r a s ı n d a kesintisiz o l a r a k m a h r e ç s a ğ l a m ı ş t ı r . Ve d a h a
u z u n mesafeli y o l c u l u k l a r o n l a r ı d o ğ u y a ve g ü n e y e ç e k e c e k t i r . U l u ç Ali Reis t a r a f ı n d a n
1560'ta ele geçirilen bir D i e p p e teknesi ( 4 3 2 ) k e n d i n i en s o n u n d a T ü r k l e r i n h i z m e t i n d e
K a r a d e n i z ' d e b u l m u ş ve b u r a d a k a y b o l m u ş t u r . 1561 ' d e bir diğeri B a l e a r a d a l a r ı
a ç ı k l a r ı n d a İ s p a n y o l l a r t a r a f ı n d a n m ü s a d e r e edilmiştir. A d ı geçen t e k n e n i n D i e p p e ' t e n
B e r b e r i s t a n ' a g i t m e k üzere yola çıktığını, T o u l o n ' d a n bir r e h b e r aldığını bu r e h b e r i n - b u ,
h i k â y e n i n F r a n s ı z l a r t a r a f ı n d a n a n l a t ı l a n b i ç i m i d i r - hiç k i m s e n i n h a b e r i o l m a d a n İslam
ü l k e l e r i n e g ö t ü r m e k üzere k a ç a k m a l o l a n k ü r e k y ü k l e d i ğ i d i r ; t e k n e d e aynı z a m a n d a
k u r ş u n ve gülle b u l u n d u ğ u n u ö ğ r e n i y o r u z ; f a k a t F r a n s a A m i r a l i n e g ö r e b u n l a r
A f r i k a ' y a değil de D i e p p e ' e g ö t ü r ü l m e k t e d i r , a m a bu sefer b ö y l e o l m a k t a haklı o l a n
C h a n t o n n a y b u n a i n a n m a m a k t a d ı r ( 4 3 3 ). İşte g e n e D i e p p e ' t e n gelen a m a d a h a talihli
o l a n «öve'leri L i v o r n o ' y a y a n a ş ı r l a r k e n g ö r ü y o r u z ; 4 O c a k 1474'de Le Coq adlı bir sahibi
Le P r i e u r o l a n nave k u r ş u n , r i n g a d o l u fıçılar, deriler, k a l a y , b i r k a ç carisee ve D i e p p e ' i n
zaferlerini h a t ı r l a t a n 20.880 Brezilya a ğ a ç k ü t ü ğ ü y l e y ü k l ü d ü r ( 4 3 4 ); sahibi G e r a r d o l a n
ve L i v o r n o ' y a 22 Ş u b a t 1578'de y a n a ş a n S a i n t - P a u l nave'si d e Luccalı t ü c c a r l a r ı n
ı s m a r l a d ı k l a r ı r i n g a varilleri, bezelye s o m o n balığı, keten, k e n e v i r , bez ve bir k e r e d a h a
Brezilya ağacı (4.700 k ü t ü k ) g e t i r m e k t e d i r . F a k a t b u n l a r g e c i k m i ş ve istisnai
y o l c u l u k l a r d ı r . İngilizlerin " i k i n c i " d ö n ü ş l e r i k a r ş ı s ı n d a t u t u n a m a y a c a k l a r d ı r ve tabii ki
b u geri d ö n ü ş l e r i a n c a k ilk ve güçlü gelişlerinin a ç ı k l a n m a s ı n d a n s o n r a anlaşılır hale
gelecektir ( 4 3 5 j.

Flaman gemileri

" F l a m a n " y a n i o n d a d o k u z u itibariyle H o l l a n d a l ı l a r a ait o l a n ve V. C a r l o s ' u n

T u n u s ' a (1535), s o n r a d a C e z a y i r ' e (1541) karşı d ü z e n l e d i ğ i seferler s ı r a s ı n d a A k d e n i z ' e
o l d u k ç a b ü y ü k s a y ı l a r d a gelen t e k n e l e r h a k k ı n d a b i r k a ç c ü m l e yeterli o l a c a k t ı r . Bu
t e k n e l e r d e n birinin B a r s e l o n a ' d a varlığı, 1535'te işaret edilmiştir. 1550'den s o n r a
n a d i r l e ş m i ş l e r d i r . H a z i r a n 1560'ta V e n e d i k ' t e satılan ve k e n t i n l i m a n ı n d a b u l u n a n Santa
Pietâ adlı hourque için ne d e m e l i ? B u r a y a h e r h a l d e tek b a ş ı n a g e l m e m i ş t i r ( 4 3 6 ). Bir
" F l a m a n " (veya H o l l a n d a ? ) nave'si 1566 H a z i r a n ı n d a C a r t h a g e n a ' y a 100 p a r ç a t o p
g e t i r m i ş t i r ( 4 3 7 ). 1576'da bir H o l l a n d a nave'si g ö r m e ş a n s ı n a s a h i p o l m a k t a y ı z , sahibi
J o a n G i l e s o l a n bu t e k n e Natural de Hollanda a d ı n ı t a ş ı m a k t a d ı r ve A n v e r s ' d e n yola
ç ı k a r a k C a d i z ve L i v o r n o ' y a İ t a l y a n t ü c c a r l a r ı ile o n l a r a ait malları g ö t ü r m e k t e d i r (eğer
hepsi değilse bile ç o ğ u F l o r a n s a l ı d ı r ) ; adı geçen gemi sahibi La R o c h e l l e ' e y a n a ş m ı ş ve
k e n d i k e n d i n i y a ğ m a l a y a r a k y ü k ü n ü s a t m ı ş t ı r ( 4 3 s ).

İlk İngiliz yelkenlileri

R i c h a r d H a k l u y t ' a d a y a n a r a k , İngilizlerin A k d e n i z ' e ilk gelişlerinin tarihi o l a r a k

1511 yılı verilmiştir. G e r ç e k t e bu yıl, D o ğ u A k d e n i z ' e y a p ı l a n ve ö n c e s i n d e d a h a a z
p a r l a k bir hazırlık d ö n e m i n i n yer aldığı başarılı y o l c u l u k l a r ı n b a ş l a n g ı ç t a r i h i d i r . Ö t e
 y a n d a n , iki noterlik belgesinin işaret ettikleri ( 439 ) (30 A ğ u s t o s ve 6-7 E k i m 1412) C e n o v a
l i m a n ı n d a k i şu ingiliz teknesi de, aslında iki yüzyıllık bir d ö n e m e yayılmış olan bir
m a c e r a n ı n başlangıcı olarak kabul edilemez. Bristollü tüccar R o b e r t S t u r m y ' n i n ( 440 )
1446 ve 1456'da 10 yıl aralıkla yaptığı şu iki girişim de bir başlangıç olarak alınamaz.
İlkinde o n u n t a r a f ı n d a n kiralanmış olan CogAnn adlı tekne 160 hacı ile ayrıca bir miktar
yükü Kutsal T o p r a k l a r ' a g ö t ü r m ü ş t ü r : bu yük yün, yünlü k u m a ş , kalay p a r ç a l a r ı n d a n
m e y d a n a gelmektedir. T e k n e Yafa'ya ulaşmış, o r a d a hacıları indirmiş, o n l a r da d ö n ü ş
yolculuklarını ya k a r a d a n , ya da başka bir tekneyle yapmışlardır. 23 Aralıkta fırtınaya
y a k a l a n a n CogAnn M e t h o n e civarında b a t a r k e n 37 kişilik m ü r e t t e b a t ı da o n u n l a birlikte
yok o l m u ş t u r . 10 yıl s o n r a R o b e r t S t u r m y Katharina Sturmy adlı gemiyle bizzat D o ğ u
A k d e n i z ' e d o ğ r u yola çıkmıştır. Yolculuğu bir yıldan fazla s ü r m ü ş t ü r . 1457'de h a k k ı n d a
d a h a fazlasını bilmediğimiz bir şekilde " D o ğ u A k d e n i z ' i n çeşitli yerlerinde" ikâmet
ettikten s o n r a , some green pepper and other spices to have setand savn in England (as the
fame want) edinmiştir. F a k a t yolculuk trajik bir şekilde sona ermiştir, a m a bu sefer fırtına
y ü z ü n d e n değil de, Cenevizlilerin kıskançlığından ö t ü r ü ( 441 )- Bunlar İ n g i l i z ' e ' M a l t a
civarında pusu k u r m u ş l a r d ı r ve gemisini yağmalamışlardır. S t u r m y de bu macera
sırasında yok o l m u ş t u r .

1461'de İngilizler N a p o l i ' d e Fransızlar ve A l m a n l a r l a o r t a k bir konsolosluk

açmışlardır ( 442 ); aynı yıl sadece kendi hesaplarına bir başkasını da Marsilya'da
k u r m u ş l a r d ı r ( 443 ). 20 yıl k a d a r sonra esas konsolosluklarını Piza'da açmışlardır;
k u ş k u s u z bu onların Piza, F l o r a n s a ve T o s k a n a ' y a d a y a n a r a k Ceneviz ve Venediğin
D o ğ u A k d e n i z ' d e k i çifte tekellerini k ı r m a n ı n peşinde olduklarının kanıtıdır. Geriye
yönelerek R o b e r t S t u r m y ' n i n de 1446'da Pizza merhalesinden yararlandığını kaydedelim
o.
A n c a k İngiliz ilerlemesi yavaş o l m u ş t u r ; ve onlar da k u ş k u s u z diğer tüm yeni gelenler
gibi, başkalarının hizmetine girmek d u r u m u n d a kalmışlardır; C e n o v a ' n ı n değerli
Caratorum Maris'i bunu akla getirmektedir ( 445 ). F a k a t bu yavaş gelişme, uzun
g ü z e r g â h l a r b o y u n c a s u n u l a n çeşitli hizmetler ve hacimli ve d ü ş ü k fiyatlı mallar
h a k k ı n d a yeterli kanıtlara sahip değiliz. İngilizlerin diğerlerinden d a h a ç a b u k ve d a h a az
maliyetle D o ğ u Akdeniz'e b a h a r a t l a r ı n a , G i r i t ' e ve değerli ş a r a p l a r ı n a ulaşmış olmaları
m ü m k ü n d ü r . F a k a t o n l a r için herşey bir g ü n d e gerçekleşmemiştir: örneğin 1535'ten önce
Barselona'da o l a m a y a c a k l a r d ı r ( 4 4 6 ) . Ve a n c a k XVI. yüzyılın başlarında o n l a r a ait mallar
yaygınlık kazanabileceklerdir: k u r ş u n , kalay, tuzlu balık, köylü kumaşları -ve şimdiye
k a d a r s a n ı l a n d a n d a h a fazla miktarlarda-( 4 4 7 ).

Başarı dönemi (1511-1534)

151 1-1534 ( 44K ) d ö n e m i n d e D o ğ u A k d e n i z ' e yapılan yolculuklarda, teknelerin adları,

hikâyeleri, yolculukları sırasındaki olaylar t a r a f ı m ı z d a n iyice bilinmektedirler. Bristol ve
S o u t h a m p t o n limanına kayıtlı Christofer Campion, Mary Georg, Mary Grace, Trinity,
Mathew of London ve birkaç diğer gemi Sicilya, Girit, Sakız, bazen Kıbrıs ve aynı
z a m a n d a T r a b l u s ş a m ve Beyrut'a düzenli seferler y a p m a k t a y d ı l a r . Bunlar Akdeniz'e
yünlü k u m a ş l a r , her renkten kersi'ler götürmekteydiler; d ö n ü ş t e ise k a r a b i b e r , b a h a r a t ,
ipek, h a m l a t , Malvoisie şarabı, misket şarabı, tatlı zeytinyağ, p a m u k , halı g ö t ü r m e k t e y -
diler. Bunların yolculukları sık aralıklarla yapılmaktaydı. Sakız m a v n a sahipleri Ocak ve
Ş u b a t 1531 "de C e n o v a ' y a " n e mutlu ki, Mısır ve Suriye'den gelen bir İngiliz «ave'sinden
bazı mallar ( f a k a t çok iyi d u r u m d a değil) a l d ı k " diye y a z m a k t a d ı r l a r ( 449 ). Tabii ki
İngilizler D o ğ u A k d e n i z ' d e yalnızca kendi tekneleriyle ticaret y a p m a m a k t a d ı l a r ;
mallarını çoğu z a m a n Venedik "kalyazo'Marına, R a g u z a , Girit, İspanyol h a t t a Portekiz
teknelerine e m a n e t etmektedirler ( 45 °).
Deniz'in ö b ü r u c u n d a k i bağlantı n o k t a l a r ı olan Sakız'da İngilizler 1552'ye k a d a r bir
" t e m s i l c i " b u l u n d u r m u ş l a r d ı r ( 4 M ). 1592'de ( 4 5 2 ) yolculuk ve keşif öyküleri k o l e k s i y o n -
cusu R i c h a r d H a k l u y t , 1554'de L o n d r a l i m a n ı n d a n Mathew Gonsori'a fıçı ustası olarak
alınmış J o h n VVilliamson'dan, aynı yıl G i r i t ' e ve Sakız'a yaptığı yolculuğun ö y k ü s ü n ü
dinlemiştir. Bindiği tekne (300 t o n ve 100 kişi) o tarihlerde b ü y ü k sayılan bir gemi o l u p ,
160 t o n l u k bir short sfıip olan Holy Cross ile birlikte seyretmektedir. Her iki gemi de uzun
y o l c u l u k t a n bir yıl s o n r a o k a d a r zayıflamış fıçıların içindeki zeytinyağ ve şarapla
d ö n m ü ş l e r d i r ki, bunları k a r a y a ç ı k a r t m a d a n önce b a ş k a k a p l a r a a l m a k gerekmiştir.
F a k a t mal m ü k e m m e l d u r u m d a d ı r , özellikle de o z a m a n a k a d a r İngiltere'de ( k o n u ş a n
yaşlı bir a d a m d ı r ) bir benzerinin a n c a k nadiren görülebildiği kırmızı bir Malvoisie
şarabı. Ayrıca T ü r k halıları, b a h a r a t ve p a m u k da geminin y ü k ü a r a s ı n d a yer
a l m a k t a d ı r . Holy Cross yolculuk sırasında o k a d a r sarsalanmıştır ki, rıhtımda ç ü r ü m e y e
bırakılmıştır.

H a k l u y t ' u n toplayabildiği kâğıt ve m e k t u p l a r ı n bolluğu ve gözlemlerindeki alışılmış

kesinlik, bizi R ö n e s a n s d ö n e m i n d e D o ğ u ' n u n kapılarına k a d a r u z a n a n İngilizlerin
A k d e n i z yolculuklarının sıklığı k o n u s u n d a temin etmektedir. İngilizlerin A k d e n i z trafiği
151 1-1534'de başarılı bir n o k t a y a ulaşmış, 1552'ye arıdsome what longer d e v a m etmiş, ve
a n i d e n kesilmiştir, given över'dır ( 453 ). H a k l u y t Derleme''sinde izleyebildiğimiz sonuncu
yolculuk Aucher adlı " k a y ı k " t a r a f ı n d a n yapılanıdır (1551); bu yolculuk k a p t a n R o g e r
B o d e n h a m ( 454 ) t a r a f ı n d a n hareketli olarak nitelenmektedir. O c a k t a İngiltere'den yola
çıkan kayık i l k b a h a r d a Girit l i m a n l a r ı n d a d ı r ve b u n l a r d a b u ğ d a y yüklü birçok T ü r k
yelkenlisi aceleyle gidip gelmektedirler. Yüklerini Sakız'a götürecek olan kayıkların
refaketinde İngiliz teknesi; Cenevizli tüccarları, mastika (sakız) ekim alanları, ipek örtü
endüstrisi ve çok sayıdaki tekneleriyle hala D o ğ u ' n u n en faal merkezlerinden biri olan
A d a y a ulaşmıştır. İngiliz kayığı T r a b l u s g a r p ' t a n d ö n m e k t e olan m u z a f f e r d o n a n m a n ı n
ö n ü n d e n giden T ü r k k a d ı r g a l a r ı n d a n k u r t u l m a k için a d a d a n ucu u c u n a ve aceleyle
ayrılmıştır. Y o l u n a Girit üzerinden d e v a m etmiştir; b u r a d a gerektiğinde adayı
s a v u n a c a k arızi askerler o l a n , dizlerine k a d a r çizme giyen; k a m a , ok ve yay taşıyan ve
d o m u z l a r gibi s a r h o ş olan dağlı "sürgün'Meri g ö r m e k m ü m k ü n d ü r . T e k n e d a h a s o n r a
Z a n t a , Messina, C a d i z ' e u ğ r a y a r a k İngiltere'ye ulaşmıştır. Değeri olan bir ayrıntı: iki yıl
s o n r a , 1553'de Kuzey R u s y a ' d a D u n a nehri ağzına y a n a ş a c a k olan R i c h a r C h a n c e l l o r d a
bu yolculuğa katılmıştır. F a k a t ö y k ü d e İngiliz yolculuklarının askıya alınmasını
açıklayan geçerli bir şey b o y u n a a r a n m a k t a d ı r . 1552'de D o ğ u Akdeniz'e yapılacak bir
yolculuk için k i r a l a n a n Jesus de Lübeck ve Mary Gonson'ın yolculukları h a k k ı n d a da çok
kesin şeyler bilemiyoruz ( 455 ). J o h n L o c k e ' u n 1553'te K u d ü s ' e yaptığı yolculuğun ö y k ü s ü
çok yararlı o l m a k l a birlikte, C a d i z ' d e bir İngiliz gemisi t a r a f ı n d a n terkedilen, sonra
Venediğe u l a ş a r a k b u r a d a S i g n o r i a ' y a ait bir hacı gemisine binerek Kutsal T o p r a k l a r a
ulaşan tek bir kişiye ilişkindir. D ö n ü ş yolu o n u n için birçok d u r a ğ a u ğ r a m a fırsatı
o l m u ş t u r ve b u n l a r h a k k ı n d a canlı resimler çıkartmıştır, örneğin kuzeyli, F l a m a n ve
A l m a n hacılar g r u b u n u n İç Denizin şaraplarının etkisiyle bıçaklı nihayetsiz kavgalarını
anlatışında o l d u ğ u gibi ( 456 ).

Richard H a k l u t İngilizlerin A k d e n i z ' d e n çekilmelerini açıklayabilmek için Sakız'ın

1566'da ve Kıbrıs'ın 1571 ' d e Türklerin eline geçmesini g ü n d e m e getirmektedir ve bu
açıklama İngiliz tarihçiler t a r a f ı n d a n b e n i m s e n m e k t e d i r ( 457 ). F a k a t 1552-1566
a r a s ı n d a k i d u r a k l a m a nasıl açıklanabilir? İngiliz yolculuklarının d u r a k l a m a s ı (1552-
1573) fiilen k a b a c a T ü r k ilerlemesiyle (1538-1571) ç a k ı ş m a k t a d ı r , f a k a t belki de
açıklamasını bu o l g u d a b u l m a m a k t a d ı r .
 Herşeyden önce İngiliz d u r a k l a m a s ı n ı n e k o n o m i k nedenleri b u l u n m a k t a d ı r , bir kere
1540-1545'li yıllardan itibaren d ü n y a e k o n o m i s i n d e bir d a r a l m a m e y d a n a gelmektedir ve
yüzyılın o r t a s ı n d a inkârı m ü m k ü n o l m a y a n bir İngiliz bunalımı s a h n e d e d i r ; bu hiç de
bilinmeyen birşey değildir, ç ü n k ü yüzyılın o r t a s ı n d a n itibaren o l u ş u m halinde olan ve
Chancellor'ın keşif yolculuğu vesilesiyle m u h t e m e l e n 1552'de ( 4 5 8 ) k u r u l a n Merchant
Adventurers ortaklığını açıklamanın söz k o n u s u o l d u ğ u her seferinde ileri sürülmektedir.
Bu yolculuk ilk önce K a t h a y (Çin) ve b a h a r a t ı n a yönelik o l m a k üzere tehlikeli kuzey
y ö n ü n ü t u t m u ş t u r . Rastlantı bu ç a b a l a r d a n Rusya ticareti macerasını çıkartmış ( 4 5 9 )ve
bu y o l d a n D o ğ u A k d e n i z ticaretinin yolunu s a p t ı r m a k üzere y a r a r l a n m a k d ü ş ü n ü l m ü ş -
tür. İşlem ta b a ş ı n d a n itibaren bir e k o n o m i k sıkıntıyla, İngiliz mallarının fiyatlarındaki
düşüşle ve değerli koloni ürünlerinin gelişlerindeki yavaşlama üzerine, bu mallara karşı
olan yabancı talepte m e y d a n a gelen a z a l m a y l a başa çıkabilmek için yapılmıştır. Belki de
d o ğ r u d a n d o ğ r u y a İngiliz piyasalarındaki ticaret koşullarının incelenmesi, bir L o n d r a
tüccarı için artık A k d e n i z Ticaretinin neden verimli olmadığını o r t a y a koyacaktır, ç ü n k ü
bu onların olayı terkedişlerinin aşikâr nedenidir. Türkleri itham etmek çok mantıklı
değildir. Engel d a h a çok A k d e n i z taşımacılarından ve A v r u p a ' y ı bir u c u n d a n diğer
u c u n a k a t ' e d e n yollardır, bu zor yollardaki genel k o n j o n k t ü r d e n gelmektedir.

G e r ç e k t e n de, yüzyılın ortasıyla birlikte eski b a h a r a t yolu yeniden c a n l a n m ı ş ve

gelişmeye başlamıştır. Artık A k d e n i z karabiberi Batı denizinin kıyısına u l a ş m a k t a ,
L i z b o n ' d a k i kral-tüccarın karabiberini Atlantiğe itmektedir, f a k a t ikisinin a r a s ı n d a bir
sınır çizgisi m e y d a n a gelmektedir. Böylece XVI. yüzyılın ilk yarısında ( 29 ) ve belki d a h a
sonraları da, A k d e n i z karabiberi Anvers'e u l a ş m a k t a n geri kalmamıştır. 1510'da bir
gemi İskenderiye ile Anvers a r a s ı n d a d o ğ r u d a n bağlantı s a ğ l a m a k t a y d ı ( 30 ). 1540'larda
Akdeniz karabiberi Escaut p a z a r ı n d a k i fiyatlar üzerinde etki etmekteydi. Aynı yıl
F r a n s a ' y a karşı bir k a r a b i b e r ablukası denemesine girişen İberyalılar ( 3 I ), M a r s i l y a ' d a k i
rakip trafiği teşvik etmişlerdir; I. François bu trafiği k o r u m a y a arzuluya benzemektedir,
ç ü n k ü 1541 M a y ı s ı n d a Portekizlilerin b a h a r a t k o n u s u n d a k i vaatlerini ve önerilerini
reddetmiştir. Bir Venediklinin bildirdiğine göre I. F r a n ç o i s böylelikle alSignor Turco'yu
m e m n u n etmek ve " A n v e r s ' i n öyle g ö z ü k ü y o r ki, d ü n y a n ı n birinci kenti haline geleceği"
F l a n d r e ' a y a r d ı m etmek istemiştir ( 32 ). H e r hal-ü k â r d a 1543 yılına ait Marsilya
ihracatına dair r a k a m l a r L y o n ' a -ve m u h t e m e l e n ötesine- olduğu k a d a r , T o u l o u s e
y ö n ü n d e de yapılan sevkiyatı işaret etmektedir ( 33 ). 15 65'te Marsilya sevkiyatı R o u e n ' a
ulaşmıştır ve B o r d e a u x aracılığıyla yeniden satılan Portekiz karabiberiyle T o u l o u s e ' d a
rekabet etmektedir ( 34 ). Yüzyılın o r t a s ı n a d o ğ r u Fransızlar ve İngilizler özellikle R o u e n ,
La Rochelle ve B o r d e a u x ' d a b a h a r a t m ü b a d e l e etmektedirler ( 35 ). Tabii ki m ü b a d e l e d e ,
farklı k a y n a k l a r d a n gelen farklı ürünler söz k o n u s u d u r . Koşullar bazen birini, bazen de
ö b ü r ü n ü avantajlı hale getirmektedirler. Örneğin 1559'da % 1 0 ad valorem g ü m r ü k
vergisi k o n u l m a s ı , Kastilya piyasasında L ü s i t a n y a (Portekiz) karabiberini kötü d u r u m a
s o k m u ş t u r , f a k a t çok yakın olması nedeniyle gene de Y a r ı m a d a piyasasından
silinmemiştir ( 36 ). Yüzyılın s o n u n d a L i v o r n o ' n u n yaptığı ithalat aynı izlenimi edinmemi-
ze yol a ç m a k t a d ı r , yani Fransız-İngiliz mübadelesine konu olan karabiberler farklı
mallardır, bunlar rekabet etmekte f a k a t birbirlerini d ı ş l a m a m a k t a d ı r l a r . XVI. yüzyılın
s o n u n d a ve h a t t a d a h a d a ötelerine k a d a r , fiilen tek bir A v r u p a k a r a b i b e r piyasası
o l m u ş t u r ( 37 ). İşte F l o r a n s a ' y a yerleşmiş bir İspanyol tüccarın tesadüfen rastlanılan bir
sözü (29 Kasım 1591): naos de Ynidas'ın L i z b o n ' a gelmedikleri haberi üzerine bu yıl
b a h a r a t fiyatları artmıştır, "sadece karabiberin fiyatı değişmedi ç ü n k ü , Venediğe D o ğ u
A k d e n i z ' d e n bol m i k t a r d a g e l d i " diye k a y d e t m e k t e d i r ( 38 ).

İnkârı m ü m k ü n o l m a y a n n o k t a , Akdeniz'in karabiber ticaretinden b ü y ü k bir

parçayı, hatta en b ü y ü k parçayı kendi lehine tekrar toparladığıdır. D o ğ u A k d e n i z ticareti
gelişmektedir; kimi İ r a n k ö r f e z i n d e n , kimi Kızıldeniz'den gelen çok sayıda kervan bu
ticarete can k a t m a k t a d ı r l a r . Ve bu yolların nihayetinde, A k d e n i z ' e b a k a n iki çifte kent
bu ticaret sayesinde y a ş a m a k t a d ı r l a r ; bir y a n d a H a l e p ve faal iskelesi T r a b l u s ş a m , öte
y a n d a da K a h i r e ve limanı İskenderiye, bu s o n u n c u s u hemen yanı başındaki m u a z z a m
b a ş k e n t i n k o s k o c a yakınlığından ö t ü r ü a d e t a özü boşaltılmış gibidir. Batı cephesinde,
trafiğin yeniden c a n l a n m a s ı , en çok, o anın efendisi olan Venediklilere y a r a m a k t a d ı r ,
onların a r k a s ı n d a Marsilyalılar ve Raguzalılar f i g ü r a n gibi k a l m a k t a d ı r l a r . Venedikli
tüccarlar, ilgi çekici bir şekilde kara içlerine bile girmekte, İskenderiye'den K a h i r e ' y e
(15 5 2) ( 39 ) ve Ş a m ' a (bu kent gerilemektedir ve zaten garbuglfrim bireysel entrikaları
b u r a d a k i Venedik kolonisinin işlerini kötü d u r u m a s o k m u ş t u r ) ( 4 0 ), I r a k ' ı n kervan
yollarının mahreci olan H a l e b ' e k a d a r içerilere girmişlerdir. Mısır'daki harekete, çok
zengin rakipler olan ve eğer fırsat verilirse sadece b ü y ü k kervan kentlerindeki ticaretin
tartışılmaz efendileri o l m a k l a yetinmeyip, Hrıstiyan alemine d o ğ r u olan trafiği ele
geçirecek o l a n , K a h i r e ' n i n Y a h u d i aracı ve t o p t a n c ı l a r ı n d a n k u r t u l m a arzusu yol
açmıştır. Z a t e n A v r u p a t o p t a n ticareti çoğu z a m a n b u n l a r l a işbirliği halinde çalışmak
z o r u n d a kalacaktır ( 41 ). Bu yerel ö r g ü t l e n m e s o r u n l a r ı n d a n bağımsız o l a r a k , Venedikli
tüccarları H a l e p gibi, Kahire'ye de gelişleri, bu iç pazarların r e f a h ı n a ; kapitalistlerinin,
kervan bağlantılarının ve bu bağlantıların ötesinde A r a p tüccarların H i n d i s t a n ve D o ğ u
H i n d a d a l a r ı n d a k i etkin satın a l m a l a r ı n a delalet etmektedir. A k d e n i z O k y a n u s ' t a k i
hazinelerini geri almıştır.

Doğu Akdeniz ticaretinin yolları

Binlerce belge bu geri almayı k a n ı t l a m a k t a d ı r . A n c a k genellikle ters k a n a a t geçerli
o l d u ğ u n d a n , bazı ayrıntıların karışıklık yaratabileceklerini işaret edelim. B u r a l a r d a
k a y b o l m a m a k için, H a l e p ve K a h i r e ' d e sona eren iki yolun birbirlerine her z a m a n rakip
o l d u k l a r ı n ı bilmek gerekmektedir; biri k a p a n d ı ğ ı n d a öteki a ç ı l m a k t a d ı r . Oysa H a l e p bu
genel t o p a r l a n m a yılları b o y u n c a , İran yolu üzerinde o l m a k t a n ö t ü r ü sıkıntı çekmektedir
-özellikle 1548-1555 savaşı d ö n e m i n d e bu sıkıntı d a h a d a artmıştır- ve ayrıca H ü r m ü z
yolu üzerinde b u l u n m a k ikinci bir sıkıntı kaynağıdır, ç ü n k ü burası Portekiz savaşının
y o l u d u r . T ü r k - P o r t e k i z savaşı esnasında, 1560'tan 1563'e k a d a r olan d ö n e m d e , Basra
kervanlarının ağırlığı enaza inmiştir ( 42 ). H a l e b ' i n b i r g ü n m ü r e f f e h ( 43 ), ertesi gün
a n o r m a l bir fiyat artışıyla perişan ( 44 ) o l m a s ı n d a şaşılacak bir yan y o k t u r . 1557
T e m m u z u n d a Raguzalı firma temsilcisi C h r i s t o f a r r o Allegretti, cesaretinin kırıldığını ve
Mısır'a gitmeye k a r a r verdiğini bildirmiştir. " B u H a l e p ülkesinin hiçbir z a m a n mal
b a k ı m ı n d a n böylesine boşaldığını b i l m i y o r u m , öylesine bir b o ş a l m a ki, sabun ve kül
dışında hiçbir şey b u l u n m u y o r . Meşe p a l a m u d u b u r a d a 13-14 d ü k a etmektedir, şimdi 4
Fransız gemisi geldiği için ( T r a b l u s ş a m ' a ) fiyatların h a v a l a r a fırlayacağını s a n ı y o r u m .
Ç ü n k ü şu a n d a h a n g i fiyattan olursa olsun satın alarak herkesi iflas ettiren 8 Fransız
gemisi d a h a v a r " ( 45 ). İki yıl önce, 1555'de, belki de T ü r k - İ r a n savaşlarının sona ermiş
o l m a s ı n d a n ö t ü r ü , birçok Kuzey Afrikalı ve Venedikli H a l e p tüccarı son passati in le
Indie, H i n d i s t a n ' a gitmişlerdir ( 46 ). K u ş k u s u z b ü t ü n tüccar ve yolcular Raguzalımız gibi
d a v r a n m a y a r a k , yollarına d e v a m etmişlerdir. 1560'ta L o r e n z o T i e p o l o ( 47 ) H a l e b ' e
geldiğinde atlı 250 tüccar t a r a f ı n d a n karşılanmıştır. 1563 K a s ı m ı n d a Venedik balyozu
P e r a ' d a k i s a r a y ı n d a n galee grosse'leri Suriye'den Venediğe d o ğ r u yola çıktıklarını
bildirmiştir ( 48 ). Bir önceki yıla ait bir Venedik r a p o r u H a l e p ' t e 5.000 d o k u m a işçisi
o l d u ğ u n u bildirmekteydi ( 49 ). Bu b u n a l ı m l a r ne olurlarsa olsunlar, kent b ü y ü k bir ticaret
ve endüstri merkezi o l a r a k k a l m a y a d e v a m , etmiştir. Ve zorluklar o n u n kişisel
sorunlarıdır. Bu s o r u n l a r çoğu z a m a n D o ğ u Akdeniz'in t ü m ü n ü ilgilendirmemekte-
dirler.
 1550'DEN 1573'E

Akdeniz Akdenizlilerindir

İngilizlerle birlikte, Cebelitarık ötesinden sızanların hepsi A k d e n i z ' d e n k a y b o l m u ş -

lardır. K o c a m a n bir s ü p ü r g e hepsini s ü p ü r m ü ş e ve geride Dieppli bir nave, k ü ç ü k bir
B r ö t o n gemisi, S t . M a l o l u bir yelkenli gibi biraz toz kalmışa benzemektedir ve her yer
aniden boşalmış gibidir. A k d e n i z yeniden, 1553-1573 a r a s ı n d a 20 yıllık bir süre için,
kendi evinde işleri kendi üstlenmektedir. Deniz yoluyla yapılan b ü t ü n hacimli hizmetler;
tuz, tahıl, yün, deri gibi can sıkıcı taşımalar, o tarihlerdeki rolleri a r t m a k t a olan R a g u z a
tekneleri t a r a f ı n d a n s a ğ l a n m a k t a d ı r -1535 ve 1 5 4 l ' d e V. C a r l o s ' u n T u n u s ve Cezayir'e
yönelttiği d o n a n m a l a r d a olduğu gibi-; ayrıca sayılarının giderek arttığı kesin olan
Venedik tekneleri de bu işin bir kısmını yüklenmektedirler (bu teknelerin bilinen
tonajları 1498'de 26.800 botti; 1560'ta 29.000 ve 1567'de 53.400 bottPdir) ( 46 °). Bu
r a k a m l a r çok şey söylemektedirler: Venedik Atlantik kökenli e m e k - g ü c ü n ü n Denizi
terketmesinden d o ğ a n boşluğu d o l d u r m u ş t u r . R a g u z a için de aynı f a r k ı n a varış
geçerlidir: yük gemisi filosu 1540'ta 20.000 carri gelmektedir; aynı filo 1560-1570
a r a s ı n d a 35.000 carri ağırlığa çıkarak zirvesine ulaşmıştır ( 461 ). Bütün bu yeni yük
gemileri tam d a gerekli oldukları z a m a n d a o r t a y a çıkmışlardır. Bu d u r u m aynı z a m a n d a ,
çok u z a k t a A t l a n t i k ' t e ve Kuzey Denizine k a d a r olan a l a n d a b ü y ü k A k d e n i z teknelerinin
yeniden belirmelerini a ç ı k l a m a k t a d ı r .

Aslında bu yolculuk güneyliler t a r a f ı n d a n hiçbir z a m a n t a m a m e n terkedilmiş değildir

( 462 ). 15 3 3'de Venedik'te sona erenler resmi yolculuklardır, özel olanları değil.
Fransızlararası bir m e k t u p l a ş m a , 1547'de " b ü y ü k Venedik nauf larının" y a k ı n d a yola
çıkacaklarını bildirmektedir ( 463 ). M a r t 1548'de aynı m e k t u p l a ş m a " b a z ı arragonsoyes
(Raguzalı) veya Venedikli nauf ların" A n t o n e ' a ( S o u t h a m p t o n ) gelişini h a b e r vermek-
tedir ( 464 ). 1550'lerin, b u n d a n d a iyisi, 1560'lardan s o n r a , bu yolculuklar a r t a n bir sıklıkla
bildirilmeye başlamışlardır. 1551'de ( 465 ), "Venediğin ö n d e gelen soylularından b i r k a ç ı "
A l e s s a n d r o ve G i u s t i n i a n o C o n t a r i n i ile Alvise Foscarini F r a n s a kralının İngiltere
y o l u n d a k i teknelerinden birine e l k o y m a s ı n d a n y a k ı n m a k t a d ı r l a r . Mayıs 1552'de
" k ı s m e n Biscayell, kısmen Portekizli ve Raguzalı, iyi d u r u m d a ve iyi donatılmış o l a n " on
veya oniki nave h e n ü z hazırlık halinde olan " a n a f i l o y a " katılacaklardır C*6). 17 Ekim
1552'de consoli Veneziani a Londradan iyi'haberler gelmiştir ( 467 ). 155 3-1565 a r a s ı n d a 13
Ceneviz gemisi (ki bazıları 500 ton taşıyabilir) Civitavecchia'dan F l a n d r e ' a şap
t a ş ı m a k t a d ı r l a r ( 468 ). 20 H a z i r a n 1566'da " L o n d r a yolculuğu y a p a n " tüccarlar konsolos
seçimi biçimini t a r t ı ş m a k üzere Venedik'te toplantıya çağrılmışlardır ( 469 ). 3 Aralık
1557'de B a t ı ' d a n C a d i z ' e gelip, zorunlu olduğu üzere L i v o r n o veya C e n o v a ' y a gideceği
yerde N a p o l i ' y e kaçan bir hourgue sahibi Cenevizli bir k a p t a n ı n hilekârlığından,
Ceneviz'in bizzat kendi y a k ı n m a k t a d ı r ( 47 °). Mayıs 1558'de Fransızlar Le H a v r e açıkla-
rında Floransa'ya ait bir nave, Sta. Maria de la Nunziata Anvers'den Livorno'ya gitmiştir (472).
F r a n c i s c o d e M o l i n ' i n y a y ı n l a n m a m ı ş h a t ı r a s ı n d a 21 M a r t 1566'da J a c o m o Foscarini ve
J a c o m o Ragozini'ye ait b ü y ü k bir gemiyle yola çıktığını söylemektedir; gemi Z a n t a ' y a
gitmiş ve b u r a d a t a m a m e n k u r u ü z ü m l e (uve passe) yüklenmiştir, " b i n botte'Yık bir
gemiyi t a m a m e n böylesine bir malla d o l d u r m a k b a n a dikkat çekici birşey olarak
g ö z ü k t ü " demektedir. Yolculuk M a l t a , M a j o r k a , M a l a ğ a , Cadiz, Lizbon üzerinden
sürerek " M a r g a t a " d a sona ermiştir ( 473 ). Mal b u r a d a boşaltılmış ve L o n d r a ' y a
gönderilmiş, gemi E k i m ' d e t e k r a r yola çıkmıştır. G e m i n i n denizdeki, özellikle tekneyi
mmm
Kaunai. A H <Î . c 53 ° « n o v a d a k l d e m * sigortalarına dair bir s i c i l
Kaynak A d S , C e n o v a San G i o r g i o S e c u r ı t a t u m 1565-1571
m ü s a d e r e ettikten s o n r a o n u kendisi için F l a n d r e ' a g ö n d e r e n İspanya hizmetindeki kötü
maceraları bizi ilgilendirmemektedir. .1567 T e m m u z u n d a , M a l a g a ' d a Cadiz için mallarla
ve İngiltere için Girit şarabıyla yüklü " b ü y ü k bir Venedik n a v e ' s i " d e a z d a h a m ü s a d e r e
edilecektir. 1569'da Kuzey yolu üzerinde aynı a n d a altı Venedik teknesinin b u l u n d u ğ u
bildirilmiştir ( 474 ). Bunların t o n a j l a r ı n a dair bildiklerimizden, bu güney kökenli ticaretin
b ü y ü k l ü ğ ü hesaplanabilir. Aynı yıl (1569) iki tekneye, La Rochelle'deki H u g u e n o t
k o r s a n l a r t a r a f ı n d a n e l k o n u l m u ş t u r (130.000 ekülük y ü k ü ve tuzun altında s a k l a n m ı ş 70
p a r ç a t o p u olan 1200 tonluk Justiniarıa adlı nave ile k ü ç ü k Vergi adlı tekne) ( 475 ); bu
y a k ı n m a l a r a , kâğıt teatisine vesile olmuş, bizim için de Signoria ile kuzey adası
a r a s ı n d a k i kesintisiz ticaret h a k k ı n d a ek bilgiler e d i n m e fırsatı sağlamıştır. Kesin olarak
bilemediğimiz birşeyi, carisee'lerin d ö n ü ş navlunu içinde yer aldıklarını öğreniyoruz
( 476 ), bu ayrıntı Alba d ü k ü n ü n Alçak Ülkeler'deki bürolarının gözlerinden k a ç m a m ı ş t ı r
( 477 ). Alba d ü k ü A ğ u s t o s t a İngilizlerin İspanya'yla savaşa girmeleri tehlikesi karşısında,
yünlü k u m a ş l a r ı n ı Venedik veya R a g u z a tekneleriyle ihraç ettiklerini y a z m a k t a d ı r .
Bunlar hem O k y a n u s t a , hem de A k d e n i z ' d e kazalar ve korsanların sürprizleri hariç,
d e m e k ki tarafsızların ayrıcalıklarından y a r a r l a n m a k t a d ı r l a r . Mayıs 1569'da L o n d -
ra 'daki İspanyol elçisi, Venedik teknelerini İngiltere'den bir an önce yola çıkmaları
k o n u s u n d a teşvik e t m e k t e d i r ( 4 7 s ), ç ü n k ü İngilizi y a k a l a y a b i l m e k ve o n u hizaya
getirebilmek için Venedik ve R a g u z a teknelerinin gidiş-gelişlerini engellemek g e r e k m e k -
tedir. H u g u e n o t l a r ı n o n l a r a bu k o n u d a yardım etmeleri o l d u k ç a gariptir ( 479 ).

F a k a t bu yeniden d o ğ m a k t a olan trafik k o n j o n k t ü r ü n ü r ü n ü d ü r . 1550'den

(yuvarlanmış bir tarih) 1570'e veya d a h a d o ğ r u s u , 1575'e k a d a r b u k o n j o n k t ü r aşikâr bir
gerilme halindedir. H e r k e s için işler k ö t ü d ü r . F a k a t herkes kendi işini kendi g ö r m e k
z o r u n d a kalmıştır. A m a zenginler galip gelmektedirler, ç ü n k ü diğerleri b o ğ u l u r k e n
o n l a r bunalımı aşmışlardır. Büyük A k d e n i z teknelerinin başına gelen alışılmış ve
felâketli kazalara r a ğ m e n , bunlar darbelere d a y a n m ı ş ve iç ile dış bağlantıları sağlamaya
d e v a m etmişlerdir. Ve sonra e k o n o m i k b a k ı m d a n iyi z a m a n l a r geri gelmişlerdir. Eğer
basitleştirme ihtiyacına kendimizi k a p t ı r m a z s a k , Akdenizlilerin kuzeye d o ğ r u olan
yolculuklarını d u r d u r a n veya en azından nadirleştiren o l g u n u n , refahın bir geri d ö n ü ş ü
o l d u ğ u n u söyleyebiliriz. Yüzyılın s o n u n u ayağa kaldıran m u a z z a m boom esnasında
zenginler bazı ödevlerden vazgeçme lüksüne sahip olmuşlardır. İngiliz, s o n r a d a
H o l l a n d a tekneleri yeniden Akdeniz y o l u n u t u t m u ş l a r d ı r , a m a bu kez X V I . yüzyılın ilk
yarısında o l d u ğ u n d a n d a h a geniş ölçekte.

İngilizlerin 1572-1573'te geri dönüşleri

İngiliz tekneleri en geç 1573'te A k d e n i z ' d e yeniden o r t a y a çıkmışlardır. Bizim için

L i v o r n o ' y a ilk gelişlerini bu tarihte kaydetmekteyiz. Belki de b a ş k a yerlere d a h a Önce
gelmişlerdir. Bir İngiliz Nevvfoundland (Terre Neuve) balıkçı teknesi 1572'de
Civitavecchia'ya gelmiş olabilir ( 480 ). P a t r o n u Giovanni Scotto, inglese olan Swallow adlı
nave ( 481 ), her hal-ü k â r d a L o n d r a ve S o u t h a m p t o n ' t a n yüklediği üç carisee balyası, 2
varil işlenmiş kalay, birkaç p a m u k l u k u m a ş , 37 fıçı kırılmış çan, 5 tane b ü t ü n çan, 380
k u r ş u n parçası ve bir varil tuzlanmış dil ile 25 H a z i r a n 1573'de L i v o r n o ' y a gelmiştir.
G ö r ü l d ü ğ ü üzere bu mütevazi bir y ü k t ü r . Sahibi Sterlich olan St. Mary of Grief 20
T e m m u z ' d a C a d i z ' d e n yüklediği mallarla gelmiştir. 16 Aralık 1573'te L i v o n o ' y a varan
Kite L o n d r a ' d a n k u r ş u n , s o d a , yünlü k u m a ş ve kalay getirmektedir; bunların hepsi de
-ayrıntılar değerlidir- Cenevizli tüccarlara yöneliktir. Bu üç mütevazi İngiliz teknesi tek
başlarına İngiliz ticaretinin ileride ne olacağı h a k k ı n d a bilgi vermektedirler: yünlü
k u m a ş l a r , k u r ş u n , kalay. Geleceğin b u n l a r a katacağı; sayılamayacak k a d a r çok ringa,
m o r i n a , tuzlu s o m o n fıçıları olacaktır. K u r u l a n ilişki artık bir d a h a k o p m a y a c a k t ı r . 1573
yılına ait L i v o r n o ' y a ilişkin d ö k ü m l e r 3 t a n e İngiliz gemisini bildirmektedirler; 1574'te
bu sayı d o k u z a çıkmıştır; 1575'te iki (bu yıla ait d e n e t i m i m i z çok hatalıdır); 1576'da üç;
1578'de beş; 1579'da d o k u z ; 1580'deiki; 1 5 8 1 ' d e o n ü ç ; 1582'de on; 1583'de d ö r t ; 1584'te
altı; 1585'de sekiz; 1590-91'de altı; 1591-92'de üç; 1592-93'de onaltı İngiliz gemisi
g ö r ü l m e k t e d i r . İngilizler İç Denizin y o l u n u yeniden b u l m u ş l a r d ı r .

Bu d ö n ü ş , giriş kapısı olan İ s p a n y a ' d a hiç, A k d e n i z ' d e de hemen hemen hiç

mertebesinde bir a ç ı k l a m a b u l m a k t a d ı r . A c a b a bu d ö n ü ş yuvarlak teknelerin yelkenle-
rinde ve o n l a r a k o m u t a eden sistemlerde m e y d a n a gelen iyileşmelerin ü r ü n ü m ü d ü r ? Bu
iyileşmeler X V I . yüzyılın o r t a s ı n d a kazanılmış hale gelmişler ve tavrı aniden değişen bir
denizde bu teknelerin d a h a kolay yönetilmelerine o l a n a k sağlamışlardır. Veya eğer
L i v o r n o portate'leri kayıtlarına b a k a r a k (şu beyaz r i n g a , kurşun ve kalay boşaltmaları)
A k d e n i z ' i n , açlığını, o r u ç günleri açlığını ve silah açlığını b a s t ı r m a k üzere giderek a r t a n
bir şekilde, İngiliz k a y n a k l a r ı n a m u h t a ç bir hale geldiğini söyleyebilir miyiz? Bu
d ö n e m d e t u n ç t o p l a r ı n , demir topların yerini a l m a y a başladıkları bilinmektedir. H e r hal-
ü k â r d a kalay ve k u r ş u n talebinin A k d e n i z ' i n heryerinde, M ü s l ü m a n ülkeleri, R u s y a ve
Hrıstiyan A k d e n i z ' i n d e genel o l d u ğ u kesindir. 1580'den itibaren Sicilya'da d u r a n İngiliz
teknelerinin, İ s t a n b u l ' d a k i t o p d ö k ü m h a n e l e r i n e gerekli olan kalayı g ö t ü r d ü k l e r i n d e n
k u ş k u d u y u l m a k t a d ı r ( 482 ). İngilizler Napoli'yi ( 483 ) de beslemekte ve M a l t a ' d a iyi kabul
g ö r m e k t e d i r l e r , a n c a k bu iyi kabul 158 l ' d e , p a t r o n u Peter Baker olan demir, çelik, tunç,
kalay yüklü olan The Roe adlı İngiliz kayığı ile 1582'de Reynolds adlı kayığın biraz sert
muamelelere b o y u n eğmeleri s o n u c u n d a k u r u l a n temasların ü r ü n ü olarak o r t a y a
çıkmıştır ( 484 ). M a l t a şövalyeleri 1582 yılının T e m m u z u n d a İngilizlere, kaçakçılık
y a p m a m a l a r ı koşuluyla, adayla serbestçe ticaret y a p m a ve D o ğ u A k d e n i z ' e gidebilme
iznini vermişlerdir. Bu lütuf tabii aynı z a m a n d a kesin siparişler vermeye vesile de
o l u ş t u r m u ş t u r ; b a r u t , ç a k m a k l ı t ü f e k , güherçile, kalay, çelik, demir, bakır, beyazcarisee,
k a d ı r g a , yelken direği, aynı z a m a n d a İngiliz tüccarların coal of Newcastle diye
çevirdikleri rosetta, yani yer k ö m ü r ü . İşte İngiliz k ö m ü r ü n e k ü ç ü k bir ayrıntı ekleyen bir
öykü.

F a k a t İngilizlerin İç Denize dönüşleri özellikle, örneğin T o s k a n a b ü y ü k d ü k ü n ü n

onları L i v o r n o ' y a davet etmek üzere 1576 ve 1578'de yaptıkları gibi ( 4 8 5 ), kesin çağrılara
bir cevaptır. Aynı şekilde, 1578-79'da R e f o r m k a m p ı n a geçmiş olan ve İngiltere'deki
İtalyan bankacı ve işadamlarının s o n u n c u l a r ı n d a n biri olan şu Cenevizli H o r a c i o
Pallavicino'nun çağrıları d a etkili o l m u ş t u r ( 486 ). 15 7 8'de bir başka Cenevizliyle, Anversli
Battista Spinola ile ortak olarak F l a n d r e devletine (o tarihlerde burası II. Felipe'yle
bağlarını k o p a r t m ı ş t ı r ) L o n d r a kenti t a r a f ı n d a n garanti edilen 350.000 florinlik bir borç
vermiştir. B u n u n karşılığında Pallavicino altı yıl süreyle şap ihracat tekelini elde etmiştir
ki, bu d a II. Felipe'nin devletindeki şapların aleyhine o l m a k t a d ı r . D e m e k ki İ s p a n y a ' n ı n
tepki göstermesi için iki nedeni b u l u n m a k t a d ı r : hem kendi ticaretini k u r t a r m a , hem de
kârın ne işe yarayacağının önceden bilindiği asilerin iyi iş y a p m a l a r ı n ı ö n l e m e k .
Pallavicino zorlukları önceden görerek C e n o v a , M i l a n o ve İspanya limanlarında sahip
o l d u ğ u şapı hemen kuzeye sevketmeyi d ü ş ü n m ü ş t ü r . Yaz s o n u n d a 7.000 kantarlık Santa
Maria lncoronata adlı nave'yi güneye Alicante, C a r t h a g e n a ve Cadiz'e, s t o k u n u n bir
kısmını alması için göndermiştir ( 487 ). D u r u m d a n h a b e r d a r edilen Katolik Kral
M i l a n o ' d a n s o r u ş t u r m a y a p m a y a ve İ s p a n y a ' d a n ş a p dolu olarak geçen teknelere
e l k o y m a y a h a z ı r l a n m a k t a d ı r ( 488 ). T u z a k k u r u l m u ş t u r , f a k a t Cenevizli bizzat Alican-
te'de d u r u m d a n h a b e r d a r o l m u ş t u r . Bu d u r u m d a değerli ş a p nakli işini İngiliz gemilerine
y a p t ı r t m a y a k a r a r vermiştir. G e r ç e k t e n de bü tekneler d ö n ü ş t e z a r a r a u ğ r a m a d a n
Alicante'ye gelmişler ve t o p l a m yedi gemi ile Mart 1579'da L o n d r a ' y a 14.000 k a n t a r mal
g ö t ü r m ü ş l e r d i r (bu, gemi başına 2.000 k a n t a r , yani 100 tonluk bir su çekimi
vermektedir). Malın t a m a m ı 60.000 ekü etmektedir. Ö t e y a n d a n , eğer bir b a ş k a belgenin
anlamı z o r l a n m a z s a , Pallavicino A l m a n y a üzerinden F l a n d r e ' a k a d a r 2.000 k a n t a r d a h a
g ö n d e r m i ş e b e n z e m e k t e d i r ( 489 ).
T a r t ı ş m a y a getirilmesi gereken bir b a ş k a belge: 26 Ocak 1580 tarihli bir Venedik
S e n a t o s u k a r a r n a m e s i ( 490 ), bu belge birkez d a h a İnebahtı bunalımını g ü n d e m e
getirmektedir: Senatörler " s o n savaştan önce tüccarlarımız Batı ticaretinde (yani
ingiltere) çalışmak adetine sahiptirler, teknelerimizi K e f a l o n y a , Z a n t a v e G i r i t a d a l a r ı n a
gitmek için kiralıyorlar, b u r a l a r d a n B a t f y a g ö t ü r m e k üzere k u r u ü z ü m ve ş a r a p
yüklüyorlardı ve d ö n ü ş t e Venedik kentine carisee, yünlü k u m a ş , kalay ve diğer mallar
getirmekteydiler. Böylece her yıl o r t a l a m a 5 veya 6 tekne kuzey y o l u n u t u t m a k t a y d ı .
F a k a t savaştan beri (yani 1571-73'den beri) il detto viaggio e del tutto levato, adı geçen
yolculuk t a m a m e n kesintiye uğramıştır. Yabancı tekneler Venedik a d a l a r ı n a d o ğ r u d a n
gitmekte, o r a l a r d a n k u r u ü z ü m ve yeni ş a r a p y ü k l e m e k t e ve bu işi y a p a r k e n kuzeyin
carisee, yünlü k u m a ş , kalay ve g ü m ü ş ü sayesinde bu a d a l a r d a k i bazı Venedik
u y r u k l a r ı n ı n suç o r t a k l ı ğ ı n d a n y a r a r l a n m a k t a d ı r l a r .

Bu d u r u m d a 1571-1573 Venedik b u n a l ı m ı n a t e k r a r d ö n m e k gerekmektedir: bu

b u n a l ı m D o ğ u A k d e n i z ' d e Marsilya'ya göze g ö r ü n ü r , a m a geçici bir talih sağlamakla
birlikte, İngilizleri de A k d e n i z ' e s o k m u ş t u r . F a k a t , D o ğ u A k d e n i z ' d e olduğu gibi
Venedik eski yerini b u r a d a d a ç a b u c a k geri alabilirdi. Eğer b u n u y a p m a d ı y s a b u n u n
nedeni, 1575 civarında e k o n o m i k k o n j o n k t ü r ü n iyiye gitmesi ve y u k a r ı d a işaret ettiğimiz
faaliyet kaymalarını kendisiyle birlikte getirmesidir. Yüzyılın s o n u n a k a d a r k u ş k u s u z
hala birkaç Venedik teknesi kuzey yollarında görülecektir. 1582'de başka b i r o l a y l a ilgili
o l a r a k ( T e r c e i r a ' d a n İngiltere'ye " t a m a m e n çıplak olarak gelen" yüz fakir Portekizlinin
ülkelerine iadeleri) iki Venedik «ave'sinin zikredildiği görülmemiş midir ( 491 )? Ekim
1589'da Santa Maria di Gracia adlı tekne (Venedikli veya Raguzalı) G i r i t ' t e n ve
R e t h i m n o n ' d a n İngiltere'ye g ö t ü r m e k için ş a r a p g ö t ü r m e k t e d i r . En azından navlun
sözleşmesinde yazılı olan b u d u r ( 492 ). F a k a t d a h a önce de açıkladığımız üzere, b ü t ü n ü
itibariyle Venedik tıpkı diğer b ü y ü k Akdeniz kentleri gibi, giderek d a h a fazla m i k t a r d a
" y a b a n c ı " tekne ve denizci istihdam edecektir. Bu istihdam kuzey teknelerinin Akdeniz'e
dönüşlerinin en iyi açıklamasıdır ( 493 ).

Türk-İngiliz müzakereleri: 1578-1583 ( 494 )

İngilizler için gemiyle D o ğ u A k d e n i z pazarlarına ulaşmak kalmıştı. R. H a k l u y t

b u n u n , 1575'te bu işe k a r a r veren Londralı iki tüccarın, E d w a r d O s b o r n e ve Richard
Staper'in eseri o l d u ğ u n u iddia etmektedir. Bunlar İ s t a n b u l ' a kendi hesaplarına iki
acente göndermişlerdir; J o h n Vight ve J o s e p h Clements a d ı n d a k i bu kişiler Polonya
yolunu izlemişler ve 1578 Eylülünde Lvvovv'da T ü r k elçisi A h m e t Ç a v u ş ' u n heyetine
katılmışlar, o da onları güvenli bir şekilde 28 Ekimde hedeflerine ulaştırmıştır. Padişahtan
İngiltere kraliçesine yazılmış 15 M a r t 1579 tarihli bir m e k t u p elde etmişlerdir.
Müzakereleri L o n d r a ' d a n , İ s t a n b u l ' d a k i İspanyol casusu G i o v a n n i M a r g l i a n i ' d e n d a h a
iyi izleyen B e r n a r d i n o de M e n d o z a , Kraliçenin 1579 K a s ı m ı n d a F r a n s a tarikiyle
P a d i ş a h t a n bir m e k t u p aldığını, bu m e k t u p t a birçok vaadin yer aldığını ve Kraliçeden
Ç o k Hrıstiyan Kral ile iyi ilişkilerini k o r u y u p d a h a sıklaştırmasını, A n j o u düküyle
evlenmesinin (hiç kuşku y o k t u r ki, Fransızlar bu tavsiyenin m e k t u b a girmesi için
birşeyler yapmışlardır) istendiğini kaydetmektedir. M e k t u p t a ayrıca, kara ve deniz
yoluyla gelen İngiliz tüccarlarına iyi kabul gösterileceği bildirilmektedir. M e n d o z a ,
aslında evlilik T ü r k l e r i n u m u r u n d a değildir diye y a z m a k t a d ı r ; onları asıl ilgilendiren
"ingilizlerin birkaç yıldır D o ğ u A k d e n i z ' e getirmeye b a ş l a d ı k l a r ı " kalaydır, o o l m a d a n
" t o p d ö k m e n i n " m ü m k ü n olmadığı kalay. Zaten bu m a d e n d e n 20.000 ekülük
d o l d u r m u ş olan 5 gemi D o ğ u A k d e n i z ' e gitmek üzere L o n d r a ' y ı terketmeye hazırdırlar
( 49S ). Kraliçenin 25 Eylül 1579 tarihli cevabi m e k t u b u R i c h a r d Stanley ve Prudence adlı
tekneyle yollanmıştır ( 496 ). Z a m a n u y g u n d u r . Portekiz tahtı açıktadır, II. Felipe
m u a z z a m hazırlıklarla m e ş g u l d ü r . Elizabeth'in herkesten fazla endişelendiği II.
Felipe'dir. T ü r k l e r e d a y a n m a k t a n b a ş k a çözüm y o k t u r . H a t t a Elizabeth müzakereler
sırasında T ü r k d o n a n m a s ı n ı n denize açılmasını bile talep edecektir.

N e o l u r s a olsun İngiltere 1580 H a z i r a n ı n d a 35 m a d d e d e n m e y d a n a gelen ilk

k a p i t ü l a s y o n u n u elde etmiştir. İngiliz uyrukları için kendi b a y r a k l a r ı altında serbest
ticaret h a k k ı elde edilmiştir; İngilizler b ü t ü n bunların D o ğ u A k d e n i z ' d e k i prestij ve
etkileri azalan F r a n s ı z l a r a r a ğ m e n ; Fransızlar da " m ü t e v e f f a M e h m e d P a ş a " n ı n
yardımlarının rüşvetle s a ğ l a n m a s ı s o n u c u elde edildiğini söylemektedirler ( 497 ).
Fransızlar yeni gelenlerin Fransız bayrağı altında seyredeceklerine dair T ü r k v a a d i n d e n
ö t ü r ü , bu d u r u m karşısında hayal kırıklığına u ğ r a m ı ş l a r d ı r ( 498 ). İngilizler ayrıcalıklarına
çok sıkı sarılmışlardır, ve bu k o n u d a gevşeklik göstermeyeceklerdir. Kasım 1580'de,
h e r h a l d e bir İtalyan d ö n m e s i olan T ü r k elçisi İngiltere'ye varmıştır( 4 9 9 ). 1 1 Eylül 1581 'de
Levanı Company E d w a r d O s b o r n e , Richard Steper, T h o m a s S m i t h , William G a r e t t ve
b i r k a ç kişinin d a h a y a r a r ı n a o l m a k üzere, kraliçe Elizabeth t a r a f ı n d a n örgütlenmiştir.
Bu k u m p a n y a n ı n k u r u l m a s ı D o ğ u A k d e n i z ' d e d a h a önce ticaret y a p m a y a girişmiş olan
İngilizlerle b ü y ü k sürtüşmelerin ç ı k m a s ı n a yol açmıştır, ö t e y a n d a n hemen hemen
k u m p a n y a biçiminde ö r g ü t l e n m i ş olan ve Venedik ticaretinde yer alan tüccarlar da
d u r u m d a n h o ş l a n m a m ı ş l a r d ı r . F a k a t b ü y ü k bir ölçekte ö r g ü t l e n m i ş olan yeni ticaretin
kârları, t a m d a M o s k o v a trafiğinin k ö t ü y e gitmeye, D a n i m a r k a teknelerinin 1582'de
Saint-Nicolas körfezi ticaretini zorla engellemeye başladıkları bir z a m a n d a i m d a d a
yetişmiştir ( 50 °). Kasım 1582'de L o n d r a limanına kayıtlı Susanna hediyeler ve Kraliçenin
P a d i ş a h a yazdığı bir m e k t u b u g ö t ü r m e k üzere, İ s t a n b u l ' a d o ğ r u yola çıkmıştır ( 501 ).
Bunlar, Elizabeth'in T ü r k i y e nezdine atadığı yeni elçi William H a r b o r n e ( 502 ) t a r a f ı n d a n
g ö t ü r ü l m e k t e d i r l e r ; F r a n s ı z r a p o r l a r ı n d a G u i l l a u m e H a r b r o n adıyla geçen ( 5 0 3 ) bu elçi,
İngiliz davasının sağlam öncülerinden biri olacaktır. Sicilya İngilizin geçişini a n c a k 15
M a r t 1583'te ( 5 0 4 ) öğrenebilmiştir, oysa H a r b o r n e o sırada Ege a d a l a r ı n a varmıştır bile.

3 Mayısta William H a r b o r n e Padişahın ellerini ö p m ü ş t ü r ve de Maisse'in söylediğine

göre ( 50S ) " o n a şimdiye k a d a r hiçbir elçiye olmadığı k a d a r itibar gösterilmiştir". N e
Fransızlar, ne de Venedikliler şu malicious and dissembling peoples ki, H a r b o r n e ' u n
kanısına göre b u n l a r d a n aynı z a m a n d a çekinmek g e r e k m e k t e d i r , o n a ve D o ğ u
A k d e n i z ' d e atayacağı k o n s o l o s l a r a karşı, son tahlilde birşey y a p a m a m ı ş l a r d ı r ( 506 ).

İngiliz deniz yolculuklarının başarısı

Levant Company b a ş l a n g ı c ı n d a n itibaren kârlı işler yapmıştır. İlk biçimi olan 11 Eylül
1581 p a t e n t i n i n o n a verdiği şekil altında % 300'e v a r a n kârlar gerçekleştirmiştir ( 507 ).
1592'den s o n r a k i gelişmeler d a h a d a nettir, bu tarihten s o n r a k u m p a n y a O c a k t a , 1583'te
k u r u l a n s ö z ü m o n a Venice Company ile birleşmiş ve ikinci şeklini almıştır ( 508 ). 1595'te
Levant Company'nin e m r i n d e 15 gemi ve 790 denizci b u l u n m a k t a d ı r ( 509 ). K u m p a n y a
İskenderiye, Kıbrıs, Sakız, Z a n t a ' y a ve d a h a az bir sıklıkla Venedik ve Cezayir'e
u ğ r a m a k t a d ı r ( M 0 ). 1599'da K u m p a n y a n ı n sadece İtalyan s u l a r ı n d a 20 teknesi
b u l u n m a k t a d ı r . 1600'de o l a ğ a n Filosuna 16 yeni tekne katmıştır ( 5 " ) . Bu başarılar o n u n
parasızlıktan y a k ı n m a s ı n a , zorluklarının büyümesine engel o l a m a m a k t a d ı r l a r ; bu
y a k ı n m a l a r d a h a Elizabeth'in sağlığında 31 Aralık 1600'de ( 5 1 2 ) ve ardılı I. J a m e s ' i n
saltanatının b a ş ı n d a 14 Aralık 1605'de ( 5 I 3 ), ayrıcalıklarının yenilenmesinin arefesinde,
sanki rastlantıymış gibi o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r l a r . Bu zorluklar gerçekten vardır:
yolculukların u z u n l u ğ u ; İ s p a n y a ' n ı n 1604'e k a d a r süren husumeti; Cezayir korsanlarının
m e y d a n a getirdikleri tehlike; d u r u m l a r ı n ı terketmeye kolayca razı o l m a y a n Marsilyalı ve
Venediklilerin şiddetli s a v u n m a l a r ı ; Türklerin aşağılayıcı muameleleri ve İ s t a n b u l ' d a bir
elçi ile Kuzey A f r i k a ile D o ğ u A k d e n i z ' d e bir dizi konsolos beslemenin k u m p a n y a y a
getirdiği ağır yük. A n c a k başarı, İngiliz tüccarlarının işlerine bağlılıklarının, teknelerinin
mükemmelliğinin, kumaşlarının d ü ş ü k fiyatlarının, örgütlenmelerinin kalitesinin kar-
şılığını ödemiştir. O n l a r a ait birkaç düzine tekne D o ğ u ' d a ve A k d e n i z ' d e Marsilyalıların
yüzlerce ceviz k a b u ğ u y l a zorlukla yapabildiklerini yerine getirebilmektedirler ( 5 I 4 ).
İngilizlerin 1591'den itibaren işletmeye başladıkları konvoy sisteminin dahiyaneliğini;
İ s t a n b u l ' d a n yaptıkları alımların onlar aleyhte bir bilanço sağlamasını; tüccarlarının,
k u m a ş l a r ı n ı n kalitesi ve miktarı k o n u s u n d a a l d a t m a y a hemen hazır Venedikli ve
F r a n s ı z l a r a n a z a r a n d a h a b ü y ü k dürüstlüklerini de g ü n d e m e getirmek gerekmektedir.

D a h a öne H a k l u y t ' u n eserinde yer alan, s o n r a d a tarihçilerin yeniden ele aldıkları

b ü t ü n bu delillerin değeri vardır. A m a b u n a r a ğ m e n , İngilizler b a h a r a t nedeniyle işaret
ettiğimiz üzere, D o ğ u A k d e n i z ticaretinin yeniden canlanmasıyla d a b u r a l a r a çekil-
mişlerdir. Eski A k d e n i z d ü k k â n ı bir kez d a h a Atlantik'teki k o r k u n ç mücadelelerden
yararlanmıştır ( 5 I 5 ). 1583-1591 a r a s ı n d a İngiliz acentelerinin Suriye yolları üzerinden
H i n d O k y a n u s u , İ r a n , H i n d A d a l a r ı , S u m a t r a ' y a k a d a r ilerlemeleri rastlantı değildir. Bu
kayıp ç o c u k l a r a Yakın ve U z a k D o ğ u yolları h a k k ı n d a k i hayranlık verici tasvirleri
borçluyuz. Mısır'da kaba k u m a ş ticareti y a p a n İngilizler, bu sıcak ülkede a n c a k nakit
p a r a karşılığında yararlı bir ticaret yapabilirlerdi. Aynı z a m a n d a b u r a d a inatçı ve
becerikli F r a n s ı z rekabeti karşısında başarısızlığa uğramışlardır ( 5 I 6 ). D e m e k ki İngilizin
özellikle bakışlarını çevirdiği, yönelmek istediği Suriye yolları ile d a h a ötesidir; b u r a d a
bir mala karşı mal ticareti ö r g ü t l e n m i ş ve bu ticaret Ümit B u r n u ' n u n Hollandalılar
t a r a f ı n d a n ikinci keşfi y ü z ü n d e n hemen bozulmamıştır. 1600'de k u r u l a n East India
Company'nin zaten Levanı Company'mn kızı veya kız kardeşi o l d u ğ u n u kaydedelim ( 5 I 7 ).

A k d e n i z ' i n göbeğinde, L i v o r n o ' d a k i r a k a m l a r Kuzeylilerin a r t a n başarılarını

belirlemektedirler. Örneğin Batı'dan gelen nave portate'sine dair şu L i v o r n o liman
d ö k ü m ü gibi (metin çok kesin olmayıp, İngilizlerle Hollandalıları k a r ı ş t ı r m a k t a d ı r ) ( 5 I 8 ):
1598 E k i m - A r a l ı k d ö n e m i için 5.000 varilden fazla k u r ş u n , 5.613 f ü m e ringa, 268.645
pesci merluzzi, 513 fardi pesci stocfiss söz k o n u s u d u r .

Yüzyılın sonundaki durum

Yüzyılın s o n u n d a İngilizler A k d e n i z ' i n heryeı inde, hem m ü s l ü m a n , hem de hrıstiyan

alemindedirler; onları b u r a l a r a götüren veya b u r a l a r d a n uzaklaştıran t ü m yollar
üzerinde, A v r u p a veya H i n d O k y a n u s u y ö n ü n d e g ö r m e k m ü m k ü n d ü r . 1588'den itibaren
Boğdan ve Eflâk onları davet etmektedir ( 5 I 9 ). U z u n z a m a n d a n beri L o n d r a büyük
tasarılar y a p m a k t a d ı r ( 52 °). 1583'te simgesel bir başarı olarak Hercules (ki bu o n u n en
azından ikinci y o l c u l u ğ u d u r ) T r a b l u s ' t a n şimdiye değin hiçbir İngiliz teknesinin a d a y a
getiremediği en zengin y ü k ü getirmekteydi ( 521 ). İspanyol, R u m , Marsilyalı rehberler
yeni gelenlere, bir iskeleden ö b ü r ü n e . Denizin t ü m ü n ü fethetmede yardımcı oluyorlardı.
L i m a n l a r a ilk girişler genelde temkinli ve gizli o l d u k l a r ı n d a n bu birbirlerini izleyen
zaferlerin tarihlerini kesin olarak s a p t a m a k olanaksız o l m a k t a d ı r . Marsilya 26 Kasım
1590'da iki İngiliz teknesini limana k a b u l etmeye k a r a r vermiştir: " k e n t i n k u r ş u n a
ihtiyacı o l d u ğ u n d a n ve h a t t a felâketli bir d ö n e m d e b u l u n d u ğ u m u z d a n , bu kente giren iki
t e k n e d e b u l u n a n m a l l a r ı , m a l sahipleri ve kâtipleri s a t m a k , b o ş a l t m a k için k e n t e
girebilirler ve k e n t h a l k ı y l a p a z a r l ı k y a p a b i l i r l e r ve a d ı geçen t e k n e l e r e y ü k l e m e k ü z e r e ,
y a s a k l a n m a m ı ş o l m a s ı k o ş u l u y l a , istedikleri m a l l a r d a n a l a b i l i r l e r " ( 5 2 2 ). K u ş k u s u z
İngilizler M a r s i l y a ' y a ilk d e f a g e l m e m e k t e d i r l e r , ç ü n k ü o n l a r a 1574'den beri b a ğ l a n t ı
h a l i n d e d i r l e r , a n c a k ilk kez p i y a s a y a r e s m e n k a b u l e d i l m e k t e d i r l e r .

B i r k a ç yıl gibi kısa bir s ü r e d e ne k a d a r d a b ü y ü k bir m e s a f e k a t ' e d i l m i ş t i r , 1589'da bir

C e n e v i z belgesi ( 5 2 3 ), D e n i z i n b ü t ü n kesimlerini k a p s a m ı n a a l a n bir Intelligerıce
Service'in başlıca menzillerini işaret e t m e k t e d i r . İ s t a n b u l ' d a W i l l i a m H a r b o r n e ( b u o
t a r i h d e L o n d r a ' d a d ı r ) ( 5 2 4 ); C e z a y i r ' d e J o h n T i p t o n ; M a l t a ' d a J o h n L u c a s ; n i h a y e t
C e n o v a ' d a R i c h a r H u n t o . A d ı İ t a l y a n l a ş t ı r ı l m ı ş bu s o n u n c u s u Cenevizliler ü z e r i n d e bir
k a t o l i k d ü ş m a n ı o l d u ğ u izlenimini u y a n d ı r m ı ş t ı r , " ç o k k u r n a z ve a h l â k s ı z bir d ü ş m a n " ,
a y n ı z a m a n d a gene a d ı o r t a y a ç ı k a n H o r a c i o P a l l a v i c i n o ' n u n c a s u s u o l m a ü n ü n e d e
s a h i p t i r ( İ s p a n y o l c a o l a r a k k a l e m e a l ı n m ı ş m e t n i m i z l'inteligencero demektedir). Ocak
1590'da İngilizler yeni İ s p a n y o l temsilcisi J u a n E s t a f a n o F e r r a r i ' n i n m ü z a k e r e l e r i
s o n u c a u l a ş t ı r m a s ı n ı e n g e l l e m i ş o l m a k t a n sevinç d u y m a k t a d ı r l a r . İşte a r t ı k k e n d i l e r i n e
ait bir şirketleri o l a c a k k a d a r A k d e n i z h a y a t ı n a k a r ı ş m ı ş l a r d ı r . A m a k u ş k u s u z i k t i d a r ve
g ü ç k u l l a n ı m ı y o k t u r : A k d e n i z h a y a t ı n a b u l a ş m a İngilizlere fazlasıyla e s n e k l i k ve hiç de
a z ı m s a n m a y a c a k s a h t e k â r l ı k ( a m a k i m b u n u n d ı ş ı n d a d ı r ki?) getirmiştir. İngilizler
İslamiyet ve H r ı s t i y a n l ı ğ a ait iki t a b l o ü z e r i n d e ve h a t t a k o r s a n l ı ğ ı n m e y d a n a getirdiği
bir ü ç ü n c ü s ü ü s t ü n d e , aynı a n d a o y n a m a k t a d ı r l a r .

İngilizler ilk a n d a n i t i b a r e n k o r s a n d a o l m u ş l a r d ı r , h e m de en d e h ş e t l i l e r i n d e n biri

( 5 2 5 ). D a h a 1581 ' d e o n l a r a ait bir yelkenli T ü r k l e r e karşı k o r s a n l ı k y a p m a k t a y d ı ( 5 2 6 ). 20
yıl s o n r a , 1 6 0 l ' d e L o n d r a ' d a bir r a p o r , V e n e d i k l i l e r i n , Cenevizlilerin ve diğerlerinin
İngiliz yelkenlilerinin y a p t ı k l a r ı y a ğ m a l a r d a n ve b u n l a r ı K u z e y A f r i k a k e n t l e r i n d e
s a t m a l a r ı n d a n y a k ı n m a l a r ı n ı a k t a r m a k t a d ı r ( 5 2 7 ). L i v o r n o , İ n g i l i z - İ s p a n y o l barış
a n t l a ş m a s ı n d a n s o n r a (1604), işten çekilmiş İngiliz k o r s a n l a r ı için iyi bir e m e k l i l i k yeri
h a l i n e gelmiştir ( 5 2 8 ). K o r s a n l ı ğ ı n z a y ı f l a r ı n işi o l d u ğ u n d a n k u ş k u y o k t u r . İngilizlerin
yüzyılın s o n l a r ı n d a y a p t ı k l a r ı k o r s a n l ı k , z e n g i n nave'lerin ve z e n g i n kentlerin d e n i z i n d e
işgal ettikleri yerin k ü ç ü k l ü ğ ü n ü g ö s t e r m e k t e d i r . Bir İngiliz A k d e n i z ' i gibi bir
p a r a d o k s u n inşa edilebilmesi için yüzyıllar g e r e k e c e k t i r ; b u r a y a bir İngiliz savaş
f i l o s u n u n girmesi için 1620'yi b e k l e m e k g e r e k e c e k t i r ; ve A d a d a k i firmaların şubeleri
o l a n t i c a r e t h a n e l e r i C e n o v a ' d a a ç m a l a r ı için de 1630-1640'ları b e k l e m e k g e r e k e c e k t i r

Hansalılar ve Hollandalıların gelişi

İngilizlerin evlerine d ö n ü ş ü kalay t i c a r e t i n e bağlıdır. H a n s a l ı l a r ve H o l l a n d a l ı l a r ı n

ilk kitlesel gelişi, A k d e n i z l i l e r i n b u ğ d a y a l ı m l a r ı y l a ilgili o l m u ş t u r . Bu girişe A k d e n i z ' i n
şu k ö t ü kapıcıları o l a n İ s p a n y o l l a r ı n beceriksiz ve e t k i n o l m a y a n s i y a s e t l e r i n d e n d a h a
ç o k , bir kez d a h a b u ğ d a y yol a ç m ı ş t ı r , a m a İ s p a n y o l l a r ı n b u ğ d a y işinde de
sorumlulukları vardır.
H o l l a n d a l ı l a r ve H a n s a l ı l a r ı u y a r a n 1586-1590 d ö n e m i n d e İ t a l y a n h a s a t l a r ı n ı n k ö t ü
o l m a s ı o l m u ş t u r ( 53 °) ve belki de kuzeylilere bu k o n u d a , L u z a c ( 5 3 1 ), d e J o n g e ( 5 3 2 ) ve
W a t j e n ' i n ( 5 3 3 ) hiç de n e d e n s i z o l m a y a n bir ş e k i l d e v a r s a y d ı k l a r ı ü z e r e , Y a h u d i
t o p t a n c ı l a r ve a r a c ı l a r y a r d ı m c ı o l m u ş l a r d ı r . F a k a t b u n l a r u y g u l a m a l a r ı n d a k i a y r ı n t ı -
lardır. T ı p k ı girişimlerin D a n t z i g , L ü b e c k veya H a m b u r g ' d a n k a y n a k l a n m a s ı n ı n da
a y r ı n t ı o l m a s ı gibi. B ü y ü k b u ğ d a y p a z a r l a r ı n ı n k a p ı l a r ı n ı t u t a n , u z u n z a m a n d a n beri
toDtan tahıl t i c a r e t i n d e u z m a n l a ş m ı ş b u kentlerin A k d e n i z l i l e r i n ç a ğ r ı l a r ı n ı d u y m u ş
o l m a l a r ı n d a n d a h a d o ğ a l birşey o l a m a z . Üstelik T o s k a n a b ü y ü k d ü k ü 1590'da temsilci
R i c a r d o ' y u , L ü b e c k ' t e k i granajo della Polonia'ya s o n r a d a H o l l a n d a , F r a n s a ve
İngiltere'ye gitmekle görevli bir komiyle birlikte D a n t z i g ' e g ö n d e r m i ş t i r ( 534 ). Büyük
d ü k ü n o yıl kuzeye verdiği m u a z z a m sipariş -söylenildiğine göre 1 milyon altın- tek
b a ş ı n a kuzeyli b u ğ d a y teknelerinin gelişlerini harekete geçirmeye yetmiştir. D a h a s o n r a
trafik geniş ölçüde başlamıştır. Tarihçiler 1591'de 13 yelkenlinin İspanyol s u l a r ı n d a n
geçerlerken, Katolik Kralın o n l a r a verdiği p a s a p o r t l a r a r a ğ m e n , m ü s a d e r e edildiklerini
iddia etmektedirler ( 535 ). 40 tanesi ise L i v o r n o ' y a varmıştır ( 536 ). Girişimlerin ç o k sayıda
o l d u k l a r ı h e s a b a katılınca, t ü m kuzey ülkelerinin A k d e n i z ' d e n yükselen çağrılara cevap
vermelerine ş a ş ı r m a m a k g e r e k m e k t e d i r ( 537 ). 159 3 L i v o r n o Portate listesinde o r t a y a
çıktığı üzere H o l l a n d a l ı l a r , H a n s a l ı l a r , İngilizler tahıl filolarına k a r ı ş m a k t a d ı r l a r .

1593'TE L I V O R N O ' D A KUZEY B U Ğ D A Y I

Taşıyıcı teknelerin d ö k ü m ü ( k a y n a k : Mediceo 2079 P 150 v°-160 v°)

HANSA
AmsterJam ve

KENTLERİ

ve Flandre

Kuşkulu
İngiltere
Zelanda

Norveç
Anvers

yerieı
Riga
Hamburg

Dantzig
u cA 1
u "O
£>
£
UJ

T e k n e n i n bağlı 12 7 4 5 16 9 4 2 1 13
o l d u ğ u yer
34

T e k n e n i n yüklen- 28 7 3 3 12 11 0 0 1 8
diği yer sadece
biri, 29
Zelanda'da

L i v o r n o ' y a a ş a ğ ı d a k i gibi 73 t e k n e gelmiştir: 6 O c a k ( 2 ) , 9 O c a k (1), 12 O c a k (5), 13 O c a k (37), 14 O c a k

(4). 16 O c a k (1), 20 O c a k (8), 26 O c a k (3), 31 O c a k (1), 11 M a r t (1), 14 M a r t (2), 1 N i s a n (1), 29 N i s a n ( 1 ) , 3
M a y ı s ( I ) . 5 M a y ı s (1), 6 M a y ı s (2). 12 M a y ı s ( I ) , 15 M a y ı s ( I ) . 1593 gemileri için yol s ü r e l e r i n e d a i r hiçbir
şt-y işaret e d i l m e m i ş t i r , f a k a t 1609-161 l ' d e ( M e d i c e o 2079) h a l t a o l a r a k gerçek y o l c u l u k s ü r e l e r i a ş a ğ ı d a k i
gibidir: A . A m s t e r d a m - L i v o r n o (12. 6, 5, 5 , 8 , 5, 32 g ü n , 16). B. D a n t z i g - L i v o r n o ( 14). C . L o n d r a - L i v o r n o
(4. 8). D . B r ı s t o l - L i v o r n o (12). E. P l y m o u t h - L i v o r n o 28 g ü n .
Bu t a b l o n u n k e n d i l i ğ i n d e n a n l a ş ı l a n işaretleri ( y o l c u l u k s ü r e l e r i n i n değişmeleri - k ı ş y o l c u l u k l a r ı n ı n
önceliği- tahılın y e n i d e n d a ğ ı l ı m m e r k e z i o l a r a k o l a r a k A m s t e r d a m ' ı n g ö r ü n ü r r o l ü n ü n işaret edilmesi)
o l m a s ı nedeniyle, b u n l a r ı b u l m a z a h m e t i n e k a t l a n m a s ı o k u y u c u d a n b e k l e n m e k t e d i r . A n c a k şunları
ekleyelim: 1- b u 1593 yılında 6 İngiliz gemisi k u r ş u n , k a l a y ve m o r i n a ' d a n m e y d a n a gelen alışılmış
y ü k l e r i n i g e t i r m i ş l e r d i r , f a k a t o n l a r ı n k o n v o y l a r ı n ı n a r a s ı n a b i r H o l l a n d a teknesi ( İ n g i l t e r e ' d e
y ü k l e n m i ş ) ve L i z b o n ' d a y ü k l e n m i ş Kara Kartal adlı bir E m d e n teknesi k a r ı ş m ı ş t ı r ; 2- Ç a v d a r ve b u ğ d a y
o l a r a k t o p l a m 15.000 t o n tahılı b u yıl L i v o r n o ' y a i n d i r e n k u z e y l i l e r i n t e k n e b a ş ı n a yükleri y a k l a ş ı k 2 0 0
t o n o l m a k t a d ı r ; 3- T e k n e a d l a r ı n ı n d ö k ü m ü dinsel o l m a y a n a d l a r ı n ezici ö n c e l i k l e r i n i açığa
çıkartmaktadır.
Buğdaydan baharata:
Hollandalılar Akdenizi fethediyorlar

A n c a k H a n s a l ı l a r ve Hollandalılar aynı a n d a gelmiş o l m a l a r ı n a r a ğ m e n , Denizi

s o n u n c u l a r ı fethedeceklerdir. L u d w i g Bentin'in kitabı ( 538 ) b u n u iki kuzeyli halk
a r a s ı n d a k i rekabetle a ç ı k l a m a k t a d ı r . X V I I . yüzyılın başında Hansalılar devre dışı
kalmışlardır ve tekneleri artık M a l a ğ a limanından öteye geçememektedir ( 539 ).

Geriye bu b o z g u n u n nedenlerini belirlemek k a l m a k t a d ı r . İberyalılar ile kuzeyliler

a r a s ı n d a k i savaş esnasında tarafsızların ayrıcalıklı k o n u m u n d a n y a r a r l a n a n Hansalılar,
k u ş k u s u z bu a v a n t a j l a r ı n ı n 1604 ve 1609 a n l a ş m a l a r ı n d a n s o n r a kendiliğinden
azaldıklarına tanık olmuşlardır. XVII. yüzyılda A v r u p a savaşları sayesinde Hansalıların
İç Denizdeki ticaretlerini yeniden genişletmeleri görülmeyecek midir? F a k a t XVI.
yüzyılın s o n u n d a birçok b a ş k a neden b u l u n m a k t a d ı r . A c a b a Hansalıların İ s p a n y a ' y a ve
o n u n O k y a n u s a ilişkin işlerine bağlanmış o l m a l a r ı n d a n ö t ü r ü m ü , onları D o ğ u
A k d e n i z ' e k a d a r çekebilecek olan karabiber ve b a h a r a t a ihtiyaç d u y m a m a k t a d ı r l a r ?
Veya, H a n s a birliğine bağlı denizci kentlerin a r k a s ı n d a güçlü endüstriler o l m a m a s ı ,
G ü n e y A l m a n y a ' n ı n C e n o v a ve Venediği tercih etmesinden midir? Veyahut d a nakit
kıtlığı mı söz k o n u s u d u r ? Açıklanması gereken bir p a r a d o k s u n sonucu o l a r a k ,
H o l l a n d a l ı l a r 1615'te ve k u ş k u s u z d a h a önceleri ( 54 °) Suriye'ye a m b e r , civa, zincifre,
b a k ı r tel, d e m i r gibi A l m a n mallarını götüreceklerdir. Hansalıların -kullanışsız
örgütlenmelerini g ü n d e m e getirmenin gerekli o l d u ğ u n u s a n m ı y o r u m : tekne sahiplerinin
ve sigortacıların çok sayıda olmaları, Akdeniz'in heryerinde r a s t l a n a n bir d u r u m d u r .
Teknelerle ilgili bir sorun mu? Hansalılar her t o n a j d a n gemiye sahiptirler.

Ne olursa olsun, Hollandalılar zafere ulaşmışlar ve 1597'ye d o ğ r u Denizin u c u n a

varmışlardır. Bu yıl İ s p a n y a ' n ı n d ü ş m a n ı Balthasar M o u c h e r o n , Fransız bayrağı çekmiş
bir gemiyi T r a b l u s ş a m ' a göndermiştir ( 541 )- Ertesi yıl, b ü t ü n H o l l a n d a tekneleri kral IV.
H e n r i ' d e n T ü r k limanlarında Fransız bayrağı altında ticaret y a p a b i l m e iznini elde
etmişlerdir ( 542 ) ( H o l l a n d a l ı l a r ilk kapitülasyonlarını a n c a k 1612'de elde edebilecekler-
dir). 1599'da ( 543 ) Venedik konsolosu bu yıl da gene bir " F l a m a n " teknesinin " g e l d i ğ i n i "
b e r a b e r i n d e 100.000 ekü nakit p a r a getirdiğini ve Venedik ticaretine küçümsenemeyecek
bir z a r a r verdiğini bildirmektedir. Konsolos, Alçak Ülkeler tüccarlarının Suriye'de kalıp
k a l m a y a c a k l a r ı y l a m e ş g u l d ü r ; " H o l l a n d a " k o n s o l o s u ise eğer yurttaşlarının Hind
O k y a n u s u n d a k i ilerlemeleri sürecek oltfrsa, b u n u y a p m a y a c a k l a r ı n ı ilân etmektedir.
Venedik büyük bir istekle iyi yolculuklar demektedir. F a k a t Hollandalılar, H a r t m a n ' ı n
m u z a f f e r bir şekilde Ümit B u r n u ' n u d o l a ş m a s ı n a (1595), J a v a ' n ı n işgaline (1597),
K o m o r adalarının öğrenilmesine, Maurice adasının ele geçirilmesine (1598) ( M 4 ) ve ikinci
filonun geri d ö n m e s i n e rağmen Suriye'de kalmışlardır. Bunun nedeni Hind adalarının
etkin bir şeklide fethedilmeleri ve b u n a bağlı a k ı m l a r ı n t a m a m l a n m a s ı , Uzak T o p r a k l a r
(Van Verne) k u m p a n y a s ı n ı n 1602'de m u z a f f e r D o ğ u Hindler K u m p a n y a s ı n ı doğurabil-
mesi için yılların geçmesinin gerektiğidir. Ve öte y a n d a n , eğer değerli m ü s t a h z a r a t
ticaretinden vazgeçebilselerdi bile, ipek (kısa bir süre sonra b u n u İran körfezine
k a y d ı r m a y a çalışacaklar, a m a hemen başarılı o l a m a y a c a k l a r d ı r ) ve p a m u k ipliği ticareti
onları gene de D o ğ u Akdeniz'e çekerdi.

D e m e k ki H o l l a n d a l ı l a r artık Akdeniz'dedirler; b u n l a r biraz ağır eşek arıları gibi

faaldirler, a m a o k a d a r ağırlardır ki, c a m a çarptıkları z a m a n o n u k ı r m a k t a d ı r l a r . Denize
girişleri gürültülü ve k a b a o l m u ş t u r . A c a b a bu onların, Portekizlilerin danossacidadode
 İngiltere
/ 573-79
3 yıl: 1573-74, 1577-78.1578-79
• 1 batesu

LİVORNO
Lizbon
lllonbul
Ca4ix
Sevilla f*W"

larache

Aleıtandrle

54. L i v o r n o d a k u z e y t e k n e l e r i n i n a r t a n y e r i 1573-93
K a y n a k : F. B r a u d e l v e R R o m a n o , N a v i r e s et m a r c h a n d i s e s â l ' e n t r ö e d u p o r t de U l v o u r n e ( ü ç y ı l ı n t r a f i ğ i ) .
D o g u A k d e i z ' i n h e r z a m a n zayıf o l a n yeri d a h a d a a z a l a c a k t ı r ( b a z ı y ü k l e r i n z e n g i n l i ğ i n e r a ğ m e n )
Batı A k d e n i z ' i n payı ö n c e l i k l i d i r , bu ö n c e l i k başlangıçta ispanya ve Portekiz'in e l i n d e d i r , sonra 1590-1593'de
b u ğ d a y y ü k l ü kuzey t e k n e l e r i de b u n d a n pay alacaklardır.
Dört harita L i v o r n o ' d a n i h a y e t l e n e n t r a f i k l e r i n hızlı evrimini r e s m e t m e k t e d i r l e r .
Faro yu y a ğ m a l a m a l a r ı n d a n s o n r a - b u n u ö ğ r e n m e n i n bedelini ödemişlerdir-söyledikleri
gibi, k o r s a n l a r ı n en acımasız olanları o l m a l a r ı n d a n mı k a y n a k l a n m a k t a d ı r ( 545 )?
Veyahut d a A k d e n i z ' d e ve O k y a n u s t a kendilerine yer a ç m a k z o r u n d a o l m a l a r ı n d a n ,
başkaları t a r a f ı n d a n ö n c e d e n ele geçirilmiş o l a n l a r d a n kendilerine pay s a ğ l a m a k
z o r u n d a o l m a l a r ı n d a n mıdır? XIII. ve X I V . yüzyıllarda olaya geç giren K a t a l a n l a r da,
heryerde korsanlık y a p a r a k , kapıları z o r l a y a r a k aynı şekilde d a v r a n m ı ş l a r d ı . İngilizler
de b a ş k a şekilde d a v r a n m a m ı ş l a r d ı r . İngiliz topları yalnızca Cebelitarığı z o r l a m a y a veya
İ s p a n y o l l a r a karşı kendilerini s a v u n m a y a y a r a m ı y o r d u . Bu t o p l a r ele geçirilebilecek
herşeyin ü s t ü n e f a r k gözetmeksizin ateş a ç m a k t a y d ı l a r ; T ü r k , F r a n s ı z veya İtalyan
gemileri o l m a l a r ı ö n e m t a ş ı m ı y o r d u . Ve İngilizler ç a b u c a k yağmacı, k o r s a n ü n ü n ü
edinmişlerdi. H o l l a n d a l ı l a r d a A k d e n i z ' d e çoğu z a m a n bir k o r s a n tablosu çizmişlerdir
( 546 ). E r k e n d e n Cezayir korsanlığına o r t a k olmuşlardır, ekleyelim ki (ve bu k o n u y a
d ö n e c e ğ i m ) bu korsanlığı d ö n ü ş t ü r m ü ş l e r ve o n u o l d u ğ u gibi O k y a n u s kaçak ticaretini
de b ü y ü k L i v o r n o limanına bağlamışlardır ( 547 ). Her hal-ü k â r d a 1610'da ( 548 ) T o s k a n a
limanına Hind O k y a n u s u n d a n gelen iki nave ulaşmıştır. Bunlar Akdenizli midir, yoksa
H o l l a n d a l ı mı? Bu belirtilmemiştir, f a k a t kâtip b u n l a r ı n zenginliklerini a n l a t m a k için bir
sahifenin t a m a m ı n ı d o l d u r m u ş t u r . Ö t e y a d a n , Venedik Signoria'sı ile A m s t e r d a m
a r a s ı n d a , bazen F r a n s a kralı aracılığıyla o l m a k üzere, içinden çıkılması çok kolay
o l m a y a n bir A r a p saçı halinde ilginç bağlar k u r u l m a k t a d ı r . O tarihlerde Venedik'te,
H i n d l e r de dahil, d ü n y a n ı n her tarafını k a p s a y a n deniz sigortalarının varlığı
zikredilmiştir ( 54,) ). A c a b a bu Hollandalıların işi midir? Bu k o n u d a kanıta sahip değiliz.

H o l l a n d a l ı l a r ı n A k d e n i z ' i n bu küçük köşesindeki ve diğer yerlerdeki tarihlerinin

anlaşılır hale gelmesi gerekmektedir. Bu tarihin saati, d ü n y a k a d r a n ı n d a , yüzyılın
s o n u n d a n itibaren çalmıştır. Öyleyse Elizabeth'in teknelerinin II. Felipe'nin ağır
a r m a d a l a r ı üzerindeki zaferinin mantıksal devamı olacağa benzeyen İngiliz zaferi o r t a y a
ç ı k m a m ı ş t ı r . İngiltere k a z a n m ı ş , b u n u n hemen a r k a s ı n d a n H o l l a n d a a d a m l a r ı n ı ,
ticaretini, teknelerini u z a k t a k i D o ğ u H i n d A d a l a r ı n a , Ç i n ' e k a d a r d ü n y a n ı n t ü m ü n e
d a y a t m ı ş t ı r . Ve X V I I . yüzyılın ortasına k a d a r d u r u m böyle s ü r m ü ş t ü r . Tek bir açıklama
geçerliye benzemektedir: H o l l a n d a katolik Alçak Ülkeler'e komşu olması ve İspanya
kapılarını z o r l a m a d a k i inadı sayesinde A d a d a n d a h a iyi bir şekilde Y a r ı m a d a y a ve o n u n
A m e r i k a n hazinelerine o r t a k o l m u ş t u r - b u n l a r olmaksızın ticaretini c a n l a n d ı r m a s ı
m ü m k ü n o l a m a z d ı - . Ç ü n k ü , İ s p a n y a ' d a n sabırlı bir şekilde sızdırılan sekizlik sikkeler
o l m a s a y d ı , d ü n y a n ı n yedi denizleri üzerindeki H o l l a n d a ticareti de olamazdı. X V I I .
yüzyılın b a ş ı n d a İngiltere'de Levant Company ticaretinin d a h a avantajlı olduğu
d ü ş ü n ü l m e k t e y d i ; bu ticaret T ü r k i y e ' y e yapılan b ü y ü k miktarlı ihracat sayesinde, önemli
bir p a r a kaçışı olmaksızın m ü m k ü n o l a m a y a n East India Company'rim ticaretine n a z a r a n
d a h a ü s t ü n o l a r a k g ö r ü l m e k t e y d i ( 55 °). İspanya ve H o l l a n d a a r a s ı n d a , 1609-1621 barışı
ile güçlenen ve İ s p a n y a ' n ı n talihinin sürmesiyle birlikte, X V I I . yüzyılın o r t a s ı n d a , talih
çemberinin H o l l a n d a aleyhine d ö n m e y e başlamasıyla k o p a n - a c a b a bu sadece bir
rastlantı mıdır?- bir p a r a bağı b u l u n m a k t a d ı r .

Hollandalılar 1570'den itibaren tek

bir kurşun bile atmadan Sevilla'yı nasıl aldılar?

X V I I . yüzyılda İngilizlerin ve Hollandalıların göz kamaştırıcı zaferleri a n c a k d ü n y a

ölçeğinde d o ğ r u bir şekilde açıklanabilir. Öncelikle söz k o n u s u o l a n , tekne inşaı ve
yönetimindeki zincirleme teknik iyileşmelerdir; b u n l a r d a n d a h a önce söz etmiştik ( 551 ).
100-200 t o n l u k , iyi d o n a n ı m l ı , m a n e v r a l a r ı n d a n e m i n kuzey yelkenlilerinin o r t a y a
çıkması, d ü n y a denizcilik tarihinin bir dönemecini belirlemektedir. 1500-1600 a r a s ı n d a
denizcilik Yenilmez A r m a d a ' n ı n T r a f a l g a r ' d a yaptığından çok d a h a fazla bir ilerlemeyi
Kuzey denizlerinde kaydetmiştir ( 552 ). Kuzeyliler m ü r e t t e b a t ı a r t ı r a r a k , ateş g ü c ü n ü
yükselterek, m a n e v r a l a r ı d a h a r a h a t hale getirmek için üst güverteleri k a l d ı r a r a k ,
yelkenlilerin s a v u n m a l a r ı n ı güçlendirmişlerdir. Ralph Davis, b a n a belirleyici olarak
g ö z ü k e n bir eserinde ( 5 " ) b u n u h a t ı r l a t m a k t a d ı r . T a h m i n y a p a b i l m e n i n m ü m k ü n
olduğu her seferinde, tekne t o n a j ı n a indirgenmiş o r t a l a m a m ü r e t t e b a t r a k a m ı , Kuzey
teknelerinde İç D e n i z teknelerinde o l d u ğ u n d a n yüksek ç ı k m a k t a d ı r ( 554 ). D a h a hafif
y ü k ü n m e y d a n a getirdiği sakınca, d a h a yüksek bir güvenlik ve b u n a bağlı olarak d a h a
d ü ş ü k sigorta primleri t a r a f ı n d a n telâfi edilmiştir ( 555 ). Tabii ki masraflı A k d e n i z
k a d ı r g a l a r ı bazen, h a t t a X V I I . yüzyılda bile şaşırtıcı rövanşlar alacaklardır: yelkenli
a n c a k r ü z g â r , yelkenleri şişirip, o n u n yüzmesine o l a n a k verdiğinde kraldır ( 556 ). Sakin bir
denizde, k a d ı r g a çevikliği sayesinde hareketsiz kalenin ölü n o k t a l a r ı n a ulaşabilmektedir
ve bu nedenle tercih h e p o n d a n yanadır.

F a k a t istisna kuralı teyid eder. Kuzeyin savaşçı ve ticari üstünlüğü k o n u s u n d a kuşku

y o k t u r . Zaten İngilizler ve Hollandalılar b u n u çok e r k e n d e n , 1588'den çok d a h a önce
bilincine varmışlardır. O n l a r a göre Portekizli denizciler "ıslak t a v u k l a r " d a n b a ş k a
birşey değillerdir ( 557 ). B u n u n tersine, Portekizliler fakirler ve sefillerin bir zaferinden söz
etmektedirler. O n l a r 1608'de ( 558 ) Hollandalıların denizde hala " b i r l o k m a peksimet, sefil
taze yağlar, d o m u z yağı, balık ve birayla yetindiklerini, bunlarla denizde aylarca
d a y a n d ı k l a r ı n ı " söylemektedirler. G e m i l e r d e d a h a talepçi olan Güneyliler " o n l a r gibi
sefil o l m a k istememektedirler". Tabii ki bu m u a z z a m t a r t ı ş m a d a söz k o n u s u olanlar
t a m a m e n başka unsurlardır.

Fazlasıyla sık bir şekilde o r t a y a getirilen a ç ı k l a m a l a r d a n da k u r t u l m a k gerekmek-

tedir. İberyalı A k d e n i z ' e kötü kapıcılık etmiştir; fırtınayı önlemek isterken, A t l a n t i k ' t e
kuzeye karşı o l a n a k l a r ı n ı n ü s t ü n d e bir siyaset benimseyerek, fırtınayı asıl o harekete
geçirmiştir. K u ş k u s u z bu a ç ı k l a m a d a k ü ç ü c ü k bir gerçek payı b u l u n m a k t a d ı r . Tıpkı
Sevilla'nın o l d u ğ u gibi, L i z b o n ' u n da efendisi olan İspanyollar 1586'da Kuzey
teknelerine karşı a m b a r g o ve yasakları a r t ı r m a k t a d ı r l a r ( 559 ). F a k a t bu önlemler
d ü ş m a n l a yapılan faal İberya ticaretini engelleyememişlerdir: bu " k ı t a a b l u k a s ı " eksiksiz
o l m u ş t u r ( S6 °). Herşey eskisi gibi, veya hemen hemen eskisi gibi d e v a m etmektedir. S o n r a
k r o n o l o j i bizi dikkatli o l m a y a sevketmektedir. İngilizler A k d e n i z ' e 1572-73'den itibaren,
yani İspanyol a m b o r g o s u n d a n o n yıl önce, Hollandalılar da 1590-93'te birçok yıllık
gecikmeden s o n r a girmişlerdir. Açıktır ki, bu ç a p t a bir e k o n o m i k alt-üst oluşun
a ç ı k l a n m a s ı genel bir e k o n o m i k d u r u m a bağlıdır veya o n u n kapı aralığından
görülmesine izin vermektedir.

Kuzey ve G ü n e y i n birbirlerine hasım olmaları yüzyılın s o n u n d a n çok önceleri o r t a y a

çıkmıştır: Alçak Ülkeler 1566'da a y a k l a n m ı ş l a r d ı r , İngilizler İspanyol deniz bağlantıla-
rını 1569'dan itibaren k a p a t m ı ş l a r d ı r . F a k a t bu "birbirlerini t a n ı m a y a n " ( 561 )
d ü ş m a n l a r , bir diğeri olmaksızın y a ş a y a m a m a k t a d ı r l a r . Önce k a v g a e t m e k t e , s o n r a da
a n l a ş m a n ı n açıkça veya imalı yapılmasına göre, u y u ş m a k t a veya birbirlerine t a h ü m m ü l
etmektedirler. S o n u ç o l a r a k O k y a n u s savaşı alevlenmekte, s ö n m e k t e , yeniden alevlen-
mekte, y u m u ş a m a k t a d ı r ; çözümler hep kapalı kapıların a r d ı n d a d ı r . Bu b a ğ l a m d a 1566-
1570 a r a s ı n d a önemli bir turrıing point m e y d a n a çıkmıştır. O tarihe k a d a r O k y a n u s
ticareti üç başlıdır: Kuzeyliler (en ö n d e Hollandalılar ( 562 ), B r ö t o n l a r ikinci sırada ( 563 ),
kısa bir süre s o n r a İngilizler, s o n r a d a b u ğ d a y , kereste, k u r u veya tuzlu balık, k u r ş u n ,
kalay, b a k ı r , bez, yünlü k u m a ş , k a p kaçak sağlayarak Kuzey ile Y a r ı m a d a arasındaki
bağı k u r a n Hansalılar ve İ s k a n d i n a v balıkçıları) ( 564 ), İ s p a n y a ' d a n itibaren Carrera da
Indias ile P o r t e k i z ' d e n itibaren D o ğ u H i n d Adalarıyla O k y a n u s bağlantısını örgütlemiş
olan İberyalılar; nihayet A m e r i k a n g ü m ü ş ü n ü n her z a m a n gecikmeyle ticari düzey
farklarını eşitlediği, şu mal akımlarını f i n a n s e eden İtalyanlar ve d a h a d a özel olarak
Cenevizliler.

İki b ü y ü k arıza o r t a y a çıkmıştır: 1566'dan itibaren, K r a l d a n sacas de plata'lar elde

eden Cenevizliler, o tarihe k a d a r kuzeyde yaptıkları ödemeleri kolaylaştırmış olan mal
ihracatına karşı ilgilerini kaybetmişlerdir; s o n r a 1569'dan itibaren L a r e d o ' d a n Anvers'e
d o ğ r u olan beyaz m a d e n hareketi d u r m u ş t u r Oysa O k y a n u s ticareti ise d u r a k l a m ı ş
değildir, hatta gelişmektedir ve bu şaşırtıcı olgu kilit bir açıklama m e y d a n a
getirmektedir.

İ s p a n y a ' d a k i u z m a n l a r , kralın d a n ı ş m a n l a r ı n a bu ticareti gerçekten d u r d u r m a n ı n

söz k o n u s u olmadığını söylemektedirler; böyle yapılması denizciliğin ve Hindler
ticaretinin iflası olacaktır, bu da hazine kaynaklarını azaltacaktır. 1575'de kaleme alınan
u z u n bir r a p o r bunları söylemektedir ( 566 ). Büyük Ceneviz kapitalizmi t a r a f ı n d a n
terkedilen mal, Sevilla'dan b a ş k a talipler b u l m u ş t u r . Alçak Ülkeler firmaları, eski
yıllarda zenginleşmiş olarak kendi m a l l a r ı n d a n avans verecekler ve kendilerine ö d e m e
yapılması için H i n d l e r filolarının nakitle geri dönmelerini bekleyeceklerdir. Başka bir
a n l a t ı m l a , Sevillalı tüccarlar artık sadece k o m i s y o n c u l a r d a n ibaret hale gelmiş olup.
trafiğin geçişini g ö r m e k t e , bu transitten kârlarını a l m a k t a , a m a deyim yerindeyse
kendilerine ait hiçbir şeyi riske s o k m a m a k t a d ı r l a r . Bunların sermayeleri t o p r a k ve köy
juros alımına, veya ç o ğ u n l u k o l u ş t u r m a y a yarayacaktır. Bu edilgen rol içinde bu
sermayeyi avarelik beklemektedir, sermaye sahipleri ise hiç k o r k m a d a n b u n u f a r k e t m e k -
tedirler. Böylece Sevilla fethedilmiş, karanlık bir çalışmayla içten kemirilmiştir;
karıncaların göze g ö r ü n m e y e n faaliyetleri herşeyi H o l l a n d a ' n ı n y a r a r ı n a gerçekleştir-
m e k t e d i r . 1572'de başlayan yoz savaş esnasında Anvers siyasal p a r a n ı n merkezi o l m a y a
d e v a m etmiştir; burası guruş trafiği d ö n e m i n d e , 1953 öncesinin S a y g o n ' u gibidir. A n c a k
A m s t e r d a m Anversli tüccarları kendine çekmekte ve Sevilla'nın ötesinde, m u a z z a m
İspanyol A m e r i k a ' s ı n ı n üzerine ağlarını a t m a k t a d ı r . Bütün b u n l a r a n c a k yıllar boyu
süren çalışmalar, suç ortaklıkları, firmaların p a r a karşılığı adlarının kullanılmasına izin
vermeleri, Sevilla piyasasının yavaş bir şekilde çürümesi ve yozlaşması sayesinde
olabilirdi - M e d i n a Sidonia d ü k ü n ü n fıefı olan San Lucar de B a r r a m e d a ' d a n hareketle
p a r a d ö n ü ş ü n ü s a ğ l a m a k için işbirliği yapması olsa bile-( 567 ).

Yüzyılın s o n u n a d o ğ r u Sevilla ticaretine olan bu sızmalar bilinmektedir ve 1595 yazı

b o y u n c a kral, dikkatli bir s o r u ş t u r m a d a n kurtulabilecek k a d a r gelişmiş bu yasa-dışı
ticarete darbe indirmeye k a r a r vermiştir. Emir D i e g o de A r m e n t e r o s ve yardımcısı Luis
G a y t a n de Ayala t a r a f ı n d a n yerine getirilmiştir. Bunlar Kastilyalı, Portekizli, F l a m a n ,
Fransız, A l m a n l a r a ait 63 ticarethaneyi H o l l a n d a , Z e l a n d a ve İngiltere ile ilişkileri
o l d u ğ u k u ş k u s u n d a n ö t ü r ü ziyaret etmişlerdir ( 568 ). Tabii ki t u t u k l a n a c a k hiçbir İngiliz,
H o l l a n d a l ı veya Zelandalı b u l u n a m a m ı ş t ı r . A r m a n t e r o s " İ s p a n y a ' d a ancak çok emin
aracılar vasıtasıyla ticaret yaptıkları bilinen bir ş e y d i r " diye y a z m a k t a d ı r . İki visitadores
belgelere, ticari defterlere elkoymuşlardır, a m a b u n u a n c a k bulabildiklerinde yapmışlar-
dır, ç ü n k ü a r a n a n tüccarlar belge ve defterlerini y a t a k l a r ı n a varıncaya k a d a r m a h r e m
yerlere saklamışlardır. Bütün ele geçen belgeler u z m a n muhasebeci olan ve s o r u ş t u r m a -
cıların emrine verilen beş contadores t a r a f ı n d a n incelenmişlerdir. Malzeme bolluğu,
b u n l a r ı n karmaşıklığı ve anlaşılmazlığı nedeniyle, malların gerçek sahiplerini keşfetmek
çok zor birşey o l m u ş t u r . Sadık Alçak Ülkeler eyaletleri aslında asi adalarıyla mal
m ü b a d e l e s i n d e b u l u n m a k t a y d ı l a r . Ve Alçak Ülkeler valilerinin özel geçiş hakları vermiş
o l m a l a r ı veya F l a n d r e ' ı n savaş halindeki iki kesimi a r a s ı n d a bu sistemi genel ve zorunlu
hale getirmekten ö t ü r ü , h a n g i malın hangi kesime ait o l d u ğ u n u bilmek zordur.
Karışıklık sadık eyaletlerin trafiğini D u n k e r q u e veya Gravelines'den geçirmenin
olanaksız o l m a s ı n d a n k a y n a k l a n ı y o r d u . Karşıda D o v e r ve k o m ş u a d a l a r o l d u k ç a , bu
geçiş kimbilir ne k a d a r z a m a n alacaktı? Ve a c a b a kralın gemileri neredeydiler? Öyleyse
s o r u ş t u r m a y a p m a k , tanık dinlemek mi yeğlenmeliydi? Kimse gerçeği söylemeyecekti,
söyleyemezdi. Şu veya bu malını k a p t ı r a n s o r g u y a çekilen tüccar, ilişkide olduğu
tüccarın zararını ödeyeceğini bilmektedir. 12 T e m m u z d a M e d i n a Sidonia d ü k ü ile iki
s o r u ş t u r m a c ı n ı n vardıkları ve D i e g o A r m a n t e r o s ' u n kaleme aldığı sonuçlar b u n l a r d ı r
(?M)

D u r u m , bir ay k a d a r s o n r a aynı A r m a n t e r o s t a r a f ı n d a n m u h t e m e l e n d o s t u ve
k o r u y u c u s u , her hal-ü k â r d a önemli bir siyasal kişi olan II. Felipe'nin bir kâtibine yazdığı
m e k t u p t a d a h a da açıktır ( 57 °). E l k o n u l a n belgelerde A r m a n t e r o s o n d a d o k u z , yüzde
d ö k s a n d o k u z gibi bir sıklıkla, söz k o n u s u tüccarların sanki basit bir olaymış gibi Alçak
Ülkeler'in i s y a n k â r eyaletleriyle veya İngilizlerle ticaret yaptıklarını, onlarla m e k t u p l a ş -
tıklarını, para teslimatı yaptıklarını g ö r m ü ş t ü r . Diğerleri a r a s ı n d a , büyücek bir belge
yığını, üçü de İngiltere'de o t u r a n F r a n c i s c o de C o n i q u e , P e d r o Leymieri ve Nicolas
Baudaert ile A m s t e r d a m ' d a o t u r a n David Leymieri'ye ait b u l u n m a k t a d ı r . İngiltere'deki
P e d r o Leymieri'ye yazılan bir m e k t u p "Filomuz öyle bir düzensizlik içinde limana girdi
ki, eğer b u r a d a n çıkarsa t a m a m ı n a kolaylıkla, h a t t a az sayıda gemiyle e l k o n u l a b i l i r "
diye o n u u y a r m a k t a d ı r . Bu k u m p a n y a (Leymieri ve ortakları), söylendiğine göre
Sevilla'dakilerin en zenginidir. San L u c a r ' a gelen altı tekne bu f i r m a y a ait malları
getirmiştir ve M e d i n a Sidonia d ü k ü b u n l a r ı n boşaltılmalarına izin vermiştir. A r m e n -
teros, b u n u n o n u n için 12.000 dükalık bir iş o l d u ğ u n u k a b u l etmek gerekir diye
eklemektedir. Ayrıca şunu ilâve etmektedir: " l i m a n a giren hiçbir yabancı y o k t u r ki, para
ihracı k o s u n u d a teşvik görmesin, şımartılmasın, h a t t a y a r d ı m g ö r m e s i n " . A r m e n t e r o s
emin bir a d a m b u l u n c a o n a Leymieri olayına ilişkin belgeleri ulaştırmıştır. Bu a r a d a
bunların gizli t u t u l m a l a r ı n ı rica etmektedir. " M a j e s t e l e r i n e hizmet e t m e m gerektiği için
şu sıralar d ü ş m a l a r ı m ı n sayısını d a h a da a r t ı r m a m a l ı y ı m " .

D a h a vahşi netlikte başka kanıtlar da b u l u n m a k t a d ı r . Ertesi yıl, 1596'da ( 571 ), C a d i z

körfezinde, " H i n d l e r " için yüklenmiş 60 tekne, kentin yağması sırasında İngiliz filosu
t a r a f ı n d a n gafil avlanmıştır: t o p l a m 11 milyonluk mal ele geçmiştir. İngilizler 2
milyonluk bir t a z m i n a t karşılığında bunları y a k m a m a y ı ö n e r m e k t e d i r l e r . Oysa M e d i n a
Sidonia d ü k ü pazarlığı k a b u l etmemiş ve tekneler alev alev yanmışlardır. Evet a m a ,
kaybın b ü y ü k l ü ğ ü n e İspanyollar m a r u z k a l m a m ı ş l a r d ı r , ç ü n k ü mallar o n l a r a ait
değildir. Aslında; yozlaşmış, k i n d a r ihbarlar, rüşvetçi subaylar kenti, olan, p a r a n ı n
felâkete yol açtığı Sevilla üzerine koskoca bir kitap yazılabilir.

Bu k a b a gerçekler sonuç ç ı k a r t m a y a değilse bile, en a z ı n d a n a n a açıklamaları kapı

aralığından g ö r m e m i z e yardımcı olacaklardır. D ü n y a tarihinin şirazesinden çıkmasına
II. Felipe'nin yardımcılarının beceriksizlikleri, ne de Cebelitarık j a n d a r m a l a r ı n ı n aşikâr
zayıflıkları değil de, bal gibi İspanyol devletinin iflası yol açmıştır; bu iflas 1596'da aşikâr
hale gelmiş ve patlamasıyla birlikte beyaz m a d e n dolaşımı ve d ü n y a servetlerinin
paylaşımı sorunları bir kez d a h a ön plana çıkmışlardır. Akdeniz'e d o ğ r u b u ğ d a y ve diğer
trafikler ile ve S o n d a a d a l a r ı n a d o ğ r u ani bir genişleme halinde olan H o l l a n d a telâfiler
a r a m a k t a ve b u l m a k t a d ı r .

İlginç bir ayrıntı Hollandalıların özellikle A k d e n i z ' e , a m a o n d a n hiç de aşağı

k a l m a y a n bir şekilde H i n d l e r ve A m e r i k a ' y a d o ğ r u ilerlemeleri, çoğu z a m a n yeni
hrıstiyan o l m u ş , ve L i z b o n ' d a n , ya da sığınak buldukları kuzey kentlerinden hareket
eden Portekizli tüccarların gelişi t a r a f ı n d a n öncelenmiştir. A c a b a bir Sevilla " d e n e t i m i "
gibi, bir de Lizbon " d e n e t i m i " mi o l m u ş t u r ? Bu m ü m k ü n d ü r ve diğer bir önemli soruyu
m e y d a n a getirmektedir.
 Akdeniz'de yeni hrıstiyanlar

Kuzeyli, Atlantik uluslararası, A m s t e r d a m ' ı merkez edinmiş bir kapitalizmin bu

m u a z z a m sızması zengin A k d e n i z ' i denetimi dışında b ı r a k a m a z d ı . Tıpkı arsız bir şekilde
y a ğ m a l a n m ı ş olan İspanya gibi, bu sızma da gepegenç, u z u n dişli bir kapitalizmi
d e n e m e k t e y d i , öyle bir kapitalizm ki, hemen piyasada ortaklarını bulmayı becermiş.
Bunu her z a m a n istemiş o l m a m a k l a birlikte Portekizli zengin marranos, yolu
H o l l a n d a l ı l a r hesabına hazırlamak üzere o y u n a girmişlerdi: örneğin T o s k a n a büyük
d ü k ü hesabına 1590'dan itibaren buğday sevkiyatını örgütleyen ve b u n u önemli kârlar
elde ederek y a p a n : aynı z a m a n d a İtalya'ya yönelik karabiber ticaretine girişen Lizbonlu
ve Anversli Ximenesler ve .ortakları A n d r a d e l e r ile Veigalar b u n l a r d a n d ı r . 1589'dan
itibaren b u n l a r F l o r a n s a ' d a Baltasar Suarez'e b a h a r a t teslimatına başlamışlardır. D a h a
sonra bu Kastilyalıya kendi de Portekizli olan ve M a n u e l de C o s t a gibi o n a Mayıs
1591'de şeker sandıkları yollayan, ülkesinden diğer tüccarlarla temas halinde olan
A n t o n i o Gutierrez'i tercih etmişlerdir ( 572 ). Simon Ruiz'in F l o r a n s a ile m e k t u p l a ş m a s ı
bizi herşeyi en esto de especierias t u t a n Portekizliler h a k k ı n d a a y d ı n l a t m a k t a d ı r ( 573 );
o n l a r h a k k ı n d a bu sözü, d o s t u n u n güçlü Ximenesler nezdinde müdahalesini u m a n
Baltasar Suarez söylemektedir. Ximenesler 1591'de İtalya'ya tek bir seferde 500 kental
k a r a b i b e r yollamışlardır ( 574 ). Bir önceki yıl bunlar Brezilya'dan L i v o r n o ' y a 600 kasa
şeker taşıyan bir gemi getirtmişlerdi ( 575 ). Ve onların elinde herşey başarılı o l m a k t a d ı r ,
İskenderiye karabiberi tam z a m a n ı n d a arıza yapmıştır. "Değdikleri herşeyde şansları
yaver g i t m e k t e d i r " diye h a y k ı r m a k t a d ı r Baltasar Suarez ( 576 ). Son afortunados en cuanto
ponen mano.

Onların izinden başka Portekizliler de İtalya'ya gelmişlerdir. Ş u b a t 1591'de b u n l a r -

d a n ikisi, F e r n a n d e z ve J o r g e Francisco Piza'ya yerleşmişlerdir. Bu ö r n e k t e " b ü t ü n
Portekiz işlerini kendilerine çektiklerinde hiçbir kuşku y o k t u r ( 577 ). Aynı yılın A ğ u s t o -
s u n d a Baltesar Suarez " ö ğ r e n d i ğ i m e göre Ximenezler kendi adlarına d ü k k â n açması için
birini yolluyorlar ve şu a n d a onları C a d i z ' d e temsil eden Sebastian Ximenez Penetiques'i
de Piza'ya gönderiyorlar. A n v e r s ' d e n Rui N u n e z ' i n bir oğlu geliyor ve zengin kişiler
oldukları için büyük dük onları b u r a y a çekmek istiyor ve onlara a v a n t a j l a r vermeye
h a z ı r l a n ı y o r " diye y a z m a k t a d ı r ( 578 ).

Bu ayrıntılar belli bir k o n j o n k t ü r ü işaret etmektedirler: karabiberin Atlantik

yollarından satılmasının güçlenmesiyle, adeta kendiliğinden bir şekilde İtalya'ya ve
b u r a d a n d a A l m a n y a ' y a yönelmiştir ve Portekiz göçü bir süre için İtalya'ya
yönelmektedir. Venedik'te II. Felipe'nin elçisi, hrıstiyan kıyafetleriyle geldiklerini ve
s o n r a da kendilerini judios olarak ilân ettiklerini g ö r d ü ğ ü şu Portekiz Yahudilerinin " b u
devlette belirleyici işaretleri olan kırmızı ş a p k a " giydiklerini a n l a t m a k t a d ı r ( 57g ).
Venedik o n l a r a karşı t e k r a r h o ş g ö r ü l ü olmuş, onları kabul etmiş, o n l a r a t a h a m m ü l
etmiş, onları k o r u m u ş , işbirliklerinden yararlanmıştır. Bunların bazılarının adları su
ü s t ü n e ç ı k m a k t a , bazıları h a k k ı n d a da çok azşey bilinmektedir: 24 yıllık ikâmetten sonra
Mayıs 1602'de Venedik cittaninanza'sım talep eden iki kardeş " R u i L o p p e s ve Diego
R o d r i g h e s " ( 58 °); veya B e r b e r i s t a n ' d a k i G h i r B u r n u şeker ticaretini başlatan şu Portekiz
Yahudisi R o d r i g o di M a r c h i a n o ( 581 ); veya F l a n d r e ve H a m b u r g ' d a n gelip k a r a y o l u n d a n
D o ğ u Akdeniz'e giderken Venedik'ten geçen diğer marrano'lar. Böylece bu tarihlerde;
gizli veya açık, etkin veya g ö r ü n ü ş t e Y a h u d i tüccarların başarıları o r t a y a çıkıyora
benzemektedir; bu Batılı veya D o ğ u l u Yahudi tüccarlar a r a l a r ı n d a a n l a ş a r a k ,
İ s t a n b u l ' d a n Selaniğe, A v l o n a ' y a , Venediğe ve b u r a d a n da Sevilla, Lizbon ve
A m s t e r d a m ' a k a d a r bir zincirin halkalarını o l u ş t u r m a k t a d ı r l a r . Eğer İspanyol, T o s k a n a
veya Malta korsanları, Yahudilere ait tüm mallara e l k o y a r a k , İspanyol belgelerinin
sözünü ettikleri şu ropa de judios'u ele geçirerek, ticari tekneleri " z a y ı f l a t m a k "
k o n u s u n d a bu k a d a r dikkatliyseler, bu bir rastlantı değildir. Bu yükler çoğu z a m a n
z a h m e t e d e ğ m e k t e d i r l e r ( 582 ).
D e m e k ki soru kendini o r t a y a k o y m a k t a d ı r : a c a b a bu başarı H o l l a n d a l ı l a r ile yeni
hrıstiyan Portekizliler a r a s ı n d a k i az veya çok biçimsel bir a n l a ş m a n ı n ü r ü n ü o l a r a k mı
o r t a y a çıkmıştır? Eğer böyleyse, A t l a n t i k b u n d a n s o r u m l u d u r . Bu k o n u d a k a r a r vermeye
yetecek k a d a r kanıta sahip değiliz, f a k a t b u n u n böyle olması m u h t e m e l d i r . 1778'de
yayınlanmış olan ve yazarının adı o l m a y a n La Richesse de Hollande ( H o l l a n d a ' n ı n
zenginliği) adlı kitap, çok güzel o l m a k l a birlikte, zorunlu o l a r a k gerçekleri söyleyen bir
k i t a p değildir. Bu eserde bazı yanlışlara karışmış d u r u m d a şu iddialar o k u n m a k t a d ı r :
"söylendiğine göre heryerde ticarethaneler k u r m u ş olan Yahudilerin 1612'de onların
ülkesine sığınmalarıyla, H o l l a n d a l ı l a r onları taklit ederek A k d e n i z ' i n heryerinde kendi
ticarethanelerini k u r m a y a ve bu denizin heryerinde seyretmeye b a ş l a m ı ş l a r d ı r " ( 583 ).
 NOTLAR 1. BÖLÜM, 1. KESİM

(') Bu tartışmalı konuyu daha fazla genişletmeyi görevim olarak görmedim A. Philippson, (Das
Mittelmeergebiet, 1904 (4. yayınlanış, Leipzig, 1922), tabii ki eskimiştir. D a h a geniş coğrafi açıklamalar için,
Serge von Bubnof, Geologie vonEuropa, 1927 gibi klasik kitaplara bakılabilir; adına rağmen herkese hitap eden
büyük bir kitap olarak: W. von Seidlitz, Diskordanz und Orogenese am Mittelmeer, Berlin, 1931, veya H. Stille,
Beitrage zur Geologie der westlichen Mediterrangebiete, hrsq, im Auftrag der Geselschaft der Wissenschaften,
Göttingen, 1927-1935; veyahut da Aschaner ve J.S. Hollister, Ostpyrenean und Balearen, (Bestr. zur Geologier
der westl. Mediterrangebiete, no. 11), 208 s., Berlin, 1934; Wilhelm Simon, Die Sierra Morena der Provinz
Sevilla. Frankfurt, 1942 gibi ayrıntı incelemelerine veya Paul Fallot ve A. Main'in Rif Cordillera'sı üzerine
1944'de İspanya jeoloji ve mineraloji enstitüsü tarafından yayınlanan şu çok yeni incelemelerine (bkz. Bilimler
Akademisi, 24 Nisan 1944) tarihli oturum, M. Jacob'un tebliği) bakılabilir. P. Birot, J. Bourcart, G.
Lecointre'ın çalışmalarına yapılması gereken sayılamayacak kadar çok atıf karşısında geri çekiliyorum.
Görünüşte modası geçmiş olan, köprüler ve batık kıtalar varsayımına geri d ö n ü ş bana Edouard Le D a n o i s
tarafından telkin edildi. L'Atlantique, Histoire et Vie dun Ocean. Paris, 1938. Raoul Blanchard'ın açık ve
dinamik kitabı, Geographie de l'Europe, Paris, 1936 vurguyu Dinaridler genel adını önerdiği Akdeniz dağ
ailesinin üzerine vurmaktadır. Asıl Dinaridler hakkında, Jacques Bourcart, Nouvelles Observations sur la
structure des Dinarides Adriatiques, Madrid, 1929. P. Termier, A la gloire de la terre. 5. yayınlanışında Batı
Akdeniz'in jeolojisine bir bölüm ayırmıştır. Ne bu jeolojik sorunlar hakkıda, n e d e genel kitaplarda, haklarında
açıklamalar bulmanın mümkün olduğu Akdeniz'in bütününe ilişkin coğrafi sorunlar üzerinde genişlemek
istemediğimi tekrarlıyorum. P. Birot ve J. Dresch, La Medilerranee etle Moyen-Orient, 2 cilt, Paris, 1953-
1956'da sorunun bugünkü durumu ve güncelleştirilmiş bibliyografya yer almaktadır.
( 2 ) Dinarid adı verilen bu dağların bütünsel karakteri R. Blanchard, op. cit., s. 7, 8; M. Lannou, Patreset
Paysans de la Sardaigne, Paris, 1941, s. 9'da iyice aydınlatılmıştır.
( 3 ) D e y i m Strzygowski'ye aittir. A. Philippson, op. cit.. s. 42'de Yunanistan'da yükselerek, portakal ve
zeytin ağaçları bölgesinin üstüne çıkılarak, bütün bitkisel bölgeleri geçerek hemen hemen ebedi kar bölgesine
kadar ulaşılabildiğini farketmektedir.
( 4 ) Afrikalı Leon, Description de l'Afrique, Herce partie du Monde, Lyon, 1556, s. 34.
(') Başkan Charles d e Bosses, Lettres Familieres ecrites en Italie, Paris, 1740, I, s. 100.
( 6 ) Liste çok kolaylıkla uzatılabilir. Nice'in arkasındaki Mercantour; "yeşilimsi kardan tacıyla" Olimpos
(W. Helwig, Braconniers de la Mer en Grece, Leipzig, 1942, s. 164); Eugene Fromentin'in Voyage en Egypte,
Paris, 1935, s. 156'da not ettiği Sicilya'nın karları; Ve Sercey kontunun sözünü ettiği Erzurum yakınlarındaki şu
"korkunç kar çölü" (Une ambassade extraordinaire en Perse en 1839-1840, Paris, 1928, s. 46) Sadece Gabriel
Esquer'in Iconographie de 1'Algerie'sinde olsa bile (Paris, 1930), Rusya seferine benzeyen 1836 Constantine
(Cezayir'de M A K ) ricatine ilişkin şaşırtıcı taş basmasına bkz. Veya H.C. Armstron'un (Grey Wolf, Mustafa
Kemal, 1933, s. 68) 1914-1918 savaşı sırasında Türk-Rus sınırında kışa yakalanarak, ısınabilmek için
birbirlerinin üzerine yığılarak ölen ve çok sonraları Rus devriyeleri tarafından bulunan 30.000 Türk askeri
hakkında verdiği ayrıntılara bkz. Afrika karının ısrarlılığı konusunda P. D i e g o de Haedo'nun farkına varışına
bkz., Topographia e Historia General de Argel, Valladolid, 1612, s. 8: "... en las montanas masaitas del Cuco o del
Labes (do todo el ano esta la nieve)" Bol kar yağışı 1568 Aralığında Granada'yı kurtarmıştı. D i e g o de Mendoza,
Guerra de Granada, biblioteca de autores espanoles, c. X X I , s. 75.
(') D o n Carlos hakkındaki en iyi kitap, Louis-Prosper Gachard, Don Carlos et Philippe II, 1867, II. yanı, 2
cilt, olarak kalmaya devam etmektedir. Sorun, L u d w i g Pfandi, Johanna die Wahnsinnige, Fribourg-am-
Brisgau, s. 132 vd'da yeniden ele alınmıştır. Viktor Bibi, Der Tod des Don Carlos, Viyana, 1918'deki sav bir
kenara bırakılmalıdır.
 (8) Voyagefaict par moy Pierre Lescalopier, elyazması H. 385 Montpellier Tıp Okulu, f ' 44 ve 44v°, kupürler
halinde Edouard Cleray tarafından "Le Voyage de Pierre Lescalopier Parisien de V e n i s e â C o n s t a n t i n o p l e l ' a n
1574" başlığı altında Revue d'Histoire Diplomatique, 1921, s. 21-55'de yayınlanmıştır.
(®) Salomon Schvveigger, Ein Newe Reissbeschreibung auss Teutschiand nach Conslantinopel und Jerusalem,
Nüremberg, 1639, s. 126.
I0
( ) Belon du Mans, Les Observations de... singularites, Paris, 1553, s. 189.
(") Lettres du Baron de Busbec, Paris, 1748, I, s. 164; II, s. 189.
C 2 ) S. Schvveigger, op.cit., s. 125.
C 3 ) J. Sanderson, The Travels of John Sanderson in the Levanı (1584-1602), 1931, s. 50, dn. 3.
( M ) B.M., Add. 28.488, f°12, 1627'ye doğru.
( " ) A . N . A . E . , B 1 890, 22 Haziran 1754.
( " ) D o n d u r m a ve şerbetler hakkında, Franklın.D/cr. hist. desArts, s. 363-4; Encidopedia haliana. Treccani,
"Gelato" maddesi.
( " ) Jean Delumeau, La vie economıgue a Rome 1 9 5 9 , l , s 398. Kar üzerinden vergi alınması için bir öneri
A. d. S. Napoli, Sommaria Consultationum, 7,f°418-420, 19 T e m m u z 1581.
('") Ortega y Gasset, Papeles sobre Velâsquez y Goya Madrid, 1950, s. 120.
( " ) Petrus Casola, Viaggio a Cerusalemme, 1494 (Lilano 1855 basımı), s. 55.
( 2 0 ) Museo Correr, C i g o g n a 796, Itineraire de Gradenigo, 1553.
21
( ) Villegaignon'un 1552'de Fransa kralına yazdığı mektuba bkz.: "Denizin Gaietta'dan Napoli'ye ve
Napoli'den Sicilya'ya kadar bütün kıyıları yüksek dağlar tarafından kapatılmıştır, bu dağların dibinde denizin
bütün rüzgârları tarafından dövülen bir sahil yer almaktadır, tıpkı deniz rüzgârlarına açık olan Picardie kıyıları
gibi diyeceksiniz, ama sizin kıyınızın saklanılabilecek nehirleri vardır, oysa öbür kıyının yoktur...", başrahip
M. Marchand'ın " D o c u m e n t s pour l'histoire du r e g n e d e Henri II" başlıklı tebliği, in: Bulletin hist. etdu Comile
des travaux hist. el scienl., 1901, s. 565-8
( : 2 ) V. Beard, Les Navigalions tfUlysse, II, Penelope et les badons des iles, 1928, s. 318, 319. Bu dağlıları
eskiden olduğu gibi nasıl olurda şimdi de görmeyiz: daha dün Karadağlı göçmenler Amerika'ya ulaşıyorlardı;
dün, H.C. Armstrong'un çok resimsel bir krokilerini verdiği Türk bağımsızlık savaşındaki Mustafa Kemal'in
arkadaşları (Mustafa Kemal. op. cit., s. 270): Ethem'in "yeşil ordusu"nun başıbozuk unsurları, Mustafa
Kemal'in Laz dağ kabilelerinden "vahşi, korkunç yüzlü" muhafızları (Karadenizın güney kıyıları), bunlar eski
yerel elbiselerini ve danslarını muhafaza etme ayrıcalığına sahip "kedi gibi çevik uzun boylu vahşi güçlü
insanlardır." Kürtlerin örneğini işaret edelim: Kara çadırları hakkında, genel olarak hayatları hakkında Sercey
kontununbazı notları bulunmaktadır, op. cit.. s. 216, 288, 297.
( 2 3 ) Jules Blache, L'Homme etla Montagne, op. cit., adlı kitabın önsözü, s. 7.
( 2 4 ) Pierre Vilar, La Catalogne dans l'Espagne Moderne, 1,1962, s. 209. Arthur Young'ın sözü zikredilmiştir,
ibid. s. 242.
( " ) "Tipik yemeğin rahatça pişirilen un, bakla ve zeytinyağ haşlaması olduğu", Rif ve Atlas, J. Blache, op.
cit., s. 79-80.
( 2 6 ) Yoşua, II, 15-16. Floransa'daki komplosunun başarısızlığa uğramasından sonra Buondelmonti,
Toskana Apenninlerine sığınak aramıştır (Augustin Renaudet, Machiavel. 1941, s. 108). Türk korsan ve
teknelerinden kaçmak isteyen Giritliler adalarındaki dağlara sığınmaktadırlar (B.N., Paris, Ital, 427, 1572, P
199 v°)
( 2 7 ) Bu Vidal de la Blache'ın görüşüdür, Principes de Geographie Humanie, Paris, 1922, s. 42. Verilen
örnekler arasında Rumen halkının yeniden oluştuğu Erdel Alpleri, daha küçük bir ölçekte olmasına rağmen
Bulgar halkının aynı şekilde yeniden oluştuğu Balkan dağları ve Kafkaslar yer almaktadır.
(2*) Andre Blanc, La Croatie Occidentale, 1957, s. 97.
( 2 9 ) Benjamin de Tudela, Voyage de Celebre Banjamin autour du monde commence l'an MCLXXVIII, çev.
Pierre Bergeron, La Haye, 1735, s. 10)
30
( ) Victor Berard, La Turquie et l'hellenisme contemporaine, 1893, s. 247.
( 3 1 ) F.C.H.L, de Pouqueville, Voyage en Grece, 1820, c. III, s. 8 ve 13; V. Berard, op. cit., s. 79-83 ve 247.
Ulahlar ve Aramunlar hakkında bol bir edebiyat bulunmaktadır. Şu kitaplarda bazı kesinlemeler yer
almaktadır: J. blache, op. cit. s. 22; J. Cvijic, La Peninsule Balkanique, Paris 1918, s. 115, 178 (dn 1), 202-203.
( 3 2 ) Luca Michieli, 25 Ekim 1572, Relazioni, A.d.S. Venedik, Collegio Secreta, filza 18.
(3>) Don Çuichotte, Cardenio macerası "la razon que os ha traido (şövalye soruyor) a viviry a morir en estas
soledades como bruto animal"
(") Discorso sopro le due montagne di Spadan e di Bernia, (1564 veya 1565). Simancas, E° 329. Öyle
sanıyorum ki, bu belge ile B.N. Paris Esp. 177'deki şu belge arasında yakınlık kurulmalıdır: Instruccion a vos
Juan Baptista Antonelli, para qua vays a reconoscer el sitio de la Sierra de Vernia (t.y)
( 3 5 ) Paul Descamps'ın Sierra de Estrela hakkındaki farkına varışlarına bkz., buranın çobanlık yaşamı
kuzeydekine nazaran daha az gelişmiştir, Le Portugal, la vie sociale acıuelle, 1935, s. 123-124.
( 3 6 ) Bu sorun hakkında Paul Vidal de la Blache'ın iki aydınlık sahifesi, Principes de Geographie humaine.
1922, s. 188-189. J. Cvijic'in bu konuda Fransızca kitabında sunduğu oldukça karışık fikirleriiçin. La Peninsule
Balkanique, 1918. D a ğ mezraları konusunda, P. Vidal de la Blache şunu kaydetmektedir: "İşte Constantinos
Porphyrogenetos şöyle yazıyordu: sadece iki kulübenin yan yana olmasından acı çekebilirler", op. cit.. s. 188.
 ( " ) "Grundlinen der Geographie und G e o l o g i e von Mazedonien und Alt-Serbien," in: Petermanns
Mıtteilungen aus J. Perlhes Geographischer Ansalı, Erganzungsheft no. 162, 1908.
( " ) Yunanistan'ın "köy-kent'inın güzel tablosu: J. Ancel, Les Peuples et Nations des Balkans. 1926, s. 110-
111. Konuşan kanıt olarak bkz. Martin Hurliman, Griechenland mit Rhodes und Zypern. Zürih, 1938, s. 28,
Parnasse bayırında taraçalar halinde ekilmiş tarla manzaralarının üstünde, 942 metre yükseklikteki Arachova
adlı Yunan köyünün muhteşem fotoğrafı. Bu köy dokumalarıvla ünlüdür.
( " ) Paul Arque, Geographie des Pyrenees Françaises, 1943, s. 48'de Fransız Pirenelerinin ekili alanının,
genel müfettiş Thierry'nin hesaplarına göre "Orta bir Departement'mWıy\e karşılaştırılabilir" olduğunu
bildirmektedir. Eğer öyleyse, aydınlatıcı bir gözlem.
40
( ) Korsika hakkında, F. Borromeo'nun Ajaccio piskoposuna yazdığı uyarı mektubuna bkz. (14 Kasım
1581, yay. Vittorıo Adami, "I Manoscrittı della Biblioteca A m r o s i a n a d i Milano, relativiallastroiadiCorsica"
Archivio Storico di Corsica, 1932, 3, s. 81.). Bu uyarılar çerçevesinde, dağlarda yük hayvanlarından meydana
gelen küçük kervanıyla dolaşan piskoposun gezginci hayatı anlatılmaktadır. Bunları Azız Charles Borro-
mee'nin I580'de Alplerdeki yolculuğuyla veya D a x piskoposunun Esclavonya'nın karlı dağlarında yaptığıyla
karşılaştırınız (piskoposun Krala Ocak 1573 tarihli mektubu, Ernest Charriere, Negocialions de la France dans
le Levant, 1840-1860, III, s. 348-352). Raguza'nın yakınlarındaki dağlarda dolaşmak "sonuçları sağlık için çok
kötü", hatta öldürücü olan bir deney idi (12 Kasım 1593) Vladimir Lamansky tarafından yayınlanan belge. Secrets
d'Etat de Venise, 1884, s. 104. 1923'den önce do Vianna do Castelo'dan Lima ağzına mal getirmek için üç gün
gerekmekteydi (P. D e s c a m p s , op. en.. s. 18).
( 4 1 ) Rene Maunier, Sociologie el Droit Romain, 1930 s. 728'de agnatik Kabili ailesinde babaerkil bir aile,
tabii ki oldukça değişmiş bir Roma gens'ı görmektedir. Sıklıkla işaret edilen dağın ekonomik geriliği
konusunda bkz. Charles Moraze, Introduction a l'hisloire economique, 1943, s. 45-46. J. Cvijic'in Dinarik
bölgelerin "mükemmelleştirilmiş ataerkillik" adını verdiği şey hakkında bkz. Lapeninsule balkanique, op. cit.,
s. 36. Ben onun dağ adaları terimini daha çok beğeniyorum (s. 29). Karadağ, bu kale ve diğer yüksek ülkeler,
söylediğine göre "toplumsal açıdan, adalar gibi" davranmaktadırlar. Bir başka toplumsal köhnelik örneği olan
Zadruga hakkında, R. Buch-Zantner, Albanien, Leıpzig, 1939, s. 59.
(42) Barockplastik in der Alperlandern, Viyana, 1944. Alplerin toplumsal ortamı hakkında A. Günther'in
tartışılabilir ve tartışılan büyük incelemesi, Die Alpenlandische Gesselschaft, Jena, 1930. J. Solch'un ilginç
farkına varışları, "Raum und Gesselschaft in der Alpen" Geogr. Zeitscr., 1931, s. 143-163.
4
( ') Bkz. J. Puig I Cadafalc'ın güzel incelemeleri, L'Arquiteclura a Catalunva (işbirliği halinde), Barselona,
1909-1918; U Premier art roman. Paris, 1928.
( 4 4 ) P. Arque, op. cit., s.69.
( 4 5 ) Roma Betika ülkesinin alçak kesimlerinde, yaylalarda olduğundan çok, nehirler boyunca başarılı
olmuştur. G. Niemier. Siedlungsgeogr. Untersuchungen in Niederandalousien, H a m b u r g , 1935, s. 37. İspan-
ya'nın dağlık kuzey-batısında, uzaklığın da etkisiyle, Roma geç ve kötü bir şekilde nüfuz edebilmiştir, R.
Konetzke, Geschichle des spanisehen und porlugiesischen Volkes. Leipzig. 1941, s. 31.
( 4 6 ) Albert Dauzat, (Le Village el le paysan de France, 1941, s. 22.
C 7 ) Sercey kontu, op. cit., s. 104: "Bu arada Kürt kadınlarının müslüman olmalarına rağmen eve
kapatılmadıkları görülmektedir (çünkü dans etmektedirler)."
( 4S ) Bkz. aşağıda Moriskolar hakkındaki bölümler, İkinci bölüm, kesim V, ve Üçüncü bölüm, kesim 111.
("') Luberon, Lourmarin, Cabrieres, Merindol ve yirmi kadar diğer kasabanın -ki burada vahşi hayat,
yaban domuzları, tilkiler ve kurtlar kaynamaktadır- kalbinde Protestanların sığınakları varolmuştur. (J.L.
Vaudoyer, Beautes de la Provence. Paris, 1926, s.238). Savua devletleri ile Napoli krallığının Apenninlerındeki
Vaudoislan unutmayalım. Marc Bloch katharızmın "dağ çobanlarının karanlık bir tarikatı haline dönüştüğü-
nü" yazmıştır, Annales d'Histoire Sociale, 1940, s. 79.
( s o ) Müridizm. Bkz. L.E. Houzar, "La Tragedie Circassienne, "Revue de Deux Mondes 15-6-1943, s. 434-
435.
( s ı ) Francisco Bermüdez de Pedraça, Granada, 1637, P 9 5 v°. Çeviri ve notlar Reinhart Pieter A. D o z y , bu
güzel metni bulma şerefi ona aittir. (H. des Musulmans d'Espagne, 1861, II, s. 45, n. I). Ancak Vayrac manastırı
başrahibi (Etat Preseni de l'Espagne, Amsterdam, 1719,1, s. 165) Alpujarras'lı bu insanların hristıyan olmakla
birlikte "eski yaşam biçimlerini, kıyafetlerini ve Arapçayla Ispanyolcanın acayip bir karışımı olan özel dillerini
korumuş olan "Moriskolar olduklarını iddia etmektedir.
( " ) Hatta Azize çocukken, birgün bir havari bulurum umuduyla, erkek kardeşiyle birlikte dağa
yönelmiştir; Gustav Schürer, Kirche und kuttur in der Barokzeit, 1937, s. 179; Louis Bertrand, Sainte Therese.
1927, s, 46-47.
( " ) E. Baumann, L'anneau dor des grands mystigues, 1924, s. 203-4.
( 5 4 ) Korsika'daki dinsel hayatın örgütsel ve zihinsel yetersizlikleri konusunda ilk büyük dosya: Tournon
kardinalinin Papa IV. Paulus'a 17 Mayıs 1556 tarihli mektubu; kardinal bu mektupta suistimallerin ıslah
edilmelerini istemektedir. Michel François, "Le role du Cardinal François de Tournon dans la politique
Française en Italie, de Janvier â Juillet 1556" Melanges... de l'EcoleFrançaisede Rome, c.50, 1933,. s. 328; Ilario
Rinieri, "I vescovi della Corsica." Archivio Storica di Corsica, 1930-1, s. 344 vd.; Peder Daniele Bartoli, Deglı
uomini e de'fatti della Compagnia di Gesü, Torino, 1847, III, 57-58; BasrahipS.B. C a s a n o v a , H i s t o i r e d e l'Eglise
Corse. 1931, s. 103 vd.
( " ) R. Montagne, Les Berberes el le Makhzen dans le sud de Maroc, 1930, s. 83.
 ( S6 ) Fakat bu dağların folklorik zenginliğini nerede kavramalı? Leo Frobenius, geçmişini açığa çıkartmış
olduğu, tarıma değil de büyük avlara hasredilmiş olan güzel (ene/ler masalına örnek olarak bkz. Aynı fikir
düzleminde, bir dağ şarkıları derlemesini nerede bulmalı? Alplerin dinsel yaşamı ve sapkınların yerleşim yerleri
hakkında G. Botero, Le relazioni universali, Vefıedık, 1599,111, l , s . 76. Kardinel Borromee'nin Mesolina'daki
ziyaretleri hk., ibid., s. 17.
(") IV, ikinci bölüm, Novelle, Londra yayını, 1791, II, s. 25-43. Öykü Brescia Alpleri arasında yer alan Val
di Sabbia'ya ilişkindir.
( 58 ) Bu farkına varışları bana ilham eden eser Emmanuel Le Roy Ladurie, Les Pavsans de Langıtedoc (baskıda),
s. 407.
(") A.S.V., Senato, Dispacci Spagna, Madrid, 6 Haziran 1611, Doge'ye Priuli.
O Bu çağdaşları tarafından görülmüştür. Loys Le R o y , De l'excellence du gouvernement royal, Paris, 1575,
s. 37'de şöyleyazmaktadır: "Dağlar, kayalıklar ve korularla kaplı olan ülke otlaklara elverişli; burada
İsviçre'nin büyük kısmında olduğu gibi çok sayıda fakir bulunmakta ve demokrasiye daha yatkın olmaktadır...
Daha çok sayıda zengin ve soylunun bulunduğu... ova bölgesi ise aristokrasiye daha yatkın olmaktadır." Jean
Bodin, Les six livres de la Republique, 1583, s. 694'de Afrikalı Leon'un ovadakiler daha küçükken Megeza
tepesindeki dağlıların gürbüzlüğünden şaşkınlığa düştüğünü aktarmaktadır. " G ü ç ve gürljüzlük, isviçreliler ve
Grisonslular (isviçre'de bir kanton) için söylediğimiz gibi, dağlıların halk özgürlüğünü sevmelerine yol
açmaktadır." Lorenzo di Bradi, La Corse inconnue, 1927, s. 35'de Korsika Orta Çağının muazzam bir özgürlük
dönemi olduğunu söylemektedir. "Korsika emeğinin ürününün ondan alınmasına tahammül edemiyordu.
Keçisinin sütü gibi, tarlasının hasadı da ona aitti." Ve H. Taine, Voyage aux Pyrenees, 1858, adlı eserinde, s.
138'de "Burada özgürlük Eski Çağdan kavgacı ve vahşi bir biçimde fışkırmıştır" demektedir.
( 6 I ) Arrigo Selmi, "La Corsica, "Arch. St. di Corsica, 1925, s. 32.
( " ) Genel bir yönlendirme için Jacques Lambert'in uzgörüşlü ama hukuksal eseri, La vengeance privee et
les fondements du droit international, Paris, 1936. Aynı fikir düzlemi içinde Michelet'nin Dauphine eyaleti
hakkındaki farkına varışı: burada "feodalite Fransa'nın geri kalan taraflarında olduğu gibi ağır basmamıştır."
Ve gene H. Taine, op. cit., s. 138'den "Bunlar buradaki Bearn istisnalarıdır, buralarda eskiden Bearn'da senyör
olmadığı zikredilmektedir." Karadağ ve Yukarı Arnavutluk'taki kan davaları hk.: Ami Boue, La Turquie
d'Europe, Paris, 1840, II, s. 395 ve 523.
(") Marc Bloch, La Societe Feodale. 1939, l,s. 377. G e n e Marc Bloch'dan Sardinya hakkında doğru farkına
varışları: "La Sardaigne," Melanges dHistoire Sociale, III, s. 94.
(*4) Maurice Le Lannou, "Le bandit d'Orgosolo," Le Monde, 16-17 Haziran, 1963. Film Vittorio de Seta'ya
aittir, etnografık araştırma Franco Caguetta tarafından yürütülmüştür, Fr. çev., LesBandıısdOrgosolo, 1936;
bu konuyu işleyen romanlar Grazia Deledda'nınkilerdir, La via del male, 1896; II dio dei vivenli, 1922.
(«) İbid.
(") Fernand Benoit, La Provence et le Comtaı Venaissin, 1949, s. 27.
(") Yukarı Milano bölgesi için bkz.: S. Pugliese, "Condizioni economiche et finanziarie della Lombardia
nella prima meta del secolo XVIII", Mise. di Storia Italiana, 3. dizi, c. X X I , 1924.
(6Iİ) Türkler ve Tatarlara dair hatıralar, Amsterdam, 1784, II, s. 147. "... özgürlüğün sığınağı" veya diye
eklemektedir "tiranlığın nirengi noktası." Bunu Kırım'daki Ceneviz yerleşim yerleri için söylemektedir.
O ibid., I, s. X X I .
(™) Bkz.: Franz Bpunda, in Werner Beundorf, Das Mittelmeerbuch, 1940, s. 209-210.
( " ) A. Philippson, "Umbrien und Etrurien, "Geogr. Zeitschr., 1933, s. 452.
( 7 ! ) Başka örnekler: Napoleen, Boyun eğmeyenlerin sığınağı olan Cenova civarındaki dağa, çarpışmalara
rağmen egemen olamamıştır (Jean Borel, Genes, sous Napoleon / , „ 2. yay ., 1929, s. 103); Türk zabıtası 1828'de
Ağrı'daki eşkıyalığı bastırmayı başaramamıştır (SerCey kontu, op. cit., s. 95), zaten bugün de sürülerin dişlerine
karşı dağın orman zenginliklerini koruyamamaktadır (Hermann Wenzel, "Agrargeographische Wandlugen in
der Türkei," Geogr. Zeitschr., 1937, s. 407), Aynı şekilde Fas'ta "Gerçekte Fas'ın güneyinde sultanın otoritesi,
ovada sona ermekteydi diye yazmaktadır R. Montagne, op. cit., s. 134.
(") İbid.. s. 131.
( 74 ) M. Le Lannou, Pâtres et Paysans de ta Sardaigne, 1941, s. 14, n . l .
( " ) J. Blache, op. cit., 5. 12. Bu muhalefet hakkında, Pierre G o u r o u , L'Homme et la Terre en Extreme-
Orient, 1940 ve bu kitabın değerlendirilmesi, Lucien Febvre, m. Annales d'hist. sociale, XIII, 1941, s. 73. P. Vidal
da la Blache, op. cit., s. 172.
(") R. Montagne, s. 17.
(") Ludvvig von Pastor, Geschichte der Papsle, Freiburg, 1901-1931, X, 1913, s. 23 ve 59'daki işaretlerine
göre bir Sixte Quint'in gençliğindeki ve olgunluğundaki yolculuklarını düşünüyorum, bunların bir krokisi
çıkartılabilir.
('•) W. Woodburn Hyde, "Roman Alpine routes," Memoirs of the American philosophical society,
Philadelphia, X,II, 1935. Pirenelerde sanıldığı kadar, paralel bir şekilde engeller olmamıştır (M. Sorre, Geogr.
Univ., c. VII, I. Bl„ s. 70; R.Konetzke, s. 9).
( " ) Richard Pfalz, "Neue wirtschaftsgeographische Fragen Italiens, "Geogr. Zeitschr., 1931, s. 133.
(»°) A. Philippson, s. 167.
( " ) Victor Berard, La Turquie..., s. 103. Arnavutluk'tan çıkarken "üç gün keçi peynirinden sonra" diye
yazmaktadır.
 ( 8 J ) P. Arque, s. 68.
(") Op. cit., P 44 ve 44 v°
( 8 4 ) Vezüv bayırlarında ormanlar vardı. Genel olarak ormanlar hk. her zaman yararlı olan Theobald
Fischer'in gözlemlerine bkz., in, Geogr. der Mittelmeerlânden besonders Siciliens, 1877, s. 155 vd. 1558'de
Kalabriya ve Basilicata'daki Napoli ormanları hakkında bkz. Eugenio Alberi, Relazioni degli ambasciotorı
veneti durante il s. XVI. Floransa, 1839-1863, II, III, s. 271. Bugün hala eski büyük ormanların çok sayıda
kalıntısı bulunmaktadır. Korsika için bunların d ö k ü m ü , Philippe Leca, Guide Bleu de la Corse, Paris 1935; A
Albitreccia'nın önsözü, s. 15; ve bu sonuncu yazırın, Corse en evolutionauXIX et audebul du XX siecle, 1942, s.
95 vd.
( 8 5 ) Kont Joseph de Bradi, Memoire sur la Corse, 1819, s. 187, 195 vd.
( 8 6 ) P. Vidal d e la Blache, s. 88, 139, 178. D . Faucher'nin mükemmel farkına varışları, Principes de geogr.
agraire, s. 23. Lucca yakınlarında "halk ağaç ekmeği yemektedir"; Montaigne, Journal de voyageen İtalie, E.
Pilon, 1932, s. 237.
( 8 7 ) Montaigne, ibid., s. 243.
(8S) Relacion delo queyo Fco Gasparo Corsohe hecho enprosecucion delnegocio de Argel. Simancas, E° 333
(1569).
("') R. Montagne, s. 234-235.
( , 0 ) Franceschi Carreras Y Candi, Geographia general de Catalunya, Barselona, 1913, s. 505; JaimeCarrera
Pujal, H. politica ye economica de Cataluna, 1946, c. I, s. 40. Aynı şekilde, Belon du Mans, op. cit., s. 140 v°,
Kudüs dağlarında terkedilmiş halde gördüğü taraçalı ekim alanlarının olduğunu kaydetmektedir.
( " ) Diğer örnekler arasında Yukarı Provence yaşamını düşünüyorum; Marie Mauron, "Le Mas
Provençal," Maisons et villages de France, 1943, s. 222'de "Uzun kışlara, çığ tehlikesine maruz kalan Yukarı
Provence çiftliği, ufuk olarak yalnızca camlarının gerisindekılere, karınca tipi kışlık yiyecek stokuna, ahırına,
kapalı yerlerde çalışmaya dayalı olarak aylarca kendi içine kapanmış bir hayat sürdürmektedir."
( , 2 ) Maximilien Sorre, Les Pyrenees Mediterraneennes, 1913, s. 410.
( " ) Ovalara inişi zorunlu hale getiren bu aşırı nüfus H. Wilhelmy'nin coğrafi araştırmasında işaret
edilmiştir. Hochbulgarien, 1936, s. 183. Fakat başka nedenler de vardır: bu hayatın insanların hoşuna gitmesi
veya gitmemesi. A. Albitreccia, in Philippe Leca, op. cit., s. 129'da Korsika hakkında "yolların yokluğu, varlığı
gibi göç harekete geçirmektedir."
C 4 ) J. Blache, op. cit., s. 88, Philippe Arbos, L'Auvergne. 1932, s. 86'ya göre.
( 9 5 ) Yani pazar ayini.
(") Promenades dans Rome, Le Divan, 1931, I, s. 182-183.
C 7 ) İbid., s. 126. Rochechouart kontunun Anılar, 1889, s. 76-77'de Anapa'nın Richelieu dükü tarafından
zabtı vesilesiyle, bu kez Kafkaslar hakkında benzeri bir tablo: Çerkez savaşçılardan bazıları demir zırhlı ve okla
silahlanmış olarak, XIII. ve XIV. yüzyılları akla getirmektedirler.
('") Victo Berard, op. cit. passim.
(") Voyage en Espagne, 1845, s. 65, 106. Hasatçı ve göçmen gallegos hakkında bkz. Las Espanolespinladas
por si mismos, Madrid, 1843. Bu derlemede Gil y Curraso, Elsegador. El Pastor transhümante ve El Maragato;
A n t o n i o Ferrer del Rio, El İndiano; Aberramar, El aguader yer almaktadır.
C 0 0 ) Toledo'daki Sevillan otelinde gallega olan iki mocetonas bulunmaktadır. (La ilustrefregona, Garnier.
11,71). Galiçyalılar ve Asturiaslılar İspanya'da özellikle madenlerde olmak üzere,ağır işlerde çalışmaktadırlar.
J. Chastenet, Godoi, 1943, s. 40. Kastilya'da XVIII. yüzyılda Gallego hasat işçileri bulunmaktadır, Eugenio
Larru ga. Memoriaspoliticasy economicas sobre lasfrutos, comercio.fabricas y minas de Espana, Madrid, 1745,1,
s. 43.
("") D i e g o Suarez, Eski Cezayir Genel Valiliği elyazması, Jean Cazeneuve'ün bana cömertçe gönderdiği
nüshaya göre, P 6.
( I 0 -) Bkz. aşağıda.
( 1 0 3 ) Jesus Garcia Fernandez, Aspectas del paisaje agrarıo de Castilla la Vieja, Valladolid, 1963, s. 12.
( 1 0 4 ) Matteo Bandello, Novelle, VII, s. 200-201. Splitliler özellikle yabancı ülkelerde olmak üzere asker
olarak hizmet etmişlerdir, L. von Pastor,op. cit., XVI. s. 267. Kurnazlıkları hakkında M. bandello, ibid., 1, s. 416.
C 0 5 ) Bandello, II, s. 385-386. Fakirlik Bergamoluları göçe zorlamaktadır. A z yemek yiyen bu insanlar,
başkalarının evinde yemeklere kurt gibi saldırmaktadırlar. Dünya'da hiç değilse bir Bergamolunun bulunma-
dığı hiçbir yer yoktur. Napoli'de mukim Venedik vatandaşları çoğunlukla Bergamaschi idiler, E. Alberi, op.
cit.. Ek. s. 351 (1597).
('»') Jacques Heers, Genesau XV siecle. Activiteeconomiqueetproblemessociaux, 1961,s. 19. Bandello, IV,
s. 241. Aynı şekilde, François Sforza'nın iade-i itibarından sonra Brescia'dan gelen birçok köylü Milano'ya
yerleşmişlerdir.
(107) Op. cit., IX, s. 337-338.
( 1 0 8 ) L. Pfandi, Philippe II, 1942, s. 353-354. Ünlü Colleoni veL'Histoiredesindes, Lyon, 1603 yazarı Cizvit
Jean Pierre Maffee de Bergamoludurlar.
109
( ) Op. cit., IV. s. 335 Söz konusu olan Verona'ya yerleşmiş bir Brescialıdır.
("°) Kişisel bir araştırmanın sonucu. Gerçekte, yukarıdaki ve aşağıdaki ülkelerin zıtlaşması kuzeye çıktıkça
artmaktadır. Gaston Roupnel bu durumu Le vieux Garrain, 1939'da Gevrey ve Nuits-Saint-Georges'a doğru
Burgonya kıyısı için işaret etmektedir. 1870'e doğru "dağlılar" hala aşağıdaki fuarlarda geniş bez gömlekler
giymektedirler.
( ' " ) P. George, La Region du Bas-Rhone, 1935, s. 300 XVII. yüzyılın ilk yıllarında Arles bölgesine hasat
yapmaya giden Savualı birlikleri.
(" 2 ) Grotonelli, La Maremma toscana, Studi slorici ed economici, II, s. 19.
(" 3 ) P. George, op. cit.. s. 651.
("") Fernand Benoit, s. 23.
( I l 5 ) Emmanuel Le Roy Ladurie, s. 97 vd.
( ' " ) Bilinen bütün örnekleri sıralamak olanaksızdır. İspanya'da dağlık ve fakir bölgelerden adam
sağlanması söz konusudur. Ramon Carande, Carlos Vy susbanqueros. Madrid, 1949, s. 14(Valencia'nın yüksek
bölgeleri ve Leon'un montes'i). Th. Lefebvre, Les Pyrenees Atlanliques, 1933, s. 286 (3.000 Guizpuzcoalı ve
Navarralı Pavia'da dövüşmekteydiler). Aragon Pireneleri hk. Im Mediterranee... I. yay., s. 47 ve 48.
( " ' ) Piero Pieri, La crisi mililare iıaliano nel Rinascimento, Napıli, 1. yay., 1934, s. 523.
(" 8 ) H. d e Maisse'den Krala, Venedik 6 Haziran 1583; A.E, 31, P 29 v° ve 30.
( ' " ) Bibliyografik yönler konusunda bkz.: R. Busch-Zantmer. Albanien, 1939. Orta Çağda açlık tarafından
belirlenen Metohice ve Podrina ovalarına yönelik Arnavut göçü konusunda bkz. J. Cvijic, op. cit. Türk
İmparatorluğunda XIX. yüzyıldaki muhteşem başarı konusunda, ibid., s. 17. Palermo Belediye Kütüphanesin-
de, Montigore Antonino'nunyaymlanmamış anıları bulunmaktadır, Memoria de 0reci venuıi daii Aibania in
Sicilia, Oq E 32, P-81. Şişko şarapçı Arnavut: Bandello, IV, s. 350-351. Hrıstiyanlığa girmek için ısrar eden
Arnavutları: binlercesi arasında bir belge, Raguza'da konsolos Joan da Pallas'ın Leon'daki Napoli büyük
komandörüne mektubu, 3 Nisan 1536, A.N., K 1632.
( I2 °) Victor Berard, 164.
C 2 ') Kıbrıs'ta bunlar atadan oğula askerdirler. Fr. Steffano Lusignano di Cipro, Corrograffıa et breve
historia universale del'isola de Cipro, Bologna, 1573 (B.N. Paris, 4° g 459).
C 2 2 ) Bunlar Venedik ordusunun önemli bir kısmını meydana getirmektedirler, bkz. bir dizi belge p.p. V.
Lamansky, 549, not.
( , 2 Î ) Bandello, III, 329 vd.
C 2 4 ) M u s e o Correr. D . delle Rose 21, P 80 Apulia'daki büyük Arnavut köyleri hakkında, 1598. Yüzyılın
başına bunlardan çoğunlukla kuşku duyulmuştur. Bunlara müstahkem kent ve köylerden dışarı silahlı olarak
çıkmaları yasaklanmıştır. (3 Haziran 1506). Ludwig von Thalloczy, "Die albanisehe Diaspora," Illyrische-
Albanische Forschungen, 1916, s. 339.
C 25 ) O. de Torne, "Philippe et Henri de Guise," Revue Hislorique, 1931, II. s. 324.
( I M ) 1540'da, G. Lefevre Pontalis, Correspondancepolitique d'Odet de Selve, 1888, s. 64, 65, 351, 354.
2 0
C ') A . H . N . L 3189, 1565, Valldolid enkizizyonu, Modonlu Guillermo'nun ilginç olayı.
C 2 8 ) D . Haedo, Topographia..., s. 121 v°'da Cezayir'de Arnavut Memi'yi işaret etmektedir ve "un renegado
tamben albanesy arnaut c o m o el", s. 122 v°.
C 2 9 ) Victor Berard, La Turquie..., op. cit., s. 26.
("°) Itineraire de Paris â Jerusalem (1831 yay.), s. 111 ve 175.
C 3 1 ) La Corse inconnue, s. 44, ada dışındaki ünlü bir dizi Korsikalının adlarıyla birlikte.
( I 3 2 ) Hasan Korso gibi. J. Cazeneuve, "Un Corse, Roi d'Alger, 1518-1566", Afrique Latine. 1923, s. 399-
404.
C 3 3 ) Giuseppe Mellerio, Les Mellerio. leur origine. leur histoire, 1895, Milano Alplerinden göçler
konusunda, Carlo A n t o n i o Vianello. "Alcuni documenti sul consulato dei Lombardi a Palermo" Archivio
Storico Lombardo. 1938, s. 186.
( I 3 4 ) Vianello, s. 186.
O35) İbid.
(I36) İbid., s. 187.
C37) ibid.
( I 3 8 ) G . F . Osorio, Console dei Lombardi alla camera mercanti di Milano, Napoli, 27 Eylül 1543, p.p.,
Vianello, 187.
( ' " ) A.d.S. Napoli, Sommaria Partium 240, P 111-113, 15 Ocak 1544 muratori adlarıyla birlikte.
( I 4 °) A.d.S. Venedik, Natorio dı Collegio 13, P 121, 12 Ekim 1486.
C 4 1 ) Bir gazete makalesine göre, "Eriwan, die Haupstadt der Armenier," Frankfurter Zeitung, 9 Ağustos
1940.
C 4 2 ) Jean Baptiste Tavernier, Les six voyages qu'H a faiis en Turquie en Perse et aux Indes, Paris, 1681,1, s.
380 vd.
("") O zaman, yani XVII. yüzyılla birlikte. XVI. yüzyılda İstanbul'da ve D o ğ u Akdeniz'de Ermenilerin
yıldızı henüz parlamamıştır. N. lorga, Points de vue sur I'histoire du commerce de POrient â l'epoque moderne.
1925, s. 23. XVII. yüzyılda, tersine Ermeniler Batı Akdeniz'e kadar ticaret yapmaktadırlar. Bir Ermeni teknesi
"tüccar Ermeni" Livorno'ya buğday getirmiştir (Memoires du Chevalier cfArvieu.t, 1735, I, s. 13). 1621'de
Kutsal yerler kavgasında Ermenilerin rolü hk. Gerard Tongas, L'Ambassadeur L. Destayes de Cormenin (1630-
1632), İ937, s. 132. Ermenilerin bugünkü dağılımı hakkında birkaç kelime VVerner Sombart, Vom Menschen.
1940, s. 178-179.
 C 4 4 ) Büyük kuzey p a z a r l a r ı için yazılmış Ermenice ticaretel kitaplarına sahibiz.
C 4 5 ) J.-B. Tavernier eklemektedir: "toptan ticarete daha yatkındırlar, çok tasarruflu yaşamakta ve
erdemden: veya cimrilikten ötürü az yemektedirler. Uzun yolculuklar için evlerinden çıktıklarında, peksimet,
kurutulmuş manda eti, soğan, pişmiş yağ, un, şarap ve kuru meyva stoku yapmaktadırlar. Onlara izin verilen
günlerde ve dağlarda bulundukları sırada ucuza birkaç kuzu veya keçi dışında taze etten başka birşeyi satın
almamaktadırlar", op. cit., I, 380.
C 4 6 ) Zolfa Ermenilerinin zenginlik ve lüksleri hakkında, ibid., I, 380.
(,47) ibid., II, 3.
( I 4 S ) D a ğ nedir? "Bir insan yayma bölgesi", Pierre Deffontaines, Mariel Jean Brunhes-Delamarre, B.
Bertoquy, Les problemes de geographie humaine, 1939, s. 141. Akdeniz alanında karakteristik olan dağ-ova
zıtlaşması hakkında, Charles Parain, La Mediterranee: les hommes et leurs travaux, Paris, 1936, s. 191.; Jules
Sion, La France mediterraneenne, Paris, 1934, s. 44 vd.
I49
( ) Jules Blache, 15. P. George, 352'de aynı kayıt.
C 5 0 ) P. George, 237; V.C. Bourrilly ve R. Busquet, H. de la Provence, 1944, s. 7: "Provence'da en eski
sakinler Ventoux çevresinde, Vaucluse dağlarında, Luberon'un güneyinde, Durance'ın sağındaki vadide,
Verdon'un kesişme noktasında saptanmıştır; bu yerleşim yerleri çakmaktaşı ve su yatakları tarafından
yuvarlanan sert kayaların bolluğuyla bağlantılıya benzemektedirler." Louis Alibert, "Le Genie d'Oc", les
Cahiers du Sud. 1943, s. 18: "Akdeniz'in esas olarak dağlık olan kemik yapısı tarih öncesi ve proto-historik
ırkların yerleşim ve sürekliliğini teşvik etmiştir" sözüne katılıyoruz.
( ' " ) P. George, 310-322.
C 5 2 ) H. Lautten Sach, "Die landerkundliche Gliederung Portugals" Geogr. Zeitsch. 1932, s. 194.
('») A. Philippson, art. cit., 455, 457, 461, 462.
O 54 ) İbid., s. 457.
C 5 5 ) Alfred von Reumont, Geschichte Toscana's, Gotha, 1876, s. 366-367.
O 56 ) İbid., s. 368 vd.
C 5 7 ) A. Philippson, Das Mittelmeergebiet, s. 20.
C 5 8 ) Ve daha öteye, E.-Felix Guatier birçok kereler kuzey Afrika'nın bu sırtı üzerine ısrar etmiştir, diğerleri
arasında, Le passe de l'Afriçue du Nord, 1952, s. 115.
C 5 9 ) Georges Marçais, in, Gsell, Marçais, Yver, 11 d'Algerie, 1927, s. 12.
("°) "Umbrıen...", art. cit., s. 450.
( I 6 1 ) Jules Sion, Geogr. Univ., VII, 2, 1934, s. 326.
( ' " ) Vidal de la Blache, s. 85.
( " ' ) N. Krebs, "Zur politischen geographie des Adriatischen Meeres," Geogr. Zeitsch., 1934, s. 375.
C 6 4 ) Trulli'yi düşünüyorum, ama daha çok "acquedotto pugliese" deki ova-yayla'nın sulama sistemini
düşünüyorum. Fritz Klute, Handbuch dergegr. Wiessenschaft. Berlin, 1914, s. 316'da bunun güzel bir krokisini
vermektedir, fakat tarihi?
65
C ) A.d.S., Napoli, Dispendenza della Sommaria, Fascio, 417, fas 1° , 1572'ye göre.
( 1 6 6 ) A.d.S., Napoli Sommaria, Consultationum, II, s. 37-241.
C 6 7 ) G e o r g Friederici, der Charakter der Entdechung undEroberung Amerikas durch dieEuropaer. I, Gotha,
1925, özellikle s. 174, 179.
68
C ) Le licencie de verre, in, Nouvelles exemplaires, la Pleiade, 1949, s. 1270-1271.
C 6 9 ) Ortega y Gasset, Espana invertebrada, Madrid, 1934, bu düşünce U n a m u n o , M a c h a d o veya Pidal'in
kaleminde d e bulunmaktadır.
( I 7 °) A. Schulte, Geschichte der grossen Rawensburger Gesselschaft, 1923, özellikle I, s. 285 vd. ve 295.
C 7 1 ) E. Alberi, Relazioni, I, V (Francesco Morosini), s. 293.
172
( ) La Blache, Etats et Nations de fEurope, 1889, s. 358.
C 7 3 ) M. Sorre, Les fondements biologiques de la geographie humanie. Paris, 1943, s. 386: "Akdeniz'de alçak
dağların ve ilk yaylaların iklimi en azından alçak bölgelere nazaran, çabaya daha uygundur" Andre Siegfried,
Vue generale de la Mediterranee, 1943'de dağ etekleri hakkında (s. 108) iyi bir taslak bulunmaktadır. G.
Niemeyer, op. cit., s. 109'daki farkına varışlara bkz.
74
C ) Op. cit.. s. 92-93.
C 7 5 ) Bütün bu sorun hakkında, J. Cvijic'in bakış bakımından çok zengin kitabı. La Peninsule Balkanique,
Fra. çev., 1918. D e k o r ve renk için, R. Gearlach, Dalmatinisches Tagebuch, Darmstadt, 1940. Coğrafi tasvir
için, Milojevic, Littoral et iles dinariques dans le Royaume de Yougoslavie (Mem. de la Soc. de Geographie)
Belgrad, 1933.
C 76 ) "Metamastasik" hareketler konusunda izleyen bigiler Cvijic'in sentezinden alınmıştır. Öğrencileri,
Slav dağından olan göçler konusundaki bu büyük sunumu yenilemişlerdir. Bu bağlamda, J. Mal, Uskokeseobe
i slovenske pokrajine. Lyubliana, 1924'de bu göçün Türk, Venedik ve Avusturya askeri sınırlarının
örgütlenmesi için kullanılışını göstermektedir. R. Busch-Zantner, op. cit., s. 86'da kuzeye doğru Sırp göçlerini
belirleyen Arnavut baskısı üzerine dikkat çekmektedir; Arnavut baskısı, Türk değil.
C 7 7 ) J.N. Tomie, Naselje u Mletachaf Dalmaciji, Niş, 1915, c. I, 1409-1645'de Dalmaçya'nın Venediğe ait
bölgelerinde köylülerin kişisel ve e k o n o m i k tabiyet bağlan konusunda kısa bir inceleme. Bu rejim Istria'mn
adaları ve içlerinde yaygınlaşma eğilimindedir. Türk tehlikesi Bosna ve Hersek'ten gelen Sırp göçünün telafi
etmeyi başaramadığı insan kayıplarına yol açmaktadır. Bu tehlike ister Türklerden, isterse korsanlar veya
haydutlardan gelsin, saldırılara karşı zorunlu milis güçlerinin örgütlenmesine neden olmaktadır. XVI. yüzyılda
Venedik Dalmaçya'sı hk., V. Lamansky, op. cit., ve özellikle s. 552. Dalmaçyalı askerlerin İngiltere'ye kadar
hareketleri, Venedik ordu ve donanmasında ve aynı zamanda yabancı teknelerde istihdam edilmeleri -onları bu
teknelere Venedik donanmasındakinden daha iyi hayat koşulları çekmektedir—.
( 17S ) Venedik Archivio di Stato'sunda okuduğum ama not etmediğim belgeler.
( I 7 9 ) H. Isnard, "Caractere recent du peuplement indigene du Sahel d'Alger," 2 Congres des Soc. sav.
d'Afrique du Nord, 1936.
( I 8 °) Bu konuda bkz. G . Millon, "Les parlers de la region d'Alger, "İbid., 1937.
( 1 8 1 ) M. Dalloni, "Le probleme de l'alimentation en eu potable de la ville d'Alger," B. de ta soc. de Geogr.
d'Alger, 1928, s. 8.
C 8 2 ) Bernardo G o m e s de Brito, Historia tragico-mariıima, Lizbon, c. VIII, 1905, s. 74.
C 8 3 ) Rene Baehrel, Une croissance: la Basse-Provence rurale. fin du XVI siecle-1789, Paris, 1961, s. 125.
( , 8 4 ) Venedik Marciana Kütüphanesi, 5838, CII, 8, P 8.
C 8 5 ) Emmanuel Le Roy Ladurie, op. cit., s. 223 vd.
O 8 ') Plaisir de France, 1932, s. 119-120: "Güney zihniyeti tepelerde oluşmuştur", "eskinin çok fakir ve
periyodik olarak boşaltılan dağında" değil. Tepeler insanlığı hakkında Tunus Sahil'inden söz eden (s. 221)
Isabelle Eberhart'ın yazdıklarına bkz., Notes de Rouıe, 1921, veya Marcel Brion'un Toskana ve "insan
boyutlarında manzarasından" söz eden Laurent le Magnifique, 1937, s. 282'ye bkz.
( 1 8 7 ) Anonim (Claude de Varennes), Voyage de France, dresse pour l'instruction et la commodite tanı des
Français que des etrangers, Rouen, 1647, s. 136.
(188) Op. cit., s. 56-57.
C 8 ') B.N., D a m g a resimler (Od 13, pet. in-fol): Les moeurset fachons de fairedes Turcs... contrefaictespar
Pierre coeck dAlost l'an 1533.
19
( °) Philippe de Canaye, sieur de Fresne, Le Voyage du Levant, 1573, H. Hauser, 1897, s. 40.
( ' " ) Bkz. V. Berard, La Turquie..., s. 93: D a ğ l a n , "şiddetli ve toprağı titreten nehirleri" dervenciler
tarafından korunan tepeleriyle Arnavutluk ile, sakin sulan ve bulut örtüleriyle Makedonya arasındaki zıtlık.
Paul Bourget, Sensations d'Italie, 1891, s. 88-90'da Toskana'da Umbria'ya geçiş anlatılmaktadır.Toskana'nın
sertliği ama saflığı karşısında Umbria meşe ve bağlarının üstünde bulutlar ve sıtmanın meydana getirdiği dram
yayılmaktadır.
(" 2 ) Küçük ovaların buerkenliği konusunda H. Lehmann, " D i e G e o g r a p p i s c h e n Grundlagen der kretisch-
mykenischen Kultur," Geogr. Zeitsch., 1932, s. 337 ile hemfikirim. Aynı şekilde, gerçeğe yakın bir şekilde
tahmin edildiği üzere, Orta D o ğ u ' d a insan tarafından ilk yaratılanlar küçük vahalar olmuştur.
(" 3 ) Pierre Vilar, op. cit., I, 223.
("4) Op. cit., s. 243 vd. G . Marçais, "Tlemcen, ville d'art et d'histoire," 2 Congres soc. sav. d'Afrique du
Nord. c. I, 1936.
C 9 5 ) G. Niemeier, op. cit., s. 28 Ve bu farkına varış çok uzağa gitmektedir. Kent veya köy olsun, yerleşme
yerinin fonksiyonunda ve ondan hareketle kırsal mekânın bir örgütlenmesi vardır.
( " ' ) Bu nokta hakkında, Julien Franc, La Mitidja, Cezayir, 1931, ve E.F. Gautier, "Le phenomene
coloniale au village d e Boufarik," Un Siecle de colonisation, Cezayir, 1930, s. 13-87.
(" 7 ) J. Ancel, La plaine de Salonique, 1930.
(" 8 ) Ebro deltası hakkında, E . H . G . D o b b y , "The Ebro D e l t a , " Geogr. Journal, Londra, Mayıs, 1936.
Pontine Bataklıkları hakkında, Schilmann, "Dıe Urbarmachung den Pontinischen Sümpfe," Geogr.
Wissenschaft, 1934.
I99
( ) P. George. op. cit., s. 296-299, 310-322, 348. XII. yüzyıldan XVI. yüzyıla kadar L a C a m a r g u e giderek
sağlığa daha zararlı hale gelmiştir, s. 606.
( 20 °) J. Lozach, Le Delta du Nil, 1935, s. 50.
(201) Op. cit., I, s. 142-143. Başka örnekler, Edirne civarında küçük ırmakların çokluğu (ibid., II, 10).
Ignacio de A s s o , H. de !a economiapolitica de Aragon, 1798 (yeni yay. 1947) bkz. Benavarre "pantanal"i (s. 84),
Huesca (72-73), Saragossa (94 vd.), Ternuel (186) ovaları hakkındaki ayrıntılar.
202
( ) B.N., Paris Ital., 1220, fol 35.
( 2 0 3 ) Philippe Leca, La Corse..., s. 212 ve 270; J. de Bradi, op. cit.. s. 25.
( 2 0 4 ) Yağmur mevsiminde ovalar göl veya çamur deryası haline gelmektedirler (J.J. Tharaud, La Batailleâ
Scutari, 1927, s. 53, Arnavutluk ovları hakkında); taşan Bojona nehrinin meydana getirdiği bataklıklar ve
çamur yığınları hk. ibid., s. 148.
( 2 0 5 ) 1940'ta İspanya'nın güneyinde; Ocak 1941'de Portekiz'de; Şubat 1941'de Suriye'de; Ekim 1940'ta
Ebro havzasında (basın haberleri) böyle olmuştur. Kordoba'da 31 Aralık 1554 ve 1 Ocak 1555'te su baskınları
meydana gelmiştir, Francisco K.de Ü h a g o n , Relaciones historicas de los siglos XVI y XVII, 1896, s. 39 vd.
( 2 0 6 ) General Ed. Bremond, op. cit. s. 17; aynı yazarın, Yemen et Saoudia, 1937, s. 11, dn 6.
( 2 0 7 ) Malarya hakkında çok sayıda yararlı kitap bulunmaktadır. Jules Sion. "Etüde sur la malaria et son
evolution en Mediterranee", in Scientia, 1938; M. Sorre, Les Lannou'nun mükemmel makalesi, "Le role
geographigue dela malaria", in Annales de Geographie, XLV, 1936, s. 112-135'de bu konuda yön bulmak
mümkündür, ikinci dünya savaşı sırasında, kinin yokluğuyla birlikte, Akdeniz'de sıtmanın ilerlemesini
ölçebilmek ve bunu haritaya dökebilmek ilginç olurdu sıtmanın tarihine ilişkin en önemli çalışmalar A n g e l o
Celli "Storia della m a l a n a nell'agro romano", in M.R. Ac. dei Lincei, 1925, 7 dizi, c. I, fas III; The historv of
Malaria in the Roman Campagna from ancient times, Londra 1933 ve Anna Celli-Fraentzel, "Die Bedeutungder
Malaria für die Geschichte Roms und der C a m p a g n a in Altertum und Mittelalter", in Feuıschrifı B. Nocht,
1927, 2 levha, 1 harita, s. 49-56; "Die Malaria im XVIIten Jahrhundert in Rom und ın der C a m p a g n a im Lichte
zeit genössicher Anschauungen", in Arch.f. Gesch der Medizin, X X , 1928,s. 101-119, "La febbre palustre nella
poesia", in Malariologia, 1930 adlı eserlerdir. Kırım'daki sıtma hk., Rochechouart kontu, Memoıres. op. cit., s.
154.
XVI. yüzyıla ilişkin birkaç ayrıntı Kıbrıs'ın sağlığa uygun o l m a m a konusundaki ünü o kadar büyüktür ki,
Kutsal topraklara gidecek hacılar ile gemi kaptanları arasında imzalanan sözleşmelerde, kaptanlar Kıbrıs'ta üç
günden fazla konaklamayacaklarına söz vermektedirler, Reinhold Röhricht, Deutsche Pilgerreisen nach dem
Heiligen Lande. 1900, s. 14. G. Botero, op. cit'e göre, Salses yakınlarında hastalık kaynağı bataklıklar
bulunmaktadır, s. 5; Brindisi, Aquilia Roma, Ravenna, İskenderiye sağlıksız kentlerdir, I, 1, s. 47; Ceneviz
sahilindeki A l b e n g a çok zengin "ma l'larian' e pesti/enle", bir ovaya sahiptir, s. 37. Pola'da kent halkı kentlerini
yazın sıtma yüzünden terketmekte ve kışın geri dönmektedirler, Philippe Canaye, op. cit., s. 206. Ağustos
1566'da İspanyol kraliçesinin sıtma (?) olduğuna dair, Celestin Douais, Depeches de M.de Fourquevaux,
ambassadeur de Charles IXenEspagne, 1565-1572, Paris, 1896-1904, III,s. 10; II. Felipe'nin Badajoz'dasıtmaya
yakalanması, M.Philippson, Ein Ministerium unter Philipp 11, Berlin, 1895, s. 188.
( 2 0 8 ) M.Sorre.op. cit., s. 388. Eylül 1566'da İspanya'nın tümü sıtmanın pençesine düşmüştür (Fourquevaux'
nun Kraliçe'ye yolladığı, Segovia, 11 Eylül 1566 tarihli mektup, Douais, op. cit., III, 18).
(209) Op. cit.. s. 263.
( 21 °) Jules Leclercq, Voyage en Algerie, 1881, Cezayir'in alçak bölgelerinde sıtmanın yol açtığı felâketlerden
çarpılmış bir şekilde s. 178'de "Avrupalılar vadilerde yaşamıyorlarsa, neden dağ köyleri kurulmuyor?" diye
yazmaktadır.
( 2 U ) D a h a yakın tarihlerde, Türk başkentinin Ankara'ya aktarılması sırasında ortaya çıkan sorunların
arasında civardaki ovanın sıtmalı olduğunu da kaydedelim, Noelle Roger, En Asie Mineure, 1930, s. 46.
( 2 I 2 ) Zikreden M. Sorre, Fondements biologiques, s. 344.
( 2 1 î ) W . H . S . Jones, Malaria, a neglected factor in the history of Greece and Rome, Londra, 1907.
( 2 M ) P. Hiltebrandt, Der Kampf ums Mittelmeer. 1940, s. 279. Büyük avcı X. Leon'un ölüm nedeni de
herhalde sıtma olmalıdır ( G o n z a q u e T r u c , L e o n X. 1941, s. 71 ve 7 9 ) D a n t e d e tıpkı kendinden 2 0 y ı l ö n c e G u i d o
Cavalcante'nin başına da geldiği gibi malaryadan ö l m ü ş değil midir? (L. Gillet, Dante, 1941, s. 340).
Bilebildiğimiz kadarıyla öyledir.
( 2 1 5 ) P. Hiltebrandt, ibid., s. 279.
( 2 1 6 ) Bernardo Segni, Storie fıorentine dall'anno 1527 al 1555, 1723, s. 4.
( 2 1 7 ) J.B. Tavernier, Voyages, I, s . l l O ' d a 1691'de İskenderun bataklıklarından söz etmektedir.
218
( ) K.Eschmid, in Werner Benndorf, Das Mittelmeerbuch. Leipzig, 1940, s. 22. Malaryanın yayılması
konusunda, Stendhal'in (Promenades. .. 11, 164) fu satırlarının arkasında acaba ne vardır: "Sanıyorum ünlü bir
tabip ve akıllı bir adam olan Bay Metaxa, sıtmaya maruz kalan yerlerin bir haritasını çıkardım»?
( 2 " ) A.d.S. Venedik Brera 54, P 144 v°
( 22 °) Francisco Guicciardini, La historia dltalia, Venedik, 1568, s. 2, "(Sakın İtalya) cultivatanon menone
luoghi piü montuosi et piü sterili, che nelle pianure, et regioni sue piû fertili". Montaigne, op. cit, s. 237'deki
şaşırtıcı farkına varışlara bkz.; Lucca çevresinde 50 yıldan beri (1581) bağlar dağlarda "koru ve kestane
ağaçlarının" yerine geçmişlerdir, s. 248 "... dağları zirvesine kadar işleme konusunda sahip oldukları yöntem»
Bu durumda Michelet, La Renaissance, Paris, s. 31-32'deki güzel pasajla hemfikir değilim. Ph. Hiltebrantd,op.
cit., s. 268'de sorunu benimle aynı yönde görmektedir. İtalyanlar keşiflere katılmışlardır. -Venezuala Küçük
Venedik değil midir?- fakat bu d ö n e m d e italyan nüfusu mekân sıkıntısı çekmemektedir; burjuazisi Akdeniz
ufkunun ötesinde yaşamayı bilmemektedir; Yarımadanın, İngiliz ve Hollandalıları denizlerin ötesine
sürükleyen dinsel savaşları bulunmamaktadır.
( 2 2 1 ) Herbert Lehmann, " D i e Geographischen Grundlagen der kretisch-mykenischen Kultur," Geogr.
Zeitschr.. 1932, s. 335.
( 2 2 2 ) Auguste Jarde, Les Cereales dans l'Antiquite grecque, 1925, s. 71, atıflar Strabon'adır. A. Philippson,
"Der Kopaıs-See in Griechenland und Seine U m g e b u n g , " Zeitschr. der Gesselschaft für Erdkunde zu Berlin.
X X I X , 1894, s. 1-90. P. Guillon, Les Trepieds du Ptoion, 1943, s. 175-195.
( 2 2 5 ) M.R. de la Blanchere, "La malaria de Rome et le drainage antique," Melanges dArch. et dhist., p.p.
l'Ecole française de Rome, II, 1882, s. 94 vd.
( 2 2 4 ) Acaba 1598'de Papanın isteği üzerine Vatikan elçisinin Ferrare'ye yolladığı ve suyu tüketmek için su
değirmenleri kurmayı düşünen şu mühendis şu dijkmeester, şu "Hollandalıların", şu kuzeylilerin ilki midir?
Correspondance de Frangipani, Armand Louant, 1932, c.II, Brüksel, 13 Haziran, 17 Haziran, 25 T e m m u z , 13
Ağustos 1598, s. 345, 348, 362-363, 372.
( 2 2 5 ) Montaigne, op. cit., s. 138.
( 2 2 6 ) A. von reumont, Geschichte Toscana's. I, s. 358 vd. Aynı konuda, O. Corsini, Ragionamento istorico
sopra la Val di Chiana, Floransa, 1742; V. Fossombronı, Memorıe idraulico-storiche sopra la Vat di Chiana,
Floransa, 1789; Michelet, Journal inedit, s. 169-170. XVI. yy.'da Castiglione gölünün ıslahı için, etkin olmayan
çalışmalar yapılmıştır, A. von Reumont, op. cit., I. s. 369.
 ( 2 2 7 ) I, s. 366 vd.
( 2 2 8 ) A. Zanelli, Delle condizioni interne di Brescia, dal 1642 al.1644 e del m o t o della borghesia contro la
nobilitâ nel 1644, Brescia, 1898, s. 242-243.
( 2 2 ') A. von Reumont, op. cit., I, s. 363-364 Gene Toskana'da 1550'lere doğru yapılan Ansedonia
bataklıkların kurutma projelerini zikretmek gerekmektedir (G. Venorosi Pesciolini, " U n a memoria del secolo
XVI sulle palude di Ansedonia," La Maremme. VI, 1931). H. Watjen Toskana'da büyük dük Fernando
dönemindeki en büyük işin bataklıkların kurutulması olduğunu kaydetmektedir, Die Niederlander im
Mittelmeergebiet, 1909, s. 35. 1556'da Fransa kralına önerilen, Siena Maremme'sinin ishali hakkında bir proje
konusunda, Lucien Romier, Les origines politiques des guerreS de religion, 1913-1914, II, s. 397-398.
( 23 °) Hansjörg D o n g u s , " D i e Reisbaugemeinschaft des Po-deltas, eine neue Form kollektiver Landnut-
zung", Zeitcshrifı jur Agrargeschichte und' Agrarsoziologie, Ekim 1963, s. 201 ve 202; C. Errera, "La bonifica
estense nel Basso Ferrarese", Rivista Geogr. Hal.. 1934, s. 49-53.
231
( ) Papalık devletinde V. Pie dönemindeki ıslahat hk., P. Pastor, op. cit., XVII, s. 84.
( 2 3 2 ) B.N. Esp. 127, P 20 v° ve 21. 1594'de " O / m e r a " tarafından incelenen bir proje söz konusudur, sonunda
bundan vazgeçilmiştir. Ancak Olivares kontu bu projeyle çok ilgilenmiştir. Yetkililer girişimi iltizam olarak
vermeye yatkındılar.
( 2 3 3 ) Aquilia'da yapılacak muhtemel bir ıslahat hk. G i a c o m o Soranzo'nun D o g e ' y e yazdığı 7 Ağustos 1561
tarihli mektup. Viyana. G. Turba, Venet. Depeschen. 13, s. 191.
( 2 3 4 ) Richard Busch-Zantner, Agrarverfassung, Gesselschaft und Siedlung in Südosteuropa, Leipzig, 1938
adlı çok zengin olduğundan ötürü muğlak olan kitabı ben böyle yorumluyorum ve bunun aydınlatılması
gerektiğini düşünüyorum. Cvijic'in tersine, ona göre çiftlik Orta Çağa kadar geri giden eski bir köy değildir, (s.
104-105). Çiftlik XVI. yy'da d o ğ m u ş yeni birköy olup. XVII. yy'da kesin olarak çoğalmıştır, demek ki çağdaş
iskânın, ıslahatın ürünü olarak ortaya çıkmış olan bir köydür. Bu köy ovaların uçlarında, göl sularının ve
vadilerin kenarında yeralmakta ve çoğu zaman sellere maruz kalmaktadır (s. 124). Ömer Lütfü Barkan benim
yorum ima katılmaktadır.
( 2 3 5 ) R. Cessi, "Alvise Cornaro e la bonifica veneziana nelsec. XVI," Rend. R. Acc. LinceiSc. Mor., St. e Fil,
VI. dizi, c. XII, s. 301-23. F.Braudel'in değerlendirmesi, in. Ann d'Hist. Sociale. 1940, s. 71-72.
( 2 3 6 ) E. Le Roy Ladurie, op. cit., s. 442 vd. A d a m de Craponne 1519-1559'da kendi adını taşıyan ve 1558'de
Durance ile Rhone arasında Crau'yu sulayan kanalı inşa etmiştir.
( 2 3 7 ) A Zanelli, op. cit., s. 243.
( 2 3 8 ) A.d.S., Venedik, Annali di Venezia, 11 Nisan 1593 vd.
("") I.de Asso, op. cit., s. 72-73.
( 24 °) P. George, op. cit., s. 292-294.
( 2 4 1 ) Vega kapısı, yeni Segovia köprüsü yönlerinde, Manzanares'in ötelerinde, II. Felipe tarafından
düzenlenen Real Casa de C a m p o çevresinde alımlar. Özelikle bkz. Simancas, Patronato Real, satış sözleşmeleri,
no. 3142-3168.
( 2 4 2 ) Pierre Imbart d e la Tour, Les origines de la Re'forme. I Melun, 1948, s. 218. Geriye, iskân edilen yeni
toprakların gerçek ıslahını ayırmak kalmaktadır. Toprağın fethi hareketi Fransa'da, İngiltere'de olduğu gibi,
XV. yy'ın ortasından itibaren yola çıkmıştır (Rene Gandilhon, Politique economiçue de Louis XI 1940, s. 147)
Sonuç'daki ıslahat F. Hayward'ın ikinci elden kitabı tarafından kötü bir şekilde işaret edilmiştir, Histoire des
ducs de Savoie, 1941, II, s. 40.
( 2 4 3 ) Le Roy Ladurie, 86 ve 87.
( 2 4 4 ) Bu Barselona'nın ekonomik dramının veçhelerinden biri değil midir? Barselona burjuazisi artık
denizcilik işlerinde rizikoya sokmadığı parasını toprağa yatırmakta değil midir?
(245) "Pieds ae gelines" aracılığıyla yapılan drenaj, Olivier de Serres, Pages Choisies 1942, s. 64.
(246) "Vita di D. Pietro di Toledo", Archivio Storico Italiano, IX, s. 21-22.
( 2 4 7 ) F. Carreras y Candi, Geografia General de Catalunva, Barselona, 1913, s. 471-472.
( 2 4 8 ) Özellikle I. de Asso, op. cit., s. 94 vd.
( 2 4 9 ) Herşeyden önce S.Pugliese'nin dikkat çekici makalesinin devamında, "Condizioni economiche e
finanziarie della Lombardia nella prima meta del secolo XVIII," Mise. di st. it., 3. dizi, c. X X X I , 1924, s. 1-508,
bu makale ilk sahifelerinde, Lombardiya coğrafyasının iyi bir tasvirinin dışında, XVI. yy'a ilişkin çok sayıda
bilgi sunmaktadır.
( 25 °) A Fanfani, "La rivoluzione dei prezzi a Milano nel XVI e XVII secolo", Giornale degli economisti.
T e m m u z 1932.
251
( ) E. Lucchesi, I Monacı benedettini vallombrosani m Lombardia, Floransa, 1938.
( 2 " ) S. Pugliese, op. cit., s. 25-27.
( 2 5 3 ) G. de Silva'dan Majestelerine 17 Nisan 1573 tarihli mektup, Simancas E° 1332.
( 2 5 4 ) A. Schulte, op. cit.. I, 252, pirinç ekiminin Lombardiya'ya İspanya'dan 1475'ten önce geldiğini
düşünmektedir. Almanya yönüne pirinç ihracatı ilk önce Bâle'li Balthasar Irmi tarafından yapılmıştır. Pirinç
XII. Louis tarafından getirilmiştir, Marco Formentinı, // Ducato di Milano, Milano, 1876, II, s. 600 vd. Sorunun
geneli hk., S. Pugliese, art. cit., s. 35.
( 2 5 5 ) Maurice Paleologue, Un Grand realiste, Cavour, 1926, s. 21. Ovaların düzenli olarak talep ettikleri bu
büyük tarımsal manevralar sorunu hakkında Georges Lefebvre'in büyük devrim esnasında işçilerini Causses ve
Kara Dağ'dan sağlayan Aşağı-Languedoc'a dair verdiği örneğe bkz., La GrandePeurde 1789, Paris 1957, s. 17.
XVII. yüzyıl için geçerli olarak sunulan bir başka örnek de, işçilerini Yukarı Bulgaristan'dan getirten
Trakya'ya ait olanıdır (Herbert Wilhelmy, Hochbulgarien, Kiel, 1935, s. 235). V o l o limanından yaptığı tahıl
ihracatını bildiğimiz Teselya işçilerini Orta Yunanistan'dan, hatta Attika'dan getirtmektedir. (Vaudoncourt,
Memoirs on the lonian Islands, 1816, s. 215) Bu iki Balkan örneği hk., R. Buschzanter, op. cit., s. 94.
( 2 5 6 ) S. Pugliese, art. cit.,
( " ' ) P. George, op. cit., s. 354.
( 2 5 S ) Senyöre ve bundan da fazlası, ova ıslah edilmediği zaman bile, büyük mülkiyete aittir. G ü n ü m ü z e
kadar veya hemen hemen gümüze kadar böyle olmuştur (R. Pfalz, op. cit., geogr. Zeitschr., 1931, s. 134)
sonuncu ıslahtan önce Campagna toprağının % 38'i büyük toprak sahiplerinden dört tanesine aitti. Buna
karşılık "dağlık bölgeler genelde küçük mülkiyete ait olmaya devam etmişlerdir", (ibid,) J.Sion'un daha farklı
yargısı, France Mediterraneenne. 1934, s. 143: "En fazla parçalanmış bölgeler (bugün) nisbeten köhne ve fakir olan
tepe bölgeleridir: büyük malikâne yüksek verimli ve özelliklede yakın tarihlerde büyük masraflarla sıtmadan
kazanılmış olan eski bataklık alanlarda yayılmaktadır" Bu konuda G.Nie meier, op. cit., s. 29-30 ve 59'da büyük
malikâneleri olan eski merkez Kordoba ile XVIII. yüzyılda kurulmuş olan, parçalı mülkiyetiyle yeni bir kent
olan Carlotta arasındaki zıtlık hakkında verilen bilgilere bkz. Ben kişisel olarak ovalarda istilacı tek ürünün
rolüne inanıyorum (buğday eskiden bunlardan biri olmuştur) ve bunu büyük mülkiyeti yarattığını düşünüyo-
rum.
( " ' ) P. D e s c a m p s , Le Portugal. La vie sociale actuelle, Paris, 1935, s. 14. Minho'daki Vieira yakınlarında
"dağ demokratiktir; daha aşağıda ve bizzat Vieira'da eski soyluluğa mensup fıdalgolar bulunmaktadır.
Vieira'da ve birkaç köyde halâ solares vardır."
26
( °) M. Bandello, op. cit., I, novlle no. 12.
(261) Op. cit.. s. 48.
( 2 6 2 ) J. Cvijic, op. cit., s. 172. Bulgar köylüsü, çalışması XV. yy'daki nisbi refahı, bir çift öküz veya mandayla
çekilen karabasanı hk. bkz.; İvan Sakazov, Bulgarische Wirtschaftsgeschichte, Berlin-Leipzig, 1929, s. 197;ova
köylüsü, dağlı veya kentliden çok daha fazla kendi çerçevesine bağlıdır. Nil deltası hk. J. Lozach, op. cit., s. 38.
XVI. yy'da Delta'daki hayal kırıklığı, ibid., s. 50.
(263) Pyrenees Mediterraneennes, s. 245. Camargue'da benzeri bir durum olarak, Devrimden önce Malta
Şövalyelerinin burada sahip oldukları büyük malikânelere bkz., J.J Estrangin, Etudes archeologiques,
historiques et statistiques sur Arles, 1838, s. 307.
( 2 M ) F. Benoit, op. cit., s. 26.
( 2 6 5 ) Pierre Vilar, op. cit., I, s. 575 vd.
( 2 6 ') Bkz. yukarıda 58 numaralı not.
( 2 6 7 ) Daniele Beltrami, Forze di tavoro e proprietâfondiaria nelle campagna venete dei secoli XVII et XVIII,
1961, s. 67, 1574 tarihin vermekte, ben Andrea da M o s t o , l'Archivio di Stato di Venezia, 1937, c.I, s. 168'de
verilen 1566 tarihini tercih ediyorum: Prove ditorio tarihlerde ekimleri ve su drenajını gözetim altıda tutmak ve
toprak "şirketleri"nin kurulması için tarımsal faaliyeti harekete geçirmek üzere ihdas edilmiş olmalıdır.
(2Mİ) Bir hektarın üçte birinden biraz fazla, fakat campo bir bölgeden diğerine değişmektedir, Vicentino'da
3.862 m 2 'ye eşittir; D. Beltrami, op. cit., s. 53, n.2.
( 2 6 9 ) Senato Terra 32, 16 Eylül 1560; 29 Kasım 1560.
(27°) İbid, 27, 9 Mayıs 1558'den ö n c e
(271) İbid., 25.
(272) İbid., 32.
(273) İbid., 67.
(274) İbid., 23.
(275) İbid.. 31.
(27<1) Bkz. yukarıda.
( 2 7 7 ) D o m e n i c o Sella, Commerci e industrie a Venezia nel secolo XVII, 1961, s. 87 vd.
( 2 7 8 ) Bu geniş sorun hk. Daniele Beltrami'nin öncü kitabı, Forze di lavoro..., op. cit.
(279) M. Sorre'un özetini izledim, Les fondements..., op. cit., s. 397 vd. Buna c.de Cupis, La vicende
dell'agricoltura e della pastorizia nell'agro romano e l'Annona di Roma, roma, 1911, Pfalz, art. cit., s. 133-134 ve
özellikle Jean Delumeau, op. cit. II, s. 521 vd. ilâve edilmelidir.
(280) yita di Benvenuto Cellini scritta da lui medesimo, Fr.Çev., Paris, 1922, II, s. 240-246.
( 2 8 1 ) C. Traselli, "Notizie economiche sui Corsi in Roma (secolo XVI)," Archivio storico di Corsica, X,
Ekim-Aralık, 1934, s. 576 vd.
(282) Lettres d"Italie, 1, s. 312-3. Roma Campagna'sının boşluğu hk.: "Bugün kırın bazı kesimlerini ekmeye
gelenler Sabine ve Abruzze köylüleri olup, bunlar hasatta dönmek üzere geri gitmektedirler" Pr.de Brosses'un
nüfus azalmasının nedenleri ve özellikle Sixte Quint'in sorumluluğu hakkında getirdiği açıklamalar uzun
düzeltmelere muhtaçtırlar. Pastor sıtmanın ağırlaşmasının belki de ağaçsızlaşmaya bağlı olduğunu düşünmek-
tedir gerçekten de, Sixte Quint döneminde haydutlara karşı girişilen mücadele, onlara sığmak görevi gören
ormanların sistematik bir biçimde yakılması şeklinde tezahür etmiştir.
( 2 8 3 ) M. Sorre, op. cit., s. 398.
( 2 8 4 ) E. Quinet, M es Vacances en Espagne, 1881, s. 320'de Quadalkivir "bataklıklarından" ne kadar
etkilendiğine bkz. Bundan, yarı vahşi boğaların yetiştirildikleri Marismas'ın nemli latifundium\annı, baharda
çiçeklenen geniş bir çayır alanını anlayınız.
( 2 8 5 ) E.F. Gautier, Genseric, roi des Vandales, Paris, 1932, s. 109.
( 2 8 6 ) Bu sorunlar hk. G e o r g Niemeier, op. cit.. s. 37, 56-57'deki çok geniş soruşturması, Guadalkivir
ötesindeki yeniden fethin yol açtığı yıkımlar. Andeluçya'nın sistematik iskânı ancak III. Charles döneminde
başlayabilmiştir. Bu işe Alman göçmenleriyle başlanmıştır (s. 57). 1767'de hala var olan boşluklar için, aynı
eserin s. 62'deki 8 numaralı şekline bkz. XVI. yy'da tek bjr iskân hareketi: Jaen Stebinde 1540'ta kurulan
Mancha Real. Mülkiyet rejimi için dönemin -demek ki tarihin- önemi üzerinde belirleyici bir işaret, s. 100. Bu
konuda eski bir cemaat olan Kordoba ile,yeni bir cemaat olan 1767'de kurulmuş Carlotta'nın karşılaştırılması.
Sevilla'nın zeytinyağ ihracatı 60-70 bin kentaldir, Pedro de Medina, Libro de grandezas y cosas memorables de
Espana. 1 5 4 8 , P 122.
( 2 8 7 ) G. Botero, op. cit., s.8.
( 2 8 8 ) Baron Jean-François Bourgoing, Nouveau Voyage en Espagne, 1789, III, s.50.
( 2 8 9 ) Bkz. aşağıda.
( 29 °) Transhümansın tarihi hakkıdaki dosyaya, Toskana presidios'u otlaklarına ilişkin belgeleri katmak
gerekmektedir (Sim. Secreterias Provinciales de Napoles, legajo, nol, 25 Ocak 1566, 20 Şubat 1566, 15 Mart
1566) Alcala dükünün Floransa prensine (kopyası Simancas, 1055 P 37) Toskanalılar tarafından, presidios
kıyılarına gelen yaylakçı sürülerden alınmak üzere ihdas edilen vergi hakkındaki mektubu ve prensin cevabı. II.
Felipe'ye yönelik tarihsiz bir İtalyanca belge (herhalde 1566 yılına aittir) sürü sahipleri açısından presidios'un
deniz kıyısındaki sıcak bölgenin cazibesini dile getirmektedir. Toskanalılar tarafından ihdas edilen, presidios
otlaklarına doğru yola çıkılırken alınan vergi pecore, capre el allro besliame'den yüz tanesi başına 10 liredir
(Sim. E° 1446, P 45). Bu otlakların kiralanması hk. 24 Ağustos 1587, A.d.S. Napoli, Sommaria, fas227'ye bkz.
Foggia'nın transhümanstan aldığı muazzam "l'aduanero"nun önemi hk. bkz.: B.N. Paris, Esp. 127, P 61 ve61
v° (1600'ler) ve bu gümrük mültezimlerinden birinin Paluda markisinin, büyük dalavereleri; bu mültezimin
aşırılıkları sonunda, yargılanmasına yol açmıştır.
Zengin bir coğrafya edebiyatı gözden geçirilmelidir. Bkz. Deffontaines'in kökenler hakkındaki varsayımla-
rı (Jean Brunhes, Geographie Humaine, 1935, 4. yay içinde, s. 184); P. George, op. cit (355 vd); Jules Blache'ın
önceden anılan kitabı ve bilhassa s. 18 vd, 21 ve 31; P. Arque, op. cit., s. 43. sorunun Akdeniz'deki durumuna
ilişkin mükemmel bir özet ile havzanın tümünün 1938 koşullarına dair bir harita E. Müller'in makalesinde yer
almaktadır, "Die Herden Wanderungen im Mittelmeergebiet.'Te/mH Milleilungen 84, 1938, s. 364-370,
bibliyografya ve özellikle J.Frodin, Zentraleuropas Almwirtschaft, 2 cilt, 1941 ve Merner, Pas Nomadenlum in
Nord-Westlischen Afrika, Stuttgard, 1937 gibi büyük kitapların zikredılmesiyle birlikte. Büyük sorun yalnızca
transhümans biçimlerinin envanterini çıkartmak olmayıp, aynı zamanda bunun kuzeye doğru Alp tarzı
çobanlığa ve güneye doğru Step göçebeliğine nazaran sınırlarını da saptamaktır, bunun anlamı Akdeniz
ülkelerinin sınırlanması denemesi olmaktadır. İleride atıflarına rastlanacak olunan X'de Planhol'ün yakın
tarihli incelemeleri bu belirleyici nokta üzerindedir.
( 2 9 1 ) J.J. Estrangin, op. cit., s. 334 vd.
( 2 9 2 ) Fernand Benoit, in, Encyclopedie des Bouches-du-Rhone, c. XIV, s. 628. "Kapitalistlerin" rolü hk. bkz.
Albitreccia, op. cit., s. 256 vd.'daki hızlı ama aydınlatıcı notları.
(™) G. Desdevises du Dezert, Don Carlos d Aragon, prince de Viane, Etüde sur l'Espagne du Nord au XVI
siecle, 1899, s. 27.
( 2 9 4 ) Buschbell (atfı bulunamayan makale), s. 7, n . l .
( 2 9 5 ) Jules Blache, op. cit., s. 22 vd.
( 2 9 6 ) M. Le Lannou, op. cit., s. 62.
( 2 9 ? ) M. Sanudo, Diarii, II, sütun 577.
(298) İbid., sütun 898, Piza 1 Mart 1498.
(299) İbid., XI, s. 816, Zara 1 Şubat 1926.
(,0°) Recueil des Gazeltes. yıl 1650, s. 88, Venedik, 26 Aralık 1649.
(1,01) Xavier de Planhol, De ta plaine pamphylienne aux lacs pisidiens. Nomadisme el vie paysanne, 1958, s.
194.
( 5 0 2 ) Th. Sclafert, Cullures en Haute-Provence, deboisemenls et pâturages au Moyen Age, 1959, s. 133 vd,
özellikle s. 134-135'deki haritalar.
( î 0 1 ) Josef Ivanic, "Über die apulischen Tratturi in ihrer volkswirtschaftlischen und rechtlichen Stellung,"
Illyrisch-albanische, 1916, s.389 vd.
C"4) A.d.S. Napoli, Sommaria Consullationum. 2f 12 v° 15'e, 13 Mart 1563; II P v° ve 64 v°, 10 Ekim 1591.
1561'de dohana delle pecore de Puglia geliri 164.067 dukadır; 1564'de 207.474; Haziran 1588'de ise 310.853
dükadır (ibid, 2 P 78-83, 8 Ekim 1564 ve 9 P 426, 4 Haziran 1588).
( 5 0 5 ) G. Coniglio, II Viceregno di Napoli delsecolo XVII 1955, s. 28.
C 0 6 ) G.M. Galanti, Nuovo descrizione slorica e geografıca delle Sicilie, c. II, Napoli, 1788, s. 2 8 7 , 3 0 3 , 3 0 5 ve
daha da iyisi A.d.S. Napoli, Sommaria Consullationum, 41, P 99-101, 17 Ekim 1637.
( 5 0 7 ) M a r d a n a , 5838, C II, 8.
( 5 0 8 ) A.d.S. Venedik, Cingue Savii. 9, f 162, 2 Mart 1605.
( 3 0 9 ) Guillaume Bowles, İnlroduclion a f Hisloire nalurelle et â la geographie physique de l'Espagne,
Ispanyolcadan çev. Vikont de Flavigny, Paris, 1776, s. 470.
("°) M o d e s t o Ulloa, La hacienda real de Caslilla en el reinado de Felipe 11, roma, 1963, s. 222 ve s. 215-
223'deki mükemmel bölümün tümü.
( ' " ) Julius Klein, The mesla: a study in Spanish Economic History 1273-1836, 1920, İsp. çev. La Mesta,
Madrid, 1936. Bkz. A.Fribourg. "La transhumance en Espagne," Annales de Geographie, 1910, s. 231-244.
( 3 1 2 ) Jacob van Klaveren, Europaische IVirtschafisgeschichıe Spaniens im 16. und 17. Jahrhundert, Stuttgart,
1960, s. 200 vd.
( 3 " ) Roberto S. Lopez, "The origın of the merıno sheep." Jewish SocialStudies Publicalion. c . 5 , N e w York,
1953, s. 161-168.
314
( ) van Klaveren, op. cit., s. 200 vd.
( 3 1 5 ) W o l f g a n g Jocobeit, Schafhaltung und Schafer in Zentraleuropa his zum Beginn des 20 Jahrhunderts,
Berlin, 1961.
(•"*) Marie Mauron, La Transhumance du pays d'Arles aux grandes Alpes, 1952.
( 3 I 7 ) J.F. Noble de la Lau ziere, op. cit.. s. 461, 1632.
( «) B.N. Esp. 127 P 61 ve 61 v°, t.y. XVII. yüzyılın başı.
3I

( " ' ) Bkz. yukarıda.

( 32 °) Yukarıda zikredilen X.de Planhol'u savının dışında şu makaleleri belirleyicidirler, "Caracteres
generaux de la vie montagnarde dans le Proche Orient et dans l'Afrique du N o r d , " 1962, No. 384, s. 113-129; ve
"Nomades et Pasteurs." ive II. Annales de /' Es t, 1961, s. 291-310; 1962, s. 295-318. Bu çok güzel incelemelere çok
şey borçluyum.
( 3 2 1 ) Emil Werth, Grabstock, Hacke und Pflug, 1954, özellikle s. 98'deki işaretlere atif yapıyorum.
( 3 2 2 ) British Museum Royal 14 R XXIII, f° 22 (161 l'e doğru).
C 2 1 ) J. Savary des Brulons, Dictionnaire üniverselle de commerce.... 1759, I, sütun 804.
( 3 2 4 ) X. de Planhol, art. cit. Annales de Geographie.
(3») İbid., s. 121.
( 32k ) X. de Planhol, De 'a plaine..., s. 202.
( 3 2 7 ) İzleyen bütün kesin, emeler X. de Planhol, "Geographie politique et nomadisme en Anatolie," Revue
internationale des Sciences sociales, XI, 1959, no. 4'den alınmıştır.
('-") François Savary Breves kontu, Relation des voyages de monsieur... tant en Terre Saincte et Aegypte,
gu'aux Royaumes de Tunis et Arger, 1628, s. 37.
( , 2 ' ) Fernand Braudel, "Les Espagnds en Algerie, 1429-1792," Histoire et Histoirens de l'Algerie, 1931, s
245-246.
( 31 °) Bkz. aşağıda.
( 3 3 1 ) Henry Holland, Tr av el in the Ionian Isles, Albania Thessaly, Macedonia during theyears 1812 and 1813,
Londra, 1815, s. 91-93.
(332) Op. cit.. I, s. 144.
(333) Op. cit.. 1, s. 31.
("") Memoires, IV, s. 76.
(335) Op. cit., s. 109, 112, 251, 295.
 NOTLAR 1. BÖLÜM, 2. KESİM

(') Eric de Bisschop, Au delâ des horizons loinıains, I, Paris, 1939, s. 344. Cervantes'in bir cümlesini alırsak
"navegando de tierraa con intencion de no engolfarnos", Nouvelles exemplaire. 1.254. Cenova'dan İspanya'ya
yapılan bir yolculuk söz konusudur.
( 2 ) Pierre Martvr'den Tendila kontuna ve Granada başpiskoposuna İskenderiye'den 8 Ocak 1502'de
yazılan mektup (no.231), yeniden yayınlayan, Luis Garcia y Garcia, Una embajanda de los Reyes Catölicos a
Egipto, 1947, s. 55 dn.
(') Costeggiare, kıyıdan gitmek, aynı zamanda temkinli olarak gitmek: Venedik doge'si Ferrare düküne
"costegiando" gitmesini tembihlemektedir, A.d.S. Modena, Venezia 77 IX, P 43, J. Tebaldi'nin düke
gönderdiği 29 Nisan 1526 tarihli mektup. Tersi dümdüz gitmektir, yani s'engoulfer, "a camin francese"
gitmektir. Deniz genel Kaptanı T o m a s s o Contarini Korfu'dan 10 T e m m u z 1558'de şöyle yazmaktadır: "... La
nolte, si comme le scrissi, levatomi me ne venni qui a camin francese, senza tochar alcun loco..." A.d. S. Venedik,
Proveditori da Terra e da Mar, 1078. D a h a az açık olan bir başka ifade: vinere de lungo. A.d.S. Venedik, Senato,
Mar 19 P 34, 28 Aralık 1517, Kıbrıs'tan yüklenmiş buğday gemileri... "sono venuıo de longo a Venetia senza
tocar Corphu" İspanyolca ifade a largo mar'dır, CODO/N LV, s. 8 (1628).
( 4 ) Raguza arşivleri, tam atıf kaybolmuştur: Bkz. Bertrand de la Borderie, Le Discours du Voyage de
Constantinople, Lyon, 1542, s. 6; Belon du Mans (op. cit., s. 85) Magnesia burnunun o kadar yakınından
geçmiştir ki "gemimizden karaya bir taş atabilirdik". Kıyının esiri olan gemiler, Saco de Gibraltar, s. 134, 136.
( 5 ) J.dc Barros, Da Asla. Dec., I, Kitap IV, Bölüm XI (ed. A. Baiao, s. 160): "Jantando em un porto e ceando
em outro".
( 6 ) D a m i a o Peres, Histöria de Portugal, 1928-1933, IV, s. 214; Thome Cano, Ar t e par fabricar... naos de
guerra y merchante..., Sevilla, 1611, s. 5 v°. Escalante de Mendoza, 1575, "marineros de costay derroıav otros de
alta mar" arasında ayırım yapmaktadır. Ne Biscaye ile Fransa arasında gidip gelenler..., ne de " D o ğ u
Akdeniz'in tümüne doğru gidenler açık deniz gemicisi, değillerdir"; Henri Lapeyre, Üne famille de marchands:
Les Ruiz. 1955. s. 194.
(') Op. cit., s. 25.
(") Bkz. Arşidükler Rodolphe ve Ernest'in yolculukları (E. Mayer-Loewenschwerdt, Der Aufenthalt der
Erzherzöge R. und, E. in Spanien, 1564-1571. Viyana, 1927) veya Kardinal Camillo Borghese'nin yolculuğu
(A. Morel Fatio, L'Espagne au XV1T siecle, 1878, s. 160-169). Kardinal Livorno. Savona. Palamos'da
"Costegiande la rivera di catalogna" duraklamıştır. Marie de Medicis 13 Ekim-3 Kasım 1600 arasında
Livorno'dan Marsilya'ya 23 günde gitmiştir. Agrippa d'Aubigne, Histoire Üniverselle, ed. A.de Ruble, Socieıe
de 1'Histoire de France, 1886-1897, IX, s. 338-339.
O Preveze, İnebahtı... Ama aynı zamanda H o u g u e , Abukir, Trafalgar. Günümüzde savaş Okyanusların
ortasında kaybedilecek değil midir? R. La Bruyere, Le drame du Pacifigue, 1943, s. 160.
( l 0 ) Paul Masson. Histoire du Commerce Français dans le Levant auXVlf siecle, 1896, s. 487-488. Burası eski
Marsilya yoludur, ancak şu farkla ki, XIII. yy.'da çok az sayıda tekne Messina'da duraklamadan Suriye'ye
gitmekteydi.
( " ) Belon du Mans, op. cit, s. 81 v° vd.
C 2 ) U g o Tucci, "Sur la Pratique venitienne de la navigation au XVTsiecle", AnnalesE.S.C.. 1958, s. 72-86.
( I 3 ) Simancas E° 1392, Figuera'dan Kral'a, Cenova 30 Nisan 1563 tarihli mektup: Monaco dükü
Tortosa'dan gelen yün yüklü escarchopine'i, geçiş hakkım ödemedikleri gerekçesiyle tutuklatmıştır. Mallar
Floransa'daki İspanyol tüccarlarına gitmekteydiler. Dük ayrıcalığının V. Carlos tarafından teyid edildiğini
iddia etmektedir. A.d.S., Cenova, L.M. Spagna, 10-2419; bir Savua kadırgası, Ekim 1588'de bizzat Cenova
sahillerinde, karadan bir mil uzaklıkta, zeytinyağ yüklü kayıklara el koymuştur, çünkü bunlar Villefranche'da
resim ödememişlerdir. 1558 yılına kadar geri giden Villefranche resmi hakkında bkz.: Paul M a s s o n . o p . cit., s.
72-73 ve Histoire du Commerce Français dans le Levanı au XV UT siecle. 1911, s. 192-193; C.S.P. VII, s. 2 2 9 , 2 5
Haziran 1560; A . N . Marine B31; Cenova Manoscritti no.63, 1593; A.d.S. Floransa, Mediceo 2842, 11 Ağustos
1593; A.N., Affaires Etrangeres B l , 511 Cenova, 17 Haziran 1670; Lettres de Henri IV, s. 126.
C 4 ) Birtek Piombino'ya (bağımsız bir senyörlük devleti olan Piombino'nun C o s i m o de Medicis tarafından
1548'le 1577 arasında işgal edileceği bilinir) sahip olunması, İtalyan seyrüseferine engel oluşturabilir diye kabul
edilmektedir. Cenova'nın İspanya'dan uzaklaşması halinde, Piombino'nun İspanya-İtalya bağlantısını
sağlamaya ehil tek liman olduğu doğrudur: Livorno iyi bir liman değildir, M o n a c o "poco capaz" dır (J.de
Vega'nın Pedro de Marquina, Buschbell, art. cit., s. 338'e yazdığı giriş, Eylül 1545 Piombino hakkında, Arch.
Hist. Nacional, Madrid, 2719 numaralı katalogda muazzam bir belge yığını bulunmaktadır. H. Lippoma-
no'dan doge'ye (A.d.S. Venedik) Madrid, 26 Ocak 1587 tarihli mektup; Toskana dükü presidiolar için, hatta
bunlardan sadece bir tanesi için 1 milyon altın verecektir. II. Felipe buna razı olmak istememektedir: "perche
tra la altre cose non haverebbe dalle parte di Calatogna e da tutte le rive di Spagna fino a Napoli alcun porto di
conto..."
( " ) Rıchard Ehrenberg, D as zeitalter der Fugger, 1922, I, 373; Paul Herre, Weltgeschichte am Mittelmeer,
1930, s. 229-231.
("') P. Gaffarel, Histoire du Bresil Français au XVF siecle, 1878, s. 100-101.
( " ) A.d.S. Venedik H° Lippomano'dan Doge'ye, 19 Kasım 1586.
( " ) A.d.S. Floransa, Mediceo 2079, f 337 ve 365. Çektiriler muhtemelen İtalyanlara aittirler. Brezilya'dan
Livorno'ya doğrudan yolculuk, fakat bu bir Portekiz teknesi tarafından yapılmışa benzemektedir, Mediceo
2080, 29 Kasım 1581. Büyük dük Ferdinand tarafından yeni topraklar keşfetmesi için "aile indie" gönderilen
bir nave'de 1609'da zikredilmektedir, Baldinucci, Giornale di ricordi, Marciana, VI, XCIV. Burada bir tarih
yanlışlığımı vardır? Büyük dük Ferdinand XVII. yy'ın başında Brezilya'nın bir kısmını kolonileştirmek üzere,
Hollandalılarla anlaşmıştır, Giuseppe G i n o Guarnieri, Un audace impresa marittima diFerdinandoIdeiMedici,
con documenti e glossario indo-caraibico, Piza, 1928, s. 24 dn.
( " ) J.Cvijic, op. cit., s. 377.
( 2 0 ) Edouard Petıt, Andre Dona. un amiral condottiere au XVF siecle. 1466-1560, 1887, s. 175; Belon.op. at,
s.92'de "Eskiler bizim bugün karşımızda olanlardan daha fazla serüsefer güçlüğüyle karşı karşıyaydılar... ve
bunlar çoğu zaman karayı görecek kadar açılabiliyorlardı. Fakat şimdi herkes mıknatıs taşının erdemini biliyor
ve seyrüsefer kolay" diye yazmaktadır. Ve korsanların da mıknatıs taşını kullandıklarını işaret etmektedir.
Fakat aslında açığa gitmek zorundr olanlar korsanlar değiller midir? Pusula Akdeniz'e XII. yy'da Çin'den
gelmiş olmalıdır. Fakat acaba bu kesin midir?
F.C. Lane, "The E c o n o m i c meaning of the invention of the compass," The American HistoricalReview, c.
LXVIII, no.3, Nisan 1963, s. 615.
21
( ) Bisschop, o/ı. cit., s. 332'de İspanya'nın kurak ve asık suratlı Akdeniz kıyılarına dair işaretler. Siegfried,
op.cit., s. 319'da Akdeniz'in kuru ve çoğu zaman boş kıyılarına ilişkin notlar. Aynı farkına varışlar, R.Recouly,
Ombre et soleil d'Espagne, 1934, s. 174; yüzlerce kilometre boyunca ne bir kente, ne de bir köye
rastlanmamaktadır. Boş ama aynı zamanda sığınak yeri olmayan kıyılar. Palos burnundan. Salon burnuna
kadar olan İspanya kıyıları böyle olup, Valencia ve Alicante dışında kara rüzgârlarına karşı sığmağa sahip
değillerdir (Instructions nautiques, no.345, s. 96). İspanya'nın Akdeniz kıyılarının tümü üzerinde, açıktan esen
rüzgârlara karşı doğal sığınak bulunmamaktadır (ibid., s . l ) Provence'ın dağlık ve çıplak kıyıları, H o n o r e
Bouche, Chorographie, ou des descriptions de la Provence..., 1664, s. 18.
( 2 2 ) Richard Hennig, Terrae Incognitae, 2. yay., 1953, III, s. 261.
( 2 3 ) J o a o de Baros, Da Asia, Aralık, I, Kitap I, Bölüm 2, Venedik, 1551, s. 7.
( 2 4 ) G e o r g Friederici, Der Charakter der Entdeckung undEroberung Amerikas durch die die Europaer, 1936,
II, s. 23.
25
( ) Vitorino M a g a l h a e s - G o d i n h o , L'economie de l'empireportugais auxXV et XVT siecles. L'oret lepoivre.
Route de Guinee et route du poivre, Paris, 1958, daktilo tez, Sorbonne, s. XLVIII vd.
( 2 6 ) Y.M. Goblet, Le Temps, 30 Nisan 1938.

( 2 7 ) Yüksek küpeşteli rengârenk Ege kayıkları (W. Helvvig, Braconniers de la mer en Grece, Fra. çev., 1942,
s. 133). Balear denizinde bugün hala ince goelette'lenn portakal taşıdıkları görülmektedir, R. Recouly, s. 179.
( 2 8 ) Emmanuel Grevin, Djerba I'ile heureuse et le Sud Tunisien, 1937, s. 35.
( 2 9 ) Theophile Gautier, Voyage â Constantinople, 1853, s. 36. Kavala limanının bugünkü görüntüsünü
seyrediniz (M.N., "Kavvalla die stadt am vveissen Meer," Kölnische Zeitung 16 T e m m u z 1942); tütün, zeytin ve
kurutulmuş kalamar yüklü yelkenliler.
( 3 0 ) Kom. A. T h o m a z i , Histoire de la navigation, 1941, s. 23.
( 3 1 ) Özel tasvirler için, Napoli körfezi hk.bkz., Instructions Nautiques, no. 368, s. 131.; Volo körfezindeki
sayılamayacak kadar çok ada için, Helwig, op. cit., s. 16; Quarnero körfezi, hk., H. Hochholzer, "Die küsten
der Adria als Kultur-Siedlungs-und-Wirtschaftsbereich," Geogr. Zeitschr., 1932.
( 3 2 ) Dolu'den D a x piskoposuna, İstanbul 18 Şubat 1561 tarihli mektup, E. Charriere, op.cit.-, II, s. 650-52:
Tana'ya yönelik m o s k o f saldırıları hk. Moskoflar nehirlerin d o n m u ş olmalarından yararlanmaktadırlar.
İlkbaharda kendi bölgelerine çekilmektedirler (İbid., s. 647-48 ve 6 7 1 - 7 2 , 5 Şubat ve 30 Ağustos). Rusların deniz
korsanlığına dair 1608 tarihli bir işaret: Avisos de Constantinople, 12 Haziran 1608, A N. K 1679. Deniz paşası
(Kaptan-ı derya ? M A K ) Onlara karşı kadırgalar yollamayı düşünmüş, fakat kadırgaların bu hafif teknelere
karşı hiçbir şey yapamayacakları ona söylenmiştir. Onlara karşı "caiches que son barcos medianos" göndermek
daha iyi olacaktır. 1622'de Polonya hizmetindeki Kazaklar Karadeniz'e saldırmışlar, "Tatar başkenti" Kefe'yi
yağmalamalardır, Napoli, S tona Patria, X X V I I I , B 11, P 230 v°; 1664; J.B. Tavernier op. cit., s. 274.
( " ) Tavernier (op. cit, I, s. 275), 1664'de Mıngrelia'nın Türkiye'yle hep iyi ilişkiler içinde olduğunu
kaydetmektedir, "çünkü Türkiye'de tüketilen demir ve çeliğin büyük kısmı Karadeniz yoluyla Mingrellia'dan
gelmektedir"
C 4 ) Belon du Mans, op. cit., s. 163.
( " ) "Şu öfkeli deniz..." 19 Mayıs 1579, E. Charriere, op. cit., III. s. 799. Karadeniz tekneleri çoğu zaman
eksik safralıdırlar. Kereste yüklü bir geminin batması konusunda, Tott, Memoires, op. cit., II, s. 108.
( 3 6 ) Avis de Constantinople 17, 18, 24 Ekim 1575, Simancas E° 1334.
( " ) Karadeniz İtalyanlara 1265'e doğru, Bizansın siyasal çöküntüsü sırasında açılmıştır: G.Bratianu,
Etudes byzantines, 1939, s. 159.
('*) A.Philippson, " D a s Byzantinische Reich als geographische Erscheinung," Geogr. Zeitchr., 1934, s.
448.
( M ) I Nistor, Handel und Wandel in der Moldau. 1942, s. 23.
( 4 0 ) Karadeniz'deki Batı ticareti büyük bir sorundur. Raguza ticareti hakkında bkz. aşağıda. Venedik
zaman zaman gene de bazı teknelerini Karadeniz'e s o k m u ş olmaladır (H.F°'daıı doge'ye Pera, 25 Mayıs 1561
tarihli mektup, A.d.S. Venedik Sen" Secreta, Const. Fza 3C. Mingrelia'ya giden küçük bir Venedik çektirisisöz
konusudur). Floransa ile İstanbul arasındaki kapitülasyon taslağında (A.d.S. Floransa, Mediceo 4274),
Floransalıların Karadeniz'de serbest dolaşım taleplerine dikkat ediniz, 1577.
( 4 1 ) G.I. Bratianu, "La mer Noire, plaque tournante du trafic internationale â la fin du Moyen A g e , " Revue
du Sud-Est Europeen, 1944, s. 36-69.
( 4 2 ) Bkz. aşağıda II. D o n ile Volga arasında kanal açılmasına ilişkin büyük sorun hk. bkz. J. Mazzei,
Politica doganale differenziale, 1931, s. 40 ve daha iyisi W.E. D. Ailen, Problems of Turkish power in the sixteenth
century, 1963, s. 22 vd.
(43) J. W. Zinkeisen, Geschichte des osmanischen Reiches in Europa, 1840-1863, III, s. 299 vd.
( 4 4 ) Robert Mantran, istanbul dans la seconde moitie du XVIV siecle, 1963'de bildik adlara sahip Türk
teknelerini sıralamaktadır: fırkata (fregate), zaika (saique ve caigue), kalyon (galion), s. 318, dn. 2, tam anlamıyla
bir Rum teknesi olan ve Ege ile Marmara'da buğday taşıyan zaika ile inşa edildiği limanın adını taşıyan ve sadece
Marmara'da dolaşan karamürseli birbirlerinden ayırmak gerekir mi? s. 448-489: Karamürsel yarım güverteli, üç
yelkenli ve kürekli bir teknedir. Batılı metinler bu konuda uyum halinde değillerdir.
(,t5J Casa Grande e senzale, Rio de Janeiro, 5. yay., 1946, s. 88; Paul Achard, La vie extraordinaire deifreres
Barberousse, op.cit., s. 53.
( 4 6 ) G o n z a l o de Reparaz, Geografia y politica, Barselona, 1929, passim.
( 4 7 ) E.F. Gautier, Les siecles obscurs du Maghreb, 1927, s. 280.
( 4 8 ) Simancas'daki Estado Castilla serilerine göre, bkz. aşağıda II.
( 4 9 ) 13 Mart 1565, Simancas E° 146.
( 5 0 ) R. Ricard, "Les Portugais au Maroc," Bulletin de l'Ass. Guillaume Bude, T e m m u z 1937, s. 26.
( 5 1 ) D . de H a e d o , Topogrophia..., op.cit., s. 19 v°
( " ) F. Braudel ve R . R o m a n o , Navires et marchandıses â l'entree du port de Livourne. 1547-1611. 1951, s.45.
(53) ibid., s. 45.
( 5 4 ) J. Denuce, L'Afrique au XVT siecle el le commerce anversios, 1937. s. 12.
(") II. Felipe'den Kastilyalı Adelantado'ya S. Lorenzo 4 Eylül 1594 tarihli mektup, Simancas E° Kastilya 171
P 107, II. Felipe tekneleriyle Ceuta'da olan, Adelantado'nun Sun Vicente Burnuna kadar bütün kıyıyı
temizleme niyetinde olup, Lizbon'a kadar gitmek istediğini öğrenmiştir.
( " ) Ustariz, op. cit.. s. 260-261 (1724).
( " ) A.d.S. Venedik, Alvise Correr'den Doge'ye Madrid, 28 Nisan 1621 tarihli mektup. Venedikli "Boğazın
bir kıyısından diğerine olan uzaklık hesaba katılınca" başarının çok güç olduğunu kaydetmektedir.
( 58 ) Xavier A. Flores, Le "Peso Politico de todo el mundo" cf Anthony Sherley, 1963, s. 176.
(59) ibid., s. 111.
( 6 0 ) A.d.S. Venedik, H° Lippomano'dan Doge'ye Madrid, 19 Kasım 1586 tarihli mektup; Cezayir korsan
dayısı Murat'ın "karanlık bir gecede" geçişine dair.
( 6 1 ) R.B. Merriman, The Rise of the Spanish Empire, 1934, IV, s. 248, 434. Acaba bu R. Konetzke, op. cit., s.
148'de savunulduğu gibi kendi küçük işleriyle çok meşgul olan Aragonluların kabahati midir? Bu noktada onu
istekli izleyemiyorum.
( 6 2 ) Giovanni Livi, La Corsica e Cosimo dei Medici, 1885.
( 6 3 ) A.d.S. Floransa, Mediceo 2080.
( 6 4 ) Jean Delumeau, Vie economique el sociale de Rome dans la seconde moitie du XVF siecle, I, 1957, s. 128
( 6 5 ) D o n i l o Presotto, "VenutaTerra" et" Venuta Mare" nelbiennio 1605-1606, daktilo tez, Cenova Ekonomi
ve Ticaret Fakültesi, 1964, s. 31 vd.
( " ) Giovanni Rebora, Prime ricerche sulla "Gabella caratorum Sexaginta maris", daktilo tez, Cenova
E k o n o m i ve Ticaret Fakültesi, 1964, s. 31.
( 6 7 ) D a n i l o Presotto, op. cit., s. 53.
( 6S ) A.d.S. Floransa, Mediceo 2080.
(") Principes de geographie hamanie, s. 265.
(™) Bkz. aşağıda.
( 7 1 ) Jacquez Heers, Genes au XV siecle, 1961, s. 275.
( 7 2 ) Memoires de Messire Philippe de C o m m i n e s augmentes par M. l'abbe Lenglet du Fresnay, Londra ve
Paris, 1747, IV, s. 103. Nave'\er en fazla 2100 ve 1750 ton çekmektedirler ve herhalde 1500 ve 1250'dirler.
( " ) Mapa del mar Adriatico, 1568 Sim. E° 540. Bu konuda muazzam bir yazın bulunmaktadır: bkz. Le
Danois, op. cit, s. 107; A. Philippson, op. cit., s. 40-41; J. Boucard,"L'histoirerecentedel'Adriatique," C.R.S. de
la soc. geologique de France, no.5, Mart 1925. Şu birkaç kesin ölçümü H. Hochholzer'den alalım (art. cit.,
Geogr. Zeitschr., 1932, s. 93-97): Adriyatik Venedik'ten Otranto'ya 700 km'dir; alanı-140.000 km 2 - böylece
Finlandiya körfezinden altıda bir oranında daha geniş olmaktadır. Bir daire haline getirilseydi, çapı 492 km.
olurdu. Kıtasal ve adasal kıyıları sırasıyla 3887 ve 1980 km.'dir, yani toplam olarak 5867 km. Venedik ve
Arnavutluk kıyısı hariç — 1 0 m.'de su altı tabanı bulunmaktadır.
( 7 4 ) Maurice Holleaux, Rome, la Grece et les monarchies helleniques, 1921, s. 176-177.
(") B.N. Paris, Esp. 127, P 7, XVII. yy. başı.
( 7 6 ) E. Alberi, Relazioni degti ambasciatori veneti, II, V, s. 465.
( 7 7 ) B.N. Paris, Fr. 16104.
( 7 5 ) Limandan yoksun batı kıyısı, Instructions Nautiques, no. 408, s. 32.
( 7 9 ) A.d.S. Venedik, Senato, Mar. 15 P 2.
("") Venedik Türk tehlikesinden ötürü Korfu'yu takkim etmeye karar vermiştir; D a x piskoposundan Krala,
Venedik 29 Temmuz, 12 Ağustos 1559 tarihli mektuplar, E. Charriere, op. cit., II, s. 600-601.
( 8 1 ) V. Lamansky, op. cit., s. 610-611.
("2) P. Canaye, op. cit., s. 190-192, yıl 1573.
C 3 ) V. Lamansky, op. cit., s. 611.
( 8 4 ) Correr, D . deli Rose 21, P 29.
( 8 5 ) Felice Toffoli, "Del c o m m e r c i o d i Veneziani ai tempi della Repubblica, con accenia a Trieste," 1867, s.
24, Osservatore Triestino, Mayıs 1867.
( 8 6 ) Serafıno Razzi, La Storia de Raugia, 1595, yay. 1803, s. 260.
("') A.d.S. Venedik, Cinque Savii ala Mercanzia, busta 4 (Gio. Batta Nani'nin tarihinden) D a h a önce
sayılamayacak kadar olay. Bkz. Raguza rektörünün Venedik'teki Raguza konsolosuna mektubu (16 Ocak
1567): %10 bir gümrük resmi ödenmesini isteyen Corzola kontu tarafından el konulan mallara dair (Raguza
arşivleri, L.P., I, P 34, A.d.S. Venedik, Cingue Savii, Busta 3, kopyası, 10 A ğ u s t o s 1597)
( 8 8 ) Venedik, Cinque Savii alla mercanzia, busta 3, Beş Bilge'den Doge'ye 29 Aralık 1634 tarihli mektubun
kopyası. Gümrük vergilerinin kaldırılması yoluyla Ancona'ya ve onun deri ticaretine karşı girişilen mücadele.
( 8 9 ) 1559'da büyük Durazzo olayı: Türk korsalarını izleyen providittore Pandolfo Contarini, bunların
Durazzo'ya sığındıklarını görmüştür; Venedikli bu durumda kenti topa tutmuştur... Bkz. Campana,Z.a vitadel
catholico... Filippo II, 1605, II, XI, s. 82-83 ve D a x piskoposunun krala 30 Nisan, 20 Mayıs 1559 tarihli
mektupları, E. Charriere, op. cit., II, s. 573-575. 1560'da bu kez barışçı olarak Türklerin ele geçirdikleri "otuz
üç cazals" Sebenico civarında geri almıştır (Dolu'dan D a x piskoposuna, İstanbul 21 Eylül 1560 tarihli mektup,
E. Charriere, op. cit., II, 625-628).
( 9 0 ) A.d.S. Venedik, Cinque Savii, 9, P 175.
( 9 1 ) H e m e n tamamı kendi denetimi altında olan, hatta uzaktan ithal edilen tuzu bile denetim altında tutan
Venediğin Adriyatik tuzlalarının tuzuna ilişkin bu siyaseti belirgindir. Kuşkusuz bu siyaset zorunludur: 1583-
85'de üç yıl boyunca Venediğin ihraç deniz ticareti 1.600.000 düka tutarındadır "dentro del colfofm a Corfu" ve
600.000 ve ötesindedir (A.d.S. Venedik, Papadopoli, codice 12, P 22 v°). Hesaplama mallar üzerindeki % 5'lik
"datio delta uscita" dan hareketle bir çağdaş tarafından yapılmıştır. Adriyatik'te gerçek bir ek para olan tuz
hakkında bkz. Fernand Braudel, "Achats et ventes de sel â Venise (1587-1793)," Annales (E. S. C.). 1961, s. 961-
965 ve ekli harita. Venedik tuz aracılığıyla Balkanlı hayvan yetiştiricilerini müfterileri arasında tutmaktadır.
(92) A.d.S. Venedik, Cinque Savii, 1 3 M a y ı s l 5 1 4 : İskenderiye'ye doğrudan zeytinyağı, badem, ceviz, kestane
götürme ve yükleme hakkı.
( 9 3 ) A.d.S. Venedik, Senato Mar., 186, 6 Mart 1610.
(94) ibid., 19, 20 Haziran 1520.
( 9 5 ) Francisco de Vera'dan II. Felipe'ye 7 Ekim 1589 tarihli mektup, A . N . K 1674.
( 9 6 ) İmparatordan Dietrichstein'a 2 Mayıs 1570 tarihli mektup, P. Herre, Europaische Politik im cyprischen
Krieg, 1570-73, 1902, s. 148. Viyana ile Venedik arasındaki kavga ve müzakereler hakkında bkz. G. Turba,op.
cit.. XII, s. 177 dn (23 Kasım 1550), XIII, s. 148 (9 Haziran 1560). A l m a n y a "Adriyatik'te ancak VI. Carlos'un
hükümdarlığı döneminde serbest bir yol bulabilmiştir", bkz. art. cit., s. 377-378, daha iyisi, J. Kulischer,
Allgemeine Wirtschaftsgeschichte. 1928-1929, II, 236-237.
( 97 ) A. Le Glay, Negociaüons diplomatiques enire la France et /'Autriche duranı les trentepremieres annees du
XVI siecle I, 1845, s. 232.
98
( ( ) Örneğin, A.d.S. Venedik, Cinque Savii, 2, 26 Şubat 1536: Venediklilerin veya yabancıların hesabına
D o ğ u Akdeniz'den yüklenen mallan taşıyan Venedik gemileri çoğunlukla Sottovento kentlerine bunları boşaltmak
üzere doğrudan gitmektedirler, bu onlara biçimsel olarak yasaklanmaktadır. Dalmaçya'ya taşınan Apulia
şarapları hakkında bkz. Giustiniano muhtırası, 1576, B.N. Paris, İtal. 220, P 72, kopyası. Ve daka 5 Ekim
1408'de "körfez dışına buğday ihracı formüle edilmiş bulunmaktadır (Cinque Savı'i, 2).
( " ) Çok sayıda atıf, örneğin, A.d.S. Venedik Senato Terra, 4 P 123 v°, P 124 27 Eylül 1459, Senato Mar G,
P 89 v°, 28 Eylül 1459. Ceneviz korsanlığı da, Senato Mar 6, P 196 v°, 16 Haziran 1460.
( I 0 °) Türk korsanlarının ilk belirmelerinden biri, A.d.S. Venedik, Senato Mar., 18, P 119 v°, 9 Eylül 1516,
söz konusu olan korsan Kurdoğlu'dur, körfezin girişinde 12-15 yelkenliyle görülmüştür.
( 1 0 1 ) 1533'de Avlonya önlerinde sahte bir manevra 2 Venedik kadırgasını 12 Barbaroslukalyotasına teslim
etmiştir, Giuseppe Cappelleti, Storia della Repubblica di Venezia del suo principio alsuofine, Venedik, c. VIII,
1852, s. 199.
02
O ) Ancak 1570'den itibaren vahimleşme olmuştur, Museo Correr, D. delle Rose, 481, 1 Ekim 1570;
korsanlar şarap ile zeytinyağdan 76.000 dükalık kısmını almışlardır.
( , 0 J ) V. Lamansky, op. cit., s. 600-601
( 1 0 4 ) G i a c o m o Tebaldi'den Ferrare düküne Venedik 28 Mart 1545 tarihli mektup, A.d.S. Modena, Venezia
X X I V , 2 3 8 3 / 7 2 "Quelli diavoli Scochi hano preso certi navilii richi et impicato tutti quelli v'erano dentro
com'intesero ch'erano venetiani"
105
( ) Correr, D . delle Rose 21, P 78.
( 10 ») Correr C i g o g n a 1999 (t.y.)
("") A.d.S. Venedik, Papadapolı 12, P 25.
O Diğer yüzlercesi arasında H. Hochhdzer'in tanıklığı, art. cit.. s. 150. Attilio Tamaro'nun kitabındaki
abartmalar ve savunular kabuledilecek gibi değillerdir, Adriatico golfo tf Italia, 1915. Bu tedbir alındıktan sonra
incelemelerindeki değer ve yetenek kabul edilebilir, "Documenti inediti distoria triestina, 1298-1544,"
Archeografo trıestino, XLIV, 1931 veya Storia di Trieste, 2 cilt, R o m a , 1924. Bozzo Boldi tarafından ileri
sürülen ilginç bakış açılan, L'isoladiCherso, önsöz R. Almagia, fas. 3,studi geograficipubblicatidal Consıglio
Nazionale delle Ricerche, 1934; Bu adadaki İtalyanlığın temelleri, toplumsal ve ekonomik temeller, büyük
mülkiyet ve deniz teçhizatı olmuştur.
O A n t o n i o Teja, "Trieste e l'Istria negli atti dei notai zaratini del 3 0 0 " , Annali del R. ist. Tech. Rismondo.
1935; Silvio Mitis, II goverrıo della repubblica verıeta nell'isola di Cherso, 1893, s. 27.
("°) A. Philippson, " D a s byzantinische Reich als geographische Erscheinung," Geogr. Zeitschr, 1934, s.
441-455.
( ' " ) Korsanlığa gönderilen kadırga komutanlarına PandolfoStrozzi'nin talimatları, Livorno 1 Nisan 1575,
A.d.S. Floransa, Mediceo, 2077, P 540 v°. Saldırı şu güzergâh üzerinde yapılacaktır: Messina, Passero burnu,
Misurato burnu, çünkü bu sonuncu Afrika burnunun yakınından D o ğ u Akdeniz'den gelip Trablus Tunus, Bone
ve Cezayir'e giden nave'ler geçmektedir.
(" 2 ) Bir havzadan diğerine göçler konusunda, Murcia'da mahkûm olan iki Rum'a bkz., 14 Mayıs 1554
( A . H . N . , L° 2796). Madrid'e giden Rumlar (Terranova'dan S.M.'ne Palermo 20 Aralık 1572 tarihli mektup,
Sim. E° 1137). XVI. yüzyılda Livorna'daki Rumlar hakkında, çok sayıda belge vardır. Cadizli bir Rum
Cezayir'deki Türkler tarafından esir alınmıştır, 1574, D. de Haedo.op. cit., s. 175 v° Mayorka'da bir Kıbrıslı, 19
Şubat 1589, Riba y Garcia, El consejo supremo de Aragon en el reinado de Felipe II, 1914, s. 285. İspanyol
bahriyesi emrinde Rumlar, Tiepolo'dan doge'ye 19 Ağustos 1560 tarihli mektup, Calendar of State Papers
(Venetian), VII, 247.
( m ) J. Sauvaget, Introduction â l'histoire de l'Orient musulman, 1943, s. 43-44.
("") 1509-151 l'de Pedro Navarro'nun büyük seferleri esnasında Katolik Ferdinando'nun amacı yalnızca
Magrip korsanlık merkezlerini söndürmek veya bedelinin Afrika olacağı yeni bir Granada savaşına yol açmak
olmayıp (bunu o değilde Izabella görmüş ve düşlemiştir), özellikle tahıldan yana zengin Sicilya'ya Güney
İspanya kıyılarından desteklenen bir deniz yolu açmak olmuştur. Oran 1509'da ele geçirilmiştir ve İspanyol
armadası daha 151 l'de Trablusgarp'ı zaptetmiştir. Bu hız görevin anlamını açığa vurmaktadır ( F e m a n d
Braudel, "Les Espagnols et l'Afrique du Nord," Revue Africaine, 1928). Lucien Romier, V. Carlos'un
Provence'a karşı giriştiği seferde benzeri bir niyeti açığa çıkardığını sanmıştır.
( I l 5 ) V. Lamansky, Secrets d'Etat de Venise, Saint-Petersburg, 1884, s. 563-64, 1559 Venedik muhtırası.
( ' " ) Roma Antikitesi döneminde büyük Doğu-Batı zıtlaşması hk. -ki bu benim ileri sürdüğüm şeyi teyid
etmektedir- bkz.: Bratianu, Etudes Byzantines, 1944, I, s. 313; Pierre Waltz, La Question dtOrient dans
l'Antiquite, 1943, p. 282.
7
(" ) R. Pfalz, art. cit., s. 130. dn. l'de 1928'de Cenova kıyılarında 10.280 kental balık avlandığını ve kentin
ihtiyacının da 20.000 kental olduğunu işaret ediyor. İtalyan balıkçısı Fransız balıkçısından dört kere ve İngiliz
balıkçısından sekiz kere daha az kazanmaktadır ve Fransa ile İngiltere'de balık daha pahalı değildir.
("*) Ton avı konusunda, II. Felipe'den Alba düküne 4 Mayıs 1580 tarihli mektup ( C O D O I N , X X X I V , s.
455), 19 Mayıs 1580 (ibid., s. 430), 18 Nisan (ibid.. X X X L L , s. 108), A. de Morales, Las antigüedades de las
ciudades de Espana, Madrid, 1792, P 41 v° 1584'de T o n avının Andaluçya'da Medina Sidonia ve Arcos
düklerine 70.000 düka getirdiğini söylemektedir. Resimsel bir ayrıntı: av sırasında "tocase a tambores y hazese
geme para yr a su tiempa a esta pesqueria con el atruendoy ruydö que se aparaja una guerra" Conil'deki Mayıstan
Hazirana kadar olan balıkavı sırasında deniz kandan kızarmaktadır, Pedro de Medina, Libro de grandezas v
cosas memorables de Espana, ilavelerde yay D. Perez de Messa, 1595, s. 108.
 ( " ' ) E. Le Danois, op. cit.. s. 197-198.
( I 2 °) Danilo Presotto, op. cit., s. 364.
( I 2 1 ) Alberto Tenenti, Cristoforo da Canal-, 1962, s. 82.
C 2 2 ) II. Felipe'nin açık mektubu, 1 Ekim 1561, kâfirlere karşı bir kadırga donatmış olan İskoç
Chasteniers'in lehine, B.N. Paris, Fr. 16103, P 69 ve 69 v°
( 1 2 J ) A.d.S. Floransa, Mediceo (eksik atıf)
C 2 4 ) G. Vivoli, Annali di Livorno, IV, s. 10-11.
O 25 ) ibid., IV, s. 10.
C2®) F.C. Lane, Venetian ships and shipbuilders of the Renaissance, 1934, s. 37-38
O 27 ) ibid.. s. 42.
C 2 8 ) B. H a g e d o m , Die Entwicklung der wichtigsten Schiffstypen, Berlin, 1914, s. 1-3 ve 36; atıflar Lane, op.
cit., s. 4 l ' d e .
O 29 ) Instructions Nautiçues, no. 368, s. 66-70: Andrea Navagero, II viaggio fatto in Spagna, s. 2 (1525):
Genova'dan Rapallo'ya korkunç yollar, ama ülke kalabalık.
("") V. Lisicar, Lopud. Eine historische und zeitgenössiche Darstellung. 1932, Lopud Mezzo'nun adaşıdır
( 1 3 1 ) Museo Correr. D. deli Rose, 21 f> 17(1584), P 19(1586), P 70 v° (1594).
( , J 2 ) A.d.S. Napoli, Sommaria Partium, c.559, P 158, 9 Ekim 1567, örnek olarak.
('") ibid., 532, 5 Kasım 1551.
(,J4) ibid., 560, P 209, 10 Haziran 1568.
(,J5) ibid., 543, P 128, 10 Ocak 1568.
("') ibid., 575, P 40, 17 T e m m u z 1567.
O 57 ) ibid., 577, P 37-39, 10 Ekim 1568; P 89-93, 21 Ocak 1569.
(,J8) ibid., 596, P 193-6, T e m m u z 1572.
( " ' ) Bartolomeo Crescentio R o m a n o , Nautico Mediterranea..., 1607, s. 4.
(I40) ibid., s. 4.
("") ibid., s. 7.
C 4 2 ) Fourquevaux, Depeches, I, s. 12, Quillan ormanlarının kerestesi.
( 1 4 3 ) Raguza arşivleri, Diversa de Foris, X , P 81 v° vd. C o n t o dispese di me Biasio Vadopia.
( 1 4 4 ) A.d.S. Floransa, Mediceo, 4897 bis. P 6 ve 6 v°, 15 Ocak 1566.
(145) ibid.. 2840 P , 3, 23 T e m m u z 1560.
( M *) Simancas E° 1056, P 185, 22 A ğ u s t o s 1568.
(I47) Geographia General de Catalunya, s. 336.
( , 4 8 ) A.d.S. Napoli, Sommaria Partium, 562, P 83, 10 Eylül 1567.
( u 9 ) F.C. Lane, op. cit., s. 219 vd.
O 50 ) Robert Mantran, istanbul.... op. cit., s. 445 dn 2, ve passim.
( ' " ) V. Lamansky, s. 83-89, Simancas E° 1329, Venedik 25 Kasım 1571. Venediğin çabaları sonuç vermişe
benzememektedir. Siyasetin benimsenmiş olmasına rağmen, etkin olduğundan kuşku duyulabilir: İstanbul'da-
ki Fransız elçisinin 8 Mayıs 1572 tarihli bir mektubu Türklerin 5 ay içinde 150 tekneyi top ve mürettebatıyla
birlikte hazırlayıverdiklerini bildirmektedir (E. Charriere, op. cit., III, s. 269).
( I S 2 ) Lane, op.cit., s. 232.
( ' " ) C. Traselli, "Sul naviglio nordico in Sicilia nel secolo XVII" yayınlanmamış makale, Vicens Vives
armağanı içinde çıkacak.
C 5 4 ) Teknelerin maliyetleri hakkında zor bir mücadele mümkündür. Kuzey kerestesinin fiyatı hakkında
değerli bilgiler için: Dispacci şeritti al Senato da! Secretaria Marco Ottobon da Danzica dalli 15 novembre 1590
sino 7 settembre 1591, kopyası A.d.S. Venedik, Secreta Archivi Propri, Polonia 2.
('") Instructions Nautiques, no. 368, s. 7. Nice ile Cenova arasındaki şekilde hava nadiren çok kötü
olmaktadır. Oldukça nadir olan güneyden gelenler, hariç, tüm rüzgârlara karşı korunaklı olan Rosas limanı
için, Instructions, no. 345, s. 135. Antibes limanının sürekli sükûneti: Instructions, no. 360, s. 175. Valencia'da
bile (Valencia körfezinde diye anlayınız) Mistral'in gücü. Karaya yakın olan bir tekne için tehlikeli değildir,
fakat açıkta aynı tekneyi çoğunlukla Balearlara sığınmak zorunda bırakmaktadır: Instructions. no. 345, s. 12.
o Werner Helvvig, op. cit., s. 199.
( I 5 7 ) Bugün bile Ligurıa kıyılarının bazı noktalarına ancak denizden ulaşılabilmektedir. R. Lopez, "Aux
origines du capitalisme genois," Ann. d'hist. econ. et soc.. IX, 1937, s. 434, no. 2. Aynı şekilde demiryolu ve
karayolu bugün Katalonya'daki "Costa Brava"yı dışlamaya devam etmektedirler.
C 5 8 ) Paul Morand'ın Sicilya hakkındaki eğlenceli pasajı, Lewis et irene, 1931, s. 17.
O E. Fechner, in, Bendorf, Das Mittel meer buch, s. 99.
O Wemer Helvvig, op. cit., passim.
( " ' ) Pierre Vilar, op. cit., I, s. 249.
C®2) Köylerin meydana getirdiği katlar arasında eşek gidiş gelişleri, P. Vidal de la Blache, Principes de
Geographie humaine, 1948, s. 86.
( ' " ) Gözlem, Mıchelet'nin sözünü ettiği "şu aç Ligurya kıyıları" için de aynı derece geçerlidir.
(" 4 ) A.C. de Cassis, B.B. 36. Ortaklaşa mallar. 24-25 Eylül 1543. Soruşturmadan anlaşıldığına göre,
" b a ğ l a r ç o k a m a d ü ş ü k v e r i m l i d i r l e r , z e y t i n l e r b a z e n k u r a k l ı k y ü z ü n d e n b e ş yıl hiç ü r ü n v e r m e d e n
kalmaktadırlar topraklar genelde işlenemez haldedirler..." Jules Sion'dan şu mükemmel farkına varış:
"Provence, iyi toprakların darlığının ve kıyı eklemleşmelerınin halkı Barbaroslar gibi yaşadığı bir bölge olmaya
sürükleme tehlikesini atlatmıştır" (France Mediterraneenne, 1934, s. 110).
( I 6 S ) A. P. Usher, "Deposit Banking in Barcelona 1300-1700." Journal of Economics and Business. IV, 1931;
s. 122.
C 66 ) Korsika gibi bir adanın deniz halkının nüfusunun ölçülmeye kalkışılması halinde de, bu Jean
Brunhes'in yaptığı iştir, op. cit., s. 69, ada dışındaki Korsikalı korsanları hesaba katmamak bana tehlikeli
olarak gözükmektedir. Bugün bile Marsilya'da birçok Korsikalı denizci vardır.
( 1 6 7 ) A.d.S. Venedik, Senato Mar. 7, P 2 v°.
( 1 6 8 ) Archivo general de Indias, Sevilla, Justicia, Legajo, no. 7, Dava 1530'dadır. Bu güzel belgeyi
meslekdaşım Enrique Otte'nın nezaketine borçluyum. Denizcilerin adlarına göre kökenleri.
( " ' ) R. Hapke, Niederlandische Akten und Urkunden, 1913, I, s. 35.
( I 7 °) D o m e n i c o Sella, Commercio e industrie a Venezia net secolo XVII, 1961, s. 24, n.I.
( m ) G ö z d e n geçirdiğim Napoli belgeleri XVI. yüzyılın başında sıklıkla kente yerleşmiş katalan tüccarları
zikretmektedir, tıpkı Joanne Hostales'in Sicilya'dan buğday yükleyip bunu Napoli'ye taşıyan nave'si gibi
katalan teknelerini zikrettiği gibi (Nisan-Mayıs 1517, A.d.S. Napoli Dipendenze della Sommaria, fascio 548).
Yüzyılın ortasından sonra bu atıflar çok nadirleşmektedir.
( I 7 2 ) Simancas E° 331, Aragon 1564, 16 uzmanın listesi, marangoz, kalafatçı, kadırga ustası, bunlar
Cenova'dan Barselona'ya "para la fabrica de las galeras" gönderilmişlerdir.
C 7 3 ) V. Lamansky, op. cit., s. 564.
C 7 4 ) Sicilyalılar. P. Garandchamp, La France en Tunisie. â la fin duXVT s.. Tunus, 1920, s. 3 2 , 3 6 , 4 6 , 6 3 , 8 1 ,
95; Napoliler, İbid., s. 30. 31. 33.
('") 24 Ocak 1560, A.N., K. 1494, B. 12, no. 18.
( 1 7 6 ) Bkz. aşağıda II.
( 1 7 7 ) Adalar hakkında Franz Olshaussen'in Ratzel'den ilhamını alan ilginç ve güçlü makalesi, "Inselpsyc-
hologie," Kölnische Zeitung, 12, VII, 1942. Bu farkına varışların başlangıcında, gerçek bir Robinson Crusoe
adası olan Şili'ye ait Mas-a-Tierra'nın durumu ele alınmaktadır.
f 7 8 ) y e bunun karşılığında archipel kelimesinin etimolojik anlamı üzerinde düşünülebilir.
C 79 ) Yerel bir örnek üzerinde, Bonifacio ağzının ada ve adacıkları: lnstruction Nautigues, no. 368, s. 152vd.
Daha geniş bir örnek Kuzey Afrika kıyılarının ada ve adacıklarına dair olanıdır. Instrucıions. no. 360, s. 225,
231, 235, 237, 238, 2 4 1 , 2 4 2 , 2 4 4 , 2 4 6 , 2 4 7 , 257, 262, 2 6 5 , 2 6 6 , 2 6 7 , 2 7 7 , 2 8 2 , 2 8 4 , 2 8 5 , 2 8 7 , 291,297, 3 0 5 , 3 0 8 , 3 0 9 ,
310, 311, 313-14, 331.
C"°) E. Alberi, op. cit., I, III, s. 267, hayatın fiyatının düşüklüğü, "brutta" halkı. 1560'ta nüfusu 66.669
ailedir; katsayının dört olması halinde 266.673 kişi etmektedir. Francesco Corridore, Storia documentata della
populazione di Sarciegna, Torino, 1902, s. 19, 20.
m
( ) "Sardinyaca" ve üç lehçesi hakkında, Ovidio ve Meyer Lübke, in G. Groeber, Grundrissder
Romanischen Phil. 2. yay., s. 551.
O 82 ) 1566'da Türk olan Sakız'ın katolik hrıstiyanlığını uzun süre koruduğu ve D o ğ u Akdeniz'in "küçük
Roma'sı" olarak kutlandığı bilinmektedir. Chateaubriand XIX. yy.'da bile adanın İtalyan görünüşünü
kaydediyordu. Bunun tersine Şövalyelerin Malta'sı ile Pantelleria'nın Arap halkı ile lehçelerini günümüze
kadar muhafaza etme tarzları bilinmektedir. Luther çağına kadar G o t lehçelerini korumuş olan Kırım bir dilsel
ilginçlik olarak zikredilecektir. Fakat Kırım gerçek bir ada değildir ve bu olgu yetenerınce kanıtlanamamıştır.
( 1 8 3 ) Livorno ile olan bağlantı düzenlidir. Valencia'ya kadar Sardinya peynir ihracatı: Simancas E° 3 3 5 , 6
Eylül 1574, P 46.
( 1 8 4 ) Pietro Amat di San Fılippo, "Della schiavitu e del servaggio in Sardegna," Miscellanea di storia
italiana. 3. dizi, c. II, 1895.
( 1 8 5 ) Stefano Spinola'dan Mantova markisine, Cenova 30 Nisan 1532 tarihli mektup, A.d.S. Mantova, A
G o n z a g a , Cenova 759, kötü hava Türklerin iki kadırga, dört kalite ve bir futalarını Sardinya kıyılarına atmış
bunların hemen hepsi kurtulmuşlardır.
o P. Vidal de la Blache, Tableau de la geographie de la France. 1908, s. 25-26; Theodore M o n o d ,
L'hippopotame et le philosophe, 1943, s. 77.
I87
( ) R.P.F. Estienne de Lusignan, Description de toute l'isle de Cypre, Paris, 1580, s. 223 v° vd.
88
C ) Korfu'.da et de yetersizdir; Philippe de Canaye, Le voyage de Levant. 1573, p.p. H. Hauser, 1897, s.
191. 1576'daki Korfu hk. Giustiniano muhtırası, B.N.. Paris, Ital. 1 2 2 0 , P 3 5 v d : 17.000 kişi. Ada verimli ama
işlenmeyen ovalarında ancak dört aylık buğday ihtiyacını üretebilmekte fakat şarap, zeytinyağ ve canlı
hayvanlarını kıtaya ihraç etmektedir.
( I 8 9 ) XVIII. yy.'da bile Girit'te buğday yetersizliği vardır (Tott, IV, s. 3). Bu durumda Girit herşeyden önce
zeytinyağ ve sabun ihracatçısı bir ada olmaktadır (İbid., s.3). Karamürsellerin getirdiği buğday adaya biraz da
kaçak olarak girmektedir. Hieronimo Ferro, 6 Ekim 1560, A.d.S., Venedik, Sen° Secreta Const., Fza 2 / B , P
274. Komşularının yardımları olmaksızın Girit yılın ancak üçte birinde yaşayabilir. Bu nedenle adada sık
kıtlıklar ve sürekli bir endişe vardır: Girit bölgesi genel müfettişi olan G i a c o m o Foscarini, Onlar Meclisine.
Girit'te hasadın kötü olduğunu ve satın alınacak buğday bulunmadığını açıklamaktadır (Kandiye, 15 Kasım
1574, A.d.S. Venedik, Capi del Consiglio dei Dieci, Lettere. Ba 286, P 5). 1573'teZanta'dakıtlık, Philippe de
Canaye, op. cit., s. 184.
 C 9 0 ) İlkel ve fakir, az nüfuslu ve ö z e l l i k l e d e zengin ihraç kültür bitkilerinin daha az yetiştirildiği adalarda
özellikle paradoksal olarak. Böylece Sardinya bazen buğday ihraç etme lüksüne ulaşabilmektedir. G. Riba y
Garcia, op. cit., s. 317-18 (1587) veya s. 320 (1588). Ancak kötü yıllarda, oda diğerleri gibi kıtlıkla karşı karşıya
kalmaktadır (Sardinya kral naibinden S.M.'ye Caller, 22 Eylül 1576 tarihli mektup Simancas E° 335, P 356).
Korsika'da 1590'da 5 yıl süreyle serbest bırakılan buğday ihracatı, kötü hasat yüzünden hemen iptal edilmiştir.
A. Marcelli, "Intorno al cosidetto mal governo genovese dell'Isola," Archivio Storıca di Corsica, 1937, s. 416.
( " ' ) E. Alberi, I, III, s. 226'da 1558'de Majorka'nın kendine yeterli olduğunu bildirmektedir. Adanın bu
tarihteki nüfusu 45-90 bindir (herbiri 500-600 hanelik 30 kent). Fakat burada da kıtlık yılları nadir değillerdir.
Örneğin 1588 ve 1589'da ada Oran'dan buğday alamamıştır, G. Riba y Garcia, op. cit., s. 288-89.
( 1 9 2 ) Pierre M o n b e ı g , "Vie de relations et specialisations agricole, Les Baleares au X V I i r siecle," Arın.
cfhist. ec. et soc., IV, 1932, s. 539.
( 1 9 3 ) Mayorka kral naibinden S.M.'ye 20 Aralık 1567 tarihli mektup: "... que todo elano esıan cercadasde
fustas de moros de manera que muy pocos bateles entran o selen que no sepierdan y este ano se han tornado siete o
ocho bergantines y toda su substancia se va en Argel..." Balearların bu çembere alınmışlığı hk. ayrıca bkz., 10
Ocak 1524, Tomiciana, VIII, s. 301. M. Sanudo, op. cit., VI, s. 236, 16 Mart 1532.
C 9 4 ) Ciudadela, 10 T e m m u z 1536, A . N . , K 1690. Barbaroslu akınından sonra Ciudadela. Kalıpları iyi
olmayan dökmeci hk. ibid.. Majorka, 29 Ağustos 1536.
C 9 5 ) Sardinya'nın savunması hk. bkz. yukarıda, kule inşaatı. Yaz esnasında adaya yerleştirilen birlikler için
işte örnek olarak birkaç belge: 8 Eylül 1561, S. mancasE" 328; 2 5 T e m m u z \565,ibid. E° 3 3 2 , 6 Ağustos 1565 ve
5 T e m m u z 1566.
C 9 6 ) Federico Chabod'nun bana Simancas'da aktardığı bilgiler. Minorka adası hk. C o s i m o Parpad y
Marques, La İsla de Menerco en tiempo de Felipe II, Barselona, 1913.
C 9 7 ) B. C o m . Palermo, Qq. D 56, P 259-273. İlginç ve meraklı mektuplar dizisi.
( I 9 8 ) G. Bratianu, op. cit., s. 269 vd.
( 1 0 9 ) L.F. Heyd, Histoire du Commerce du Levant au Moyen Age, 1885-86, s. 336; Th. Gautier, Voyage â
Constantinople, s. 54; J.W. Zinkeisen, op. cit., II, s. 901, dn. 2. Jerosme J u s t i n i a n , L a d e s c r i p t i o n et 1'histoire de
l'iste de Scios, 1606. Sakız adası 1566 Türk fethinden sonra, boş sokakları ve harabe saraylarıyla, Jacobus
Paleologus, De Rcbus Constantinopoli et Chii. 1573. Çiğnenen sakız hk. J.B. Tavernier, op. cit., I, s. 264.
t 200 ) Bazı zamanlarda buğday Kıbrıs'ın altın ve gümüş tellerine gelince, J. Lestocquo(7n, Melangesd'hist. soc.
III, 1943, s. 25) gibi bunun sadece bir adlandırma olduğunu düşünüyorum. Kıbrıs balık da ihraç etmektedir;
Tavernier, I, 181.
( 2 0 1 ) Baron de Busbec, op. cit., s. 178, istanbul'da "güçlü Girit şarabı" içmiştir.
( 2 0 2 ) R. Hakluyt, The principal navigations..., Londra, 1600, s. 309. Adanın yarı-serf köylülerinin 1570-
1571'deki Türk fethi sırasındaki işbirlikleri hk. Julian Lopez'den S.M.'ye Venedik 26 Ocak 1570 tarihli mektup,
Relacion de Venecia, 28 Eylül 1570, Sim. E° 1327. Ramboulliet kardinalinden IX. Charles'a Roma 5 Kasım
1570 tarihli mektup, E. Charriere, III, s. 124. 1548-49'da Sakız'da huzursuzluk, halk Makonna'dan kurtulma
arzusuyla adayı C o s i m o de Medici'ye açmışlar, fakat o temkinli davranarak kabul etmemiştir. (Doroni, L'isola
di Chio offerta a Cosimo dei Medici, Rassegna Nazionale, 1912, s. 41-53). Venedik ve Cenova ile bunların hem
e k o n o m i k , hem de toplumsal sömürüleri hakkında ne güzel bir kitap yazılabilirdi. Bu konuda V. Lamansky'nin
değerli derlemesinde zengin belgeler bulunmaktadır.
( 2 0 3 ) A.d.S. Venedik, Annali di Venezia, Magosa, 8 Ekim 1570.
( 2 0 4 ) Türk egemenliği esnasında Kıbrıs'ın kaderi hk. herşeyden önce adanın Venedik döneminde boş ve az
nüfuslu olduğunu unutmamak gerekir. (1570'lerde 90.000'i serf ve 50.000'i villam liberi olan, "e il restante e
netle cittâ e terre" 180.000 kişi, B.N., Paris, Itat. 340, P 55) Türkler adayı Anadoludan köylü getirerek yeniden
iskân etmeye girişmişlerdir. (H. Kretschmayr, Gesch. von, Venedig, 1920, III., s. 62). Köylülerin hepsi reaya
statüsüne getirilmiş ve eski kategoriler kaldırılmıştır. Latin Kilisesi düşmüştür. Kıbrıslıların çoğu "haraçtan"
kurtulmak için müslüman olmuşlardır. Ancak herşey karmaşık olduğundan İtalyan uygarlığı sürmüştür.
Tavernier, 1650'lerde "Kadınlar kadar erkekler de, hepsi İtalyan tarzına göre giyinmişlerdir" diye yazmaktadır
(op. cit., I, s. 180).
(205) Museo Correr. D. delle Rose, 21. f v°.
( J 0 6 ) Marciana, 7299, 9 Haziran 1584. 1571'den itibaren Girit'teki karışıklıklar hk. özellikle Armalı dı
Venezia, 20, 22, 30 Ağustos, 16 Eylül 157l'de olmak üzere, bol belge.
( 2 0 7 ) Cerbe'de zeytinlerin yanında palmiyeler ama aynı zamanda elma ve armut ağaçları da bulunmaktadır.
Bu açıdan özel bir dünyadır. Cerbe'nin adasal konvervatuar olarak, söylendiğine göre Titus tehcirine kadar
geri giden ve eski ayinlerle çok eski mimari uygulamaların muhafızı olan, Mzablar gibi harici bir Yahudi
cemaatini barındırdığını bunlara ekleyiniz.
(20B) Instructions Nautiques no. 360, s. 338, 359-363.
( 2 0 9 ) Bkz. aşağıda II.
( 2 , °) Tavernier, I, 286.
( 2 U ) Museo Correr, D. delle Rose 21 P 29.
( 2 , 2 j Breves kontu, 18.
(213) ibid.. 15.
( 2 1 4 ) Şimdi de aynı: bütün kuzey Afrika'ya ve dünyanın heryerine dağılmış Cerbelilerin örneği; veya Malta
ve Mahon, bahçıvanları, P. Vidal de la Blache, op. cit., s. 97.
 ( 2 1 5 ) Hatta 1513'te G o a topçuları listesinde bir Sylvestre Corso bulunmaktadır, Fortunato de Almeic,-
Historia de Portugal, 1926-29, 111, s. 267.
( 2 1 6 ) R. Russo, "La politica agraria dell'officio di San Giorgio nella Corsica (1490-1553)," Riv. st. hal
1934, s. 426.
( 2 1 7 ) Carmelo Trasselli, arı. cit., s. 577.
( 2 , s ) Livorno'da, Mediceo 2908. Roma'ya şarap yüklü birçok Korsika kayığı gelmektedir, H° Torres'ten
Zuniga'ya Roma 29 ve 30 Ocak 1581, Carlas y Avisos, s. 33.
( 2 " ) İstanbul'a Ocak 1563'te varacaktır. Sakız'dan geçişi. A.d.S. Cenova, Sezione Segrela, n.g., 5 Haziran
1563.
( 22 °) Simancas E° 487.
( 2 2 1 ) Francisco Gaspara hk., bkz. 1, dn. 88. Aile ve Francisco hk. bkz. Benevunto kontu (Korsikalılar
hakkında çok kötü kanaate sahiptir)'nun S.M.'ye Valencia 13 Kasım 1569 tarihli mektubu, Simancas E° 333.
Information hecha en Argela 1° de Junio 1570 a pedim" del cap. d o n G e r o n i m o de Mendoça, 13 Haziran 1570,
Simancas E° 334. D o n G e r o n i m o de Mendoça'dan S.M.'ye Valencia, 7 Haziran 1570 tarihli mektup, Simancas
E° 334; Benevunto kontundan S.M.'ye Valencia 8 T e m m u z 1570 tarihli mektup: Francisco muhtemelen çift
taraflı bir casustur, "... Estos son criados en Francia y tratan al!i en Argety Valencia y tiemen su correspondancia
en Marsella" Nihayet Francisco kardeşlerin Marsilya'dan 24 ve 29 Temmuz 1579 tarihli, D o ğ u Akdeniz
hakkında fazla işe yarar olmayan bilgiler içeren mektupları (kopya, A . N . , K. 1553, B 48, n. 77).
( 2 2 2 ) Lencheler ve büyük mercan sorunu hakkında bkz. P. Masson, Les Compagnies du Corail. 1908; P.
Giraud, Les origines de l'empire français nord-africain... 1939. T h o m a s Corso'nun Marsilya'da Korsikalı
asilerin lehine olan rolü hk. Genova'daki İspanyol elçisi, Figuera'nın mektupları arasında çok sayıda işaret
vardır ve özellikle; Figuera'dan Krala, Cenova 9 Ocak 1566 tarihli mektupta, Simancas E° 1394.
(223) La bastion de France, Cezayir, 1930, no. 1
( 2 2 4 ) A. Philippson, op. cit., s. 32: "Jedes Land ist ein Individuum für sich". Bu J.W. Zinkeisen'in Arşipel'in
büyük adaları hakkında söylediği şeydir, op. cit., III, s. 7: "..Jedes für sich... eine eigene fVelt".
( 2 2 ! ) Bu ulusal d u y g u konusunda bir inceleme yoktur. Rabelais, Gargantua, Belles Lettres, 1953, s. 137'de
şu güzel şiddeti göstermektedir: "Par Dieu Je vous mettrays en chien courtault les fuyards de Pavie" ve Quart
Livre, Belles Lettres, Giriş s. 1 l'de: "Şu çok soylu, çok eski, çok güzel, çok serpilen, çok zengin Fransa krallığı).
("<•) G. Bandello, op. cit., II, s. 208m.
( 2 2 7 ) Vittorio di T o c c o , ideali dindipendenza in Italia, 1926, s. 1 vd.
( 2 2 8 ) A. Renaudet, Machiavel, 1942, s. 10.
( 229 ) Algunas efemerides de Miguel Perez de Nueros, in, Fr° Belda y Perez de Nueros, şerheden Cabra,
Felipe Secundo, t.y. (1927) s. 30 vd.
(23°) Geographia General de Catalunya, s. 496 vd.
( 2 3 1 ) A. Renaudet, L'Italie et la Renaissance italienne (Sorbonne'da verilen dersler, sedes, 1937, s. t).
( 2 3 2 ) Augustin Berque, Un mystique moderne". 2e Congres des Soc. Saventes dAfrique du Noral, Tlemsen,
1936 (Cezayir, 1938), c.II, s. 744. Aynı yönde R. Montagne, op. cit., s. 418.
( 2 3 3 ) Balkanların Avrasyalı konumlarından ötürü özgünlükleri (Busch-Zantner, op. cit., s. IV.) Batılılara
yabancı olması (ibid., s. III) Bir başka İberya Yarımadası olan küçük Asya'nın birliği ( U l r i c h v o n H a s s e l , / ) û i
Drama des Mittelmeers, 1949, s. 22).
( 2 3 4 ) "Kuzey Afrika hep İberya yarımadası ve adaları tarafından yönetilecektir". P. Achard,Barberousse, s.
53, dn. 1. "İberya dünyası Kanarya adalarını da kapsamına alan Atlas ülkesinden ve hatta Batı Akdeniz'in
büyük adaları Sardinya ve Korsika'dan ayrılmaza benzemektedir". P. V i d a l d e l a Blache, Tableaugeographique
de la France, s. 28. "Andaluçya... Magreb'in bir uzantısına benzemektedir", Georges Marçais, Histoire du
Moyen Age, III, 1936, s. 396 (Gustave Glotz'un Histoire generale'i içinde).
( 2 3 5 ) Von Hassel, op. cit., s. 20-22'ye göre İspanya'nın İtalya'ya sızmasının siyasaldan çok hanedansal bir
niteliği vardır (bir hanedan siyaseti anlamında). Bu tartışılabilir. Kültürel bağ konusunda Benedetto Croce'nin
eserlerine bkz. Kurumsal düzlemde İspanyol katkısı hk. Fausto Niccolini, Aspetti della vita italo-spagnuola ne!
Cinque e Seicento. Napoli, 1934. Edebi ilişkiler düzlemi hk., Hugues Vaganay, "L'Espagne en Italie" Rev.
Hispanique. c.IX, 1902; Leopold von Ranke, Les Osmanlis et la monarchie espagnolependant lesXVle et XVllle
siecles, 1839, s. 383-387. W. Platzhoff, Geschichte des europaischen Staatensystems. 1928, s. 32'ye göre,Cateau-
Cambresis barışı İtalya'nın kaderini mühürlemiştir. Bu kitapların birbirlerini izlemelerinin belki de iyice
vurgulayamadığı nokta, Yarımadanın İspanya ile bağlantı halinde kalma zorunluğudur -ekonomik nedenlerle
(Amerikan gümüşü) ve askeri nedenlerle (Türklere karşı korunma)- Stendhal gibi (Promenades dans Rome, II,
s. 191) "(İtalya'da) ispanyol despotizminin istilasından" söz etmek haksızlık olacaktır.
( 2 3 6 ) E. Albertini, art. cit.
( 2 3 7 ) L.M. Ugolini, Malta, origini della civilıa mediterranea. Roma, 1934.
( 23 *) A.Philippson, Das Mittelmeergebiet..., s. 37.
 NOTLAR 1. BÖLÜM, 3. KESİM

(') Felix ve T h o m a s Platter, Journal, op.cit, s.20. Felix 26 Ekim 1552'de Montelimar'a ulaşmıştır "ve gece,
ilk zeytin ağaçlarını gördüğüm Pierrelatte kasabasına vardım. Ağaçlar zeytinle doluydu, bazıları yeşil, bazıları
da yarı o l g u n kırmızıydılar, nihayet bazıları da tam olgunlaşmış siyah renkteydiler. Hepsinden tattım, ama
onları kötü ve acı buldum".
( 2 ) Robert Brunschvig, La Berberie Orientale sous les Hafsides, 1940, I, s. 269.
( 3 ) Jacques Weulersse, Paysans de Syrie et du Proehe Orient, 4 yay. 1947, s. 61.
C) Bu bilgi bana Felipe Ruiz Martin tarafından sağlanmıştır. Tam atfı kaybettim. Tlemsen ve
Mostaganem'e yönelik zenci ticareti hk., D i e g o Suarez, elyazması, B.N. Madrid, bl.35.
( 5 ) Maurice Lombardy, "Le commerce italien et la route m o n g o l e , " AnnalesE.S.C., 1948, s. 382: "Hind'e
doğru karayolu Portekizlilerin denizden bir yol açmalarından iki yüzyıl önce italyanlar tarafından araştırılmış-
tır".
( 6 ) Fritz Jaeger, "Trockengrenzen in Algerien," Pet. Mıtt. Erganzungsheft. 1935 ve Naturwissenschaft,
Berlin, 31 Ekim 1941, 100 mm. eşyağmur eğrisi Laguat ve Gardanya, Biskra ve Tugurt arasından geçmektedir.
O E. Alberi, op.cit. III, 2, s. 199.
( 8 ) Aloys Sprenger, Die Post und Reiserouten des Orients, 1864.
(') Didier Brugnon. Relations exacts concernant les caravanesen cortege des marchands d'Asie, N a n c y , 1707,
s. 73.
( I 0 ) Marguerite van Berchem, "Sedrata, une ville du M o v e n A g e ensevelie sous les sables du Sahara
algerien," documents algeriens, 11 Eylül 1953.
( " ) Arnold Toynbee, I.'Histoire. Un essai dinterpretation, Paris, 1951, s. 187.
C 2 ) Gen. Ed. Bremond, Berberes et Arabes. 1942, s. 37'de zikredilmiştir.
C 3 ) Le voyage dOutremer de Jean Thenaud, Paris, 1884, s. 7. Kahire'de "... Odun çok pahalıdır ve az bir
miktar alabilmek için çok para gerekmektedir", ibid., s. 209-210.
14
( ) Journal dun bourgeois du Caire, Chronique d'lbn Ilyas, transkripsiyon ve notlar G a s t o n Wiet, 1, 1955,
266.
C 5 ) Konrad Guenther, Geographie Zeitschrift, 1932, s. 213'de.
( " ) Vincent Monteil, aşağıda, dn. 27.
( I 7 ) . ( l s ) , ( " ) Jacques Berque, "Introduction", in; Reuve Internationale des Sicences Sociales, XI, 1959, no. 4,
s. 504-5. Sayı kurak bölge göçebelerine ve göçebeliğine tahsis edilmiştir.
(20) ibid.
( 2 1 ) Anonim, Brieve description d'un voyage/ait en Levanı, Perse, Indes Orientales, Chine, t . y . ( X V I I e siecle),
B.N., Fr.7503.
( 2 2 ) H.Pohlhausen, Das Wanderhirtentum und se ine Vorstufen, 1954, s. 109.
( 2 3 ) Jacques Berque, art. cit., s. 509.
(24) Una embajada de los Reves Catolicâs a Egipto, çev., giriş ve notlar, Luis Garcia y Garcia, 1947,
s. 90-92.
(25) Journal dun bourgeois du Caire. I, s. 27 (Kas. Ara. 1468), s. 112 (Temmuz, 1507).
( 2 6 ) A l o n s o de la Cueva'dan S.M.'ye Venedik 6 Haziran 1609 tarihli mektup, A . N . , K 1679 "los Arabesque
carrian la campana robondo todos los pasageros"
 NOTLAR 1. BÖLÜM, 3. KESİM

(') Felix ve T h o m a s Platter, Journal, op.cit, s.20. Felix 26 Ekim 1552'de Montelimar'a ulaşmıştır "ve gece,
ilk zeytin ağaçlarını gördüğüm Pierrelatte kasabasına vardım. Ağaçlar zeytinle doluydu, bazıları yeşil, bazıları
da yarı olgun kırmızıydılar, nihayet bazıları da tam olgunlaşmış siyah renkteydiler. Hepsinden tattım, ama
onları kötü ve acı buldum".
( 2 ) Robert Brunschvig, La Berberie Orientale sous les Hafsides, 1940, I, s. 269.
(') Jacques Weulersse, Paysans de Syrie et du Proche Orient, 4 yay. 1947, s. 61.
( 4 ) Bu bilgi bana Felipe Ruiz Martin tarafından sağlanmıştır. T a m atfı kaybettim. Tlemsen ve
Mostaganem'e yönelik zenci ticareti hk., D i e g o Suarez, elyazması, B.N. Madrid, bl.35.
( 5 ) Maurice Lombardy, "Le commerce italien et la route m o n g o l e , " Annales E.S. C., 1948, s. 382: "Hind'e
doğru karayolu Portekizlilerin denizden bir yol açmalarından iki yüzyıl önce İtalyanlar tarafından araştırılmış-
tır".
( 6 ) Fritz Jaeger, "Trockengrenzen in Algerien," Pet. Mili. Erganzungsheft, 1935 ve Naturwissenschafl,
Berlin, 31 Ekim 1941, 100 m m . eşyağmur eğrisi Laguat ve Gardanya, Biskra ve Tugurt arasından geçmektedir.
( 7 ) E. Alberi, op.cit. III, 2, s. 199.
(") A l o y s Sprenger, Die Post und Reiserouten des Orients, 1864.
(') Didier Brugnon, Relations exacts concernant les caravanesen cortege desmarchandsd'Asie, N a n c y , 1707,
s. 73.
( 1 0 ) Marguerite van Berchem, "Sedrata, une ville du M o v e n A g e ensevelie sous les sables du Sahara
algerien," documents algeriens, 11 Eylül 1953.
( " ) Arnold T o y n b e e , L'Histoire. Un essai d'interpretation, Paris, 1951, s. 187.
C 2 ) Gen. Ed. Bremond, Berberes et Arabes, 1942, s. 37'de zikredilmiştir.
(") Le voyage d'Outremer de Jean Thenaud, Paris, 1884, s. 7. Kahire'de "... Odun çok pahalıdır ve az bir
miktar alabilmek için çok para gerekmektedir", ibid., s. 209-210.
4
C ) Journal dun bourgeois du Caire, Chronique d'Ibn Ilyas, transkripsiyon ve notlar Gaston Wiet, 1, 1955,
266.
( " ) Konrad Guenther, Geographie Zeitschrift, 1932, s. 213'de.
("•) Vincent Monteil, aşağıda, dn. 27.
(").( l 8 )>(") Jacques Berque, "Introduction", in; Reuve Internationale des Sicences Sociales, XI, 1959, no. 4,
s. 504-5. Sayı kurak bölge göçebelerine ve göçebeliğine tahsis edilmiştir.
(20) ibid.
( 2 1 ) A n o n i m , Brıeve description d'un voyagefait en Levanı, Perse, Indes Orientales, Chine, t.y. ( X V I I e siecle),
B.N., Fr.7503.
( 2 2 ) H.Pohlhausen, Das Wanderhirtentum und seine Vorstufen, 1954, s. 109.
( 2 3 ) Jacques Berque, art. cit., s. 509.
24
( ) Una embajada de tos Reves Catolicös a Egipto, çev., giriş ve notlar, Luis Garcia y Garcia, 1947,
s. 90-92.
(25) Journal d'un bourgeois du Caire, I, s. 27 (Kas. Ara. 1468), s. 112 (Temmuz, 1507).
( 2 6 ) A l o n s o de la Cueva'dan S.M.'ye Venedik 6 Haziran 1609 tarihli mektup, A . N . , K 1679 "los Arabes que
carrian la campana robondo lodos tos pasageros"
 ( " ) Daniele Badoer'den doge'ye Pera, 8 Nisan 1564 tarihli mektup, Venedik Senato Secreta Costantinopoli,
4D
(28) Journal d'un bourgeois..., II, s. 266.
( 2 9 ) Vincent Monteil, "L'evolution et la sedentarisation des nomades sahariens", Revue Internationale des
Sciences Sociales, 1959, s. 600.
( 3 0 ) Belon du Mans, op. cit.. s. 163.
( " ) D i e g o Suarez, Historia del Maestre ûltimo que fue de Montesa..., Madrid, 1889, s. 46, 284-85.
( 5 2 ) R.Brunschuig, op. cit., I, s. 61.
( " ) Charles Monchicourt, "Etudes Kairouannaises", Revue Tunisienne. 1932-36.
( " ) Cari Brockelmann, Geschichte der islamischen Völker, 1939, s. 284.
( " ) Bkz. yukarıda.
( J 6 ) Henri-Paul E y d o u L ' H o m m e et le Sahara. 1943, s. 101.
( 3V ) "Der islam und die orientalische Kultur", Geogr. Zeitschr. 1932, s. 402.
( 3 8 ) R. Capot-Rey, Revue Africaine, 1941, s. 129, Jean Despois'nın değerlendirmesi, La Tunisie orienta.'e,
Sahel et Basse Steppe, 1940.
('") B.Grekov ve A.Yakubovski, La Horde tfOr, fr. çev., 1939.
( 4 0 ) Bu konudaki kitaplarının kararsız işaretlerinin dışında, onunla Cezayir'de bir başka türlü biçimsel olan
konuşmalarıma atıf yapıyorum.
( 4 1 ) Robert M o n t a g n e , Les Berberes..., s. 410.
( 4 2 ) Rene Crousset, L'Empire des steppes, 1941, s. 11.
C') G. Schweinfurth, İm herzen von Afrika, Leipzig, 1874, s. 50 vd.
( 4 4 ) Dıdier Brugnon, Relaüon exacte..„ bkz. yukarıda dn. 9.
( 4 5 ) Flachat, op. cit, I, 345 (1766)'da gece Bükreş'ten yola çıkan kervanlardan söz etmektedir, "...kervanın
bir adamı önümüzde büyük bir ateş çanağı taşıyordu".
C1') R. Hakluyt, op.cil, II,s. 200. A description of the yearly voyage or pilgrimage of the MahumitansTurkes,
and Moores into Mecca in Arabia.
4
( ) Vittorino M a g a l h a e s - G o d i n h o , L'economie de l'empire portugais au XIVe et XVe siecles, daktilotez,
Sorbonne, 1958, s. 14vd. Portekiz kaynaklarına göre Takrur yani Batı Sudan altını, 151 l'de yılda iki kervanı
beslemekte bunlar Mısır'a sarı madeni "büyük miktarlarda" olmak üzere Fizzan yoluyla götürmektedirler,
ibid. s. 43.
(4*) Emilio Garcia G o m e z , "Espanoles en el Sudan", Revista de Occidente. 1935, s. 93-117: Timbuktu'ya
giriş 3 0 M a y ı s 1591, J.Beraud-Villars, L'empire de Gao, Un etat soudanais aux XVe et XVIe siecles. 1942,s. 144.
( 4 ') Roland Lebel, Le Maroc et les ecrivains anglais aux XVIe, XVİle. XVille. siecles, 1927; J. Caille, "Le
commerce anglais avec le Maroc pendant la seconde motitiedu XVIe, siecle. Importations et exportations". Rev.
Afr.. 1941.
( 5 0 ) Belon du Mans, s.98, 189 v° ve 190; N. lorga, Ospıti romeni in Venezia, Bükreş, 1932, s. 150.
( " ) Nil yolu, altın yollarından biri, Tavernier, II, s. 324.
( 5 2 ) Hakluyt, II, 171 (1583).
( " ) XIX. yüzyılın sonunda Dicle üzerinde, Musul civandaki Teli Kel köyünden nesturi kayıkçıların halâ
varoldukları kayda değerdir, Eduard S a c h a u . / l m Euphrai undTigris, 1900, s. 24. XVII. yy'da Dicle'yi çıkarken
güçlükler vardır; teknelerin insanlar tarafından çekilmeleri gerekmektedir, Tavernier, I, 200.
54
( ) Tavernier, I, 125.
( " ) W. Heyd, op. cit., II, 457.
C ) A. Philippson, s. 46-47'de Kızıldeniz ulaşımının önemini ve bu denizdeki seyrüsefer güçlüklerini
kaydetmektedir. Mayıstan Ekime Kuzey rüzgârları, Cidde'den Tor'a veya Süveyş'e çıkışa ancak egemen
rüzgârların kesilip, kara rüzgârının çıkması halinde izin vermektedirler. Kızıldeniz ile Suriye karayolları
arasındaki rekabet konusunda gene Heyd'in klasik eserine başvurulabilir ve ayrıca hep yararlı O. Peschel, "Die
Handelgeschichte des Rooten Meeres", Deutsche Vierıeljahrschrifl. III, 1885, s. 157-228. Süveyş kıstağında
kervanların karşılaştıkları güçlükler hk. Belon du Mans, s. 132.
( " ) Hermann VVagner, "Die Überschatzung der Anbauflache Babyloniens", Nachrichlen K. Ges Wis-
sensch. Göttingen, Ph. hist. Klasse, 1902, II, s. 224-298.
( 5 8 ) Belon, s. 107.
( " ) E. Sachau, özellikle 43-44.
(60) v Nalivkıne, Histoire de Khanat de Khokand, Paris, 1889.
(61) Allah est grand, Paris, 1937, s. 11.
(«) Op. cit., s. 290.
C 3 ) Op. cit., I, s. III.
( M ) Richard Henııig, Terrae Incognitae, 2. yay. 1956, IV, s. 44 vd.
( " ) Tabii ki bir tarihçiye göre "Avrupa tarzı" Türkiye'den 1577'de geçen A l m a n seyyah Salomon
Schweigger (Eine neue Reissbeschreibung auss Teutschland nach Konstantinopel und Jerusalem. 4. yay.
Nuremberg, 1639) için tersi konusunda hiç kuşku yoktur. "Asya toplumlarının belirleyici çizgilerinden biri
olan göçebe yaşam bugünkü Türkleri halâ karakterize etmektedir" zikreden Ivan Sakazof, Bulgarische
Wirtschaflsgeschichte, Berlin-Leipzig, 1929, s. 206.
 ( " ) Kendine göre parlak ve ö z g ü n olan W . E . D . Allen'ın küçük denemesinin (Problems ofTur'kishPowerin
the Sixteenth Century. Londra, 1963) açıkladığı budur.
( " ) G o n z a l o Menendez Pidal, Los caminos en la historia de Espana, Madrid, 1951, s. 85. Örnek olarak
Malağa Sevilla yolu üzerinde, T h e o d o r e de Mayerne Turguet, Sommaire description de ta Franee, Allefhagne,
llalie et Espagne, 1629, s. 309.
(6*) Jean Brunhes'in kuzeyin ormanlık Avrupası ve güneyin çıplak Avrupası hakkındaki güzel sahifeleri,
Geographie Humaine, 4. yay. s. 51.
( " ) Dantiscus'dan Polonya kralı'na Londra, 12 Ekim 1522 tarihli mektup, Czartoriski kütüphanesi, 19, P
33-34.
(™) L. Paris, Negociations... relatives au regne de François II. 1841, s. 187.
( " ) Frıedrich Wielandt, Die Bierbrauerei in Constanz. 1936. Buraya ilk biracı Jacob Wuederfranck,
Budwitz'den gelmiştir.
( " ) D ö n e m i n bir halk nakaratından söylendiği gibi (George Macaulay Trevalyan, History of England,
1943, s. 287 dn 1):
Hop s. Reformation bays and beer
Came. into England all in one year
(") La tresJoyeuse et tresplaisante Histoire composeepar leLoyalServiteur desfaits, g stes, triomplihes... du
bon ehevalier sanspaour etsansreproueheLegentilseigneur deBayart, p.p. J.C. B u c h o n , " L e p a n t h e o n litteraire'
\ 1886, s. 106.
( 7 4 ) D o n A u t o n ı o d e Beatis, Voyage du cardinal d Aragon (1517-1518), İtalyancadan çev. M. Havard de la
M o n t a g n e , Paris, 1913, s. 74.
( " ) A.d.S. M a n t o v a , Dizi E., Francia 637, Bayeux dekanından Mantova markisine Bayeux, 16 Nisan 1529
tarihli mektup: "che a dir il vero li vescovi di qui son havuti in maggior reventia che in Italia".
( 7 6 ) Marco Ottobon'un mektuplaşmalarının kopyaları bir sicil meydana getirmektedir, Dispacci şeritti al
Senato dal Secratano Marco O t t o b o n da Danzica delli 15 novembre 1590 sino 7 settembre 1591. A.d.S.
Venedik, Secreta Archivi Proprı, Polonia. Sicil varaklara geçirilmemiştir. Ele alınan mektuplar. 13 ve 22 Aralık
1590.
( 7 7 ) R. Hakluyt, op. cit., I, 402. Paolo Lamberti'den Paris'teki Venedik elçisine Rouen, 11 Ağustos 1571
tarihli mektup, C.S.P., s. 473-74. M o s k o v a yakılmış, içlerinde oraya yerleşmiş Flaman, ingiliz. A l m a n İtalyan
tüccarların da olduğu 150.000 kişi katledilmiştir. Moskova'nın zabtı yıllar boyunca, Lambertiler hesabına
Dieppe'ten kiralanan teknelerin iş gördükleri Narva ticaretini yapılamaz hale getirmiştir. Kari Stâhlin,
Geschichte Russlands von den Anfiingen bis zur Gegenwart, 1923, c. I, s. 282-83'de kurbanlar hakkında verilen
inanılmaz rakamları (800.000 ölü, 130.000 tutsak) açıklamaktadır.
( 7 *) Tavernier'nin zamanında da (Voyages, I, 310) bu akınlar bir avuç süvariyle gerçekleştirilmekteydi,
"Paris'ten İstanbul'a giderken. .. Bude ile Belgrad arasında iki Tatar çetesine rastladım. .. bunlardan birinin 60,
diğerinin de 80 atlıdan meydana geldiğini farkettim...". Türk ordusunun arkasındaki bu başıbozukların rolleri
hakkında, J.Szekfü, Etat et Nation, Paris, 1945, s. 156-57. Korkunç kışlamaları. Ülke üzerinden karıları,
çocukları ve sürüleriyle birlikte geçinmektedirler. Maceraları Venedik'te yakından izlenmiştir (A.d.S. Venedik,
Annalidi Venezia, 9 Ekim 1571, 7 Mart 1595; M a r d a n a 7299, 15 Nisan 1584; 5837 CII, 8, 11 Ocak 1597;Museo
Correr C i g o g n a 1993, P 135, 2 3 T e m m u z 1602 vs.); Polonya'daCzartorski Müzesi, 2242, P 256, 1571;Johann
G e o r g Tochtermann, " D i e Tartaren in Polen ein authropogeographiseher E n t w u r f ' , Pet. Mitt., 1939.
Tatarların Polonya'ya her saldırıları canlı tepkilere yol açmaktadır, 1522'de olduğu gibi, Açta Tomiciana, VI,s.
121; 1650'de olduğu gibi, Recueil des Gazettes, nouvelles ordinaires et extraordinaires, yay. Theophraste
Renaudot, s. 25-36.
(™) Tott, op. cit., II, s. 29.
( 8 0 ) G . Botero, Relazioni, univ. II, s. 39-40; W. Platzhoff, op. cit., s. 32'de Tatarları Kuşlar ve Türkler
arasında fazlasıyla hareketsiz tampon bir devlet olarak görmektedir. Tatar arabaları, süvarileri, çakmaklı tüfek
kullanabilen sayılamayacak kadar çok Rus süvarileri hk, E.Alberi, Relazioni, III, II, s. 205, 1576.
( 8 1 ) Botero, ibid., II, s. 34. Bu konuda V.Lamansky, op. cit., s. 380, 381 dn 1,382, 383'de yayınlanan önemli
belgelere bkz.
(8Î) İbid, II, 34.
("') M u s e o Correr, 1993, 11 Eylül 1602.
( 8 4 ) L. Bentin, in; Vierteljahrschriftfur S.u.W. Geschichte, 1935, s. 83, Axel Nielsen, Danısche Wirtschafts-
geschichte, 1933 hakkında.
( 8 5 ) P. Herre, Eur opaisehe Politik in cyprischen Krieg, 1902, s. 152.
( 8 6 ) A. Brückner, Russiche Literaturgeschichte, 1909, I, s. 51.
( 8 7 ) Walter Kirchner, The Rise of the Baltic Question, 1954, s. 70-73.
88
( ) R. Hakluyt, op. cit., I, s. 237-38.
( 8 9 ) IX. Charles'dan D a n t z i g kentine Blois, 16 Ekim 1571. D a n t z i g arşivleri 300, 53630.
( , 0 ) J. Janssen, Geschichte des deutschen Volkes, seit dem Ausgang des Mittelalters, 1885, s. 313, d n . l .
( " ) J. von H a m m e r , Histoire de VEmpire Ottomandepuisson origine Jusqu'â nosjours, 1835-1839, VI, s. 118.
Padişah Moskova'ya kürk almaya giden Türk tüccarları için-Çara tavsiye mektubu yazmıştır, R. Hakluyt, I, s.
257.
 ( " ) R. Hakluyt, I, 364.
( " ) F. Lot, LesInvasionsbarbares, II, 1937,s. 36; W. Platzhaff,op. cit.. s. 3 l ' d e K a z a n ' m a l ı n m a s ı n ı 1552'ye
koymaktadır; Werner Philipp, İvatı Peresrıetov undseirıe Schriften zur Erneuerung des Moskauer Reiches. 1935;
Heinrich von Staden, Aufzeichnungen über den Moskauer Staat, p.p. F. Epstein, H a m b u r g , 1930, Aşağı Volga
bölgesindeki iki Tatar kentini kapsaması nedeniyle önemli.
0") T e m m u z 1568'de böyle olmuştur, R. Hakluyt, I, 394.
( 9 5 ) Venedik balyozunun mektuplaşmalarında yararlı ayrıntılar, İstanbul, 30 Nisan 1569, 8 Ocak 1570,
A.d.S. Venedik, Annalidi Venezia, Bkz. W . E . D . Ailen, op. cit., s. 26 vd.
( " ) E. Pommier "Les Italiens et la decouverte de la Moscovie", Melanges d'Archeologie et d'Histoirepublies
par l'Ecole Française de Rome, 1953, s. 367.
C 7 ) Nicolay (Nicolas de), Les çuatre premiers livres des navigations et peregrinatons orientales, Lyon 1568,
s.75. "Besestan"da çok ucuz kürkler.
( " ) J. von H a m m e r , op. cit., VI, s. 340-41.
( " ) Mükemmel bir değerlendirme: I. Lubimenko, Les relations commerciales et politiques de l'Angleterre
avec la Russieavant Pierrele Grand, 1933, Bibi. de l'Ec. des Hautes Etudes. Bir özet KarlStahlin.op. cit., I,s. 279
vd. ibid., s. 228, İngilizlerden 30 yıl ö n c e Cenevizliler P a d o Centurione aracılığıyla, Türklerin D o ğ u Akdeniz
ticareti üzerindeki coğrafi tekellerini, Asya yönündeki Rus yolları vasıtasıyla kırmayı denemişlerdir.
( I 0 °) Horst Sablonowski, "Bericht über die soviet-rüssiche Geschichtswissenschaft in den Jahren 1941-42",
Historische Zeitsch., 1955, c. 180, s.142.
("") "Russia and the World Market in the Seventeenth Century, A discussion o f the conneption between
prices and Trade Routes" yaz. Arne Öhberc Vadstena, in; Scandinavian Economic History Review, c. III, no.2,
1955, s. 154.
C 0 2 ) Jacques Accarias de Serionne, La Richesse de la Hollande, Londra, 1778, I, s. 31.
C 0 5 ) P.J. Charliat, Trois siecles d'economie maritime française, 1931, s. 19.
( K u ) W. Heyd, op. cit., I, s. 66 vd.
( 1 0 5 ) E. Pommier, art. cit., s. 253 vd.
O Paul Masson, op. cit., s. 396.
C 0 7 ) A.G. Mankov, Le mouvement des prix dans l'Etat russe du XVle siecle, 1957.
108
( ) B. Porchnev, "Les rapports p o l i t i q u e s d e l ' E u r o p e o c c i d e n t a l e e t d e r E u r o p e o r i e n t a l e â r E p o q u e d e l a
Guerre deTrente A n s " , Congres International des Sciences Historiçues, Rapports, I V , S t o k h o l m , 1960, s. 142'de
İsveçlilerin başarısını belirleyen Stolbovo barışı vurgulanmaktadır.
( 1 0 9 ) Wicquefort, ( ç e v . ) R e c u e i ! d e s voyages del'abbePrevost, Voyages des Ambassadeurs du Holstein, c. II,s.
76-77.
("°) M. Malowist, " D i e Problematikder sozial-wirtschaftlichen Geschichte P o l e n s v o m 15, b i s z u m 17 Jh."
, La Renaissance et la Reformation en Pologne et en Hongrie, Studia Historica, 53, Budapeşte, 1963 adlı güzel
makalesini kullanmaya vaktim olmadı.
( " ' ) Kentin Romence adı (beyaz kent) Cetatea Alba, eski Slavca'da Bialograd, Türkçe'de Akkerman hep
aynı anlama gelmektedirler. 7-8 Ağustos 1484'de Türkler tarafından alınmıştır, N. Beldiceanu, "La campagne
o t t o m a n e d e 1484, ses preparatifs militaires et sa chronologie", Revue des etudes Romaines, 1960, s. 67-77.
( , l 2 ) Tavernier, I, 277.
( m ) Czartoryski Müzesi, Krakov, 2242, P 199, Valencia piskoposu Jean de Monluc'un raporu.
( l u ) Roman Rybarski, Handel i polityka hanldlova Polski w XVI Stulecin. Poznan, 1928, s. 14.
( " 5 ) W. Achilles, "Getreide, Preise und Getreidehandelsbeziehungen europâischer Râume im 16. und 17.
Jahrhundert", Zeitsch. fur Agrargesch. und Agrarsoziologie, Nisan, 1959.
(" 6 ) Marco Ottobon'un daha önce zikredilen mektupları, A.d.S. Venedik, Secrela Archivi Propri, Poloriia 2.
117
( ) M. Molovvist, "The economic and social development of the Baltic countries from the 14th to the 17th
centuries", The Economic History Review, 1959, s. 179, dn. 2.
( 1 1 8 ) M. Malowist, "Les produits des pays de la Baltique dans l e c o m m e r c e international au X V I e siecle",
Revue du Nord, Nisan-Haziran 1960, s. 179.
( 1 1 9 ) Domaniewski, "Die Hanpstadt in der geopolitik Polens", Geopolitik, Mayıs 1939, s. 327.
C 2 0 ) Op. cit., s. 246, 248.
(121) ibid., s. 208, 228.
( 1 2 2 ) İfade A n t h o n y Sherley'e aittir (1622), X. A. Flores, op. cit., s. 80.
C 2 3 ) Krakov arşivleri, Senatus Consulta (1538-1643), 1213, P 3, 17 Aralık 1540.
C2") I.N. Angelescu, Histoire economique des Roumains, I, 1919, s. 311.
C 2 5 ) ibid., s. 300-301.
C 2 6 ) İbid., s. 317.
C27) ibid.
C 2 8 ) R. Rybarski, 62-64.
C 2 9 ) X . A . Flores 81 (1622).
( , 3 °) R. Rybarski, 286.
( ] 3 1 ) Krakov arşivleri, 437, P 69-70, 1538. Feria sexta vigilia T h o m a e Apostili, Ayrıca bkz. 437, P 86,
1539. Feria sexta die S. Antonii.
( ' " ) R. Rybarski, 153.
('") İbid.
( 1 3 4 ) Emile Coornaert, Les Français et le commerce inlernational â Anvers.fın du XVe-XVle siecle, 1,1961, s.
187. Bu firma hk. ayrıca bkz., K. Heerınga, Bronnen tot Geschiendis levantschen Handel, S'Gravenhage, 1917,
c.l, 1, no. 35 ve Alberto Tenenti, Naufrages, corsairesetassurancesmaritimesâ Venise (1592-1609), 1959, s. 560.
( 1 3 5 ) Krakov arşivleri, 447 P 22-23, 1575, Feria quinta post festum S. Jacobi.
I16
( ) I.N. Anglescu, op. cit., s. 326 vd.
( " ' ) T o m m a s o Alberti, Viaggio a ConslanlinopoU, 1609-1621. B o l o g n a , 1889.
O R. Rybarski, 197 ve 323.
( ' " ) A.d.S. Venedik, Senato Terra, 40, 13 Haziran 1564.
O Jan Ptasnik, Gli Italiani a Cracovia daI XVle secolo al XVIII Roma, 1909.
("") Krakov arşivleri, 151, 24 Aralık 1533.
( 1 4 3 ) R. Rybarski, 180.
C 4 3 ) Relazione di Polinia de Paolo Emilio G i o v a n n i (1565), Scriptores Rerum Polonicarum, Analecta
Romana, 15, 196.
C 4 4 ) Hermann Kellenbenz, 'Le Declin de Venise et les relations de Venise avec les marches au Nord des
Alpes", Decandenza economica veneziana nel secolo XVII, 1961, (Fondazione G i o r g i o Cini), s. 156.
( I 4 S ) Krakov arşivleri, Ital. 382.
C 4 6 ) S. G o l d e n b e r g , "Italiens et Raguzains dans la vie economique de la Transylvanie au X V I e siecle",
(Romence). Revista de Istorie. 1963, no.3.
( i 4 ? ) X . A . Flores, Le "peso politico de todo el mundo" d'Anthony Sherley, s. 79.
C4") ibid., s. 81.
C 4 9 ) Marco Ottobon'dan Venedik doge'sine Thorun, 12 Ocak 1591 ve D a n t z i g , 1 Şubat 1591 tarihli
mektuplar, A.d.S. Venedik, Secreta Archivi Propri, Polonia 2.
( ' , 0 ) Aynı kişiler arasında 1 Şubat 1591 tarihli mektup.
( ' " ) "Karte der alten Handelstrassen in Deutschland", Pet. Mitt., 1906.
( I 5 : ) Bibliyografik atıflar için en iyi rehber, Hermann Kellenbenz, art. cit., yukarıda dn. 144.
( I 5 3 ) A.d.S. Venedik, Cinque Savii, 142, P 6 ve v°, 28 Ağustos 1607, Alberto Tenenti, op. cit., 1959, 1591 ve
1595'de İsveç'e giden iki Venedik gemisini haber vermektedir, s. 23 ve 159; Giuseppe Gabrielli, "Un medico
svedese viaggiatore e osservatore in Italia nel secolo X V I I " , R e n d i c o n t i d e l t a R . AcademiadeiLincei, 7-12 Kasım
1938.
O 54 ) B. de Mendoza'dan II. Felipe'ye 10 Mayıs 1559 tarihli mektup, CODOIN, X C I , s. 356, 364.
C 5 5 ) J.A. van Houtte, "Les avissi du fonds Urbinat..." Bulletin de la Commission Royale d'Histoire,
L X X X I X , s, 388, 24 Eylül 1569.
O Feria'dan II. Felipe'ye, 10 Mayıs 1559, CODOIN L X X X V I I , s. 184. 90.000 parça İngiliz kumaşı
Anvers'e "flota de panos" tarafından getirilmiştir.
( ' " ) Johannes Dantişcus'tan Kral Sigismond'a Anvers, 18 Eylül 1522 tarihli mektup, Czartoryski Müzesi,
274, no. 16.
('-*) Bkz. yukarıda dn. 76.
C 5 9 ) Jean-François Bergier, Les foires de Geneve et t'economie internationale de la Renaissance, 1963, S.A
( l 6 0 ) J.F. Bergier, op.cit., s. 31.
( ' " ) Marciana 5838, c.II, 8, P 37. Francesco Caldogno'nun raporu, 1598.
C 6 2 ) Aloys Schulte, Geschichte des mittelalterlichen Handels und Verkehrs zwischen Westdeutschland und
hailen. 1. 1900. s. 37 vd.
("•') J.F. Bergier, 131.
C*4) Marco D a n d o l o ' d a n doge' ye Lyon, 12 Aralık 1540 tarihli mektup; B.N., Ital. 1715 P i l , kopya.
( ' ) " V o y a g e de Jerome L i p p o m a n o " , Collection de D o c u m e n t s inedits sur l'histoire de France,Relations
des ambassadeurs venitiens, der. N. Tomasseo, 1838, c.II, 274-75.
( 1 6 6 ) Bkz. yukarıda dn. 162.
( 1 6 7 ) Marc Bresard, Les foires de Lyon aux XV et XVt siecles, 1914, s. 4 4 ve 168.
("") Hermann Kellenbenz, art. cit., s. 124-125.
( I 6 9 ) Wilfrid Brulez, "L'exportation des Pays-Bas vers l'ltalie par voie de terre, au milieu du X V I ' siecle",
Annales. E.S.C., 1959, s. 469-470.
( I 7 °) A.d.S. Venedik, Cinque Savii 21 P 45, 25 Ekim 1597.
( " ' ) Otto Stolz, "Zur Entvvicklunggeschichte des zollvvessens innerhalb des alten Deutschen Reiches",
Viertelj. für Sozıcıl-und-Wirts.: 1954, s. 18, dn. 40.
C 7 2 ) J.F. Bergier, op. cit., s. 131.
(I73) Fontego, Fondaco'nun Venedik biçimidir, aynı şekilde Tedeschi yerine Todeschi kullanılmaktadır.
Klasik kitap, Henry Simonsfeld, Der Fondaco dei Tedeschi und die deutsch-venetianischen Handelbeziehungen.
Stutgart, 1887, 2. cilt, korunmuş olan belgelerin kötülüğünden muzdariptir.
74
C ) Küçük ayrıntı: 30 Kasım 1489'da "prudentes mercatores Henricus Focher et fratres", "jam diu" işgal
ettikleri ve büyük masraflarla düzenledikleri odanın kendilerine sürekli tahsisini istemektedirler; Papa ile
Romalılar kralından tavsiyeleri olduğunda bu istekleri kabul edilmiştir. Söz konusu olanlar tabii ki
Fuggerlerdir. A.d.S. Venedik, Notatorio di Collegio, 14-1.
( ' " ) Sadece Venedik ve Venezia'dâ olmayıp. Kuzey İtalya'nın tümünde Frizt Popelka "Südfrüchte vom
Gardasee nach Graz", Blatter für Heimatkunde, 1951.
( " ' ) A.d.S. Venedik Senato Terra, 88, 16 Ağustos 1583. Belge iki A l m a n hanını işaret etmektedir.
Ferrare'de II Falcone, Milano'da i Tre Rei.
( ' " ) Henry Simonsfeld, op. cit.. II, s. 263 vd., Bandello, op. cit., VII, s. 169.
( 1 7 8 ) R. Röhricht, Deutsche Pitgerreisen nach dem Heiligen Land, Berlin, 1880, s. 11.
( 1 7 9 ) Bkz. yukarıda dn. 176.
C 8 0 ) Zikreden H. Kretschmay.r, Geshichte Venedigs. 1905-1920, II, s. 467.
C 8 1 ) E. Hering, Die Fugger, 1939, s. 204-205. Augsburg'da Lech boyunca Venedik mimarisi, Wertach
boyunca evlerin ön cepheleri Cenova modasına göre.
( I 8 2 ) Josef Kulischer, Allgemeine Wirtschaftsgeschichte des Mittelalters und der Neuzeit, 1958, II, s. 251.
( , 8 3 ) Marciana, Ital. VII, 7679, f° 30, 1492.
( I 8 4 ) Hatta John U. N e f , art. cit., s. 431, dn l'de gerileme demektedir.
C 8 5 ) Voyagefaitpar moy PierreLescalopier..., MontpellierTıp Fakültesi Kütüphanesi, Ms. H. 3 8 5 , P 4 9 v ° ,
bkz. yukarıda I, dn. 8. Ed. Cleray'ın edisyonunda unutulan pasajlar Paul I. Cernovodeanu tarafından büyük bir
özenle tamamlanmışlardır: Studii si materiale de Istorie Medie, IV, Bükreş, 1960.
C 8 6 ) Günther Franz, Die Dreissig Jahrige Krieg and das Deutsche Volk, Jena, 1940, s. 16.
C 8 ') Dr. Gehr van Oestendorp'tan Başkan Viglius'a Bremen, 30 Ocak 1574 tarihli mektup, yay. Richard
Hapke, op. cit.. II, s. 308-309.
C 8 8 ) Johannes Müller, "Der U m f a n g und die Hauptrouten des nürnbergischen Handelsgebietes im
Mittelalter", Viertelj. for Soz.-und Wirts. 6, 1908, s. 1-38.
('"') J.F. Bergier, op. cit., s. 155.
("°) Wilfrid Brulez, De firma della Faille en de internationale Handel van vlaamse Firma's in de IS Eeuw,
959.
( ' " ) Marco Ottobon'un 1590-1591 arasındaki mektuplarından alınan bu bilgiler, bkz. yukarıda dn. 76.
Bartolomeo Viatis 1591'de ortağından ayrılmıştır. B° Castello "mercante conosciut issimo qui (Vıyana'da) et di
molto negocio in Onğaria"
C 9 2 ) Hermann Kellenbenz, art. cit., S. 131 vd.
( ' " ) Wilfrid Brulez, D e Firma della Faille..., s. 53-55, 106-108, 363-365 ve kitabı sona erdiren mükemmel
Fransızca özet, s. 580-581.
C 9 4 ) Raguzalı Menzeler firması tarafından Raguza'ya "per via d'Amburgo in condotta dilederi" gönderilen
carisee'ler. Raguza arşivleri, Diversa de Foris X V , P 119 v° ve 120, 24 Haziran 1598.
C 9 5 ) Cleinhauslar ve Ledererler hakkında, Wiefrid Brulez, op. cit., s. 577 ve indeksteki çok sayıdaki atıflar.
C 9 6 ) İbid., 467.
C 9 7 ) R. Gascon, op. cit. (henüz yayınlanmadı) Lyonlu tüccarlara verilen "araba mektupları"nı zikretmek-
tedir.
f 9 8 ) Museo Correr C i g o g n a , 1999, Aringhe varie(x.y). Bu söylev, Mantova yolunun "al tempo de la peşte"
de kullanıldığını bildirmektedir; 1576'daki olduğu gibi 1629-1630 vebası da düşünülebilir. Alternatifi belgenin
tarihini saptamamıza olanak vermemektedir.
(I99) İbid., Lombardiya'ya gelen mallar Este'ye kadar kayıkla gitmektedirler; Almanya'ya gidecekler
ıcayıkla Porto Gruaro'ya götürülmektedirler.
( 20 °) Josef Kulischer, op. cit., II, 377.
( 2t ") Wilfrid Brulez, "L'exportation des Pays-Bas vers l'Italie par voie de terre au milieu du X V I e siecle",
Annales, E.S.C. (1959), s. 465.
( 2 0 2 ) Arnost Klima, "Zur Frage des Übergangs v o m Feodalismus zum Kapitalismus in der Industrie
produktion in Mitteleuropa (vom. 16. bis 18. Jh.)", Probleme der Ökonomie und Politik in den Beziehungen
zwischen Ost-und İVesteuropavom 17. Jahrhundert bis zur Gegenwart, hgg. von KarlObermann, Berlin, 1960. Bu
Modern hayata doğuş madenlerden çok dokuma sayesindedir, s. 106-107.
( 2 0 3 ) G. Aubin ve Arno K u n z e , L e i n e n e r z e u g u n g u n d L e i n e n a b s a t z im östlichenMitteldeutschlandzurZeitder
Zunftkanfe, Ein Beitraf zur Kolonisation des deutschen Ostens, Stuttgart, 1940; G . Heitz, Landlische
Leinenproduktion in Sachsen, 1470-1555, Berlin, 1961.
( 2 0 4 ) Arnost Klima, bkz. dn. 202 ve G. Aubin, "Aus der Entstehungsgeschichte der nordböhmischen
Textilindustrie", Deutsches Archiv für Landes-und Volksforschung, 1937, s. 353-357.
( 2 0 5 ) Hermann, Kellenbenz, art. cit., s. 114.
2IXl
( ) A.d.S. Venedik, Senato Mar, 18 P 35, 8 Temuz 1513.
( 2 0 7 ) Vilfrid Brulez, op. cit., s. 579.
(20") G. Aubin, "Bartolamaus Viatis. Ein nürnberger Grosskaufmann vor dem Dreissig Jahrigen Kriege",
Viertej. für Soz. und Wirts„ 1940, s. 145 vd.
( 2 0 9 ) R. Fuchs, Der Bancho publico zu Nürnberg, Berlin, 1955,86s. (Nürnb. Abh. zu den Wırts. und Soz.. Helft
6). 1621 tarihi J. Savary des Brulons, Dictionnaire üniversel de commerce, V, s. 373'de verilmiştir.
 (2>°) Bkz. dn. 218.
( 2 " ) Hermann Kellenbenz, art. cit., s. 119.
(212) Ibidem.
(2IJ) Ibidem.
214
( ) A.d.S. Venedik, Cinque Savii, Risposte, 1602-1606, f. 189 v° 195. 1 Ocak (1607).
( 2 1 5 ) Kellenbenz, 135.
(216) Ibıd, 147.
(217) ibid., 152; Nuremberg'de Sarraf İtalyanlar, 1625'de, s. 149.
(2IS) ibid., s. 128.
(2") ibid.. s. 128, 143 vd.
(22°) ibid. 144.
( 2 2 1 ) Josef Janecek, Histoire du commerce de Prague avant la bataille de Montagne Blanche (Çekçe), Prag,
1955.
( 2 2 2 ) Ernest Kroker, Handelsgeschichte der Stadt, Leipzig, 1926, s. 113, 19-20 Mayıs 1593.
( 2 2 3 ) A. Dietz, Frankfurter Handelsgeschichte. c. III, 1921, s. 216.
( 2 2 4 ) Haga'dan Hollanda Meclisine, Heeringa, Bronnen tot Geschiedenis levantschen Handel, I, l , n o . 251,s.
532-533.
( 2 2 5 ) B. Benedetti, Intorno aile relazioni commerciali della Repubblica di Venezia et dNorimberga, Venedik,
1864.
( 2 2 6 ) A.d.S. Venedik, Dispacci, Inghilterra, 2.
( 2 2 7 ) P.J. Blok, Relazioni veneziane, 1909; A.d.S. Venedik, CinqueSavii. 3 , P 3 5 , 7 Şubat 1615,Edigio Overz
Alçak Ülkeler konsolosu olarak tanınmıştır.
228
( ) ibid.. 144, f° 74, 30 Nisan 1616.
( 2 2 v ) Cenova, 28 Şubat 1599, Gdansk arşivleri, 300-53/147.
( 23 °) Joseph Billioud, Histoire du commerce de Marseille, c. III, 1951, s. 136 vd.
( 2 3 1 ) Lyon hk. Rene Gascon'un dışında R. Gandilhon, Lapolıııque economique de Louıs XI. 1941, s. 236 ve
1573'e doğru, Nicolas de Nicolay, Description generale de la ville du Lyon. yay. 1883.
( 2 J 2 ) H. Drouot, Mayenne et ta Bourgogne, 2 cilt, 1937, I, s. 3 ve 4.
( 2 J 1 ) Briare kanadı, 1604'te başlanmıştır.
( 2 J 4 ) Emile Coornaert, Les Français et le commerce International a Anvers, 1961.
( 2 3 5 ) Frank Spooner, L'economie mondiale et les frappes monelaires en France, 1493-1680, 1956, s. 275 vd.
r 3 6 ) Henri Hauser, "La question des prix et des monnaies en Bourgogne pendant la seconde moitie du
XVI' siecle", Annales de Bourgogne, 1932.
( : l ~) Frank Spooner, op. cit., s. 279.
( 2 3 S ) A. Yrodelle, "Orange, port rhodanien", Tablettes d'Avignon et de Provence, 9-16 Haziran 1928, Ayrı
basım 1929. 1562 yılına ilişkin bilgi Orange Belediye arşivinden alınmıştır.
( 2 J 9 ) Kömür "Kireççilere" veya demircilere, silah yapımına da yarayabilir. Achille Bardon, L'exploitation
du bassin houiller cfAlais sous l'ancien Regime, 1898, s. 13, 15. Marsilya Katalonya'dan demir ithal etmektedir.
Bouches-du-Rhone Amiralliği, Marsilya Amiralliği B IX, 14, ilk gelişte 300 kap halinde Collioure'dan
gelmiştir, 2 Mayıs 1609 (Sicil folyonlanmamıştır). Demek kı dökümhaneler vardır.
( 24 °) Livorno portate'sıne göre, A.d.S. Floransa, Mediceo, 2080. Ayrıca bkz. J a k o b Streider, "Levantinis-
ehe Handelsfahrten", art. cit., s. 13. Alman tarihçinin carisee'ye ters bir anlam yüklediğini sanıyorum.
241
( ) E. Le Roy Ladurie, op. cit., s. 125.
( 2 4 2 ) J.F. Noble de la Lanziere, Abrege chronologique de l'histoire d'Arles, 1808, s. 393, 420.
( 2 4 J ) B. Rhöne Amiralliği, Marsilya Amiralliği, B IX, 198 ler.
( 2 4 4 ) N. de Nicolay, op. cit.. s. 164, 175, 188-189.
( 2 4 5 ) Bkz. dn. 243.
( 2 4 6 ) J a c o b Streider, art. cit., passim. ; ayrıca bkz. Kari Ver Hees'in incelemesi, m, Viertelj.für S.u. W. Gesch,
1934, s. 235-44 Lyon piyasasındaki Alman firmaları hk. (Lyon belediye arşivi, H . H . 292, no. 14); toplam olarak
73 firma; 24'ü Nuremberg'den, 35'i Augburg'dan, 6'sı Ülm'dan, 6'sı Strazburg'dan, l'i Constanz'dan, l'i
Kolonya'dan, tabii karışık ticaretleri saymaksızın.
( 2 4 7 ) Alçak Ülkeler için, özelikle 1550-1580 arasında, Akdeniz'le olan bağlantılarına ilişkin büyük sorun acı
bir şekilde ortaya çıkmıştır. Bu geniş sorun ileride zikredeceğimiz küçük Piemonte örneğiyle çözülmüş değildir,
fakat belki de küçük bir ayrıntı noktasında ilginç bir şekilde aydınlanmıştır. 1575'de Savua dükü Emmanuel-
Philibert ile Alçak Ülkeler hükümeti arasında bir anlaşma imzalanmış değil midir (P. Egidi, Emmanuele
Filiberto, 1928, II, 127)? Mübadele edilen tüm mallardan alınan bütün vergiler yarıya indirilmiş ve ayrıca bu
hüküm transit mallara da uygulanmıştır. D a h a önceki yıllarda Savua dükü Cenova ve Valteline ileanlaşmalar
yaparak devletine hava vermeyi denemiştir, (ibid., s. 127). Aynı anda Vitale Sacerdoti adlı bir İspanyol'un
aracılığıyla D o ğ u Akdeniz ve Hindlerle bağ kurmaya ve bu sayede Türklerle uyuşmaya uğraşıyordu. Bu ilk
müzakerelerin 1572'de başladığını farkedelim, yani Venediğin (Liga savaşı 1571'den 1573'e kadar sürmüştür)
işlerini ilerletme konusunda güçlüklerinin olduğu bir dönemde. Ancak Emmanuel-Philibert'in girişimleri
başarıya ulaşmayacaklardır; bunlar ancak Yahudi tüccarların yardımlarıyla başarıya ulaşabilirledi, bu
durumda onları korumaya ve ülkesine çekmeye uğraşmış, fakat Roma ile İspanya'nın bu tavra karşı olan
muhalefetlerini kıramamıştır (1574). Bütün bunlar geniş çaplı bir ticaret siyasetine sahip olmasına ve Pietro
Egidi'nin kaydettiği üzere, kıta aşırı ticaretin bir bölümünü Piemonte ve Nice'e yöneltmesine ve böylece Fransa
veya Milano aracılığıyla Savua devletinin sınırlarına akmasını sağlamasına engel olamamışlardır (ibid, s. 127).
( 2 4 8 ) Bkz. II. Kısım, Bl. VI.
( 2 4 9 ) A. Brun, Recherches historiques sur l'introduction du français dans les provinees du Midi, 1923; bkz.
Lucien Febvre'in değerlendirmesi, in, Rev. de Synthese, 1924.
( 25 °) E d m o n d Bonnaffe, V o y a g e s et voyageurs de la Renaissance, 1895, s. 92 [1577].
( 2 5 1 ) Yves Renouard, "Les relations economiques franco-İtaliennes â la fin du M o y e n Age", Cooperazione
intelettuale. Eylül-Araltk 1936, i. 53-75.
252
( ) H. Kretschmayr, op. cit., Iı, 378.
( 2 " ) Brantome, Memoires, yay. Merimee, XII, s. 263.
( 2 5 4 ) G o n z a g u e Truc, Leon X et son siecle, 1941, s. 127.
( 2 5 5 ) Marc Bloch'un Güney'in eski kentleri ve Kuzeyin yeni kentleri hk.daki güzel farkına varışlarına bkz.,
in Revue Historique, 1931, s. 133.
( 2 5 6 ) D . A . Farnie, "The Economic History Review, X V , 1962, no.2, s. 205-206.
( 2 5 ? ) Pierre Chaunu, Seville et Atlantique, 1959, 3 cilt.
( 2 5 8 ) Frederic Mauro, Le Portugal et l'Allanlique au XVIT siecle 1570-1670, 1960.
( 2 5 9 ) Laurent Vital, Premier voyage de Charles Quint en Espagne. 1881, s. 279-283.
( 26 °) Bkz. aşağıda.
( 2 " ) Czartoryski Müzesi, Krakov, 35, P 35, P 55 Valladolid, 4 Ocak 1523.
( 2 6 2 ) Robert Ricared, in, Bulletin Hispanique. 1949, s. 79.
( 2 6 3 ) Charles Verlinden, "Les origines coloniales de la civilisation atlantique. Antecedents et types de
structures", cahiers internationaux d Histoire. 1953. Bu makale yazarın diğer makalelerini özetlemektedir, s.
382. dn. 4.
( 2 6 4 ) Bkz. aşağıda.
( 2 6 5 ) Pierre Chaunu, Les Philippines et le Pacifıque des Iberiques (X Vlc, XV11c. XVİle. siecles). Introduction
methodologiques et indices dactivite, 1960.
266
( ) C.R. Boxer, The great ship from Amacon, Lizbon, 1959.
( 2 6 1 ) Alice Piffer Canabrava, O commercio portugues no Rio de Prata, 1580-1640, Sao Paolo, 1944.
( 2 6 8 ) Marie Helmer'in Burgos deniz sigortalarına dair henüz yayınlanmamış çalışmasının ilk sonuçlarına
göre.
( 2 6 9 ) Renee Doehaerd, Les relations commerciales entre Genes, la Belgique et l'Outremont. Brüksel-Roma,
1941, I, s. 89.
27
( °) G. de Reparaz (hıjo), La epoca de los grandes descubrimientos espanoles y portugueses, 1931, s. 90.
( 2 " ) 1549'dan itibaren, A. Ballesteros, Historia de Espana. y su influencia en la historia universal, 1927, IV, 2,
s. 180.
( 2 7 2 ) Bkz. aşağıda.
(2") CODOIN, LV, s. 7-8.
( 2 7 4 ) Andre-E. Sayous, "Le Role des genois lors des premiers mouvements reguliers d'affaires entre 1'
Espagne et le N o u v e a u M o n d e " , C.R. de l'Academie des İnscriptions et Belles Lettres, 1930.
( 2 " ) Bkz. aşağıda.
( 2 7 6 ) Huguette et Pierre Chaunu, op. cit., V, s. 169 ve 170, dn. 10, 11 ve 12.
( 2 7 7 ) R. Ballesteros, Historia de Espana y su influencia en la historia universal, 1926, c. IV, s. 169.
(278) ibid., s. 200.
( 2 7 9 ) George Macaulay Trevelyan, History of England, op. cit., s. 361.
( 28 °) L.Stone, " A n a t o m y of Elisabethan Aristocracy", The Economic History Review, 1948, s. 17.
( 2 8 1 ) Contarini'den doge'yt Valladolid, 24 Kasım 1602 tarihli mektup.
( 2 8 2 ) D o m e n i c o Sella, op. cit., s. 10, dn. 5.
 NOTLAR 1. BÖLÜM, 4. KESİM

(') Paul Valery, "Reflexions sur l'acier", Acier, 1938, no.l

( 2 ) Emmanuel de Martonne, Geographie Üniverselle, c.VI, I, 1942, s. 317. "... Provence'a göğünü sağlayan
Akdeniz'in soluğu değildir".
(') Voyage d'Egypte, 1935, s. 43.
(4) Un ele dans le Sahara, 1908, s. 3.
( 5 ) Baldunucci, Giornale di ricordi, 24 Ocak 1651, Marciana, Ital, VI, XCIV.
(6) Recueil des Gazeues, yıl 1650, s. 1557, Napoli, 2 Kasım 1650.
O A.d.S. Venedik, Cronaca Veneta, Brera 51, 10 Kasım 1443.
( 8 ) Marciana Cronaca savına, P 372, 18 Aralık 1600: 1598 Noelinde aynı sürekli yağmurlar (per ire mesi
coniinui), ibid., f° 371 ve 371 v°.
(') Pierre Martyr, op. cit., s. 53 n.
( I 0 ) Annuaire du m o n d e musulman, 1925, s. 8.
( " ) E.de Mantonne, op. cit., s. 296.
C 2 ) Ernest Lavisse, "Sur les galeres du Roi", Revue de Paris, Kasım 1897.
O 3 ) Vue generale de la Mediterranee, 1943, s. 64-65.
('") Leo Larguier, "Le Gard et les Basses Cevennes", Maisons et villages de France, op. cit., I, 1943.
O 5 ) Op. cit., s. 183. Volterra bölgesi için, Paul Bourget, Sensations cTItalie, 1902, s. 5.
( " ) C o m p t e de Rochechouart, Souvenirs surla Revolution. l'Empire et İaRestauration, 1889, s. 110:Madera
ve İspanya bağları Kırım'a uyum sağlamışlardır.
( " ) Jules Sion, La France Mediterraneenne, 1929, s. 77.
('*) J. et J. Tharaud, Marrakech ou les seigneurs de l'Atlas, 1929, s. 135.
( " ) A. Siegfrıed, op. cit.. s. 148, 326.
( 2 0 ) B e l o n d u Mans, op. cit., s. 131.
( 2 1 ) A.d.S. Napoli, Sommaria Consultationum, 2 P 223, 2 Ekim, 1567: Önceki yıllarda Napoli krallığında,
bazı yıllar az, bazılarında ise çok olmak üzere 23.667 busti vinilatini; 2.319 vini grecchi, dulci et Mangiaguera
çıkartılmıştır.
( 2 2 ) "İklimlerin benzerliği... sızmayı teşvik etmekte, alışmayı kolaylaştırmaktadır", P. Vidal de la Blache,
op. cit., s. 113.
( 2 3 ) A. Radet, Alexandre le Grand, 1931, s. 139.
( 2 4 ) A l o n s o Vazquez, Los sucesos de Flandes, seçmeler halinde yay. L.P.Gachard, Les bibliotheques de
Madrid,.., Brüksel, 1875, s. 459 vd., zikreden L. P(andi,JeannelaFolle. Fra. çev. R.de Liedekerke, 1938, s.48. Şu
farkına varışlarla karşılaştırınız: Maximilien Sorre, Les fondements biologiques de la geographie humaine, 1943,
s. 268: "Akdeniz dünyasının çevresinde yaşayan halklara ilişkin olarak eskileri en fazla çarpan özelliklerden biri
de inek tereyağının kullanılmasaydı: zeytinyağ tüketicileri bunu skandalle karışık bir cins şaşkınlıkla
karşılıyorlardı. Plinus gibi bir İtalyan bile, İtalya'daki zeytinyağ kullanımının o kadar da eski olmadığını aklına
getirmeksizin, aynı duyguyu göstermekteydi"
( 2 5 ) A n t o n i o de Beatis, lıinerario di Monsignor il cardinale di Aragona... incominisciato nel anno 1517..., L.
Pastor, Brisgau-üstü Friburg, 1905, s. 121. En azından "corrompedora dos estomagos" için yiyecek demektedir
bir Portekizli, II. Mendes de Vasconcelos, Da sitio de Lisboa, Lizbon, 1608, s. 113. Bu "naçoes do Norte e em
parte de França e Lombardia"nm da durumundur.
( 2 6 ) Bayeux dekanından Mantova markisine, A.d.S. Mantova, G o n z a g a , Francia, dizi E.f° 637, 1 Haziran
1529.
 ( 2 7 ) François Chevalier, "Les cargaisons des flottes de la Nouvelle Espagne vers 1600", Revisla de Indias,
1943.
( 2 8 ) P. Vidal de la Blache, op. cit., s. 114; Bonjean, in. Cahiers du Sud, Mayıs 1943, s. 329-30.
( 2 9 ) O. Benndorf, op. cit., s. 62; Colette, La Naissance du Jour, 1941, s. 8-9.
( 3 0 ) Cattaro körfezinde heryıl 4 m.
( 3 1 ) Bkz.: Schmidthüser, "Vegetationskunde Süd-Frankreichs und Ost-Spaniens", Geogr. Zeitschrift.,
1934, s. 409-422. Ormansızlaşma konusunda H . v o n T r o t h a T r e y d e n , "Die Entwaldungder Mittelmeerlânder",
Pet. Miti., 1916 ve bibliyografyası.
( 3 2 ) İfade VVoiekofa aittir, zikreden Jean Brunhes, Geographie Humanie. 4. yay., s. 133.
( 3 J ) G. Botero, op. cit., 1, s. 10
( 3 4 ) Andre Siegfried, op. cit., s. 84-85; Jean Brunhes, op. cit., s. 261.
( 3 5 ) "Die Verbreitung der künstlichen Feldbevvasserung", Pet. Mitt., 1932.
f"1) M. Sorre, Les fondements bigologiques..., s. 146.
(37) Itineraire de Paris a Jerusalem, 1811, s. 120.
(38) Geographie humaine, 4. yay., s. 51, dn. 1.
( 3 9 ) İstanbul'da bile, Robert Mantran, İstanbul dans la seconde moitie du XVIT siecle, 1962, s. 29.
(40) Biblioteca de Autores Espanoles (B.A.E), XIII, s. 93.
("') Le quart livre du noble Pantagruel, Garnier, II, XI, 58.
( 4 2 ) Pierre Gourou'nun mektubu, 27 Haziran 1949,
( 4 3 ) E. Le Roy Ladurie, op. cit., s. 118-119.
( 4 4 ) B. Bennassar, "L'alimentation d'une ville espagnole au XVI' siecle. Quelques donnees sur les
approvisionnements et la c o n s o m m a t ı o n de Valladolid", Annales E.S.C., 1961, s. 733.
( 4 5 ) Dantiscus'tan Polonya kralına Valladolid , 4 Ocak 1523 tarihli mektup, Czartoryseki kütüphanesi, no
36, f° 55.
( 4 6 ) E. Le Roy Laduire, 181.
( 4 ? ) Barthelemy Joly, Voyage en Espagne, s. 9.
( 4 8 ) E. Le Roy Ladurie, 78.
(49) İbid., 80.
(50) ibid., s. 79.
(51) Lettres..., s. 161-162.
( " ) G. Botero, op. cit., II, s. 124.
( 5 Î ) II. Felipe tarafından İspanyol ve Alman askerlerini İtalya ve İspanya'dan geçişleri esnasında iaşe
etmekle görevlendirilen Toskana büyük dükü, Almanlara yetmeyecek miktarda tuzlu et stoklamayı tercih
etmiştir. Önce İspanyollar gelmiş ama, pirinç ve peksimitle yetinmek zorunda kalmalarından ötürü hadise
çıkartmamışlardır. Felipe Ruiz Martin, Lettres envovees de Fiorence â Simon Ruiz, yay. (Giriş).
( S4 ) Voyage â Constantinople, 1853, s. 97.
( " ) S. 112.
(56) Journal de voyage en Italie, Collection "Hier", 1932, c. III. s. 242.
(") op. cit., III. s. 409.
(58) ibid., IV, s. 233, s. 340, VI, s. 400-401. Kuzey İtalya hariç.
( 5 9 ) Mateo Aleman, Vida de! picaro Guzman de Alfarache, I, 1. Bl, 3, s. 45.
O ibid., II., Bl, s. 163.
( 6 1 ) Bory de Saint-Vincent, Guide du voyageur en Espagne, s. 281, zikreden Ch. Weiss, L'Espagne depuis
Philippe II, 1844, c.II, s. 74.
( " ) M. Sorre, op. cit.. s. 267.
C 3 ) Op. cit., s 137 v°.
( M ) Charles Parain, La Mediterranee, les hommes et leurs travaux, 1936, s. 130.
( 6 5 ) Alonso de Herrera, op. cit., 1645 yay., s. 10 v° (Özellikle' arpa için doğru).
( " ) A.d.S. Venedik, 22 Ocak 1574. Capi del C° dei X, Lettere, B° 286, f° 8 ve 9.
( 6 7 ) G. Botero, Dell'isole, s. 72.
( 6 8 ) G. Vivoli,Annali di Livorno. 1842-1846, III, s. 18. Toskana'da çekirge istilası (1541); Verona'da Ağustos
1542 ve Haziran 1553'de Ludovico Mascardo, Historia di Verona, Verona, 1668, s. 412 ve 417; Macaristan'da,
Tebaldo Tebaldi'den Modena düküne Venedik, 21 Ağustos 1543 tarihli mektup, A.d.S. Modena, Mısır'da, 1544
ve 1572, Museo Correr, D . delle Rose, 46, P 181; Kıbrıs'ta, 13 Eylül 1550, A.d.S. Venedik, Senato Mar; 31 f° 42
v°-43 v°; Camargue'da 1614, J.F. Noble de la Lanziere, op. cit., s. 446.
C 9 ) CODOİN, X X V I I , s. 191-192.
(70) İbid., s. 194-195.
( 7 1 ) Andrea Navagero, II viaggio fatto in spagna..., Venedik, 1563, s. 27-28.
( 7 2 ) G. Botero, op. cit., I, s. 40; Marco Foscari, Relazione di Firenze, 1527; E. Alberi, op. cit., II, I, s. 25.
( 7 3 ) Jean Servier, Les portes de l'annee, 1962, s. 13.
( 7 4 ) A.d.S. Venedik, Senato Mar 18, f° 45 v°, 2 3 , T 97; 31, P 126.
(") İbid, 4, P 26, 12 Aralık 1450.
 ( 76 ) T h o m a s Platter, op. cit.. s. 33, Ocak 1593'te.
( " ) Galiani, Cronaca di Bologna. Marciana 6114, CIII, 5.
( 7 8 ) Givannı Baldinucci, Quaderno di ricordi, Marciana, VI-XC1V.
(™) "... kış her türden odun fiyatını hızla yükselten, korkulan bir mevsim olarak kalmaya devam
etmekteydi", M. Le Lannou, op. cit.. s. 52.
( s o ) Taine'in klasik pasajına bkz.: La philosophie de l'Arı, 20. yay., II, s. 121.
( 8 1 ) 8. gün, öykü VI.
( 8 2 ) Jean Servier, op. cit.. s. 287 vd.
( 8 Î ) P. Arque, Geographie des Pyrenees françaises, s. 43.
C 4 ) Voyage en Italie, s. 227-237.
( 8 5 ) E. Charriere. Negociations de la France dans le Levanı, III, 713.
f 8 6 ) Le Journal el les lettres de Gedoyn "leTurc", yay. Boppe, Paris, 1909 s. 37,38 "ve beni, yeni bırakılmış
pençe izlerinin yeterince kanıtladığı üzere, ayılar, kurtlar ve diğer vahşi hayvanlarla dolu ormanda tek başıma
bıraktı"
(87) Description de l'Afrique, lierce partie du monde, s. 33-34.
(88) Op. cit.. I, XVI. s. 360.
( 8 9 ) M u s e o Correr, D o n a delle Rose, 23, P 449 v°.
D Stendhal, Promenades.... yay. Le divan. 1932, II, 258.
( " ) G. Mecatti, storia cronologica, II, s. 790.
92
( ) G. de Silva'dan II. Felipe'ye Venedik, 2 Ocak 1573 tarihli mektup. Simancas E° 1332. Boğaz İmparator
" C o p r o n i m o s " V. Constantinos zamanında d o n m u ş olmalıdır, 718-775, G. Botero, op. cit., s. 105.
( " ) Mario'dan C o m e kardinaline Elves, 19 Şubat 1581 tarihli mektup, Vatikan arşivleri, spagnia 26, orig. P
124.
( 9 4 ) Raguza arşivleri, Lellere di Levante, 38, P 27 v°.
( 9 5 ) A. Boue, La Turquie dEurope. 1840, IV, s. 460.
( 9 6 ) J.M. Pardessus, Collecıion de lois maritimes, I, s. 73, 179, atıllar Plinus, Hist. nal.,11, 47'ye; Robert de
S m e t , L e s a s s u r a n c e s m a r i t i m e s , 1934.s. VI; ASchaube, Handelsgeschichte, 1906,s. 152-154; Walter Ashburner,
The Rhodian sea Law. Oxford, 1909. CXLVIII E. de Saint-Denis, "Mare clausum", R.E.L.. 1947.
97
( ) Actus Apostolorum. X X V I I . 12.
(98) ibid., X X V I I , 13.
( 9 9 ) J.M. Pardessus. Collecıion de lois maritimes. IV, s. 1837. s. 578.
O 00 ) İbid., VI, s. 46.
("") İbid.. V, s. 179.
C 0 2 ) Jean Chardin, Journal du V o y a g e en Perse, 1686, I, s. 110 vd. Victor Berard, L e s N a v i g a t i o n s dUlysse,
II, penelope et les Barons des iles, 1930, s. 33, dn. 1. "Müslümanların kira ve borç ö d e m e dönemleri olarak, Rum
imparatorluğu d ö m e m i n d e uygulananları, yanı Saint-Georges veya 5 Mayıs ve Saint-Demetrius veya 26 Ekimi
kabul etmiş olmaları ilginçtir" A. Boue, op. cit.. III. s. 120.
("") J.M. Pardessus, op. cit.. V. s. 71-72, 8 Haziran 1569 tarihli yasa.
C 0 4 ) İbid., V, s. 81, 18 Haziran 1598 tarihli yasa.
( 1 0 5 ) S. Razzı, La Storia di Raugia, s. 121.
C 0 6 ) İbid. s. 141.
O 07 ) İbid., s. 156.
C°") İbid.
(109) ibid., s. 169-170.
( 1 1 0 ) İstanbul'dan haber, 17, 18, 20 Ekim 1575. Simancas E° 1334.
( ' " ) M. Aleman, op. cit.. II. 2. kısım, IX, s. 219.
(" 2 ) Rochechouart kontu, Memoires, op. cit., s. 75, 103.
(" 3 ) Itineraire..., s. 157.
("") P. D i e g o de Haedo. Topographia.... Valladolid, 1612, s. 174.
('") İbid., s. 124.
C") Simancas E° 1051. P 131.
( ' " ) Simancas E ° 1 0 5 4 , P 2 0 , LaGoulette'e yapılan bir yolculukta aynı durum, Napoli kral naibinden S.M'ye
Napoli, 24 Ocak 1562 tarihli mektup, Simancas E° 1052, P 12.
( 1 1 8 ) P. D a n , Histoire de Barbarie, 1637, 2. yay., s. 307; V. Berard, op. cit., s. 34, dn. 1.
( 1 1 9 ) Paul Achard, op. cit., s. 231.
(120) ç»' M »r f d a n K r a l a R o m a g Q c a k 1 5 5 4 t a r j h l j m e k t u p , Corpo Diplomalico Portuguez, VII, 298-299.
C 2 1 ) Fourquevaux'dan IX. Charles'a, Kordoba, Nisan 1570, C. Douais, op. cit.. II, s. 214.
C 2 2 ) C. Duro, La Armada espanola desde la union de Castillay Aragon, 1895-1903, II, s. 104. Acaba 1567'yle
karıştırıyor mu?
( m ) Pedro Verdugo'dan II. Felipe'ye Malağa, 19 Mart 1567. Simancas E° 149, P 277-278.
( , 2 4 ) Franc 0 de Eraso'dan II. Felipe'ye. 16 Mayıs 1564, Simancas E° 1446, P 131.
( 1 2 5 ) Contarini'den doge'ye Valladolid, 11 Ocak 1603 tarihli mektup, A.d.S. Venedik.
 C 2 6 ) Memoires de Guillaume et Martin du Bella, haz. V.L. Bourrilly ve F. Vindry "Societe de l'histoire de
France" için, c.I, 1908, s. 39.
C 2 7 ) Histoire de l'Empire Ottoman, c. VII, s. 268-269 (sehven 30 Kasımı işaret etmektedir).
(I2S) Op. cit.. II, 81-82.
C2") A . N . , K 1674 orij.
( I 3 °) Innsbruck, 8 Ocak 1552, Nuntiaturbenchte aus Deutschland. 1, XII, s. 140.
( ' " ) Bkz. aşağıda.
(" 2 ) A. Ballestros, op. cit.. IV, I, s. 200.
('") ibid., s. 201.
(" 4 ) Belon du Mans, op. cit., s. 101 v°, "tarlaların ve çayırların, özellikle leyleklerden beyazlaştıkları
görülmektedir",
( ' " ) Simancas E° 1061. P 133.
( I 3 6 ) Kış Aragon'da sefalettir, C. Douais, op. cit., III, s. 36, 13 Şubat 1567.
( ' " ) G. Botero, op. cit.. I. s. 10, "... che il Re Ferdinando diceva che d'estate bisognava dimorare in Siviglio
come d'inverno a Burgos, che e freddissıma cittâ ma con mirabili ripari contra il freddo..."
( I 3 S ) Afrikalı Leon, op. cit.. s. 37.
O Joan Nistor, Hande! und Wandet in der Moldau bis zum Ende des XVI Jahrhunderts, 1912, s. 9.
( u o ) J. S a u v a g e t , A ! e p . Essai sur les origines cf unegrande ville svrienne. des origines au milieu du XIX siecle.
1941, s. 14.
( 1 4 1 ) Jesüs Garcia Fernândez, Aspectos del paisaje agrario de Castilla la Vieja. Valladolid, 1963, s. 25.
( 142 ) M. Bandello, op. cit.. 1, s. 279 ve passim.
( 1 4 3 ) R. Carande, Carlos Vy sus bançueros. Madrid, 1943, s. 57 vd.
( 1 4 4 ) D i e g o Suarez, B.N. elyazmaları, Madrid, Bl-34.
C 4 5 ) A. Boue, op. cit.. IV, s. 460, Granvelle'den Riario kardinaline Madrid, 15 Haziran 1580, Vatikan
arşivleri, Spagna, 17, P 135.
C4*) P. Vidal de la Blache, op. cit., s. 265.
( I 4 7 ) G. Hartlaub, op. cit.. s. 20.
C 4 8 ) Memoires, 4. bl., s. 5.
C 4 ') P. Achard (op. cit.. 204) yanlış olarak Cartagena yerine Mahon demektedir, G . Botero, op. cit., s. 7.
Cartagena liman güvenliği konusunda, Inst. naut.. no. 345, s. 95.
("") Medina Sidonia dükünden. II. Felipe'ye S. Lucar, 20 Kasım 1597, Simancas E° 178. Sevilla'daki şarap
ticaretinin önemi h k . , G . Botero, op. cit., I, 10,"... che si dice che guando non entrano in Siviglia 4.000arrobe di
vino al di., bisogna che il Datio fallisca"
51
C ) Novelas ejemplares. Garnier, II, s. 283. "Vendeja" kelimesini yanlış olarak "bağbozumu" olarak
çeviriyorum, Marcel Bataillon'un ("Vendeja," HispanicReview, XXVIII, no. 2Nisan 1959) açıkladığı üzere, bu
kelime satış, pazar anlamına gelmektedir. Fakat karışıklık oldukça doğaldır, çünkü pazar esas olarak şarap
pazarıdır. XVII. yv. basma ait bir belge (B.N. Paris. Fr. 4826, f 5), şöyle demektedir. "... la flotte de la vendange
estant pour partir de France pour aller es lieux d'Espagne en tout le mois de juillet"
(" 2 ) "Vita di Pietro di Toledo", Archivio Storico italiano, IX, 22.
( 1 5 3 ) Kabili'de, J. Leclereq, De Mogador â Biskra. 1881, s. 194.
( 1 5 4 ) A. Morel Fatio, Ambrosio de Salazar. Toulouse, 1901, s. 16.
( ' " ) Raguza arşivleri, I, P. 2, P 26 ve v° 27, 30 Ağustos 1569.
( " ' ) G. Botero, op. cit.. s. 105, kışın başlangıcında ve ilkbaharın başlangıcında. Description du Bosphore..
Collection des Chroniques Nationales, Buchon, c.III, 1828.
C 5 7 ) Bouches-du-Rhone Arşivleri, Marsilya Amiralliği Mal indirme beratları sicilleri. Tekne boşaltmaları,
BIX 14 (1543), P LXV v» LXVI, LXVII v° , L X I X , L X X .
C 5 8 ) I, s. 23, Yaz hastalıkları, Fourquevaux'dan Kraliçeye 20 T e m m u z 1566, Douais, Depeches.... II, 7-8
(Fourquevaux yatağa düşmüştür, ama hiçbir ayrıntı verilmemiştir); G. Mecatti, op. cit., II. s. 801 (1595'te
Macaristan'da); N. Iorga. Ospeti romeni, op. cit., s. 87; Tavernier, I, s. 72, İzmir'de veba "olağan olarak Mayıs,
Haziran ve T e m m u z aylarında hüküm sürmektedir".
C 5 9 ) Roman comique, I. Bl., 1651, 2° p. 1657; Garnier. 1939, s. 64.
C 6 0 ) B.N. Paris, Fr. 17989.
( ' " ) L. von Pastor, op. cit.. X, s. 37.
(I62) ibid., s. 47.
( " ' ) Rainer Maria Rilke, Lettres â un juene poete, 1937, s. 54.
( 1 6 4 ) Louis Bertrand, Philippe 11 ö fEscorial, 1929, s. 170.
('") Op. cit.. VIII, s. 208.
O ibid.. VIII, s. 175.
(I67) İbid., VIII, s. 165.
(165) Op. cit., I, 73; Paul Masson, Le commerce... XVir siecle. s. 419.
C 6 9 ) Belon du Mans, s. 136.
( I 7 °) J o â o de Barros. Da Asia. I. libr. III. ve VIII. Bl.
C 7 ') La Boullaye le Gouz'a göre, zikr. P. Masson, op.cit., s. 373.
 ( ' " ) Isabelle Eberhardt, Noles de Rouıe. 1921, s. 7.
( ' " ) Sachau, op. cit., s. 74-77.
( 1 7 4 ) Raguza arşivleri, Diversa di Cancelleria 145, P 165, 165 v°, 172-173,174 v°, 1 7 5 , 1 7 6 , 1 7 6 v° 177, 177 v°,
180, 180 v°, 188-192 v°, 196-197, 201 v°-203; 1 4 6 , P 6 v ° , 7 , 1 2 , 1 2 v°, 13, 13v°, 14 v°, 17 v°, 2 4 , 3 3 v ° , 4 0 , 4 0 v ° , 4 3 ,
43 v°, 46 v°, 4 7 , 4 7 v°, 48-49 v°, 50 v°, 104v°-107, 133 v°, 134, 145v°-148, 150-153, 155-161 v°, 164-165, 167-168,
170 v°-171 v°, 174, 182-183, 193-194, 198 v°-203, 208-209, 211 v°-213, 215 v°-218, 226-229. Görüldüğü gibi
sigortalar arka arkaya yazılmayıp, diğer belgelere karıştırılmışlardır. Bunlar ancak, 1563'ten itibaren Noli e
securtâ dizisinden ilk sicilin açılmasıyla sürekli bir seri meydana getirebilmişlerdir.
C 7 5 ) Tekrar döneceğim Livorno porıale'leri herşeyden önce, çoğu zaman Mediceo 2079 ve 2080, A.d.S.
Floransa sicillerini meydana getirmektedirler. F. Braudel ve R. R o m a n o , Navires el marchandises a I'enlree du
porı de Livourne, Paris, 1951, passim.
C7®) G e n o v a liman giriş trafiği hk. Giovanni Rebora ve Danielo Presotto'nun incelemeleri, uzun dönemde
kuşkusuz bu trafiğin mevsimlik değişimleri hakkında bilgi sağlayacaklardır.
C 7 7 ) Tavernier, op. cit.. 1. not, I, s. 3 "İngiliz ve Hollanda filoları Livorno'ya olağan olarak ilkbahar ve
Sonbaharda gitmektedirler".
(175) ibid., II, s. 2.
O 7 ') P. Masson, op. cit., s. 41. Trablus 1612'de.
(I8°) Deutsche Pilgerreisen, G o t h a , 1889.
(I81) ibid.. s. 286-287.
O 82 ) F. Braudel ve R. R o m a n o , op. cit.
0 83 ) Bkz. yukarıda dn. 174.
('"") Fakat iki genç tarihçi D a n i l o Presotto ve Giovanni Rebora, Cenova gümrük belgelerinin sistematik
ayıklamasına girişmişlerdir, Cenova İktisat ve Ticaret Fakültesi elyazması tez.
("") Museo Correr, D. delle Rose, 45, 1 Ocak 1604, İskenderiye'yi beraberinde teknesine binen T h e o d o l o
adlı bir Marsilyalı olduğu halde terkeden Lamberto Siragusano'nun hikayesi. Başlangıçta herşey iyi gitmiştir:
yelkenler rüzgârlarla şişmiştir, yunus gibi suyun üzerinde kaymaktadırlar, fakat Küçük Asya kıyılarında
Satalia civarında ani bir fırtına çıkmıştır.
( I 8 6 ) A.d.S. Napoli, Sommaria Consultationum (atıf kayıp).
0 87 ) B. Suârez'den Simon Ruiz'e Floransa, 8 Aralık 1583 tarihli mektup. Valladolid kırsal arşivi.
C 8 8 ) A.d.S. Floransa, Mediceo, 920 P 355. Bu bilgi Maurice Carmona'nın yayınlanmamış bir çalışmasın-
dan alınmıştır (C.N.R.S'e verilen rapor).
( 1 8 9 ) "Gebirgsbildung der Gegenwart in den Ost-Alpen", Natur und Volk, 69, s. 169-176.
( 1 9 0 ) M.I. Cayeux, in; Annales de Geographie. XVII, 1907.
('") Ricerche sul regime dei liıorali net Mediterraneo. Roma, 1936.
(192) lndagine sulta recenti variazioni delle linea di spiaggia delle coste iialiane. Roma, 1935. Bkz. A.
Philippson, op. cit., s. 22-23 atıflar ve C.Cold, küsıenveranderung im Archipel. Münih, 1886; Theobald Fischer,
Beilrage zur physischen Geographie der Mittelmeer lander, besonders, siziliens, Leipzig, 1877.
93 i
C ) Ed. Le Danois, L Allanlique, 1938, s. 162.
( , 9 4 ) Th. M o n o d , op. cit., s. 100.
( 19S ) A. Pihilippson, op. cit., s. 134-135.
0 9 6 ) Historische Geographie, 1904, s. 188.
0 9 7 ) Çok genel olarak, Walter Pahl, Wetterzonen der Weltpolitik, 1941, s. 226-227.
C 9 8 ) Ferdinand Fried, Le tournant de l'economie mondiale, 1942, s. 131.
( I 9 9 ) Zikr. A. Philippson, s. 133-134.
( 20 °) Fritz Jâger, Afrika. 1910, I, 53.
( 2 0 1 ) Herbert Lehmann, in; Geogr. Zeitschr., 1932, s. 335-336.
( 2 0 2 ) B. Bennassar, Valladolid au XVf siecle. yayınlanacak tez.
( 2 0 3 ) E. de Martonne, Geographie Üniverselle, VI, 1, 1942, 140.
( 2 0 4 ) I. de Asso, op. cit., 1798, s. 78'de Huesca'da 20 yıl kadar süren bir kuraklıktan söz etmektedir.
(205) Histoire et destin, 1942, s. 62..
(206) II clima sulle Alpi ha mutato in etâ storica? Bologna, 1937.
( 2 0 7 ) Hans Hanke. in: Frankfurter Zeitschrift, 23 Ocak 1943.
( 2 0 8 ) B. Plaetschke, "Der R ü c k g a n g d e r Gletscher im Kaukasus," Pet. Mili. 1937.
( 2 m ) N. Krebs, in; Geogr. Zeitschr.. 1937, s. 343.
( 2IU ) R. Pialz, in: Geogr. Zeitschr., 1931. Aynı gözlem, Denijer, in; Aunales de Geographie, 1916, s. 359,
Dinar Alplerinde köylülerin yüksekte açtıkları tarlalar.
( i n ) Provance'da mistral yüzünden zeytin ağaçlarının ölmeleri; 1507, 1564, 1599, 1600, 1603, 1621-
1622, P. George. op. cit., s. 394. Rene Bahrel, Une Croissance: la Basse Provence rurale (fin du XVf siecle-
1789). 1961. s. I23'de farklı bir kronoloji bulunmaktadır "zeytinler için felaketli kışlar: 1570, 1594, 1603, 1621,
1638, 1658, 1680, 1695, 1709, 1745, 1748, 1766, 1768, 1775, 1789. 1549'da Verona'da "per il gran freddo si
secarrono quasi tuıti gli'olivi, le vite e altri alberi", Ludovico Muscardo, op. cit., s. 416. Pepieux'de (Aude,
Carcassonne), 1587'de kar ve zeytinlerin donması, J.Cunnac, Histoire de Pepieux, Toulouse, 1944, S. 73.
Toskana'da zeytinler 1594'de donmuşlardır, G. Mecatti, Sloria cronologica... II, s. 790.
 ( 2 1 2 ) Maurice Champion, Les inondations en France, 1861, III, s. 212 vd'dan bu çıkmaktadır.
(213) Memoires historiques de la Republique sequanoise,Dole, 1592, f 3 , II. Kitap, XVIII. Bl.
( 2 1 4 ) Zikr. Ch. de Ribbe, La Provence au point de vue des bois, des torrems et des inondations avant et apres
1789, 1857, s. 20.
(215) Archivio Storico italiano, IX, s. 622.
(216) ibid,, s. 624.
( 2 1 7 ) Francisco de Vera'danKral'a Venedik 30 Haziran 1601, A . N . , K . 1677. istanbul, 3 ve 4 Haziran 1601,
ibid.
( 2 1 8 ) "Climatic Fluctuations and Population Problems in Early Modern History", Scandinavian Economic
History Review, 1955.
2
( " ) Luis Cabrera de Cordoba, Relaciones de las cosas succedidas en la Corte de Espana desde 1599 lasta
1614, s. 166, Valladolid, 25 Ocak 1603.
( 22 °) J. Castaneda A\cover,Coses envengudes en la ciutat y regne de Valencia. DietariodeMosenJuanPorcar,
capellon de San Martin (1589-1629), Madrid, 1934, I, s. 3, 4, 10, 41, 71.
( 2 2 1 ) E. Le Roy Ladurie, op. cit., s. 48.
(222) ibid., 46.
(223) ibid,, 39.
(224) ibid., 37.
( 2 2 5 ) B. Bennassar, zikr. tez.
( 2 2 6 ) J. Castenada Alcover, op. cit., 222, 324.
( 2 2 7 ) Ignacio Olagüe, La decadaneia de Espana, 1950, C.IV, Bl. X X V .
( 2 2 8 ) Ignacio Olagüe, "El paisaje m a n c h e g o en tiempos de Cervantes", Annales Cervantinos, III, 1953.
( 2 2 9 ) Çok sayıdaki incelemeleri arasında y ö n bulabilmek için "Discussion: post-glacial climatic change"
The quarterly Journalof the RovalMeteorological Society, Nisan 1949 adlı tebliğinden başlamak gerekmektedir.
(23°) Le climat du Bassin Parisien; essai d'une methode rationnelle de climatologie physique, 1957.
( 2 3 1 ) Onun üç parlak makalesini düşünüyorum, "Histoire et climat", Annales E.S.C., 1959: "Climat et
recoltes aux X V i r siecles", ibid; "Aspect historique de la nouvelle climatologie" Revue Historique. 1961.
( 2 3 2 ) Corre, D . delle Rose, 20. Sadece bu muazzam sorunu ve Luigi Cornaro, Trattato di acque delMagnifico
Luigi Cornaro, nobili Vinitiano, Padova, 1560'ın yayınlanmasında önce muzzam olan konuya ilişkin
bibliyografyayı hatırlatmak istedin. En iyi yönlenmeyi Roberto Cessi, "Evoluzione storica del problema
lagunare", Ati i del congregno per la conservazione e difesa della laguna e della cittâ di Venezia, 14-15 Haziran
1960 (Istituto Veneto), s. 23-64 sağlamaktadır.
(233) Op. cit.
 NOTLAR 1. BÖLÜM, 5. KISIM

(') Bu bolüme Yollar ve kentler olarak değil de, Lucien Febvre'in bu sahifeleri ilk okuduğu zamanki bir
düşüncesinin anısına. Yollar ve kentler, kentler ve yollar adını veriyorum.
(2) Annales d'hist. soc.. 11 Ocak 1940, s. 70.
(3) Journal du voyage en Italie 1932, s. 132.
O Op. cit., II, I, s. 195.
(5) Op. cit.. II, 3, I, s. 331.
(') A. Philippson, Da s Mittelmeergebiet, s. 219.
(7) Op. cit., s. 295.
(") G. Botero, op. cit, I, s. 106 ve II, s. 118 "adeta Paris'in iki katı kadar nüfusa sahip", Jacques Bongars, in,
Anquez, Henri IV et l'Allemagne, 1887, s. X X I V .
(') Konrad Olbricht, "Die Vergrosstadterung des Abendlandes zu Beginn des Dressigjahrigen Krieges,"
Pet. Mit t.. 1939.
( I 0 ) F. Lot, Les invasions barbares et lepeuplement de l'Europe, 1937, I, s. 110.
( " ) Bkz. yukarıda.
2
C ) G i n o Luzzatto, Storia economica di Venezia dell'XI al XVI secolo, Venedik, 1961, s. 42. Bu yolda
Barletta'dan Napoli'ye manda derilerinin arabayla taşındığına dair işaret, Napoli, 22 Mayıs 1588, Raguza
arşivleri, D . d e Foris, VII, P 245.
C 3 ) Arnoldo Segarizzi, Relazioni degli ambasciatori veneti. Floransa, III. 1 Bl., 1927, s. 10-13.
('") G . Botero, op. cit., I, s. 50.
15
( ) İbid. s. 9.
( 1 6 ) Breves kontu, Voyages..., op. cit., s. 229.
(17) İbid, s. 5.
( " ) Belon du Mans, op. cit., s. 103.
( " ) Charles Estienne, La Guide des chemins de France, 2. yay, 1552; Les voyages de Plusieurs endroits de
France et encore de la Terre Saincte, d'Espaigne, d'Italie et autres pays, 1552. Değişikliklerle birlikte yeni yay.,
Paris, 1553, 1554, 1555, 1556, 1558, 1560, 1570, 1583, 1586, 1599, 1600; Lyon, 1566, 1580, 1583, 1610; Rouen,
1553, 1600, 1658; Troyes, 1612, 1622, 1623. Ayrıntı için bkz: Sir Herbert George Fordham, Les Routes de
France. Catalogue des guides routiers, 1929 ve Les Guides routiers, itineraires et Cartes routieres de l'Europe,
Lille, 1926.
( 2 0 ) Theodore Mayerne de Turquet, Sommaire description de la France, Allemagne, Italie, Espagne, avec la
guide des chemins. Cenevre, 1591-1592, 1618, 1652; Lyon, 1596, 1627; Rouen, 1604, 1606, 1615, 1624, 1629,
1640, 1642.
( 2 1 ) Giovanni de l'Herba, Itinerario delteposte per diverse parti del Mondo, Venedik, 1561. Aynı d ö n e m e ait
başka rehberler: Guilhelmus Gratabolus, De regimine iler agentium vel eguitum, velpeditum, vel mari, vel curru
seurheda, Bâle, 1561; Cherubinis de Stella, Poste per diverse parti del mondo, Lyon, 1572; A n o n i m , Itinerarium
Orbis Christiani, 1579; Richard Rowlands, The post of the World, Londra, 1576; A n o n i m , Kronn und Ausbundt
aller Vegneisser... Kolonya, 1597; Matthias Quadt, Deliciae Galliae sive Itinerarum per universam Galliam...,
Frankfurt, 1063; Ottavio C o d o g n o , Nuovo Itinerario delle poste per tulle il mondo..., Milano, 1608, Paulus
Hentznerus, Itinerarium Germaniae, Galliae, Anglae, ete. Noribergae, 1612.
(22) Das Mittelmeergebiet (4. yay.) s. 222-23.
( 2 3 ) Andre Piganiol, Histoire de Rome, 1939, s. 522.
 ( 2 4 ) Jean D e l u m e a n , Vie economique et soeiale de Rome, I, 1957, s. 81 vd.
( 2 5 ) Jules Sion, " P r o b l e m e s d e transportsdans l'antiquite," (Lefebvre des Noettes, L'attelage. Le Chevalde
selle â travers les âges adlı kitabın değerlendirilmesi) Ann. d'hist. econ. et soc.. 1935, s. 628 vd.
( 2 6 ) Jules Leclercq, op. cit., s. 21.
( " ) La peninsule Balkanique, 1918, s. 195.
( 2 8 ) Baron de Busbec, op. cit., I, s. 103, bu bir anlatı'ya dayanmaktadır, tabii ki narin bir temel.
(29) Description de l'Afriçue tierce partie, yay. 1830, II, s. 16-17.
( 3 0 ) E. von Ranke, art. cit., s. 79.
( 3 1 ) B.N. Floransa, Capponi, 239, 26 Ocak 1569.
(32) Novelas ejemplares, cam ustası.
(3Î) CODOIN. X X X I V , 1 Mayıs 1580, s. 442; 4 Mayıs 1580, s. 453.
( 3 4 ) Francheschi'den Cenova doge'sine Valladolid, 31 Mayıs 1606 tarihli mektup A.d.S. Cenova,
Spagna, 15.
( 3 5 ) Bkz. izleyen dn.
( 3 6 ) II. Felipe'den Napoli kral naibine, Toledo 13 Ekim 1560, Palermo Belediye Kütüphanesi, 3 Qq E 34, P
8-11.
( 3 7 ) 22 Mayıs 1588, Raguza arşivleri, D.de Foris, P 245.
(38) Arch. st. İtal., IX, s. 460 ve 460 n . l ; 468 ve 468 n . l .
( 3 9 ) Albert Babeau, Les voyageurs en France, 1885, s. 68-69 (Paul Hentzner'in yolculuğu 1598'de)
( 4 0 ) Victor Berard, Penelope... s. 307; Chateaubriand, Itineraire..., s.7.
("') Libro de Agricultura, 1539, s. 368 vd. 1598 yay. (ilk vay. 1513).
(42) A. st. İtal., IX, s. 255, 2 Mayıs 1602.
( 4 3 ) V. Lamansky, Secrets d'Etat de Venise, s. 616, 7 Aralık 1550.
( 4 4 ) Hayvan yetiştiriciliğindeki gerilemenin nedenleri hk, Cria de los cavallos. Granada, Simancas E° 137.
( 4 5 ) Guiseppe Mecatti, Storia cronologica della cittâ di Firenze, II, s. 802-803, 1595'de.
( 4 6 ) D . d e Haedo, Topographia.... s. 180.
( " ) Terranova dükünden Krala Palermo, 22 Nisan 1572, Simancas E° 1137.
4
( ") G. Trevelyan, History of England, s. 287.
( 4 9 ) A. de Herrera, op. cit.. s. 368.
( 5 0 ) "Notizie," Archivio storico di Corsica. 1932. s. 296-297.
(51) Arch. st. İtal., IX, s. 219; Napoli'den Floransa'ya karayoluyla değerli mallar. 1592'den itibaren
Floransa üzerinden Napoli-Almanya bağlantısı, G. Vivoli, op. cit.. III, s. 198, 350. Geçiş hakları konusunda J.
Perret'nin reddine, Siris, 1941 ve Andre Aymard'ın cevabına bkz, in, R.E.A.. 1943, 321-22.
( 5 2 ) Wilfrid Brulez, De Firma della Faille, s. 578.
( 5 3 ) Emile Coornaert, Un centre industrield'autrefois La draperie-sayetterie d'Hondschoote (XVI' - X V I I I '
siecles) 1930, s. 252-53, dn.3.
54
( ) İzmir daha 1550'lerde önemli bir merkezdir, Belon du Mans, op. cit., s. 89; Raguzalılar oraya yün
yüklemeye gitmektedirler; Paul Masson, Histoire... XVIII' siecle. 1896, s. 125; Tavernier, I, 68; P. Henri
Fouqueray, Historie de la Compagnie de Jesus en France des origines a la suppression, 1925, IV, s. 342 vd; Gerard
T o n g a s , Les relations de la France avec /'empire ottoman duranı la premiere moitie du XVII' siecle et 1' ambassade
de Philippe de Harlay, comte de Cesy. 1619-1640. 1942, s. 208; Baron de Tott, IV, 85-86.
( " ) İzleyenler N i c o l ö Contarini'nin yayınlanmamış bir Tarih'inden alınmadır, V.Lamansky, 513-515. Olay
H.Kretschmayr ve F.C Lane tarafından da işaret edilmiştir. Bol miktarda yayanlanmamış belge vardır, A.d.S.
Venedik, Papadopoli, Codice 12, P 23; 1585'de Narenta'dan Venediğe 16.000 colli çeşitli mal gitmiştir, bu yol
değişmesinin Spaİato'nun talihini önceden hazırladığının kanıtıdır. Başka başvurular; Cinque Savii, 138, P 77
v°-79v°, 16 Haziran 1589; ibid.,f 182,24 Eylül 1592\ibid., 139 P 54 ve v°, 23 Kasım 1594; Marciana, Notizie del
mondo, 5837, 25 Ocak 1596; Museo Correr D . delle Rose, 42, P 35 v°, 7 Eylül 1596; ibid, 21, 1598, 1602, 1608;
Cinque Savii. 12, P 112, 2 Eylül 1610. Spalato "lazzeretto" imalatı hk. A.d.S. Venedik, Senato Zecca, 17, 22
Nisan 1617.
( 5 6 ) V. Lamansky, op. cit., s. 514.
( " ) F.C. Lane, s. 2.
( 5 8 ) V. Lamansky, 504 vd.
(") ibid.. 514.
( w ) D o m e n i c o Sella, op. cit., s. 2, 55.
(M) ibid.
(") Cinque Savii. Riposte 141, P 28 ve 29, 19 T e m m u z 1607.
(") Cingue Savii. 4, ° 1083, 19 Eylül 1626.
(64) ibid. 19 0 103 ve 104, 20 Mayıs 1636.
( 6 5 ) Bkz. dn. 62.
( 6 6 ) V. Lamansky, op. cit., s. 514.
( 6 7 ) Bkz. aşağıda ve D o m e n i c o Sella, op. cit., s. 41 vd.
(®8) Bkz. aşağıda.
 ( " ) Prof. Lütfü Güçer'in G i o r g i o Cini Vakfının Haziran 1957 Kollokyumundaki gözlemlerine dair
notlarımı kullanıyorum.
(™) Rectörlerden O. de Cerva'ya Raguza, 20 Mayıs 1593. Raguza arşivleri, Lettere di Levante. 38, P 113.
Kuşkusuz Oran civarındaki kara taşımacılığında artan bir hareketlilik vardır, D i e g o Suarez, op.cit., s. 36,47,50,
86, 275, 314.
( 7 1 ) Dr. M . D . G r m e k , "Quarantaine â Dubrovnik", Symposium Ciba, Nisan 1959, s. 30-33.
( 7 2 ) Gıuseppe Tassim, Curiositâ Veneziane, 1887, s. 277-78. Bu tarihten önce Venedik'teki Türk tüccarları
gruplanmışlardı, Senato Terra 6 7 ( 1 5 Mayıs 1575). Türk ve Ermeni tüccarlar hk. bol bilgi, Cinque Savii, 3 , 4 . 1 3 ,
15, 17, 18, 19, (1622'den 1640 a).
( 7 3 ) Raguza arşivleri de, Diversa di Cancellaria. 192-196.
( 7 4 ) Daha önce zikredilen 7 Kasım 1963 tarihli mektubunda.
( 7 5 ) Renee D o e h a e r d , Etudes anversoises. Documents sur le commerce International â Anvers 1488-1514. 1,
1963, Giriş, s. 66.
("•) Jacques Heers, "II commercio nel Mediterraneo alla fine del secolo XIV e neı primi anni del XV",
Archivio storico italiano. 1955.
(77) Op. cit.. s. 578.
( 7 8 ) D o m e n i c o Sella, op. cit., s. 72.
( 7 9 ) Alberto Tenenti, op. cit., 1959.
(80) ibid., s. 59 ve 60, Raguza'da sabit sigorta hadleri, IorjoTadic, daha önce zikredilen 7 Kasım 1963 tarihli
mektup.
(81) Cinque Savii, 141, P 32-33 v°, 24 Eylül 1607. Suriye için sigorta haddi hem gidiş, hem de dönüş için % 8,
9, 10 olmakdır. Hadler (sadece gidiş veya sadece dönüş) 1593 ve 1594'te düzenli olarak % 5'tir. A.d.S. Venedik,
Miscellanea. Carte Private 46, Cinque Savii acaba Suriye'ye para ihraç edebilmek için abartıyor mu?
(* z ) Tabii ki iyimser bir varsayım.
(") ibid.. 567.
D ibid., 563.
( 8 5 ) Raguza arşivleri, Diversa di Cancelaria. 192-196 ve özellikle 192 (P 139, 30 Mayıs 1604, P 176 v°,
14.1604, katalan); 194 ( P 44 v°, 2 Mayıs 1605).
( 8 6 ) M u s e o Correr, Prov. Div. C 989 (Mercatura e traffichi III).
( 8 7 ) Felipe Ruiz Martin, Lettres marchandes echangees entre Florence et Medina de! Campo, 1965, s. C X V I
vd.
( 8 8 ) M o d e s t o Ulloa, La hacienda real de Castilla en el reinado de Felipe II, Roma, 1963, s. 187.
("9) Ramon Carande, Carlos V y sus banqueros. La hacienda real de Castilla. 1949, s. 292 vd.
C ) La hacienda real..., s. 137-200.
( 9 1 ) Simancas, Escrivania Mayor de Rentas, 1603-1604.
(92) The growth of the Antverp market and the European Economy, 1963. II, s. 311 vd.
( 9 3 ) A.d.S Venedik, Cinque Savii, 4 bis. f 44, 8 Mayıs 1636.
( 9 4 ) R. Mantran, op. cit.. s. 489.
( 9 5 ) S. Schweigger, op. cit., s. 241.
( 9ft ) B.M. Sloane, 1572, P 50 v° ve 51, 2 T e m m u z 1633.
( 9 7 ) A.d.S. Venedik, Dispacci, Spagna, P° Gritti'den doge'ye Cenova, 30 Nisan 1616.
( 9 8 ) R.P. Binet, Essay des merveilles de nature el des plus nobles artifices (yay. 1657, s. 97).
( 9 9 ) Alvaro Castillo Pintado'nun henüz yayınlanmamış çalışmasına göre.
(100) M u s e o Correr, D . delle Rose, 217.
C 0 1 ) Simancas E° 160'a göre Bkz. aşağıda. Meraklıları için, teknik tarihi konusunda çok yararlı, A. Delatte,
"L'armemenı d'une caravelle grecque du X V I ' siecle, d'apres un manuscrit de Vienne", Miscellanea Mercati,
c.III, 1946, s. 490-508. Bu teknenin ağırlığının fonksiyonunda çeşitli kısımların oranlarına dair bir incelemedir.
Bu zor metnin çevirisini Helene Bibicou'ya borçluyum.
O 02 ) Simancas, Guerra Antigua, X X , P 15, 15 Eylül 1541. Taşınan bir at için en az yirmi ton gerekmektedir.
C 0 3 ) Thomas Plater, in. Felix et Thomas Platter â Montpellier, 1892, s. 303.
i(104) Louis D e r m i g n y , La Chine et l'Occidenl Le Commerce â Canton au XVIII' siecle. 1719-1833, büyük
Indiamen'in tonajı 2000 tonilatonun altında kalmaktadır, Hindoustan 1758'de resmen 1248 t. çekmekte, su
çekmesi ise aslında 1890 t. olmaktaydı, I. s. 202 vd., s. 212, 213.
C 0 5 ) A.d.S. Venedik, Senato Mar, 6. P 185, 30 Haziran 1460.
C 0 6 ) B.N. Paris, Ital. 1714, P 109, J.A. Venier'den doge'ye Rouen, 22 Şubat 1532, kopya.
O 07 ) Jacques Heers, Genes au XV" siecle. activite economique et problemes sociaux. 1961, s. 278.
(io«) Metnimiz Alberto Tonenti ve Corrado Vivanti'nin, makalenin temelini oluşturan Venedik galere de
mercato sistemine dair yayınlanmamış çalışmalarının ilk bölümlerinden yararlanmaktadır. "Le film d'un grand
systeme de navigation: Les galeres marchandes venitiennes XIV ' - X V I ' siecles", Annales E S C., X V I , 1961,
no. 1, s. 83-86.
( I 0 9 ) G i n o Luzzato, op. cit., s. 41 vd.
("°) ibid., 76.
( " ' ) A.d.S. Natatorio di Collegio, 355 P 104 v°, 1 Aralık 1449. G e n e bu dizide: 372, P 108 v°, 12 Nisan 1450
(915, 1150, 1100 bolle)', 97 P 29 v°, 11 Haziran 1461 (2500 botte)\ 343, P 343, P 87, 18 Şubat 1471; 368 P 96, 8
Haziran 1471 (1000 bolle'den fazla yeni bir nave).
0 1 2 ) A.d.S. Mantova, A° G o n z a g a , Dizi E,. Venezia 1433, G. Brognolo'dan Mantova markisine Venedik, 7
Ağustos 1490.
0 1 3 ) Op. cit., I, s. 684, 26 Haziran 1497; s. 802-3, Ekim 1497.
("4) ibid,, II, s. 1244 vd. Benzeri döküm: Correr. D . delle Rose, 154, P 69, 1499.
( 1 1 5 ) Muhtıra Malaga'da Haziran 1541 "de düzenlenmiştir, Simancas Guerra Antigua, X X , f° 10.
O 16 ) Louis D e r m i g n y , op. cit., c. I, s. 202 vd.
( " ' ) A.d.S. Venedik, Senato Mar, 4, P 28 v°, 16 Ocak 1451.
O 18 ) Museo Correr, D. delle Rose, 2509, 21 Ekim 1502, in rogatis.
('") Op. cit., III, s. 413.
("") Huguette ve Pierre Channu, Sevil/e el l'Atlantique, 1955, c. I, S. 127, dn. 3, 13 Şubat 1552 ve 11 Mart 1587
emirnamelerine dair; tavanlarında da yükseltilmesi: 1547'de 400t ve 1628'de 550t; filo halinde giden gemiler için.
C 2 1 ) J. Kulischer, Allgemeine Wirschaftsgeschichte des Mülelallers undderNeuzeiı, 1928 (ikinci baskı 1958),
II, s. 385.
C 2 2 ) Albert Girard, La rivalite commercale de Seville et de Cadix au XVIII' siecle, 1932.
( 1 2 3 ) Barradas, in; Bernardo G o m e s de Brito, Historia tragico-maritima, 1904-1905, I, 221.
,24
( ) Journal de voyage de... zane (1579) yayınlanmamış, P.R.O. 30.25.156. P 32 v°.
C 2 5 ) Alfred de Sternbeck, Histoire des fılbustiers, 1931, s. 158 vd. Abbe Prevost, Histoire Generale des
voyages. 1746, c. I, s. 355. Acaba Cervantes'in La espanola inglesa des Novelas Ejemplares'ini ilham eden bir
Portekiz carraca'sına ilişkin çeşitli olaylar mıdır?
126
( ) B.M. Sloane, 1572.
( 1 2 7 ) B. Varenius, Geographia Generalis, Amsterdam, 1664, s. 710.
( 1 2 8 ) V . G . Scammell, "English merchant shippingat the e n d o f the Middle Ages; some East Cost evidence",
The Economic History Review, 1961, s. 334, 1572'de ortalama tonaj hala 42 tondur.
C 2 9 ) John Harris, Navigantium alque itinerantium bibüotheca, Londra, 1746, I, s. 115.
( I 3 °) R. Hakluyt, The principal... II, 2. kısım, s. 112-113.
I31
( ) J. Harris, op. cit., I, 23.
C 3 2 ) La Armada Invencible, belgeleri yay. Henrique Herrera Oria, Valladolid, 1929, s. 24.
( 1 3 3 ) P. Charliat, Trois siecles d economie maritime française,, 1931, s. X X X .
( 1 3 4 ) J. Kulischer, op. cit., II, s. 1572.
135
( ) Simancas E° 174.
(136) İbid.
( 1 3 7 ) Simancas, Guerra Antigua, XI, foliosuz; (1538)de, ibid, P 56, Relacion de los naos y carabellas que se
han entrados los puertos deste reyno de Galicia, Carthagena'ya ve Barselona'ya giden sardalya yüklü kayıklar
hk; biri şeker, diğeri İrlanda derileri yüklü iki Portekiz karavelası hk. bilgiler. Bu pigmelerin ortasıda Vivero'da
1000 tonluk bir caraca "que a comun opinion es e! majör navio que desde LEvante â Poniente".
C 3 8 ) Simancas E° 160.
('39) Relacion de los navios q. se han detenido en la boya de Cadiz y puerto de San Lucar de Barrameda y de sus
partes, bondad, genle de mar y artilleria en 29 de março 1595, Simancas E° 174.
C40) Relacion parıicular de los navios q. estan detenidos en los puertos de Cadiz, San Lucar, Gibraltar, Huelva,
Simancas E° 174.
4
C ') Relacion de las urcasy fılibotes que han entrado en este puerto de San Lucar de Barrameda desde los 3 de
octubre hasta los 21 del dicho de 1595 y en la bava de la ciudadde Cadixylo que vieneen cada unodellos, Simancas
E° 174.
O 42 ) Razilly Şövalyesinden Richelien'ye Pontoise, 26 Kasım 1626, B.N., Paris n.a., 9389, P 66 v°.
C 4 3 ) CODOIN, II, s. 171, 12 Mayıs 1594.
O 44 ) Yakalanan gemi (Henri Hauser, Preponderence espagnole, 2. yay., 1940. s. 148, 154; R. Hakluyt, 1927,
s. 1 vd.) İspanyollar tarafından model olarak kullanılmış olmalıdır. Tartışmalı bir ifade, çünkü Revenge, ele
geçmesinden kısa bir süre sonra, bir fırtına esnasında batmıştır, Garrett Matingly, in; The American Historical
Review, IV, no. 2, Ocak 1950, s. 351. Ancak XVI. yy'ın sonunda şu veya bu durumda, İngiliz tekniklerinin
İspanya'ya ve Akdeniz'e aktarımı meydana gelmiştir. Raguzalı armatörler (Simancas, Contaduria Mayor de
Cuentas, Segunda epoca, 904, 20 Şubat 1590), İngiliz tipi kalyon inşa etmektedirler, indice de la Colecciân de
documentos de Fernandez de Navarrete que posee el Museo Naval, Madrid, 1946, no. 741. Belge yanlış olarak
1570-1580 arasına konulmuştur. Daha geç ve daha doğru bir tarih: Gregorio de Oliste'den III. Felipe'ye
Napoli, 13 Ocak 1604 tarihli mektup, faal olarak " d e la fabrica de los 12 galeanos que V.M. me mando hazer
mediante el asiento" ile uğraşmaktadır, Simancas, Napoli Estado 1100 P 8. Çok sayıda atıf, A.d.S. Napoli.
Sommaria Consultationum, 14, P 229-233; 29, P 44-45; 30, P 31, 38-46, 49-53, 58-80, 158-9, 221-25.
C 4 5 ) F c o de Vera tarafından krala rapor edilmiştir, 29 T e m m u z ve 5 Ağustos 1589, A . N . , K. 1674.
C 4 6 ) Fidel de Sagaramınaga, El gobierno... de Viscaya, 1892, I, s. 73.
C 4 7 ) A n t o n i o de Qumtaduenas'dan Simon Rujz'e Rouen, 16 Nisan 1565 tarihli mektup, zikr. Henri
Lapeyre, Une famille de marchands, Les Ruiz. Contribution â 1'etüde du commerce entre la France et l'Espagne au
temps de Philippe 11. 1955, s. 212, dn. 169.
 C 4 8 ) Marco O t t o b o n ' u n 1591'de Dantzig'den döndükten sonra verdiği nihai rapor, bkz. Bl. 3, dn. 76.
(I49) ibid., Provedilori aile Biave mektup, Dantzig, 7 T e m m u z 1591.
("°) Bütün bu sorunlar, tonajlar, inşaat tarzları, tekne adları ve küçük tekneler hakkında bkz. Henri
Lapeyre, op. cit., s. 206 vd.
O 5 ') Frederic C. Lane, op. cit., s. 27.
('") Op. cit., VI, s. 71.
( " ' ) Frederic C. Lane'in dediğine göre 1564'e kadar, "The Medit. spice Trade", A.H.R., c . X L V , s. 581.
( " 4 ) J. Lopez'den Kral'a Venedik, 2 T e m m u z 1569 tarihli mektup, Simancas E° 1326.
( ' " ) Dr. Jules Sottas, Les messageries maritimes â Venise aux XVI' et XV ' siecles, 1936, s. 136.
O F.C. Lane, op. cit., s. 47.
( " ' ) Navagero, op. cit., s. 1.
( " 8 ) S. Razzi, La Storia di Raguza, 1903, s. 128.
0 5 9 ) ibid., s. 156.
0 6 0 ) 8 Mart 1565, Simancas, E° 486.
C6') ibid.,
( ' " ) A.d.S. Napoli Sommaria Partium: 540, P 51; 546, P-229 v°; 559, P 267 v° ve 268; 560, P 73, 115 v°, P
185, 562, P 55, v° P 237 v°; 561, P 101 v°; 594, P 28 v° (Raguza'da inşa halinde 1000 tonluk; 800 carrVlik nave)\
595, P 161 v d ve 162.
( 1 6 î ) 6 Mayıs 1579, A.d.S. Floransa, Mediceo 1829, P 67.
C 6 4 ) A.d.S. Venedik, Senato Dispacci Spagna, Zane'den doge'ye, 15 T e m m u z 1583, Rakamlar Museo
Correr, D o n a delle Rose, 154, P 101'de bulunmaktadır.
O 6 5 ) 31 Mayıs 1591, Raguza ar., Diversa de Foris, V, P 15.
( ' " ) 2 Haziran 1591, C e n o v a Civico ar., C o n s o l a t o Francese, 332.
("•7) Miguel de Oviedo'dan Krala Carthagena, 19 Ekim 1596, Simancas E° 176.
C 6 8 ) 4 Mart 1596, Raguza ar., D . d e Foris, IV, P 85.
O 69 ) Trapani 10 Mayıs 1599, Raguza ar., D . d e Foris, VIII, P 25 v°.
( 17 °) Sicilya kralı naibi Magueda dükünden Trapani Jurados'una, 21 Ağustos 1601, Raguza Ar., D.de
Foris, P 203 ve 203 v°, 4000 salme'lik gemi.
C 7 ') lorjo Tadie (7 Kasım 1963 tarihli mektup).
( I 7 2 ) A.d.S. Venedik, Capitolari, II C 1 1 2 , 4 Kasım 1581, zikr. G. Luzzatto, "Per la storia delle costruzioni
navali a Venezia nei secoli X V e XVI", Miscellanea distudıstoriciinonorediC. Manfroni, Venedik, 1925,s. 397.
C 7 3 ) G. Luzzatti, ibid., s. 392 vd.
( 1 7 4 ) V. Lamansky, op. cit., s. 560
( 1 7 5 ) Simancas Guerra Antigua, X X , P 1 3
C 7 6 ) ibid.. P 10.
(,77) ibid., P 15.
(I78) ibid., P 9.
C 7 9 ) ibid., X L V I , P 204.
C 8 0 ) ibid., LIII, P 206.
( , s ı ) Giuseppe Vivoli, Annali di Livorno, Livorno, 1842, III, s. 425.
C 8 2 ) Diarii, LIII, s. 522.
( 1 8 3 ) Auguste Jal, Glossaire nautique, 1848'e göre.
C 8 4 ) F. Lane, op. cit., s. 53; Casoni, "Forze militan", Venezia e le sue lagüne, 1847, s. 195.
C 8 5 ) Alfredo Pino-Branca, La vita economia degli Stati italiani nei secoli XVI, XVII, XVIII, secundo le
relazioni degli ambasciatori veneti, Catania, 1938, s. 209.
( I 8 t ) 4 Kasım 1589, Pregadi meclisi, A.d.S. Venedik, Busta 538, P 884.
87
C ) F.C. Lane, op. cit., s. 52, dn. 52, s. 53, dn. 57.
C 8 8 ) Voyage du Levant, s. 25.
( 1 8 9 ) Pierre Grandchamp, La France en Tunisie â la fin du XVI' siecle, 1920, s. 88.
C'90) Belediye Kütüp., Palermo, 3 Qq D 77, no. 9, 26, 32.
C 9 1 ) Belediye ar., Marsilya, tasnif edilmemiş H H dizisi.
O Veya 1561'de İstanbul'a giden şap yüklü olarak Sakız'a uğrayan şu 450 tonluk Marsilya kalyonuna.
D o ğ u Akdeniz'den haber, 12-14 Nisan 1561, Simancas E° 1051, P 55.
C 9 3 ) Cenova Civico Ar., Eylül 1594, Consolato Francese, 332. Marsilya teknelerinin küçüklüğü hk., 1581-
1585 arasında Venediğe gelen "saettie francese" sayımına bkz., A.d.S. Senato Terra, 96. Toplam olarak 37
geliş: 1581'de 6, 1582'de 9, 1583'de7, 1584'de9, 1585'de 6. En büyüğü 164 botte (yaklaşık 821.), en küçüğü 54
botte (27 t.) çekmektedir. Ağırlıkları stara olarak ( 4 4 0 , 4 4 0 , 4 6 0 , 3 0 5 ) verilen 4 tekneyi bir yana bıraktım. Geriye
kalan 33 tanesinin ortalaması 90 botte'nin biraz üzerinde, yani 45 t. olarak çıkmaktadır.
O 9 4 ) 14 Şubat 1590, P. Grandchamp, op. cit., s. 30-31.
C 9 ') 6 Ağustos 1596, ibid., s. 81.
( " ' ) 2 Haziran 1591, Cenova Civico Ar., Consolato - Francese, 332.
( 1 9 7 ) Bkz. II. erit, Ks. II, Bl. 7, dn. 144.
 ("8) Histoire du Commerce de Marseille, C.III, s. 193.
( ' " ) P. Lescalopier, op. cit., s. 26.
( 20 °) Josip Luetic, O pomortsvup Dubrovacke Republike u XVIII stoljecü, D u b r o v n i k , 1959, s. 190.
( 2 0 1 ) Museo Correr, D . delle Rose, P 217.
(202) ibid, P 8 vd.
( 2 0 3 ) Bkz. aşağıda.
( 2 0 4 ) Bkz. aşağıda C.II. Ks. II, Bl. 6, dn. 15.
( 2 0 5 ) N. Iorga, Ospiti romeni in Venezia (1570-1610), 1932, s. 75.
( 2 0 6 ) U g o Tucci, "Mercanti veneziani in India alla fine del secolo XVI", Studi in onore di Armando Sapori.
1957, s. 1091 vd.
207
( ) Gilberto Freyre, Casa Grande et senzale, Rio de Janerio, 1946, c.I, s. 360.
( 2 0 8 ) Brantöme, Memoires. XI, s. 107.
( 2 0 9 ) Philippe de Canaye, Le voyage du Levant, s. 114.
( 2 I °) Richard Busch-Zantner, "Zur kenntnis der osmanischen Stadt", Geogr. Zeitschr., 1932, s. 1-13
( 2 n ) J. Leclercq, op. cit., 1881, s. 21.
212
( ) D . de H a e d o , op. cit., 178 v°. Cezayir'de her hafta ova ve civar dağ insanlarının büyük yarışmalarına
sahne olan iki pazar kurulmaktadır.
( 2 1 3 ) A. Pino Branca, op. cit., s. 257.
(2U) Pani garbi: en iyi kaliteden yünlü kumaşlar.
( 2 I 5 ) Kraliçeye, 13 Şubat 1567, D o u a i s , Depeckes..., III, s. 36-37.
( 2 " ) Terranova dükünden Krala, Simancas E° 1114, 28 Ağustos 1575; E° 1145, 18 Şubat 1576.
( 2 I 7 ) Jacob Burckhardt, Geschichte der Renaissance in Italien, yay. 1920, s. 16-17.
( 2 , s ) Baron de Tott, Memoires, IV, s. 71-73.
(219) Le discours du voyage de Venise â Constantinople, 1547, s. 31.
( 22 °) Renee D o e h a e r d ve Ch.Kerremans, Les relations commerciales entre Genes, la Belgiçue et l'Outremont,
1952, I, s. 77-78.
( 2 2 1 ) A. M e h l a n , " D i e grossen Balkanmessen in der Türkeinzeit", Vierl.Jur soz.-undiVirtsch., X X X I , 1938,
s. 20-21.
222
( ) J. Tadic, Dubrovcani po juznoj Srbiji u XVIstolecu Glasnik Skop nauc dro, VII, VIII, 1930, s. 197-202.
( 2 2 3 ) L. B e m a r d o , Viaggio a Costantinopoii, Venedik, 1887, s. 24, 1591.
( 2 2 4 ) Bir ipekli imalathanesi, 20 Kasım 1575 Meclisi, Marsilya Bel. ar., BB 45, P 330.
( 2 2 5 ) G i a c o m o Pedro Luccari, Annali di Rausa, Venedik, 1605, s. 120.
(226) ibid.. s. 139.
( 2 2 7 ) G . Botero, op. cit., I, s. 35.
( 2 2 8 ) Marc Bloch, in; Melanges d'histoire sociale, I, s. 113-114.
( 2 2 9 ) Francesco Guicciardini, Diario del viaggio dispagna, Floransa, 1932, s. 46. Bir karşılaştırma için:
1592'de Nimes, P. G e o r g e , op. cit., s. 621-22.
(23°) Decadenza economica Veneziana nel secolo XVII, G i o r g i o cini Vakfı Kollokyumu (27 Haziran-2
T e m m u z 1957), 1961, s. 23-84.
(231) Le Banquet, s. 17, zikr. Th. Scharten, Les voyages et les sejours de Michelet en Italie, 1934, s. 101.
( 2 3 2 ) Jacques Heers, op. cit., s. 74 vd.
( 2 3 3 ) B.N. Paris, Fr. 2086, P 60 v°, 61 r°.
( 2 3 4 ) A.d.S. Venedik, Cinque Savii, Riposte 1602-1606, P 189, v°, 195.
(235) Op. cit., I, s. 38.
( 2 3 6 ) Antonio de Campany y de Montpalau, Memorias historicas sobre la Marina, Commercio y Artes de la
antigua ciudad de Barcelona. Madrid, 1779, I, s. 205 vd.
( 2 3 7 ) Bilbao üniversitesinde profesör olan Felipe Ruiz Martin, gelecek kitabının taslağinı bana aktardı.
( 2 3 8 ) A.d.S. Venedik, Dispacci Senato Spagna, F° Moro'dan doge'ye, Madrid... 1615.
( 2 3 9 ) Simancas Expedientes de Hacienda'nın hayranlık verici belgeleri, 170, burada ayrıca kentin 1561'deki
nüfus sayımı, pandön'u bulunmaktadır.
( 24 °) A.d.S. Venedik, Senato Terra 4, P 1 3 8 , 2 2 Mart 1460.
241
( ) Le loyal serviteur, op. cit., s. 42.
( 2 4 2 ) A.d.S. Venedik, Senato Terra, Brescia, 5 Mart 1558; sorun eskiden çıkmıştır, ibid., 24, Brescia, Şubat-
Mart 1556.
( 2 4 3 ) A.d.S. N a p o l i , Sommaria Consultationum, 2, P 75 v° ve 76, 7 T e m m u z 1550.
( 2 4 4 ) Bkz. II. Cilt, 1. Bl. 94 nolu uzun bibliyografya dipnotu.
( 2 4 5 ) Simancas'nın az ve kökü kullanılan arşiv kaynaklarından hareketle yeniden ele alınmalıdır. Felipe
Ruiz Martin'in haber verdiği incelemelerinin çok gecikmeyeceklerini umalım.
( 2 4 ') Bu alandaki olay, Kari Julius Beloch'un III. ve son cildinin yayınlanmasıdır, Bevölkerungsgeschichte
Itüliens, Berlin, 1961.
247
( ) Ömer Lütfü Barkan'ın incelemelerinin devrimci yeniliği.
( 2 4 8 ) E. H o b s b a w m , "The Crisis of the 17 th C e n t u r y " , P a s t an Preseni, 1954, no.5, s. 33-53, no. 6, s. 44-65.
 ( 2 4 9 ) Alvaro Castillo Pintado, "El servicıo de millones y la poblaciön del Reino de Granada en 1591",
Saitabi, Revisla de la Faculdad de Filosofia y Letıras de la Universidad de Valencia, 1961.
( 25 °) Otto Brunner, Neue Wege der Sozialgeschichte. IVortrage und Aufsatze, G ö t t i n g e n , 1956, s. 87 ve F.
Braudel, "Sur une conception de l'histoire sociale", Annales E.S.C.. Nisan-Haziran 1959.
( 2 5 1 ) Earl J. Hamilton, ElFlorecimienlo del capitaiismo y otros ensayos de historia encönomica, 1948, s. 121-
122.
252
( ) Daniele Beltrami, Forze di Lavoro e proprielâ fondiaria nelle campagne venete dei secoli XVII' XVIII,
1961, s. 5 vd.
( 2 5 3 ) M. Moreau, Recherches et considerations sur la populalion de la France, 1778, s. 257-258 ve s. 276'daki
tablo.
( 2 5 4 ) Borromee'de dinsel kurul temsilcileri, Trente, 7 Ağustos 1561, Susta, op. cit., 1, s. 67-68 ve 68-69 dn.
( 2 5 5 ) G. Vivoli, op. cit., III, s. 15 ve 24, dn. 17.
( 2 5 6 ) N. Iorga, op. cit., s. 35.
( 2 5 7 ) G. Mecatti, op. cit.. II, s. 766.
(25") Almanacco di economia di Toscana dell'anno 1791. Floransa, 1791.
(259) i539'<j a böyle olmuştur, Rosario Russo, art. cit., s. 435, 1560'da da böyle olmuştur, Simancas E° 1389,
19 Haziran 1560. Messina için 1577'de böyle olmuştu, Simancas E° 1148, 9 Mayıs 1757.
( 26 °) A. Serra, "Breve trattato delle cause che p o s s o n o far abondare li regni d'oro e argento dove non sono
miniere", A. Graziani, Economisti del cinque e Sciento. Bari, 1913, s. 164.
( 2 6 1 ) A.d.S. Venedik, Cinque Savii.... Busta2.
( 2 6 2 ) B.N.. Paris, fr. 5599.
261
( ) Yani Rialto.
( 2 6 4 ) G. Parenti, Prime ricerche sulla rivoluzione dei prezzi in Firenze. 1939, s. 96 vd.
( 2 6 5 ) Giuseppe Mira, Aspetti dell'economica comasca all'inizio dell'etâ moderna. C o m e , 1939, s. 239 vd.
( 2 6 6 ) Bkz. aşağıda.
267
( ) Simancas E° 1326, 29 Eylül 1569-1 Ekim 1569.
( 2 6 8 ) 13 Aralık 1562 Meclisi, BB 41, P 25 vd.
( 2 6 ') Giuseppe Pardi, "Napoli attraverso i secoli", N.R. Sı., 1924, s. 75.
( 27 °) "Limanın dışına çıkan, kendilerine gerekenden daha fazla ekmek kaldıran ve taşıyan" St Jehan
"mahallesi" balıkçılarını karşı talep edilen önlemler, 7 Ağustos 1583, Marsilya Bel. ar., BB 45, P 223.
( 2 7 1 ) Alexanare Agulftequi (?)'den Marsilya konsüllerine, Lyon, 11 Kasım 1579, Marsilya Bel. ar.
( 272 ) 28 Ağustos 1577. A . H . N . , Barselona enkizisyonu, libro I, f° 308.
( 2 7 3 ) 12 Ekim 1558, Valencia enkizisyonu. libro I, P 308.
( 2 7 4 ) A.d.S. Venedik, Capi del Consiglio dei X. B" 594, P 139, satın alma tasarısı, 23 Haziran 1559, aynı
talep, 16 Mayıs 1560, ibid., P 144.
( 2 7 5 ) Marsilya'da 4 Mayıs 1572 tarihi Meclis toplantısında tüccarlara yük başına 6 so/'lük bir prim
tanınmıştır. BB <13, P 144 vd. Marsilya Bel. Ar.
( 2 7 6 ) Marsilya Bel. Ar. BB 41, P 1 vd.
(277) p j e t r o Lomellino'dan Cenova Signoria'sına, Messina, 8 Ekim 1577, A.d.S. Cenova, Lettere Consoli
Napoli, Messina 1-2634.
( 2 7 8 ) 1607 Ağustosunda kıtlık Napoli'de bir ayaklanmaya yol açmıştır, Archivio storico italiano, IX, s. 266.
Daha sonra 1647 Messina ayaklanmasında kıtlık belirleyici olmuştur. Çok sayıda atıf: 23, 26, 27 Aralık 1559; 2
Ocak 1560, Sim. E° 1050, P 3; 28 Ocak 1560, E° 1324, P 72; 5 Kasım 1562 E° 1562, E° 1324, P 154, 16 Aralık
1562, ibid.. P 147; 8 Nisan 1563, P 110; 18 Mart 1565, A.d.S. Venedik Senato Secreta Dispacci Napoli no. 1; 7
Şubat 1566, Sim. E° 1059, P 68; 28 Şubat 1571, ibid.. P 60.
(2™) 1527, Mario Branetti, "Notizie di Fontı et Documenti", Archivio Storico di Corsica, 1931, s. 531.
( 28 °) H. Kretschmayr, op. cit., III, s. 41.
( 2 8 1 ) G. Mecatti op. cit., II, s. 764.
(2"2) M. Bandello, op. cit.. V, s. 167. 1524'de, Salvatore Pugliese, Condizione economiche efinanziarie della
Lombardia nella prima meta del secolo XVIII, 1924, s. 55'de 100.000 ölüden söz etmektedir.
(2"3) G. Vivoli, op. cit., III, 268.
(2"4) ibid.
(:"-s) ibid.
(2"6) ibid.
( 2 8 7 ) "Un picciol p o p o l o e facilmente consumato da una pestilenza". G. Botero, op. cit., U,Poemia, s. 1599
yay. sahifeleme yok.
(28") Bkz. yukarıda dn. 280.
(2"g) Marciana, Ital. 7299, Memorie publiche dal anno 1576 al 1586, 18 Mart 1584.
(- 9 0 ) Bu 1576 vebası hk. Ernst Rodenvvaldt'ın hayranlık verici incelemesi, "Pest in Venedig 1575-1577, Ein
Beitrag zur Frage der Infektkette bei den Pestepidemien West-Europas", Sitzungsberichte der Heidelberger
Akademie d. Wissenschaften Mathematisch-naturwissenchaftlische Klasse. Heidelberg, 1953, s. 119 vd.
2
( ") Op. cit.. s. 315-316.
( 2 9 2 ) Rene Baehrel "La haine declasse en temps d'epidemie",/i««i7/fi£'.5'.C., 1952, s. 315-350 v e d a h a iyisi.
"Economie et terreur histoire et sociologie", annales hist de la Revolulion françise, 1951, s. 113-146.
A.d.S. Venedik. Senato Misti. !9. f 72 v° ve 73, 3 Haziran 1479.
Pere Maurice de Tolon, Preservatifs et remedes contre la peşte ou le Capucin Charitable. 1668, s. 60 vd.
Op. cit.. II, s. 14.
Pare P. Gil, Libre primer de ta historia cathalana. P 81 r°.
Raguza Ar.; ayrıca bkz. Diversa di Cancellaria dizisi, 137.
ibid. 146, P 32 v°, 140, 187 v°, 205, 213 v°, 215 vs.
D . de Haedo, op. cit., s. 8 v° (kabiller hk.), s. 9 (Andaluçyalılar hk.)
A.d.S. Floransa, Mediceo 4185, P 171-75.
Ömer Lütfü Barkan, Ecole des Hautes Etudes'e verilen yayınlanmamış konferanslar, s. 11.
B.M., Sloane, 1572, P 61, Temmuz-Ağustos 1633.
B. Gerometta. I forestieri a Venezia, Venedik, 1858, s. 9.
A.d.S. Venedik, Senato Terra, 101, Mayıs 1587.
G. Hernandez'den Krala Venedik, 17 Haziran 1562, Sim. E° 1324, P 136; N. Iorga,o/>. cit., s. 136.
n yanı sıra Ermeniler, Çerkezler. Ulahlar.
M. Bandello, op. cit.. IV, s. 68.
N i c o l o C r o t t o ' d a n A n t o n i o Paruta'ya Ankara, 2 Mayıs 1585;Cucina'dan Paruta'ya Venedik, 16 Nisan
aziran 1509. A.d.S. Venedik, Lettere Com. 12 ter. ve N.Iorga, op. cit.. s. 19.
G. d'Aramon, op. cit., s. 3.
F. de Vera'dan II. Felipe'ye Venedik, 23 Kasım 1590, A . N . , K 1674.
P. Lescalopier, op. cit., s. 29.
G. Botero, op. cit., I, s. 103.
J. W. Zinkeisen, op. cit., c. III, s. 99.
G. Botero, op. cit., I, 99.
Özellikle J. Plesner'in kitabını düşünüyorum, L'emigration de la campagne libre de Florence au XIII'
934.
H. Kretschmayr, op. cit., II, 194.
N. de Nicolay, Navigations..., op. cit., s. 157. Gravosa'da Raguza evleri, portakal ve limon ağaçlarıyla
i.
Bkz. dn. 319.
Mate Aleman, De lavida delpicaro Guzman de Alfarache. 1615, I. s. 24 ve 29.
Zikr. G. Luzzatto, s. 145.
B M. Sloane 1572.
Robert Livet, op. cit., s. 157.
R. Busch-Zantiner. op. cit.. bkz. aşağıda.
L. Pfandi, Introducciön al siglo de oro, Barselona, 1927, s. 104-105.
H. Kretschmayr, op. cit., II, s. 251.
G. Vivoli, op. cit., II, 52.
H. Kretschmayr, II, 254.
İbid., s. 337-338.
A. Petit, Andre Doria..., op. cit., s. 6.
ibid,. s. 32-33.
ibid.. s. 216 vd.
Bkz. dn 333.
P. Egidi. Fmanuele Filiberto. 1928, s. 114..
Scovazzi ve Nobaresco, Savona; Rivista Storiea. 1432. s. 116'dakı değerlendirmeye göre.
G. Botero, np.. cit.. s. 39.
Pcnıgia hk. Tordi ve A. Belucci'nın incelemeleri ve Archivio storico ualiano, c. IX, s. 114 vd.
Archivo storico italiano, c. IX, s. 47.
Bu küçük kentsel tarih örneği hk. Leopoldo Palatini, Viscu, Casti'nin incelemeleri.
Les aventures du capitaıne Alonso de Contrcras. 1582-1633. haz. Jacques Boulcnger, 1933, s. 222 vd.
D. de Haedo. Topographia... s. 173 v°.
Novetas ejemplares. "Licenciado Vidrıera". I. s. 263.
Maurice Carmona'nın XVII. vy'da Floransa ve Toskana'ya dair basılmamış tezine göre.
Maurice Carmona. "Aspects du capitalisme toscan aux X V I ' et XVII' siecles". Revue d'Hist. moderne
mporaıne, 1964.
Bkz. yukarıda.
Bkz. yukarıda Bl. II. dn. 4.
Konsolos Raffaelo Giustiniano'dan G e n o v a done ve yöneticilerine, Messina, 3 Haziran 1561, A.d.S.
Lettere Consoli. Messina 1-2634.
A.d.S. Cenova, Giunta di Marina, Consdli nazionali ed esteri. 1438-1599.
R. di Tucci, "Relazioni commerciali fra G e n o v a ed il Lcvante", La Grandc Genova. Kasım 1929. s. 639.
 ( u * ) G. Vivoli, op. at.. IV. s. 23.
( u ") Böylece N i c o l o s o Lomellino'nun Raguza teknesinde 8 carat'sı vardır, Santa Nunciata adlı bu tekneyi
v° Basilıo korumaktadır, Raguza ar., Diversa de Foris, XII P 135. 4 Mayıs 1596.
(' ") Museo Correr. Santolone'nin, Cenova hakkındaki muhtırası (1684).
( 1 M ) J. Paz ve C. Espejo, Las antiguas ferias de Medina del Campo. 1912, s. 139-141, Medina del C a m p o
fuarına gitmeyi reddeden Salerno prensinin Kasım 1582'de tutuklanmasını örnek olarak ayırmakta haklıdırlar.
( , 5 : ) Laszlo Makkai, art. cit.. Bkz. II. Kitap. I. Bl, dn. 151.
( " ' ) Burgos hk. A.de Capmany, op. cit.. II. s. 323-324 ve R. Carande, op. cit., s. 56'daki önemli farkına
varışlar.
( , M ) Jean Delumeau. Vie economiqıw et sociale de Rome dans la seconde moitie du XVI' siecle, Paris, 2 cilt,
1959.
( ' " ) Georges Yver.I.e Commerce el les marchands dans l'halie meridionale au XIII' et au XIV' siecle, 1903,
s. 1-5 ve passim.
(' , ") Jean Delumeau, op. cit., s. 365 vd.
( " ' ) K. Julius Beloch. op. cit.. III, 357.
("*) Joseph Billioud, Histoire du commerce de Marseille, 1951. 111, s. 551'de kentin kendine 80.000
atfetmesine rağmen ancak 30.000-45.000 arası bir nüfus vermektedir. Marsilya Bel. ar. BB 45, P 207, 23 Mart
1583.
O E. von Ranke, arı. cit., s. 93.
('*") A.d.S. Napoli. Sommarıa Consultatıonum 31, P 110. 111, 7 Şubat 1624.
("") Archivio storico italiano, c. IX. s. 247.
("-) ibid.
('"') ibid.
C M ) A.d.S. Napoli, Sommaria Consultationum. 1. P 79-K4, 27 Şubat 1551.
( ' " ) Bu Emin'in Napoli yürütmesi-S. Lorenzo Mahkemesi- içindeki yeri hk. daha geniş ayrıntılar için,
Bartolomeo Capasso, Catalogo regionato deli'Archivio municipale di Napoli 1876, I, S. 120.
("''') Archivio storico italiano. c. IX. s. 264. dn. 1.
,h7
( ) B. Capasso, op. cit.. s. 51.
C"") Wılfrid Brulez, op. cit.. s. 576.
( w ) A.d.S. Napoli. Sommaria Consultationum. I. P 235 v° 4 Kasım 1560.
("") ibid. 13. P 373 v°, 20 Haziran 1597.
( " ' ) Apulia buğdayı hk., ibid.. 5. 13 Nisan 1576; şeker ve bal hk., ibid.. 33. P 13, 135-137, 4 Şubat 1625.
( , 7 : ) Napoli'nin gelişmesinin İspanvol yöneticiler tarafından frenlenmesi hk. G. Botero,op. cit., I.s. 114. 22
Mart 1560, Sim. E° 1050, P 23; 1568, Sim. S.P. Napoles, I; Arch. st. it.. c . l X . s . 247, B.N. Paris, 1600'e doğru,
Esp. 127, f° 17 ve 19 v°; Giuseppc Pardi. art. cit., s. 73; ve Giuseppe Coniglio, op. ctt.. temel kitabı passim.
( "') Felipe Ruiz Martin, " F e r n a n d o e l Catolica y la Inquissiciön en el R e i n o d e Napoles". V Congresso de la
Corona ae Aragon. Ekim, 1952.
C 7 4 ) Herşeyden önce, Miguel de Castro, Vida del soldado espanol Miguel de Castro. 1949 ve Les aventuresdu
capitaine.... op. cit.. özellikle s. 17-20.
( ' " ) Simancas, Napoles Est° 1038. 1549.
("") Felipe Ruiz Martın, art. cit., s. 320.
( , 7 7 ) Bu rakamlar ve onlara ilişkin tartışmalar hk.. Robert Mantran, op. cit., s. 44 vd.
(•"») ibid, s. 84.
C 7 ') Voyage faict par moy, Pierre Lescalopier. P 35.
('*") G. d'Aramon, op. cit.. s. 93.
('»') P. Lescalopier. P 31 v°.
e» 2 ) G. d ' A r a m o n . s. 25.
C " ) İbid.. s. 93.
('*") R. Mantran. op. cit., s. 40 ve Ömer Lütfü Barkan, "L'organisation du travail dans le chantier d'une
grande mosquee â istanbul au XVI ' siecle". Annales E.S.C.. 17. yıl 1962, no.6, s. 1093-1106.
('"') P. Lescalopier, P 32.
('»*) R. Mantran. op. cit.. s. 29.
C»7) ibid.. s. 27.
. ('"") E. Charriere, Negociations... II, s. 7 5 7 - 9 ; T o t t , M e m o i r e s . . . . I.s. 75; 1640-1701 arası 22 Yangının "ıstesı.
R. Mantran. 44 vd.
('"*) P. Lescalopier, P ve v°.
(',0) ibid.. P 33 v°.
( ' " ) R. Mantran. 44 vd.
( J ' 2 ) P. Lescalopier, P 37 v°'da Venedik Tersanesindeki "arche"ların 30 tane kadar olduğunu ve "yalnızca"
tahta desteklerden ibaret olduklarını kaydetmektedir.
("") ibid.. P 37 v°.
("4) ibid.. P 38 v°.
("5) ibid.. P 36 v°.
 O İbid.. r 37
( " ' ) R. Mantran, s. 81 vd. Üsküdar'daki atlara dair seyyahların çok sayıda atıfları.
("") Böylccc, P. Lcscalopıcr, P 32.
("") R. Mantran. 85.
O P. Lescalopier, P 32.
C401) Salazar'dan S.M.'ye Venedik. 5 Mart 1581. Sim. E° 1339: "Quc>1 nave.s queavıanıllegadode Alexandria
cargados de grano no havian baslado para mas de un solo dia"
(*") R. Mantran. 181 vd. Paris Ulusal Kütüphanesi, fonds türe belgeleri, (40 ve ek 1201) benim için Halil
Sahillioğlu tarafından analiz edilmişlerdir. Lütfü Güçer'in güzel makalesine bkz.: "Le commerce ınterıeur des
cereales dans l'Empire Ottoman pendant la seconde m o ı t ı e d u X V I ' s i e c l e " , / . Ü . ik. Fak. Mec. c . X I , 1949-1950
ve Walter Hahn, Die Verpflegung Konsıanlinopels durch sıaalliche zuangwirtschafı nach lürkischen Urkunden
aus dem 16. Jahrhunderl. 1926.
(«") R. Mantran, 184, 189.
( 4U4 ) J. G o u n o n - L o u b e n s . Essais sur l'adminisıraıion de la Castille au XVI' siecle. 1860. s. 43-44.
 NOTLAR 2. BÖLÜM, 1. KESİM

(') Le probleme de l'incrovance au XVI" siecle. La Religion de Rabelais, 1. yay., 1947, s. 361 vd.
( 2 ) 28 Mayıs 1568 CODÖIN, X X V I I , s. 6.
(') 19 T e m m u z 1558. Lettres de Jean Calvin, haz. Bonnet, 1854, s. 207.
( 4 ) A n t o n i o de Guevara, Episıres dorees. morales el familieres traduites d'Espagnol en Français par le
seigneur de Gutterv. 1558, s. 7 9 , 4 0 , 6 3 . İ s p a n y o l c a s ı , B i b l i o l e c a d e a u ı o r e s e s p a n o l e s ( B . A . E ), 1850,s. X I I I , s . 8 6 ,
961, 103.
O A.N., K. 1337, B. 38, no. 15 kopya
(*) II. Felipe'ye. Poissv, 21 Aralık 1561, A.N., K 1495, B13; n° 105, aslı.
( 7 ) Roma, 30 Ocak 1570, B.N., Paris, Fr. 17.989, P 142.
(") 5 Ocak 1567, Depeches de Fourquevaux, III, s. 31.
(") Yani Cenevizliler.
I0
( ) Longlee'den Villeroi'ya Barbastro, 8 Aralık 1585, yay. Albert Mousset, op.cit.. s. 211.
( " ) Aynı kişiden aynı kişiye Madrid, 1 Şubat 1584, ibidx, s.17
0 2 ) Villeroi'dan J.B.de Tassis'ye Paris, 31 Ocak 1584, aslı A.N. K 1563.
( " ) A.d.S. Venedik, Senato Dispacci Spagna, P° Priali'den Doge'ye Madrid, 19 Kasım 1612.
C 4 ) Belon du Mans, Les observations..., s. 78.
C 5 ) Eugene Halphen, Lettres inedites du roi Henri IV â M.de Villers, 1887, s. 25.
('") Veya Fr.Jorge de Santiago'nun krala Bologna'dan 28 Mayıs 1548'de gönderdi şu mektup "Porquepola
via de Frandes que sera mais em breve por ser posta, escrevemos carla comuna VossaAlteza...", Corpodipl. porl.,
VI, s. 254., Veyahut da J. Nicot'nun 28 Mayıs 156l'de Lizbon'dan Fransa kralına yazıdığı şu birkaç satıra ne
demeli? "Ils som venues nouvelles par voi d'Alexandrie en Flandre et de la icy qu'ily arandeemolion et mutineries
aux İndes...", E. Falgairolle, Jean Nicot, ambassadeur deFrance au Por tuğa! au XVI siecle, Sa Correspondance
inediıe, 1887, s. 148.
( " ) B.de Mendoza'dan II. Felipe'ye Paris, 28 Kasım 1587, A . N . , K 1566, II. Felipe'nin kendi elinden notu.
( " ) Yolun menzillerinden hareketle gündelik hızı çıkarsamak kolay olmamaktadır, çünkü güzergâhları
tam olarak ancak nadiren bilebilmekteyiz. Ben bu zorluğu, mesafeleri doğrudan, denizde kuş uçuşu, karada da
bugünkü menzillere göre hesaplayarak aştım. Tabii ki bunun aşikâr .sakıncası, gerçek mesafeleri kısaltmasıdır.
( " ) Pierre Sardella'nın işaret ettiği 400 km.'den fazla olan Roma-Venedik arasındaki yol üzerinde şaşırtıcı
bir şekilde sadece üç menzilin bulunması hariç (1496-1530), ortalama hız saatte 10-15 km. olmakta v e y o l dört
günde aşılmaktadır. Pierre Sardella'nın tablolarına ve o n d a n ödünç aldığımız tabloya bakınız.
(- 0 ) Bkz. aşağıda, III. Bl. ks. IV. Nobili'den Prens'e Barselona, 25 Haziran 1572, A.d.S. Floransa,Mediceo,
4903.
( 2 İ ) G.del Caccia'dan Prens'e Madrid, 30 Haziran 1572. A.d.S. Floransa Mediceo, 4903.
( " ) Leonardo D o n â ' d a n Senato'ya Madrid, 21 Aralık 1570, in. La corrispondanza da Madrid, deli'
ambasciatore Leonardo Dona 1570-1573, yay. haz. Mario Brunetti ve Eligio Vitale, 1963. I, s. 167.
( : ı ) L. Fernandez de Retena, Cisneros r su siglo, 1929-30, I, s. 550, 2 günlük aynı hız Oran ile Valencia
arasında 1485 Kasımında Venedik Kalyeleri tarafından gerçekleştirilmiştir. A.d.S., Mantova, Cenova 757, 3
Kasım 1485.
(:J) Op. cit.. s. 93 v°. Çeşitli bilgiler: A.Tlıomazi, Histoire de la naviga.ion, 1941, s. 26; Victor Berard.
Penelope. op. cit.. s. 181; G . d e Toledo'dan krala Sobre Denia, 1 6 T e m m u z 1567, Sim. E° 149, P 22; "...por tener
por mucho mas breve eI camino de la mar que el de la tierra". Fakat bu kanaat D . Garcia'nın bir bir hata
yapmasına yol açmıştır; Sicilya'dan İspanya'ya yola çıkarken krala karadan haberci yollamayı gereksiz
görmüştür, oysa 27 Haziranda yola çıkmış ve ancak 16 Temmuzda Denia önlerine gelebilmiştir. Karayolunun
pahalılığına dair aktüalitenın zamlı örneği Amerika'dan Cenova'ya denizden ulaşım, aynı malın karadan en
kısa yoldan yarımadanın içine gönderilmesinden daha ucudur.
:5
( ) E. Hearing, Die Fugger, 1940, s. 66. Thurn ve Tassis servisleri konusunda bkz. Harita no. 102, Zur
Geschichte der deutschen post (1506-1521), Putzger Atlası.
( 2 6 ) Saint-Gouard'dan IX. Charles'a Madrid, 14 Eylül 1572, B.N. Paris, Fr.16105, Paris-Barselona: 1001
km. Paris-Madrid: 1060 km.
( : 7 ) Fouquevaux'dan krala Madrid, 19 Aralık 1570, Depeches, II, s. 307.
(-*) R. Merriman, The Rise of the Spanish Empire, N e w York. 1918, IV, 1945'de yazdığı gibi 8 Kasım değil;
C . D o u a i s , Depeches.... II, s. 97; Nobili'den Prens'e, 16 Kasım 1571, A.d.S. Floransa, Mediceo. 490.
(2") G.de Silva'dan krala Venedik, 4 Nisan 1573, Sim. E° 1332.
C") 7 Nisan 1573, CODOIN. CII, s. 72-81; 8 Nisan 1573, Sim. E° 1332; 17 Nisan 1537, Palmerıni B.Com.
Palermo, Qq D 84; 23 Nisan Vat.Arş. Spagna 7, P 198-199, Kandiye 25 Nisan, Capı del C° dei X Lettere B u 825,
P 165; II. Felipe'den G.de Silva'ya Madrid, 25 Nisan 1573, Sim. E° 1332; 23 Mayıs, İstanbul'da yayınlanan
barışın haberi, G.Mecatti, Storia crotıologica della Cittâ di Firenze, Napoli, 1755, II, s. 753.
(") Voyage fakı par mov Pierre Lescalopier, P 41 ve 64 v°.
( 3 : ) Londra. P.R.O., 3 0 / 2 5 P 65, Francesco Contarini'den Doge'ye Douvres, 26 Ocak 1610, kopya.
( " ) Londra, P.R.O, 3 0 / 2 5 P 46; Francesco Contarinı'nin İstanbul'a yolculuğu.
( J4 ) T o m m a s o Alberti, Viaggio a Costantinopoli, haz. Alberto Bacchi della Lega, Bologna, 1889, s. 13.
C 5 ) Belon du Mans, s. 93 v°.
(-") İbid., s. 85.
(") Raguza Arş., Diversa di Cancellaria 146, P 46 v°, 8 Ocak 1561.
('") 25 Ocak-3 Şubat-10 Nisan-27 Nisan 1564, Sim. E° 1393.
('") 16-22 Nisan 1562, Sim. E° 1052, P 26.
(4<l) A.d.S Floransa, Mediceo 2079, P 212, 271. 274, 296, 297, 302, 304, 308, 311, 320, 323, 3 3 3 , 4 0 5 , 4 0 8 .
Ancak Aralık 1595 tarihli bir İspanyol muhtırası (B.N., Madrid, MS. 10454, P 34) Sicilya'dan Afrika'ya birkaç
saatte geçildiğini ifade etmektedir. G . A . Dorıa'nın kadırgaları La Favignana'dan La Goulette'e bir günde
gideceklerdir (bkz. aşağıda) A m a söz konusu olanlar kadırgalardır.
( 4 I ) N.de Nicolay, Navigations.... s. 12.
( j : ) A.d.S., Floransa Mediceo 2079, P 305, 306, 345.
( 4 3 ) Cadiz. 2 Haziran 1561, Sim. E° 140.
( 44 ) 2 Haziran 1561, Sim. E° 140. Yani günde 80 km.
( 4 5 ) Dr. Sottas, op. cit. s. 181
( 4 6 ) Bkz. yukarıda
( 4 7 ) Yani limana gelen gemi ve malların dökümü.
(4K) A.d.S., Floransa, Mediceo 2080.
(iv) Nouvelles et speculations a Venise, 1948.
( 5 0 ) Bkz. bl. sonunda bir carpeta röprodüksiyonu.
( 5 1 ) İzleyen hesaplamalar 1589-1597 arasında Venedik'te ikâmet eden İspanyolların (dün (Ulusal Arşivler K
1674, 1675, 1676 ve Simancas E° 1345'de muhafaza edilen mektuplaşmaları. Lettere Commerciali, 12 ter A.d.S.
Venedik'e bir veya iki atıf yaptım. Raguza İstanbul mesafesinin kışın 1 ay kadar olduğu kayda değer. Böyle bir
çağdaş hesaplamanın akla getirdiği ortalama (A.d.S. Venedik, Papadapoli, Codice 1 2 , P 2 6 v ° , 1587'edoğru)
fazlasıyla iyimserdir: yazın Istanbul-Cattaro yolculuğu 16-17 günde yapılabilir. "DaCataropoia Vetıetiaconla
fregate ordinarie secondo i tempima utplurimum in otto giorni". Yani toplam olarak 24-25 gün. Venedik-Madrid
güzergâhına ilişin olarak, Venediğin Madrid'deki elçilerinden ikisi, P° Priuli ve P° Gritti'nin mektuplarından
alınan birkaç rakam: 19 Kasım 1612'de P° Priuli 60 günden beri hiçbir haber alamamıştır; Venedik'ten özel
kurye ile gönderilmiş iki mektubun Madrid'e geldikleri tarihler 5 ve 9 Aralık 1612 olup, bunlar yolda, 18 ve 27
gün geçirmişlerdir -1616 ve 1617'de Gritti'ye gelen bazı mektupların süreleri, 33, 45, 21, 27, 26, 20, 20
gündürler-. A.d.S. Venedik. Senato Dispacci.
(•") Bkz. yukarıda dn. 48.
(") A.d.S. Modena, Cancellaria Ducale d'Este, Venezia 77, V I / 1 0 . J.Tebaldi'den Ferrare düküne Venedik,
19 Ocak 1522.
( 54 ) K.O. Müller, Welthandelsbrauche 1480-1540. 2. çekim, 1962, s. 29.
( " ) İstisnalar kuralı teyid ederlerken, Cenevizliler Madrid'den Anvers'e, bu sonuncu piyasadaki "cömert-
likleri" yakalamak üzere, özel haberciler göndermektedirler, V.Vâsquez de Prada, op. cit., I. s. 36.
( s *) Simancas, Consejo y Juntas de Hacienda, 28 Chantonnay'nin 14 T e m m u z 1560 tarihli bir masraf
listesinin içinde.
( " ) Frances de Alava'dan krala, 6 Mart 1567, A. N., k 1507, no. 70, zikr. H.Forneron, Histoire de Philippe 11.
1881, c.II. s. 219, dn. 1. Bu postacı o sıralarda İspanya'da olan Montigny'ye Alçak Ülkelerdeki asiler tarafından
gönderilmiştir. Bkz.: V.Vazquez Prada, Lettres marehandes d'Anvers, 1960, I, s.40.
(5*) Henri Lapeyre, "El Archivio de Simon v C o s m e R u i z , " Mondena y Credito, Haziran 1948.
('*) British Museum, A d d 14009, P 38, Consulta de Conseja de Italia, Madrid, 2 Ekim 1623.
 o Vazquez de Prada, op. cit., I, 241-2.
( M ) Hesaplar ve haritalar benim işaretlerime göre Frank Spooner tarafından yapılmışlardır. Mekânın XVI.
vy'daki bir haritası mümkündür ve Lyon'dan hareketle R.Gascon tarafından yapılmıştır, op. cit., özellikle s.
08.
C 2 ) Memoires du D u c de Sully (yeni basım), 1822, I, 68.
("') R.Gascon, op.cit., s. 318.
C J ) A.d.S., Venedik, balyozdan doge'ye İstanbul, 8 Ağustos 1605.
( " ) R. G a s c o n , ibid., s. 308'de XVI. yy. için şu hızları (ortalama) vermektedir: mallar için günde 17-44 km.
(44. Lyon-Alçak Ülkeler via Amiens yolu üzerinde; 17 Massif Central üzerinden Burgos yolunda); Saöne
üzerinde çıkışta 14-25, Rhone inişinde 90 km.'ye kadar. Roanne'dan Tours'a hızlı gidişte 65 km. Atla yapılan
yolculuklarda 40; posta için 90. İtalya'ya giden hızlı postacılar için 170-200 km.
C"1) Yves Renouard,"Conıment les Papes d ' A v i g n o n expediaient leur courrier", Revue Historique, 1937.
Özellikle 59 s.'daki tabloya bkz. (ayrı basım), yazar bu hızların "bildiğimiz kadar dönemin en yüksekleri
olduğunu" söylemektedir. Bunların yüksek fiyatlarına da bkz,,ibid., s. 29. Bizimkine yakın görüşler: Armando
Sapori, Studia di storia economica, 3. yay., 1955, s. 635-3C.
C'7) Frederic C.Lane, Andrea Barbarigo, merchant of Venice (1418-1449), 1944, s. 199 vd.
( 6 *) Ferdinand Fried, Le tournant de l'economie mondiale. 1942, s. 67-68.
(<") İbid.. s. 66-67.
(7Ü) Tour du monde d'un Sceptigue 1932, s. 37.
( 7 1 ) G.Botero, op. cit., II, s. 8 vd.
( 7 ; ) A.d.S. Venedik, Annali di Venezia, f 185, 26 Eylül 1578.
( 7 1 ) Limoges piskoposunun Loren kardinaline muhtırası, 27 T e m m u z 1560, L.Paris, Negociations... relaıi-
ves au regne de François 11. I, s. 49.
(74) ibid., s. 562, L i m o g e s piskoposundan Loren kardinaline, 26 Eylül 1560.
( " ) Martin Philippson, Ein Ministerium unter Philipp II. Kardinal Granvella am Spanischen Ho/'e (1579-
1586). 1895, s.76.
( 7 6 ) Memorie politche dal 1576 al 1586, Marciana, 7299, 18 Mart 1584 "Che il Re di Spagna haveva molti
ministri che desiderano navitâ come il cardinale Granvella et don Joan di (Idiaquez...)"
( 7 7 ) A.d.S. Venedik, Papadopoli, Codice 12, f 26 v° (1587) bu o dönemdeki bir istatistikçiye göre Balyoz'un
mektuplarının Istanbul-Cattoro yol ortalamasıdır.
( 7 5 ) Londra, P.R.O., 3 0 / 2 5 , 21, Venedik 14 Aralık 1686.
( 7 g ) Floransa, Laurentiana, Ashb. 1484. " L a retentione delle galee grosse della lllustrissime Signoria di
Venetia..."
C10) Kesinlemeler ve Pegolotti'ye atıflar, W.Heyd, op. cit., II. s. 120. dn. 3.
( " ) 3 T e m m u z 1561, B.N., Paris, Fr. 16103, f 3 3 v ° : " / o tarditâ con la quale caminano qua tuııi i negotii" , G . d e
Nobili'den düke Madrid, 20 Mart 1566, A.d.S. Floransa, Mediceo 4898, f 3 41.
( 8 2 ) B.de Mendoza'dan J.de Idiaquez'e Paris, 16 T e m m u z 1587, A . N . , K 1448.
("') Lettere edile e inedite di Filippo Sassetti, haz. Ettore Marcucci, Floransa, 1855. s. 279.
(*4) Bu olaya ilişkin olarak Simancas'da çok sayıda belge vardır: 2 Haziran 1576, K 1541; 3 Ekim 1576, K
1542, no.4A; 3 Ekim ibid., no.4; 8 Ekim 1576, ibid., no.l 1; 1 2 E k i m 1576, ibid., no. 15; 13 Ekim ibid., no. 16; 14
Ekim, ibid., no.17; 15 Ekim, ibid., no.19; 1 7 E k i m , no.20; 18 Ekim, no.21; 18 Ekim, no.21; 21 Ekim, K 1542; 23
Ekim. no.30; 25 Eim, 30 Ekim, no.35; 18 Kasım. 19 Aralık 1576(no.64); Henri (de Navarre)'den 11. Felipe'ye
Agen, 3 Nisan 1577, 29 Nisan 1577 K 1543, no.38A; II. Felipe'den M.de Vendome'a, 8 Nisan 1577, K 154*2,
no.62; 2 T e m m u z no.52; 12 T e m m u z , no.45; 2 Ağustos, K 1542; 4 Ağustos 1577. no.59, 12 Ağustos, no.61; 17
Ağustos, no.62; 19 Ağusto, no.69.
(*5) K.O. Müller, op. cit., s. 39. Süreler mektupların varışlarından itibaren hesaplanmışlardır.
(*") J.G. da Sılva, Strategie des affaires d Lisbonne entre 1595 et 1607, 1956, s. 92, levha V.
(*7) Federigo Melis, Aspetti della vita economica medievale. 1962, s. 455 vd'da XVI yy. sonunun problemini
incelemektedir. Bu XVI. yy'da hiç değişmemiştir.
C"1) Bkz. yukarıda.
("") K.O. Müller, s. 49.
("') Raguza Arş., Diversa di Cancellaria 131, f 3 1-6.
( " ) B.Suarez'den Simon Ruiz'e Floransa, 30Mart 1590, Archivio Ruiz, Archivio historico provincial,
Valladolid.
C:) Arringhe varıe, Museo Correr 1999 (t.y.).
("') F.C. Lane, op. cit.. s. 101-113.
O Bkz. yukarıda dn.
C 5 ) Hermann Van der Wee, op. cit.. II, s. 319 vd.
( % ) Museo Correr, Cicogna, 1933. f 3 162 ve 162 v°, 30 Temmuz 1602.
C 7 ) A.d.S. Venedik, Dispacci, Spagna, F.Morosini'den doge'ye Madrid, 22 Eylül 1614.
('*) Diorio de Gregorio Martin de Guijo 1648-1664, haz, M.R. de Terreros, 1953. 2 cilt, c.II, s. 76. " D o ğ u
Hindlere" doğru olan uzun yolculuklara ilişkin olarak François Pyrard XVIII. yy'ın başında şöyle yazmakta-
dır: "Goa'ya dört büyük caraca geldi...; ve bunlar Lizbon'dan 5 tane olarak yola çıkmışlardı, fakat ötekine ne
olduğunu bilmiyorlardı... Her caraca ya 1000 kişi kadar insan bindirilmişti ve Goa'ya geldiklerinde herbirinde
300'er kişi ancak vardı, üstelik bunlarında yarısı hastaydı"; Voyage de François Pyrard de Laval contenanı sa
navigalion aux Indes orienlales..., 1619, II, s. 385 (285, sic), başka bir yayından ve biraz farklı terimlerle zikr.
Stefan Stasiak, Les lndes porıugaises â la fin du XVI" siecle d'apre s la Relation du voyage fait â Goa en 1546 par
Christophe Pawlowski, genlilhomme polonais, Lwow, 1926, s. 33, dn. 122. Ayrıca bkz. Lusiades, V, 81-82.
( " ) A.d.S. Mantova, A° G o n z a g a , Dizi E, Venezia 1431, Giovanni de Strigi'den Mantova Markisine
Venedik, 17 Mart 1464.
O 00 ) Huguette ve Pierre Chaunu, Seville eı l'Allanlique, III, s. 36.
("") G e r o n i m o de Valladolid'den Simon Ruiz'e Sevilla, 15 Şubat 1563, Özel Arşiv, Valladolid.
( 1 0 2 ) Simancas, Consej y Junta de Hacienda, 46, Sevilla Duacı ve konsüllerinden S.M.'ye Sevilla, 2 Temmuz
1562.
O 03 ) Daha o tarihlerde C h a m p a g n e fuarları ve sonra da birçok diğerleri için böyledir, bkz. Robert Henri
Bautier, "Les foires de C h a m p a g n e " , Recueils de la Societe Jean Bodin, V, La foire, 1953, s. 97-145.
( I 0 4 ) M.Sanudo, op. cit., I, sütun 959 (Mayıs I498)'da sözünü ettiği, Mantova mektuplaşmalarının işaret
ettikleri bu Sensa fuarı, yabancı tüccarların gelişine yol açmaktadır, A.d.S. Mantova, Venezia 1431, Strigi'den
Markiye Venedik, 10 Mayıs 1461. Venedikli tarihçiler belki bunu küçümsemektedirler.
C 0 5 ) Museo Correr D o n a delle Rose 181 P 62, "zornaüer delgiro di bancon (Riallo) raporu, Giovan Batista
Pereti (?), Haziran 1604: "el ilpiu delle volle non vi e un qualrino de conıatC', quatrino'yu çok serbestçe kuruş
olarak çevirdim.
C0*) Corrado Marciani, Lettres de change aux foires de Lanciano, 1962.
C 0 7 ) Armando Sapori, op. cit., s. 443 vd. "La fierta di Salerno del 1478" hakkında.
C0*) Giuseppe Mira, "L'organizzazione fıeristica nel quadro dell'economica della Bassa Lombarda alla
fine del Medio Evo e nell'eta moderno" Archivio storico lombardo, 1958.
("") Giulio Mandich, "Istutizione delle fıere veronesi( 1631-1635) e riorga nizzazione delle fiere bolzanıne"
Cullura Atesıina. 1947.
("") Robert Brunschvig, "Coup d'oeil sur l'histoire des foires â travers l'Islam", Recueils de la Societe Jean
Bodin. V, la foire. 1953, s. 58 ve 59.
( " ' ) J.Cvijic, op. cit.. s. 196-197 ve Mehlan, " D i e grossen Balkanmessen in der Türkenzeit", Viertj. für Soz.,
1938.
( , l : ) Bkz. aşağıda, dn. 122.
('") Virginia Rau, Subsidios para o estudo das feiras medievais portuguesas. 1943.
(" 4 ) Corrado Marciani, op. cit., s. 4.
( , l 5 ) Francesco Contarini'nin yolculuğu. Mayıs 1581, P.R.O., 30, 25, 157, P 66 v°.
C " ) A.d.S.. Napoli Sommaria Partium 566, P 216 v° ve 217, 2 Eylül 1567.
( " 7 ) A.d.S., Napoli Sommaria Partium 528, P 204.
("*) Bir cins küçük şeritler.
("'') Corrado Marciani, op. cit., s. 1 ve 9-10.
(>20) R.Gascon, op. cit.. s. 284 Lyon Bel.Arş. BB 101, P 58.
C 2 1 ) Jacon van Klaveren, op. cit., s. 198 ve Historia Social de Espana, III, s. 351.
( I 2 ; ) Noel Salamon, La Campagne en Nouvelle Caslille â la fin du XVF siecle dapres les "Relaciones
Topograficas", 1964, s. 119-120.
( I2İ X J.Caro Baroja, Los moriscos del Reino de Granada. 1957, s. 95, dn. 198, Alcayceria'nın, ipeklerinin ve
kumaşlarının, Bermudez de Pedraça'ya göre tasviri.
( I 2 4 ) M. Le Lannou, op. cit., s. 56.
( ı ; ' ) ibid,, s. 13, Alberto della Marmora, Voyage en Sardaigne ou description physique et politique de cette ile,
2. yay., 3 cilt. Paris ve Torino, 1839-1860'a göre.
C2'') Miguel Battlori, "Ensenyament i fınances a fa Sardenya cincentista", Hispanic Studıes in Honour of I
Gonzales Llubera, Oxford, 1959, ayrı basım, s. 4 ve 5.
( I2 ~) J. Albitreccia, in. P. Leca. Guide..., s. 16.
C2') A. Marcelli, Intorno al cosidetto..., s. 415-416, Aralık 1573.
C2") A.P. Filippini, lstoria di Corsica, 1. yay. Tornon, 1594, 1 cilt; 2. yay, Piza, 1827-1831,5 cilt; Kitap XII,
cilt 5, s. 382, zikr.. F. Boblandi, op. cit., s. 70, dn. 9.
("") Hans Hochholzer, "Kulturgeographie Siziliens", Geogr, Zeitschr., 1935, s. 290.
('•") E. Alberi, op. cit., II, V, s. 477, 1574.
I3:
( ) Ignacio de Asso, op. cit., s. 53-58.
( ' " ) Bunlar hk. J. Ortega Rubio'nun genel kitabı, Relaciones topograficas de Espana. 1918 ve özellikle
Guadalajara eyaletine ilişkin yayınlar (J.C. Garcia ve M. Villamil, 1903-1915) ve Cuenca diyakozluğuna ait
olanlar (P..I. Zarcos Cueva. 1927). Bunlara Carmelo Vinas y Mey ve Ramön Paz'ın önemli yayınları eklenmeli-
dir, Relaciones de lospueblos de Espana ordenadas por Felipe 111, Madrid, 1950; II, Toledo, 1951; III, Toledo,
1963. Noel Saloman, op. al. 'ın bütünü için bkz. yukarıda, dn. 122
C 3 4 ) Jesus Garcia Fernandez, Aspectos del paisaje agrario de Castilla la Vieja, 1963, s. 4 vd.
C 35 ) E. Alberi, op. cit.. I. III, s. 267.
O T o m m a s o Albertı. Viaggio a Costantinopoli. 1609-1621. Bologna, 1889, s.6.
 ( ' " ) Bulgar ülkesi hk., I. Sazakov, op. cit., s. 212.
("*) Op. cit.. s. 201 Aşağı yukarı bir yüzyıl sonra Tavernierşunları kaydetmekledir; Belgrad'da aynı bolluk:
14 kişi için günde 2 ekü (ama hayat gene de pahalılanmış olmalıdır, ekmek, şarap, et, hepsi mükemmeldir "ve
bu kentte hemen hemen hiçe alınmaktadır"). Historie generale des voyages de John Green, çev. ve devamı Abbe
Prevost, X, s. 118.
("") Fabio Canal'den Onlar Meclisine, Spalato 21 Ocak 1582, A.d.S., Venedik, Lettere ai Capi del
Consiglio dei Dieci, Busta 281, P 67.
( I4Ü ) Bkz. yukarıda.
( m ) Leopold Chatenay, Vie de Jacques Esprinchard Rochelais et Journal de ses voyages auXV! siecle. 1957,
s. 148: Yolcular " P o l o n y a hanlarına... yataklarını..., hatta etlerini, içeceklerini ve mumlarını" getirmek
zorundadırlar.
( I 4 -) G. A n t o n i o Venier'den Doge'ye Rouen. 23 Şubat 1532, B.N., Paris, Ital; 1714, P 189, kopya; ayrıca
bkz. M. Sanudo, op cit., col. 244-245, 15 Nisan 1532.
C 4 ') John Buchan. Oliver Cromwell. Londra, 1934. s. 22.
(' J 4 ) P. Boissonnade. "Le mouvement commercial entre la France et les Iles Brittaniques au XVI'' siecle".
Revue Historıque, Mayıs-Eylül. 1920.
( I 4 5 ) Bkz. yukarıda.
I141') Col. de doc. incd. del Archivio General dela Corona de Aragon. C . X X X I X , s. 281; Ignacio de Asso, op.
cit., s. 384; Alays Schulte, op. cit.. I, s. 308 vd.
( I 4 7 ) Ignacio de A s s o . op. cit., s. 57-58.
(14«) İbid.. s. 263.
C4") XVI. yy.'da bile Juca'da yünlü kumaş imalatı, I.de A s s o , op. cit., s. 208.
( I5 ") 'F. Belda y Perez de Nueros. Felipe 11, op. cit., s.30 vd.
( " ' ) Laszlo Makkai, " D i e Entstehung des gesselschaftlischen Basıs des Absolutismus in den Landern der
österreichen Habsbuvgeı".Etudeshistoriques, yay. Commission Nationale des Historiens Hongrois, 1960, l,s.
627-668.
2
C* ) Giuseppe Parenti. Prime ricerche sutla rivoluzione dei prezzi in Firenze. 1939. özellikle s. 76. Floransa
iaşe alanı normal olarak 30 milgila'dan fazla değildir. Bazen de azdır, s. 94.
( I 5 J ) A.d.S., Floransa Mise. Mediceo 51.
( , M ) B. Bennassar, op. cit., ve özellikle 2. Bl., Ay. II, Les moyens de l'economie (daktilo)
( l 5 S ) Ve bu 1444'den beri. A.d.S. Venedik, Natatorio di Collegio, 8, P 1, 10 Temuz 1444: kayıklar
"barehiele". "venıunt Venetias cum caseo, avis de Casali Maiori, Besillo et aliis locis Lombardie..."
C 5 6 ) M u s e o Correr. D o n a delle Rose, 451.
( ' " ) Alberto Tenenti. Cristoforo da CanaI. 1962, s. 176.
( ' " ) J.A. Han Houtte. "'Bruges et Anvers marehes nationaux ou internationaux du X I V au V X I ' siecle?"
Revue de Nord, 1952.
C 5 ') Sık sık iktibas edilen. Venedik tarihinin klasik metinlerinen biri, Bilanci Generali, 1912, c.I, kitap I, s.
577 vd.
O Corrado Barbagallo, Storia Vniversale. III, 1935, s. 1107.
("•') A.d.S. Mantova, A° G o n z a g a , B. 1431, Johannes de Strigys'den Markiye Venedik, 16 Mayıs 1472 ve
izleyen mektuplar.
C 6 2 ) İbid., aynı kişiden aynı kişiye, 6 Haziran 1572.
( ' " ) A.S.V. Venedik, Brera 51, Cronaca Veneta, P 105 v°, 1 Mart 1448. Tana için, 22 Mayıs 1453, A.d.S.
Venedik, Senato Mar, 4, P 181. 28 Mart 1460'da atanan bir "Consul Tane" daha, ibid., 6, P 163; Kefe'den alınan
dişi köleleri., ticaret hk. düşünceler, 2 T e m m u z 1474, A.d.S., Mantova, A° G o n z a g a , Dizi E. Levante e Corte
Ottomana. 795.
( I W ) A. Guidoni'den Modena düküne Venedik, 12 Eylül 1489, A.d.S., Modena, Venezia VII-54, II-8.
Bunlar söylenti rakamlardır. İskenderiye ve Beyrut kadırgaları için, bir mektup "Venediklilere göre" dönüşte 2
milyon dükadan söz etmektedir (secundo loro). Giovanni di Strigi'den Mantova markisine Venedik, 28 Şubat
1471, A.d.S., Mantova, Dizi E, Venezia B 143.
C*5) M. Sanudo, op. cit., I, col 734.
(""•) İbid.. I, 885-86 Erkek elbiselerinin lüksji hk. Senato Terra, 15, P 88 v° ve 87, 7 Ocak 1506; sofra
aşırılıkları hk., ibid.. P 42. 21 Kasım 1504; kadın tuvaletlerinin lüksüne karşı, ibid.. P 190 ve 191 4 Ocak 1509,
şölenlere karşı, M. Sanudo, op. cit., I, col. 822. Fakat S a n u d o Venedik şölenlerinde tattığı muhteşem yemekleri
zevkle sıralamaktadır.
C"7) A.d.S., Venedik, Senato Mar, II, P 126, 21 Şubat 1446.
("•") Bkz. yukarıda.
("*) J a c o b o di Capo'dan Ferrare Markisine Cenova, 31 Mayıs 1522, A.d.S., Mantova, A° G o n z a g a , Dizi E,
Cenova 758. Tebaldi'den Modena düküne Venedik, 8 Haziran 1522, A.d.S., M o d e n a , Venezia 15-77, VI, 67.
( l 7 °) Jean d'Auton, Chronique, I, s. 55, 1499 "et n'y avoit ne Guelfe ne Gibelin quipour l'heure nefussent bons
François...". Milano ele geçirilmiştir.
(' 7 ') Federico Chabod, "Stipendi nominali e busta paga effetiva dei funzionari deli' amministrazione
milanese alla fine del cinquencento", Miscellanea in onore di Roberto Cessi, Roma, 1958, s. 187-363.
 e 7 2 ) F. Braudel, "Les Espagnols et l'Afrique du Nord de 1492 â 1577", Revue Africaine, 1928.
C 7 3 ) İzleyen tablolara bkz.: Berberistan yolculukları 1525'de kesilmişlerdir; Jacques de Mas Latrie, Traites
de Paix et de commerce, 1868, s. 273 (22 Mayıs 1518); aynı şekilde, Berberistan ile ticaretin bozulması hk., M.
Sanudo, op. cit.. X X V , col. 338.
C 7 4 ) Bkz. aşağıda.
( I 7 5 ) Museo Correr, D o n a delle Rose. 26, P 191 ve 194 (1588). Karşılaştırma olarak, 6 T e m m u z 1671.
Marciana VII, M C C X V I I I , 18. Zecca 1 milyon dukalıktan fazla sikke basmıştır.
C 7 6 ) Clemens Bauer, op. cit., s. 151, dn. 47., s. 48.
( " ' ) A.d.S.. Napoli Sommaria Portium, 591, P 225-235, 22 Aralık 1569.
( I7 «) Bouches-du-Rhöne arş. IX B 171, P 6 v°, Cezayir 7 Mayıs 1579.
O7'') 1605'de 6 milyon düka; 1609'da 9 milyon düka Deposito Grande de la Zecca kasalarında bulunmakta-
dır. Bu konuda Senato Zecca yığınları arasında çok sayıda atıf bulunmaktadır. F.Braudel, in. La civilta
veneziana del Rinascimento, Fondazione Giorgio Cini, 1958, s. 101.
C ° ) Bkz. yukarıda.
( " ' i Eğer kesin olmayan bir metni doğru yorumluyorsam belki 1575-1580'den itibaren, Museo Correr
sarraflar tarafından sokulan kambiyo ve yeniden kambiyo, bu yabancı tüccarların "per il piü fiorentini".
C 8 2 ) E. Magatti, "II mercato monetaria veneziano aile fine del seculo XVI", Archivio Veneto, 1914, s.
289-92.
("") Museo Correr D o n a delle Rose, 42 P 27 v° (t.y., XVI, yy'm sonu).
(I84) İbid., 181, P 61 ve 65 v°, söz konusu olan "zornaldeziri" den bir parçadır toplam tutar: 2.979.090düka
ve 17 denari. Bir başka defter, soruşturmacıya denildiğine göre, kambiyo d ö k ü m ü n ü "che non giranon yani
"secchi" sunmaktadır.
('"5) Toskana'ya tahsis edilen ve hazırlanmakta olan Maurice Carmona'nın çalışmasının ilân ettiği budur.
C*6) A. Monteil, Histoire des Français. VII, s. 424-25'de XV. yy'da bir Floransalı tüccara ait şu sözler
aktarılmaktadır: "Fransız tüccarlar, siz ikinci el satıcıların perakendecilerinden başka birşey değilsiniz"
C"7) Bkz. yukarıda dn. 232.
C 8 8 ) Ruggiero R o m a n o "Tra XVI e XVII secolo. U n a crisieconomica: 1619-1622" RivistaStorica Italiano,
1962. s. 480-531 ve "Encore la crise de 1619-1622". Aunales E.S.C.. .1964, s. 31-37.
('"*) BaltasarSuarez'den Simon Ruiz'e Floransa, 1 5 0 c a k \590"Cıerto es genle que les parece todo el mundo
es poco para barcarle" Archivio Provincial, Valladolid.
("°) Bu "kutupsal" araştırma konusunda Federigo Melis'in mükemmel sahifelerini işaret edelim, "II
commercio transatlantico di una campagnia fiorentına s t a b i l i t a t a a s i v i g l i a a p o c h i annidalle impresedi Cortes
e Pizarro", V. Congreso de historiade la Corona de Aragon. 1954, özellikle, s. 183 vd. Meslekdaşımız birinci XVI.
yy'da dünyanın merkezi olan Floransa'da olduğunu düşünmektedir. A m a niçin Lyon olmasın? Felipe Ruiz
Martin ve J.Gentil da Silva'nın yayınlanmamış çalışmalarını da hatırlatalım.
( m ) Bkz. aşağıda.
r 2 ) A.d.S. Cenova Materie politıche, privilegi concessioni, trattati diversi et negoziazioni 15-2734 no.67.
Trattato di commercio stipulato tra il Soltaııo Hacmet Han, Imperatore degli Ottomani e la Republica di
Genova.
( " ' ) Osmanlı İmparatorluğunun nüfusuna ilişkin tüm sorunlar Ömer Lütfü Barkan ve öğrencileri tarafın-
dan yenilenmişlerdir. XVI. yy. Türk nüfus sayımlarına ilişkin belgelerin ayıklanması konusundaki muazzam
çaba sonuçlarına yaklaşmaktadır. İstanbul'daki meslekdaşımızın sevimliliği sayesinde, ikinci cildin 12-13
sahifelerindeki haritanın özetlediği, henüz yayınlanmamış sonuçları kullanabildim. Bu araştırmaların yönü ve
aşamaları konusunda bkz; Ömer Lütfü Barkan, "La Mediterranee de F.Braudel", "Annales E.S.C., 1954,
"Quelques observations sur l'organisation economique et sociale des viles ottomanes des X V I ' et XVII''
siecles", Recueils de la Societe. Jean Bodin, VIII, La Vile, 1. Ks., 1955, s. 289 vd. Bu incelemelere Prof. Barkan'ın
l'Ecole des Hautes Etudes'deki derslerinin (1963) daktilo özetini eklemek uygun olacaktır.
C 9 4 ) Bu konuda en iyi bütünsel sunum halâ Julis Beloch'un makalesi olarak kalmaya devam etmektedir,
" D i e Bevölkerung Europas zur zeit der Renaissance", zeitschr. für socialwissenschaft, III, 1900; İtalya için bu
makale büyük Alman tarihçisinin sonuncu eseriyle tamamlanacaktır, Bewölkerungsgeschichte Italiens, c.I,
1937; c.II, 1939; c.III, 1961. Fransa için Levasseur'ün eski eseri ikâme edilememiştir. Lapopulation française,
1889-1892. Portekiz için, Lucio de Azevedo ve diğer Portekizli tarihçiler bir milyonluk bir nüfus kabul
etmektedirler, bkz.: G.Freyre, Casa Grande, 1946, s. 166; R. Konetzke, op. cit., s. 271. Çok tartışmalı olan
İspanya örneği hk Konrad Haebler, Die wirtschaftliche Blüte Spaniens, 1888 (eleştirilebilir ve J.Beloch'un
makalesinde yetersiz bir şekilde eleştirilen bir eser); Albert Girard, "Le chiffre de la population de l'Espagne
dans les temsp modernes". rev. cfHist. Moderne. 1928 adlı eser kesin, iyi haber alan fakat sonuçları itibariyle
tartışılabilir niteliktedir; aynı yazar, "La repartition de la population en Espagne, dans les temps modernes",
Rev. d'Hist econ. et sociale. 1929, s. 347-362. Fuentes Martinez, Deşpoblaciön y repoblaciön de Espana (1482-
1920) Madrid, 1929 adlı kitabın belirleyici değerine inanmıyorum, İspanya'nın Katolik Krallar dönemindeki
nüfusu, bana aşırı tahmin edilmiş gibi gelmektedir. Vecinos'a ilişkin zor soru konusunda, 4,5 katsayısı tıpkı
J.Beloch'da da olduğu gibi bana doğru veya en azından doğrulanabilir olarak gözükmektedir. XVI. yy. sonu
için 8 milyon rakamı. Fuentez Martinez'in durduğu noktadaki rakamdır. Tek bir Kastilya için, Tomas
Gonzales'in tablo haline getirdiğim klasik rakamlarına bakılmalıdır. Simancas E° 166'da ConsultadelConsejo
de guerra sobre la introduccion de la milicia de 30 U hombres en estosreynos, 13 Ocak 1589, kopya bir belge
buldum. Kastilya krallıklarının nüfusu bu belgede 1,5 milyon vecinos, yani 4,5 katsayı ile 6.750.000 kişi olarak
tahmin edilmiştir. R.Konetzke, op. cit., s.'260-61'deki sayılar çok düşüktür.
Bütün nüfus hesaplamalarında, taban pek sağlam değildir. Bunlar ancak, pek dikkat edilmeyen G.Botero'
nun rakamları kadar bir değere sahiptirler, op. cit., II, a, s. 64-65 (İtalya 9 milyondan az, Fransa 15,Sicilya 1,3,
Almanya 10, İngiltere 3, İtalya'da İspanya'dan daha fazla). A . G . Botero, Dell'isole. s. 62 ve 79, buradan iki
rakam daha alıyorum: Korsika, 75.000 kişi, Kıbrıs, 160.000 kişi ve biri kalabalıktan (II, 119), diğeri insan
azlığından ızdırap çeken Hristiyanlık ile İslamiyet arasındaki zıtlığı.
Tehlike eskinin iyi günleri konusundaki abartılı tahminlerden gelmektedir, tıpkı A.Fanfani'nin (Saggi, s.
135) S. Pugliese'ye karşı bunu X V yy. Milano örneği için gösterdiği gibi ve Katolik krallar dönemi için olduğu
gibi. Öte yandan sayımlar mali sayımlardır, K.J. Beloch bunu iyi söylemiştir, ama toplamalarına devam
etmemiştir. Ve geriye hile kalmaktadır: 1613'e doğru, A n t o n i o Serra, Breve trattato dele cause chepossonofar
abondare li Regni d'oro e argento... con applicatione al regno di Napoli, Napoli, 1613, s. 38'de "giudicado att'in
grosso" Napoli'de 1 milyon "con li franchi e fraudati" hanenin olduğunu düşünmektedir.
( ' " ) Konrad Olbricht, "Die Vergrosstadterung des A b e n d l a n d e s z u B e g i n n d e s Dreissigjahrigen Krieges",
pet. Mit., 1939, s. 349, bibliyografya ve bir harita ile birlikte.
(" 6 ) Eğer idari bölümlemeler veya sipahi ile kürekçi toplanmasına ait sayılar karşılaştırılacak olursa. Bu
noktada, Anadolu'da 478.000 Yunanistan'da 358.000 hane kürekçi hanesiydiler, 1594, E.Alberi, op. cit., III.V,
s. 402, Matteo Zane'nin muhtırası. İstanbul, Avissi, 6-26 Şubat 1591, A . N . K 1675'de 1 milyon haneden
bahsedilmektedir, ama acaba Yunanistanda mı, yoksa Asya ve Yunanistanda mı?
C 9 7 ) Asıl Kuzey Afrika'ya ilişkin olarak körlemesine (fakat bu ülkenin XVI. yy'da çok etkilendiğini
tekrarlıyorum) olarak Mısır için maksimuma benzeyen X I X . yüzyıl başı rakamlarım ancak: Richard et Quetin,
Guide en Orient, 1852, s. 303 (2.213.015). Acaba Mısır, Kuzey Afrika eşitliğini kurmak hatalı mıdır? 1830'da
sadece Cezayir için, ama sağlam kanıtlar olmaksızın, 2 milyonluk bir nüfustan söz edilmektedir, oransal bir
hesap toplam olarak 4 veya 5 milyon verecektir, J.C. Russell, "Late ancient and medieval population", The
American PhilosophicalSociety, Haziran 1958, s. 13 l'de Kuzey Afrika nüfusu için, Eliede la Primaudaie, in. Rev.
Africaine, 1877'de yayınlanan rakamlardan hareketle 3,5 milyonluk bir sayı önermektedir (bir milyonu Tunus
için).
C 9 8 ) Bu rakamlar A d o l p h e Landry, Traite de demographie, 1945, s. 57'den alınmıştır.
C' 9 ) Richard ve Quetin, Guide'de verilen rakamların çok üstünde, ben bunları çok yaklaşık bir hesaplama
için kullandım, 50 yerine 40 civarında.
( 20 °) A. Landry, op. cit. ve Vidal de la Blache ve Gallois, Geogr. Üniverselle'in çeşitli ciltlerine göre.
(2ÜI) Art. cit., s. 193.
( 2 0 2 ) J. Beloch, Bevölkerungsgesehichte, I, s. 234. Eski makalede verilen rakam 54'dü.
(203) İbid.. s. 235.
2M
( ) J. Beloch, III, s. 379 vd.
( 2 0 5 ) J. Beloch toplam Fransız nüfusunu büyütmüştür, art. cit., s. 783. Buna ilişkin bütün tahminler çok
rastlantısal kalmaktadırlar.
(20ft) İbid.
( 2 0 7 ) Vitorino Magalhaes G o d i n h o , Historia economica, e social de expansao portuguesa, 1947, s. 145 vd.
f 2 0 8 ) Art. cit., s. 193, "... Osmanlı İmparatorluğu 20-22 milyon (F.Braudel'in rakamları) değil de, 30 hatta
belki 35 milyon nüfusa sahiptir"
(209) Op. cit.. II a, s. 64-65.
( 21 °) B M. Mss. Add. 18287, Ps. 5633.
( 2 İ ') Paragrafın zikrettiklerinin kıyısında birkaç not ve atıf, Türkiye'de "desenigrandissimi" E.Alberi, op.
cit., 111, III, s. 387 (1594); XV. yy'da Kuzey Afrika'da vahşi hayvanlar, R. Brunschwig, op. cit.. I, s. 267;
Suriye'de boş alanlar, G. Berchet, op. cit., s. 6 0 ( 1 6 Nisan 1574, ülkenin 8 / 1 0 ' u boştur); 1. de a s s o , o p . cit., s. 176;
Actasde las Cortes.... I, s. 312-313 (1548), G. Botero, op. cit., s. 35, P r o v e n c e h k . ; G . N i e m e y e r , o p . cit., s. 51, 57,
62 (Andaluçya çöllerinin Haritaları, 1767); C. Bernaldo de Quirös ,Los reyes y la colonizaciön interior de Espana
desde el siglo XVI at XIX. Madrid, 1929; Marc Bloch, "Les paysages agraires: essai de mise au point", Ann.
cthisl. ec. et soc.. Mayıs, 1935, s. 47; Arque, op. cit., s. 172, Albitreccia, op. cit., s. 18. "Montesy losdespobladas"
yoluyla Toledo'ya ulaşan şu mühtedi, T o l e d o Enkizisyonu, L° 191, n o . l , zikr.: F. Rodriguez Marin, El
ingeniosa Don Quijote, 1916, IV, s. 99, dn.7.
( 2 I 2 ) A. Sieg Fried, op. cit., s. 106. Jules Sion, France mediterraneene, s. 159 vd.
( 2 I Î ) Francesco Guicciardini, Diario del viaggio in Spagna, Floransa, 1932, s. 79, benzeri kayıtlar, s. 54, 55,
56.
(2IJ) Op. cit., s. 5 v°.
( 2 1 5 ) Davity, Les estats, empires el principautez du monde, Paris, 1617, s. 141.
( 2 1 6 ) İ de A s s o , op. cit. s. 180 vd.
(217) Op. cit., s. 232.
( 2 1 8 ) Fortunato de Almedia, Historia de Portugal, III, s. 243-242.
( 2 1 9 ) B.M. Sloane, 1572, P5 48 v°, 1633 (Haziran veya Temmuz).
( 22 °) Louis G a c h o n , in, Vouvelles Litteraires, 10 Şubat 1940.
( 2 2 1 ) Roger Livet, op. cit., özellikle s. 428.
(222) Op. cit., I, s. 138-139.
 ( 223 ) Afrikalı Leon, op. cit., II, s. 308 vd.
(224) Le loyal serviteur, s. 2.
( 2 2 5 ) Korsika'daki vahşi hayvanlar hk., Giuseppe Micheli, "Lettere di Mons. Bernardi ( 1 5 6 9 ) " , Arch. sı. di
Corsica, 1926, s. 187.
( 2 2 6 ) Fernand Braudel,"Dans l'Espagne de Charles Quint et de Philippe II", Annales E.S.C., 1951. Segovia
ve Prado için, Eylül 1581, P.R.O. 30.25.57, P 87.
( 2 2 7 ) Carmelo Vinas ve Ramon Paz, op. cit., II, s. 90, Menasalbas'da "los mas animales que hay son zorras y
lobos", V. Carlos 1534 Martında T o l e d o çevresinde 4 veya 5 gün avlanmıştır, "havendo morto et porci et lupi".
A.d.S., Mantova Spagna 587, Gio: Agnello'dan markiye Toledo, 3 Nisan 1534.
( 22S ) 1597 Ağustosunda böylece 4 gün kurt avuna çıkmıştır, A.d.S. Cenova S p a g n a 12,CesareGiustiniado'
dan Cenova Signoria'sına Madrid, 7 Ağustos 1596.
( 2 2 9 ) M. Aleman, Guzman de Alfarache, I, 1 Bl. VIII, s. 140.
( 23 °) Cezayir G.G'sinin elyazması, P 13, 1574'e doğru.
( 2 3 1 ) Pedro de Medina, op. cit., s. 172.
( 2 3 2 ) B.N., Floransa, Capponi Codice, V, P 343 v°-344 (Tunus'un zaptının muhtırası).
( 2 3 3 ) A l o n s o de la Cueva'dan II. Felipe'ye La Goullete, 16 Mayıs 1561, Simancas E° 486.
( 2 3 4 ) G.Botero, op. cit., I, s. 185; daha da iyisi, D i e g o Suaret, op. cit., s. 45, 49, 50.
(235) Op. cit., s. 77.
(236) Decameron, III. Öykü.
(23?) Op. cit., III, s. 337.
238
( ) Quiqueran de Beaujeu, La Provence louee, Lyon, 1614, s. 221, 225, 226, 261.
( 2 3 9 ) P. Benoit, op. cit., s. 180.
( 24 °) P. Lescalopier, op. cit., s. 27.
(241) Op. cit., s. 21 vd.
( 2 4 2 ) Belon du Mans, 135.
(243) İbid.
(244) Op. cit., II, 31.
( 2 4 5 ) Lo que paresce Avusturyalı D o n Juan'a Messina, 4 Aralık 1571, Simancas E° 113.
( 2 4 6 ) F. Braudel, "La demographie et les dimensions des sciences de l'lomme", Annales E.S.C., Mayıs-
Haziran 1960 ve özellikle s. 497.
( 2 4 7 ) Rene Grandamy'nin kanıt denemesine bkz., "La grande regression, hypothese sur l'evolution des prix
reels de 1375 â 1875" in, Jean Fourastie, op. cit., 13. dizi, Paris, 1964, s. 3-58.
( 2 4 8 ) Bkz. aşağıda II. cilt.
( 2 4 9 ) Edouard Baratıer, La demographie provençale du XIIIauXVI' siecle. 1961, s. 121. Bu yükselme ve telafi
Roger Livet, op. cit., s. 147-148'de de kendi hesabına açıklanmaktadır.
25
( °) Op. cit., 2. ks., Ay. II.
( 2 5 1 ) J. Nadal ve E. Giralt, La populaton catalane de 1553 a 1717, 1960, s. 198.
( 2 ! 2 ) Henri Lapeyre, Geographie de l'Espagne morisque, 1959, s. 29, 30.
( 2 5 3 ) T o m â s Gonzâles, Censo de la poblacion delas provincias y partidos de la Coronadela Castillaenelsiglo
XVI. 1829.
254
( ) Özellikle Granada krallığına ilişkin olarak. Böylece tablonun son rakamını düzelttik: 71.904 değil de
48.021 vecinos. Bu düzeltme Felipe Ruiz Martin ve Alvaro Castillo Pintado'nun yayınlanacak çalışmalarıyla
doğrulanacaktır.
( 2 5 5 ) Bkz. aşağıda dn 312 ve 313.
(256) CODOİN, XIII, s. 529-530.
( 2 " ) Simancas E° 166, P 13 Ocak 1589.
( 25S ) Sevilla için, Simancas Expendientes de Hacienda, 170.
(259) Op. cit., 43-44.
( 26 °) Pierre Chaunu, op. cit., I, s. 247 vd.
(261) a l v a r o Castilo Pintado'nun sürmekte olan çalışmalarına göre.
( 2 6 2 ) Kari Julius Beloch 1929'da ölmüştür, BevölkerungsgeschichteItaliens'i üç cilttir. I, 1937; II, 1940; III,
1961.
( 2 6 3 ) Beloch, op. cit., 1, 152.
(264) İbid. 215.
( 2 6 5 ) Bu ayın sayımı Simancas, S.P. Napoli, 268'de buldum, ama tarihi 1652 idi.
( 2 M ) Beloch, op. cit., III, 352.
(26?) v e (26») [ijjrf s 3 5 | Floransa ve Toskana için 1561'de 870.000, Vicenzo Fedeli, Relatione di sua
ambasciata in Firenze nell'anno 1561, P 15, Marciana.
( 2 6 9 ) Daniele Beltrami, Storia della populazione di Venezia dalsecolo XVIalla caduta della Republica, 1954, s.
69-70.
( 27 °) K.J. Beloch, op. cit., III, s. 352'de 1557 için 1.863.000 ve 1620 için 1.821.140 rakamını vermektedir. Ve
(art. cit., 178) 1548 için de 1.650.000.
 ( " ' ) Francesco Corridore, Storia documentata della populazone di Sardegna, 1902, 2. yay., s. 12.
(272) İbid,. s. 19-20.
273
( ) K.J. Beloch, op. cit.. III, 352.
( 2 7 4 ) Ömer Lütfü Barkan, art. cit.. s 191-193.
(275) İbid, tablo I, s. 292.
( 2 7 6 ) K.J. Beloch, art. cit.. s. 767.
( 2 7 7 ) Carmelo Vinas ve R a m o n Paz, Relaciones des los pueblos de Espana ordenados por Felipe II, Reino de
Toledo. II. Ks., c. 2. Madrid, 1963, s. 767.
(27*) İbid., passim ve II, s. 299.
(2™) Luca Michiel, A.d.S. Venedik, Relazioni B° 63, P 286 verso.
( 2 m ) Çeşitli edisyonlar. G. Garcia Mercadal'ın kullanışlı derlemesi, Viajes de extranjeros por Espana y
Portugal. c.I, 1952. s. 259-305; Viaje del noble bohemio Leon de Rosmithal de Blatina por Espanay Portugal hecho
de! ano 1465 a 1467.
( 2 M ) A l o n s o d e Herrera, Libro de Agricultura. 1513, özellikle P 3, v° ve P 5.
( 2 * 2 ) Başka edisyonlar 1539, 1598, 1620'deki (Madrid), B.N. Paris. Res. 379.
2I
( °) İtalya'da buğday fiyatlarındaki güçlü dalgalanmalar 1550-1602 dönemine karakterini vermişlerdir,
D a n t e Zanetti, Problemi alimentari di una economia preindustriale. 1964, s. 93.
( 2 * 4 ) Bartholome Bennassar, zikr. basılmamış tez, VIII. Bl., Les hommes du siecle.
("• ) Guilhermo Herrero Martinez de Azcoitia, La poblacion palentina en los siglos XVI y XVII, 1961.
I 2 8 ') Giuseppe Aleati, La popolazione di Pavia durante il dominio spagnuolo, 1957.
( 2 8 ? ) A t h o s Bellettim, La popolazione di Bologna del secolo XV all'unificazione italiana, 1961.
(-'88) Ruggiero R o m a n o , et. al., Les prix â Udine, yayınlanmamış çalışma.
( 2 8 ') D . Beltrami, op. cit., bkz. yukarıda dn. 269.
( : , ° ) Earl J. Hamilton, "The d e c l i n e o f S p a i n " , The Economic History Review, 2 Mayıs 1938, s. 169, 171, 177.
(2") İbid.. s. 177. Andaluçva'da 1560-1570, 1599, 1600, 1648-1649, 1677 salgınları, G. Niemeyer, op. cit.. s.
51.
( 2 , : ) R. R o m a n o , et. al, op. cit.
(-"") 38 no'lu grafiğe bkz.
( 2 M ) İzleyen bütün ayrıntılar B.Bennassar, op. c/7.,'den alınmıştır.
(•''•) G. Herrero Martinez d e Azcoitia, op. cit., s. 39. 1599'dan sonra, vebanın ertesinde katsayılar hızla
binde 50'nin ötesine, hatta 60'a, maksimum olarak da 66,87'ye çıkmıştır.
( "ı Yüzdeler A t h o s Bellettim, op. cit., s. 136'ya göre.
( 2 * 7 ) B. Bennassar, op. cit.'t göre.
C") Relaciones'in bütünü hk. bkz. N.Saloman, op. cit.. yukarıda, dn. 122.
Fiş kaybedilmiştir.
( , o u ) Correr, D o n a delle Rose 192.
("") Sanudo, op. cit., XI, 25. İstanbul, 24 Ağustos 1525. Correr D o n â d e l l e R o s e 21 (1542), A.d.S. Venedik.
Cons"dei X. Lettere B" 285 P'88, Kandiye, 30 Eylül 1557, Dük, kaptan vedanışmanlardan Onlara, Girit nüfusu
çok artmıştır. Correr 1586; P.D. 975, 1636.
C 0 2 ) Athos Bellettini, op. cit., s. 9, dn 9. 1596'da Bologna nüfusu, Galiani. Cronaca di Bologna (Marciana
6114, c II1-5) 58.941 olmalıdır; bunun dağılımı; 4.651 din mensubu kadın ve erkek, 15.595 erkek. 18.079 kadın,
7.626 erkek çocuk, 6.166 kız çocuk, 2.760 uşak, 4.064 hizmetçi.
("") Op. cit., s. 80 vd.
( , 0 4 ) 31 Ocak 1492'de Sicilya'dan (kararnamenin uygulanması 18 Eylül, 18 Aralık); 1539'da Napoli'den,
Giovanni de G i o v a n n i , L ' e b r a i s m o della Sicilia, Palermo, 1748, i n - 8 ° , 4 2 4 s . ve özellikle Felipe Ruiz Martin, "La
expulsion de los Judlos del Reino de Napoles", Hispania. c. X X X V , 1952; Leon P o l i a k o v , les banchieri/uifs et le
Saint-Siege du Xllt au XVIT siecle. 1965.
("") G. Pariset, L'Etat et les Eglises de la Prusse sous Frederic-Guillaume 11897, s. 785.
(•"*) Bkz. ileride dn. 127-128, bu rakamların aşırı olmadığı anlamına gelmez.
("") G. Rovellı, Storia dt Como. 1803, III, 2, s. 116-117, 145-147, zikr., A. Fanfani, op. cit.. s. 146.
( , 0 8 ) F. Borlandi, Per la storia della popolazione della Corsica, 1940, s. 6 6 , 6 7 , 7 1 , 7 4 , 8 2 ; zikr. A. Fanfani, op.
cit.. s. 146.
( "") U. Forti, Storia della tecnica italiana, 1940.
("°) İngiltere'de bile, A. Fanfani, s. 146.
( " ' ) 1550'den itibaren ortaya çıkan Nevers fayanslarının kökeninde yer almaktadır. Louis Gueneau,
L'organisation du travail â Nevers aux XVIf et XVIII' siecles. 1919, s. 295.
( 5 I 2 ) İtalyanların dünyaya yayılmaları hk. muazzam bir basılı ve basılmamış belge yığını. Bunların ağırlığı
biri Lizbon yönüne olanlar için, Peragollo, Mise. di st. ital, 1944, diğeri de Cenevre yönüne olanlar için, Pascal,
" D a Lucca a Ginevra", Rivista storica italiana, 1932 iki dikkat çekici araştırmaya bakılarak anlaşılabilir.
Askerlerin göçü konusunda araştırma yapılması gerekmektedir; Comaschiler ve Val di Tessino halkının Barok
sanattaki rolleri hk., J. Burckhardt, Die Renaissance, op. cit.-, s. 16-17'de daha önce zikredilen farkına varışlar;
İtalyan mimar-mühendisler hk, Douais, op. cit., II, 110 vs.,de Jean-Baptiste Toriello örneğine veya indekste
Fratin adına bkz.
 ( 3 1 3 ) VVilhelmy, in, Geographische Zeilschrift, 1940, s. 209.
( 3 1 4 ) B.M. Add. 18287.
( ' " ) G. Nadal ve E. Giralt, La population catalane de 1553 â 1717, 1960.
f 3 " ) A . N . , K 1690, F. de Beaumont'dan İmparatoriçe'ye Perpignan, 20 Ağustos 1536 ."Esla villa estallena
de franceses que son muchos mas que los naturales". Aynı haber (B.M. Add. 28368 P 23 v°), F™ de Salablanca'
dan S.M'ne, Madrid, 16 Haziran 1575: Perpignan nüfusunu kaydetmektedir "y son todos genle pobre y gran
parte dellos franceses".
( 3 I ? ) " V o y a g e de Barthelemy Joly en Espagne, 1603-1604" yay. L.Barrau D ı h i g o , RevueHispanique, 1909,
ayrı basım, s. 29.
C") İbid., s. 21, 29.
("") İbid.. s. 21, 29.
(32°) V.\tt.rz gavache't İspanyolca gavacho'dan getirmektedir, sorun bir anda çözülmemiştir.
( 3 2 1 ) " V o y a g e de Barthelemy Joly", s. 82.
(32-) İbid.
(323) İbid.
(324) İbid.
( 325 ) T.Halperin D o n g h i , "Les Morisques du Royaume de Valence au XVI' siecle", AnnalesE.S.C., 1956,s.
164.
( 3 2 6 ) Ernest Schafer, Geschichte des Spanischen Prolestanlismus, 2. cilt, 1902, c.II, s. 137-139.
( 3 2 7 ) J. Nadal ve E. Giralt, op. cit., s. 198.
( 3 2 8 ) P.de Marca, Histoire du Bearn. 1640, s. 256-257, zikr. Henri Cavailles, La vie pastorale et agricole dans
les Pyrenees des Gaves de l'Adour et des Nestes, Bordeaux, 1932. s. 137-38.
(329) Response de Jean Bodin â M.de Malestroict, ed. Henri Hauser, op. cit., s. 14.
( 33 °) Bkz. yukarıda bl.III.
331
( ) La Mediterranee.... I. yay., s. 342 vd.
( 3 3 2 ) F. Braudel ve R. R o m a n o , Navires et marchandises â l'entree du port de Livourne. s. 101. Bu cinsten
yüzlerce bilgi ilân edilmeyi haketmektedir: Napoli şaraplarının extra regnum ihracının 1563-1566 ortalaması,
vinilatini, busti 23.667, vini grechi dulci et mangiaguerra, 2.319 busti (Sommaria Consultationum 2, f° 223, 2
Ekim 1567) -"her yıl Apulia'da ortalama olarak 80.000 rubii civarında yün satılmaktadır" ibid., P 75, 8 Ağustos
1564- Fransız D o ğ u Akdeniz ticareti XVII. yy. başında Savary tarafından 30 milyon livre olarak tahmin
edilmişken, 1624'de yarı yarıya yarıya azalmıştır, E. Fagniez, op. cit.. s. 324 -bazı Cenevizli büyük tüccarların
servetleri: çoğununki 500.000 dükayı aşmaktadır ve T o m a s o Marino. A d a m o C e n t u r i o n e gibilerininki ise
hemen hemen milyona ulaşmaktadır. M u s e o Correr Cicogna..., P 2 ve 2 v°- İspanya kralının 1572'deki toplam
geliri 11 milyon altındır, Marciana 8360 CVII1-3, P 11 v° XV. yy.'nın sonunda Avrupa'da tedavüldeki para: 1
milyar (livre), P.Raveau, L'Agricultureet les classespaysannes, 1926,s.II, d n . l (ne yazık ki, birim açık bir şekilde
belirtilmemiştir).
( 3 3 3 ) A.d S., Napoli Sommaria Consultationum, 1, P 216, 28 Nisan 1559.
( 3 3 4 ) Okuyucunun, başka herhangi bir açıklama olmaksızın, yaklaşık hesaplarımızın düka cinsinden ifade
edilmeleri karşısında şaşkınlığa düşmemesi gerekir. Venedik, Cenova, Floransa, İspanya, Napoli dukaları
bulunmaktadır... Herbirinin özel ve geçici değeri vardır. Bu dükaların hepsi er veya geç, muhasebe sikkesi
haline gelmişlerdir. Dükalardan değil de, bunların altın veya gümüş cinsinden karşılıklarından söz etmek
mantıklı olacaktır. O d ö n e m d e yaşayanlar, kalemlerinin ucuna geldiğinde, tahminlerinde "milyon altınlar"dan
söz etmektedirler, bundan milyon dükaları anlayınız. İspanya'da mali belgelerde düka bir üçgenle, delta
harfiyle A kısaltılmıştır, altın escudo, gerçek para ise ters bir üçgenle V gösterilmektedir. İspanya'da düka
ile ekü arasındaki oran uzun süre 350 maravedis'e (düka) 400 (ekü) olmuştur. Tabii ki işadamları dükaların
(aralarında) ve ekülerin bu karşılıklı değerlerine karşı dikkatlidirler, bunun nedeni özellikle arz ve talep
değişmelerinden ötürü farklı kotasyonların ortaya çıkmasıdır. Bunlar söylendikten sonra, hesaplamalarımızda
dukayı, yerel değerini ve de kotasını hesaba katmaksızın geçerli bir birim olarak kabul etmek, gayrimeşru bir
işlem olmamaktadır. Hata ölçülerimizin belirsizliği içinde kaybolmaktadır.
( 335 ) Maurice Carmona, "Aspects du capitalisme Toscan aux XVI" et X V i r sıecles", Revue d'Histoire
Moderne. 1964, s. 85, dn.5.
( 3 3 6 ) Özellikle bkz.: J. Gentil da Silva, "ViIIages Castillans et types de production au X V I ' siecle", Annales
E.S.C., 1963, s. 740-41 'de Kastilya köylerinde yılda 2 kentallik bir tüketim rakamı kabul etmektedir. Bu
ortalama üzerine yapılacak bir tartışma uzun sürer. Şundborg'a göre, 1891-93'tepro capite tüketimler İtalya'da 1,2;
İspanya'da 1,5; Fransa'da 2,5 olmalıdır. Bkz. Dr. Armand Gautier, L'alimentation et les regimes chez l'homme
sain el chez le malade. 1908, s. 296; Andre Wyczanski 1571 'de Polonya'nın Korezyn bölgesi için 2,2 kentallik bir
çavdar tüketiminden söz etmektedir, Kwarlalnik historii kultury materialej. VIII. 1960, s. 40-41; I. B o g , Die
bawerliche Wirts chaft im Zeitalter des Dreissigjahrigen Krieges, Coburg, 1952, s. 48, Nuremberg'de 2,5
kentallik tüketim; XVI. yy.'da Napoli'de 1,9 kentallik tüketim, W. Naude, Getreidepolitik der eurapaischen
Staaken vom 13. bis 18. Jahrhundert, Berlin, 1896, s. 156. Fransa için Vauban 3,4 kental (3 setier); Expilly
başrahibi (1755-1764) 2,7 kental rakamlarını vermektedirler vb.
( 3 3 7 ) Bkz. aşağıda Venedik'teki buğday fiyatları hk.
( 3 3 8 ) F. Ruiz Martin'in tahminlerine göre.
( 3 3 9 ) Museo Correr, D o n a delle Rose, 217, P 131, 1 T e m m u z 1604, İbid. 218 P 328 [1595], 468.000 staia.
 ( 34 °) A.d.S., Venedik, Dispacci Spagna, Alvise Correr'den doge'ye Madrid, 11 Şubat 1621.
('•") Carmelo Vinas ve Ramon Paz .op. cit.. II, s. 99, 132, 140, 1 6 9 , 2 7 2 , 3 0 9 , 3 9 7 , 3 9 8 , 3 4 2 - 4 3 , 3 4 8 , 4 0 8 , 4 2 6 ,
470.
( 3 4 2 ) 1960 basımı.
( 3 4 3 ) G . Coniglio, op. cit.. s. 24.
C 4 4 ) A.d.S. Napoli, Sommaria Consultationum 7, P 204, 18 Ocak 1580.
(345) Censo, s. XIII.
(346) İbid.
( 3 " ) G. Luzzatto, "II Mediterraneo nella seconda meta del Cinquecento", Nuova Rivista Slorica. 1949.
(34li) Akdeniz'in ilk edisyonu, 1949, s. 450 vd.
( 3 4 ') L. Mendes de Vasconcellos, Do silo de Lisboa. 1608, yay. A n t o n i o Sergipe, s. 114.
( 35 °) XVIII. yy.'da bile, R . R o m a n o , Commerce el prix du ble â Marseille au XVIII siecle. 1956, s. 76-77.
( " ' ) M u s e o Correr, D o n a delle Rose, 217.
( 3 5 2 ) Girit rakısı gibi, A.d.S., Venedik, Ctnque Savii 1, P 14,6 Ekim 1601 ve 14 Mart 1602, rakı ve limon
suyu, "solili condursi per ponenle". Rakının Venedik gümrük tarifelerinde belirmesi XVI. yy.'ın son yılları
esnasındadır,
353
( ) Bkz. yukarıda.
( 354 ) V. Magalhaes G o d i n h o , "O milhomaiz—Origem e difusao", Revista de Economia, c.XV, fas. 1.
( 3 5 5 ) R. R o m a n o , et. al., op. cit.
( " 6 ) Hans Telbis, Zur Geographie des Gelreidebaues ın Nordtirol, 1948, s.33.
( " ' ) J.F. Bergier, op. cit.. s. 82 vd. s. 83'deki alıntı.
(««) M j g u e ı Caxa de L.eruela, Restauracion de la abundancia de Espana, 1713, s. 50.
( 3 W ) Luis Valle de la Cerda. Desempeno del patrimonio de S.M. y de los reynos sin dano del Rey y vassolos y
con descunso v alivio de lodos, 1618, zikr. J.Vicens Vives, Historia economica de Espana de Espana, 1. k s . t . y . , s .
300.
( 36 °) J.C. Toutain. "Le produit de l'agriculture française d e 1700 â 1958", Cahiers de l'lnstiiut de Science
F.conomique Appliquee, no. 115. T e m m u z 1961, özellikle s. 212.
( ' " ) Bkz. yukarıda dn. 342.
( 3 6 2 ) Rene Baehrel, op. cit., s. 152. Hektar başına bir kental tohumluk temeli üzerine hızlı hesaplamalar.
( ' " ) J.C. Toutain, art. cit., s. 36.
( 3 M ) Biblioteca Casanetense. Roma, Mss 2084, P 45 vd.
( 3 " ) A.d.S., Napoli, Sommaria Consultationum, no.2, P 140, 13 Mart 1563. l'e 20 verim.
( 366 ) 52 numaralı grafik ile 53 numaralı tabloya bkz.
f 1 6 7 ) Bkz. yukarıda.
f""1) E. Le Rov Ladurie, op. cit.. (basılmamıs).
( 3 6 ') Carlo Poni'nin harika kitabı, Gli aratri e /'economia agraria ne!Bolognese dalXVII alXIXsecolo, 1963,
ne yazık ki XVIII. yy.'dan itibaren başlamaktadır. 1644'den beri işaret edilen piö pulluğu daha önce ortaya
çıkmış olmalıdır (s.4). Fakat metin çok net değildir.
("") Bkz. yukarıda.
( 3 7 1 ) B. Bennassar, op. cit.
( 3 7 2 ) Bu, Felipe Ruiz Martin'in Medina del C a m p o ile Floransa arasında teati edilen mektuplara, op. cit..
yazdığı önemli önsözdeki açıklamasıdır. Cenevizliler alacaklarına Juros olarak ö d e m e olanağı buldukları her
seferinde, kayıplarını başkalarına aktarmışlardır. Müşterileri arasında tabii ki birçok toprak maliki bulun-
maktadır.
( 3 7 3 ) E. Le Roy Ladurie, op. cit.
( 3 7 4 ) J o h n U . N e f , "Industrial Europe...", s. 5.
( 3 7 5 ) R. R o m a n o , "Aspetti...", art. cit
( 3 7 6 ) M u s e o Correr, D o n a delle Rose 42, P 77 v° [1607], iki işçiye bir usta olmak üzere 3300 dokumacı.
(377) Lanaioli ile eşit sayıda ki. bu kuşkusuz çok iyimser bir tahmindir.
( 37li ) Bkz. R. R o m a n o , "La marine marehande venitienne au X V I ' siecle"^4c/es du IV Colloque Internatio-
nale d'Histoire Mariıime. 1962, s. 37.
("") A.d.S., Venedik, Senato Terra 53, 7 Mayıs 1569.
( 3 S 0 ) A.d.S., Venedik, Senato Terra 2, 17 Eylül 1545.
( 3 8 ') Lucien Febvre ve Henri Jean Martin, L'appariıion du livre. 1958, s. 280, 286, 287, 293.
( 3 8 2 ) Bkz. D n . 385 ve Cinque Savii. 140, P 4-5, 11 Mart 1598 "al numero di 20 [000] et piu persone
camputando le famiglia et figlioli loro".
( 3 8 3 ) J. van Klaveren, op. cit., s. 182 [1573],
( 3 8 4 ) Carmelo Vinas ve Ramön Paz, op. cit., II, s. 217, örneğin fakir bir köy olan Pena Aguilera'da "e
algunos laborentes de lana" kömürcüler, taşıyıcılar vardır.
( 3 8 5 ) Maragateria'da köylü kumaşları ve fıçı çemberleri imalatı, bkz. aşağıda dn. 491.
( 3 8 6 ) T. Halperin D o n g h i , art. cit., s. 162: ipek, gömlek endüstrileri, espardo'da tutulan çarık imalâtı.
( 3 8 7 ) Jacques Heers, op. cit., s. 218 vd.
( 3 8 8 ) Bkz. aşağıda, dn. 49.
 (•'"*) A.d.S., Napoli. Sommaria Consultationum, zikredilen sayılamayacak kadar çok belge: 13, P 389-390;
21 P 51; 31, P 139-146, 180-184; 37, P 41 v° 42...
( 39 °) A.d.S., Venedik Senato Terra 30, Verona 1 Mart 1559.
( " ' ) Carmelo Vinas ve R a m o n Paz, op. cit., II, s. 448.
( 1 9 2 ) S. Schweigger, op. cit., [1581], s. 329.
( " ' ) E. Le Roy Ladurie, op. cit.
C 9 4 ) R. Gascon, op. cit.
( 3 9 5 ) Açık örnek olarak bkz: François Dornic, L'Industrie textile dans le Maine el les debouches internatio-
naux 1650-1815, 1955.
( 3 9 6 ) Roger D i o n , Histoire de la vigne et du vin en France, des origines au XIX" siecle, 1959, s. 26.
(397) Akdeniz.... 1. yay., s. 345 vd; Giuseppe Aleati, op. cit., s. 125 bunda bir pahalı hayal dramı görmektedir:
Pavia. Cremone, Come, Milano örnekleri.
( m ) R. Romano'nun bana verdiği bilgi.
( 3 9 9 ) Museo Correr, Cicogna, 2687, Ağustos 1576, burada 30 kişi çalışmaktadır.
( 4 0 0 ) A.d.S., Venedik, Cinque Savii, I, 139, 20 Nisan 1603.
(401) Censo, tablo 3, l'e 4.448'lik oran 1799 İspanya'sında doğan ürün ile endüstriyel ürün arasındaki
orandır.
(402) Op. cit.. s. 328.
( 4 0 3 ) Bkz. F. Ruiz Martin'in Kastilya için yenileştirici incelemeleri, op. cit.; J o h n U. Nef, "The progress of
technology and the growth of large scale industry in Great Brıtain 1540-1660", The economic history review,
1934 ye Henri Hauser'in yorumları, Annales d'hisıoire economiqueet sociale. 1936, s. 71 vd.
( 4 0 4 ) J.Hartung, "Aus dem Geheimbuche eines deutschen Handelshauses im XVI. Jahrhundert", Z. für.
Soc.-und Wirtschaftsgeschichte. 1898.
( 4 0 5 ) Teknik farklara (İngiltere'de kömür) ve araç farklılıklarına rağmen, özdeşlikler kabaca öne çıkmak-
tadır.
( 4Ü6 ) Zor kelimenin çevirisi için bkz. M. Keul, Annales E.S.C., 1963, s. 836, dn.3.
(407) Akdeniz.... 1. yay., s. 342, H.Sieyeking, " D i e genueserSeidenindustrieim 15. und 16. Jahrhundert. Ein
Beitrag zur Geschichte des Verlags-System", (dikkat çekici), Jahrbuch für Gezelzgebung, Vemaltung und
Statistis im deutschen Reiche, 1879, s. 101-133'e göre.
o İzleyen dn'a bkz.
O A.d.S., Venedik, Senato Terra 30, 11 Kasım 1559, 12 Aralık 1497 portesinin hatırlatılması.
( 4 , °) Rodrigo Nino'dan V. Carlos'a Venedik, 1 Aralık 1530, Simancas, E° 1308.
( 4 n ) A.d.S., Senato Terra 29, 16 Ağustos 1559.
( 4 ' 2 ) Archivio C o m u n a l e , 572, Cenova, 1582.
( 4 ' 3 ) D i e g o de Colmenares, Historia de la insigne ciudad de Segovia. 2. yay., Madrid, 1640, s. 547.
( 4 ' 4 ) Açıklama Felipe Ruiz Martin'e aittir. Floransa ticari mektuplarına yazdığı önsöz içinde, op. cit.
( ' " ) Böylece A.d.S., Venedik Senato Terra 74, 18Nisan 1578; 106,7 Mart 1584; 112,24 Kasım 1589.Negrin
de Negrini 1564'ten itibaren 1884 yün kumaş imal ettirmiştir. Bazı girişimcilerin yenileştirici zihniyetleri, ibid.,
Cinque Savii, 15. f 21, 7 Şubat [1609],
( 4 1 6 ) Alfred Doren, Wirtschaftsgeschichte Italiens im Mittelaller, İtal. çev., 1936, s. 491.
( 4 1 7 ) Maurice Cormona'ya göre. 1608'de bir salgın (petecchie salgını) işçileri biçmiştir, Prensin düğünü için
çok gerekli olan çok güzel kumaşları imal ettirmek için Milano'dan işçi getirtilmiştir, Haus-Hof-undStaatsarc-
hiv, Viyana, Saatskanzlei, Venedig, Faszikel 13, P 359, Venedik 9 Mayıs 1608.
( 4I ") A.d.S., Venedik, Senato Terra, 35, 15 Aralık 1561.
( 4 I 9 ) Museo Correr, D o n a delle Rose 160, P 53, 53 v°.
( 4 2 n ) A.d.S., Venedik, Senato Secreta Signori Stati.TomassoContarini'den doge'ye Bolzano. 23 Mart 1610.
( 4 2 1 ) A.d.S., Venedik, Cinque Savii 1, 200, 27 Mayıs 1614.
(422) İbid., 16 P 53, 15 Kasım 1611.
( 4 2 3 ) J. Gentil da Silva'nın XVII. yy. İtalyan fuarlarına ilişkin yayınlanmamış çalışmasına göre.
( 4 2 4 ) Jean D e l u m e a u , op. cit., özellikle 132 ve 133. s.'deki grafikler.
( 4 2 5 ) R. Gascon, op. cit.. s. 89, Clemens Bauer, op. cit., s. 9, Goris ve Strieder'in peşinden Anvers'e dair.
( 4 2 6 ) Andrzej Wyrobisz, Budowniclwo Murovane w Malopolsce w XIV i XV wieku (XIV. ve XV. yy.'tarda
Küçük Polonya'da inşaat meslekleri), 1963, (Fransızca özet, s. 166-170).
427
( ) Emile Coornaert, op. cit., 493 vd., ve diagram V bis.
C2') Pierre Sardella, art. cit.
( 4 2 9 ) D o m e n i c o Sella, art. cit.
( 43 °) Ruggiero R o m a n o , "A Florence au XVII'' siecle. Industries textiles et conjoncture", Annales E.S.C.,
1952.
431
( ) Aldo de Maddalena, "L'industria tessile a Mantova nel 1500 e all'inizo del 1600", Studi in onore di
Amintore Fantani, 1962.
( 4 3 2 ) A. Zanelli, Delle condizioni inleme di Brescia. .. s. 247'de kumaş üretiminin 18.000 parçalık zirvesini
1550'ye yerleştirmektedir, ben 1555"i tercih ederdim; herşey Venedik gümrük tedbirleri tarafından belirlenmiş-
tir, Senato Terra, I, 20 Mayıs 1545. Sonra durumu düzeltmek mümkün olamamıştır: giden ustalar geri
dönmemişlerdir.
("") Felipe Ruiz Martin'in yayınlanmamış incelemelerine göre.
( 4 3 4 ) Bkz. yukarıda ve Senato Mar 7, f° 26 v°, 18 Ağustos 1461.
C " ) D e k a n Ömer Lütfü Barkan'ın L'Ecole des Hautes Etudes'deki konferansları.
C 3 6 ) A.d.S., Floransa, Mediceo 4279, Yahudi bir Tüccar Trablus'ta kadife veya damalı kumaş yapmasını
bilen köle aramaktadır.
C 3 7 ) I.S. Emmanuel, Histoire de l'industrie des tissus des Israeliıes de Satonique. 1935.
( 43 *) S. Schwarzfuchs, "La decadence de la Galilee juive du XVI' siecle et la crise du textile du Proche
Orient", Revue des etudes juives, Ocak-Haz. 1962.
( 4 W ) Bkz. aşağıda.
( 44 °) A.d.S., Venedik, Senato Terra 4, P 71, 18 Nisan 1458: "se haprincipiado adesso elmesler de la lana in
questa eittâ et lavorasse a grandissima furia de ogni sorte pani et princi paliter garbi..."
(441) ibid., SenatoTerra 15, P 92, 23 Ocak 1506: "... el mestier de la lana chesoleva dar alimentoa molte terre
nostre et loei nastri hora e reduete in tama extremitâ che piu esser non potria..."
( 4 4 : ) P. Sardella'nın notuna ve D . Sella'nın sıklıkla zikredilen makalesine bkz. Bizzat Venedik'te bile
güçlükler, Senato Terra 15, P 93 vd., 9 Şubat 1506daha nettir. A.d.S., Venedik, Consoli dei Mercanti, 128, 29
Eylül 1517.
(443) İbid.
( 4 4 4 ) Emile Coornaert, op. cit., s. 48.
( 4 4 5 ) A.d.S. Napoli, Sommaria Consultationum, 7, P 33-39, 28 Şubat 1578: 1576'da 26.940 ipek kumaş
canne'si üretimi.
( 4 4 6 ) Yünlerin gümrük denetimine tabi kılınması nedeniyle sıkıntıya düşen Brescia kumaş endüstrilerinde
de narinlik, artık Verceil'den hammadde sağlayamamaktadırlar. Senato Terra 1, 20 Mayıs 1545.
( 4 4 7 ) François Simiand'ın işaretleri, Cours cTEconomie Politique, 1928-1929, II, passim ve s. 418 vd.
( 44 *) L.F. de Tollenare, Essai sur les entraves que le commerce eprouve en Europe, 1820, s. 3, "bir ürün
tüketicinin elinin altında olmadığı sürece tamam değildir, layık olduğu değişim değerinin tümüne sahip
değildir. Ona son biçimini veren ticarettir"
( 44,) ) Oyun soyluluğun hayatında (özellikle yy.'ın sonunda) önemli bir yer tutmaktadır, ama tüccarların-
kinde de. Herşey bahis konusu olmaktadır, terfi edecek kardinal sayısı, büyük insanların ölüm veya hayatta
kalmaları, doğacak çocukların cinsiyetleri... Venedik'te o sıralar Pavia'nın Fransızlar tarafından alınacağına
% 25 verilirken, Calzeran adlı bir İspanyol tersine oynamaktadır, ama sonunda bir servet kazanmıştır, A.d.S.,
Modena, Venezia 8.16.77. VIII, P 66, J. Tebaldi'den D ü k e Venedik, 15 Mayıs 1525.
( 45 °) Zikr. R. G a s c o n , op. cit., s. 177, Claude de Rubys, Histoire veritable de ta ville de Lyon, 1604, s. 499.
( 4 5 1 ) Museo Correr, D o n a delle rose 181, T e m m u z 1603, P 53.
( 4 5 2 ) Giulio Mandich, Le pacte de ricorsa et le marche italien des changes 1953.
( 4 5 3 ) Jacques Heers, op. cit.. s. 75,-79 vd.
( 4 5 4 ) F. Braudel, "Le pacte de ricorsa au service du Roi d'Espagnc...", Studi in onore di Armanda Sapori. II,
1957.
( 4 " ) A.d.S., Floransa, Mediceo 4745, foliosuz, Ocak 1589.
( 4 5 6 ) Modesto Ulloa, op. cit., s. 108.
(457) Felipe Ruiz Martin'in kanısına göre.
( 45 «) Modesto Ullao, op. cit.. 132.
(45") Alvaro Castillo Pıntado, "Et servicio de millones y ta poblacaciân deI Reino de Granada in 1591".
Saitabi. 1961.
( 46 °) Albert Chamberland, "Le commerce d'importation en France au milieu du XVI' siecle", Revue de
Geographie, 1894.
( 4 6 1 ) B. Porchnev, C o n g r e s des Sciences Historiques, Stokholm, 1960, c.IV, 137.
( 4 6 2 ) G . von Below, Über historische Periodisierungen mit besonderem Blick auf die Grenze zvischen Mittelal-
ter undNeuzeit, Berlin, 1925, s. 51-52'ye göre bu dönem ekonomik hayatın vesanatın parlaklığıyla birzirvedir.
Lucien Febvre'e göre, 1560'tan sonra "hüzünlü insanlar"ıyla mutlu bir dönemdir. Franz Linder, "Spanische
Markt-und Börsenwechsel", Ibero-amerikanisches Archiv, 1929, s. 18'de 1550-1600'ün Ricorsa- Wechselgeschaft
dönemi bile olduğunu iddia etmektedir.
( 4 6 3 ) Jacques Heers, Revue du Nord, Ocak-Mart 1964, s. 106-107.
( 4 ' 4 ) J. Finot, "Le commerce de l'alun dans les Pays-Bas et la bulle encyclique du Pape Jules II en 1506",
Bull hist et philot, 1902: Jean Delumeau, L'alun de Rome XV - XIX siecle. 1962; "The alun trade in the fıfteenth
and sixteenth Centuries and the begining of he alun industry in England", 7he collected papersofRhys Jenkins,
Cambridge, 1936; L. Liagre, "Le commerce de l'alun en Flandre au Moyen Age", Le Moyen Age, 1955, c.LXI
(4. dizi, c.X); Felipe Ruiz Martin, Les aluns espagnols, indice de la conjoncture economique de l'Europe au XVf
siecle (yayınlanacak); 6. Zippei, "L'allume di Tolfa e il suo commercio", Arch. Stor.patr., 1907, c . X X X .
( 4 6 , J Çok sayıda belge, A.d.S., Napoli. Sommaria Partium, 96: 1521 f 131 v°, 133 v°, 150, 153 "navis
celeriter suum viagium exequi posset" (Ceneviz teknesi), 166 v° (Katalonya için), 177 (Oran için), 175; 1522, P
186 v°, 199, 201, 221, 224-5, 228 v°, 229, 232, 244, 252 v°.
(466j Feijpe Ruiz Martin'e göre.
 ( 4 « ) Bkz. aşağıda dn. 311.
( 4 6 8 ) Gelecek yayının incelemelerinde
(46') İbid.
( 47 °) Bkz. aşağıda ve Michelien Baulant, Lettres de negociants marseillais: les freres Hermite, 1570-1612.
1953.
471
( ) Bkz. F.R. Martin, Introduction aux lettres de Florence. X X X V I - X X X V I .
( 4 7 2 ) Zikr., Maurice Carmona, art. cit., s. 96, dn.2.
( 4 7 3 ) Archivio Ruiz, 117, zikr., Felipe Ruiz Martin, E! Siglo de los Genoveses, yayınlanacak.
( 4 7 4 ) Bu sorunlar için, Clemens Bauer, op. cit., güzel kitabına bkz.
(475) Op. cit., s. 580 vd.
( 4 7 6 ) Özellikle Hindistan'a karşı İspanyol-Portekiz cephesi ve Alman ile Flaman tüccarların hizmetinde bir
haberalma ajansının rolü hk., Hermann Kellenbenz, Studia, 1963, s. 263-290.
( 4 7 7 ) Yararlı karşılaştırmalar için, R . R o m a n o , "Per une valutozione della flotta mercantileeuropea alla fine
del secolo XVIII", studi in onore di A. Fanfanı, 1962.
( 4 7 8 ) J. Kulischer, op. cit., II, s. 384'e göre.
( 4 7 9 ) R. Konetzke, op. cit., s. 203.
( 48 °) Saint-Gouard'dan Kral'a Madrid, 21 Mayıs 1572, B.N., Fr. 16104, P 88 vd.
( 481 ) S. Lilley, Men, Machines and History, Londra, 1948, s. 72 ve J.U. Nef, The Rise of the British Coal
Industry, Londra, 1932, I, s. 173.
( 4 8 2 ) S. Lilley, ibid.
( 4 8 î ) Museo Correr, D o n a delle Rose, 271 P 46 v., 7 Mart 1605. Ayrıca bkz., A l b e r t o T e n e n t i . V a u / r a ^ . . . , s.
563 vd.
( 4 8 4 ) Iorjo Tadic, "Le port de Raguse et sa flotte au XVI' siecle", Michel Mollat, Le navire et i'economie
maritime du Moyen Age au XVUf siecle. Travaux du Deuxieme Colloçue Internationale d Histoire Macitime.
1959, s. 15-16.
( 4 8 5 ) B.M. Add. 28478, P 238, Nisan 1594: "... se deve ter consideraçao ao preço das cousas ser mayor"
( 486 ) Bkz. yukarıda.
( 4 8 7 ) Bunu U g o Tucci'nin dostluğuna borçluyum.
( 4 8 8 ) A.d.S., Venedik, Senato Zecca. 39, 12 Haziran 1638.
( 4 8 9 ) A.d.S., Napoli, Regia Camera della Sommaria, Reg. 14, 1594, 1623-1637.
( 49 °) Bkz. yukarıda.
( 4 " ) Jose Luis Martin G a l i n d o / ' A r r i e r o s m a r a g a t o s en el siglo X V I I I " , E s t u d i o s y Documentos, no.9,1956.
( 492 ) Pedro de Medina, op. cit., s. 209, Alcala de Henares örneğinde.
495
( ) Brigue arş, Stockalper belgeleri, Sch 31 no. 2939, Cenevre, 10 T e m m u z 1650 ve no. 2942, 14 T e m m u z
1650: hasat nedeniyle duraklamalar. Bu bilgileri bana M. Keul sağladı. Ekim nedeniyle duraklamalar, ibid., no.
2966, 18-28 Eylül 1650.
( 4 9 4 ) Bilgi F.R.Martin tarafından sağlanmıştır.
( 4 9 5 ) B. Bennassar, op. cit.
( 4 9 6 ) Bkz. aşağıda, c.II'deki grafikler.
(497) Op. cit. (ital. bas.), I, s. 174.
( 4 9 8 ) Ruggiero R o m a n o , art. cit.
( 4 9 9 ) Ali Sahillioğlu, Türkiye'deki para basımlarına dair yayınlanmamış çalışma..
( 50 °) Stokholm bankası (1672), ne de Amsterdam bankası (1609) öncelini unutmuyorum. Fakat burada
özellikle bir kentsel banka söz konusudur. İngiltere Bankasının Londra'dan kaynaklandığı doğrudur.
( S01 ) İlk girişim 1576'ya kadar geri gitmektedir. F.R» Martin bu konuda bana önemli bir belgeyi vermiştir,
Simancas E° 659, P 103.
C 02 ) Jacques Heers, Revue du Nord, 1964.
( 5 0 1 ) Ömer Lütfü Barkan, "L'organisation du travail dans le chantier d'une grande mosquee â İstanbul au
XVI' siecle" Annales E.S.C., 1961, s. 1092-1106.
( 5 0 4 ) Taş işlerini, kurşun kullanımını, kaldırma araçlarını, Escorial ile inşaatına ilişkin müzenin ziyaretinin
akla getirdiği herşeyi düşünüyorum.
( 5 0 5 ) Bkz. Paul Herre'in farkına varışları, Papsttum und Papstwahl im Zeitalter Phillips 11, Leipzig, 1907, s.
374.
( 5 0 6 ) Hesaplama ve grafik (II. cilt) Alvaro Castillo Pintado'ya aittirler.
( 5 0 7 ) A. Poirson, Histoire du regne de Henri, IV, 1866, IV, s. 610-611.
(508) Bilanci Generali, op. cit., c.I, t.I, s. 466 ve Museo Correr D o n a delle Rose 161, P 144.
( 5 0 9 ) Ömer Lütfü Barkan, "Le budget turc de l'annee 1547-1548 et le budget turc de l'annee 1567-1568",
Türkçe, İktisat Fakültesi Mecmuası, İstanbul, 1960.
(5,°) Op. cit., s. 42.
(5") Cambridge Economic History'dc yayınlanacak katkı.
(512) Op. cit.. s. 128.
(" 3 ) J.A. Schumpeter, op. cit., 1, özellikle, s. 476, d n . l ; Jacques Heers, R a y m o n d de Roover...
(514) Op. cit., s. 128.
 ( ' " ) Carlo M. Cipolla, "La pretendue revolution des prix. Reflexions sur l'experience ı t a . . . r - ;
E.S.C.. 1955, s. 513 vd.
('"') M u s e o Correr, D o n a delle Rose, 181.
( s ı 7 ) Morineau'nun bana aktardığı Hollanda'ya ilişkin bilgiler, bu belirleyici dönemdeki eı _r
şişirmeye yöneliktir.
("") Museo Correr, D o n a delle Rose, 181, P 62, fuar başına 3-4 milyon ekü.
("'') G i n o Luzatto. Sloria economica dell'eıa moderna e conıemporanea. 1, 1932, s. 179 vd.
( 5 2 n ) Ömer Lütfü Barkan'ın sözlü açıklamalarına göre.
( " ' ) Simancas, Expedientes de Hacienda, 122, 1559. Medina del del C a m p o örneğinden (1561ı B
Bennasar'ın güzel makalesindende yola çıkabilirdim, "Medina del C a m p o , un exemple de struetures urbu-k
de l'Espagne au XVI' siecle", Revue d Histoire economique et sociale, 196İ. Venedik'te resmi belgeler her za.-._-
poveri. mendicanti ve miserabili'yi birbirlerinden ayırmaktadırlar, yoksulluğun dereceleri vardır, Ernst Roden-
waldt, Pest in Venedig, art. cit., s. 16.
(•'") Hektor A m m a n n , Schafjhauser Wirtschaft ım Mittelalter, 1948, 306. s.'deki tabloda yeniden ele alın_-
tahminleri düşünüyorum.
( " ' ) Bkz. yukarıda.
( 5 2 4 ) Museo Correr, D o n a delle Rose 23, P 23 v°.
( 5 - 5 ) Heinrich Bechtel, op. cit., s. 52, dn. 6. 151 l'de Erfurt'ta cr/uödeyenlerin % 54'ü0-25 f l o r i n ' e s a h ı p o l a -
sonuncu sınıfta, % I5'i de "ohne Jedes Vermögen" arasında yer almaktadırlar.
I" 6 ) Bkz.: Unterschicht. 1962 Fransız-Alman Kollokyumu.
( A.d.S., Venedik, Senato Terra 22, Trevise, 22 T e m m u z 1555; Trevise, 30 T e m m u z 1555; Brescıa. I .
Ağustos 1555, Tizzo'da yangın.
("") A.d.S., Napoli, Sommari Consultationum 2, P 68 v° ve 69, 27 T e m m u z 1564.
('-") İbid, P 59 v°, 22 Mayıs 1549.
(MO) ]sj oc ı S a l o m o n , op. cit.
(*") J. Gentil da Silva, "Villages castillanset t y p e s d e p r o d u c t i o n au XVI' siecle", Annales E.S.C., 1963, no.
4, s. 729-744.
( 5 , : ) A.d.S., Napoli, Notai Giustizia 51. P 5, 17 Ekim 1520, yeni kumaş başına 36 düka ödenmesi; ibid. P
177 v° ve 178, 24 Ağustos 1521, 12 yaşında bir zenci köle 36 dükaya, ibid. 66, P 151 v° ve 152, bir atın fiyatı 33
düka.
('•") İbid., Sommaria Partium, 595, P 18, 28 Ocak 1569,30 yaşında bir zenci köle Lecce'de 60 dükaya satın
alınmıştır.
(MJ) İbid, Sommaria Consultationum 9, P 303-305, Napoli, 18 Haziran 1587.
( ' " ) A.d.S., Venedik, Senato Mar 145, 24 Mart 1600.
( > M ) Bkz.: J. Mathiex "Trafıc et prix de l'homme en Mediterranee aux XVII' et XVIII' siecles", Annales
E.S.C., 1954, s. 157-164.
( ' " ) Simancas Napoles, E° 1046, P 25, Com"' Giron'dan S.M.'ye Napoli, 17 Eylül 1554.
("*) Museo Correr, D o n a delle Rose, 46, P 65, 11 Mart 1487: Mora'da istihdam edilen stradioti söz
konusudur. V.Carlos'a atfedilen düşünceye bkz.: II. cilt. I522'de Yeniçeriler günde 3-8 akçe almaktadırlar, yani
50 a k ç e = l dükadan, ayda 2-5 düka, Otto Zierer, op. cit., 111, s. 29. Zara'da 1553'de bir topçu yılda 4 0 düka
almaktadır. Fakat topçu bir uzmandır.
C " ) Raguza arşivlerinin izin verdikleri farkına varışlar ikircilikten uzaktırlar. Ustalar ve hizmekârlar
arasındaki çok sayıda sözleşme Diversa di Cancellaria sicillerinde (98, 122, 132, 146, 196. ciltlerde olduğu gibi)
muhafaza edilmişlerdir; bunlar hızlı bir sondaj yapabilmeme olanak vermişlerdir. Ayrı bir kategori olan
çıraklar için, staj sonunda biçimsel olarak öngörülmüş bir ücret yoktur, fakat mesleğin uygulamalarına göre
yeni zenaatkâr bir elbise, yeni ayakkabılar, araçlar almaktadır. Para cinsinden ücret, diğerleri için, sözleşme
sonunda (2-5, 6, 7, 10 yıl) ödenmekte ve bu aynı avantajlara (konut, giyim, yiyecek, hastalık halinde tedavi!
eklenmektedir. Hizmet yılı başına hesaplanan bu ücret yavaş yavaş; I505-I506'da 1-2 dükadan, 1535'te 2.5:
1537 ve 1547'de 3,4-4,5, 1560-61'de 3 (biraz altında, biraz üstünde) altın dükaya yükselmektedir; bu ücret
1607'de 4, 1608'de de 8-10 altın dükaya çıkmıştır. Dükanın değer kaybı hesaba katılınca, durum yıllar boyunca
hiç de değişmemiş olarak kalmaktadır. Yapısal bir tavan bulunmaktadır.
( 54 °) Bkz. Hektor Ammann'ın tablosu.
( 5 4 1 ) A.d.S., Venedik, Senato Terra 15, P 106.
( 5 4 2 ) Museo Correr, D o n a delle Rose 26, P 46 v°.
(S45) İbid. P 48 v°.
(,44) İbid.. P 100.
( 5 4 S ) Fırıncıların talepleriyle 1572-1601 dönemi için iyi saptanmıştır: ücretler arada iki katına çık—o-. -
Museo Correr, D o n a delle Rose, 218, P 302.
("») A.d.S., Senato Mar 23, P 36 ve 36 v°, 29 Eylül 1534, yılda 63 dükadan biraz fazla.
( 5 4 7 ) Museo Correr, D o n a delle Rose, 161, P 80, 1606, Zecca'da 72 ücretli vardır (gümüş için M e cr
18). Yılda toplam olarak 5.280 düka, ücretle başına hemen hemen 72 düka, gümüşle uğraşarıU-ı
olarak fazla ücret ödenmektedir. Bir işçi bazen iki iş birden işgal etmektedir
( 5 4 8 ) Museo Correr, D o n a delle Rose, 161, P 20 v°, 1586, 28 kâtip, ücret toplamı 2.7M d t e t
 C4") A.d.S.. Venedik Senato Terra 23, Venedik 20 Mart 1556.
Juan Regla, in. Vicens Vives, op. cit, III. s. 300.
( " ' ) Frank C. Spooner, "Regımcs alimentaires d'aulrefoıs, proportions et calculs en calories". Annales
E.S.C.. 1961. no. 3. s. 568-574.
("-') A.d.S.. Napoli. Sommaria Consultatıonum 3, f 204 vd, 8 Mart 1571.
( ' " ) Piri Reis. Hahrıje (Kitab-ı Bahriye. M A K ) yay. Paul Kahle. 1926, Giriş. II. s. XL1I.
( F o u l q u c t Sobolıs, Histoire en forme de journal de ce qui s'esl passe en Provence aepuis l'an 1562jusqua
l'an 1607. 1894. s. 245.
 NOTLAR 2. BÖLÜM, 2. KESİM

(') Mathias de Saint-Jean, Le commerce honorable..., 1646, s. 102; W. Petty, Polit. Arithm. 1699, s. 242'ye
göre altın ve gümüş "doğal zenginlik"tir.
( 2 ) M u s e o Correr, D o n a delle Rose, 161 P 239 v° ve 240, 1600'e doğru.
(') A.de Montchrestien, op. cit., s. 94.
(") J. van Klaveren, art. cit., s. 3, hatalı olarak tersini savunmaktadır.
( 5 ) Museo Correr, D o n a delle Rose, 161, P 2, 14 Aralık 1593.
( 6 ) Zuan Batt° Poretti'nin Signoria'ya verdiği raporda şaşkınlıkla belirttiği, oluşumun tersine, alışılmamış
hareket, 1603, Museo Correr 181 P 53 v°.
(') İbid. Cicogna 1999 (t.y). Venedik'te nakit ödenen gümrük vergileri.
(«) İbid.
O A n t o n i o delle Rovere, La crisi monetaria siciliana (1551-1802), yay Carmelo Trasselli, 1964 genel olarak
ve özellikle s. 30 vd. Sürekli altın forcing'i, bunlara belirsiz zamanlarda yapılan bakır emisyonları katılmaktadır,
Feria dükünün zamanında 1602-1606 arasında olduğu gibi, I. Bianchini, op. cit., I, s. 336.
( I 0 ) Altının yükselmesi, Zuan Batt" Poretti'nin anladığı ve kaydettiği gibi (bkz. yukarıda dn. 6) gümüş
paraları kovacak ve sonra da cari fiyatların yükselmelerini durduracaktır, çünkü cari fiyatlar gümüşe
bağlıdırlar; bu Frank C. Spooner'ın CambridgeEconomic History'ye ortak katkımızda ileri sürdüğü hipotezdir.
Zuan Batt" Poretti altına bağlı mübadelelerin onunla birlikte yükseleceklerini ve yükseldiklerini savunmaktadır
( P 53), gerçekten de Venedik'te, muhasebe sikkesi dükadan itibaren kambiyo kurlarının, altının yükselmesiyle
birlikte (sekine olarak), tıpkı bir banknot gibi devalüe edildiği görülmektedir, bu durumda "Besançon"
fuarlarında bir mark ekü elde edebilmek için daha fazla düka gerekmektedir (kambiyonun yükselmesi) öte
yandan, kambiyo yoluyla satın alınan bütün mallar (ispanya yünleri, boyalar) artmak zorundadırlar ve
artmaktadırlar.
( " ) Bu sonuncu bilgiler için, John U . N e f , "Industrial Europe", art. cit.. s. 7.
( 1 2 ) Andre Piganiol, Rome, s. 389.
( 1 3 ) G.I. Bratianu, Edudes..., s. 80.
0 4 ) W. Heyd, op. cit., I, s. 1 vd.
C 5 ) Bu konuda Giuseppa Mira, Aspetti deli'economia comasca all'inizio deli' etâ moderna, Come, 1939, s.
244 (1587)'deki iyi işaretine bkz.
(") Op. cit., s. 165. Tabii ki bu rakam çok abartılmıştır.
( " ) Belon du Mans, op. cit., s. 100 v°.
('«) İbid.
( " ) Museo Correr, D o n a delle Rose, 181, P 53 v°.
(20) Op. cit., I, s. 270.
( 2 1 ) Marciana 5729, Relazione d'Egitto. 1668.
( 2 2 ) Bu konuda Idiaquez'in Modejar Markisine Venedik,26 Mart 1579 tarihli mektubu, A.N., K 1672, 61,
n.33, Venedik'te İstanbul'a yönelik, kurtarmalık için olsa bile, herhangi bir kredi bulmak mümkün değildir. Bu
iki kent arasında ancak çok küçük tutarlar için kambiyo senetleri bulunmaktadır: N.Iorga, Ospiti..., s. 38, 46,
62, 79, 80, 84-85, 88, 90, 92, 97-98, 100, 109, 121 (Eflâk ile Venedik arasında 1587-1590 kambiyoları).
Raguzalılar İstanbul'a haraçlarını, Balkanlardan gelen Raguza mallarıyla kapatılan bir kambiyo senedi
mekanizmasıyla ödemektedirler, bu mallar Türk, imparatorluğunun Avrupa kesimine dağılmış olan
Raguzalılara aittir. Medina del C a m p o veya Cenova fuarlarındaki kliringler nakit yokluğunu, kıtlığını
açıklamaktadırlar, J. Kulischer, op. cit., II, s. 345.
 ( " ) Raguza arş., D ı v e r s a d e Floris, XI, P 75 vd. G. Bonda veStephan di Cerva tarafından Yahudi sarraflara
yapılan ödemelerin dökümü (25 ad). 3 Martla 10 Ekim 1573 arasında sıralanan toplam 10 ödeme. Verilen
borçların vadeleri 1 ile 4 ay arasında değişmektedir.
( 2 4 ) 16 Şubat 1596, G. Berchet, op. cit.. s. 87.
( " ) A.d.S., Venedik, Busta 105 C 838, 24 Kasım 1585.
( 2 6 ) Museo Correr, D o n a delle Rose 26, P 5 4 , 2 6 Mayıs 1562; kambiyoların yasaklanması "niinbolteganiin
casa", 2 Aralık 1605, Cinque Savii, 12, P 105-6.
( 2 7 ) J.B. Tavernier, op. cit., I, 73.
( 2 5 ) John Nevvberie'den Londralı Leonard Poore'a Halep, 29 Mayıs 1583; R. H a k l u y t , o p . cit., II, s. 246-247.
( 2 9 ) Sorun V. Magalhaes G o d i n h o tarafından dikkat çekici bir şekilde incelenmiştir, L'economie de l'empire
portugais aux XVF et XV1T siecles, 1958 (daktilo tez, Sorbonne) c. 1, s. 1-241.
( 3 0 ) J. Carcopino, Le Maroc antique. 1943, s. 139.
( 3 1 ) Roberto S. Lopez, Studi sull'economica genovese nel medio evo, 1936, Marc Bloch'un değerlendirmesi,
Melanges d'Hist. soc., I, 1942, s. 114-115.
32
( ) 9 3 l ' d e . D a h a erken 875'de Andaluçyalı denizciler "Cezayir" kıyılarında Tenes'i kurmuşlardı.
( 3 3 ) P. Beraud-Villars, L'empire de Gao. .. 1941, s. 220.
( 3 4 ) En büyük başvuru, Jacques de Mas-Latrie, Traitesdepaix et de commerce divers concernant les relations
des Chetiens avec les Arabes, en Afrique septentrionale au Moyen Age, 1866.
( " ) E. Coudray, "Les erangers â Tlemcen", Journal de l'Algerie nouvelle, 1897. Aynı yazarın, aynı konuda
olan ve bana okumak ve kullanmak üzere verdiği elyazması bir çalışma.
( 3 6 ) 1470'de Constantine'de yün ve bez alan şu G e o r g e s Gregoire Stella'nın olduğu gibi, Robert
Brunschvig, La Berberie..., I, 269.
( 3 7 ) Caurent-Charles Feraud, Annales Tripolitaines, 1927, s. 16.
(3") Kastilya kralı IV. Sancho'nun ve Aragon kralı Jaime'nin projeleri. Mulaya çevresindeki alanlar. III.
Henri'nin projeleri. I400'e doğru Tetuan'ın tahribi..., R. Konetzke, op. cit., s. 84.
( 3 9 ) Robert Brunschvig, La Berberie..., s. 269'da bu önemli mektuplaşmayı kaydetmektedir. Venediğin de
1440'da Berberistan "kalyeleri" ihdas ettiği olgusuna dikkat edilmelidir, ibid., I, 253. Portekizlilerin Fas'taki
eylemi hesaba katılmaksızın, barışçı sızma.
( 4 0 ) R. Gandilhon, op. cit., s. 29.
( 4 1 ) 1935'te Raguza arş. de bu konuda el sürülmemiş koskoca bir belge yığını bulunmaktaydı.
( 4 2 ) G. La Mantia, "La secrezia o doğana di Tripoli", Arch. st. sic.. XLI, s. 476-477, n . l , Trablus duplae,
veya duble'leri hk., 1438; "El quoniam merces et mercimoniapromaioreparte hodie apudBarbaros expediuntur ex
quibus duplae veniunt quae ut videtis (Kral Alfonso'nun Messina "stratigoto"suna bir mektubu söz konusudur)
non possunt iuxta valorem sum facilen curcum habere quo fit ut magnum populis nostris detrimentum sequatur".
Sonuç olarak onları "per coniare moneta di ducati" ihdas etmişlerdir. Duble''ler Müslüman ülkesinde, Kuzey
Afrika'da XVI. yy'da bile halâ altın sikkelerdir, R. Hakluyt, op. cit., II, s. 176, 1584.
( 4 3 ) A.d.S., Mantova, A ° G o n z a g a , C e n o v a 7 5 7 , 5 O c a k 1 4 8 5 , 7 T e m m u z 1 4 8 5 ; S p a g n a 5 8 5 , 6 Aralık 1486;7
Kasım 1486; Cenova 757, 21 T e m m u z 1487 (Federico Crivelli'nin kambiyo mektubu); 25 Ağustos 1487; 11
Eylül 1487, 200 Tunus dobie'si 220 düka etmektedir; 15 Ekim 1487 vs.
( 44 ) C. Trasselli, "Transports d'argent â destination et â partir de la Sicile", Annales E.S.C., 1963, s. 883.
( 4 5 ) Richard Hennig, Terrae Incognitae, III, 1939; Lefevre, "II Sahara nel Medioevo e il viaggio a Tuat de
genovese Malfante", Riv. delle Colonie, 1936; C. de la Ronciere, "Decouverte d'une relation de Niger",B. de la
section de Geogr. du Comite des Travaux Historiques, 1919. Aynı konuda bkz., G.Piersantelli, P.Schiarini, R. di
Tucci'nin çalışmaları.
(46) Op. cit., I, s. 194.
( 4 7 ) "Tibar altını" demek bir totolojidir, bkz. aşağıda dn. 81.
("") R. Hennig, op. cit.. III, 286.
( 4 9 ) Afrikalı Leon, III, s. 300 ve P. Beraud-Villars, op. cit., s. 90.
( 5 0 ) G. Balandier, L'Afrique ambigue, 1957, s. 67 vd.
( 5 2 ) Belki daha erken, A.d.S., Venedik, Senato Dispacci Spagna, Zane'den doge'yt Madrid, 14Şubat 1583,
Katolik kral, bordada 150 asker olduğu halde onu Mina'ya yollayıp, orada "di ragion della Corona di
Portugallo" bulunan bir miktar altın aldırmak için "molto artigliare un navilio" yapmaktadır.
( 5 3 ) Carmello Trasselli, "Un aureo barbaresco battuto in Sicilia", Numismatica, 1963.
( 5 4 ) Simancas, Venecia, E° 1308 f° 2, Venedik Kore'sinden Katolik krallara, Venedik 23 Aralık 1484.
( " ) Bu yeni tasnif edilen 1497-1511 dönemine ait değerli mektuplar, A.d.S., Venedik ,Lettere Commerciaii,
X V , 9.
(56) İbid.. Senato Mar 19, P 101.
(") İbid. P 166 v°.
(5«) İbid.f 152, v°, 17 Eylül 1520.
( 5 9 ) R. Gandilhon, op. cit., s. 254; Jacques Raymond Collier, Histoire du commerce de Marseille, 1951, c. III,
s. 123. Kuzey Afrika ticaretinin kentin birkaç tüccarının elinde temerküzü hk.
( w l ) Museo Correr, D o n a delle Rose, 26 P 23 v° vd., 16 T e m m u z 1532 (in; Consiglio di x con le zonta) 16
T e m m u z 1532, 1524'de para basımını hızlandırmaya yönelik "maestro di cecca"nın ihdasını akla getirmektedir.
A.d.S., Mantova, A° G o n z a g a , Venezia, J456, Venedik 14 Eylül 1533, Ziambattısta Malatesta'dan Markiye,
Venedik'te altının yükselmesi, 1526, A.d.S., Venedik, Senato Zecca, 36.
( M ) Museo Correr, D o n a delle Rose, 26, bkz. bir önceki dn.
( " ) A.d.S., Venedik. Senato Zecca, 36.
( " ) V.M. G o d i n h o , op. cit.. II, van der Wee, op. cit., II, s. 124-127.
( M ) J.P. Berthe, "Las m i n a s d e o r o d e l M a r q u e s d e l Valle en Tchuantepec( 1 5 4 0 - 1 5 4 7 ) " , H i s t o r ı a M e x i c a n a
1958, dn 29.
C 5 ) Alvaro Jara, yayınlanmamış çalışma.
( bh ) Henri Lapeyre, op. cit., s. 257.
( " ) John U. Nef, "Silver production in Central Europa", The Journal of politica! Economv. 49. 1951.
(*") L'economie mondiale et les frappes monetaires en France, 1493-1680, 1956, s. 8-9.
O İfade Jacob van Klaveren'e aittir, op. cit., s. 3.
70
( ) İbid.
( " ) Roberto Simonsen, Historia economica do Brasil, 1500-1820, S a o Paulo, 1937, 2 cilt.
( " ) F. Braudel, "Les Espagnols et l'Afrique du Nord, 1492-1577", Revue Africaine. 1928.
( 7 3 ) Bkz. bir öneki dn.; R.B. Merriman, Carlos V, s. 210; Francisco Lopez de Gomara, "Cronica de los
Barbarrojas", M.H.E., VI, s. 371-9.
( 7 4 ) J. Denuce, L'Afrique au XVf siecle et Anvers, s. 9.
( " ) Halâ ticari mübadele olmuştur, 1533'te(ve kuşkusuz daha sonra da) Venedik ile Kuzey Afrika arasında
olduğu gibi, bu G. Cappelletti'nın aktardığı bir olayın akla getirdiğidir, Storia della Repubblica di Venezia. 1852,
VIII, s. 119-120. Fakat küçük işaretlerden görülebilen bir yavaşlama vardır: A.d.S., Mantova, G e n o v a 759,
Cenova, 3 Mart 1534, Stefano Spınola'dan markiye, artık C e n o v a pazaıında Berberistan meyvaları
bulunamamaktadır.
( 7 6 ) D . d e Haedo, op. cit., s. 24 ve 24 v°.
( 7 7 ) 15 84, R. Hakluyt, op. cit., II, s. 184.
(7") D . de Haedo, op. cit., s. 27 v°.
(7*) B.N., Madrid, ch. 34.
("") D . d e Haedo, op. cit., s. 27 v°.
("') Relacion que ha d a d o e l s e r e t a r i o J u a n d e Soto... kopya, 20 Haziran 1574, Simancas E° 1142. Tibarveya
77var=altın olduğu bilinmektedir.
("2) 4 ve 8 Kasım 1568, Simancas E° 1132.
("') Fakat hrıstiyan işgali sırasında Trablus bir altın kenti olmaktan çıkmıştır. M. Sanudo, op. cit., XI, col.
112; Rossi, op. cit., s. 17.
(*4) Terim Carmelo Trassellı'ye aittir, " N o t e preliminari sui Ragusei in Sicilia", (yayınlanacak).
C 5 ) Emilio Garcia G o m e z , "Espanoles en el Sudan", Revista de Occidente. 1935.
(*') D . de Haedo, op. cit.. s. 27 v°.
C 7 ) İbid., J. Gentil da Silva, op. cit., s. 89, çok sayıda Hollanda gemisi Gine kıyısı boyunca altın resgate'si
yapmaktadırlar.
(**) İspanya, Livorno, Venediğin Magreb yönünde bol belgeli ticari bağlantılarını düşünüyorum. Cezayir
ile Venedik arasında, İstanbul'daki balyoz aracılığıyla yapılan müzakereler kayda değerdir, Cinque Savii 3, P
721, 29 Mayıs ve 22 Haziran 1600, Cezayir "kral naibi" 8 veya 10 Venedik marciliane'si için serbest geçiş hakkı
tanımayı önermektedir, bunlara yün, balmumu ve deri yüklenecektir. Toskana büyük dükü ile Fas kralı
arasında ticaret sözleşmesi, A.d.S., Floransa Mediceo 4274, 1604.
( m ) Jean Cassau, Les conquistadors, s. 213-214. Amalgan yönetiminden önce, delikleri olan küçük fırınlar,
huairas kullanıyordu, ibid., s. 211. G e r o l a m o Boccardo, Dizionario universale di economia politica e di
commercio, 1882, I, s. 160. P. Rivet ve H. Arsandaux, La metallurgie en Amerique precolombienne, 1946, s. 21.
1571 tarihi için ana metin, Lizarraga, Hist. de Indias, II, s. 556.
( , 0 ) Farkına varış L. von Ranke'ye aittir, zikr. Platzhoff, op. cit., s. 17.
(") Correspondance de Granvelle, yay. Piot, VII., s. 2, zikr. R.B. Merriman, op. cit., IV, s. 430 dn.2.
C 2 ) Op. cit., s. 159.
(,3) Actas, I, s. 285.
C 4 ) B.N., Madrid 9372 P 41.
D 1569'a doğru, Paris, op. cit., I, s. 339-340.
C 6 ) Op. cit., s. 66.
,7
( ) P. de Segusson de Longlee, op. cit., s. 128, 129; Reguete..., 1585, A . N . , K 1563.
('») 18 Mart 1588, Simancas E° 336, P 153 ve (t.y.) E° 336, P 154.
( " ) F. de Alava'dan II. Felipe'ye Paris, 6 Mayıs 1567, A . N . , K 1508, B21, n.6.
( I 0 °) E. Alberi, op. cit., II, s. 405.
( l u ı ) Eskiden Alman safraneros'u böyledir, A. Schulte, op. cit., I, s. 354. Lizbon yönünde hile.
( I 0 2 ) Roma, 20 Haziran 1554, Corp. dip. port., VII, s. 360. Başka Ceneviz hileleri (1563). Simancas E° 1392;
İngiliz hileleri, 10 Haziran 1578, CODOIN, XCI, s. 245-246:
0" 3 ) Bir ihraç izni istemek her zaman meşrudur, bu konuda G i o r g i o Badoer'in talebine bkz., Nisan 1597,
A.N., K 1676. Olağan olarak izin yol masrafları için verilmekteydi.
 C 0 4 ) Cambios para Flandres, Simancas E° 500.
(I0S) İbid.
C 0 6 ) Simancas E° 502.
C 0 7 ) Simancas E° 504.
( I 0 S ) Morosini ve Badoer'den doge'ye, 5 Mart 1551; G , Turba, Venet. Depeschen..., c.I, 2, s. 517 not.
( I l w ) Olgu R. Ehrenberg, op. cit., I, s. 63, 160 tarafından haber verilmiştir.
("°) K. Habler, Die mrtschft. Blüte..., s. 53; R. Ehrenberg, op. cit., II, 63, 150, 155 dn. 92, Fuggerlerin
Silberzage'leri hk. Fugger arş.
( ' " ) R. Ehrenberg, op. cit.. I, s. 158.
( " 2 ) Salzman, op. cit., s. 5.
("•') Moderacion de cambios, 1557, Simancas E° 514-515. Correspondancia del factor Juan Lopez del
Gallo Sobre cambios y provision de dineros, ibid.
( I l 4 ) H. van Houtte, "Les avissi du Fonds Urbinat", 1926, s. 369-370
( " 5 ) Brüksel, 13 Haziran 1558, A.E. Esp. 290, kopya.
( , l 6 ) B.N., fr. 15875, f° 476 vd.
( I l 7 ) R. Gomez'den Fco de Erasso'ya, 6 Ekim 1554, A.E. Esp. 229, f° 85.
("*) Mayıs 1554, R. Ehrenberg, op. cit.. II, s. 64.
("") CODOİN, L X X X 1 X , s. 32, 4 Eylül 1564, Elizabeth 1568 Sonunda halâ Anvers'den borç almaktadır,
CODOİN, XC, s. 152, Londra, 6 Kasım 1568.
( I2U ) Antonio Rumeau de Armas, güzel kitabı Pirateriasy ataques navales contra tas islas Canarias. 1947,1,
s. 335 vd'da bunu bir kez daha göstermiştir.
( , : ı ) Documents corıceming Engtish Voyages to the Spanish Main, yay. l.A. Wright, 1932, s. XVII.
( ' " ) 18 Aralık 1568. CODOİN. XC, s. 160.
( ' " ) W. Cecil tasarruflarını Hamburg'ta yatırmaktadır, CODOİN, XC, s. 227, Londra, 9 Mayıs 1569.
( , 2 J ) Gresham'dan W. Cecil'e Londra, 14 Ağustos 1569, R. Ehrenberg, op. cit.. II, s. 34. Benzeri tedbir,
1576-77'de Steelyard'ın kapatılması. Fakat bu milliyetçilik, en azından 1575'te Kolonya'da olduğu gibi,
yabancı piyasalara başvurmayı kaldırmamaktadır, CODOİN, X C I , 10 Aralık 1575.
(ı:>) CODOİN. XC, s. 184. 14 Şubat 1569.
(l;") İbid.. s. 185. 14 Şubat 1569.
('") İbid.. s. 254, I T e m m u z 1569.
C 2 ') CODOİN. XC, s. 173 vd., s. 178 vd; CODOİN. X X X V I I I , s. 11.
C 2 9 ) O de Törne, Don Juan d'Autriche. I. s. 109 vd. Ticari ikinci ablukasına ilişkin ayrıntılar için bkz.: V.
Vazquez de Prada, op. cit.. I, s. 55 vd, 58 vd.
("") 1567'den itibaren Alba dükünün güçleri, paraları ve kambiyo senetleriyle birlikte, Cenova, Savua ve
Franche-Comte Loren ve Lüksemburg üzerinden Alçak Ülkelere ulaşmış olması semptomatiktir, Lucien
Febvre, Philippe İlet la Franche-Comte, s. 520 vd. Açıklayıcı ayrıntı: 1568'de Alba düküne yönelik 150.000ekü
Ren üzerinde Palatina kontu tarafından durdurulmuştur. Taşımadan sorumlu Cenevizliler, Luciano Centuri-
one ve Constantino Gentıle, tazminat karşılığında paranın iadesini sağlamışlardır. IX. Charles'dan
Fourquevaux'ya, 24 Mart 1568, s. 169; Fourquevaux'dan IX. Charles'a, Madrid, 6 Nisan 1568, C. Douais, op.
cit., 1, s. 345; Brüksel avissi, 7 Mart 1568, H. van Houtte, art, cit., s. 437.
( ' " ) Anvers, 31 Temmuz 1572, A.d.S., Cenova, Olanda, Lettere Consoli, I, 265.
( I J 2 ) Armada reunide en Santander para ir a a Flandes, Simancas E° 561; C. D u r o , Armada Espanola, 11,288
vd.
O Antonio de Guaras'dan Zayas'a Londra, 29 Kasım 1575, CODOİN, XCl, s. 108.
( ' » ) R. Ehrenberg, op. cit.. i. 180-181, s. 213, 215.
( ' " ) II. Felipe'den Parma düküne S. Lorenzo, 7 Eylül 1588, A . N . . K 1448 M.
('"') R. Ehrenberg bunların 1577'den beri oyun dışı kaldıklarını iddia etmektedir, ama hatalıdır, op. cit., I,
s. 362-363.
( ' " ) II. Felipe'den B.de Mendoza'ya Madrid, 17 Mart 1589, A . N . , K 1449.
('•'") Aynı kişiler arasında S. Lorenzo, 6 Mayıs 1589 ve 14 Haz. 1589, ibid
('-") Bart. Beııedetti, Intorna aile relazioni commerciali... di Venezia e di Norimberga, Venedik, 1864, s. 30.
C4") L. Battifol, l.a vie inlime d'une reine de France au XVIt siecle, Paris, 1931, s. 18.
('"") Idiaquez'den Mondejar markisine Venedik. 26 Mart 1579, A.N., K 1672. G. 38, kopya. Idiaquez
Cenova'da elçi olduğu zamana ait bir anısını aktarmaktadır, tarih belirsizliği buradan kaynaklanmaktadır.
C 4 2 ) 15 90'da İtalya'dan gelen 6 kurye Bâle yakınında A m b r o g i o Spinola'ya Anvers'e götürdükleri paradan
50.000 eküyü kaptırmışlardır. Herbir kurive 10.000 altın sikke taşıyabilmektedir, V. V a s q u e z d e Prada, op. cit.,
1. 37.
(I4<) Memorial de Ysoardo Capelo en que dize de la manera que se podra Ilevar a Flandes dinero de contado
pasandolo por Francia, 1572, A . N . , K 1520 B 33 dn. 49, kopya.
C 4 4 ) Fourquevaux' dan IX. Charles'a Madrid, 13 Ocak 1569. C. Douais, op. cit., I, 46.
( , 4 S ) Alba dükünden II. Felipe'ye Brüksel, 7 Haziran 1571, A . N . , K 1523, B 31, dn 78.
C4") C. de Montdoucet, op. cit.. 1. s. 71-72, Brüksel 21 Ekim 1572.
C 4 7 ) Del Caccia'dan Prense Madrid, 21 Eylül 1572, A.d.S., Floransa, Mediceo 4903. G. Mecatti, op. cit.. II,
s. 750. Demek ki Lavisse'in hatası var. op. cit., VI, I, s. 123.
("") II. Felipe'den D i e g o de Çuniga'ya Madrid, 25 Eylül 1572. A.N.. >. . ; ; , . - - «
C 4 *) Saint-Gouard'dan IX. Charles'a Madrid, 26 Eylül 1572, B.N . P a r s . .- - r-
5
e ") Op. cit., II, s. 136, dn. I, B.N. Paris, fr. 127, P 181-182.
( ' " ) D i e g o de Çunıga'dan II. Felıpe'ye Paris, 1 Aralık 1576, A . N . . K 15^:. r ı ->-
('") Op. cit., II, s. 215.
('") C.S.P. Venet, VII, s. 565, 19 Ekim 1577.
C' 4 ) R. Elırenberg, op. cit., I, 362-363.
( ' " ) Vargas'dan II. Felipe'ye Paris, 12 Aralık 1577, alınması 21, A.N., K 1543. 3 5 1 - ;:
C 5 6 ) Vargas'dan II. Felipe'ye Pans, 11 T e m m u z 1578, A . N . , K 1545, B 43 n.9. D
C 5 7 ) Aynı kişiler arasında, 27 T e m m u z 1578, ibid., n.22, D .
("") İbid.
C 5 ') O. de Torne, "Philippe II et les Guises", Revue Historigue, 1935.
O II. Felipe'den J.B. de Tassis'ye Lizbon, 20 Ağustos 1582, A . N . , K 1447, s. 186.
( I 6 1 ) Loriglee'den III. Henri'ye Zaragoza, 3 Mayıs 1585, Depeches de M.deLonglee. yay. A M nz:^;
( " 2 ) A.d.S., Mantova, Dizi E, G e n o v a 759, 15 Ekim 1532.
(">') R. Ehrenberg, op. cit., I, s. 343.
(IM) C'" M ""dan Krala, Roma 1 Kasım 1551, Corpo dipl. port, V I , s. 38.
(><") Op. cit., I, 155.
(""•) Cenova 28 Ocak 1564, Sim. E° 1393.
( " ' ) II. Felipe'den Pedro de Mendoza'ya (1565), Sim. E° 1394.
O 4 Şubat 1566, C. Douaıs, op. cit., I, s. 50.
('*') Prense, Madrid 11 Mayıs 1566, A.d.S., Floransa, Mediceo, 4897 bis.
("°) Alba dükünden II. Felipe'ye Carthagena, 27 Nisan 1567, A.E. Esp. 4, f° 357.
C 7 ') Garces'den düke Madrid, 13 Haziran 1565, Mediceo 4897, P 122 v°. Napoli kral naibinden II
Felipe'ye, 30 Nisan 1566. Sim. E° 1055, P 116 ve P 137, 184.
C 7 2 ) Op. cit., I, 153.
C 7 3 ) Nobili'den prense Madrid, 18 Haziran 1567, A.d.S. Floransa, Mediceo 4898, P 68 v° ve 69.
( I 7 4 ) Aynı kişiler arasında, 30 Mayıs 1567 ibid., P 60 v°.
('") İbid., P 64.
(176) İbid., 20 Eylül 1567 P 99 v°.
C 7 7 ) Raguza arş., Diversa di Cencellarıa, 127, P 106 ve 106 v°, 3 Ekim 1539.
O Raguza arş., Div. di Can, 139, P 23 vd.
(,7S) İbid., 146, f 34.
O İbid, 145, f 23.
('"') İbid. 146, f 145, 20 Ağustos 1560.
C* 2 ) Vuke Vinaver, "Der venezianische Goldzechin in der Republic Ragusa", Bollettino deli istituto della
socielâ e dello stato veneziano, 1962, s. 140-141.
("") İbid., s. 141.
( 1 M ) Barselona. 4 Mayıs 1561, Sim. E° 328.
C» 5 ) Simancas E° 1055, P 137.
('"*) 1572'de para navlunu %1,5'dur. Gio. Andrea Doria'dan Cenova Cumhuriyetine Madrid, 27 Nisan
1572, A.d.S., C e n o v a . L.M. Spagna 5.2414.
O Napoli kral naibinden 11. Felipe'ye Madrid, 7 Şubat 1566; Sim. E° 1055, P 29.
("") II. Felipe'den Granvelle'e Madrid, 25 Mart 1572, Sim. E° 1061, P 208. Granvelle'den II. Felipe'ye, 21
Nisan 1572, Sim. E° 1061, P 27. G. de Caccia'dan prense Madrid, 19 Aralık 1572, Mediceo 4903, Cenova'ya
çekilmi; 500.000 ekülük kambiyo mektubu.
('"*) Atıf önceki dn.'ta Mediceo 4903.
( I W ) R. Ehrenberg, op. cit., II, 215.
('") İbid., 214,
("2) İbid., 179. 1576'da Cenova'daki Barselona kadırgalarıyla D o n Juan'a 1 milyon gönderilmesi, O. de
Törne, op. cit.. II, 30.
( " ' ) II. Felipe'den Başrahip D . Hernando de Toledo'ya S. Lorenzo, 16 T e m m u z 1577, Simancas E° 355.
Almirante kaptanın teknesinde yer alacaktır, zaten o da 4 kadırgayla konserve gibi bir yolculuk yapacaktır.
Başrahip D . H . de Toledo'dan II. Felipe'ye Barselona, 27 Ağustos 1577 (3l'inde alınmıştır). Simancas E ° 3 3 5 . P
402.
O II. Felipe'den büyük düke Lizbon, 23 Aralık 1582, Simancas E° 1451.
( ' " ) D a h a fazla ayrıntı için F.R. Martin, Lettres marchandes..., S. L X X X 1 V vd.
6
(" ) Depeches de M. de Longlee, haz. A. Mousset, Paris, 1912, s. 9.
("') İbid., s. 19.
("») İbid., s. 42.
("') İbid., s. 11.
(20») İbid., s. 76-77.
 (201) İbid., s. 87.
( 2 0 2 ) O tarihte Flandre orduları veedor general'i J.B. Tassis'ye İtalya'ya yollanan 692.722 eküden
100.000'inin gönderilmesi, 23 T e m m u z 1585, A . N . , K 1583.
( 2 0 î ) Depeches de M. de Longlee, s. 120
(204) İbid., s. 129.
(205) İbid., s. 139.
(206) İbid., s. 147.
(207) İbid., s. 149.
(208) İbid., s. 175.
(209) İbid., s. 242.
(2I°) İbid., s. 269.
(2n) İbid., s. 312.
(212) İbid., s. 315.
( 2 I Î ) Cenova elçisinden Cumhuriyete Madrid, 29 Mart 1586, A.d.S., Cenova, L.M. 9-2418.
( 2 1 4 ) II. Felipe'den büyük düke S. Lorenzo, 17 Haziran 1589, Simancas E° 1452.
( 2 1 5 ) R. Ehrenberg, op. cit., I, s. 351. A. Spinola hakkındaki bilgi ile Longlee'nin notları birbirlerine
yaklaştırılmalıdır, 3 Mart 1590, op. cit., s. 391.
( 2 1 6 ) Antonio D o m i n g u e z Ortiz, "Los estrangeros en la vida espanola durante el siglo WIY', Estudios de
historia social de Espana, 1960, s. 304, dn.10.
( 2 1 7 ) Kesin bilgi Ralp de Turri, Tractatus de cambiis, Disp. 3. Qu. 13. No. 78; S. Contarini'den doge'ye
Valladolid, 16 Aralık ve 30 Aralık 1602 (A.d.S., Venedik, Senato Dispacci Spagna); Lettres missives de Henri
IV, VI, s. 16. Kraldan M. de Beaumont'a, 18 Ocak 1603 "Le roy dEspagne a binear reste son party des onze
millions d!or auxquels on m'a escript avoir adjouste encore un million..." Parti üç yıla yayılacaktır: Her yıl
Flandre için üç milyon, artı saray için iki milyon. Bu rakamlar gerçeğe oldukça yakındırlar. 31 Aralık 1602'de
Valladolid'de imzalanan asiento tam olarak 7.200.000 escudos (Flandre'da 36 pagas halinde ödepecek) ve
2.400.000 ducados'dur (Madrid, Sevilla, Lizbon'da 36 pagas halinde ödenecek), Simancas, Contadurias
Generales, 1° 96. 1951'de bizzat ayıkladığım ve sonra çalışmanın devamını kendisine bıraktığım ve işi nihayete
erdirenin Alvaro Castillo Pintado olduğu şu Asientos'un tam koleksiyonu bu dizi içinde yer almaktadır. II. cilt,
59 no.'lu grafiğe bkz. Bu grafik tam rakamlaıı vermektedir ve bu nedenle bütün atıfları yapmanın ve bu büyük
soruna yalnızca bir girizgâh olan eski çalışma metnini düzeltmenin gereksiz olduğunu düşünüyorum.
( 2 1 8 ) II. Felipe'de Juan de Lastur'a S. Lorenzo, 4 Nisan 1587, A . N . , K 1448.
( 2 " ) A m a d e o Pellegrini, Retaz. inedite di ambasciatori lucchesi..., Roma, 1901, s. 13-14, C o m p a g n o
Compagni'nin sırasında bir kadırga batmıştır (mürettebattan 120 kişi boğulmuştur). Filo 600-800 bin ekü ve
para kasaları taşımaktadır. Cervantes'in işaretlerinin kesinliği kayda değerdir,La Gitanilla, I,s.'64'deki gözlem
ispanya'dan Cenova'ya Carthagena kadırgalarıyla para yollayan şu Cenevizliye aittir. İspanyol parası meşru
veya kaçak olarak, Alicante ve Ibıza'dan yüklenen ve 3 Mart 1585'de 21.700 riyal ile Livorna'ya varan San
Francisco gibi, ticari teknelerle de yollanmaktadır. A.d.S., Floransa, Mediceo 2080.
( 22 °) Simon Ruiz'den B. Suarez'e Medina del Campo, 17 Nisan 1583.
( 2 2 1 ) A.d.S., Venedik, Senato Dispacci Spagna F ° Morosini'den doge'ye Madrid, 18 Ocak 1614.
( 2 2 2 ) Ters yönde, Emile Cornaert, in, Revue du Nord.
(22J) İbid., s. 28-29, 1569'a kadar yükseliş, s. 30 "zaten birçok kimsenin gitmiş olduğu 1580 yılında...".
( 2 2 4 ) R.B. Merriman, op. cit., s. 285-86. 1585'de Alçak Ülkeler'de para tağşişi (Emile Cornaert, op. cit., s. 46)
bir sonuç, nihai bir aşama değil midir?
( 2 2 5 ) 15 79'da Anvers'de önemli yalnızca bir tane İspanyol firması kalmıştır, ayrıç? 4 Lucca, 5 Ceneviz, 14
İtalyan, 10 Portekiz firması vardır, R.Ehrenberg, op. cit., II, s. 192.
( 2 2 6 ) Vatikan arş. Spagna 27, Le cause per le quale il sermo Re di Portugallo..., 1573,1° 161-162. 1565-67'de
Sevilla bankalarında karışıklık.
227
( ) V. Vasquez de Prado, op. cit., I, s. 28, dn. 30.
( 2 2 8 ) A. von Reumont, op. cit., I, s. 355'e göre halâ orada kalmış birkaç Floransa firması 1575'de Lyon'u
terkederek Besançon, Chambery, Avignon...'a gitmişlerdir. R. Ehrenberg, op. cit., I, s. 306'ya göre 1575'de
Lyon'da birkaç İtalyan vardır, diğerleri Paris'e gitmişlerdir. 1592'de sadece Capponi Bankası ayaktadır, bu
banka 1594'de ünlü Luccalı Zametti tarafından yeniden ele alınmıştır. Bu kocaman konu hk. bkz. L'Hermıte de
Sollier, La Toscane française, 1661 yazar Paris'e yerleşmiş İtaJyan bankacıları ele almaktadır. Toskana
çerçevesinde, Lyon'un düşüşü acaba 1576'dan sonraki İspanyol-Toskana yakınlaşmasının nedenlerinden biri
olmamış mıdır? Toskana hayatının İspanya yönüne yansıması, R. Galluzzi, op. cit., III, s. 505 vd.
( 2 N ) R. Ehrenberg, op. cit., II, s. 191.
(2Î0) Ordenanzas de! Consulado de Burgos de 1538, yay. Eloy Garcia de Quevedo y Concelleon, Burgos,
1905. Uzun giriş. 1556'dan itibaren gerileme mi? s. 71. Tarih bana fazla kesin gibi geldi. 21 Mart 1965 tarihli bir
notla bana görüşünü teyid eden Marie Helmer'e göre, gerileme belirtileri 1566'ya doğru ortaya çıkmışlardır;
bunalım 1568, 1570. ve 1572'de zirveler kaydetmiştir. Düşüş 1573'te tamamlanmış bir olgudur ve etkilerini
tersine döndürmek m ü m k ü n değildir.
( 2 " ) A.de Capmany, op. cit., IV, s. 337 (1594). Barselona'da 1609'da N u e v o Banco "per mes ampliar la
Taula del Cambf'nin kurulması, A.P. Usher, op. cit., s. 437.
( 2 3 2 ) Ferrier'den III. Henrı'ye Venedik, 8-13 Mayıs 1575, E. Charriere, op. cit., III, s. 595.
 ( 2 3 3 ) Simancas E° 343 (1595).
( 2 3 4 ) D . de H a e d o , op. cit., s. 24 ve 24 v°; R. Hakluyt, op. cit., II, s. 176 (1584).
( 2 3 5 ) R. Busquet, "Les origines du consulat de la nation française â Alger", Inst. hist. Provence, 1927.
( 2 3 6 ) P. Grandchamp, op. cit.. örneğin, I, s. 17, 18, 23, 87 vs. Olay daha önce A.E. Sayous tarafından
farkedilmiştir, Le commerce des Europeens â Tunis depuis le XIT siecle, 1929.
( 2 3 ? ) D . de H a e d o , op. cit., s. 177 v°.
( 23 «) A.d.S., Floransa Mediceo 2080, 26 Temmuz 1578, 3 Mart 1585.
( 2 3 9 ) Raguza arş. D . de Foris, VIII, P 172, 24 Ağustos 1599.
(24°) İbid., P 113 v°-115 v°.
( : 4 1 ) A . N . , K. 1676, Inigo de Mendoza'dan III. Felipe'ye, 2 Ocak 1599.
( : 4 2 ) Raguza arş. D . di Cancellaria, 192 P 139, 30 Mayıs 1604.
( 2 4 J ) Bkz. yukarıda.
( 2 4 4 ) A.d.S., Floransa, Mediceo 5032, Zanobi Carneschi'den piza başpiskoposuna Cenova, 27 Haziran
1598.
( 2 4 5 ) Felipe Ruiz Martin, Lettres marchandes..., s. XLVIII.
( 2 4 6 ) Tanteo general B.N., Madrid 1004, zikr. F.R. Martin, ibid.
247
( ) Simon Ruiz'le Floransa'daki mektup arkadaşları arasındaki mektuplaşmalara bkz. F.Ruiz Martin, op.
cit. Baltasar Suarez'in mektupları arasında 24 Şubat 1590 tarihli olanını zikredelim (Lyon'da Bonvisiler) "No
querian creditos sino debitos...; sta oy dia el cambio de manera que qien tiene el dinero lo a de dar o como quiere el
tomador, 9 Eylül 1591 tarihli olanı ve diğerleri.
(24«) İbid., 30 Mart 1590 tarihli mektup.
( 2 4 9 ) Baltasar Suarez'den Simon Ruiz'e Floransa, 9 Eylül 1591.
( 25 °) A.d.S., Sommaria Consultationum 22, P 9-10, 8 Şubat 1608.
( 2 5 1 ) Tubbolo, Discorso.... s. 3-4'e göre, Napoli B.di Storia Patria X X V I I I , D.8. Ve 1548'den 1587'ye
yalnızca 10.500.000 düka, yani yılda yuvarlak rakamla 260.000 (A.d.S., Napoli Sommaria Consultationum, 9,
P 168, 29 Ocak 1587) buna karşılık 1599-1628 ortalaması 400.000'dir ki, devalüasyona rağmen bir hızlanma
işaretidir.
( 2 5 2 ) A n t o n i o della Rovere, op. cit., s. 43, dn 40 bis.
( 2 S 1 ) U b a l d o Meroni (yay.), I "libri delle usate delle moneta" della Zecca di Genova da! 1589 al 1640,
Mantova, 1957.
( 2 5 4 ) İzleyen rakamlı paragrafın atıflarını aşağıda veriyorum: Marciana 7299 [2 Haziran 1584]; Correr,
D o n a delle Rose, 26, P 93, 2 Haziran 1584; ibid., P 93 v°, 13 T e m m u z 1584; ibid;f 9 5 , 5 Aralık 1585; ibid.,f 104,
14 Haziran 1591; A.d.S., Venedik, Senato Zecca 2 [1591]; ibid., 4 Aralık 1595; 3 Ocak 1596; ibid., 5, 26 Mart
1597; ibid.. 8, 19 Mart 1605.
( 2 5 5 ) A.d.S., Napoli, Sommaria Gonsultationum, 9, P 168, 29 Ocak 1587.
( 2 5 6 ) Bunlar aşağı yukarı emindirler; Fransa cephesinde A. Chamberland, art. cit. klasik makalye bkz;
Almanya ve Alçak Ülkeler için Venedik ve Floransa'nın kuzeyde varlıklara sahip olma basit olgusu; Floransa
ile İspanya arasındaki dengesizlik hk., F. Ruiz Martin, Lettres marchandes... Hesap dengesi X V I . yy'a yabancı
kalmaktadır, ancak işadamlarının İspanyol hükümetine cevaplarında [1575, B.M. Harl. 3 3 1 5 . P 155] şu önemli
cümleyi okuyorum: "... a estos reynosporymportar mas las mercaderias que vienen a ellos que las que salen, y este
inconveniente no es de poca consideracion"
( 2 5 ? ) Bu J. van Klaveren, op. cit., s. 3'te önerilen tarihtir. Jean Meuvret, "La conjoncture internationale de
1660 â 1715", Bulletin de la Societe d'Histoire Moderne, 1964'de öyle gözüküyor ki, burada sadece kısa bir
artışın başlangıcını görmektedir. "Gerçek bir toparlanma söz konusu muydu?" 1604-1609'dan itibaren
Amerikan gümüşünün bir kısmının kuzey Avrupa yolunu tuttuğu kaydedilmelidir.
( 2 5 8 ) Cümle Samuel Ricard'a aittir, bkz. izleyen dn.
( 2 5 9 ) Samuel Ricard, Traite general du Commerce, 2 yay. 1706, s. 371.
( 26 °) Marciana 5729, Relazione d'Egitto, 1668.
( 2 6 1 ) Bu F.R. Martin'in kanışıdır. Lettres Marchandes...
( 2 6 2 ) A.d.S., Cenova, Spagna 38, 1647-1650 belgeleri,
263
( ) İzleyen sahifelerde Felipe Ruiz Martin'in iki çalışmasından yararlandım, Lettres marchandes echangees
entre Florence et Medina de! Campo, burada 1577-1606 arasında Simon Ruiz, sonra da yeğeni C o s i m o Ruiz'in
Floransa'dan aldıkları veya oraya yolladıkları mektuplar söz konusudur, bu mektupların yayınında uzun ve
muhteşem bir giriş yer almaktadır. Yayınlanmadan önce bana ulaştırılan ikinci eser, El siglo de tos Genoveses en
Castilla (1528-1627): capitalismo cosmopolita y capitalismos nacionales, benim kanıma göre XVI. yy. İspanya'sı
hakkında, Ramön Carande'nin klasik eserlerinden beri, en güzel kitaptır.
( 2 6 4 ) Aslında yy.'ın sonunda Cenova'ya halâ kitlesel şekilde beyaz maden gelişlerinden etkilendim.
1670'den itibaren Cenova'daki Fransız konsolosunun mektuplarına bkz, C o m p a n s A . N . , Affaires Etrangeres
B 1511, Cenova. U . Meroni, op. cit' den sonra Cenova Zecca 'sının para basma eğrisine bkz.
( 2 6 5 ) Ramon Carande, "Sevilla fortaleze y mercado", Anuario deHistoria delDerecho espanol, II, 1925 (ayrı
basım), s. 33, 55 vd. Jacques Heers, op. cit., İndekste Sevilla kelimesinde birçok atıf.
( 2 6 6 ) Frank Spooner, bu değişken yıllar süresince Cenevizlilerin altının değerlenmesinden yararlanmayı
bilmelerini iyi yakalamıştır, op. cit., s. 21.
 ( 2 6 7 ) Renee Doehaerd, Eludes anversoises, I, 1963, s. 33.
( 26B ) Bkz.: F. Ruiz Martin, Lettres marchandes..., s. X X I X vd. ve Alvaro CastilloPintado'nun mükemmel
makalesi, "Los Juros de Castillo a p o g e o y fin de un instrumento de credito", Hispania, 1963. Juros de caucidn
satılamamaktadır. Pazarlığa tabi değerler (Juros de resguardo) veya o zaman söylendiği gibi resguardes elde
eden işadamları hem Ispanya'daki, hem de özellikle İtalya olmak üzere İspanya dışındaki kamu tasarrufuna
ulaşmaktadırlar. Tasarruf sahiplerine satılan resguardo'Var, asiento (finiquito) nun kapatılması sırasında aynı
faize sahip tahviller halinde ödenmektedirler. Cenevizliler, hadleri, doğaları ve çıkış yerleri bakımından henüz
az tutarlı olan bir pazarın efendileridir. Fakat riskler vardır: örneğin 1575'te Salerno prensi N i c o l ö Grimaldo
resguardos üzerindeki spekülasyonu nedeniyle ses çıkartan bir şekilde iflas etmiştir, A.C. Pintado,ar/. cit., s. 9.
P " ) F.R. Martin, ibid., s. X X X I I .
( 27 °) Simancas Consejo y Juntas de Hacienda, 37, Decrete sobre la paga de las mercedes y otras deudas,
Toledo, 14 Kasım 1560.
("') Ibidem.
( 2 7 2 ) F.R. Martin, ibid., s. X X X I I .
( 2 7 3 ) V.M. G o d i n h o , op. cit., s. 420, 1435'de kental 3.072 reais't, 1564'de 33.421. 1568'de ani düşüş.
( 2 7 4 ) B.N., fr. 9093, P 78 (1640).
( 2 7 5 ) A.d.S., Venedik, Cinque Savii. Riposte 1602-1606, P 189 v°-195, 16 Ocak [1607],
( 2 7 6 ) 2 Nisan 1597, A.d.S., Cenova Spagna 12.
( 2 7 7 ) Özellikle Lettres marchandes..., II. Bl. "L'argent vassal de l'or" s. LIII vd.
( 2 7 8 ) Francisco de Lixalde'nin gayretleriyle basılan hesap defterine göre, 12 Mart 1567'den itibaren pagador
del exercito de Flandes. Bu kitabın elyazması başlığı .Tanteos tomados en Flandes al pagador Francisco de Lixalde
hoja de catorze meses antes que falleciese, Simancas, s. 26. Latince bir kopya'dan hareketle M.F. Rachfahl
tarafından, Les registres de Franciseus Lixaldius. tresorier generale de l'armee espagnole aux Pays-Bas de 1567 â
1576 adıyla yayınlanmıştır, 1902, 187 s. 8°.
( 2 7 9 )L. Goldschimdt, Oniversalgeschichte des Handelrechtes, 1891, s. 127.
( 28 °) G. Luzzatto, op. cit., s. 180.
( 2 8 1 ) Lucien Lebvre, Besançon belediye sicillerine göre, (Thomas Doria'nın bu kentin yargıcına verdiği
dilekçe, 27 T e m m u z 1566) 1534-1535'de "Lyon v e M o n l u e l gibi yerlerde olmaktan bıkmış ve Lons-leSaunier'de
bulunan" Cenevizli bankacıları İmparatorluk kentinin kendine çektiğini bana aktardı. Bu fuarlar hk.,Castan,
" G r a n v e l l e e t le Saint-Empire", R. Historique,\%lb, c.I, s. 113, not,P.Huve\in,Droit des marches et des foires,
1907; Contarini'nin söylevi, 1584, in, A. Lattes, La libertâ delle banche a Venezia. Milano, 1869, s. 121; R.
Ehrenberg, op. cit., I, s. 342, II, s. 227; Jacques Savary des Bruslons, Dic. Üniversel de Commerce, Kopenhag,
1760, V, "Foire", II, s. 679-680; L.Goldschmidt, op. cit., s. 237.
( 28Z ) İzleyenler hk, D o m e n i c o Gioffre, Genes et les foires de change: de Lyon â Basançon, 1960,s. 115-119.
( 2 8 3 ) Lucien Febvre, op. cit., s. 22, dn.4, s. 110, dn.3. D o u b s arş. B. 563'de fuarlarını Poligny'de kurma izni
isteyen Cenevizli bankerlerin dilekçelerini buldum, 13 Ağustos 1568; R. Ehrenberg, op. cit.. II, s .227.
( 2 8 4 ) J. Savary des Bruslons, Dic. univ. de commerce, II, s. 227.
( 2 8 5 ) F.R. Martin ve Jose Gentil da Silva'nın çalışmalarını kastediyorum.
( 2 8 6 ) İzleyen paragraf F. Ruiz Martin'in, yukarıda dn. 263'de zikredilen iki eserindeki açıklamalarına
dayanmaktadır.
(287) Actas, IV, s. 225-226, 316, 411.
( 2 8 8 ) J. Gentil da Silva, yayınlanacak, s. 24.
(289) İbid., s. 21.
( 29 °) Henri Pirenne, Histoire de Belgique, IV, 1927, s. 78.
( 2 9 1 ) A.d.S., Cenova, Spagna 6.2415. Saulı ve Lercaro'dan Cenova Cumhuriyetine Madrid, 17 T e m m u z
1576.
( 2 9 2 ) İzleyen ayrıntılar J. Gentil da Silva'nın yayınlanacak kitabından.
(293) Op. cit., "Foire", maddesi, Kopenhag, 1760, II, sütun 68.
( 294 ) En azından birinci cilt. Bkz. Kress Librarv Kataloğu, s. 23. 1682 Venedik baskısını (Gio. G i a c o m o
Hertz) kullandım, tek cilt.
( 2 9 5 ) G i n o Luzzatto, op. cit., s. 180.
(296) İbid.
( 2 9 7 ) R. Ehrenberg, op. cit., I, s. 350.
( 2 9 8 ) J. Gentil da Silva, "Realites economiques et prises de conscience", Annales E.S.C., 1959, s. 737 (11
Şubat 1580).
( 2 9 9 ) Museo Correr, D o n a delle Rose, 26.
( 30 °) Zikr. F.R. Martin, Lettres marchandes..., s. X X X I X .
( 3 0 1 ) Museo Correr, D o n a delle Rose, 181 P 53.
( 3 0 2 ) H. van der Wee'nin Annales E.S.C.'öe yayınlanacak hayranlık verici makalesine bkz.
( 3 0 3 ) J. Gentil da Silva, Strategie des affaires a Lisbonne entre 1595 et 1607, 1956, s. 50, 22 Kasım 1956
Lizbon'da, 27'sinde Lyon'da.
( 304 ) Felipe Ruiz Martin, El siglo de los Genoveses, yayınlanacak, sağlam bir şekilde inşa edilmiş ve yeni olan
delillendirmesini yakından izliyoruz.
 C 0 5 ) J. Gentil de Silva, op. cit.. s. 51, 27 Kasım 1596.
C0") İbid., s. 50 ve V i c t o r v o n Klarwill, The Fugger News-Letters, Londra, 1926, II, s. 283, no.573, Venedik
25 Kasım 1596.
307
( ) A.N., K 1676 (G.S.), Venedik, 4 Ocak 1597. Inigo de Mendoza'dan S.M.'ye.
(3ÜIİ) F.R. Martin, El siglo...
( , m ) A.d.S., Cenova, Spagna 11, 2420, Cesare Giustiniano'dan doge'ye Madrid, 20 Ocak 1597.
( 3 I °) A.d.S., Cenova, Relazione delle cosi di Genova, 1597, f ' 26,
( " ' ) J. Gentil da Silva, op. cit., s. 52, 30 Aralık 1596.
( 3 I 2 ) Kesin atıf kayıp.
( ' " ) A.d.S., Cenova, Spagna 11.2420, II, Piccamiglio'dan doge'ye Madrid 25 Kasım 1596. Bu arada C.
Giustiniano'nun mektubunda hızlı bir düzenleme umudu, 25 Aralık 1596, ibid.
("4) İbid., söz Piccamiglio'ya aittir, 7 Aralık 1596.
(" 5 ) Cesare Giustinado'dan doge'ye Madrid, 31 Ocak 1597.
( 3 1 6 ) Aynı kişiler Madrid, 20 Ocak 1597.
(" 7 ) Aynı kişiler Madrid, 24 Aralık 1596.
("») J. Gentil da Silva, op. cit., ve s. 53'deki atıflar, Roma, 25 Ocak 1597.
("") A.d.S., Cenova, Spagna 11.2420, C. Giustinado'dan doge'ye Madrid, 5 Şubat ve 22 Şubat 1597
T h o m a s Cherch'in (Carg) rolü hk, aynı kişiler Madrid, 2 Mart 1597.
( 32 °) Aynı kişiler Madrid, 5 Ocak 1597,' 22 Şubat 1597.
( 3 2 1 ) Aynı kişiler, 22 Şubat 1597.
(322) İbid.
( 3 2 3 ) Örneğin. Ernst Hering, Die Fugger, Leipzig, 1940, s. 301 vd.
( 3 2 4 ) .1. Gentil da Silva, op. cit. ve s. 55'deki atıflar, 12 Haziran 1597.
( , 2 S ) Felipe Ruiz Martin, op. cit., metnini izliyorum.
( 3 2 6 ) Bu düzenleme konusunda Cesare Giustiniani'nin kesin bilgiler veren bütün mektuplaşması
zikredilebilir.
( 3 2 7 ) F.R. Martin'in işaretlerine göre 1607 iflası hk. Ceneviz mektuplaşması (A.d.S., Cenova, Spagna 15
2424) aşikâr bir yarara sahiptir, fakat bunalımı Kastilya'nın ekonomik ve mali tarihi çerçevesine yerleştirme
üstünlüğüne sahip olan F.R. Martin'in kitabına hiçbir şey veya hemen hemen hiçbir şey ilâve etmemektedir
(32li) İbid.
C2") İbid.
(,3U) İbid.
( " ' ) Bkz. II. cilt.
( 3 3 : ) En sevimlisi: Carlo M. Cipolla, "La pretendue 'revolution des prix', reflexions sur l"experience
italienne'," Annales E.S.C., Ekim-Aralık 1955, s. 513-16.
( 3 3 3 ) Gaston Zeller, La vie economique de l'Europe au XVF siecle, Sorbon'da ders, s. 3 vd.
( 3 3 4 )St. Hoszov/ski, Les prixâLwow (XVI-XVII siecles), 1954,s.60: Hayat 1521-1525'te, 1451-1500arasında
olduğundan daha ucuzdur.
335
( ) G . d'Avenel, His t. economique de la propriete..., 1898, III, s. 246.
(33") C. A l o n s o Herrera, op. cit.. f 353.
( 3 3 7 ) Earl J. Hamilton, op. cit., s. 283 vd'da özet.
(33«) Actas.... v, s. 472-474, zikr. Earl J. Hamilton, op. cit., s. 286.
f 3 3 ') Ayrıntıyı zikr. Kari Marx, Contribution â la critique de l'economiepoIitique, çev. Molitor, 1954. s. 179
(34°) Corıes yakınmaları konusunda F.R. Martin özellikle yükselen fiyatların Cenevizli tüccarların satın
aldıkları mallara ait olduklarını işaret etmektedir.
( 3 4 1 ) E. A l b e n , op. cit., II, v, s. 470.
(342) Gobierno de Vizcaya, II, s. 406.
(3J1) Literaturnachweis über Geld-und Münzwesen, s. 9-14.
( 3 4 4 ) Josef Höffner, Wirtchaftsethik und Monopole, 1941, Berlin, 1892, s. 110.
( 3 4 5 ) E.J. Hamilton, op. cit., s. 292.
( 34( ') Henri Hauser, La response de Jean Bodin a M.de Malestroit..., et Paradoxes inedits du Sieur de Malestroit
touchant les monnoyes, yay. Luigi Einaudi, Torino, 1937.
,47
( ) 15 85, s. 125.
( 34 *) P. 43 v°
( 3 4 9 ) Zikr. E. Heckscher'in klasik eseri, İspanyolca yay, La epoca mercantilista, 1943. s. 668. Almana vav
1932, II, s. 207.
35
( °) "Encore la revolution des prix au X V I ' siecle", Annales E.S.C.. 1957. s. 269 vd. ve Srrucrure
Economique et theorie monetaire , 1956.
( 3 5 1 ) Recherches anciennes et nouvelles sur l'histoire des pnx. 1932. s. 403-420. 45"-4"s. 492.
(352) Paradoxes inedits..., s. 23.
( 3 5 3 ) B.N., Paris, fr. 10766, f 100 (t.y.)
(354) x v e y 1500'deki altın ve gümüş miktarlarıysa ve aralarından x ı gümüş ton(=12> altın ton olarak
dengeleniyorlarsa. Eğer 1500-1600 arasındaki artışlar kabaca 18.000 ton gümüş ve 200 ton altmsa, ikinci
denklem:
x + 18.000 - 15(y + 200) olacaktır.
( ' " ) Tahminlerden hareketle onları veri bir nüfusa getirmek ve diğer kitleler için oransal bir büyüklük
sıralaması hesaplamak söz konusudur. 1587'nin başında, 3.000.000'dan fazla nüfusu olan Napoli krallığı
700.000 dükalık bir stoka sahipti, bu hadden Avrupa'nın 20 milyon ve Akdeniz'in de 14 milyon stoku olmalıdır.
Bu tahminler başlangıçta zayıfa benzemektedirler. Stok iktisatçılar tarafından, oldukça sık olarak son 30 yılın
para basım miktarına eşit olarak kabul edilmektedir. P. Boissannade (arı. cit., s. 198) XVI. yy'da İngiltere için 4
milyon sterling'ten söz etmektedir, Rene Baehrel ( " E c o n o m i e e t h i s t o i r e â p r o p a s d e s p r i x " , Hommage â Lucien
Febvre, Evantail de l'histoire vivante, Paris, 1953, c.I, s. 309, no. 72) XVIII. yy'ın sonu için Fransa'da 2 milyon
/ıvre'den bahsetmektedir. Rakamlar çok az sayıdadırlar ve çoksağlam değillerdir, bütün hesaplamalarımız
temelden günahkârdırlar, fakat gelişmiş olan bir ekonomiyi daha iyi tahayyül etmemize izin vermekte ve
modelleri buna göre düzeltmemize ve gerçeği kavramamıza olanak sağlamaktadırlar. R. Baehrel'in az ikna
edici fakat tahrik eden tartışmasına bkz. op. cit., passim ve s. 40, dn. 26. Bozuk paranın, fakirlerin parasının
miktarsal incelemesi yapılmaksızın hiçbir model geçerli olmayacaktır. Fakat bu paraların basımı, altın ve
gümüşe nazaran önemsizdir. Venedik'te altın ve gümüş basımı yıllık 2.000.000 dükaya yükselirken, 1604'de
60.000 düka değerinde bezzi ve 1606'da 15.000 düka değerinde gazette vegrossettibasılmıştır, A.d.S., Venedik,
Senato Zecca, 9.
356
( ) Pierre Chaunu, L'Amerique et les Ameriques, 1964, s.93 vd.
( 3 5 7 ) Bkz. 48 numaralı grafik.
358
( ) J. Kulischer, op. cit.. I, s. 280-281.
(359) İbid., s. 281.
( 36 °) G. Parenti, op. cit., s. 224.
(361) Op. cit., s. 351 v°-352.
( 3 6 2 ) L. Bianchini, Della storia economica-civile di Sicilia, N a p o l i , 1841> I, s. 331 vd.
(363) in. Bolletino stor. pavese, VIII, 1945.
( 3 M ) Alfred Morel Fatio, Etudes sur l'Espagne, 4. dizi, 1925, s. 373.
( 3 6 5 ) Prenses Jeanne'dan II. Felipe'ye, 13 T e m m u z 1559, Simancas E°137, f 5 22, 1500, 150.000 düka için
Sevilla nezdinde vassaller.
(366) Vie de Benvenuto Cellirıi, yay. Cres, II, s. 598 vd. T a m a m e n başka bir bölgede -Arles toprakları- yarım
ve dörtte bir üzerinden XVI. yy. boyunca yarıcılığa bkz, Quiqueran de Beau Jeu, op. cit., s. 400-401.
( 3 6 7 ) Kimse bunu Mario Siri'den daha iyi vurgulamamıştır, La svalutazione della moneta e il bilancio del
Regno di Sicilia nella seconda meta del XVI secolo, Melfi 1921, in-16, 22s.
( 36S ) Albert Despaux, Les devaluations monetaires dans l'histoire, Paris, 1936, s. 362.
( 3 6 9 ) A.d.S., Floransa Mediceo 3083, f 5 417 v°, 27 Mart 1583.
( 37 °) Marciana, Giralamo Savina Kroniği, f° 361 v°.
( " ' ) A. Sılvestri, "Suı banchieri pubblici napoletani nelle prima meta del Cinqucento", Bolletino
deli'Archivio storico del Banco di Napoli, 1951, "Sui banchieri pubblici napoletani dell'avento di Filippo II al
trono alla costituzione del m o n o p o l i o " , ibid.
( 3 7 2 ) L. Bianchini, op. cit., I, s. 340; G. Luzzatto, op. cit.. s. 183'de kurulmayı 1553'e yerleştiriyor.
( 3 7 3 ) G. Luzzatto, ibid.
(374) İbid.
( 3 7 5 ) L. Bianchini, op. cit., s. 341.
( 3 7 6 ) G. Luzzatto tarafından verilen 1587 tarihini benimsiyorum. Fişlerimin arasında Senatonun bankaya
28 Haziran 1584'te izin verdiğini buldum.
( 3 7 7 ) G. Luzzatto, op. cit., s. 188.
( 3 7 8 ) H. Kretschmayr, op. cit., III, s. 187'de 1582 diyor.
( 3 7 9 ) Simancas, Napoles, S.P. 4 Madrid, 7 Ekim 1580.
( 38 °) Büyük Amir'den Krala Roma, 24 Eylül 1532, Corpo dipl. port., VII, s. 172-173.
( 3 8 1 ) G. Luzzatto, op. cit., s. 186. Aynı fikir ikliminde, bir Marsilya mektuplaşmasına dair küçücük bir
ayrıntı (Gilles Hermitte'den kardeşine Cenova, Nisan 1593 Fonds Dauvergne, not 47) bir kayık sahibiyle 300
tane sekizlik sikke gönderdiğini açığa çıkartmaktadır, "gui vous doibt payer en mesme espece depieces de huit ou
de quatre sans qu'ilpuisse payer la value d'icelles en autre monoye comme sommes d'accord..."
( 3 8 2 ) G. Parenti, op. cit., s. 235.
( 3 8 3 ) M. Siri, art. cit., bkz. yukarıda dn. 367.
( I 8 4 ) L. Bianchini, Della Storia delle ftnanze del Regno di Napoli, 1839, s. 315 vd.
( 3 8 5 ) R. Konetzke, op. cit., s. 197.
( 3 8 6 ) R.B. Merriman, op. cit., s. 443; Habler, op. cit., s. 122.
( 3 8 7 ) R. Konetzke, op. cit., s. 199.
(388) İbid.
( 3 8 9 ) J. de Salazar, Politica espanola, 1617, s. 18.
( 39 °) Memoria de las rentas y patrimonio del Rey de Espana de 1562, A.E. Esp. 234.
( 3 9 1 ) 1563, 1608, 1621'de faiz indirimi yapılmış olmalıdır, Nueva Recop, llibr. X , XIV.
 C 2 ) R. Merriman, op. cit., IV, s. 443..
( W 3 ) E. Alberi, op. cit., I, V, s. 294.
( W 4 ) Madrid, 5 Eylül 1561, kopya B.N., Paris, fr. 16103, P 45.
(" 5 ) Bkz. yukarıda.
( m ) R. Konetzke, op. cit., s. 199.
( W 7 ) La Contaduria'dan II. Felipe'ye Madrid, 13 Eylül 1563, Simancas E°143, P 59-60.
(™) Actas, III, s. 357.
( T O ) C. Pereyra, Imperio espanol, s. 27-31.
O 1581 'de II. Felipe'nin Iberık yarımadasından sağladığı gelirler 6.500.000, harcamalar 7.00.000
kadardır, E. Alberi, op. cit., I, V, s. 294.
( 4 0 1 ) A. Segre, Storia del commercio, I, s. 492, dn.3.
( 4 0 2 ) Jeronomio C o n e s t a g g i o , Dell'unione del regno di Portogallo alla corona di CastigUa, Cenova, 1585, s.
14.
o B° de Mendoza'dan II. Felipe'ye Paris 8 Ocak 1587, A . N . , K 1566.
( 4 0 4 ) Bkz. yukarıda dn. 268; A. Castillo, art. cit., s. 14 vd.
( 4 0 5 ) H. Lonchay, art. cit., s. 945.
O E.J. Hamilton, op. cit., s. 62.
(407) İbid., s. 65.
40
( *) Placart et decret..., 1597, B.N., Paris, Oc 241, in-12.
(4OT) 1612, s. 43 V.
( 4 , °) Simancas, Guerra Antigua, IV, f 108 (1538'e doğru)
( 4 1 1 ) E.J. Hamilton, op. cit., s. 36 vd.
(412) İbid.. s. 37.
( 4 ' 3 ) François Chevalier, La formation des grands domaines au Mexique. Terre et Societe aux XVF et XVIf
siecles, 1952, s. 235.
( 4 1 4 ) Alice Piffer Cannabrava, O commercio partugues no Rio de Plata 1580-1640, S a o Paulo, 1944.
(415) p j e r r e Chaunu, Les Philippines et le Paciftque des Iberiques XVF-XVIIF siecles, 1960, s. 41.
( 4 1 6 ) Albert Girard, Le commerce français a Seville et â Cadix au temps des Habsbourgs, 1932, s. 7.
( 4 1 7 ) B.M. Add. 18287, PS 5633.
( 4 1 8 ) Emile Cornaert, op. cit.. s. 46; Baja de la Moneda, 1591, Sim. E° 601 'i okumadım.
( 4 " ) Felipe'den Kastilya Büyük Amiri'ne, 10 Şubat 1574, Sim. E°. 561, P 16 ve 65.
( 42 °) Sim. E° 561. Modena falsa que venja de Flandes en Espana.
( 4 2 1 ) Devlet Şura'sında Kral'a, 13 Ocak 1609, A . N . , K 1426, A 37, no.110.
( 4 2 2 ) Aynılar, 27 Kasım 1607, A . N . . K 1426.
( 4 2 3 ) 26 Nisan 1613, A . N . , K 1428, A 39, not 28; ibid., k 1478, A 78, not 173,ibid., K 1479, A 80,1624; ibid., K
1456, 1622; Sim. E° 628, Valor de la moneda en Flandes, 1614.
( 4 2 4 ) B . N . , Paris, Esp. 127, P 8 v° ve 9.
( 4 2 5 ) G. Berchet, op. cit., s. 133.
(«') p 492 vd
(427) Op. cit.. VI, s. 213.
( 4 2 8 ) Ami Boue, op. cit.. III, s. 121; M. Siri, arı. cit., J.W. Zinkeisen, op. cit., III, s. 798 vd.
( 4 2 ') Philippe de Camaye, op.cit., s. 42, dn. 4.
(430) Op. cit., s. 158 v°.
( 4 J I ) G . d ' A r a m o n , op. cit.. s. 42.
(432) İbid.
( 4 3 î ) C a n t a c u s c i n o , C o m m e n t a r i a , II, s. 102, Luigı Bassano di Zara, in, Francesco Sansovino, Dell'historia
universale dell'origine et imperio de Turchi, Kitap 3, Venedik, 1564, P 43, r° ve v°; S. Schweigger,
Reissbeschreibung..., op. cit., s. 267.
(434) Op. cit., 158 v°.
(435) İbid.
( 4 3 ') G e m i n i a n o Montanari, Zecca in consulta distato, (1683), s. 253.
( 4 3 7 ) J.W. Zinkeisen, op. cit., III, s. 800.
( 4 3 8 ) J. von Hammer, op. cit., VI, s. 5.
( 4 W ) Daniel Badoer'den doge'ye Pera, 21 Nisan 1564, A.d.S., Venedik, Senato Secreta, Cost. Filza 4 / D .
(440) [ j Perro'dan doge'ye Pera, 6 Mayıs 1561, A.d.S., Venedik, Senato Secreta, 3 / C .
( 4 4 1 ) Tarihsiz belge (1577), Sim. E° 1147, kopya.
( 4 4 2 ) İstanbul, 16 Mart 1580, Sim. E° 1337.
( 4 4 3 ) J.W. Zinkeisen, III, s. 800.
( 4 4 4 ) R. Hakluyt, op. cit., II, 247.
O Bkz. III. Kesim, bl. VI.
O Op. cit., s. 211 vd.
(44?) 3 vinaver, "Lacrise monetaire turque 1575-1650", Publicationshistoriques de l'Academiedes Sciences
de Belgrade. 1958'e göre.
( 4 4 8 ) Ali Sahillioğlu'nun yayınlanmamış tezine göre.
( 4 4 9 ) D . d e H a e d o , op. cit., s. 24 v°.
(45°) Memoria escrita sobre el rescate de Cervantes..., Cadiz, 1876, 8°, 23 s.
( 4 S 1 ) R. Hakluyt, op. cit.. II, s. 176.
("") Le loyal serviteur, op. cit.. s. 34.
( 4 5 3 ) R.B. Merriman, ElEmperador Carlos V, s 113, geniş eseri The Rise of the Spanish Empire in the Old World
and in the New. 4 cilt, 1919-1934'ün III. cildinin çevirisi.
( 4 5 4 ) Sim. E° 504, 17 Aralık 1551.
("") A.d.S., Venedik. Senato Dispacci Spagna, 27 Eylül 1586.
( 4 5 6 ) Museo Correr, D o n a delle Rose 161, 26 kasım 1593.
( 4 5 7 ) V.M. G o d i n h o , op. cit., s. 422.
 NOTLAR 2. BÖLÜM, 3. KESİM

(') J. Kulischer, op. çit., II, s. 235; Johann-Ferdinand Roth, Geschichte des Nürnberger Hande/s, Leipzig,
1800-1802, I, s. 252; Cari Brinkmann, "Der Beginn der neueren Handelsgeschichte", Hist Zeitschr.. 1914; A.
Schulte, op. cit., II, 117 vd; W. Heyd, op. cit.. II, 525-26; J. Falke, Oberdeutschlands Handelsbeziehungen zu
Südeuropa im Anfang des 16. Jahr., s.610.'
2
( ) Zikr. H. Kretschmayr, Geschichte von Venedig, II. s. 473.
( 3 ) A. Schulte, op. cit., II, 118.
( 4 ) Sanudo'ya görde, Türk-Venedik savaşı nedeniyle 1499 ve 1500'de Beyrut ve İskenderiye'den Venedik
yüklemesi yoktur, 1504 ve 1506'da da durum aynıdır. 1506'daki durum hk. J. M a z z e i , o p . cit., s.41. W. Heyd'e
göre 1502'den sonra kadurgalar Beyrut'ta yalnızca 4 balya karabiber bulmuşlardır, W. Heyd, A. Fanfani,
Storia del lavoro..., s. 38. Bütün bu zor sorular kötü konulmuşlardır ve kategorik bir biçimde çözülmüşlerdir.
Bu paragraf için V. Magalhaes G o d i n h o tarafından düzenlenen tablodan yararlandım, "Le repli venitien et
egyptien de la route'du Cap", Hommage â Lucien Febvre, II, 1953, s. 287 vd.
( 5 ) E. Prestage. Portuguese Pionners, Londra, 1933, s. 295.
( 6 ) Ta\vney and Power, Tudor Economic Documents, II, s. 19, zikr. L.F. Salzman, English Trade in the Middle
Ages. Oxford, 1931, s. 445-446; Dr.Sottas, op. cit., s. 135.
( 7 ) A. Schulte, op. cit., II, 118.
(") İbid., I, s. 279.
(') A. Kulischer, op. cit., II, s. 234.
("') A. Navagero, op. cit., s. 36.
( " ) A.d.S., Venedik, Cinque Savii alta Mercanzia, Busta 2, 20 Haziran 1503.
C 2 ) A.d.S., Venedik, Senato Mar 18, 3 Mayıs 1514.
( " ) Dr. Sottas, op. cit., s. 136. 1524'de Kalye tekeli 10 yıl için kurulmuş, sonra nihai olarak kaldırılmıştır.
( M ) W. Heyd, op. cit., I, s. 531, 538; Goris, op. cit., s. 195 vd; J. Kulischer. op. cit., II, s. 234.
( l 5 ) Visconde de Soveral, Apontamentos Sobre as antigas relaçoes politicas e commerciaes do Portugal com a
Republica de Veneza, Lizbon, 1893, s. 6,7.
("•) V. Magalhaes Godinho'ya göre, en azından 1514'ten itibaren toparlanma; 1517, 1519, 1523, 1529'da
yarı-duraklama; 1531 'de iyi yükleme.
( " ) Simancas E° 564, P 10.
( " ) R. Hakluyt, op. cit., II, s. 223-24. Lorenzo Tiepolo muhtırası. 1554, s. 21.
('") Zikr., G. Atkinson, op. cit., s. 131; Peder Jean Thenaud, Le voyage.... t.y.. B.N., R e s 0 2 , f D 9 9 8 . Ayrıca
bkz.: Samuelo Romanin, Storia doc. di Venezia, VI, s. 23.
( 2 0 ) Bkz. yukarıda.
( 2 1 ) V. Magalhaes G o d i n h o bu sorunları yenilemiştir: Os descobrimentos e a economia mundial, II, 1963, s.
487 vd.
22
( ) R.B. Merriman, Carlos V, 2. yay., 1949, s. 182.
( 2 3 ) A B. de Brangança Pereira, Os Portugueses emDiü,s. 2, 83 vd.N.lorga,o/>. cit., II, s. 365; A.S. d e S o u z a ,
Historia de Portugal, Barselona, 1929, s. 129; F. de Andrada, Oprimeiro cerco que osTurcospuzeraona fortaleza
Dio, nas partes de India, Coimbre, 1589.
(24) Corpo diplomatico port., VI, s. 70-71.
( 2 5 ) A.B. de Brangança Pereira, op. cit., s. 2; J. Corte Real ,Successos do segundo cerco de Dio, Lizbon, 1574;
J. Tevins, Commentarius de rebus in India apudDium gestis anno MDXLVI, Coimbre, 1548.
 (2®) 1547, J. von Hammer, op. cit.. VI, s. 7.
(") İbid.. s. 184-186.
(2") İbid.. 186.
( " ) J. Denuce, L'Afrique et Anvers. s. 71; M. Sanudo, op. cit.. LVIII, col. 678, Eylül 1533.
('") J. Denuce, op. cit.. s. 71.
( 3 I ) Prohibicion de introducir especeria en Francia, Sim. E° 497 ve 498.
C 2 ) D o n a t o ' d a n doge'ye A m b o i s e , 2 Mayıs 1541, B.N., Paris, İtal., 1715 (kopya).
( " ) Bouches-du-Rhone arş., Marsilya Amiralliği, IX, ter.
( M ) Paul Masson, Les compagnies du coraii, 1908, s. 123-125.
( " ) P. Boissonnade, "France et Angleterre au XVI' siecle", art. cit., s. 36.
( " ) R.B. Merriman, op. cit.. IV, s. 441.
( " ) Mediceo 2080 ve Guicciardini Corsi arşivi.
('") Baltasar Suarez'den Simon Ruiz'e, Archivio Ruiz. Valladolid, 29 Kasım 1591.
( " ) Wilken, s. 44, zikr. F.C. Lane, op. cit.. s. 582.
( 4 0 ) 1538-1540 Türk-Venedik savasını hesaba katmaksızın Suriye ve Şam'ın güçlükleri hk., A.d.S.,
Venedik, Cinque Savii. Busta 27, 23 Ocak 1543, Haziran 1543, 14 Haziran 1544, 7 Aralık 1548, 19 Aralık 1548.
( 4 1 ) Lorenzo Tiepolo, Relatione... (1554), yay. C i g o g n a , s. 15-16.
( 4 2 ) F.C. Lane, op. cit.. s. 580.
("') 1556'da, 1563-64'de böyledir.
( 4 J ) 1562'de L.Tiepolo muhtırası, op. cit., s. 40.
( 4, > Gozze ve Andrea di Cathoro'ya (Messina'da)Trablusşam'dan mektup, 15 Eylül 1557, Raguza arş. D.
di Canc. P 37 vd.
( 4 6 ) A.d.S., Venedik, Relazioni, B31, Halep, 10 T e m m u z 1557, G. B" Basadona (Suriye konsolosumdan
Venedik Signoria'sına.
( 4 7 ) L.Tiepolo, op. cit.. s. 30.
("") A.d.S., Venedik, Senato Secreta, Cnstant. Filza 4 / D .
( " ) L. Tiepolo, s. 39.
(">) Belon du Mans, op. cit., s. 124.
( " ) Sonia E. H o w e , Les grands navigateurs a la recherche des epices. 1939, s .106.
( " ) Belon du Mans, 131.
(") İbid.. s. 132 v°.
O İbid.. s. 120.
( " ) R. Hakluyt, op. cit.. II, s. 207-208, 1586'ya doğru.
('") L. Tiepolo, 21; D . Barbarigo, in. E. Alberi, op. cit.. 111, II, s. 3-4.
(") İbid. s. 21.
( " ) Belon du Mans, 134.
( " ) Herbiri yaklaşık 50 kg.
O L. Tiepolo, 20.
("') F.C. Lane, 581.
C2) Corp. dipl. port., IX, s. 110-111; F.de Almedia, op. cit., 111, s. 562; F.C. Lane, op. cit., s. 5.
("') F.C. Lane, 586.
(M) İbid.
("') İbid.
p") R. Ehrenberg, op. cit.. I, s. 14'de karabiber mültezimi olan Affaitatiler tarafından Lizbon'a getirtilen
10.127 balya karabirden söz etmektedir.
( " ) E. Charriere, op. cit.. 11, s. 776 ve dn.; Belon du Mans, 158 v°.
C") Ernest Babelon, Les origines de la monnaie considerees au point de vue economique et historique, 1897, s.
248, zikr., Alfred Pose, La Monnaie et ses institutions, 1942, I, s. 4-5.
O J. Kulischer, op. cit.. II, s. 258.
70
( ) 23 Ocak 1552, Corp. dipl. port.. VII, s. 108.
( 7 1 ) L. Tiepolo'dan doge'ye Kahire, Collegio Secreta, Busta 31.
( 7 2 ) 14 Kasım 1559, Senato Secreta, Cost. Filza 2 / A , P 190 v°.
( 7 3 ) G. Hernandez'den II. Felipe'ye Venedik, 3 Ocak 1560, Simancas E° 1324, P 27.
( 7 4 ) F.C. Lane, 581-83.
( 7 5 ) Jean Nicot, Sa Correspondance diplomatique, yay. Falgaibolle, 1897, 12 Nisan 1561, s. 127.
( 7 6 ) F.C. Lane, 585.
(77) Corpo. dipl. port. VII, s. 215, 238, 258, 277; VIII, s. 79, 97, 1 1 5 , 2 5 0 , 2 9 7 , 372; IX, s. 110-111, zikr. F.C.
Lane, s. 585.
( 7 «) J. Nicot, op. cit., s. 127, 12 Nisan 1561.
(7") Bkz. yukarıda.
O J. Nicot, op. cit.. s. 31, s. 107-108, X X X I I I vd.
(»') İbid., 12 Aralık 1559, s. 39.
 ("2) F.C. Lane. 588.
("') E.J Hamilton, op. cit.. s. 232-233.
("") İbid.. s. 233, dn.2.
("5) R. di Tucci, Relazioni.... s. 639.
(*6) J. Nicot, 28 T e m m u z 1561, s. 63-64.
( 8 7 ) H. Ferro'dan doge'ye Pera, 16 Eylül 1561, Senato Secreta, Cost.. Filza 3 / D .
O G i o : A g o s t i n o Gılli'den Cenova Cumhuriyetine İstanbul, 5 T e m m u z 1563, A.d.S., Cenova
Costantınopoli, 1558-1565, 1-2169; G. Hernandez'den 11. Felipe'ye Venedik, 10 T e m m u z 1563, Simancas E c
1324, P 221; Petremol'den IX. Charles'a İstanbul, 11 Şubat, 22 Nisan 1564; E. Charriere,o/>. cit.. 11, s. 748-750;
Daniel Badoaro'dan doge'ye Pera, 6 Mayıs 1564, A.d.S., Senato Secreta, Filza 4 / D .
("*) E. Charriere, op. cit., II, 748-750.
("") Bkz. yukarıda dn.88.
( " ) Simancas E° 1053, P 10.
f 2 ) H. Fitzler, art. cit., s. 265-266.
( " ) II. Felipe'den Alba düküne, 21 Kasım 1569 ve 23 Kasım 1569, Simancas E° 542, P 9 ve 22.
C 4 ) 13 Kasım 1567, C. D o u a i s . op. cit.. I, s. 288; Korfu'dan haber, 27 Eylül 1567, Simancas E° 1056, P 86.
C 5 ) J. de Cornaça'dan II. Felipe'ye Venedik. 22 Mayıs 1568, Simancas E° 1326.
( " ) Bkz. II. cilt.
C7) İbid.
('") R. Hakluyt, II, 219.
O Leis e provisoes de el Rei D. Sebastia. Coimbre. 1816, s. 68 vd, zikr., F.de Almeida, op. cit.. III, s. 562.
( I0U ) 14 Şubat 1560, Corp. dipl. port.. Vlll, s. 355.
C 0 1 ) B.N.. Paris. Fonds portugais, no. 8. f 197.
0 0 2 ) A.d.S., Venedik, Cinque Savii. Busta 3. 25 Kasım 1570.
C 0 5 ) Fonds Dauvergne, no. 113, 115 (Yaşlı Mannlich'e ilişkin), 117, 118, 122-125. "Zimbre belladin" veya
"meguin".
C 0 4 ) G. Berchet, op. cit., s. 61.
C 0 5 ) G. de Silva'dan II. Felipe'ye Venedik, 5 Kasım 1574, Simancas E° 1333.
(""•) Lettere commerc., 12 ter. A.d.S., Venedik.
C 0 7 ) Simancas E° 1331.
("») A.d.S., Venedik, Busta 584, P 846 ve v°.
("") Venedik, 8 T e m m u z 1679, A . N . , K 1672, G l , no.84.
("°) Sevilla, 10 Kasım 1575, Simancas E° 564, P 10.
( ' " ) G. Vivoli, op. cit., III, s. 155. Bu işte Jacome Barde ve acentesi Ciro Allidosio'nun rolleri hk., B.N.,
Paris, Fonds Portugais, no. 23, P 570 ve 571 v°.
( 1 1 2 ) Ch.de Salazar'dan krala Venedik, 11 Eylül 1577, Simancas E° 1336.
( " ' ) Başrahip Brizeno'dan Krala Floransa, 26 Kasım 1576, Simancas E° 1450.
( " 4 ) R. Galluzzi, op. cit., IX, s. 108; G . Parenti, op. cit.. s. 80 ve 96.
( ' " ) II. Felipe'den Requesens'e, 23 Ocak 1576, Simancas E° 569, P 60.
("*) Bkz. Dall'Olmo'nun 1584'deki raporu, aşağıda dn. 118.
( 1 1 7 ) Simancas E° 1339.
("*) İnformazione su! commercio dei Veneziani in Portogallo e sui mezzidi ristorarlo, 1584, yay. B. Cecchetti,
Nozze Thiene da Schio, 1869.
("*) A. Bragadino ve J. Foscarini, Parere intorno al trattatofra Venezia e Spagna sultraffico del pepe e delle
speziere delle Indie Orientali, 1585, yay. Fr. Stefani, Nozze Correr-Fornasiri. 1870.
(I2°) İbid.. 1, 12-13.
121
( ) İbid.. s. 14.
(122) İbid.. s. 15.
C 2 5 ) İbid.. s. 10.
C24) İbid.
( I 2 5 ) H. Kretschmayr, op. cit.. III, s. 179.
C26) İbid.
O27) İbid.
( I2H ) U. Tucci, "Mercanti Veneziani in İndia alla fine del secolo XVI", S t udi di onore di Armando Sapori,
1957, II, s. 1091-1111.
2
C ') P. Ricardi'den Kardinal Medicis'ye Napoli, 12 Mart 1587 .Archivio Storico Italiana, C. IX, s. 246-247.
( 13 °) R. Konetzke, op. cit., s. 126; F. D o b e l , " Ü b e r e i n e n Pfefferhandelder F u g g e r u n d Welser. 1586-1591",
Zeitschrift des hist. Vereins f . Schwaben u. Neuburg, XIII, s. 125-138; H e d w i g Fitzler, art. cit.. s. 248-250.
C 3 1 ) 8 Kasım 1587, H. Fitzler, ibid., s. 266.
('•") İbid., s. 267.
O 33 ) Fuggerlerden Ottilere Augsburg, 24 Ağustos 1591, ibid., s. 268.
(134) İbid.. s. 274.
 ( ' " ) Krel'e mektup, işaret eden H. Fitzler, ibid., s. 265.
( 1 J 6 ) Valladolid Belediye Kütüphanesi, Ruiz arş.
( , 3 7 ) B.N., Paris, Fonds D u p u y , no. 22, P 89 vd., 1610. "Hollandalıların Hindlere yaptıkları trafik
yüzünden" 12 veya 13 yıldır Portekiz gelirlerinde azalma.
C 3 8 ) CL. Heeringa, op. cit., 1, s. 154-155, zikr., J. Denuce, op. cit., s. 71.
( , 3 9 ) G. Berchet (1625), op. cit., s. 163.
O İbid.. 162.
("") G. Atkinson, op. cit., s. 128.
( I 4 2 ) Fonds Dauvergne, no. 111, 23 T e m m u z 1578.
O 43 ) Marco Rubbi'ye gönderilmiştir. Ocak 1579, A.d.S., Venedik, lett. com., 12 ter.
C 4 4 ) J. de Cornoça'dan 11. Felipe'ye Venedik, 18 Haziran 1579, A.N., K 1672, G l . no. 73.
( 1 4 5 ) Aynı kişiler, Venedik, 10 T e m m u z 1579, ibid.
( 1 4 t ) Aynı kişiler, Venedik, 9 Eylül 1579, ibid.
C 4 7 ) Mediceo 2077, P 590.
C 4 8 ) Zuane Balbiani'ye gönderilmiştir, A.d.S.. Venedik, Lettere C o m . , 12 ter.
e 4 9 ) Ch. de Salazar'dan II. Felipe'ye Venedik, 30 Temmuz 1583, Simancas E° 1341.
( 15 °) R. Hakluyt. op. cit.. 11, s. 347.
C 5 ') Fonds Dauvergne, no. 28, Gilles Hermitte erkek kardeşine yazdığı mektupta iyi kalite "belle robe"
baharatı haber vermektedir. 1584'de Hindlere doğru yolculuk tasarısı hakkında, ibid., no. 32, 34. 35.
( , S 2 ) R. Hakluyt, II. 268.
('") İbid., 1, s. 176-177.
C 5 4 ) İbid., 11, s. 250-265, 1583-1591.
( ' " ) A B.de Bragança Pereira, Os portugueses em Diu (t.y.),227vd.
C 5 6 ) B.N. Madrid. Ms. 3015, f 149 vd. Apontamentos para V. M a g ver sobreas c o u s a s d o E s t a d o d a İndiae
Reyno de M o n o m o t a p a por frey Augustinho Dazevedo, da Ordem de Santo A g o s t i n h o que veyo per terra de
İndia, t.y.
( ' " ) J. Gentil de Silva taralından keşfedilen metni bana V.M. G o d i n h o haber vermiştir. Metnin tarihi,
Portekiz Hindleri hakkında verdiği ayrıntılara göre 1584-1587'dir.
("") İskenderun iskelesinin Venedikliler tarafından kullanılmasının anlaşılmasından sonra.
( I 5 9 ) Marsilya mektupları, dizi H H , 29 Mart, 5 Nisan 1591, 7 Mayıs. 11 Mayıs 1594. Marsilya Bel. Arş.
( I 6 °) Alvise Cucina'dan A. Paruta'ya Venedik, 24 Aralık 1588. Lettere Com. 12 ter.
("") A.d.S., Venedik, Cinque Savii.... Busta 27, Haziran 1586.
( I 6 2 j G. Berchet, op. cit.. s. 77.
(I63) İbid.. 79-80.
(IM) İbid., s. 132 (1611).
("•') H. Fitzler, art.cit., s. 254-255.
(""•) 10 Nisan ve 10 Ağustos 1589, A.N., K 1674.
(" 7 ) J.de Cornoça'dan Krala Venedik. 8 Şubat 1589. A.N.. K 1674.
( 1 6 8 ) F. de Vera'dan Krala Venedik, 12 Mayıs 1590, ibid.
( 1 6 9 ) F. de Vera'dan Krala Venedik, 16 Mayıs. 4 T e m m u z 1598, Memoria para las cartas..., 1598, 25
Temmuz, 24 Ağustos 1598. Hürmüz, 15Mayıs 1599Venedik, 14 Ağustos 1 6 0 1 , A . N . , K 1678; Mart, 6 Haziran,
28 Kasım 1609, 19 Şubat, 27 Mart, 4 Haziran 1610, A . N . , K 1679.
(,7°) Op. cit.. 11. s. 530 vd. s. 556.
( m ) E.J. Hamilton, op. cit.. s. 342.
O 72 ) H. Kellenbenz, op. cit.. s. 447.
( 1 7 3 ) G. Berchet, op. cit., s. 81.
(174) İbid.. 12 Aralık 1599. s. 103.
C 7 5 ) A. Paruta, Reiaıione di Andrea Paruta..., yay. L. Baschiere, Venedik, 1893, s. 9 vd.
( 1 7 6 ) A.d.S.. Venedik, Cinque Savii. Busta 26, 21 Nisan 1600.
C 7 7 ) G. Berchet,op. cit.. 17Şubat 1603.S. 122. 1609'da bile bir Venedik novc'si soyluluğa ait 500.000 dukalık
malla yüklüğü olduğu halde, denizde dolaşabiliyor ve kaybolabiliyordu. Alonso de la Cueva'dan 11. Felipe'ye
Venedik, 1 Mayıs 1609, A . N . , K 1679.
C7*) A.P. Meilink Roelofz, Asian trade and European influence in the Indonisian Archipelago bemeen 1500
and about 1640, La Haye, 1963. C.R. Boxer, The great ship from Anacom. Annais of Macao and the old Japan
trade, 1555-1640, Lizbon, 1959; F. Glamann, Dutch Asiatic Trade 1620-1740. La Haye. 1958; V. Magalhaes
G o d i n h o . L'economie de l'Empire Portugais au XV et XVI' siecles. L'or et lepoivre. route de Guinee et route du
Cap. yayınlanacak; aynı yazar, op. cit., daktilo tez, Paris, 1958, Sorbonne kütüphanesi.
C 7 9 ) M. Sanudo. XL. sütun 530-1, 7 Ağustos 1530.
(18°) Op. cit.. daktilo, s. 1035 vd.
("") F. Ruiz Martin, yayınlanacak.
( 1 8 2 ) Museo Correr, D o n a delle Rose, 26, P 38.
C 8 3 ) İbid., 26, P 45 v°-46.
 İbid., 26, P 48.
Bilanci Generali, serie seconda, c.I, Venedik, 1912, s. 595-596.
Museo Correr, D o n a delleRose, 26, P 56.
J. van Klaveren, op. cit., s. 74.
Sicilya kral naibinden 11. Felipe'ye Palermo, 8 Ocak 1563. A . N . , AB IX, 596. kopya.
G. Parenti, op. cit., s. 78 ve 79.
Arch. st. ita/., c . l X , s. 251.
7 Mayıs 1550, ibid., s. 217.
H. Zane'den Onlar Meclisine Verona. 19 Eylül 1559, A.d.S., Venedik, B 594. P 139.
G. Hernandez'den 11. Felipe'ye Venedik. 25 Ağustos 1562, Simancas E° 1324, P 156.
Philippe de Canaye, op. cit., s. 184, I573'de Zaııta'da kıtlık.
İbid.. s. 166-167.
Lo que D. A l o n s o Pimentel scrive..., 30 Kasım 1570. Simancas E° 1133.
A. Fortunato de Almedia, op. cit.. III, s. 313.
Arch. Guicciardini-Corsi, V, V l l , 7.
İbid.. 4, 23, 25 Haziran, 21 Ekim 1588 ve 2 T e m m u z 1599 tarihli mektuplar.
2 T e m m u z 1599 tarihli mektup.
Archivio storico italiano, IX, s. 218, dn.I.
Şilva'dan krala Venedik, 23 Mayıs 1573, Simancas E° 1322.
1522'de H u g o de Moncada'nın ödülü. J.E. Martiniz Ferrando, Privilegios ortogadospor elEmperador
Curlos V.... 1943, s. 172, no. 1543.
Natamento di tratte..., 1578, Simancas E° 1148, tratas 32 tari'yedir.
Nobili'den prense Madrid, 20 Şubat 1566, Mediceo, 4897 bis.
28 Şubat 1566. Simancas S.R. Napoles I.
P. Egidi, op. cit., s. 135-136.
Consulta, Palermo. 10 Ocak 1586, Palermo Bel. Küt., 3 Qq E 70.
Andrea D a n d o l o ' d a n doge'ye Pera, I Mayıs 1562, A.d.S., Venedik, Senato Secreta Cost. Filza 3 / C .
Bkz. yukarıda.
I. de Asso, op. cit., s. 108 vd. Bağın Andaluçya ve Yeni Kastilva'da ilerlemesi, E.J. Hamilton op. cit.,
s.242; K. Habler, op. cit., s.40.
II. Felipe'den Sicilya kral naibine Toledo, 12 Ekim 1560. Palermo Bel.Küt., 3 Qq z 34, P 7.
L. Bianchini, op. cit., I, s. 359.
I. de Asso, op. cit., s. 77.
1540'ta Napoli'de Arch. st. Ital., c. IX. s. 105.
Confronto della ricchezza dei paesi..., 1793.
İbid, s. 17.
J. Nicot, op. cit., s. 127, 12 Nisan 1561.
Felipe'den Sicilya kral naibine Madrid, 19 Ağustos 1561, Palermo Bel. Küt.. 3 Qq E 34.
Sicilya kral naibinden krala Palermo, 16 Ekim 1561, Simancas E° 1126.
H° Ferro'dan doge'ye Pera, 27 Ağustos 1561, A.d.S., Venedik, Dispacci Sen° Secreta Cost. Fizla II I/C.
Aynı kişiler, 3 Mart 1561.
Korfu, İ0 Nisan 1561, Simancas E° 1051, P 51.
H° Ferro'dan doge'ye, 29 Mayıs 1561, G. Hernandez'den krala Venedik, 8 Eylül 1561, Sim E° 1324.P
15 ve 16.
) İzleyen dipnota bkz.
Simancas E° 1087, P 209, 5 Aralık 1584.
Konsolos Garbarino'dan Cenova Cumhuriyetine Napoli. II Eylül 1578. A.d.S., Cenova, Lettere
Consoli, Napoli, 2.2635.
Venedik'te satılan "güzel bir mal", Julianus de Picenardis'ten Mantova markisine Venedik, 20 Mavıs
1473, G o n z a g a Arş., B 1431.
M. Sanudo, op. cit.. II. kol. 87: 301 Kıbrıs, 9 Kasım 1498, Piza için yüklenen buğdav. A.d.S., Venedik.
Mar, P 54 (1515), 116 v° (1516), Museo Correr, D o n a delle Rose, 46, P 43 v°"< 1519), 47 (1535).
Andrea Mıchiel (kont ve kaptan)'den Onlar Meclisine Spalato, 10 Mart 1570, A.d.S., Venedik, Lettere
)i dei Consiglio dei Dicci, Spalato, 281, P 60.
(-•") 7 Mart 1555, B.N., Paris. Esp. 232 P 89.
Simancas E° 1293, Sobre los capitanos que dieron las personas... (1584).
Actas, III, s. 373-74.
21 Ağustos 1587. V. Riba y Garcia, op. cit., s. 317-18.
İbid, s. 288-89.
Eski Cezayir genel valiliği elyazması, s. 471.
Mers-el Kebir'den yerli buğday alımı, 12 Mart 1565, Simancas E° 486.
R. Hakluyt, op. cit., II, s. 176, 1584'e doğru. 1574'de öylesine bir kıtlık olmuştur ki. forsaları serbes:
bırakmak gerekmiştir, J. de Cornoça'dan II. Felipe'ye Venedik, 7 T e m m u z 1579, A . N . , K 1672.
( " ' ) G. Mecatti, op. cit.. II, s. 693.
(24°) ibid., Siena savaşı ve savaşçıların tagliare il grano adetleri düşünülsün, ibid., s. 683.
( 2 4 1 ) Napoli, 5 Ekim 1584, Simancas E° 1087.
( 2 4 2 ) Simancas, Secretarias Provincales, Napoles I.
( 2 4 3 ) G. Parenti, op. cit., s. 82.
( 2 4 4 ) F. Verdugo'dan II. Felipe'ye Malağa, 21 Ocak 1559, Simancas E° 138, P 264.
( 2 4 5 ) A.d.S., Venedik. Secreta Archıvi Propri P o l o m a , Marco Ottobon'dan Provveditori aile Biave'ye
Viyana, 24 Kasım 1590.
( 2 4 6 ) E. Levasseur, "Uııe methode pour mesurer la valeur de l'argent", Journal des Economistes. 15 Mayıs
1856; "Günümüzde (1856) Cezayir'de buğdayın hektolitresi Cezayir kentinde 29 franka ve Oran'da 21 frank 50
santime satılırken, Tiaret ve S e t i f t e yalnızca 10 frank etmektedir..."
( 2 4 ? ) G. Parenti, op. cit., s. 83; A. Doren, Storia econ. dell'ltalia... 1936, s. 366.
( 2 4 S ) Matteo G a u d i o s o , "Per la storia... di Lentini", A. st. per la Sicilia Orientale. 1926-27, s. 83.
( 2 4 9 ) E.J. Hamilton, op. cit., s. 257, dn. 4.
( 2 W ) E. Charriere, op. cit.. III, s. 244-49.
( 2 M ) I. de Asso, op. cit., s. 108-109.
( 2 5 2 ) Mediceo 2079 ve 2080.
( 2 5 3 ) Raguza Arş., Diversa de Foris, XI, P 56 vd.; kısa mesafeli trafikler, Venediğe giden Fiume ve Spalato
buğdayı hk. çok sayıda bilgi; Pasqual Carva'nın (1601-1602) katıldığı sigortaların dökümü.
( 2 5 4 ) G. de Silva'dan krala Venedik, 10 Aralık 1575, Simancas E° 1334.
(255) H o p e r r o doge'ye 16 Şubat 1561 tarihli mektubunda, Selanik tahıl iskelesinde bir tek bile Venedik
teknesinin bulunmadığını kaydetmektedir, A.d.S., Venedik, Senato Secreta Cost. Filza 2 / B , P 334.
( 2 " ) Raguza Arş., Lettere di Levante, 33, P 11 v° -13 v°, Raguza Rektör ve Meclisi, Biaggio V o d o p i a . G i o .
Pasquale'nin D o ğ u Akdeniz'e gönderilen ncve'sinin sopracarico'su. Ege caricatore'lerinın iyi bir sayımı.
Metelin, Marga körfezi, Kavala, Selanik, V o l o . Z o t o n e . . . Fakat heryerde "se ne trovanosempre caramusali con
li grani di vendere".
( 2 5 7 ) E. Alberi, op. cit.. 1574, II, V, s. 477.
("") L. Bianchini, op. cit.. I, s. 346.
( " ' ) G.M. Amari, op. cit., III, s. 831.
( 26 °) La Mantia, art. cit.. s. 487.
( 2 6 1 ) L. Bianchini, op. cit.. I, s. 241.
(262) R e ı a t i o n e di quel che occorre al Duca di Terranova... 1577, Simancas E° 1146.
(263) İbid.
( 2 6 4 ) E. Alberi, op. cit.. II, V, s. 243 (1574).
( 2 6 ! ) M. Siri, art. cit.
( 2 6 6 ) L. Bianchini, op. cit., I, s. 337.
(267) R e ı a t i o n e delle navi venute a carricar di formenti in Sicilia per Veneciani le quali sone state impedite,
Sim. E° 1139.
(26«) Op. cit.. I, s. 337.
( 2 6 9 ) Memoria del governo del Reyno di Sicilia (t.y.), Biblioteca Comunale, Palermo, Qq. F.29.
( 27 °) B. Bennassar, Valladolid au XVf siecle. daktilo.
( 2 7 1 ) 26 Ağustos 1559 Pragmatik'i, başlık 61, no.4. Napoli'de de uygulanan "voce" hakkında G . Çoniglio,
op. cit., s. 21 vd'da daha doğru bir değerlendirme. Tüccar buğdayını ona -"voce" olarak- satmayı yüklenen
köylüye avans veriyordu.
( 2 7 2 ) L. Bianchini, I, 356.
( 2 7 3 ) Kari Otto Müller, Welthandelsbrauche, 14&0-1540, 2. bas., Wiesbaden, 1962, s.54.
(274) Relation, yay. Cicogna, s. 24.
( 2 7 5 ) A. de Campany, op. cit.. IV, ek, s. 63'de verilen ve zaten Pegolotti'den aldığı ölçü mütekabiliyetlerine
göre.
( 2 7 6 ) Bkz. 51 no'lu tablo.
( 2 7 7 ) Baklanın ribebe'si 32 ve 45 maidin; buğday için 41, 48, 60; salme başına düka olarak 1,2; 1,7; 2,4.
( 27 «) K. O. Müller, op. cit., s. 275.
( 2 7 9 ) E. Charriere, op. cit., II, s. 717 not.
( 28 °) Sultandan krala, 15 T e m m u z 1580, Recueil..., s. 21.
( 2 8 1 ) R. Hakluyt, op. cit.. II, s. 308, 1584.
( 2 8 2 ) Pera, 6 Ekim 1560, A.d.S., Venedik, Senato Secreta 2 / B , P 274.
( 2 8 3 ) Onlar Meclisine Kandiye, 4 Eylül 1563 ( P 102, 7 Ocak P 103); Capi del Cons° dei X , Lettere B" 285.
( 2 8 4 ) Zanta, 31 Mart-6 Nisan 1563, A.d.S., Venedik, Senato Secreta, 3 / C .
( 2 8 5 ) A.d.S., Venedik, balyozundan doge'ye Pera, 22 Mart 1562.
( 2 8 6 ) Baron de Tott, op. cit.. IV, s. 88.
( 2 8 7 ) Giuseppe Pardi, art. cit., s. 85.
( 2 8 8 ) B.N., Paris, Esp., 127, P 52.
 ( 2 8 9 ) Bkz. yukarıda.
( 29 °) A.d.S., Venedik, Senato Terra 120, 16 Haziran 1591.
( 2 " ) Gilberto Freyre, Casa grande e senzola, 1946, I, s. 411-12.
( 2 9 2 ) D e y i m Vitorino Magalhaes Godinho'ya aittir.
( 2 9 3 ) R o m a , 18 Nisan 1546, in, Corpo diplomatico Porlugez, VI, s. 35, 36.
( 2 9 4 ) Braacamp Freire, "Maria Brandoa", Archivo historico portuguez, VI, 1908, s. 427.
(2,s) Correspondance de Jean Nicot, s. 5.
296
( ) British Museum, Sloane, 1572.
( 2 " ) Simancas E° 171, Portugal, D.J. de Mendoza'dan S.M.'ye Lizbon, 30 Mart 1558.
( 2 9 8 ) Archivo Simon Ruiz, Valladolid, Legajo I, P 75-76, Benedito Ugonchery'den Simon Ruiz'e Lizbon, 7
Ağustos 1558 ve birçok diğeri böyledir.
( 2 9 9 ) Bkz. yukarıda dn. 297.
( 30 °) A . N . , K 1490 Cadiz, 4 Ağustos 1557.
( 3 0 1 ) Mondejar'dan V. Carlos'a Alhambra, 19 T e m m u z 1541, Simancas, Guerra Antigua, X X , P 96.
( , 0 2 ) R. Carande, Carlos V y sus bançueros, s. 24-5.
( J 0 J ) Mondejar'dan V. Carlos'a Alhambra, 2 Aralık 1539, Simancas, Guerra Antigua, XVI, P 145.
(,04) İbid.
i m ) Valladolid, Mayıs 1551, Simancas, Guerra Antigua. XLI, P 247.
C 0 6 ) Tendilla kontundan Juan Vasquez de Molina'ya Malağa, Ağustos 1553, Simancas, Guerra Antigua.
LIII, P 43.
î07 f
( ) F ° de D i e g o ' d a n F™ de Ledesma'ya Malağa, 23 Kasım 1553, Simancas, Guerra Antigua, LIII, P 40.
( ,0 «) Sevilla kentinden S.M.'ye, 7 Ağustos 1561, Simancas Consejo y Juntas de Hacienda, 28.
( , 0 9 ) Sobre los capitulos que dieron las personas..., Simancas E° 1389 (1564).
( J1 °) J. van Klaveren, op. cit., s. 155, d n . l .
( ' " ) F. Ruiz Martin, op. cit., s. C X X X V ve not 4.
(3'2) Les caracteres originaux de l'histoire rurale française, 1931.
( ' " ) Emilio Sereni, Storia dei paessaggio agrario italiano. Bari, 1961.
(3I4) Loyal Serviteur, s. 102.
( " 5 ) Public Record Office, 30, 25, 157, Giornale autografo di Francesco Contarini da Venezia a Madrid,
Lisboa...
( 3 I 6 ) Noel S a l o m o n , La campagne de la Nouvelle Castille â la fin du XVI" siecle cfapres les Relaciones
Topograficas, 1964, s. 95 ve dn.2.
('") İbid.
( 3 1 8 ) B. Bennassar, op. cit.'e göre. Bu paragrafta Valladolid'e ilişkin olan herşey onun araştırmalarına
dayanmaktadır.
( 3 1 9 ) N. Salomon, op. cit., s. 302 vd.
( 32 °) II. Felipe'den Napoli kral'naibine, Biblioteca Comunale, Palermo, 3 Qq Z, 34, P 7.
( 3 2 1 ) Joachim Costa, Colectivismo agrario en Espana (Buenos Aires yay., 1944), s. 214 vd.
( 3 2 2 ) N. S a l o m o n , s. 48 vd.
( 3 2 3 ) Bu F.R. Martin'i yakınlarda yapacağı bir çalışmanın tezidir.
( 3 2 4 ) F.de Zafra'dan Katolik Krallara, 20 Haziran 1492 (veya 94), CODOİN, LI, s. 52-3.
( 3 2 5 ) Bu "oyun" hakkında İspanyol coğrafyacıların harika çalışmalarına bkz, örnek olarak, Alfredo
Floristan samanes, La Ribera tudelana de Navarra, 1951.
( 3 2 6 ) D . Luys Sarmiento'dan Juan Vasquez Molina'ya Lizbon, 1 Ekim 1556,Simancas, Diverso de Castilla,
no. 1240.
( 3 2 7 ) Bütün bu paragraf Maurice Aymaıd'ın yakında yayınlanacak çalışmasına dayanmaktadır. Bütün
başlıklarından birini ondan ödünç aldık. Bu bölümün atıfsız belgeleri bu çalışmada gündeme getirilmektedir.
( 3 2 8 ) Marciana, İtalyanca el yazmaları, 8386, 1550.
( 3 2 9 ) A.d.S., Venedik Senato Mar 31, P 153, 23 Aralık 1551.
( 33 °) Museo Correr. D o n a delle Rose, 46 P 45 v°-46.
( 3 J I ) M. Aymard, op. cit.. s. 177, 4 Nisan 1561.
( 3 3 2 ) Zanta'dan haber, 31 Mart-6 Nisan 1563, Simancas E° 1052, P 148.
( 3 3 3 ) A.d.S., Floransa, Mediceo 2972, P 551, zikr. A. Tenenti, Cristoforo da Canal, s. 113, dn.52.
( 3 3 4 ) M. Aymard, op. cit., s. 178.
(335) İbid., s. 185.
(336) İbid.
( 3 3 7 ) R. Busch-Zantner, op. cit., bkz. aşağıda II. cilt Toplumlar adlı bölüm.
( 3 3 8 ) Bu M. Aymard'ın çalışmasının tezlerinden biridir.
( 3 3 9 ) Suriye konsolosu Andrea Malipiero'nunki gibi bir söz, Halep, 20 Aralık 1564, A.d.S.. Venedı»
Relazioni..., B 31, " Q u i v i si sente penuria grande di fromento, cosa molto insolita..." bana onem.ı olarak
gözükmektedir.
34
( °) M. Aymard, op. cit.
 ( M l ) Cenevo Ahhondanza'sından Agostino Sauli ve Gio'ya: Bat" Lercaro, Com" Generali in Corsica,
Cenova, 30 Nisan 1589, A. Civico, Cenova.
u:
( ) Museo Correr, D o n a delle Rose, 7 \ 1 , F 131.
( ' " ) A.d.S., Venedik, Senato Terra 120, 6 Haziran 1591, Bergamo Rektörlerine, "fino l'anno 1579..."
alındığından ötürü bozulmak üzere olan darı. Venediğin darı üreticisi bölgeleri hk., Museo Correr. D . delle
Rose, 42 F 39 v°, 1602.
( 3 4 4 ) Marciana 9611, F 222.
C 4 5 ) A.d.S., Venedik, Senato Terra 43, 14 Ocak 1565.
C 4 6 ) Marciana, G i r o l a m o Savina kroniği, F 325 vd.
( 3 4 7 ) Marciana, ibid,, F 365 vd.
(348) İbid.
( 34V ) M. Sanudo, op. cit.. c . X V , kol. 164, 30 Eylül 1512.
( 35 °) Museo Correr, D o n a delle Rose, 217, F 131; 218, F 328.
( 3 M ) "Futainiers et futaines dans l'Italie du Moyen Age", Hommage â Lucien Febvre, Eventailde l'histoire
vivante, 1953, c.II, s. 133 vd.
( 3 5 2 ) E. Sereni, op. cit.. ve Georges Duby'nin uzun değerlendirmesi, "Sur l'histoire agraire de ITtaile",
Annales E.S.C., s. 352 vd.
( 353 ) Bkz. La historia cfltalia..., op. cit., (Venedik, 1587), s.l v°.
(3M) Journal de voyage dltalie, s. 227.
( 3 5 5 ) R. R o m a n o , "Rolnictvvo i chlopi we Wloszech w X V i XVI v v i e k u " , P r z e g l a d h i s t o r y c z n y , L1II, no.2,s.
248-50; ayrıca bkz. C . M . Cipolla, "Per la storia della terra in Bassa Lombardia", Studi in onore di Armando
Sapori, 1957, I, s. 665 vd.
( 3 5 6 ) E.J. Hamilton, "American Treasure and the rise of capitalism", Economica, Kasım 1929.
( 3 5 7 ) Bkz. II. cilt.
( 3 5 8 ) Bkz. Jacques Heers, "L'expansion maritime portugaise", art. cit., s.7: herbiri yaklaşık 5.000 kantarlık
iki Bask teknesi (toplam 470 ton) Cenova'ya Middelburg buğdayı götürmektedirler.
W. Naude, Die Getreidehandelspolitik dereurapaischen Staaten vom 13. biszum 18. Jahrhundert, Berlin,
1896, s. 167.
( 36 °) R. Ehrenberg, op. cit., s. 299 "Flandre veya Brötanya'dan".
( 3 6 1 ) Baptista Cortese'den Mantova markisine Anvers, 12 Ekim 1539, A.d.S., Mantova, G o n z a g a Arş., Dizi
E, Fiandra 568.
(362) Akdeniz.... 1. yay., s. 469, atıf kayıp.
( 3 6 3 ) W. Naude, op. cit., s. 142.
C364) Rıcardo Ricardi ve Hier° Giraldi 3 Eylül 1590'da Dantzig'e varmışlardır, R e l a t i o n e d e n e g o t i i t a n t o d i
mercantie che cambi di Danzica (Aralık 1590) Ambrosio Lerice imzalı, A.d.S., Venedik,Secreta Archivi Propri
Polonia, 2.
(365) İbid., ve bkz. yukarıda.
( 3 6 6 ) B. Suarez'den Simon Ruiz'e Floransa, 26 Şubat ve 28 Aralık 1591, Simon Ruiz arş., Valladolid (en zor
durumda olan Roma'dır).
( 3 6 7 ) En azından 1591 yılının sonunda. Baltasar Suarez'den Simon Ruiz'e Floransa, 29 Mayıs 1591, ibid.,
"En Genova del grano que va lllegando de Osterdam y Amburgo se a vendido a 24 (escudos) la salma que espreçio
jamas oydo;pero como lllegue la gran cantidad que se espera, no pongo dudasino que abajara" Arc. Simon Ruiz.
( 3 M ) Camillo Suarez'den Simon Ruiz'e Floransa, 17 Haziran 1591, ibid.
{ w ) 9 Eylül 1591, ibid,
("") F. Braudel ve R. R o m a n o , op. cit., s. 106 ve 117.
( " ' ) A.d. Stato, Floransa Mediceo 2080.
( 3 7 -) W. Naude, op. cit., s. 142.
("') İbid., ayrıca bkz.: G. Vivoli, op. cit.. III. s. 182, 317, 350.
( 3 7 4 ) Ruiz Arş. Valladolid.
( 3 " ) Marco Ottobon'un daha önce zikredilen mektupları, bkz. yukarıda, bl.III. ve A.d.S., Venedik,
Papadapoli, Codice 12, F 18, 16 Ekim 1591.
( 3 7 6 ) Baltasar Suarez'den Simon Ruiz'e Floransa, 26 Şubat 1591, "en que ganan Larguisimo pues tengopor
cierto açen con uno mas detres" Ruiz arş. Valladolid.
İşe sokulan miktarların muazzamlığı hk.: Venedik kamu hazinesinden 1590'da 800.000 dükadan fazlasını
tahsis etmiş olmalıdır, Marciana, Memorie di Malatie..., 8235 CVI11, 5, F 198 v°vd.
( 3 7 7 ) Cenova Archivio Civico, Abbondanza Lettere, 1589-1592.
( 37 *) R. Roman et.al., Udine'deki fiyatlar konusunda yayınlanmamış çalışma.
(™) 1. yay., 1949, s. 466-67.
( 38 °) Bkz. yukarıda.
( 3 S I ) "Carestia di frumenti del 1591", Palermo Bel. Küt. Qq N 14 bis, F 144-147.
( 3 8 2 ) "Kulturgeschichte Siziliens", Geogr. Zcitschr., 1935.
( 3 I 3 ) XVI. ve XVII. yy'lara ait belgelerin dikkatli incelenmesi, isteğim üzerine meslekdaşım ve dostum
Felipe Ruiz Martin tarafından yapılmıştır.
 C*4) Viyana Arş., Collectanea Siciliana, fas. 6.
C"5) Felipe Ruiz Martin'in (bkz. dn. 383) dökümlerine göre.
('"") İbid.
(•'"') Viyana Arş, Collectanea Siciliana, fas. 6. Ben 1619 diyorum, Hocholzer gibi 1640 değil, çünkü çıkış
resimlerindeki değişmeleri hesaba katmak gerekmektedir.
( m ) Zenginlerin beyaz ekmek meraklarını düşünüyorum.
(•'«') A.d.S., Venedik, Relaz. Ambasciatori, B 31, 20 Aralık 1564.
("») Bkz. yukarıda.
( ' " ) J. Heers, "Le commerce des Basques en Mediterreanee au X V siecle", Bulletin Hispanique. no. 57,
1955, s. 292-320.
( ™ ) J. Heers, Genes au XV siecle. s. 496.
(•'") E. Alberı, op. cit.. 1, s. 1, N i c o l ö Tiepolo Muhtırası, 1532.
("") Bkz. yukarıda.
( 3 9 5 ) Pierre Chaunu, op. cit.. c. VIII, s. 254-56.
("") R. Collier, 11. du Commerce de Marseille. III, 118.
( " ' ) A. de Campany. op. cit.. IV, Ek, s. 43, 1526.
( 3 9 8 ) R. Collier, op. cit.. III, s. 155.
( 3 9 9 ) K.O. Müller, op. cit.. s. 55, kimyon yüklemesi, gerçekleştirilen kâr: % 69.
( 4 0 0 ) S. Razzi, op. cit., s. 116.
( 4 0 1 ) A.d.S. Napoli, Sommaria Consultationum, 96, P 136, 3 Eylül 1521 ve P 151 v°, 24 Ekim 1521.
(402) İbid. 121, P 160, 1 Kasım 1526.
(403) İbid, 123, P 36 v° ve 37, 18 Ocak 1527.
( 4 0 4 ) A.d.S., Mantova, G o n z a g a Arş., Dizi E, G e n o v a 759, Giovambattista Fornari'den Mantova
markisine, Cenova, 25 T e m m u z 1530.
O M. Sanudo, op. cit., LVI, kol. 238, Palermo, 5 Nisan 1532.
C 0 6 ) D o m e n i c o Gioffre, "11 commercio d'importazione genovese alla luce dei registri del dazio, 1495-
1537", Studi in onore di Amintore Fanfani, 1962, V, s. 164.
( 4 0 7 ) Ürünlerini Barselona, Valencia, Sevilla'ya götüren Sardalya gemilerini düşünüyorum. Galiçya
corrigedor'undan S.M.'ye, 20 Şubat 1538, Simancas, Guerra Antigua. IX P 200.
( 40 *) A.d.S., Mantova, G o n z a g a arş. Dizi E, Spagna 588, G i o , Agnello'dan Mantova markisine Barselona,
3 Mayıs 1535; 28 Nisan'da Portekiz filosu Barselona'ya girmektedir; "fece l'entrata con molta cerimonia alla
portoghese".
(4"9) M. Sanudo, op. cit., II, kol. 138, 18 Kasım 1498.
( 4 I °) A.d.S., Mantova, G o n z a g a arş., Dizi E, Venezia 1439, F'" Trevisiano'dan Mantova markisine
Venedik, 1 Ekim 1501.
( 4 " ) Jacques Heers "L'expansion maritime portugaise â la fin d u M o y e n Age: laMediterranee",/?ev/sM(/a
Facultado de Letrasde Lisboa, no.2, 1956, s. 18.
( 4 1 2 ) Vincente Almedia d'Eça, Normas economicas no colonizacao portuguesa. Lizbon, 1921 s.24.
( 4 1 3 ) D o m e n i c o Gioffre, art. cit., s. 130, dn.38, aynı yazar, "Le relazioni fra G e n o v a e Madera nel 1°
decennio del secolo X VI", Pubblicazioni del civico Istutito Colombiano, Studi Colombiani, 1951, s. 455, dn 25. Bir
arrobe= \ 1,5 kg.
( 4 1 4 ) Şekerin bu ilerlemesi G. Gioffre, art. cit., s. 130 vd'da iyi görülmüştür; 9 karavela Venediğe şeker
götürmektedirler, M. Sanudo, op. cit., I, sütun 640, 4 Haziran 1497; ibid., Portekizliler hk.; I, 1032 ve II, 138.
( 4 " ) Luis Sarmiento'dan V.Carlos'a Evora, 5 Aralık 1535, Simancas Guerra Antigua, VII, P 42.
( 4 " ) J. Billioud, H. du Commerce de Marseille, III, s. 228.
( 4 I 7 ) A.d.S., Venedik, Cinque Savii. 3, 1549.
( 4I *) Michel Mollat, "Aspect du commerce maritime breton â la fin du Moyen A g e " , Memoire de la Societe
d"Histoire et dArcheotogie de Bretagne. c. XXVIII, 1948, s. 16-17.
( 4 1 9 ) R. Collier, op. cit., III, s. 146-147.
( 4 2 0 ) M. Sanudo, op. cit.. I, kol. 471.
( 4 2 1 ) M. Mollat, art. cit.. s. 10.
(422) Saco de Gibraltar, op. cit., s. 93.
(42J) Correspondance de Fourquevaux. I, s. 178-9, 13 Şubat 1567.
(«") Fransa elçisinin Katolik Kraldan talebi (1570 veya 1571), A . N . , K 1527, B 33, no. 42
( ' » ) Jean Delumeau, L'alun de Rome XV - XIX siecle, 1962, s. 241.
( 4 2 6 ) E. Gosselin, Documents authentiques et inedits pour servir â l'histoire de la marine marehonde et du
commerce rouennais pendant les XVT et XVIIf siecles, Rouen, 1876, s. 8-11.
427
( ) M. Mollat, op. cit., s. 241.
O 4 Şubat 1535, Simancas, Guerra Antigua. VII. P 59.
( 4 2 9 ) E. Gosselin, op. cit., s. 43.
(43°) İbid.. s. 42-3. 2 Ekim 1535.
(4JI) H du Commerce de Marseille. I I I . s. 121.
( 4 , : ) H C h a m e r e . SnonxiiAj U Lt.-jkl II. s. 631-32. İstanbul. 30 Ekim 1560
 Chantonnay'den II. Felipe'ye Moret, 16 Mart 1561, A . N . , K 1494, B 12, no.60; aynı kişiler, 23 Mart
ıid., no.62.
A.d.S., Floransa, Mediceo 2080.
Bkz. aşağıda.
Raguza arş., D . di Cancellaria, 146, P 27-29, 17 Haziran 1560, Hourque demek ki kuzeyli.
Nobili'den prense Madrid, 6 Haziran 1566, Mediceo 4897 bis. C. Douais, op. cit., I, s. 90 ve 92.
Alba dükünden F. de Alava'ya Anvers, 13 Şubat 1571, A . N . , K 1519, B 29, no.18.
R. Doehaerd ve Ch. kcrremans, op. cit., 1952, s. 139, 143.
Eleonora Carus-Wilson, Medieval Merchant Venturers, 1954, s. 64 vd.
Jacques Heers, "Les Genois en Angleterre: la crise de 1458-1466", Studiin Onore di Armanda Sapori,

Hektor A m m a n n , art. cit., s. 266.

İbid.
D o m e n i c o Gioffre, "II commercio..." art. cit., s. 113 vd. W. Cunnigham, The growth of English
usı and Commerce, 1914, I, s. 373.
D . Gioffre, art. cit., s. 121-22.
A. de Capmany, op. cit., III, s. 225-6; IV, Ek, s. 49.
D . Gioffre, art. cit., s. 122-23, Cadiz menzilini hesaba katmak.
R. Hakluyt, II, 96 vd.
Philippe Argenti, Chius vincta, 1941, s. 13.
R. Hakluyt, II, 96.
İbid., s. 98 İstanbul'da İngiliz tüccarları, Itineraire..., Jerome Maurand, yay. Dorez, s. 126.
Hakluyt, II, 98.
İbid., II, Robert Cecil'e ithaf, sahifesiz.
İbid.. II, 99-101.
James A. Williamson, Maritime Enterprise, Oxford, 1913, s. 233.
R. Hakluyt, op. cit., II, 101-102.
Alfred C. W o o d , A History of the Levant Company Londra, 1935, s. 3'de Türklerin Sakız'ı almaları
a beraber (başka bir hata) yanlış olarak 1570'de koyuyor.
Inna Lubimenko, op. cit., s. 20, 27.
R. Hakluyt, I, 243.
R. R o m a n o , "La marine marchande venitienne au X V I ' siecle", Les sources de I'histoire maritime en
du Moyen Age au XVIII siecle, 1962.
I. Tadic, art. cit., s. 15.
Bazı işaretler, Raguza arş, Diversa di Cancellaria, 106, P 247, 17 Kasım 1516, Londra ile Raguza
a yolculuk yapan bir Raguza gemisi hk., ibid., P 180, Cenova, 10 Mart 1515, Sakız'dan doğrudan
e'ye giden bir Raguza gemisi; ibid., 122, f° 24, Cadiz, 21 Şubat 1538, Southampton'dan yüklenmiş ve
Palermo ve Messina'ya gidecek Raguza gemisi.
Selve'den krala, 12 Aralık 1547, Correspondance..., yay. G. Lefevre-Portalis, s.252.
İbid., s. 321.
Moskova arş., Lamaignon fonları, 3 P 128.
R. Hapke; op. cit., s. 512.
A.d.S., Venedik, Senato Terra 67, P 8.
J. Delumeau, op. cit., s. 241.
A.d.S., Venedik, Cinçue Savii, 17. f 10.
A.d.S., Cenova, Spagna Negoziazioni, 27(17, 3 Aralık 1557.
M. François, Le Cardinal François de Tournon, 1951, s. 366.
A.d.S., Floransa, Mediceo 2080.
Marciana Ital., 8812, CVI, 3, P 10 v°. Thames'in ağzının en uç noktasında Margate.
CODOİN, X C , s. 288.
Calendar of state Papers, Venetian, VII, s. 4 3 0 , 4 4 1 , 4 4 5 - 4 7 , 4 5 4 , 4 5 6 ; CODOİN, X C , 236-37, 254, 288,

CODOİN, X C , s. 236-37, 23 Mayıs 1569.

Alba dükünden Krala Brüksel, 8 Ağustos 1569, CODOİN. X V , s. 170.
CODOİN, X C , s. 236-37.
Hayal krıklığı: Raguza arş. dizi Noli e Sicurtâ'da Raguza teknelerinin adları belli ancak iki
yolculuğunu bulabildim, biri Nisan 1563'te Zelanda'dan Livorno'ya; diğeri 4 T e m m u z 1565'te Anvers'den
Raguza'ya. Fakat 6 veya 12 aylık birçok sigorta sözleşmesi güzergâhları belirtmemektedir; üstelik kendilerini
Raguza dışında sigorta ettiren Raguza tekneleri bulunmaktadır. Buna karşılık Securitatum 1564-1571 dizisinde
çok şey buldum, A.d.S., Cenova: Akdeniz'den giderken veya oraya gelirken, Lizbon'dan 3, Cadiz'e 10, kuzeye
5 yolculuk (Rouen, Anvers, İngiltere, Flandre) (1569-70 arası), kuzeye doğru olun bu yolculuklar Cenova'da
sigortalanan Venedik teknelerinin lehine artmaktadır. Türklerle başı belâda olan Venediğin sıkıntılarından
Cenova mı yararlanmaktadır?
 (4*°) Jean D e l u m e a u , L'alun de Rome, s. 241.
(4") L'hirondelle, Mediceo 2080. Paragraf sonuna kadar olan gemiler için aynı atıf.
( 4 *-) M a r c a n t o n i o C o l o n n a ' d a n krala Palermo, 26 Şubat 1 5 8 0 , S i m a n c a s E ° 1149, B ° d e M e n d o z a ' d a n a l d ı ğ ı
haberleri aktarmaktadır.
(•"") Miranda kontu II. Felipe'ye Napoli, 13 T e m m u z 1591 tarihli mektubunda gene, mutlaka zorunlu iaşe
diyecektir, Simancas E° 1093.
( 4 M ) R. Hakluyt, II, 145-146.
( 4 " s ) G . Vivoli, op. cit., III, s. 155.
( 4 8 6 ) L. Stone, An elizabethan: Sir Horacio Palavicino, 1956.
( 4 " ) 23 Eylül 1578, CODOIN, X C I , s. 287-88.
O İbid., s. 398. İşin bütünü hk. bkz., s. 275, 287-88, 360, 375, 387-88, 393.
(49°) Bilanci Generali, 2. dizi, c.I, 1, 439, n . l .
( 4 " ) 29 Kasım 1582, CODOIN, XCI1, s. 436.
( 4 9 2 ) A.d.S., Venedik, Lettere C o m . , 12 ter, 20 Ekim 1589.
( 4 ' 3 ) İki küçük ele alış tarzını bir kenara bırakıyorum: 1° Dieppeliler ve Marsilyalılar İngilizlerin ilk dönüş
yolculuklarında onlara rehberlik yapmış olmalıdırlar. 1573-1584 arasında İngiliz gemilerinin Livorno'ya
vardıkları ve Dieppe'te (bir işaret, 4 Şubat 1574), Calais'de (5 işaret, 3 Şubat 1574, 25 Ocak 1576, 2 Şubat 1576
(iki kere), 14 Ocak 1579), Fransa'da (bir işaret, 12 Ocak 1579), Flandre'da (bir işaret, 10 Ocak 1584),
Zelanda'da (bir işaret, 24 Ekim 1581) yükleme yaptıkları doğrudur. A. de Montchrestien'in bir metni (op. cit.,
1615, s. 226-227) kesine benzemektedir (ama değildir). "40 yıl kadar önce (demek ki 1575'e doğru) ingiliz
tekneleri ne Türkiye, ne de Berberistan'a gidiyorlardı, sadece durakları olan H a m b u r g ve Stade'a gidiyorlardı.
Halâ hayatta olan gemi sahibi Anthoine Girard ve Marsilyalı genç Jean Durant onlara Londra'da ilk açılışı
yaptılar; üstelik ilk gemilerine rehberlik ve kaptanlık yaptılar. Eskiden onlara baharat ve diğer boğaz mallarını
sadece Marsilyalılar getirirdi; ya şimdi..."
2° Venedik ile İngiltere arasındaki uvepasse savaşı çeyrek yüzyıldan fazla sürecektir (C.S.P. Venetian, VII,
s. 542, 544, 545, 548, 549, 550, 552). Bu savaş Luccalı bir tüccara 1576'da Londra'da uve passe getirme tekelinin
verilmesiyle başlamıştır. Tartışmalar, gümrük misillemeleri birbirlerini izlemişlerdir: 1580, 1591, 1592, 1602,
uzlaşma belki 1609'da sağlanmıştır (bkz. Akdeniz..., 1. yay., s. 482, 487-8). Herşeye rağmen Venedik
teknelerinin İngiltere'ye gitmeleri sona ermemiştir.
49J
( ) Bibliyografya atıfları, R.B. Merriman, op. cit., IV, s. 154, dn.3.
( 4 9 5 ) R. Hakluyt, II, s. 136-137.
(496) CODOIN. 439, 28 Kasım 1579.
( 4 9 7 ) Berthier'nin tavsiyeleri, 5 Eylül 1580, Recueil..., s. 36.
( 49 *) İngilizlere karşı Venediklilerle anlaşmalı olarak davranmaktadırlar, Hurault de Maisse'den Krala, 27
T e m m u z 1583, A.E., Venedik 31, f 1 103 v° vd.
(499) CODOIN. XCI, 13 Kasım 1580, s. 523.
(50°) CODOIN. XCI, s. 334, 396, 399, 409; R. Hakluyt, I, 453-54; I. Lubimenko, op. cit., s. 51.
( 5 0 1 ) R. Hakluyt, II. 429.
(502) İbid.. II, 157.
(503) Recueil.... s. 36.
( 5 0 4 ) 15 Mart 1583, Simancas E° 1154.
( ! 0 5 ) Venedik, 2 Haziran 1583, A.d.S., Venedik, 31, f° 15 ve 15 v°.
( ! 0 6 ) Harborne'dan Richard Forster'a Pera, 5 Eylül 1583; R. Hakluyt, II, 172-73.
( 5 0 7 ) A.C. W o o d , op. cit., 17.
(508) İbid.. s. 20.
(509) İbid.. s. 23.
(51°) İbid.
(5n) İbid.
(512) İbid.. s. 36.
513
( ) İbid., s. 39.
( 5 1 4 ) Marsilya'da 1610'da daha 1000 gemi teşhis edilebiliyordu, Paul Masson, op. cit., X X X I .
(515) İbid.. s. XVI.
( 5 1 6 ) A.C. W o o d , op. cit., s. 33, 35.
(!l7) İbid.. s. 31.
( î 1 8 ) A.d.S., Floransa, Mediceo 2079, P 210 ve 210 v°.
( " 9 ) R. Hakluyt, II, 290.
(52°) CODOIN, XCII, s. 455-56.
( 5 2 1 ) R. Hakluyt, II, 271.
( 5 2 2 ) Marsilya Bel. Arş., BB 52, f° 24 v°.
( s 2 3 ) A.d.S., Cenova, L.M. Spagna 10.2419 (t.y.).
( 5 2 4 ) R. Hakluyt, II, 289-290.
( 5 2 5 ) Çok sayıda atıf: Fransızlara karşı korsanlık, P.Masson op. cit., s. X X I V ; Raguzalılara karşı Raguza
Arş. D . d e Foris, VII, P 36 (Messina, 26 Mayıs 1598) N.D. de Lorette adlı nave'nin ele geçirilip yakılması.
İngiliz'in Cagliari açıklarında başka saldırısı, 8 Mart 1594, D . d e Foris, 11, F 127 v° vd.; Zanta yakınlarında
Sainte Trinite et Saint-Jean-Baptiste adlı teknenin ele geçirilmesi, D . d e Foris, V, P 88, 12 Mayıs 1595.
(526) Recueil... s. 53; R. Hakluyt, 11, s. 145-146; CODOIN, XC11, s. 60-61 (24 Haziran 1581).
(527) 22 Nisan 1601, A . N . , K. 1630. Krallık Tüccarı adlı nave'sini 1601 'de Cenova'da bir Raguzalıya
kiralayan Richar Cocaine adlı İngilizin garip macerası, tekneyi kiralayan Türklere karşı korsanlık yapmaya
gitmiştir, Mediceo 1829, P 258.
( 52S ) R. Galluzzi, op. cit.. 111, s. 270.
("*) A.d.S., Cenova, Giunta di Marina, ingiliz konsolosluğu hk. kayıt, tarihsiz.
( 53 °) W. Naude, op. cit., s. 142-143, 331.
( " ' ) Elie Luzac. Richesse de La Hollande, I, 63.
( 5 3 2 ) Johannes Cornelis de J o n g e , Nederland en Venelie, Gravenhagen, 1852, s. 299-302.
( 5 3 3 ) H. VVatjen, op. cit., II, s. 5.
( 5 3 4 ) G. Vivoli, op. cit., III, 181.
(535) İbid., s. 317, atıflar Galluzzi ve Rondınelli, s. 318'e.
(536) İbid.
( 5 3 7 ) Alman teknelerinin Akdeniz'e girişleri hk. üç Raguza belgesi (Diversa de Foris, XV, P 123 v°-124):
Venedik 24 Ekim 1596, sahibi Hamburg'tan Hans E m e n s o l a n , Venediğe Hamburg buğdayı getiren Hilâl adlı
teknenin sigortasına ilişkin ayrıntı; Venedik, 28 Kasım 1596, Sainte Trinite adlı nave'nin Hamburg'ta
sigortalanması, patronu Venediğe buğday getiren Antonio? Luder; Venedik zA Aralık 1596, patronu Girardo
Vestrevuola olan, H a m b u r g buğdayıyla gelen Fortuna Volante teknesine ilişkin benzer ayrıntı. Venedik ile
kuzey arasındaki uzun yolculuk esnasında olaylar meydana gelmektedir böylece D a n t z i g buğdayı yüklü iki
teknenin (patronları Luca ve G i a c o m o Neringhia) yüklerine Lizbon'da elkonulmuştur; tekneler bu kentten mal
yüklemişler ve bunları Venediğe götürdükten sonra, buğday yüklü tekneler gibi demirleme vergisinden
muafiyet talep etmişler ve bu onlara tanınmıştır, A.d.S., Venedik, Cingue Savii, Busta 3, 29 T e m m u z 1597.
(53*) j)er deulsche Seehandel im Mittelmeergebiete bis zu den napoleonischen Kriegen, Neumüns.ter, 1933,
("*) 1600'de İtalya'da halâ Hamburg gemileri vardır, Simancas E° 617.
( 54 °) G. Berchet. op. cit., 157-159.
( 5 4 1 ) J. Denuce, op. cit., s. 17.
(542) İbid., s. 71, fakat "konsolosluk işleri" İngilizler tarafından yapılacaktır.
( 5 4 3 ) G. Berchet, 103.
( 5 4 4 ) J. Denuce, 68.
( 5 4 5 ) Bernardo G o m e z d e Brıto, Historia ıragico-maritimo, Lizbon, 1904-1905, II, s. 506-507, 1604'edoğru.
( 54 *) H. VVatjen, op. cit., s. 55.
( 5 4 7 ) R. Galluzzi, op. cit., 111,270; G. Vivoli, op. cit., IV, s. 7-10; esrarlı bir küçük ayrıntıyı aktarıyorum; 29
Kasım 158 l'de muhtemelen Portekizli olan, Brezilya'dan yüklenmiş, özellikle 460 kantar pauBrasil taşıyan bir
teknenin (Santo Antonio, kaptan Baltasar Dias) Livorno'ya varması. Toskanalılar Brezilya'da kolonizasyon
girişimleri hk. G . G . Guarnieri'nin ilginç ve yetersiz notları, art. cit., s. 24, d n . l .
f 5 4 8 ) A.d.S., Floransa, Mediceo 2079, P 337, 365, bu nave'lerden ilki, Nostra Senorade Monte del Carmine,
Goa'dan gelmekte, 4.000 kantar karabiber getirmektedir; varışı başka herhangi birşey olmaksızın 1610 olarak
kaydedilmiştir. D o ğ u Hindlerden gelen ve 4.170 kantar karabiber, değerli taşlar ve 145 kantar Hind bezi getiren
Nostra Signora di Pieta adlı ikincisinin varış tarihi 14 Ağustos 1610 olarak yazılmıştır.
( 5 4 9 ) A.d.S., Venedik Cingue Savii, busta 6, 15 Kasım 1596, kopya.
( 5 5 0 ) A.C. W o o d , op. cit., s. 43.
( " ' ) Bkz. yukarıda.
( 5 5 2 ) L. Von Pastor, op. cit., Almanca bask., C . X , s. 306.
( 5 5 3 ) "Influences de l'Angleterre sur le declin de Venise au X V I i r siecle", Decadenza economica Veneziana
ne! secolo XVII, G i o r g i o Cini Vakfı, Venedik, 196K s. 183-235.
(" 4 ) Bkz. yukarıda; C.S.P. East Indies, I, s. 107, Ekim 1600, Hindlere yollanan 5 gemi: 1.500 ton, 500
mürettebat. R. Davis.ar/. cit., s. 215: 1628'de Venedik balyozunun dediğine göre "İngilizler daha çok denizci ve
topçu götürüyorlar, savaş için daha çok yer bırakıyorlar"
( ' " ) R. Davis, art. cit., s. 215 (C.S.P Venetian, 2 Ekim 1627).
( " ' ) F. Braudel, "L'economie de la Mediterranee..."a/7. cit., s. 175 vd.
( 5 5 7 ) B M. Sloane, 1572 (1633'e doğru).
("") Zikr., C.R. Boxer op. cit., s. 76 dn. 150 Metin Pedro de Baeza'ya aittir.
( " ' ) Atıflar, Akdeniz..., 1. yay. s. 493.
( 56 °) J.H. Kernkamp Handel o p den vijand 1572-1609, 2 cilt, Utrecht, 1931-1934, ana eser olmaya devam
etmektedir. Bu önlemlerin boşunalığı hk., V. Vazquez de Prada, op. cit., (1596-1598), I, s. 63.
( 5 6 1 ) Cümle'yi Germaine Tillon, Les ennemis complementaires, 1960'dan alıyorum; burada 1955-1962
arasındaki Fransız ve Cezayirliler söz konusudur.
562
( ) 15 50'den beri, V. Vazquez de Prada, op. cit.. I, 48.
(563) İbid.
( 5 6 4 ) A . N . , K 1607 B(B 89).
( 5 6 5 ) Bkz. yukarıda.
 ( 5 M ) Simancas E° 569. P 84 (t.y.).
(567) Sevilla'nın bu ilerleyen "Passivierung" J. van Klaveren, op. cit., s. III vd.'da harika cır ses.lde
açıklanmıştır. Ondan çok ödünç aldım.
( , 6 8 ) 1594, Simancas E° 174.
C") İbid.
("") 18 Ağustos 1595, ibid.
( " ' ) Jacob van Klaveren'in açıklamasını izliyorum, op. cit., s. 116-17.
( 5 7 2 ) Simon Ruiz'in mektuplaşması, Archivio Provincial de Valladolid, A n t o n i o Guttirez'den Sımon R . ı z ' e
Floransa, 20 Mayıs 1591.
( " ' ) Floransa, 20 Mayıs 1591, ibid.
(™) Floransa. 17 Haziran 1591.
( 5 7 5 ) Floransa, 31 Aralık 1590.
P 7 6 ) Floransa, 9 Eylül 1591, ibid.
( 5 7 7 ) Floransa, 26 Haziran 1591.
("*) Floransa, 12 Ağustos 1591.
("") D o n A l o n s o de la Cueva'dan S.M.'ye Venedik, 30 Mayıs 1608, A . N . , K 1678. 43 bis.
(5"°) A.d.S., Venedik, Cinquc Savii. 141. P 44, 22 Mayıs 1602.
(581) İbid..22, P 52, 20 Kasım 1598 ve 16 Ağustos 1602.
( 5 8 2 ) Bkz. II. cilt.
(581) Op. cit.. c.I, s. 63 ve 501. Eser aslında Elie Luzac'a aittir. Veya daha doğrusu Luzac 1765'te
Amsterdam'da yayınlanan Jacques Accarias de Serionne'un eserini ele almıştır.

Birinci cildin sonu