NAIM SYLA

SHUKRI KLINAKU
FIZIKA 6

FIZIKA 6
FIZIKA 6
SHUKRI KLINAKU
·
NAIM SYLA
Shtëpia Botuese

L U A R A S I
P r i sh t i n ë 2 0 0 4
FIZIKA 6 7 8 9

SHKOLLA E MESME E ULTË

1

2
PËRMBAJTJA 1
1. Lënda e studimit të Fizikës, disa nga madhësitë themelore
në Fizikë, trupat dhe sistemet 5
2. Proceset në natyrë dhe matjet e disa madhësive në Fizikë 19
3. Lëvizja dhe bashkëveprimet 37
4. Shtypja dhe rrjedhësit 57
5. Energjia, puna, fuqia dhe makinat e thjeshta 67
6. Dukuritë termike 85
7. Ngarkesat, rrymat dhe magnetet e përhershme 105
8. Përhapja drejtvizore e dritës 121

3
1

4
 1

NË FIZIKË, TRUPAT DHE SISTEMET

LËNDA E STUDIMIT TË FIZIKËS, DISA NGA MADHËSITË THEMELORE
1.1. Natyra, materia dhe substanca
1.2. Vetit themelore të trupave fizikë
Masa, vëllimi dhe dendësia e trupave
1.3. Disa nga madhësitë në Fizikë
Gjatësia
Koha
Masa
1.4. Sistemi fizik
Sistemi diellor
Sisteme themelore të ndërtimit të bimëve, kafshëve dhe njeriut
Qarku elektrik dhe sistemet tjera

Koha nuk ndalet dhe as nuk kthehet prapa. Ajo është e artë.
Të fillojmë dhe të mos vonohemi!
5
1

6
 1
1. Lënda e studimit të Fizikës, disa nga
madhësitë në Fizikë, trupat dhe sistemet

1.1. Natyra, materia dhe substanca

Fig. 1.1. Një pjesë e natyrës

Fig. 1.2. Si t’i dallojmë kripen prej sheqerit

Fig. 1.3. Tri lugë: metali, plastike

dhe druri.

7
 1

Fig. 1.4. Bota bimore dhe

shtazore

Fig. 1.5. Ndryshkja e makinës

Fig. 1.6. Lindja e Diellit

8
 1

Fig. 1.7. Njeriu dhe planeti

1.2. Vetitë themelore të trupave fizik

Fig. 1.8. Copa akulli, uji dhe avujt e

ujit

9
 1

Masa, vëllimi dhe dendësia e trupave

Fig. 1.9. Masa të ndryshme të

lëngut të njëjtë.

Fig. 1.10. Kube me vëllime të

ndryshme

10
 1

Fig. 1.11. Masa e tri kubeve prej 1dcm3 të

trupave të ndryshëm fizik.

m

V

Fig. 1.12. Ndërtesat me lartësi të

1.3. Disa nga madhësitë në Fizikë ndryshme

11
 1

Fig. 13. a. Metri i zakonshëm,

b. metri i rrobaqepësit dhe
c. metri për matjen e gjatësive
të mëdha.

12
 1

Fig. 1.14. Një model i orës

Fig. 1.15. Kalendari

Fig. 1.16. Koha e gurit

13
 1

Fig. 1.17. Trupi krahasues a b c

për kilogramin

Fig. 1.18. Disa lloje të peshoreve:

a. peshorja laboratorike
b. peshorja me spirale,
c. peshorja për matje të
masës së bebave
d. peshorja për matjen e
masës sonë,
f. peshorja për matjen e
masës së kamionit.

d f

1.4. Sistemi fizik

Fig. 1.19. Bashkësia familjare

14
 1

Fig. 1.20. Sistemi i hapur dhe i

mbyllur – familja e bletës

Fig. 1.21. Ena e

mbyllur me gaz

15
 1
Sistemi diellor

Fig. 1.22. Sistemi diellor

Sisteme themelore të ndërtimit të bimëve, kafshëve dhe njeriut

Fig. 1.23. Sistemi

për prodhimin e
ushqimit te bima

16
 1

Fig. 1.24. Sistemi i eshtrave Fig. 1.25. Sistem nervor te

njeriu

Qarku elektrik
Fig. 1.26. Qarku elektrik
a. i hapur dhe
b. i mbyllur

Fig. 1.27. Rrjeti elektrik në shtëpi

17
 1

Fig. 1.28. Shembull i sistemit të

ujësjellësit

Fig. 1.29. Një pjesë e sistemit

të ngrohjes

Fig. 1.30. Një pjesë e sistemit të

kanalizimit

Fig. 1.31. Rruga e kombit me hyrje

dhe dalje në rrugët dytësore

18
 2

PROCESET NË NATYRË DHE MATJET E DISA MADHËSIVE NË FIZIKË

2.1. Natyra dhe njeriu
2.2. Ndryshimet e trupave në natyrë
2.3. Proceset e kthyeshme dhe të pa kthyeshme
Proceset ciklike
2.4. Matja e madhësive në Fizikë
2.5. Matja eksperimentale e disa madhësive në Fizikë
Matja e masës
Matja e gjatësisë
Matja e kohës
Përcaktimi i dendësisë të trupave të ngurtë me formë jo të rregullt
2.6. Saktësia e matjeve. Vlera mesatare.

A mundemi gjysmën e djegur të këtij druri ta rikthejmë në jetë,

pra të jetë e njëjtë si gjysma tjetër?

19
2

20
 2
2. Proceset në natyrë dhe matjet e disa
madhësive në Fizikë

2.1. Natyra dhe njeriu

Fig. 2.1. Ndotja e Tokës, ujit dhe

ajrit

Fig. 2.2. Parku - dora e njeriut

21
 2
2.2. Ndryshimet e trupave në natyrë

Fig. 2.3. Tavolina e drurit

Fig. 2.4. Prodhimi i dërrasave prej drurit

të pishës

Fig. 2.5. Ndryshimet kimike

22
 2

Fig. 2.6. Ndryshimet biologjike në jetën e njeriut

2.3. Proceset e kthyeshme dhe të pa kthyeshme

23
2

Fig. 2.7. Zgjatja e sustës

Fig. 2.8. Rrjedhja e ujit

24
 2
Proceset ciklike

Fig. 2.9. Procesi ciklik i ujit në

natyrë:
1.Dielli, 2.Uji i oqeaneve, detrave,
liqeneve dhe lumenjve, 3.Avullimi i
ujit, 4.Avullimi nga bimët, 5.Retë,
6.Shiu, 7.Bora, 8.Rrjedhjet e ujit,
9.Malet, 10.Ujërat sipërfaqësor dhe
nëntokësor,

Fig. 2.10. Riciklimi i letrës:

Riciklimi 1. Druri, 2. Fabrika, 3. Letra- prodhim
final, 4.Shfrytëzimi i letrës, 5. Mbledhja
e letrave të përdorura

25
2

Fig. 2.11. Riciklimi i plastikës Fig. 2.12. Grumbullimi Fig. 2.13. Grumbullimi i kënaçeve.
mbetjeve metalike

26 Fig. 2.14. Simboli i produkteve të

cilat mund të riciklohen
Fig. 2.15. Kontejnerët për vendosje të mbetjeve të
riciklueshme
2.4. Matja e madhësive në Fizikë
2

Fig. 2.16. Peshorja

2.5. Matja eksperimentale e disa madhësive në Fizikë

27
2

Fig. 2.17. Marrëdhëniet e madhësive

matëse për masë

Fig. 2.18. Peshorja me tregues

28
 2

Fig. 2.19. Peshorja elektronike

Fig. 2.19. Peshorja elektronike

Fig. 2.21. Noniusi dhe vida

Fig. 2.22. Matja e dimensioneve

të rrobaqepësi

29
 2

Fig. 2.23. Marrëdhënia e

njësive matëse të gjatësisë

Fig. 2.24. A dhe C shikimi jo i

drejtë. B shikimi i drejtë

Fig. 2.25. a. Matja e saktë e

gjatësisë, b. Matja jo e saktë e
gjatësisë

Fig. 2.26. Llogaritja e sipërfaqes dhe vëllimit të trupave në

formë katrore përkatësisht kuboide Fig. 2.27. Vëllimi prej një litri

30
 2

Fig. 2.28. Marrëdhëniet e njësive matëse për sipërfaqe dhe vëllim

Fig. 2.29. Ora diellore

Tab. 2.1. Njësit matëse të kohës

dhe marrëdhëniet mes tyre

31
 2

Fig. 2.30. Kronometri.

Fig. 2.31. Kronometri i Fig. 2.32. Rekordi në vrapim Fig. 2.33. Orëtari
celularit.

32
Përcaktimi i dendësisë së trupave të ngurtë me formë jo të
rregullt
2

Fig. 2.34. Përcaktimi i vëllimit

të trupave me formë jo të
rregullt

Fig. 2.35. A dhe C shikimi jo i

drejtë. B shikimi i drejtë
1 L 1 L 1 dm3
V  10mL  10    0.01dm3
1000 100 100

m

V

33
2
2.6. Saktësia e matjeve. Vlera mesatare

m1  m2  m3  m4  m5

5

1.52kg  1.51kg  1.53kg  1.50kg  1.49kg

 1.51kg
5
34
 x1  x2  x3    m  xn
2
xmes 
n

35
2

36
 3

LËVIZJA DHE BASHKËVEPRIMET

3.1. Lëvizja dhe sistemi i krahasimit
Shpejtësia mesatare
Lëvizja e njëtrajtshme drejtvizore
3.2. Forca
Ndryshimi i gjendjes së lëvizjes
Bashkëveprimet (ndërveprimet) me kontakt
Bashkëveprimet në distancë
Pesha e trupit
Rënia e lirë. Forca e rëndesës, e fërkimit dhe elastike
Çfarë mund të bëjmë me forcë?
Matja e masës dhe e peshës
Raste të veprimit të disa forcave

Kjo është një pjesë e kryeqytetit tonë. Qyteti është i madh. Nëse duam të
takohemi, paraprakisht duhet të merremi vesh ku dhe kur. Si ta bëjmë këtë? 37
3

38
 3
3. Lëvizja dhe bashkëveprimet

3.1. Lëvizja dhe sistemi i krahasimit

Fig. 3.1. Biblioteka Kombëtare në

Prishtinë dhe Opera në Tiranë, sistemi i
krahasimit

Fig. 3.2. Trajektorja dhe rruga

39
 3 ë

Fig. 3.3. Pajisja në auto e cila na ndihmon

të gjejmë rrugën

Fig. 3.4. Trajektorja rrethore

Fig. 3.5. Shtëpia dhe plani i saj.

Shpejtësia mesatare

40
 3
s
v
t

m
s
km
h

s 252km km s 252km km
v1    63 v2    56
t 4h h t 4.5h h

km
h
Fig. 3.6. Treguesi i shpejtësisë në
makinë

Fig. 3.7. Shenja për kufizim

shpejtësisë në rrugë

41
 3
Lëvizja e njëtrajtshme drejtvizore

s1 30m m s 30m m
v1   2 v2  2  2
t 15s s t 15s s

s2 30m m s4 30m m
v3   2 v4   2
t 15s s t 15s s

v1  v2  v3  v4

0m 30m 60 m 90 m 120 m

12 12 12 12 12
9 3 9 3 9 3 9 3 9 3
6 6 6 6 6
6
Fig. 3.8. Lëvizja e njëtrajtshme drejtvizore

Tabela 3.1.
s [m] 30 60 90 120
t [s] 15 30 45 60

v[m/s] 2 2 2 2

Fig. 3.9. Duke pirë kafe

në aeroplan.

42
 3

3.2. Forca

Fig.3.10. Ndryshimi i
a. s sipas t, dhe
b. v sipas t.

Fig. 3.11. Veprimi për ta fut në gjendje lëvizje

makinën me defekt

43
 3
Fig. 3.12. Veprimi në dy rezervuar me
ujë me masa të ndryshme

Fig. 3.13. Lëvizja e barkës në lum

Fig. 3.14. Tuneli i Kalimashit

Fig. 3.15. Skulptura

44
Ndryshimi i gjendjes së lëvizjes 3

v0

v0 v

t t

v
a
t

m/s m
a  2
s s

45
3
F  ma

1m
1N  1kg
1s 2

Bashkëveprimet (ndërveprimet) me kontakt

Fig. 3.16. Shembull i forcës në tërheqje dhe shtyrje

Fig. 3.17. Gdhendja e drurit

46
 3
Bashkëveprimet në distancë

Fig. 3.18. Bashkëveprimi në distancë

– graviteti

Fig. 3.19. Toka tërheq trupat nga të

gjitha anët e saj

Fig. 3.20. Tullumbacja tërheq copëza letre Fig. 3.21. Tërheqja e currilit të ujit
pas fërkimit në leckë të leshtë nga krehri i elektrizuar

47
 3

Fig. 3.22. Magneti duke Fig. 3.23. Çekani me magnet Fig. 3.24. Kaçavida me magnet e orëtarit
tërhequr gozhdat metalike

Pesha e trupit

Fig. 3.25. Veprimi i sferave të njejta por me dimensione të

ndryshme në bazë të njejtë

48
 3

Fig. 3.26. Veprimi i trupave në

peshoren me spirale

Fig. 3.27. Pesha e varur në duar

Q  m g

49
 3

Fig. 3.28. Ndryshimi i gjendjes së

lëvizjes nën ndikimin e forcës
tërheqëse të Tokës.

Fig. 3.29. Lëvizja e astronautit në Rënia e lirë. Forca e rëndesës, e fërkimit dhe
Hënë. elastike

Fig. 3.30.
Eksperimenti i
Fig. 3.31. Rënia e
Galileit në kullën e
mollës nga dega
Pizës

50
 3

Fig. 3.32. Rënia jo e

lirë dhe e lirë

Fig. 3.33. Forca e rëndesës

Fig. 3.34. Këpucë dimri

51
 3

Fig. 3.35. Sipërfaqet e kontaktit të dy

trupave

Fig. 3.36. Ndërrimi i vajit te motori i

makinës

Fig. 3.37. Duke e tërhequr, shtypur dhe gjatësia fillestare e sustës

Fig. 3.38. Susta elastike te porta e

oborrit

52
Çfarë mund të bëjmë me forcë?

Fig. 3.39. Ndryshimi i gjendjes së lëvizjes,

a) duke shtyrë makinën, b) duke tërhequr sajën

Fig. 3.40. Ngritja e peshave Fig. 3.41. Shtrydhësja e frutave

në ndërtimtari

53
 3
Matja e masës dhe e peshës

Fig. 3.42. Fig. 3.43. Matja e peshës

Dinamometra me me
shkallë matje deri në Dinamometër
30N dhe 50N

Raste të veprimit të disa forcave

Fig. 3.44. Loja me litar Fig. 3.45. Kahu i forcave

gjatë shtyrjes së karrocës

→
54
 3

Fig. 3.46. Tërheqja e sajës së eskimezëve prej

qenve

Fig. 3.47. Veprimi vetëm i peshës

në karrocë

55
3

56
 4

SHTYPJA DHE RRJEDHËSIT

4.1. Përkufizimi i shtypjes
4.2. Shtypja në lëngje
Paradoksi hidrostatik
Ligji i Paskalit
Zbatime
4.3. Shtypja në gazra
Shtypja atmosferike
Eksperimenti i Toriçelit
Matja e shtypjes
Lëvizja e ajrit nën ndikimin e temperaturës

a b

Çfarë dallime po vëreni ndërmjet veprimeve në rastin a dhe b??

57
4

58
 4
4. Shtypja dhe rrjedhësit

4.1. Përkufizimi i shtypjes

Fig. 4.1. Lëvizja nëpër borë

F
S
Fig. 4.2. Ngulitja e
gozhdës
F
P
S

1N
1Pa 
1m2 Fig. 4.3. Gota me ujë dhe bombola me gaz

59
 4
4.2. Shtypja në lëngje

Fig. 4.4. Shtypja e gazit në

muret e enës

Fig. 4.5. Shtypja e lëngut në

fundin e enës

Fig. 4.6. Shtypja në varësi të sasisë Fig. 4.7. Shtypja në

së ujit dhe llojit të tij varësi të thellësisë

-
-
60 -
 4
Paradoksi hidrostatik

Fig. 4.8. Paradoksi hidrostatik

Fig. 4.9. Enët Fig .4.10. Skema e shtrirjes se

komunikuese ujësjellësit

Fig. 4.11. Gypi për nivelizim

Ligji i Paskalit

61
4

Fig. 4.12. Përcjellja e shtypjes te fluidet Fig. 4.13. Fryrja e tullumbaces

Zbatime

FA FB

S A SB

SA
FA  Q
SB

Fig. 4.14. Presa hidraulike

62
 4

4.3. Shtypja në gazra

Fig. 4.15. Freni hidraulik

Fig. 4.16. Shtypja e gazit

Fig. 4.17. Fryrja e gomës te

vullkanizeri

Shtypja atmosferike

63
 4

Fig. 4.18. Shtypja e mbështjellësi Fig. 4.19. Shtypja atmosferike Fig. 4.20. Gypi i mbushur me
atmosferikë fluid

Eksperimenti i Toriçelit

Fig. 4.21. Metoda e Toriçelit

64
 4
Matja e shtypjes

Fig. 4.22. a. b.
Barometri me Fig. 4.23. a. Skema, b. Pajisja
zhivë

Lëvizja e ajrit nën ndikimin e temperaturës

65
4

Fig. 4.24. Lëvizja e ajrit gjatë verës dhe dimrit

Fig. 4.25. Pompa e ujit

66
 5

ENERGJIA, PUNA, FUQIA DHE MAKINAT E THJESHTA

5.1. Energjia dhe trajtat e saj
Energjia mekanike
Puna mekanike
Elektriciteti bartës i energjisë
Energjia kimike, biologjike dhe jeta
Energjia ruhet
5.2. Shndërrimi i energjisë mekanike në punë
Fuqia
5.3. Energjia diellore
5.4. Energjia shkakton ndryshime
5.5. Burimet e energjisë dhe ndikimet në mjedis
5.6. Makinat e thjeshta
Parimi i punës së makinave të thjeshta

A mund të ndodhë kjo?

67
5

68
 5
5. Energjia, puna, fuqia dhe makinat e
thjeshta

5.1. Energjia dhe trajtat e saj

Fig. 5.1. Energjia mekanike

Fig. 5.2. Një lloj i orës për matje të

energjisë së shpenzuar elektrike

69
 5

Fig. 5.3. Shuma e energjive të

grimcave përbën energjinë e
brendshme të gazit

Fig. 5.4. Hedhja e kripës në akull

Fig. 5.5. Një kombinim i ushqimit

natyror.

Fig. 5.6. Prodhimi i energjisë

elektrike me ndihmën e erës

70 Fig. 5.7. Shfrytëzimi i

energjisë së ujit- mulliri i ujit
 5
Energjia mekanike

Fig. 5.8. Lëvizja e biçikletës dhe energjia e saj

mv 2
Ek 
2 71
5 E  E p  Ek  mgh 
mv 2
2

Puna mekanike

a. b.

Fig. 5.9. Duke e shtyrë karrocën,

a. e zbrazët dhe b. e mbushur me mall

Fig. 5.10. Puna

72
 5
A F s

Elektriciteti bartës i energjisë

Fig. 5.11. Bartësit e energjisë elektrike në

telin metalik

a. b. c. .

Fig. 5.12. Energjia kimike

a. Uji i pijes i pazëvendësueshëm, b. prodhimet e qumështit dhe vezët
c. prodhimet e drithërave, frutave dhe perimeve.

73
 5 Energjia kimike, biologjike dhe jeta

Fig. 5.13. Shembuj të

shfrytëzimit të energjisë
kimike

Fig. 5.14. Në natyrë Fig. 5.15. Cicërima e zogut në

natyrë

74
 5
Energjia ruhet

Fig. 5.17. Lëvizja e makinës-

Fig. 5.16. Mikseri – shndërrimi i shndërrimi i energjisë së benzinës
energjisë elektrike në mekanike në mekanike dhe nxehtësi

5.2. Shndërrimi i energjisë mekanike në punë

75
 5

Fig. 5.18. Shndërrimi i

energjisë mekanike në punë Fig. 5.19. Hidrocentrali, shembull i shndërrimit të energjisë së ujit në punë

Fuqia

Fig. 5.20. Dy enë me vëllim të njëjtë për të

vluar ujin

76
 P
E
t
5
A
P
t

W 1W
1J
1W 
1s
Fig. 5.21. Dy makina me fuqi të ndryshme
kW
MW
W W
W

5.3. Energjia diellore

Fig. 5.22. Pastrimi ajrit nga bima

77
 5

Fig. 5.23. Panelet diellore- Fig. 5.24. Djegia nga rrezet e diellit Fig. 5.25. Thatësira.
shndërrimi i energjisë diellore
në elektrike

5.4. Energjia shkakton ndryshime

Fig. 5.26. Dhoma rrëmujë

Fig. 5.27. Veprimi i buldozerit varet

nga rezervuari i naftës

78
 5

a b c

Fig. 5.28. Ndotja e ambientit gjatë djegies së: a. qymyrit, b. benzinës dhe naftës, c. gazit

5.5. Burimet e energjisë dhe ndikimet në

mjedis

Fig. 5.29. Zjarri prej druve të

thata

Fig. 5.30. Frigoriferi në Saharë Fig. 5.31. Anija me vela

79
5

5.6. Makinat e thjeshta

80
 5

Fig. 5.32. Ngritja e fuqisë me ujë.

Parimi i punës së makinave të thjeshta

Fig. 5.33. Llozi

Fig. 5.34. Aplikim i llozit

b
F
a
Q 81
 5

Fig. 5.35. Gjeometria e rrafshit të

pjerrtë

Fig. 5.36. Shembuj të aplikimit të rrafshit të pjerrtë

Fig. 5.37. Shkallët me pjerrtësi Fig. 5.38. Rrotë jo lëvizëse Fig. 5.39. Kombinimi i rrotave jo lëvizëse
të madhe dhe lëvizëse

l
s

82
 5

Fig. 5.40. Ngarkimi dhe shkarkimi

në limane

Fig. 5.41. Pyka Fig. 5.42. Vendosja e pykës për të Fig. 5.43. Çarja e drurit
mbajtur peshën (derën gjatë me pykë
montimit) në pozitë të caktuar

83
5

84
 6
6.1. Ndërtimi grimcor i substancës

DUKURITË TERMIKE
6.2. Energjia e brendshme e trupave ë
Temperatura dhe energjia e brendshme
Temperatura dhe energjia e lëvizjes
Transferimi i energjisë së brendshme
6.3. Matja e temperaturës
Matja e temperaturës së atmosferës
Termometri me alkool
Termometri mjekësor
6.4. Trupat me nxehtësi të ndryshme në kontakt
Ndikimi i nxehtësisë ne vetit fizike të trupave
6.5. Këmbimi i nxehtësisë
Përcjellshmëria
Rrymimi
Rrezatimi
6.6. Makinat termike

Si shpjegohet jeta e peshqve në ujë, nën akull? 85

a b
6

86
 6
6. Dukuritë termike

6.1. Ndërtimi grimcor i substancës

Fig. 6.1. Grumbulli i rërës

Fig. 6.2. Grimcat e ujit

Fig. 6.3. Fija e flokut e zmadhuar me

mikroskop

Fig. 6.4. Atomet dhe molekula

87
 6
Fig. 6.5. Distanca mes atomeve ose
molekulave të trupat fizik ne gjendje të
ngurtë, lëngët dhe gaztë

Fig. 6.6. Forca tërheqëse dhe shtytëse mes atomeve

Fig. 6.7. Përzierja e molekulave të ujit me të

ngjyrës

Fig. 6.8. Parfumosja e dhomës Fig. 6.9. Njollat në këmishë

88
6.2. Energjia e brendshme e trupave
6

mi vi2
Ei  Ek ,i  E p ,i   E p ,i
2

mi
vi

Ei

U  E1  E2  E 3 .....  Ei

89
 6

Temperatura dhe energjia e brendshme

Fig. 6.10. Thyeja e kavanozit
prej qelqit gjatë shkrirjes së
akullit

Fig. 6.11. Ushqimi dhe pija burim i

energjisë sonë

Fig. 6.12. Djersitja pas aktiviteti fizik Fig. 6.13. Fryrja dhe shfryrja e tullumbaces në ujë të nxehët
përkatësisht akull

90
 6

Fig. 6.14. Njëra nga gjellat për sezonin

dimëror

Temperatura dhe energjia e lëvizjes Fig. 6.15. Kalorit e një jogurti prej 150g.

91
 6

Fig. 6.16. Çaji i vendosur në gotën me ujë të

ftohët dhe të nxehtë

Fig. 6.17. Pëlcitja e tullumbaces nën

ndikimin e flakës së qiriut

Transferimi i energjisë së brendshme

Fig. 6.18. Qymyri dhe ndezja e tij

92
 6

Fig. 6.19. Hiri i qymyrit

6.3. Matja e temperaturës

Fig. 6.20. Termometri i Zhivës

Fig. 6.21. Metoda e

Celsiusit për përcaktimin
e temperaturës

93
 6 t [ K ]  273.15  t[ 0C ]

Fig. 6.22. Fig. 6.23. Pamje e Institut meteorologjik të

Termometri për Kosovës
matjen e
temperaturës ditore

Fig. 6.24. Harta me Fig. 6.25.

parashikim te motit Termometri me
në Shqipëri alkool

94
 6

Fig. 6.26. Termometri mjekësor

Fig. 6.27. Matja e temperaturës së trupit

Fig. 6.28. Disa llojet të termometrave

mjekësor

95
 6
6.4. Trupat me nxehtësi të ndryshme në kontakt

Fig. 6.29. Kalimi i nxehtësisë prej trupit A në B

Fig. 6.30. Lagia e qafës para se të

futeni në ujë

Ndikimi i nxehtësisë ne vetit fizike të trupave

Fig. 6.31. Rrjeti për

shpërndarje të energjisë
elektrike

96
 6

Fig. 6.32. Vazhdimi i shinave

Fig. 6.33. Shtrembërimi i shinave Fig. 6.34. Vendi ku Fig. 6.35. Bymimi dhe tkurrja e sferës metalike
si rezultat i bymimit të tyre bashkohen pjesë të urës

97
 6

Fig. 6.36. Ndikimi i temperaturës në dy metale Fig. 6.37. Termometri bimetalik

të ndryshme

98
 6

Fig. 6.38. Varësia e dendësisë së ujit nga temperatura

Fig. 6.39. Shpërndarja e temperaturave të ujit

gjatë verës dhe dimrit

Fig. 6.40. Luga për përzierje Fig. 6.41. Përcjella e Fig. 6.42. Izolimi termik i shtëpisë me
të gjellës. nxehtësisë te shufra metalike stiropor

6.5. Këmbimi i nxehtësisë

99
 6

Fig. 6.43. Shporeti dhe hapësira

rrethuese me pllaka qeramike

Fig. 6.44. Ena me ujë duke vluar

mbi zjarr

Fig. 6.45. Përhapja e nxehtësisë

me rrymim

100
 6

Fig. 6.46. Ventilatori Fig. 6.47. Nën rrezet e Diellit

Fig. 6.48. Ngrohja e zogjve Fig. 6.49. Tri mënyrat e këmbimit të

me llambë elektrike nxehtësisë

101
 6
6.6. Makinat e thjeshta termike

Fig. 6.50. Skema e punës së Fig. 6.51. Skema dhe foto e trenit me avull
makinë me avull

Fig. 6.52. Motori me djegie të brendshme

ƞ
Q1  Q2 T1  T2
 
Q1 T1

Fig. 6.53. Motori me djegie të brendshme

102
 6

Fig. 6.54. Makina dhe motori i saj Fig. 6.55. Mbushja me ujë ose antifriz e pajisjes
për ftohje të motorit të makinës

103
6

104
 7

NGARKESAT, RRYMAT DHE MAGNETET E PËRHERSHME

7.1. Elektriciteti veti e materies
Elektriciteti dhe ndërtimi lëndës
Mënyrat e ngarkimit të trupave me elektricitet
Përçuesit dhe veçuesit
7.2. Rryma elektrike
Burimet dhe shpenzuesit e rrymës elektrike
Qarku elektrik
7.3. Veprimet e rrymës elektrike
Veprimi magnetik.
Veprimi termik ose i nxehtësisë
Veprimi kimik
Veprimi optik
Veprimi mekanik
Veprimi në botë e gjallë
7.4. Magnetet e përhershëm dhe të rrymës elektrike
Magnetet e përhershëm
Toka magnet i përhershëm
Magnetet e rrymës elektrike
Ndikimi i magneteve në trupa

Shpezët shtegtarë kalojnë kilometra të tëra duke fluturuar.

Si orientohen ato? 105
7

106
 7
7. Ngarkesat, rrymat dhe magnetet e
përhershme

7.1. Elektriciteti veti e materies

Figura 7.1. Qelibari tërheq pupla

Fig. 7.2. Tërheqja dhe shtyrja e trupave

të elektrizuar

Fig. 7.3. Kompensimi i elektriciteteve

gjatë tërheqjes

107
7 Elektriciteti dhe ndërtimi lëndës

Fig. 7.4. Modeli i atomit

108
 7
Mënyrat e ngarkimit të trupave me elektricitet

Fig. 7.5. Mënyra e

elektrizimit

Fig. 7.6. Elektroskopi Fig. 7.7. Elektroskopi i thjeshtë Fig. 7.8. Përçuesit dhe veçuesit

109
7
Përçuesit dhe veçuesit

7.2. Rryma elektrike

Fig. 7.9. Ndërtimi i metalit Fig. 7.10. Lëvizja e elektroneve nën

ndikimin e krehrit të elektrizuar

Fig. 7.11. Rryma e ujit

110
 7
Burimet dhe shpenzuesit e rrymës elektrike

Fig. 7.12. Një lloj i

baterisë

Fig. 7.13. Brendia e

baterisë

Fig. 7.14. Bateria prej 9V

111
 7 ë

Qarku elektrik

Fig. 7.15. Një qark elektrik Fig. 7.17. Vendosja e katër baterive
në pajisje

Fig. 7.16. Skema dhe kombinimi

praktik i dy baterive

Fig. 7.18. Për aparatin për matje të

sheqerit nevojitet bateri prej 3V

112
 7

Fig. 7.19. Lidhja e dy llambave

Fig. 7.20. Lidhja e

shpenzuesve në kabllon
vazhdues

Fig. 7.21. Djegia e kabllos,

pasoj e mbi ngarkesës

7.3. Veprimet e rrymës elektrike

113
 7

Fig. 7.23. Elektromagneti Fig. 7.24. Disa pajisje shtëpiake te të cilat kemi efektin termik të rrymës
elektrike: nxehësja, shporeti, bojleri, frigoriferi

3 0 Fig. 7.25. Mbushja e laptopit

me rrymë

Fig. 7.26. Qyteti natën

114
 7

Fig. 7.27. Llambat elektrike

Fig. 7.28. Disa nga pajisjet të cilat

shfrytëzojnë rrymën elektrike për punë:
mikseri, mulliri i kafes, kositësja e barit
dhe përzierësja e betonit

Fig. 7.29. Kontakti me prizën

115
7

Fig. 7.30. Djegia e lëkurës së Fig. 7.31. Mjeshtri i Fig. 7.32. Legjenda për magnetin
dorës nga rryma elektrike rrymës elektrike

7.4. Magnetet e përhershëm dhe të rrymës elektrike

116
 7

Fig. 7.34. Forma të magneteve shkollor

Fig. 7.33. Dy magnet të Fig. 7.35. Forma të ndryshme
përhershëm të magneteve të përhershëm

Fig. 7.37. Vërtetimi i

ekzistencës së fushë magnetike

Fig. 7.36. Polet e magnetit Fig. 7.38. Vijat e fushës

magnetike

117
 7

Fig. 7.39. Fusha magnetike e Tokës

Fig. 7.40. Orientimi i zogjve

shtegtar, balenave dhe aeroplanit
me ndihmën e fushë magnetike

118
 7
Ndikimi i magneteve në trupa
fizik

Fig. 7.41. Prodhimi i magneteve permanent

Fig. 7.42. Magnetet me rrymë

Fig. 7.43. Aplikimi i
magneteve me rrymë

Fig. 7.44. Fusha Fig. 7.45. Aplikimi i

magnetike depërton magnetit për mbyllje të
dërrasën e drurit dyerve të mobileve

119
7

120
 8

PËRHAPJA DREJTVIZORE E DRITËS

8.1. Drita dhe burimet e saj
8.2. Përhapja drejtvizore e dritës
Hija dhe gjysmëhija
Zënia e Diellit dhe Hënës
Reflektimi dhe thyerja e dritës
Indeksi i thyerjes
Reflektimi i dritës
Thyerja e dritës
8.3. Instrumentet e thjeshta optike
Pasqyrat e rrafshëta
Thjerrat
Llupa
Periskopi
Teleskopi
8.4. Ngjyrat e dritës së Diellit

Mbi sipërfaqe të ujit gjendet një insekt, të cilin peshku e shënjon për gjah.
Mirëpo ai duhet të dijë saktë se ku gjendet ai, sepse kjo “lojë” nuk zgjatë
shumë.
Çfarë mendoni ju,në cilën nga pozitat gjendet insekti, në 1 apo 2? 121
8

122
 8
8. Përhapja drejtvizore e dritës

8.1. Drita dhe burimet e saj

Fig. 8.1. Ndikimi i dritës Fig. 8.2. Pse e shohim librin?

në zhvillimin e lules

Fig. 8.3. Pse nuk e shohim Fig. 8.4. Disa nga burimet e
librin? dritës

123
8

Fig. 8.5. Kontrolli te Fig. 8.6. Disa pjesë të Fig. 8.7. Dy llamba me shkëlqim të
oftamotologu makinës dhe vetit e tyre ndryshëm
optike

Fig. 8.8. Kuzhina e ndriçuar me flakë qiri dhe llambë elektrike

124
 8
8.2. Përhapja drejtvizore e dritës

Fig. 8.9. Rrezet e Diellit Fig. 8.10. Përhapja

drejtvizore e dritës

Hija dhe gjysmëhija

125
8
Fig. 8.12. Madhësia e hijes
varësisht prej pozitës së burimit të
dritës
Fig. 8.11. Hija

Fig. 8.13. Ora diellore

Fig. 8.15. Varësia e gjysmëhijes prej madhësisë së llambës

Fig. 8.14. Hija dhe gjysmëhija

126
 8
Zënia e Diellit dhe Hënës

Fig. 8.16. Zënia e Diellit Fig. 8.17. Vrojtimi i zënies së Fig. 8.18. Zënia e Hënës
Diellit

Fig. 8.19. Drita e reflektuar ju

verbon

Fig. 8.20.a. Reflektimi dhe

shpërhapja
Fig. 8.20.b. Dy foto të
ndryshme të njëjtit vend.
Reflektimi dhe shpërhapja

Reflektimi dhe thyerja e dritës

127
8 n
c
v

Fig. 8.21. Realizimi eksperimental i Fig. 8.22. Ligji i reflektimit Fig. 8.23. Lapsi “thyhet” në
reflektimit të dritës. gotën me ujë

128