Akt W Malarstwie

67596589449145
67
zakupiono w sklepie: Empik.com
identyfikator transakcji: 10101704808903
e-mail nabywcy: agnieszka.uchman@op.pl
znak wodny:
67596589449145
67
AKT
ANNA EKIELSKA
w malarstwie
67596589449145
67
AKT W MALARSTWIE | OSOBOWOŚCI XX I XXI WIEKU
Louis-Jean-François Lagrenée, Wenus i Mars (Alegoria pokoju), 1770 rok

2 (J. Paul Getty Museum, Los Angeles, USA)
67596589449145
67
OSOBOWOŚCI XX I XXI WIEKU | AKT W MALARSTWIE
3
67596589449145
67
WSTĘP:::::::::::::::::::::::::::::: 7
CZYM JEST AKT?:::::::::::::::::::::::::::::::8
WZORCE ANTYCZNE:::::::::::::::::::::::22
ŚREDNIOWIECZE:::::::::::: 27
WYGNANIE Z RAJU:::::::::::::::::::::::::28
DÜRER I CRANACH. LUKRECJA::::::42
RENESANS
I MANIERYZM::::::::::::::::: 51
BOTTICELLI. NARODZINY WENUS::::52
GIORGIONE. ŚPIĄCA WENUS::::::::::54
TYCJAN. WENUS Z URBINO::::::::::::58
RAFAEL. LA FORNARINA:::::::::::::::::62
CORREGGIO I BRONZINO.
MANIERYSTYCZNA NIMFA::::::::::::::64
LEONARDO. CZŁOWIEK
WITRUWIAŃSKI:::::::::::::::::::::::::::::::68
MICHAŁ ANIOŁ. SĄD OSTATECZNY:::70
BAROK I ROKOKO::::::::::: 75
RUBENS. ZUZANNA I STARCY::::::::76
POUSSIN. APOLLO I NIMFA::::::::::::82
REMBRANDT. BETSABE::::::::::::::::::84
VELÁZQUEZ.
WENUS Z LUSTREM:::::::::::::::::::::::88
CARAVAGGIO. BACHUS:::::::::::::::::::90
WATTEAU I BOUCHER.
DAMA W BUDUARZE:::::::::::::::::::::::94
NEOKLASYCYZM::::::::::: 101
ACHILLES I ODALISKA:::::::::::::::::: 102
AKADEMIZM
I ROMANTYZM:::::::::::::: 109
ROMANTYZM. TRATWA MEDUZY::: 110
GOYA. MAJA:::::::::::::::::::::::::::::::::: 114
COURBET I CABANEL. WENUS
Z PARYSKIEGO SALONU:::::::::::::::: 116
IMPRESJONIZM
I POSTIMPRESJONIZM:::: 125
MANET. OLIMPIA:::::::::::::::::::::::::: 126
IMPRESJONIŚCI. MYJĄCA SIĘ::::::: 132
67596589449145
67
CÉZANNE.
WIELKIE KĄPIĄCE SIĘ:::::::::::::::::: 136
SEURAT. MODELKI ::::::::::::::::::::::: 138
GAUGUIN. NEVERMORE::::::::::::::: 140
TOULOUSE-LAUTREC.
BADANIE MEDYCZNE::::::::::::::::::: 144
MUNCH. MADONNA::::::::::::::::::::: 148
CELNIK ROUSSEAU.
AKT W DŻUNGLI::::::::::::::::::::::::::: 152
WSPÓŁCZEŚNI
MISTRZOWIE:::::::::::::::: 157
MATISSE I PICASSO.
AKT NIEBIESKI
I PANNY Z AWINIONU::::::::::::::::::: 158
DUCHAMP. AKT NA SCHODACH:::: 166
LÉGER. AKT MECHANICZNY::::::::: 172
MODIGLIANI. AKT::::::::::::::::::::::::: 174
KLIMT. DANAE:::::::::::::::::::::::::::::: 178
MUCHA I BEARDSLEY.
PLAKAT I ILUSTRACJA::::::::::::::::::: 182
OSOBOWOŚCI
XX I XXI WIEKU::::::::::::: 189
SCHIELE I KIRCHNER.
EKSPRESJA::::::::::::::::::::::::::::::::::: 190
TAMARA ŁEMPICKA.
PIĘKNA RAFAELA:::::::::::::::::::::::::: 196
MARC CHAGALL.
AKT NAD WITEBSKIEM::::::::::::::::: 198
MAGRITTE I DELVAUX.
AKT SURREALISTYCZNY::::::::::::::: 200
MAN RAY. FOTOGRAFIA
SURREALISTYCZNA:::::::::::::::::::::: 204
WILLEM DE KOONING
I KRYTYKA FEMINISTYCZNA.
AKT ABSTRAKCYJNY::::::::::::::::::::: 208
FREUD I BALTHUS.
AKT WSPÓŁCZESNY:::::::::::::::::::::: 216
BOTERO. AKT POPULARNY::::::::::: 218
MALARSTWO POLSKIE:::: 221

AKT W MALARSTWIE POLSKIM:::: 222
WYBRANA
BIBLIOGRAFIA:::::::::::::: 237
67596589449145
67
Jean-Léon Gérôme, Walka kogutów, 1846 rok
(Musée d'Orsay,
Targowisko przy pl.Paryż, Francja)we Lwowie
Krakowskim
67596589449145
67
WSTĘP
67596589449145
67
Peter Paul Rubens, Sąd Parysa, ok. 1638–1639
(Museo del Prado, Madryt, Hiszpania)
Czym jest akt?

Akt, czyli obraz nagiego ludzkiego
ciała, jest obecny w sztuce świata
zachodniego od jej początków.
Można go znaleźć już na pierwszych
znanych nam obrazach naskalnych
sprzed czterdziestu tysięcy lat.
Akt stanowi ważny temat sztuki nowożytnej, bywa

postrzegany jako metafora samej sztuki, a jego
przemiany odzwierciedlają rozwój kultury od
starożytności po dzień dzisiejszy. W przedstawianiu
aktu, w tym, jak był rozumiany, jakie przypisywano
mu znaczenie symboliczne lub emocjonalne znajdują
8
67596589449145
67
WSTĘP | AKT W MALARSTWIE
Pierre-Paul Prud'hon, Rafael Santi,

Akt kobiecy, Akty męskie,1515 rok
odzwierciedlenie historia, przemiany do sztuki na dobre z końcem XV wieku. (Albertina, Wiedeń,
ok. 1810 rok (Museum
of Fine Arts, społeczne, ewolucja gustów i nurtów Od renesansu był już podstawowym Austria) 
Boston, USA) 
artystycznych, a nawet rozwój nauki. tematem malarskim, ale artyści, sku-
Ten niezwykle uniwersalny znak pieni na zmysłowości i kanonach ideal-
zawierał w sobie w różnych epokach i stylach bardzo nego piękna, niemal zupełnie porzucili akt męski. Akt
odmienne, czasem nawet sprzeczne znaczenia i prze- utożsamiano wówczas niemal wyłącznie z wizerun-
słania. Przede wszystkim symbolizował prawdę, cnotę kiem nagiego ciała kobiecego. Również od tamtego
i harmonię człowieka oraz świata. czasu częścią edukacji artystycznej, od początku
W sztuce antycznej, w której ukształtował się bardzo ważną, stał się rysunek aktu z modela.
jako kanon piękna i temat artystyczny, wizerunek Teoretycy sztuki i sami artyści uważali, że rysun-
nagiego człowieka miał przede wszystkim znaczenie kowe studiowania kształtów ludzkiego ciała, jego
religijne. Nagość stanowiła „strój” antycznych proporcji, bryły, faktury ludzkiej skóry to najlepsze
bogów i herosów. Pierwsze przedstawienia nagich ćwiczenie ręki i oka artysty, a także
postaci były wyłącznie męskie. Akt kobiecy rozwinął jego wrażliwości. Mimo że do końca
Édouard Joseph Dantan,
się później, u schyłku epoki starożytnej, przyno- XIX wieku wizerunki aktów w sztuce Studio mojego ojca,
sząc zmysłowe piękno i erotyzm. Po okresie średnio- były niemal wyłącznie przedsta- 1880 rok (Palais
du Luxembourg, Paryż,
wiecza, kiedy jako temat właściwie zniknął, powrócił wieniami kobiet, do pozowania Francja) 
9
67596589449145
67
Tycjan (Tiziano
Vecellio), Diana w pracowniach akademii zatrudniano ludzkiego, wyliczanych matematycznie. W malar-
i Akteon, 1556–1559
(National Gallery, tylko mężczyzn. Ciała kobiecego stwie barokowym idealizowany akt pojawia się
Londyn, Anglia) 
artyści uczyli się, studiując sztychy w scenach historycznych, mitologicznych i religij-
graficzne wybitnych mistrzów, staro- nych. Nagie są alegorie prawdy i niewinności, nagie
żytne wizerunki Wenus czy Diany lub prosząc o pozo- są antyczne boginie towarzyszące
wanie bliskie im kobiety, z którymi sami byli zwią- współczesnym władcom, które symbo- Michał Anioł Buonarroti,
Stworzenie Adama,
zani. W renesansie wraz z inspiracjami antycznymi lizują ich cnoty oraz zwycięstwa. ok. 1511 rok (Kaplica
Sykstyńska, Watykan,
powróciły poszukiwania idealnych proporcji ciała W bardziej intymnych scenach akt Włochy) 
10
67596589449145
67
WSTĘP | NAZWA
Tintoretto (Jacopo
kobiecy zyskuje coraz silniejszy nastrój erotyczny. mocniej angażowała się w codzien- Robusti), Zuzanna
i starcy, ok. 1555 rok
Wizerunki nagiej Wenus lub kąpiącej się Diany mają ność, zmienił się również charakter (Kunsthistorisches
Museum, Wiedeń,
dostarczać zmysłowej przyjemności arystokratom aktu w malarstwie. Wraz ze zwra- Austria) 
w XVII i XVIII wieku, podziwiającym je w zaciszu caniem się artystów ku zwykłym
alkowy lub prywatnego gabinetu. ludziom i ich problemom coraz
Jean-Honoré W miarę jak sztuka na fali prze- mniej miał on w sobie z idealizowanego piękna.
Fragonard, Kąpiące
się, ok. 1765 rok mian społecznych dojrzewających na Coraz rzadziej wizerunki nagich kobiet umiesz-
(Musée du Louvre, przełomie XVIII i XIX stulecia coraz czano w reprezentacyjnym, bogatym otoczeniu, na
Paryż, Francja) 
11
67596589449145
67
William-Adolphe
Bouguereau, Młodość tle poważnego dekorum. XIX wiek dokonujących awangardowej rewolucji w sztuce na
Bacchusa, 1884 rok
(kolekcja prywatna)  był jeszcze czasem triumfu trady- przełomie XIX i XX wieku akt stał się doskonałym
cyjnie, akademicko ujmowanego polem do eksperymentów formalnych
aktu, ale zarazem przyniósł zupełnie nowe, prowo- i artystycznych. Pozbawiony został
kacyjne przedstawienia, które zgodnie z zamysłem wówczas już zupełnie tradycyjnego Gustave Courbet,
Pracownia malarza,
twórców naruszały społeczne tabu związane z nago- znaczenia symbolicznego, jakiego- 1855 rok (Musée
d'Orsay, Paryż,
ścią i mogły oburzać. Dla kolejnych pokoleń artystów kolwiek przesłania moralnego lub
Francja) 
12
67596589449145
67
Paul Gauguin, Dwie Amedeo Modigliani,

Tahitanki z kwiatami Siedzący akt,
mango, 1899 rok historycznego, coraz rzadziej też Historia aktu w malarstwie jest mocno
ok. 1916 rok (Courtland
(Metropolitan Museum emanował erotyzmem. W XX wieku związana z rozwojem kultury i obycza- Institute of Art, Londyn,
of Art, Nowy Jork, Anglia) 
USA  przedstawienie nagiego ludzkiego jowości. Widać to w stosunku do wize-
ciała – również coraz częściej męs- runku nagiego ciała w sztuce, w grani-
kiego – zyskało nowe, bardzo ważne znaczenie: cach, w jakich był on akceptowany, Egon Schiele,
Naga dziewczyna
dało artystom możliwość wyrażenia własnych w tym, dlaczego szokował i prowo- leżąca na brzuchu,
1917 rok (Albertina,
przeżyć, zobrazowania swojej emocjonalności. kował. Po uwielbieniu dla piękna Wiedeń, Austria) 
13
67596589449145
67
AKT W MALARSTWIE | WSTĘP
Ilissos, zachodni
fronton Partenonu, człowieka, dostrzeganiu w nim bos- i grzeszników – jak wygnani z raju Adam i Ewa. Prze-
ok. 447–433 p.n.e.
(British Museum, kiej harmonii przez starożytnych rażające wizje Sądu Ostatecznego zaludniano wize-
Londyn, Anglia) 
Greków i Rzymian nastąpiła bardzo runkami nagich postaci, których uczynki i moralność
głęboka zmiana. Chrześcijaństwo były mierzone i ważone. Następnie ich obnażone
przyniosło przekonanie o marności ludzkiego ciała, ciała poddawano mękom piekielnym
o jego grzeszności i nieczystości. Przedstawienia bądź ubierano w piękne szaty i kiero-
Rudolf von Ems,
nagich ludzi niemal zupełnie znikły ze sztuki, aż wano do raju. Grzech pierworodny,
Wygnanie z raju,
do późnego średniowiecza. Kiedy powróciły, były W akcie renesansowym powrócił ok. 1350–1375
(J. Paul Getty Museum,
akceptowane jedynie jako wizerunki męczenników zachwyt nad doskonałością ludzkiego Los Angeles USA) 
14
67596589449145
67
Tycjan (Tiziano
ciała, powróciły poszukiwania piękna idealnego, zaczęły wzbudzać oburzenie i wywo- Vecellio), Danae,
1553 rok (Museo
a co z tym idzie utożsamianie piękna z dobrem. ływać skandal. Dla kolejnego poko- del Prado, Madryt,
Hiszpania) 
Niektóre z obrazów artystów renesansowych ukazu- lenia artystów prowokowanie konser-
jące akty, na przykład Miłość ziemska i miłość watywnej burżuazyjnej publiczności
niebiańska Tycjana, są traktatami filozoficz- hołubiącej klasyczne, tradycyjne akty akademickie
nymi na ten temat. W sztuce barokowej akt stało się niemal integralną częścią twórczości.
zyskiwał znaczenie symboliczne i alegoryczne, Zmiana w postrzeganiu nagości w sztuce, jaka
włączany do scen histor ycznych niósł coraz zaszła za sprawą artystów awangardowych końca
więcej znaczeń w bogatych, traktowanych z roz- XIX i pierwszych dekad XX wieku, sprawiła, że
machem teatralnych kompozycjach. Wraz z roko-
kiem powrócił zachwyt nad pięknem aktu i poszu-
kiwanie jego zmysłowej natury, a symbolika i treść
stały się nieistotne. W tych epokach odpowiednie
dekorum, umieszczenie aktu w mitologicznym czy
alegorycznym kontekście sprawiało, że był akcep-
towany – stwarzało to ramy pozwalające na przed-
stawianie i podziwianie nagości bez naruszania
moralnych tabu. Kiedy artyści w drugiej połowie
XIX wieku podważali utrwalone tradycją wzorce,
przekraczając umowne granice
dobrego smaku poprzez ukazy-
Paul Cézanne,
Kąpiące się, 1874– wanie aktów w uznanych za nieodpo-
1875 (Metropolitan wiednie, odmiennych od tradycyjnych
Museum of Art,
Nowy Jork, USA  kontekstach i otoczeniu, te same akty
15
67596589449145
67
Ernst Ludwig
Kirchner, Dwa akty ten tradycyjnie widziany akt, przed-
na niebieskiej sofie,
ok. 1910–1920 stawianie idealizowanego, upięk-
(National Gallery
of Victoria, Melbourne, szonego ciała kobiecego w scenie
Australia) 
mitologicznej lub historycznej już do
malarstwa nie powrócił.
W sztuce po II wojnie światowej
i w czasach postmodernizmu ciało
ludzkie, nagość pozostają dla artystów ważnym
motywem. Dla wielu twórców jest to medium lub
wręcz narzędzie, za pomocą którego tworzą swoje
dzieła. Wydaje się, że do dziś zostały już przekroczone
wszelkie granice i obyczajowe tabu. Publiczność wiele
razy i na różne sposoby była szokowana, prowoko-
wana – czy to sposobem przedstawiania, czy wykorzy-
stywania ciała w sztuce. Porzucenie przez artystów
współczesnych aktu jako tradycyjnie
rozumianego tematu w sztuce – wize-
Paula Modersohn- runku nagiego ciała przedstawianego
-Becker, Autoportret
w bursztynowym zgodnie z obowiązującym, czy też przy-
naszyjniku, 1906 rok
(Sammlung Ludwig jętym przez twórcę kanonem – wydaje
Roselius, Brema, się dziś już ostateczne. Awangarda
Niemcy) 
16
67596589449145
67
początku XX wieku zrewolucjonizowała sposób przed- a powstała dwadzieścia kilka tysięcy Wenus z Willendorfu,
22.000–24.000 p.n.e.
stawienia rzeczywistości i aktu, który stał się polem lat temu. Najprawdopodobniej była (Naturhistorische
do poszukiwań formalnych. Z kolei twórcy drugiej przedmiotem wotywnym zawią- Museum, Wiedeń,
Austria) 
połowy stulecia z własnego ciała uczynili pole ekspe- zanym z kultem płodności. Jej piersi
rymentu i środek wyrazu artystycznego. Przemiana i wzgórek łonowy są dokładnie wyrzeź-
ta jest tak głęboka, że wydaje się, iż akt rozumiany bione i stanowią najważniejsze oraz
tradycyjnie nie powróci już do malarstwa, choć pozo- największe części postaci. Ciało kobiece zostało upięk-
stał obecny w sztuce popularnej. W takiej utylitarnej, szone i wyidealizowane, tak by podkreślić najistot-
komercyjnej formie, uładzonej estetyce, nazywanej niejsze jego cechy. Widać, że kanon piękna, jaki
często kiczowatą, jest dziś wykorzystywany na każdym obowiązywał w sztuce europejskiej do XX wieku,
kroku, przede wszystkim w reklamie. Idealizowany był zupełnie odmienny od tego prehistorycznego.
akt kobiecy, niepozbawiony erotyzmu i mający wiele Ukształtował się w starożytnej Grecji oraz Rzymie
wspólnego z XIX-wiecznym aktem akade- i w niektórych aspektach obowiązuje w naszej
mickim, sprzedaje wszystko – od kosme- kulturze do dziś. Poszukiwanie nowego,
tyków przez samochody po materiały odmiennego od klasycznego wzorca, podjęte
budowlane. Dowodzi to fenomenu wize- przez artystów na początku XX stulecia pod
runku nagiego ciała człowieka, który wpływem fascynacji sztuką etniczną,
nieustannie, od początku sztuki przyniosło nowe spojrzenie na ludzkie
w Europie, jest w niej obecny i nie ciało, ale zdaje się, że było ono żywe
przestaje oddziaływać na widzów. tylko w twórczości przedstawi-
I artyści, i publiczność mają do aktu cieli awangardy. Dla publiczności
emocjonalny stosunek. tamtego czasu, tak jak dla nas
Akt w sztuce przeszedł drogę współcześnie, doskonałym kanonem
od przedstawień religijnych poprzez pozostaje ten zbudowany na wzorach
obrazowanie przyjemności, symbo- antycznych. Wprawdzie w ciągu kilkuset
liczne dopełnianie historycznych i mitolo- lat od renesansu do XX wieku wzorzec
gicznych narracji do pełnego mocy wyrazu kobiecego piękna zmieniał się tak jak
emocji i wewnętrznego świata artysty. ewoluowała moda, która zawsze podkre-
Trudno znaleźć bardziej uniwersalny temat ślała cechy i kształty uznawane w danej
w historii sztuki europejskiej. Trudno też o motyw epoce za najpiękniejsze. Zmiany te znajdywały
mający więcej znaczeń symbolicznych i wywołujący odzwierciedlenie w wizerunkach aktów w sztuce,
więcej emocji oraz dyskusji. Akt mógł być zatem reli- były jednak subtelne i zawsze tym najlepszym,
gijny, heroiczny, alegoryczny, erotyczny, historyczny podziwianym wzorem pozostawała klasyczna har-
i współczesny, idealizowany, brutalnie naturalny oraz monia. W gotyku obowiązywały smukłe proporcje
kiczowaty. i płynne kształty. Renesans wraz z odrodzeniem
Symbolicznie rozpoczynając powieść o akcie sztuki starożytnej przyniósł poprawny, proporcjo-
w sztuce, wielu autorów sięga do kamiennej paleoli- nalny, czasem atletyczny ideał piękna. Wzorzec baro-
tycznej figurki Wenus z Willendorfu. Znaleziona została kowy, a w nim słynne rubensowskie kształty, był
w czasie wykopalisk archeologicznych w Austrii, znacznie pełniejszy, ale też naturalniejszy i wiernie
17
67596589449145
67
Jean Fouquet, Madonna oddawał proporcje kobiet dojrza- ten związek był rzeczywiście silny. Leonardo da Vinci?,
z Dzieciątkiem, łych. Neoklasycyzm znów przyniósł Od renesansu do realizmu niemal Madonna Litta,
ok. 1452–1455 ok. 1490 rok (Ermitaż,
(Koninklijk Museum podziw dla kanonu starożytnego. wszystkie akty emanują wyrażonym Sankt Petersburg,
voor Schone Kunsten, Rosja) 
Antwerpia, Belgia)  Przełom XIX i XX wieku stał pod wprost bądź subtelniejszym eroty-
znakiem eksperymentów i ogromnej zmem. Bohaterką większości z nich
różnorodności. Każdy nurt, każdy jest przecież Wenus – starożytna bogini miłości,
artysta poszukiwał własnego wzorca. Pojawiały się piękna, seksu i płodności. I znów, tak jak w przy-
zupełnie nowe, rewolucyjne ideały piękna, a także padku poszukiwań formalnych i nowych znaczeń
fascynacja brzydotą i niedoskonałością ludzkiego symbolicznych, przełom XIX i XX wieku przynosi tutaj
ciała. W efekcie współczesnym kanonem może być zmianę. Z jednej strony związek nagości i erotyzmu
i paleolityczna Wenus z Willendorfu, i antyczna zostaje rozluźniony, z drugiej dla niektórych artystów
Wenus z Milo, i afrykańska maska, i przypadkowa erotyzm staje się podstawowym środkiem wyrazu.
kobieta, którą artysta minął na ulicy. W dawnym malarstwie ocena aktów pod wzglę-
Zdaniem Kenetha Clarka, autora najobszerniej- dem ich moralności była raczej prosta i jednoznaczna.
szego opracowania na temat historii aktu w sztuce, Jeśli tylko obraz nie przekraczał sztywnych i jasno
z tym tematem od zawsze wiąże się zmysłowość nakreślonych granic, a także mieścił się w odpo-
i erotyzm. I nawet jeśli mamy do czynienia z aktem wiednio poważnym kontekście historii
abstrakcyjnym, nastrój erotyczny powinien być mitologicznej lub biblijnej, nawet Jean-Auguste-
-Dominique Ingres,
w obrazie czytelny. W przeciwnym razie jest to zła wyraźny erotyzm mógł być zaakcep- Edyp i Sfinks, 1808 rok
(Musée du Louvre,
sztuka i nieprawdziwa moralność. W sztuce dawnej towany. Kiedy artyści począwszy Paryż, Francja)
18
67596589449145
67
19
67596589449145
67
do Goi i Maneta odważyli się przedstawić akty moralne, a co nie, ustala każdy widz i artysta indy-
w kontekście współczesnym, zwyczajnym – oceniano widualnie.
je jako nieprzyzwoite. Naruszenie usankcjonowanych W dziejach sztuki zdarzało się, że nagość zaakcep-
tradycją granic oraz wzorców wywoływało posą- towana w czasie, kiedy dzieło powstawało, była cenzu-
dzenia o niemoralność. Współcześnie granice tego, co rowana przez następne pokolenia. Niejednokrotnie
20
67596589449145
67
Michał Anioł
Buonarroti, Sąd takiej interwencji – polegającej na prze- w zbiorach Victoria and Albert Museum w Londynie.
Ostateczny –
malowaniu obrazu lub dodaniu listka W 1865 roku wykonano „przyzwoite” kopie nagich
św. Sebastian (detal)
1536–1541 (Kaplica figowego aktowi rzeźbiarskiemu – wizerunków Adama i Ewy z ołtarza gandawskiego
Sykstyńska, Watykan,
Włochy)  poddawano dzieła najwybitniejszych Jana van Eycka. Z końcem XIX stulecia takie cenzu-
artystów. Z przekazów historycz- rowanie dawnej sztuki się kończy, a XX-wieczni
nych wiadomo, że około 1540 roku, artyści często prowokują śmiałością i seksualnością
niemal 40 lat po ustawieniu Dawida Michała Anioła aktów w swoich pracach.
na Piazza della Signorina we Florencji, nagość rzeźby W tej książce przedstawiono wybór najciekaw-
zaczęła wzbudzać kontrowersje do tego stopnia, że szych i najważniejszych aktów w malarstwie euro-
przechodnie rzucali w nią kamieniami. Postać biblij- pejskim. Są to dzieła najwybitniej-
nego Dawida, który pokonał znacznie większego szych artystów, dzięki którym można Michał Anioł
Buonarroti, Dawid,
i silniejszego Goliata, miała symbolizować zdobytą prześledzić związek aktu z historią 1501–1504 (Galleria
przez obywateli miasta wolność. Jak podają źródła i rozwojem sztuki od średniowiecza degli Uffizi, Florencja,
Włochy) 
historyczne, władze zamówiły spódniczkę z miedzia- do XX wieku.
nych listków, aby przykryć intymne części posągu.
Sąd Ostateczny Michała Anioła również krytyko-
wano za dużą liczbę aktów i zbyt śmiałą nagość jak
na przedstawienie w kaplicy papieskiej w Watykanie.
W 1565 roku, tuż po śmierci Michała Anioła, malarz
Daniele da Volterra otrzymał ze Stolicy Apostolskiej
zlecenie namalowania draperii, aby ukryć niepo-
żądane detale. Sobór trydencki zwołany w tamtym
czasie w reakcji na reformację potępił „nieprzyzwo-
itość” w sztuce – należało unikać wszelkiej rozpusty,
a postacie ludzkie nie mogły być malowane w sposób,
który pobudza pożądanie.
Sto lat później papież Innocenty X nakazał odcięcie
członków starożytnym rzymskim posągom znajdu-
jącym się w zbiorach watykańskich i zastąpienie
ich listkami figowymi. Tego rodzaju zabiegi powta-
rzano na polecenie kolejnych papieży, aż do początku
XX wieku. W purytańskim XIX stuleciu również
cenzurowano nagość w sztuce – przemalowywano
akty na renesansowych i barokowych obrazach,
osłaniając zbyt śmiało jak na wiktoriańską moral-
ność ukazane genitalia. W ten sposób ocenzuro-
wano na przykład Alegorię z Wenus i Kupidynem
włoskiego manierysty z XVI wieku Agnola Bron-
zina i kopię Dawida Michała Anioła znajdującą się
21
67596589449145
67
Grupa Laokoona (detal), rzymska kopia rzeźby Agesandrosa, Polydorosa i Atenodorosa
z Rodos, I wiek p.n.e. (Musei Vaticani, Watykan, Włochy)
Wzorce antyczne
Chociaż malarstwo nowożytne Najprawdopodobniej jest to rzymska rzeźbiarska
zdominował akt kobiecy, to za kopia greckiej brązowej figury wykonanej w IV wieku
najdoskonalsze dzieło sztuki p.n.e. przez Leocharesa. Nazwa Apollo Belwederski
uważano antyczny akt męski – pochodzi z XV wieku. Najprawdopodobniej rzeźba

została odkryta w 1489 roku, po czym umieszczono
przedstawienie Apolla. Johann
ją na dziedzińcu pałacu Belweder w Watykanie. Od
Joachim Winckelmann, XVIII-
początku XVI wieku zaczęła wzbudzać wielkie zain-
-wieczny historyk i archeolog
teresowanie artystów – stała się znana pod nazwą
uznawany za ojca historii sztuki, Apollo z Cortile del Belvedere. Proporcje ciała posągu,
mianował Apolla Belwederskiego sposób oddania muskula-
za „najwyższym ideał sztuki wśród tury i budowy, charaktery-
wszystkich dzieł antyku” styczna poza dająca wrażenie Afrodyta z Knidos,
rzymska kopia
pełnego gracji i zarazem mo- oryginału rzeźby
Praksytelesa,
numentalnego ruchu były IV wiek p.n.e. (Museo
szczegółowo studiowane, Nazionale Romano,
Palazzo Altemps, Rzym
Włochy) 
22
67596589449145
67
kopiowane i naśladowane przez Apollo Belwederski,

rzymska kopia
najwybitniejszych rzeźbiarzy, m.in. greckiego oryginału,
II wiek (Musei Vaticani,
Rafaela, Michała Anioła i Albrechta Watykan, Włochy) 
Dürera. Od chwili odkrycia to
właśnie przedstawienie Apolla zostało uznane za
doskonałe. W obrazach wielu artystów od rene-
sansu do neoklasycyzmu można znaleźć powtórzenie
charakterystycznej kontrapostowej pozy z wycią-
gniętą ręką. Artyści neoklasycyzmu obwołali Apolla
Belwederskiego wzorcem sztuki starożytnej, „pełnym
szlachetnej prostoty”. Romantyzm przyniósł inne spoj-
rzenie na antyczny ideał, jego doskonałość została
zakwestionowana, a od początku XX wieku został
zupełnie porzucony i zapomniany jako wzorzec aktu.
Z kolei wzorcem aktu kobiecego wywodzącym
się z antyku była Afrodyta z Knidos, rzeźba
w ykonana przez Praksytelesa około Wenus Kapitolińska,
rzymska kopia rzeżby
350 roku p.n.e., kopiowana i powtarzana Praksytelesa, IV wiek
już w starożytności. Smukła, a jednocześnie p.n.e. (Musei Vaticani,
Watykan, Włochy) 
23
67596589449145
67
24
67596589449145
67
Wenus z Milo,
monumentalna sylwetka bogini, wyraziste piersi popularnej i reklamie. Wystarczy przy- ok. 130–100 roku
p.n.e. (Musée du Louvre,
oraz skromny gest ręki i dłoni, którym zasłania łono, wołać slogan polskiego producenta Paryż, Francja) 
został przeniesiony i utrwalony w niezliczonych wize- mydła z 1937 roku: „Wenus z Milo, gdyby
runkach Wenus tworzonych przez artystów nowo- żyła, Tropika mydłem by się myła”.
żytnych począwszy od Giorgione i Tycjana. Nawią- Antyczne posągi Apolla i Wenus w rozmaitych
zywali oni najczęściej do dwóch późniejszych wersji i licznych wersjach, podobnie jak inne starożytne
dzieła Praksytelesa – Wenus Kapitolińskiej i Wenus rzeźby, były jednym z dwóch – obok studiów z modela –
Medycejskiej. Pierwsze wzmianki źródłowe o tych wzorców dla aktów malarskich. Praktyka kopio-
rzeźbach pochodzą z XVII stulecia, ale przynajmniej wania i dokładnego ich studiowania poprzez rysunek
Wenus Medycejska musiała być znana już w wieku stanowiła integralną część kształcenia artystów od
XVI. Była ona jedną z najczęściej kopiowanych rzeźb XVI wieku. Starożytne wzory były powielane w formie
antycznych, a XVII-wieczni koneserzy uznawali ją za odlewów, odtwarzane przez rzeźbiarzy, ale również
„cud sztuki”. Przywoływany już Johann Joachim Winc- rozpowszechniane w wizerunkach graficznych.
kelmann, XVIII-wieczny znawca sztuki starożytnej, Wykształceni artyści renesansowi, barokowi i neokla-
uważał postać Wenus Medycejskiej za ideał kobiecej sycystyczni idealne znali te przedstawienia uznane za
urody. wzory idealne i powtarzali je w swoich kompozycjach
W 1820 roku odkryto kolejną starożytną statuę lub inspirowali się nimi. Wizerunki
Wenus, która wkrótce stała się powszechnie uznanym antyczne wraz z harmonijnym kanonem
Johann Zoffany,
ideałem kobiecego ciała – Wenus z Milo. Zdaniem proporcji kształtowały akt w malar- Wenus Medycejska
Kennetha Clarka do dziś pozostaje ona w powszechnej stwie europejskim przez 400 lat, od XVI w Trybunie w Uffizzi,
XVIII wiek (Royal
wyobraźni symbolem piękna, obecnym w kulturze do końca XIX wieku. Collection, Windsor,
Anglia) 
25
67596589449145
67
Hieronim Bosch, Ogród rozkoszy ziemskich,
panel środkowy Raj rozkoszy, ok. 1500 rok
26 (Museo del Prado, Madryt, Hiszpania)
67596589449145
67
ŚREDNIOWIECZE
27
67596589449145
67
AKT W MALARSTWIE | ŚREDNIOWIECZE
Kuszenie Adama i Ewy przez Szatana, XII wiek

(zachodni portal katedry Notre Dame w Paryżu, Francja)
Wygnanie z raju
Na jednej z kart scenach rozgrywających się równocześnie na jednym
najsłynniejszego średniowiecznego obrazie. We wszystkich odsłonach historii pierwsi
manuskryptu ozdobionego rodzice są nadzy, zgodnie ze słowami Biblii, nato-
malarskimi miniaturami znalazło miast w finalnej scenie, kiedy znajdują się już za
się przedstawienie raju z nagimi bramą raju, przysłaniają intymne części ciała liśćmi
postaciami Adama i Ewy. figowymi.
Manuskrypt ten, zatytułowany Bardzo bogate
godzinki księcia de Berry, zamówiony został około
Eden ukazano, zgodnie ze ówczesną tradycją, 1410 roku przez francuskiego księcia Jana de Berry
jako zamknięty ogród otoczony murem, w którym u braci Limbourg – niderlandzkich miniaturzy-
z misternej gotyckiej budowli z licznych spiętrzonych stów i iluminatorów, działających we Francji. Pol
pinakli bije źródło życia (podobnie wygląda prowa- (Paul), Hennequin (Jan, Jean) i Herman (Hermant)
dząca do niego brama). Biblijną historię Adama i Ewy de Limbourg wykonali prawdopodobnie 65 miniatur
od zerwania owocu z drzewa wiadomości dobrego w liczącym 201 kart manuskrypcie, a prace nad
i złego do wypędzenia z raju ukazano w czterech książką przerwała ich śmierć w czasie zarazy
28
67596589449145
67
ŚREDNIOWIECZE | AKT W MALARSTWIE
w 1416 roku. Iluminacje zostały uzupełnione później W kunszcie artystycznym miniatury z Bardzo
przez Jeana Colombe’a. bogatych godzinek księcia de Berry i wyborze tematu,
Scena z biblijnego Edenu nie należała do tra- w jakim mogły być przedstawione
dycyjnego kanonu przedstawień ilustrujących nagie ciała ludzkie, skupiają się jak
Godzinki, będące rodzajem modlitewnika. Opisy- w soczewce najważniejsze cechy Bracia Limbourg,
Bardzo bogate
wana miniatura została wykonana na osobnej aktu w malarstwie epoki. Miniatura godzinki księcia de
Berry, 1411–1416
kartce i dodana do istniejącej już książki najpraw- ukazuje nagość w najbardziej charak- (Musée Condé,
dopodobniej na zamówienie księcia de Berry. terystycznym dla sztuki średniowiecznej Chantilly,
Francja) 
29
67596589449145
67
Adam i Ewa, 303–337 Adam i Ewa, Escorial Beatus,

(katakumby św. św. kontekście estetycznym i ikonogra- ze źródeł piętnowania nagości była, MS &II 5 F18,
Marcelina i Piotra, ok. 950–955 (Escorial, San
Rzym, Włochy)  ficznym. przejęta zresztą od starożytnego Lorenzo, Hiszpania) 
Po epoce antyku, w której harmo- filozofa Platona, idea, że to, co do-
nijne i emanujące pięknem nagie skonałe i duchowe, kiedy przyjmuje
ludzkie ciało było świadectwem boskiej doskonałości, cielesną postać, ulega degradacji i staje się grzeszne.
nastąpiła głęboka przemiana. Chrześcijaństwo przy- W ostatniej scenie z historii Adama i Ewy w Bardzo
niosło przekonanie o grzeszności człowieka i jego bogatych godzinkach, wygnaniu z raju, zgodnie z prze-
ziemskiej powłoki. Średniowiecze budowało swoją kazem biblijnym ukazano moment, w którym Adam
filozofię i sztukę na opozycji wobec wartości starożyt- i Ewa uświadamiają sobie, że są nadzy, i jest to dla nich
nych uznanych za pogańskie, odrzucało antycznych źródłem wstydu, ponieważ zdają sobie sprawę z grzesz-
bogów i herosów, potępiając ich zmysłowość. Jednym ności własnego ciała.
30
67596589449145
67
Giovanni di
Paolo, Stworzenie
świata i wygnanie W sztuce średniowiecznej przed- nie Ewy z ołtarza gandawskiego
z Raju, 1445 rok stawienia nagiej postaci ludzkiej autorstwa Jana van Eycka (1390–
(Metropolitan
Museum of Art, akceptowano wyłącznie w kontekście 1441). Ten wspaniały poliptyk pow-
Nowy Jork, USA) 
religijnym. Jedyną możliwością, jaką stał w 1432 roku na zamówienie Bracia Limbourg,
Bardzo bogate
dysponowali artyści, aby ukazać akt, kupca i finansisty Joosta Vijdta do godzinki księcia
były tematy biblijne – przywołane już wygnanie z raju kaplicy, którą ufundował w kate- de Berry, Człowiek
astronomiczny, 1411–
oraz przedstawienia sądu ostatecznego lub męczeń- drze w Gandawie. Postacie Adama 1416 (Musée Condé,
Chantilly, Francja) 
stwa niektórych świętych.
Wraz z pojawieniem się zupełnie nowych
kanonów ikonograficznych rozwinął się też nowy,
odmienny od antycznego wzorzec estetyczny. Był
to gotycki kanon proporcji ciała ludzkiego, najsil-
niej wyrażony w wizerunkach kobiecych, w którym
współcześni badacze widzą echa proporcji archi-
tektury gotyckiej – jej smukłości, a zarazem mięk-
kości i płynności wijących się linii.
Kanon ten jest o tyle wyjątkowy,
Mistrz Bertram
z Minden, Potępienie
że nie powrócił już nigdy później
grzeszników, wygnanie w sztuce europejskiej.
z Raju, Adam i Ewa
w pracy, 1379–1393 Za najpiękniejszy kobiecy akt śred-
(Kunsthalle, Hamburg,
Niemcy) niowieczny można uznać przedstawie-
31
67596589449145
67
Jan i Hubert van Eyck,

Ołtarz Gandawski
i Ewy przedstawiono na ostatnich,
(otwarty) 1432 rok,
(katedra św. Bawona, zewnętrznych skrzydłach głównej
Gandawa, Holandia) 
części nastawy, której centrum
zajmuje przedstawienie Chrystusa
Króla z Marią i św. Józefem w otoczeniu aniołów.
Pierwsi rodzice, zamykający główną kompozycję,
wielkością niemal dorównują członkom Świętej
Rodziny odzianym w bogate, barwne szaty. Adam
i Ewa zasłaniają łona dłońmi, a w tym geście,
podobnie jak i w ich postawie, widać zawstydzenie,
świadomość ludzkiej grzeszności.
Mistrzowsko namalowana przez van Eycka postać
Ewy emanuje wyjątkowym urokiem. Proporcje ciała,
smukłość sylwetki, naturalne wysoko sklepione
piersi i krzywizna ciężkiego brzucha
Jan van Eyck, Ołtarz stanowią najdoskonalszą malarską
Gandawski – Adam
(detal) 
realizację średniowiecznego kanonu
32
67596589449145
67
Jan van Eyck, Ołtarz piękna łączącego w sobie natural-

Gandawski – Adam
ność i idealizację. Wzorzec ten został
i Ewa (detal) 
powszechnie przyjęty i chyba ża-
den ze znanych i cenionych dziś
twórców epoki nie wyłamał się z niego. Nagie Ewy
ze średniowiecznych obrazów niepozbawione są
swoistego lirycznego, tajemniczego wdzięku, który
dzielą z gotyckimi Madonnami.
Drugim tematem biblijnym, typowym dla malar-
stwa średniowiecznego, w którym pojawiały się
przedstawienia nagich postaci ludzkich, były sceny
Sądu Ostatecznego. Wykonywano je według wska-
zówek Vincenta de Beauvais, XIII-wiecznego ency-
klopedysty, który opisując historię świata, widział
ją rozwijającą się od momentu stworzenia poprzez
dzieje Egiptu, Konstantynopola, nowożytnej Brytanii
i chrześcijańskich krucjat aż po
apokalipsę. W swoich wytycznych
Jan van Eyck, dla artystów dowodził on, że wsta-
Ołtarz Gandawski – jący z grobów zmarli, którzy mają
Ewa (detal) 
33
67596589449145
67
34
67596589449145
67
Hieronim Bosch, Ogród

rozkoszy ziemskich, Hans Memling, Sąd
skrzydło lewe trafić do nieba, powinni być nadzy ukazano archanioła Michała trzymają- Ostateczny (otwarty),
Stworzenie Ewy, oraz piękni. Księgi Vincenta de cego w ręku wagę. Dolną część przed- 1466–1473 (Muzeum
ok. 1500 rok (Museo Narodowe, Gdańsk,
del Prado, Madryt, Beauvais były średniowiecznym stawienia zaludniają nagie postacie Polska) 
Hiszpania) 
kompendium wiedzy oraz wpły- ludzkie, kierowane po zważeniu
nęły niewątpliwe na rozwój sztuki, na szalach do piekła, gdzie obrazowo ukazane są
przede wszystkim w kształtowaniu ikonografii ich męki, lub po schodach do bram niebios – wita
opisywanych przez niego wydarzeń historycznych św. Piotr, który podaje im rękę.
i scen religijnych. Sposób przedstawienia nagości przez Memlinga
Świadectwem przyjęcia i rozpowszechnienia się dowodzi nie tylko jego mistrzostwa artystycz-
w malarstwie średniowiecznym wskazówek Vincenta nego, ale i ogromnej biegłości warsztatowej. Posta-
de Beauvais może być ukończona w 1471 roku cie różnią się między sobą cechami wyglądu, ale
nastawa ołtarzowa Hansa Memlinga (1430–1494), wszystkie mieszczą się w typowym dla swojego czasu
przez stulecia znajdująca się w gdańskiej bazylice kanonie estetycznym. Mają smukłe
Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Malo- ciała o wydłużonych proporcjach,
widło przedstawia Sąd Ostateczny. Poniżej Chrystusa kobiety są obdarzone małymi pier-
Hans Memling, Sąd
tronującego w niebie w centralnej części kompozycji siami i zaokrąglonym brzuchem. Ostateczny – Potępieni
(detal) 
35
67596589449145
67
36
67596589449145
67
37
67596589449145
67
Hans Memling, Sąd

Ostateczny – Piekło,
uznającego ciało za grzeszne. Nagie (detal) 
ciało ludzkie, przedstawione z pewną
szorstkością, bez ukrywania niedo-
skonałości i nie do końca wyidealizowane, jest wsty-
dliwe, grzeszne. Dlatego też ci, którzy zmierzają do
bramy niebios, ukazanej na prawym skrzydle tryp-
tyku Memlinga, przed jej przekroczeniem odziewani
są w szaty przez zastęp aniołów stojących u wejścia
do raju. Niebiosa na miniaturze z Bardzo pięknych
Hans Memling, Sąd godzinek księcia de Berry zaludniają identycznie

Ostateczny – O artystycznym mistrzostwie Me- ubrane postacie.
Potępieni (detal) 
mlinga świadczy też obecny w ujęciach W malarstwie średniowiecznym akt nie istniał
ciała realizm w wyjątkowy sposób jako temat samoistny, ale odgrywał rolę pomoc-
połączony z idealizacją kanonu piękna. Realizm ten niczą. Pojawiał się tam, gdzie był usprawiedliwiony
z pewnymi akcentami naturalizmu wywodzi się z prze- historią, najczęściej opowieścią biblijną lub reli-
kazu moralnego chrześcijańskiego średniowiecza, gijną. Ówczesne przedstawienia nagości są zupełnie
38
67596589449145
67
Hans Memling, Hans Memling, Sąd

Sąd Ostateczny – pozbawione erotycznego czaru, ale interpretacji piękna ludzkiego ciała Ostateczny – Raj,
Zbawieni (detal)  (detal) 
nie sposób oprzeć się wrażeniu, że ukształtowanych w starożytnej Grecji
niektóre z najsłynniejszych przed- i Rzymie. W podstawowych założe-
stawień biblijnej Ewy z tamtego czasu kryją w sobie niach ocena piękna i religijna interpretacja nagości
nastrój flirtu i subtelnego erotyzmu. To znak, że w sztuce tej epoki stanowiła zaprzeczenie i odrzu-
wśród malarzy średniowiecznych byli mistrzowie, cenie wartości kultywowanych w okresie antyku.
którzy potrafili go dostrzec w nagim kobiecym ciele. Dopiero wraz z rozwojem sztuki włoskiej w XV wieku
Niewątpliwie już wówczas artyści zaczęli skupiać się i odkrywaniem jej starożytnych inspiracji przez arty-
na poszukiwaniu piękna niewieścego ciała i kształ- stów Północy zaczął się kształtować nowy kanon
towaniu kanonu aktu. Nie przypadkiem w kolejnych piękna i interpretacji symboliki nagości w sztuce,
epokach dominującym aktem w sztuce był właśnie wywodzący się właśnie ze sztuki antycznej.
akt kobiecy, który z czasem zyskał sobie status samo- Powrót do tradycji starożytnej, jaki nastąpił
dzielnego tematu, podstawowego zadania w procesie w okresie włoskiego odrodzenia i zapewnił jej długie
kształcenia artystów i pola rywalizacji pomiędzy trwanie oraz wpływ na sztukę europejską na następ-
najwybitniejszymi twórcami renesansu i baroku. nych 400 lat, był z kolei przełomem
Chrześcijańskie średniowiecze przyniosło przełom w stosunku do wartości ukształto-
Hieronim Bosch, Ogród
w stosunku do estetycznych kanonów i moralnych wanych w wiekach średnich. Artyści rozkoszy ziemskich,
skrzydło prawe Piekło,
ok. 1500 rok (Museo
del Prado, Madryt,
Hiszpania) 
39
67596589449145
67
XIX-wieczna
ponownie sięgnęli po średniowieczny reprodukcja Ołtarza
Gandawskiego 
kanon piękna dopiero w okresie poszu-
kiwań sztuki nowoczesnej na początku
XX wieku, na fali odkrywania nowych kanonów oraz
inspiracji dziedzictwem pozaeuropejskim i średnio-
wiecznym. Również postrzeganie ludzkiego ciała jako
przede wszystkim siedliska grzechu oraz idąca za
tym wstydliwość i purytanizm, żywe w etyce średnio-
wiecznej, powrócą po kilkuset latach
i każą nawet ocenzurować przed- Masaccio, Wygnanie
z Raju, 1424–1428
stawienia Adama i Ewy z ołtarza (Santa Maria del
gandawskiego Jana van Eycka. Carmine, Florencja,
Włochy) 
40
67596589449145
67
41
67596589449145
67
Lucas Cranach Starszy, Lukrecja,

ok. 1509–1510 (kolekcja prywatna)
Dürer i Cranach.
Lukrecja
Twórczość dwóch wybitnych
artystów pierwszej połowy
XVI wieku działających w Europie
Północnej – Albrechta Dürera (1471–
1527) i Lucasa Cranacha (1472–
1553) należy już do nowej epoki.
Obydwaj artyści w wyjątkowy sposób łączyli

w swoich dziełach wartości średniowieczne z odkry-
ciami wczesnego odrodzenia. To, co nowe, renesan-
sowe zostało zaszczepione na wartościach sztuki
średniowiecznej.
42
67596589449145
67
Albrecht Dürer, Urodzony w 1471 roku w niemiec-

Autoportret nago,
kiej Nor ymberdze Dürer uczył
ok. 1509 rok
(Schlossmuseum, się zgodnie ze średniowieczną
Weimar, Niemcy) 
tradycją rzemieślniczą. Początkowo
u swojego ojca złotnika, później
odbywał nauki u Michaela Wolgemuta, najwybit-
niejszego artysty działającego wówczas w Norym-
berdze. Kierował on dużym warsztatem wytwarza-
jącym różne dzieła sztuki, zwłaszcza drzeworyty do
książek. Później, również zgodnie z obowiązującym
zwyczajem, Dürer wędrował po północnej Europie,
kształcąc się u najwybitniejszych złotników. Po
powrocie do Norymbergi otworzył własny warsztat
złotniczy. Na początku swojej drogi artystycznej po
raz pierwszy wyjechał do Włoch – tamtejsza sztuka
i artyści, których wówczas poznał, wywarły ogromny
wpływ na jego twórczość. Początkowo zajmowały go
przede wszystkim tematy religijne, głównie biblijne,
stopniowo rozwijał włoskie inspiracje i włączał je
do swojej twórczości. Północna, mocno osadzona
w średniowieczu tradycja była u niego ciągle żywa
przede wszystkim w formach, jakimi się posługiwał.
Nakładały się na nie włoskie inspiracje – począt-
kowo przede wszystkim dotyczące tematyki oraz
ikonografii przedstawień. Przełom w twórczości
Dürera nastąpił po spotkaniu z włoskim artystą
Jacopem de’ Barbari. Poznany w Wenecji malarz
podzielił się z Albrechtem najnowszymi włoskimi
odkr yciami w dziedzinie perspektyw y oraz
anatomii i proporcji, co skłoniło Dürera do dalszych
własnych i bardzo wnikliwych poszukiwań. W swoich
dociekanaich nie ustał do śmierci.
Pierwszym owocem tych poszukiwań był mie-
dzioryt przedstawiający Adama i Ewę (1503).
Później, w 1507 roku, Dürer wykonał kolejną wersję Postaci Adama i Ewy oraz pozycje, w jakich zo-
tego tematu, w postaci malowidła stały ukazane, ujawniają poszukiwania matematycz-
Albrecht Dürer, Naga, na desce. Zdradza ono silniejsze nego modelu idealnych proporcji ciała ludzkiego,
modląca się kobieta,
1497–1500 (National wpływy sztuki włoskiej, po kolejnej które doprowadziły do opublikowania przez Dürera
Gallery of Art, wizycie artysty w Italii. dwóch poświęconych temu książek: Pouczenia
Waszyngton, USA) 
43
67596589449145
67
Albrecht Dürer, Cztery Albrecht Dürer, Cztery

księgi o proporcjach księgi o proporcjach
o mierzeniu cyrklem i linią (1525) oraz starożytne znaleziono w Rzymie człowieka, 1528 rok
człowieka, 1528 rok
(Houghton Library, Czterech ksiąg o proporcjach ciała czło- w 1489 roku i od razu uznano je za (Houghton Library,
Harvard, USA)  Harvard, USA) 
wieka (1528). Impulsem do tych nauko- doskonałą realizację kanonu. Apollo
wych, geometrycznych badań, jak Belwederski był powszechnie podzi-
również przyjęcia samej idei, zakładającej, że dzięki wiany i nieprzerwanie oraz bardzo silnie inspirował
matematyce da się stworzyć model idealnych proporcji artystów nie tylko włoskiego renesansu, ale i kolejnych
ciała ludzkiego, mogły być tylko wiadomości, jakie Dürer epok, aż do końca XIX wieku. Dürer najprawdopodobniej
pozyskał w czasie swoich podróży do Włoch w latach znał tę rzeźbę z rysunków i grafik włoskich artystów.
1494–1495. Tamtejsi artyści, jak chociażby Leonardo Opisywany miedzioryt ma zarówno renesan-
da Vinci, zaczęli się interesować tym zagadnieniem sowe, jak i średniowieczne cechy. Udaje się bowiem
i rozwijać je już w ostatniej dekadzie XV wieku. dostrzec matematyczne ujęcie proporcji ciała, inspiracje
Kolejną ważną renesansową inspiracją, która kanonem piękna Apolla Belwedrskiego wraz z kontra-
wpłynęła na sposób ukazania nagiego ciała Adama, postową postawą i jednocześnie wątki zaczęrpnięte ze
jest niewątpliwe sięgnięcie przez Dürera po wzorzec średniowiecznej stylistyki. Wizerunki czterech zwie-
idealny – antyczną rzeźbę Apolla Belwederskiego. rząt, które artysta włączył w scenę biblijną, mimo braku
To niezwykle ważne dla sztuki europejskiej dzieło stosownej wzmianki w Biblii, symbolizują cztery główne
44
67596589449145
67
Albrecht Dürer,
Adam i Ewa, 1504 rok
(Kunsthaus, Zurych,
temperamenty ludzkie, scharakteryzo- Kiedy przyjrzymy się bliżej sposobowi ukazania
Szwajcaria)  wane i opisywane wielokrotnie przez Ewy, na przykład proporcjom oraz sposobowi ułożenia
średniowiecznych autorów. Kot przed- włosów, dostrzeżemy echa lirycznego piękna wize-
stawia temperament choleryczny, królik – sangwiniczny, runku z ołtarza gandawskiego – jej smukłe ciało
bawół – flegmatyczny, z kolei łoś – melancholiczny. z zaokrąglonym brzuchem, subtelności gestu. Ewa
45
67596589449145
67
46
67596589449145
67
Albrecht Dürer,
Dürera jest znacznie bardziej musku- Cranach – drugi mistrz wczesnego renesansu na
Adam i Ewa,
ok. 1507 rok (Museo larna niż Ewa van Eycka – sposób, północ od Alp – ukazywali ją jako piękną młodą
del Prado, Madryt,
Hiszpania)  w jaki Dürer ukazał szczegóły anato- kobietę w bogatym stroju dworskim z odsłoniętym
miczne, zbliżają to przedstawienie do biustem, która do klatki piersiowej przykłada sobie
dynamicznych, pełnych mocy aktów Michała Anioła, sztylet. Na obrazach tych prawie nigdy nie pojawiają
ale wciąż da się tu wyczuć pewien trudny do opisania się atrybuty lub sceny, nawiązujące do dramatycz-
tajemniczy urok, charakterystyczny dla kobiecych nych dziejów jej życia. Temat literacki staje się przede
aktów średniowiecznych. wszystkim pretekstem do ukazania
Albrecht Dürer,
Obraz Adam i Ewa z 1507 roku, bardzo zbliżony do kobiecego pięknego, niepozbawio- Samobójstwo
Lukrecji, 1518 rok
opisanego miedziorytu, jest pozbawiony średniowiecz- nego zmysłowości powabu. Przedsta- (Alte Pinakothek,
Monachium,
nych wątków ikonograficznych, cechuje się wyraźnie wiona w ten sposób śmierć Lukrecji
Niemcy) 
swobodniejszym i naturalniejszym sposobem przedsta-
wiania ciała, mniej w nim też hieratyczności i sztyw-
ności wynikającej z podążania za matematycznym
modelem. Dzieło zajmuje w historii sztuki wyjątkowe
miejsce – jest pierwszym pełnopostaciowym przed-
stawieniem aktu w sztuce niemieckiej. Tym samym
Dürerowski Adam i Ewa wprowadzają do tradycji
Północy akt jako samodzielny temat. Chociaż kompo-
zycja opatrzona jest atrybutami wskazującymi
jednoznacznie na tematykę biblijną, pierwszą
odsłonę historii człowieka, nie ulega wątpliwości,
że w istocie głównym tematem obrazu jest piękno
ludzkiego ciała – akt.
W twórczości Albrechta Dürera pojawił się też
temat zaczerpnięty z historii starożytnej, który
był jednym z ulubionych pretekstów do ukazania
kobiecego aktu w malarstwie renesansu i baroku.
W 1518 roku namalował on Lukrecję znaną z Fasti
Owidiusza i innych dzieł literatury starożytnej. Była
to postać na poły legendarna ‒ żona cesarza Tarkwi-
niusza, która zabiła się po tym, jak została zhań-
biona przez syna króla etruskiego. Pisał o niej już
św. Augustyn, przedstawiając ją jako wzór, uciele-
śnienie cnoty i skromności chrześcijańskiej. Jako
motyw malarski samobójstwo Lukrecji pojawiło się
na początku XVI wieku i od tego momentu ukształ-
tował się kanon ikonograficzny, powtarzany przez
kolejne pokolenia artystów. Albrecht Dürer i Lucas
47
67596589449145
67
Lucas Cranach Starszy, Lucas Cranach Starszy,

Sąd Parysa, 1530 rok traci przypisaną jej w średniowieczu dojrzałego renesansu oraz baroku Trzy Gracje, 1531 rok
(Art Museum, Saint (Musée du Louvre,
Louis, USA)  symbolikę moralną. i które na trwałe weszły do kanonu Paryż, Francja) 
W malarstwie Lucasa Cranacha malarstwa oraz rzeźby. Do często
pojawiają się też nowe tematy inspirowane włoskim spotykanych u Cranacha motywów, w których
renesansem, zaczerpnięte z historii starożytnej historia mitologiczna staje się okazją do przedsta-
i mitologii, po które chętnie sięgali przedstawiciele wienia kobiecego aktu, należą Lukrecja, Diana,
Wenus z Kupidynem, odpoczywająca Wenus, sąd
Parysa i trzy Gracje.
W sposobie przedstawiania przez Cranacha nagich
mitologicznych piękności (ich głowy zwykle ozdabiały
charakterystyczne renesansowe kapelusze – przy-
kładem może być Wenus z Kupidynem z ok. 1525 roku
wystawiana w londyńskiej National Gallery) wciąż
żywy jest gotycki kanon piękna. Przejawia się on
w smukłych i zarazem miękkich
proporcjach ciał kobiecych, tajem-
Lucas Cranach Starszy,
niczości subtelnych gestów oraz Lukrecja, ok. 1525 rok
naiwności w sposobie ukazywania (Kunstmuseum, Bazylea,
Szwajcaria) 
48
67596589449145
67
Lucas Cranach Starszy,

Wenus z Kupidynem,
tematów antycznych, osadzanych
1530 rok (National
Gallery, Londyn, w realiach współczesnych artyście.
Anglia) 
Łączenie tego, co północne, ciągle
silnie związane ze sztuką średnio-
wieczną, z renesansem włoskim wskrzeszającym
antyczny kanon piękna, jest charakterystyczne i dla
Cranacha, i dla Dürera oraz stanowi o ich wyjątko-
wości. Sztuka wczesnego renesansu północnej Europy
zawdzięcza im odkrycie i śmiałe wprowadzenie aktu
do malarstwa. Humanizm w twórczości Dürera,
ujawniający się w poszukiwaniu idealnego ludz-
kiego ciała, stanowił połączenie matematyki i natury.
Z kolei kompozycje Cranacha zapisały się w historii
ze względu na poruszanie nowych tematów, pozwala-
jących badać i przedstawiać piękno
Lucas Cranach Starszy, kobiecego aktu, który w kolejnych
Wenus z Kupidynem,
1509 rok (Ermitaż, stuleciach niemal zupełnie zdomi-
Sankt Petersburg,
Rosja) 
nował akt w malarstwie.
49
67596589449145
67
Tintoretto (Jacopo Robusti), Powstanie drogi mlecznej,
1580 rok (National Gallery, Londyn, Anglia)
67596589449145
67
67
67596589449145
RENESANS
I MANIERYZM
AKT W MALARSTWIE | RENESANS I MANIERYZM
Sandro Botticelli, Narodziny Wenus, 1486 rok

(Galleria degli Uffizi, Florencja, Włochy)
Botticelli.
Narodziny Wenus
Wenus narodziła się z morskiej piany Znaczenie symboliczne obrazu jest bogate i łączy
jako piękna młoda kobieta. Bóg wiele wątków: historycznych, filozoficznych, literac-
wiatrów Zefir delikatnie rozwiewał jej kich, mitologicznych oraz alegorycznych. W podsta-
włosy, a Ora, bogini pór roku, czekała wowej warstwie – obrazowej, malarskiej – stanowi
na brzegu, żeby okryć jej niewinną ilustrację do Metamorfoz starożytnego poety
nagość kwiecistym płaszczem. Owidiusza. Interpretacja zgodna z renesansową filo-
zofią neoplatońską widzi w Wenus personifikację
idealnej, boskiej i czystej (czyli duchowej) miłości.
Tak została ukazana przez Sandra Botticellego (1445– Filozofia łączy starożytną tradycję filozoficzną
1510), florenckiego malarza wczesnego renesansu. z myślą chrześcijańską i za-
Obraz powstał w połowie lat 80. XV wieku na zamó- kłada, że poprzez piękno Donatello (Donato
di Niccolò di Betto Bardi),
wienie Lorenza di Pierfrancesco de’ Medici, przedsta- fizyczne można dotrzeć do Dawid, ok. 1440 rok
(Museo del Bargello,
wiciela florenckiego rodu patrycjuszy i bankierów. tego duchowego, boskiego.
Florencja, Włochy) 
52
67596589449145
67
RENESANS I MANIERYZM| AKT W MALARSTWIE
Alegoryczne znaczenie dzieła odnosi się z kolei do ale zarazem jest obdarzona wyjątkowym Sandro Botticelli,
Primavera, 1482 rok
cech jego fundatora i rodu, z którego pochodził. liryzmem i subtelnością, poetyckością linii (Galleria degli Uffizi,
Florencja, Włochy) 
Bezpośrednią inspiracją artystyczną dla wize- oraz koloru. Niektóre z tych cech były powta-
runku bogini, po którą sięgnął Botticelli, musiała rzane potem przez innych mistrzów aktu,
być antyczna Venus Pudica (Wenus skromna), takich jak Tycjan (znajdujący się niewątpliwie pod
zakrywająca łono dłonią. Taki właśnie wizerunek, wpływem Botticellego), który stworzył własny, wyjąt-
znany do dziś jako Venus de’ Medici znajduje się kowy kanon.
w zbiorach rodu Medyceuszy co najmniej od połowy W innym obrazie Botticellego, zatytułowanym
XVII wieku, ale artystom był znany już w połowie Primavera, znajdujemy Gracje, czyli trzy ujęcia
poprzedniego stulecia. nagiego kobiecego ciała. Gracje z tej kompozycji wiele
Bogactwo znaczeń symbolicznych, jakie zawiera zawdzięczają rzeźbie starożytnej, zwłaszcza z okresu
w sobie obraz Botticellego, oraz związki z wąt- hellenistycznego, ale też kształtującej się dopiero
kami literackimi i artystycznymi antyku są cecha- tradycji renesansowej. W tej epoce akt pojawił
mi charakterystycznymi aktów w malarstwie się wcześniej w rzeźbie i już Dawid Donatella
renesansowym i barokowym. charakteryzuje się subtelnością, smukłością,
Botticelli nie poddał się żadnemu kon- tanecznym lirycznym gestem. Takie ujęcie
kretnemu kanonowi proporcji i urody. Jego nie zostało przejęte wprost ze sztuki antycznej,
Wenus ma w sobie wiele z klasycznego wzorca, a jest wartością wykształconą w XV stuleciu.
53
67596589449145
67
Giorgione (Giorgio Barbarelli da Castelfranco), Śpiąca Wenus (detal),

ok. 1508–1510 (Gemäldegalerie Alte Meister, Drezno, Niemcy)
Giorgione.
Śpiąca Wenus
Kolejną Wenus, której pojawienie tle krajobrazu – nie zostały przez artystę zaczerp-
się w sztuce inicjuje bogatą tradycję nięte ze sztuki antycznej. Nie znaleziono do dziś
żywą w malarstwie europejskim aż do również dzieł współczesnych mu artystów, którymi
nowoczesności, jest Giorgione mógł się inspirować. Wyjątkowość płótna
Śpiąca Wenus Giorgione wynika z geniuszu artystycznego malarza, który do
(1477/8–1510), namalowana około dziś pozostaje tajemniczą postacią. Zmarł wkrótce
1510 roku. po ukończeniu trzydziestego roku życia i tylko sześć
obrazów uznawanych jest bez wątpliwości za jego
dzieła. Co do innych (należy do nich słynna Burza)
Dzieło zostało w całości poświęcone nagiej kobiecie, badacze nie mają pewności. W starszych źródłach
a jedynie tytuł odwołuje się do mitologii. Jak wska- Burzę przypisuje się Giorgione, natomiast obecnie
zują historycy sztuki, kompozycja obrazu – zarówno częściej jako autora wskazuje się Tycjana. Wiadomo,
przedstawienie Wenus we śnie, jak i ukazanie jej na że obydwaj artyści byli blisko ze sobą związani, ale
54
67596589449145
67
i tutaj więcej domysłów i spekulacji, niż wiedzy. rysunku, największe znaczenie miał kolor i budowany
Przez niektórych Tycjan jest uznawany za ucznia nim nastrój. Poetyckie, subtelne malarstwo weneckie
Giorgione, inni widzą ich obu jako uczniów Giovan- z aurą tajemniczości miało w sobie wiele cech inspi-
niego Belliniego, weneckiego mistrza wczesnego rowanych sztuką orientalną i północnym gotykiem.
renesansu. Nie ulega wątpliwości, Nic dziwnego, bo to właśnie w Wenecji krzyżowały
Giorgione (Giorgio że byli pierwszymi mistrzami wenec- się szlaki handlowe wiodące ze wschodu, państwo to
Barbarelli
da Castelfranco), kiej renesansowej szkoły malar- utrzymywało też bliskie związki z Cesarstwem Bizan-
Burza, ok. 1507–
1508 (Gallerie stwa, w której, przeciwnie do szkoły tyjskim. Przez Wenecję wiódł również szlak handlowy
dell'Accademia, florenckiej wyznającej pierwszeństwo i kulturalny z północnej Europy, którym podążali do
Wenecja, Włochy) 
55
67596589449145
67
Giorgione (Giorgio
Barbarelli Rzymu artyści i kupcy. Wenecja była
da Castelfranco),
Śpiąca Wenus, pierwszym przystankiem po prze-
ok. 1508–1510
(Gemäldegalerie kroczeniu przez nich Alp.
Alte Meister, Drezno,
Tym samym inspiracje ze wscho-
Niemcy) 
du i północy przeniknęły do sztuki
weneckiej, nadając jej nieco egzo-
tyczny charakter, niespotykany w innych ośrodkach
włoskich. Te inspiracje, nawet jeśli nie odnajdujemy
ich w twórczości Giorgione wprost, musiały wpłynąć
na jego sztukę i temu właśnie zawdzięcza ona swój
wyjątkowy urok. Śpiącą Wenus otacza aura tajem-
nicy, bogini jest obdarzona erotycznym powabem,
wysmukłe ciało zwraca uwagę łagodnymi łukami
brzucha i piersi. Ale nawet zmysło-
Giorgione (Giorgio wość gestu dłoni leżącej na łonie
Barbarelli
da Castelfranco), i głowy opartej na ramieniu oraz
Laura, 1506 rok
(Kunsthistorisches przymknięte oczy mają refleksyjny,
Museum, Wiedeń, niemal filozoficzny charakter.
Austria) 
56
67596589449145
67
Giorgione (Giorgio Tycjan (Tiziano

Barbarelli Vecellio), Wenus
Do dziś obraz uchodzi za jedno Tycjanowskimi przedstawieniami
da Castelfranco), Anadiomene,
Ceres, ok. 1500–1510 z arcydzieł malarstwa i inspiruje bogini. Pierwsze, zatytułowane We- ok. 1520 rok
(Gemäldegalerie, (Scottish National
Berlin, Niemcy)  kolejne pokolenia twórców. Otwiera nus Anadiomene (z greckiego „wycho- Gallery, Edynburg,
Anglia) 
historię nowego kanonu ikonograficz- dząca z morza”), powtarza temat
nego – Wenus odpoczywającej. Podejmowali go najwięksi Botticellego, Wenus narodzonej z mor-
mistrzowie, od współczesnych Giorgione Cranacha skiej piany. Obraz jest inspirowany legendą staro-
i Tycjana przez twórców baroku: Rubensa i Vela- żytnego greckiego mistrza Apellesa i jego wybit-
zqueza, po romantyków i XIX-wiecznych artystów nego dzieła znanego z opisów Pliniusza. Kompo-
tworzących u progu nowoczesności: Goyę, Courbeta, zycja Tycjana powstała około 1520 roku – niemal
Renoira, Maneta. Każdy odczytywał ukształtowany całą powierzchnię obrazu wypełnia tu akt Wenus
przez Giorgione kanon na nowo, zgodnie z najważ- ukazanej do kolan, która po wyjściu z fal morskich
niejszymi problemami artystycznymi swojej epoki osusza włosy. Na tożsamość kobiety wskazuje jedynie
i własnym geniuszem, ale też każdy powracał do unosząca się na morskich falach muszla. W istocie
wyjątkowości Wenus śpiącej w pejzażu. obraz Tycjana, przedstawiający Wenus w bardzo
Niewinność i subtelność Wenus Botticellego swobodny sposób, jest wyłącznie aktem. Ukazuje
oraz bogactwo symboliczne jego obrazu oraz kontem- piękno ciała i powab erotyczny bogini, ale pozba-
placyjny charakter Wenus Giorgione stają się jeszcze wiony jest atrybutów dopowiadających historię,
wyraźniejsze, kiedy porównamy te obrazy z dwiema tworzących narrację.
57
67596589449145
67
Tycjan (Tiziano Vecellio), Wenus z Urbino, ok. 1538 rok

(Galleria degli Uffizi, Florencja, Włochy)
Tycjan.
Wenus z Urbino
Drugi wizerunek to słynna Wenus
z Urbino (1538) ukazana w pozie
Giorgionowskiej Śpiącej Wenus
w pejzażu. Tycjan przedstawił boginię
w bogatym, dworskim wnętrzu,
spoczywającą na reprezentacyjnym
łożu i patrzącą śmiało
w oczy widza.
Dłonią, podobnie jak Wenus Gior-

Tycjan (Tiziano
Vecellio), gione, okrywa łono, ale jej gest jest
Wenus z Urbino bardziej zmysłowy niż skromny, nic
(detal) 
58
67596589449145
67
Tycjan (Tiziano Vecellio),

nie zasłania, ale przywodzi wzrok
Wenus z lustrem,
ok. 1555 rok (National ku temu miejscu.
Gallery of Art,
Waszyngton, USA)  Obraz został najprawdopodob-
niej zamówiony przez księcia Urbino
Guidobalda II della Rovere z okazji ślubu i może być
interpretowany jako alegoria małżeństwa. Wenus jest
boginią miłości, a uroda i niewątpliwy erotyczny czar
jej ciała oraz gestu nawiązują do miłości zmysłowej
i obowiązków małżeńskich. Piesek zwinięty u stóp
symbolizuje wierność, a scenka rodzajowa w tle –
kobieta i dziewczynka zaglądające do skrzyni –
macierzyństwo. Takie odczytanie symbolicznego
znaczenia obrazu Tycjana wskazuje, że faktycznie
mógł on zostać zamówiony jako prezent ślubny,
zgodnie z obyczajami czasów. Był przeznaczony
do prywatnego, intymnego podziwiania w sypialni
małżonków. Wenus z Urbino miała pobudzać zmysły,
a jednocześnie alegorycznie ukazywać znaczenie
i rolę kobiety w małżeństwie.
Alegoryczne traktowanie aktu jest jeszcze
bardziej wyraźne we wcześniejszej kompozycji Większość badaczy zgadza się co
Tycjana znanej dziś jako Miłość niebiańska i miłość do tego, że jest to wizerunek dwóch
Tycjan (Tiziano Vecellio),
ziemska (ok. 1514). Dzieło doczekało się wielu Wenus lub też dwóch aspektów Miłość ziemska i milość
niebiańska, 1515 rok
interpretacji i odczytań przekazu symbolicznego. bogini miłości. Obraz ukazuje dwie (Galleria Borghese,
Rzym, Włochy) 
59
67596589449145
67
Tycjan (Tiziano
kobiety: ubraną w białe, bogate szaty idealizowany portret panny młodej w sukni i z wian-
Vecellio), i nagą, przysłoniętą jedynie welonem. kiem mirtowym na głowie, której towarzyszy
Wenus, Mars i Amor,
ok. 1530 rok Obie siedzą na starożytnym sarkofagu bogini miłości Wenus i jej syn, posłaniec miłości –
(Kunsthistorisches
Museum, Wiedeń, zamienionym na fontannę, w której Kupidyn. Tytuł obrazu, pod jakim go dziś znamy,
Austria)  bawi się Kupidyn. Ponieważ na sarko- miał zostać dodany później, aby nadać mu wymowę
fagu widać wyrzeźbiony herb wenec- moralizatorską, usprawiedliwiającą
kiego patrycjusza Nicolo Aurelio, uważa się, że dzieło nagość Wenus. Tycjan (Tiziano Vecellio),
Wenus i organista,
zostało zamówione na jego ślub z Laurą Bagarotto Zgodnie z inną interpretacją dzieło ok. 1548 rok (Museo
w 1514 roku. Miałby to być wówczas alegoryczny, Tycjana stanowi ilustrację do neo- del Prado, Madryt,
Hiszpania) 
60
67596589449145
67
Tycjan (Tiziano
Vecellio), platońskiego traktatu filozoficznego w kręgu weneckich i florenckich patrycjuszy, może
Wenus i Adonis,
ok. 1550–1560 wydanego w Wenecji w 1499 roku być alegorycznym rebusem, w którym każda postać,
(J. Paul Getty Museum,
Los Angeles, USA)  przez Francesca Collonę i ukazuje każdy detal tła i sztafażu ma znaczenie symbo-
dwa aspekty miłości: Wenus nieliczne. Do ich prawidłowego odczytania potrzebna
biańską, której nagość symbolizuje jest szczegółowa znajomość pism filozoficznych,
czystość i duchowość, oraz Wenus ziemską, czyli poglądów fundatora, jego związków rodowych
ucieleśnienie miłości zmysłowej. Pierwsza trzyma i politycznych, a nawet komnat pałacowych, do
w dłoni naczynie ofiarne z wiecznym ogniem, zwra- których obrazy te były zamawiane.
cając twarz w kierunku drugiej, jakby pomiędzy nimi W twórczości trzech najwybitniejszych mistrzów
toczyła się rozmowa. Wenus ziemska opiera rękę na dojrzałego włoskiego renesansu nie sposob znaleźć
wazie wypełnionej kosztownościami, symbolizującej wizerunku Wenus. Ani Rafael Santi, ani Michał
dostatnie życie doczesne. Tłem dla pary bogiń jest Anioł, ani Leonardo da Vinci nie zostawili malarskiej
poetycki krajobraz, bardzo podobny do tego, jaki wersji tego tematu, chociaż zgodnie z dążeniami
otacza śpiącą Wenus Giorgione. i filozofią epoki interesowali się ludzkim ciałem,
Atmosfera i wymowa obrazu są tajemnicze i niejed- podziwiali jego piękno i doskonałość. Stworzone
noznaczne. Podobnie jak inne kompozycje renesan- przez nich akty są wyrazem jeszcze innego spoj-
sowe artystów zafascynowanych filozofią neopla- rzenia i rozumienia nagości oraz wizerunku czło-
tońską powstające w pierwszej połowie XVI wieku wieka w sztuce.
61
67596589449145
67
Rafael Santi, Triumf Galatei, 1511 rok,

(Villa della Farnesina, Rzym, Włochy)
Rafael.
La Fornarina
Na twórczość Rafaela (1483–1520) Najbardziej interesujące akty w twórczości Rafaela
i Michała Anioła (1475–1546) to dwa niewielkie obrazki: Trzy Gracje (1505) i Portret
ogromny wpływ wywarła filozofia młodej kobiety nazywany też La Fornarina. Kompo-
renesansowego humanizmu oraz zycja z trzema Gracjami to jedna z bardziej ulubio-
neoplatonizm idealizujący piękno nych wersji aktu, po którą sięgali już malarze wcze-
i widzący w człowieku snego renesansu niemieckiego, jak Lucas Cranach.
pierwiastek boski. Uważa się, że Rafael tworząc swoją wersję tego przed-
stawienia, sięgnął po wzór starożytny lub nowożytną
kopię antycznej rzeźby i udało mu się oddać proporcje
Zgodnie z ideami humanizmu dążeniem człowieka oraz antyczny kanon piękna. W Trzech Gracjach,
powinno być osiągnięcie doskonałego wyglądu podobnie jak w innych jego kompozycjach, uwagę
ciała i stanu umysłu, gdyż tylko taki człowiek mógł zwraca delikatność, harmonia i umiejętność uchwy-
żyć godnie i cnotliwie. cenia ideału piękna. Widać tu charakterystyczną dla
62
67596589449145
67
Rafael Santi, Rafael Santi,

Fornarina, ok. 1518– Trzy Gracje, 1504–
1519 (Galleria Rafaela subtelność nie tylko rysów, Luti, córka piekarza (wł. fornarina)
1505 (Musée Condé,
Nazionale d'Arte Antica, ale i całej kompozycji, naturalność i kochanka artysty. Według innej Chantilly, Francja) 
Rzym, Włochy) 
będącą rodzajem szczerości i szla- interpretacji jest to portret Francesci
chetnej prostoty. Artysta ukazał Ardeasci, żony mecenasa Rafaela –
harmonijne piękno kobiecego ciała w trzech odsło- Agostina Chigi. Nie ulega natomiast wątpliwości, że
nach, ale jego Gracje nie są uwodzicielskie, raczej w efekcie powstał zmysłowy portret pięknej, młodej
zadumane, każda wpatruje się w trzymane w ręku kobiety, w intymnej tonacji. Podobnie jak Wenus
jabłko. Zgodnie z jedną z interpretacji tego przed- Tycjana, obraz był przeznaczony do podziwiania
stawienia stanowi ono część większej kompozycji, w zaciszu alkowy, do cieszenia się erotycznym
której drugim elementem był obraz zatytułowany Sen pięknem modelki.
rycerza. Wówczas jabłka trzymane przez Gracje miały
być nagrodą za odwagę i cnotliwość bohatera, co
nadaje całości wyraz alegoryczny. Obrazy ukazujące
trzy Gracje bywają też interpretowane jako przedsta-
wienie Wenus i jej dwóch służek.
W twórczości Rafaela pojawia się akt o nastroju
zbliżonym do Wenus z Urbino. Jest to portret nazy-
wany La Fornarina (1518–1520), ukazujący piękną
młodą kobietę z odsłoniętymi piersiami. Obraz
jest niezwykle zmysłowy, a gest, jakim kobieta
podtrzymuje na piersi zwiewną tkaninę, dodat-
kowo podkreśla ten nastrój. Przez
Rafael Santi, wieki toczyły się spory o to, kogo
Sen Rycerza,
ok. 1504 rok (National sportretował Rafael – najczęściej
Gallery, Londyn, mówi się, że była to Margherita
Anglia) 
63
67596589449145
67
Angelo Bronzino, Alegoria z Wenus i Kupidynem (Zwycięstwo

Czasu nad Miłością – detal), ok. 1530 rok (National Gallery, Londyn), Anglia)
Correggio i Bronzino.
Manierystyczna nimfa
W czasie, kiedy kształtował się skomponowane bardzo dynamicznie, ujęte w niety-
manieryzm, wśród powych perspektywach. Kanon piękna, jaki malował
włoskich malarzy renesansowych Correggio, zapowiada smukłe, wydłużone i pełne ruchu
znalazł się twórca innych zmysłowych przedstawienia ciała charakterystyczne dla najwybit-
i poetyckich aktów – Antonio niejszych manierystów, na przykład Parmigianina.
da Correggio (1489–1534). Zdaniem niektórych krytyków, poetycka subtelność
i delikatna zmysłowość aktów Correggia zapowiada
to, co potem w epoce rokoka rozwinął Boucher. Jego
Artysta stworzył cykl obrazów, będących ilustracjami kompozycje kryją w sobie
do Metamorfoz antycznego poety Owidiusza. Dziś również pewną tajemniczość.
znane są cztery kompozycje przedstawiające miłostki W obrazie Zeus i Io bóg, aby Antonio Allegri
da Correggio,
Zeusa (Jupitera): Danae, Ledę, Io i Antiope. Wszystkie uwieść piękną nimfę, prze- Wenus i Io, ok. 1530 rok
dzieła to przede wszystkim bardzo zmysłowe akty, mienia się w ciemną chmurę, (Kunsthistorisches Museum,
Wiedeń, Austria) 
64
67596589449145
67
Antonio Allegri
da Correggio, którą artysta przedstawił w niezwykle
Wenus, Amor i Satyr,
ok. 1518–1519 sugestywny sposób, kontrastując jej
(Musée du Louvre,
Paryż, Francja)  szarą, nieokreśloną i zimną fakturę
z blaskiem jasnego, gładkiego i pełnego
życia ciała Io. Kontrast ten dodatkowo podkreśla iluzjo-
nizm, tak charakterystyczny dla płócien Correggia.
Twórcą już w pełni manierystycznym, którego
obrazy do dziś uznaje się za najdoskonalsze przy-
kłady malarstwa tego okresu, był florentczyk Bron-
zino (1503–1572). W 1546 roku Cosimo de’ Medici
lub Francisco Salviati zamówił u niego alegoryczny
obraz, który miał być prezentem dla Franciszka I,
króla Francji. Jest to Alegoria z Wenus i Kupidynem
o skomplikowanej, niejasnej symbolice i silnym
nastroju erotycznym. Powstał on w eleganckim,
gładkim stylu Bronzina, a proporcje ciała i układ
głównych postaci doskonale ilustrują istotę styli-
styki manieryzmu. W centrum kompozycyjnym
65
67596589449145
67
Angelo Bronzino,
Alegoria z Wenus
i Kupidynem i znaczeniowym obrazu znajduje się skłaniający głowę do pocałunku również jest ukazany
(Zwycięstwo Czasu naga Wenus ukazana w nienaturalnej w sztucznej pozie, jakby zatrzymany w gwałtownym
nad Miłością),
ok. 1530 rok pozie – klęcząca, wychylająca głowę ruchu. Układ postaci stanowi klasyczny przykład
(National Gallery,
Londyn, Anglia)  w kierunku ust Kupidyna, ręką wycią- manierystycznej figura serpentinata, grupy ujętej
gająca mu z kołczana strzały. Kanon w dynamicznym ruchu, spiralnym skręcie. W tle, za
proporcji jej ciała nosi ślady cech Wenus z Kupidynem, znajduje się wiele postaci, które
rzeźb antycznych i atletycznych, monumentalnych wydają się brać udział w spotkaniu tych dwojga lub
postaci malowanych przez Michała Anioła. Kupidyn komentować je. Identyfikacja wszystkich osób i ich
66
67596589449145
67
Szkoła Fontainebleau,
Portret księżnej znaczenia symbolicznego nie jest W kręgu francuskich artystów późnorenesanso-
Gabrielle d'Estrées
z siastrą, 1594 rok łatwa, co skutkowało różnymi inter- wych nazywanych przez historyków sztuki „szkołą
(Musée du Louvre, Paryż,
Francja)  pretacjami dzieła. Wenus i Kupidyn z Fontainebleau” powstał niezwykły akt dwóch kobiet,
nie wzbudzają żadnych wątpli- znany dziś jako Portret księżnej Gabrielle d’Estrées
wości – da się ich rozpoznać dzięki z siostrą (1594). Znaczenie kompozycji do dziś budzi
atrybutom. Natomiast scena przedstawiona na spory wśród badaczy. Niewątpliwie jest to alegoryczny
obrazie Bronzina jest zaskakująca i niejednoznaczna, portret w formie aktu przedstawiający dwie arysto-
ponieważ według mitologii Kupidyn był synem bogini kratki w czasie kąpieli. Obie bohaterki ukazane są
miłości, a pocałunek i gest obejmowania ręką piersi na pierwszym planie obrazu, a w tle widać
Wenus mają wyraźny charakter erotyczny. Wśród typowe dla tamtego czasu wnętrze miesz-
postaci w tle odnajdujemy personifikację czasu, czyli kalne i kobietę w czerwonej sukni siedzącą
Chronosa (mężczyznę z brodą), uśmiechnięte putto przed kominkiem. To, co zwraca uwagę,
z kwiatami w rękach może symbolizować rozkosz, to gest, jakim jedna z kobiet chwyta drugą
a za nim z niewinną twarzą dziecka i wężowym za sutek nagiej piersi. Zgodnie z jedną
ciałem widać personifikację zdrady. Stara rozpacza- z interpretacji ma on wskazywać na fakt,
jąca kobieta jest utożsamiana z zazdrością, a nad że Gabrielle d’Estrées jest w ciąży z fran-
nią znajduje się uosobienie zapomnienia. Możliwe cuskim królem Henrykiem IV, którego pier-
są też inne interpretacje alegorycznych postaci – ścionek koronacyjny trzyma w ręku. Alegoryczny
według jednej z nich staruszka symbolizuje skutki portret ma typowe dla tej szkoły malarstwa fran-
syfilisu. Obraz może być alegorią triumfu miłości cuskiego bardzo rozbudowane i skompliko-
pod postacią Wenus, ale również wane przesłanie symboliczne, którego bez
erotycznej przyjemności i uczucio- znajomości odpowiednich kluczy nie da
Figura sespentinata –
Giambologna, wego cierpienia. Niewykluczone, że się w pełni zrozumieć. Erotyczny nastrój
Porwanie Sabinki,
ok. 1580 rok (Loggia stanowi ilustrację ówczesnej poezji przedstawienia jest również typowy dla
dei Lanzi, Florencja, lub traktatu na temat miłości. obrazów artystów z tego kręgu.
Włochy) 
67
67596589449145
67
Leonardo da Vinci, Święty Jan Chrzciciel,

1513–1516 (Musée du Louvre, Paryż, Francja)
Leonardo.
Człowiek witruwiański
Człowiek witruwiański Leonarda architekta Witruwiusza O architekturze ksiąg dzie-
da Vinci (1452–1519) należy do sięć. Jest to traktat architektoniczny z I wieku p.n.e.,
najbardziej znanych wizerunków objaśniający zasady architektury i budownictwa
ludzkiego ciała w historii sztuki, w starożytności, uznawany za jedno z najważniej-
choć mniej ma w sobie z dzieła szych dzieł o architekturze, jakie kiedykolwiek
artystycznego, a znacznie więcej powstały. Witruwiusz opisał w nim między innymi
z matematyki i filozofii. idealny, matematyczny wzór proporcji, który należy
stosować w budowlach i innych dziełach sztuki.
Kanon ten, nawiązując do wcześniejszych idei
Diagram przedstawiający ciało ludzkie wpisane starożytnych, opierał się na proporcjach ludz-
w kwadrat i okrąg opatrzony komentarzem na- kiego ciała. Rysunek stworzony przez Leonarda
pisanym (co typowe dla Leonarda), pismem stanowi ilustrację tego właśnie wzorca proporcji
lustrzanym, był ilustracją do dzieła starożytnego i zarazem dowód na naukowe zainteresowania
68
67596589449145
67
Francesco Melzi, Leonardo da Vinci,

Leda z łabędziem Człowiek witruwiański,
wg Leonarda renesansowego geniusza. Jak wia- W twórczości Leonarda bardzo
ok. 1490 rok (Gallerie
da Vinci, 1508–1515 domo z zachowanych szkiców, wni- nieliczne są przedstawienia aktów dell'Accademia,
(Galleria degli Uffizi, Wenecja, Włochy) 
Florencja, Włochy)  kliwie studiował on anatomię i bu- w kształcie, jaki w tym czasie znajdu-
dowę ludzkiego organizmu, znane są jemy u innych malarzy renesansu. Nie
jego niezwykle szczegółowe studia rysunkowe szkie- znamy jego obrazu, w którym tematem byłoby piękno
letu, dziecka w łonie matki oraz poszczególnych ludzkiego ciała dające zmysłową przyjemność. Jednym
części ciała, na przykład dłoni. całopostaciowym aktem w dorobku artysty jest Leda
Filozofia świata Leonarda łączyła w sobie tech- z łabędziem (1508), który nie zachował się do naszych
nikę i sztukę. Ta pierwsza miała pozwolić człowie- czasów. Znany jest jedynie ze szkiców autora i kopii
kowi na podporządkowanie sobie planety, druga wykonanych przez malarzy z jego kręgu. Leonardo
z kolei odtwarzać i powielać piękno natury. Rysunek podjął w nim temat aktu kobiecego, mistrzowsko
człowieka witruwiańskiego jest artystycznym ukazując nagą Ledę, ale na tle innych dzieł artysty
wyrazem matematycznego spojrzenia na człowieka kompozycja niczym się nie wyróżnia, nie jest przeło-
jako źródła geometrycznych wartości, które należy mowa ani wyjątkowa. Bez wątpienia stanowi dzieło
zastosować w sztuce i technice. Dowodzi również mistrza, ale równocześnie nie więcej niż kolejne zreali-
doskonałej znajomości anatomii i zainteresowania zowane przez niego zamówienie któregoś z możnych
ciałem ludzkim jako przejawem natury. Diagram mecenasów. Jest wyłącznie podjęciem konwencji arty-
wyrysowany przez Leonarda stawia tak postrzega- stycznej, przedstawia alegorię płodności i urodzaju. Nie
nego człowieka w symbolicznym centrum świata, sposób oprzeć się wrażeniu, że tematyka ta nie intere-
jest też pochwałą jego doskonałości. sowała i nie zajmowała Leonarda jakoś szczególnie.
69
67596589449145
67
Michał Anioł Buonarroti, Umierający niewolnik (detal),

ok. 1513–1515 (Musée du Louvre, Paryż, Francja)
Michał Anioł.
Sąd Ostateczny
W twórczości trzeciego z największych zawsze uważał się bowiem przede wszystkim za
mistrzów sztuki renesansowej – rzeźbiarza. Czerpał świadomie z tradycji antycz-
Michała Anioła – akt zajmuje zupełnie nych, studiując znane już wówczas i dostępne we
wyjątkowe miejsce. Włoszech posągi starożytne. Może dlatego największe
jego dokonanie, malowidło w Kaplicy Sykstyńskiej
przedstawiające Sąd Ostateczny, w którym akt jest
Nie jest to delikatny, zmysłowy akt kobiecy, ale jedynym środkiem wyrazu, wydaje się malarskim
pełen mocy i humanistycznych odniesień filozoficz- przedstawieniem monumentalnego dzieła rzeźbiar-
nych akt człowieka, na równych prawach kobiety skiego, z charakterystyczną
i mężczyzny. dla niego mocą, głębią i wielo-
Większość dzieł Michała Anioła, w których wymiarowością. W sferze Michał Anioł Buonarroti,
Sąd Ostateczny –
zajmował się nagim ciałem, to realizacje rzeźbiar- filozoficznej silne oddzia- 1536–1541 (Kaplica
skie – począwszy od florenckiego Dawida. Artysta ływał na Michała Anioła Sykstyńska, Watykan,
Włochy) 
70
67596589449145
67
71
67596589449145
67
Sąd Ostateczny –
Sąd Ostateczny, który powstawał święty Wawrzyniec 
przez sześć lat (1535–1541), był zlece-

niem papieskim. Gotowe dzieło tak
odbiegało od przyjętych w sztuce religijnej konwencji,
że wzbudziło bardzo silne reakcje. Humanistyczna
rewolucja, jaką do malarstwa religijnego chciał wpro-
wadzić Michał Anioł, spotkała się z silnym sprze-
Sąd Ostateczny – ciwem, co doskonale obrazuje zmianę, jaka miała

Midas  renesansowy humanizm i neoplato- nadejść w traktowaniu nagości w kontekście reli-
nizm, w których piękno ciała ludz- gijnym lub symbolicznym w sztuce.
kiego niosło wiele znaczeń symbolicznych, również W centrum Michał Anioł umieścił monumen-
w kontekstach religijnych. Monumentalność, a co talną postać Chrystusa wzorowaną na antycznych
za tym idzie – siła kryjąca się w ciałach malowa- torsach Apolla, a samą scenę sądu zaludnił licznymi,
nych w Kaplicy Sykstyńskiej przez Michała Anioła zupełnie nagimi ciałami, mistrzowsko namalowa-
jest tą samą mocą, którą obdarzał rzeźbionych nymi i ukazanymi w rozmaitych pozach. Wszystko
przez siebie ludzi. Tak jak nieukończony nagrobek to tworzy bardzo dynamiczną, pełną napięcia,
Wawrzyńca Wspaniałego (Lorenza di Medici) niepokoju i emocji kompozycję, którą najpierw
był rzeźbiarskim odpowiednikiem traktatu fi- uznano za pozbawioną właści-
lozoficznego, tak zbudowany wyłącznie z ciał ludz- wego scenom religijnym dekorum,
kich Sąd Ostateczny stanowił traktat religijny. a potem za nieprzyzwoitą. Zdaniem Sąd Ostateczny –
Charon, Piekło 
72
67596589449145
67
Sąd Ostateczny –
jednego z urzędników papieskich dzieło to bardziej Sobór Trydencki nagości w sztuce Chrystus i Matka
Boża w otoczeniu
nadawało się do łaźni publicznej lub tawerny religijnej i całkowitym jej zakazaniu. świętych
i męczenników
niż do papieskiej kaplicy. W efekcie zaraz po Był to zarazem symboliczny koniec
śmierci artysty Sąd Ostateczny został ocenzu- epoki renesansu, w której artyści
rowany poprzez domalowanie draperii posta- naukowo badali piękno ludzkiego ciała, filozofia łączyła
ciom, których pozę i wygląd uznano za zbyt nie- je z dobrem, a nagość była utożsamiana z niewinno-
skromne. Stało się to krótko po potępieniu przez ścią, prawdą, siłą życiową, płodnością i miłością.
73
67596589449145
67
François Boucher, Diana po polowaniu, 1745 rok
(Musée Cognacq-Jay, Paryż, Francja)
67596589449145
67
BAROK I ROKOKO
67596589449145
67
AKT W MALARSTWIE | BAROK I ROKOKO
Peter Paul Rubens, Przyjazd Marii Medycejskiej do Marsylii (detal),

1622–1625 (Musée du Louvre, Paryż, Francja)
Rubens.
Zuzanna i starcy
Niezwykle trudno byłoby wskazać W 1622 roku królowa francuska Maria Medycejska,
najważniejszy i wyjątkowy akt z całej małżonka króla Henryka IV, zamówiła u Rubensa
twórczości Petera Paula Rubensa cykl malowideł przedstawiających najważniejsze
(1577–1640), artysty który bywa wydarzenia z jej życia. Wśród monumetalnych dzieł,
nazywany malarzem aktów. Twórczość przeznaczonych do dekoracji Pałacu Luksemburskiego
tego mistrza baroku jest niezwykle w Paryżu, znalazły się alegorycznie ujęte, zgodnie
bogata. Historycy sztuki naliczyli z konwencją epoki i charakterem takiego malarstwa,
1403 prace, które wyszły spod jego narodziny, królewskie zaślubiny, koronacja, narodziny
ręki lub z kierowanego przez niego następcy tronu, ustanowienie
warsztatu. Wśród nich, jak się wydaje, regencji, rządy Marii Medycej- Peter Paul Rubens,
Diana i jej nimfy
większość ukazuje akty. skiej, ucieczka królowej z Francji zaskoczone przez
centaurów, 1639–1640
oraz pojednanie z synem. Na (Museo Nacional
cały cykl składa się 21 obrazów del Prado, Madryt,
Hiszpania) 
76
67596589449145
67
BAROK I ROKOKO | AKT W MALARSTWIE
Peter Paul Rubens, Peter Paul Rubens,

Edukacja Marii historycznych – było to największe zamó- mitologicznymi boginiami, takimi jak Pojednanie z synem,
Medycejskiej, ok. 1622–1625
ok. 1622–1625 wienie oraz realizacja malarstwa sztalu- Siła, Wiara, Sprawiedliwość i Zgo- (Musée du Louvre,
(Musée du Louvre, Paryż, Francja) 
Paryż, Francja)  gowego w historii i zaledwie w pięciu da (wiosłują one w łodzi, którą królowa
z nich nie ma aktów (nagości zostały przypływa na spotkanie syna – przy-
pozbawione sceny rozgrywające się w kościele, szłego następcy tronu, aby przekazać mu władzę).
takie jak ślub czy królewska koronacja). W pozo- W ostatniej kompozycji z cyklu, przedstawiającej
stałych pojawiają się nagie lub częściowo nagie pojednanie Marii Medycejskiej z Ludwikiem XIII,
postacie, głównie kobiece, będące alegoriami szla- centralną postacią jest nagie uosobienie Prawdy,
chetnych cech królowej lub współdziałającymi z nią podtrzymywane przez Chronosa.
77
67596589449145
67
Peter Paul Rubens,

Gdyby jednak spośród nieprzeliczonych aktów kąpieli przez dwóch podglądających ją Zuzanna i starcy,
1609–1610
Rubensa wybrać jeden, odzwierciedlający charak- mężczyzn. Temat często był podejmo- (Real Academia de
Bellas Artes de San
terystyczne dla jego twórczości cechy i wartości wany przez malarzy renesansowych Fernando, Madryt,
Hiszpania) 
typowe epoki, w której tworzył – mógłby to być obraz i barokowych, jako ten, w którym
Zuzanna i starcy. Rubens malował tę biblijną scenę historia biblijna pozwalała na przed-
kilka razy w różnych wersjach, ale w każdej centrum stawienie kobiecego aktu.
kompozycji zarówno symbolicznym, jak i arty- Wszystkie wersje tematu malowane przez Rubensa
stycznym jest akt dziewczyny, zaskoczonej w czasie są przepełnione emocjami – ukazują zaskoczenie
i zawstydzenie Zuzanny w chwili, kiedy odkrywa, że
jest podglądana. Jej naga postać, ukazana w ruchu
(odwracania głowy lub próby obrony przez zaku-
sami mężczyzn) nieodmiennie stanowi punkt główny
kompozycji. Postacie starców ukazujące się niespodzie-
wanie zza ściany lub stojące blisko Zuzanny i sięgające
do jej szat dodatkowo kierują uwagę widza na boha-
terkę. Teatralność i dynamizm sceny, podkreślanie jej
dramatyzmu środkami artystycz-
nymi i samą kompozycją to niewąt- Peter Paul Rubens,
Zuzanna i starcy,
pliwie świadome zabiegi Rubensa. ok. 1611 roku (Ermitaż,
Są one typowe dla sztuki barokowej, Sankt Petersurg,
Rosja) 
78
67596589449145
67
Peter Paul Rubens,

Zuzanna i starcy, w której właśnie teatralność, wywoły- ze swojej epoki i niewątpliwie sztukę staro-
1636–1639 (Alte
Pinakothek, Monachium, wanie w widzu zaskoczenia i wzbu- żytną. Ideałem i wzorem, po który sięgał, poszu-
Niemcy) 
dzanie emocji były podstawowymi kując wyrazu własnego kanonu piękna, był staro-
wartościami, do których dążyli żytny kanon grecki, harmonijny i dążący do
wszyscy twórcy. idealizowania ludzkiego ciała. Ale Rubens był też
W omawianych kompozycjach znajduje się to, co przedstawicielem północnej kultury flamandz-
charakterystyczne dla Rubensa i co stanowi o jego kiej, malarstwa uczył się w Antwerpii u nider-
mistrzostwie. Jasność karnacji i obfitość kształtów landzkich manierystów, w kręgu artystycznym
Zuzanny artysta skontrastował z mrocznym tłem odmiennym od włoskich mistrzów renesansu.
oraz ciemną barwą dłoni i wysuszonych twarzy W swoich studiach nad formą i kształtem rozróż-
starców. Kontrast ten widać jeszcze wyraźniej na niał wyraźnie walory ciała męskiego i kobiecego.
innych jego obrazach, gdzie obok siebie ukazał akty To pierwsze uważał za bliższe ideału, to drugie
kobiece i męskie. za mające więcej elegancji. Zgodnie z obowiązu-
Charakterystyczny stosowany przez Rubensa jącą w tamtym czasie filozofią, czerpiącą z tradycji
kanon piękna doczekał się miana „rubensowskie średniowiecznych i teorii renesansowych, elementy
kształty”. Artysta uczył się od najwybitniejszych utożsamiane z kobiecością powinny być zmysłowe,
mistrzów renesansu. Wpływ na jego twórczość subtelne i miękkie, te uznawane za męskie – inte-
wywarli z pewnością Michał Anioł, Leonardo da lektualne i zdradzające siłę. Rubens podzielał ten
Vinci i Rafael oraz mistrzowie florenccy. Malarz pogląd, stąd różnica w sposobie kształtowania,
spędził we Włoszech osiem lat, studiując dzieła a nawet kolorystyce karnacji ciała kobiecego
79
67596589449145
67
i męskiego w jego obrazach. Nigdy wcześniej

w malarstwie europejskim nie była ona tak podkre-
ślana. Kanon ciała ludzkiego bywał odmienny dla
obu płci, ale w poprzednich wiekach różnica nie
miała tak wyrazistego znaczenia symbolicznego
jak u Rubensa. Ten „malarz ludzkiego ciała”, jak
o sobie mówił, poszukiwał ideału piękna i harmonii
w akcie, wyraźnie kontrastował walory obu płci,
dążąc do uchwycenia ideału męskości i kobiecości.
Obfitość malowanych przez niego ciał kobiecych
ma swoje źródła w charakte-
rystycznym dla tradycji malar- Peter Paul Rubens,
Portret Heleny Fourment
stwa flamandzkiego poszuki- w futrze, 1636–1638
waniu naturalności, wiernym aż (Kunsthistorisches
Museum, Wiedeń,
do złudzenia odwzorowywaniu Austria) 
80
67596589449145
67
Peter Paul Rubens,

Trzy gracje, rzeczywistości. Rubens należał mistrzostwu artystycznemu w oddawaniu rzeczywi-
1635 rok (Museo również do twórców, dla których stości, była charakterystyczna dla malarstwa nider-
del Prado, Madryt,
Hiszpania)  najważniejszą wartością malarstwa landzkiego XVI wieku obecna przede wszystkim
był kolor i budowany przezeń nastój. w kompozycji z martwą naturą.
Artysta uchodzi za niedoścignionego mistrza koloru, Mimo że ukształtowany przez Rubensa kanon
który potrafił doskonale oddać barwę ludzkiego ciała. proporcji ciała kobiecego nie stał się podstawowym,
Niezwykle subtelna, jasna i mieniąca się delikatnym powszechnie obowiązującym w malarstwie baroku
różem karnacja Zuzanny oraz innych malowanych wzorcem piękna, wpłynął na innych twórców. Prze-
przez niego aktów kobiecych zachwycała i przycią- jawiało się to w różny sposób. Malarze tworzący
gała uwagę w czasach mu współczesnych. Natural- u progu nowoczesności, jak Cezanne, inspirowali
ność i subtelność kolorystyki dodatkowo podkreśla się nim, poszukując kanonu odmiennego od dotych-
miękkość i elegancję kobiecego ciała, kontrastującą czasowych. W pokoleniu artystów znacznie bliż-
z twardością, szorstkością i ciemnym odcieniem szym Rubensowi wybuchł spór pomiędzy zwolenni-
skóry mężczyzn. Zgodne z ówczesną typologią miało kami dominacji koloru w malarstwie (rubensistami)
to znamionować wewnętrzne cechy kobiece i męskie. a twórcami przekonanymi o wyższości rysunku
Naturalność kształtów i doskonałość karnacji (pussenistami). Zwolennicy rysunku
skóry w aktach Rubensa łudziły oko widza, który i linii, którzy inspirowali się sztuką
patrząc na miękkie ciało i jasną skórę Zuzanny, antyczną, wykształcili własny, smukły Peter Paul Rubens,
Powrót Diany
miał tak jak starcy wyciągnąć rękę, by jej dotknąć i wyidealizowany kanon piękna ciała z polowania,
ok. 1615 rok
w przekonaniu, że ma przed sobą prawdziwego ludzkiego w opozycji do pełnych, (Gemäldegalerie Alte
Meister, Drezno,
człowieka. Taka gra w złudzenia, możliwa dzięki miękkich kształtów rubensowskich.
Niemcy) 
81
67596589449145
67
Nicolas Poussin, Midas i Bachus,

po 1624 roku (Alte Pinakothek, Monachium, Niemcy)
Poussin.
Apollo i nimfa
Poussin uchodzi za mistrza chłodnego, z intelek-
Mistrzem nurtu klasycznego tualną precyzją planującego swoje kompozycje.
w malarstwie barokowym był Najczęściej wybierał historie mitologiczne i tworzył
antagonista Rubensa, obrazy ilustracyjne, opowiadające mity antyczne.
Francuz Nicolas Poussin Zgodnie z przejętą ze sztuki starożytnej konwencją
(1549–1665). Sami twórcy osobiście bogowie i herosi występujący w scenach malowa-
się nie spierali, a gorąca dyskusja, nych przez Poussina są nadzy lub prawie nadzy.
która podzieliła świat artystyczny Jeśli chodzi o kanon proporcji i piękna, artysta
na dwa przeciwstawne obozy, niewątpliwie wzorował się na znanych mu antycz-
rozpoczęła się w 1617 roku nych rzeźbach i tworzonych w tamtym czasie
we francuskiej Królewskiej ich wizerunkach graficznych. Swoje kompozycje
Akademii Sztuki pomiędzy ich zwykle zaludniał wieloma postaciami, którym towa-
zwolennikami. rzyszą dziecięce putta. W historii zaczerpniętej
z Metamorfoz Owidiusza zatytułowanej Midas
82
67596589449145
67
i Bachus (1629–1630) na jednej kompozycji przed- inny typ niż satyr i Apollo, jest mocne i muskularne,
stawił akt kobiecy i trzy różne akty męskie oraz też idealizowane w proporcjach oraz umięśnieniu,
nagie postaci dzieci. Z właściwą sobie powścią- ale najbliższe realizmowi i naturalności. W kontra-
gliwością i subtelnością w ukazywaniu emocji ście do idealizowanego Apolla wygląd króla wska-
Poussin namalował akt nimfy w pozie podobnej do zuje, że mamy do czynienia ze śmiertelnikiem, nie
Tycjanowskiej śpiącej Wenus. Został on poprowa- bogiem ani herosem. Ukazane na pierwszym planie
dzony płynną i bardzo precyzyjną linią, ukazującą postacie puttów o bardzo pulchnych, niemal prze-
idealne ciało o harmonijnych proporcjach. Główną rysowanych dziecięcych ciałach również są zgodne
postacią kompozycji jest Apollo obdarzający króla z konwencją. Przedstawienie wielu aktów ujętych
Midasa umiejętnością przemieniania wszystkiego, w tak odmienny sposób na jednym obrazie sprawia,
co dotknie w złoto. Stanowi on kopię antycznego że Midasa i Bachusa można traktować jako studium
Apolla Belwederskiego, najważniejszej i najbar- różnych kanonów ciała ludzkiego przedstawionego
dziej podziwianej rzeźby postaci męskiej, uzna- w sztafażu mitologicznym. Niewątpliwie musiał to
wanej za ideał proporcji i kształtów. W kontraście być przemyślany plan artysty znanego z intelek-
do idealizowanych aktów nimfy i Apolla są w tym tualnego podejścia do malarstwa, poszukującego
przedstawieniu jeszcze dwa wizerunki nagości, harmonii wszystkich elementów obrazu: kompo-
potraktowane zupełnie odmiennie. Jeden z nich zycji, rysunku, koloru i tematu.
to śpiący pijany satyr, ukazany zgodnie z obowią- Sposób ukazania aktu leżącej nimfy nadaje mu
zującą w epoce konwencją – z dużym brzuchem, erotyczny charakter, co podkreśla zmysłowy gest
obwisłą skórą i niedoskonałym ciałem, znamionu- ręki i odchylenie głowy. Ale zmysłowość nie jest
jącym pijaństwo i wesołe, lubieżne życie. Postać króla głównym tematem dzieła – Poussin ukazał jej tyle,
Midasa nie została przedstawiona ile mieści się mitologicznej aneg-
nago, ale wzorowane na antycznych docie i idealizowanym pięknie ciała Nicolas Poussin,
Nicolas Poussin, Wenus Wenus i Merkury,
i Mars, ok. 1639 rok szaty ukazują bark, ramię i nogę. kobiecego. ok. 1627–1629
(Museum of Fine Arts, (Dulwich Picture Gallery,
Ciało władcy reprezentuje jeszcze Obraz kryje w sobie bogactwo
Boston, USA)  Londyn, Anglia) 
83
67596589449145
67
Rembrandt Harmenszoon van Rijn, Diana z nimfami,

historia Akteona i Kallisto, 1635 rok (Museum Wasserburg, Anholt, Niemcy)
Rembrandt. Betsabe
Betsabe Rembrandta Harmenszoona antycznych, ani barokowych. Betsabe jest aktem
van Rijn (1606–1669) malowanym z natury, Rembrandt nie dążył do ideali-
stanowi zupełnie inną odsłonę zacji, a raczej poszukiwał naturalności i realizmu. Stąd
aktu barokowego niż bogate zapewne urok intymności, tak wyraźny w obrazie,
kompozycje Rubensa. zwłaszcza w porównaniu z monumentalnymi kom-
pozycjami Rubensa.
Zaczerpnięty z Biblii temat został przeredagowany
i złocistość koloru mistrzów weneckich Tycjana przez malarza. W wersji pierwotnej historia skupia się
i Veronesego, którzy inspirowali Rembrandta, oraz na postaci króla Dawida, który uwiódł Betsabe, a ona
typowe dla tego malarza wyjątkowe wyczucie sama jest postacią marginalną. Natomiast Rembrandt
i poezję koloru. Akt ten uderza intymnym charak- całkowicie skoncentrował się na
terem i naturalnym pięknem. Według tradycji do pięknej kobiecie i jej ciele, które
obrazu pozowała Rembrandtowi jego ówczesna przywiodło monarchę do grzechu. Rembrandt
Harmenszoon
partnerka Hendrickje Stoffels, nie opierał się on Na obrazie Betsabe jest ukazana van Rijn, Zuzanna
w kąpieli, 1636 rok
zatem na żadnych wzorcach artystycznych – ani w czasie kąpieli, w ręku trzyma list, (Koninklijk Kabinet van
Schilderijen Mauritshuis,
Haga, Holandia) 
84
67596589449145
67
Rembrandt
jaki wysłał do niej Dawid. Namawia Harmenszoon van Rijn,
Betsabe, 1654 rok
go w nim do oddania mu się, powo- (Musée du Louvre,
Paryż, Francja) 
łując się na lojalność wobec władcy.
Po uwiedzeniu kobiety Dawid wysłał
jej męża na pewną śmierć na wojnie, a sam poślubił
niewiastę.
Skromność i prostota kompozycji, pozbawionej
wszelkich wątków narracyjnych, tylko podkreśla
piękno ciała bohaterki. Artysta ukazał je w aurze
erotycznej, co podkreśla bogata złota materia w tle,
biżuteria, a nawet gest służącej myjącej stopę
Betsabe. Jednocześnie ułożenie głowy i spojrzenie
młodej kobiety emanują refleksyjnym smutkiem.
Wyjątkowość tego aktu Rembrandta wynika
właśnie z połączenia piękna ciała i zmysłowego
czaru z przygnębieniem Betsabe. W jednym akcie,
pozbawionym atrybutów symbolicznych, artysta
opowiedział o miłości zmysłowej wypływającej
85
67596589449145
67
Rembrandt
Harmenszoon z uwielbienia piękna ciała ludzkiego
van Rijn, Danae,
1636–1643 (Ermitaż, (eros) oraz o cierpieniu, marności
Sankt Petersburg,
Rosja)  i daremności życia ziemskiego
(vanitas).
Inny akt Rembrandta, powszechnie
podziwiany i uważany za jedno z arcydzieł malar-
stwa europejskiego, to przedstawienie Danae. Dosko-
nale mieści się on w konwencji aktów malarskich
baroku. Mitologiczny temat pozwalał na ukazanie
wprost zmysłowości kobiecego ciała oraz jedno-
znaczne przywołanie erotyzmu – Danae jest przed-
stawiona w chwili zapłodnienia przez Zeusa ukrytego
pod postacią złotego deszczu. To
jeden z motywów najczęściej (obok
Rembrandt
Harmenszoon Wenus) wybieranych do przedsta-
van Rijn, Andromeda, wienia zmysłowego aktu, obecny
ok. 1630 rok (Koninklijk
Kabinet van Schilderijen w niezliczonych wersjach w malar-
Mauritshuis, Haga,
Holandia)  stwie renesansu i baroku od czasów
86
67596589449145
67
Rembrandt
Tycjana. W Danae Rembrandta widzimy symfonię spływającego z góry na nagą postać Harmenszoon van Rijn,
Kąpiąca się kobieta,
złotego światła oraz barwy, które tak go fascyno- Danae, wydobywając ją z tła. Temat 1654 rok (National
Gallery, Londyn,
wały i które mistrzowsko ukazywał. Bogate łoże obrazu i sposób jego przedsta- Anglia) 
z baldachimem i zasłonami oraz wszystkie tkaniny wienia, choć absolutnie mistrzowski
mienią się różnymi odcieniami złota – złota jest w formie i kolorze, jest jednak
nawet suknia i twarz starej służącej. Przywoływany bardzo konwencjonalny. Taki jak obrazy malowane
w mitologicznej opowieści złoty deszcz Rembrandt na zlecenie, przeznaczone do podziwiania w zaciszu
ukazał subtelnie, w postaci jasnego światła, i intymnej atmosferze alkowy.
87
67596589449145
67
Diego Rodríguez de Silva y Velázquez, Wenus z lustrem,

1647–1651 (National Gallery, Londyn, Anglia)
Velázquez.
Wenus z lustrem
Nadworny malarz hiszpańskich
królów Diego Velázquez
(1599–1600), kolejny mistrz
malarstwa barokowego, nie miał wielu
okazji do malowania aktów.
Wenus z lustrem (1647–1651) jest

jedynym zachowanym takim przed-
Fotografia stawieniem w jego twórczości.
dokumentująca
zniszczenia dokonane Najprawdopodobniej obraz został
w 1914 roku przez
Mary Richardson  namalowany w czasie wizyty artysty
88
67596589449145
67
we Włoszech. W katolickiej Hiszpanii, gdzie dzia-

łała Święta Inkwizycja, tworzenie i posiadanie
aktów było oficjalnie zabronione, choć oczywiście
w prywatnych kolekcjach arystokracji nie brako-
wało takich dzieł. Wenus Velázqueza należy do
rodziny śpiącej Wenus Giorgione i Wenus Tycjana.
Również w twórczości Rubensa można znaleźć
przedstawienie bogini miłości spoglądającej
w lustro. Wyjątkowość tej Velázquezowskiej polega
na tym, że została ukazana leżąca tyłem. Taką
kompozycję malarz zaczerpnął najprawdopodob-
niej z rzeźb antycznych, znanych mu z hiszpańskich
kolekcji prywatnych. Wiadomo, że w czasie wizyty
we Włoszech w okresie tworzenia obrazu, zamówił
brązową kopię słynnej antycznej rzeźby Śpiący
Hermafrodyta, ukazującą postać leżącą tyłem
w podobnej pozie. Malowany w latach 1614–1615
wizerunek Wenus z lustrem pozostawał ukryty
w prywatnych pokojach jego kolejnych właścicieli.
Zaprezentowano go publiczności dopiero w drugiej
połowie XIX wieku.
Na początku XX stulecia płótno zostało zaku-
Diego Rodríguez
pione do zbiorów National Gallery w Londynie za przedstawiała je, jak gdyby została de Silva y Velázquez,
Odpoczywający Mars,
pieniądze z publicznej zbiórki. W 1914 roku dzieło zraniona żywa kobieta. W ten zaska-
ok. 1638 rok
zniszczyła sufrażystka w proteście przeciw aresz- kujący sposób spełniło się marzenie Museo del Prado,
Madryt, Hiszpania) 
towaniu innej aktywistki. Wydarzenie to wywo- renesansowych i barokowych mi-
łało publiczną debatę na temat strzów, starających się dorównać
obrazu, stało się też symbolicznym mitycznemu malarzowi czasów starożytnych Apel-
Śpiący Hermafrodyta,
rzymska kopia początkiem feministycznej dyskusji lesowi, którego obrazy miały podobno w sobie tyle
greckiego oryginału,
II wiek (Museo nad przedstawianiem i ideali- realizmu i tak wiernie naśladowały naturę, że nie
Nazionale Romano zacją kobiecego ciała. Ówczesna tylko ludzie, ale nawet ptaki ulegały złudzeniu
di Palazzo Massimo,
Rzym, Włochy)  prasa, opisując rozcięcia płótna, i brały jego dzieła za rzeczywistość.
89
67596589449145
67
Michelangelo Merisi da Caravaggio, Amor zwycięski,

ok. 1601 rok (Gemäldegalerie, Berlin, Niemcy)
Caravaggio.
Bachus
Akt męski w historii malarstwa
od średniowiecza do baroku nie
dorównywał aktowi kobiecemu
pod względem liczby realizacji, nie
ukształtował się też jako samoistny
temat malarski,
ale nie da się nie zauważyć i pominąć
jego istnienia oraz rozwoju.
Sceny biblijne w średniowieczu oraz religijne i mito-

logiczne w baroku, należące do kanonu tematów
malarskich, dawały artystom wiele możliwości do
90
67596589449145
67
Michelangelo Merisi Michelangelo Merisi

da Caravaggio, studiowania i przedstawiania ciała kobiece lub męskie. U artystów takich da Caravaggio,
Chory Bachus, Bachus, 1595 rok
ok. 1593 roku męskiego. Zasadniczą różnicą, jaką da jak Albrecht Dürer czy Lucas Cranach (Galleria degli Uffizi,
(Galleria Borghese, Florencja, Włochy) 
Rzym, Włochy)  się zauważyć między aktem kobiecym kanon i metoda ukazywania ciała
i męskim w sztuce nowożytnej, to świadczą o dążeniu do naturalności
fakt, że ten drugi nie uzyskał statusu i realizmu. Dopiero kolejne pokolenia artystów będą
samodzielnego motywu. Występuje też znacznie coraz chętniej poszukiwać kanonu idealnego i kształ-
słabsza aura erotyczna otaczająca nowożytne przed- tować obraz ciała ludzkiego, podążając za inspirują-
stawienia nagich mężczyzn. cymi ich dziełami i wybierając z tych inspiracji oraz
W średniowieczu w przedstawieniach Adama studiów z natury elementy najbardziej odpowiada-
i Ewy lub Sądu Ostatecznego status i charakter aktu jące wybranemu wzorcowi piękna. Zaczną też coraz
kobiecego oraz męskiego był równy. Niezależnie od mocniej różnicować cechy kobiece poprzez akcen-
płci poświęcano im równie wiele uwagi, ukazywano towanie subtelności, miękkości, zmysłowości oraz
w tych samych przedstawieniach i nie różnicowano męskie, podkreślając siłę, twardość, szorstki realizm.
więcej niż wymaga tego natura Dla Michała Anioła owym idealnym kanonem
i realizm. Sposób widzenia i prezen- piękna był akt męski, inspirowany antycznymi
Michelangelo Merisi
da Caravaggio, towania aktów był pozbawiony specy- rzeźbiarskimi przedstawieniami Herkulesa
Chłopiec z koszem
owoców, ok. 1593 rok ficznej aury, przekazu symbolicz- i Apolla. We freskach w Kaplicy Sykstyńskiej domi-
(Galleria Borghese, nego podkreślającego to, co typowo nują muskularne męskie ciała pełne wewnętrznej
Rzym, Włochy) 
91
67596589449145
67
Michelangelo Merisi Michelangelo Merisi

da Caravaggio, mocy, a ciała kobiece są oparte doskonałymi aktami męskimi i co da Caravaggio,
Dawid z głową Goliata, Młody Jan Chrzciciel,
ok. 1610 rok na tym samym kanonie proporcji. charakterystyczne – zupełnie poz- 1595 rok (Musei
(Galleria Borghese, Capitolini, Rzym,
Rzym, Włochy)  Do najczęściej przywoływanych bawionymi charakteru zmysłowego Włochy) 
postaci z dekoracji całej kaplicy czy erotycznego.
należy przedstawienie Adama ze Tematy religijne i mitologiczne,
sceny stworzenia świata oraz postać Chrystusa tak chętnie podejmowane przez mistrzów baroku, na
z przedstawienia Sądu Ostatecznego. Obydwa są przykład Rembrandta i Rubensa, dawały mnóstwo
okazji do ukazywania aktów męskich. Na wielu przed-
stawieniach ukrzyżowania Chrystusa, złożenia do
grobu lub scenach męczeństwa świętych męski akt
znajduje się w centrum kompozycyjnym, pozba-
wiony sensualności i erotyzmu. Tym, co go charak-
teryzuje, niejako w zamian za zmysłowość aktów
kobiecych, jest siła i wewnętrzna moc. Nawet zdjęte
z krzyża umęczone ciało Jezusa malowano w rene-
sansie i baroku jako muskularne i emanujące siłą.
Wśród tych nielicznych artystów, którzy ukazywali
akt męski w aurze zmysłowości i erotyzmu, znalazł
się jeden z najwybitniejszych twórców epoki, którego
osobowość, życie i twórczość wzbu-
dzają zainteresowanie oraz emocje
do dziś – to Michelangelo Merisi Michelangelo Merisi
da Caravaggio, Ecce
da Caravaggio (1571–1610). Jest Homo, 1636 rok (Galleria
di Palazzo Bianco,
on powszechnie podziwiany za Genua, Włochy) 
92
67596589449145
67
Michelangelo Merisi
da Caravaggio, wyjątkowy realizm oraz umiejętne
Jupiter, Pluto i Neptun
wykorzystanie światła dla nasycenia
ok. 1587–1600 (Casino
Boncompagni Ludovisi, swoich obrazów emocjami, które
Rzym, Włochy) 
oddziałują na widzów również współ-
cześnie. Amor zwycięski (Amor Vincit
Omnia) z 1602 roku, namalowany na zamówienie
włoskiego patrycjusza, to akt młodego mężczyzny
o jednoznacznie zmysłowym nastroju. Przekaz symbo-
liczny obrazu mówi o zwycięstwie miłości uosobionej
w antycznym Kupidynie ze skrzydłami oraz łukiem
i strzałami, nad innymi sferami życia ludzkiego:
nauką, sztuką, walką. Obraz ten, podobnie jak Wenus
z Urbino Tycjana, został namalowany na zamówienie
i był przeznaczony do prywatnej kontemplacji (uważa
się go za portret konkretnego młodego chłopca).
Podobne w wyrazie przedstawienia młodzieńców
w twórczości Caravaggia to na przykład Bachus,
Młody Jan Chrzciciel, Dawid z głową Goliata oraz
Chłopiec z koszem owoców. Siła i dramatyzm prze-
kazu emocjonalnego, przenikliwa obserwacja, skon-
trastowanie światła i cienia, tak charakterystyczne
dla twórczości malarza, współgrają na nich z jego
awanturniczym i pełnym tajemnic życiem. Cara-
vaggio, który prawdopodobnie przypadkiem zabił
człowieka, był wyjęty spod prawa i musiał uciekać
z Rzymu. Przeżył próbę zabójstwa i zmarł nagle
w niewyjaśnionych okolicznościach. Taki życiorys
oraz fakt, że nie znamy z jego twórczości ani
jednego przykładu aktu kobiecego, skłaniały przez
wieki do licznych hipotez na temat homoseksu-
alizmu artysty. Niewątpliwie był wybitnym i wyjąt-
kowym twórcą, który w wielu aspektach wniósł do
sztuki przełomowe wartości oraz treści, silnie wpły-
wające na rozwój malarstwa barokowego i dorobek
przedstawicieli nurtu caravaggionistów. Niepo-
korność i buntowniczość w życiu oraz w sztuce,
podobnie jak odważne traktowanie erotycznego
aktu męskiego zostały podjęte na nowo dopiero
przez artystów awangardowych.
93
67596589449145
67
Jean Antoine Watteau, Źródlana nimfa,

1708 rok (kolekcja prywatna)
Watteau i Boucher.
Dama w buduarze
Dwa przeciwne obozy Spór po równo stu latach został właściwie rozstrzy-
artystów barokowych – gnięty na rzecz zwolenników Rubensa poprzez przy-
zwolenników koloru i emocji jęcie Watteau w poczet członków Akademii Malar-
podążających za Peterem Paulem stwa. Jego Toaleta Wenus wskazuje jednoznacznie na
Rubensem oraz wyznających silną inspirację malarstwem Rubensa, ale też wpro-
szlachetność rysunku miłośników wadza zupełnie nowe wartości, które dziś oceniamy
Nicolasa Poussina – pogodził jako charakterystyczne dla sztuki rokoka. Również
w 1717 roku, francuski malarz, w przypadku Diany w kąpieli (1715–1716) sama postać
rysownik i rytownik, Jean Antoine bogini, proporcje jej ciała i kanon
Watteau (1684–1721). piękna są niewątpliwe bardzo mocno
inspirowane malarstwem Rubensa. Jean Antoine Watteau,
Diana w kąpieli,
Wpływ ten widać choćby w kolorycie ok. 1515–1516
(Musée du Louvre,
skóry Diany, sposobie ukazywania jej Paryż, Francja) 
94
67596589449145
67
Jean Antoine Watteau, Jean Antoine Watteau,

Toaleta intymna, Sąd Parysa,
faktury. Jednocześnie Wenus Watteau malowania, relacja postaci ludzkiej do ok. 1718–1721
1715 rok (kolekcja
prywatna)  w porównaniu z barokowymi pełnymi przestrzeni oraz kolorystyka i tech- (Musée du Louvre,
pięknościami malowana jest z sensu- nika malarska – subtelna, wraże-
alną swobodą, lekką linią. Poza i gesty niowa, pełna ruchu – to również
Diany emanują subtelną gracją oraz zalotną zmysło- esencja rokokowej estetyki. Takie potraktowanie
wością, typową dla sztuki rokokowej. To, co wyjąt- pejzażu jest nowością w malarstwie i powróci w twór-
kowe dla Watteau, to sposób przedstawienia pejzażu, czości impresjonistów.
który, choć nie niesie żadnych treści symbolicznych, Jeszcze więcej zalotności i charakterystycznej
jest ważnym elementem kompozycji. Sposób jego lekkości można dostrzec w innym mitologicznym
temacie, po który chętnie sięgano w baroku,
podjętym również przez Watteau i uwiecznionym
na obrazie Sąd Parysa (1718–1721). Naga Helena
została ukazana przez niego na w pozycji stojącej,
od tyłu. W chwili, kiedy Parys wręcza jej jako
najpiękniejszej jabłko, kobieta wyciera ciało białym
ręcznikiem trzymanym nad głową.
Watteau przeszedł do historii malarstwa jako
twórca nowego motywu nazywanego fête galante
95
67596589449145
67
Jean Antoine Watteau, Jean Antoine Watteau,

Toaleta intymna, („święto wytworne”), czyli cechu- barokowe przedstawienia odpoczywa- Odpoczywający akt,
1. poł. XVIII wieku 1713–1717 (Norton
(Wallace Collection, jących się idyllicznym urokiem scen jącej Wenus lub Danae, które również Simon Foundation,
Londyn, Anglia)  USA) 
dworskich ukazanych w pejzażu. ukazywano na dekorowanych łożach,
Krajobraz odgrywa ważną rolę, choć wśród kosztownych tkanin. Jednak
właściwe jest scenografią, tłem swego rodzaju przed- w scenie namalowanej przez Watteau zupełnie
stawień z udziałem eleganckiego, bawiącego się towa- brakuje powagi dekorum i jakichkolwiek odniesień
rzystwa. W malarstwie Watteau jest wiele inspiracji do mitologii. Stanowi zwyczajną, codzienną scenę
teatrem, operą i baletem, niektóre z jego kompozycji rodzajową (młoda kobieta zaskoczona w chwili
są przeniesieniem na płótno scen ze spektakli. Ta zdejmowania ubrania), która stała się pretekstem
teatralność wyraźnie przejawia się w Sądzie Parysa, do przedstawienia aktu. Barokowe boginie nie były
gdzie obserwuje się nie tyle ważne wydarzenie również tak bezpośrednie, zalotne, radosne i natu-
znane z mitologii, ale pogodną scenkę z udziałem ralne jak bohaterka obrazu Watteau. Wydaje się
zalotnej Heleny. oczywiste, że obraz został namalowany dla czystej
Jeszcze więcej przełomow ych elementów przyjemności. Nie jest już idealizowanym aktem,
w sposobie przedstawiania aktu kobiecego przy- podziwianym w alkowie małżeńskiej
nosi obraz Watteau zatytułowany Toaleta intymna dla zmysłowego piękna, ale bliską François Boucher,
Diana wychodząca
(ok. 1717), który ukazuje rozbierającą się młodą natury i codziennego życia urokliwą z kąpieli, 1742 rok
(Musée du Louvre,
kobietę, w towarzystwie służącej. Scena przypomina scenką. Paryż, Francja) 
96
67596589449145
67
François Boucher, Takie ujęcie aktu pojawiło się

Toaleta Wenus,
1751 rok w malarstwie nowożytnym po raz
(Nationalmuseum,
Sztokholm, Szwecja)  pierwszy i zadomowiło się w nim na
trwałe. Można nawet powiedzieć,
że nie pozwoliło na dobre wrócić idealizowanemu
aktowi, z odpowiednim dekorum i historyczną lub
mitologiczną opowieścią.
Watteau nie tworzył na zamówienie możnych
mecenasów tak jak poprzednicy, jego obrazy
kupowała burżuazja, której gust i potrzeby były
odmienne od arystokratycznych. Sprowadzenie
aktu do przedstawiania scen z życia codziennego to
odpowiedź na ich oczekiwania, a także świadectwo
kolejnego przełomu w sztuce tego czasu, wywoła-
nego przemianami społecznymi.
Drugi z mistrzów rokokowych, François Boucher
(1703–1770), w sposobie ujęcia aktów poszedł
w ślady Watteau. W jego obrazach można nawet
zaobserwować jeszcze więcej zalotności i swobody.
97
67596589449145
67
François Boucher,
Portret Marie-Louise Uchodzi on za pierwszego twórcę dekorację dla wystudiowanych aktów kobiecych. Był
O’Murphy, 1752 rok
(Wallraf-Richartz- aktu, w którym erotyzm został wyra- też mistrzem w oddawaniu gładkości skóry o jasnej,
-Museum, Innenstadt,
Niemcy)  żony tak jednoznacznie. niemal porcelanowej karnacji.
Boucher sięgał jeszcze po tematy Boucher pełnił funkcję nadwornego malarza
mitologiczne, o czym świadczą takie obrazy, jak króla Francji i pierwszej damy francuskiego rokoka,
Kąpiel Diany (1724) oraz Wenus i Kupidyn (1751), królewskiej metresy Madame de Pompadour, którą
a uwaga, jaką poświęcał przedstawianiu aktów w tych wielokrotnie portretował. Do dziś uważa się, że do
kompozycjach, wypracowane proporcje i idealizacja najpiękniejszych aktów pozowała mu właśnie ona
zgodna z rokokowym kanonem piękna kobiecego (niektórzy wskazują też na żonę malarza). Toaleta
jeszcze silniej akcentują zmysłowość i erotykę niż Wenus (1751), obraz skupiający w sobie wszystkie
podobne dzieła artystów, którzy wywarli na niego cechy dojrzałego stylu Bouchera, miał powstać
największy wpływ: Rubensa i Watteau. Boucher właśnie na zamówienie Madame de Pompadour
w bardzo trafny sposób potrafił także wydobyć w czasie, kiedy w teatrze dworskim grała ona
kunszt i piękno przedmiotów stanowiących sztafaż główną rolę w sztuce o tym samym tytule.
malowanych scen. Mistrzowsko wykorzystywał este- Historia powstania chyba najbardziej znanego
tykę rokokową, która stanowi scenografię, teatralną aktu autorstwa Bouchera jest anegdotyczna, wiele
98
67596589449145
67
François Boucher, w niej dworskich intryg i obyczajo-

Toaleta Wenus,
1751 rok (Metropolitan wości tamtego czasu. Portret Marie-
Museum of Art, Nowy
Jork, USA)  -Louise O’Murphy z 1752 roku,
znany również jako Akt na sofie,
powstał ponoć, kiedy Marie-Louise miała 14 lat.
Obraz miał być zaprezentowany Ludwikowi XV,
który tak się zachwycił wdziękami młodej kobiety,
że szybko uczynił ją królewską kurtyzaną. Boucher
przedstawił na nim pełną zalotnego wdzięku, nagą
dziewczynę leżącą na złotej sofie. Poza, w której
została ujęta modelka, wydobywa z niej całą
zmysłowość i jest tak jednoznacznie erotyczna, że
nie można mieć wątpliwości co do intencji autora.
Odpoczywające lub śpiące Wenus, zupełnie nagie,
jedynie dłonią przysłaniające łono, z obrazów
mistrzów renesansu i baroku, a nawet Wenus
Velazqueza, odwróconą do widza tyłem i rzuca-
jącą mu spojrzenie w lustrze, otacza aura tajemni-
czości i stosownej powagi. Są damami, świadomymi
swego piękna, zachęcającymi do jego podziwiania
i kontemplacji, natomiast panna O’Murphy to
słodka rokokowa piękność, zalotna i kokieteryjna
kochanka czekająca na mężczyznę. Wymowa
obrazu jest tak silna i jednoznaczna, że pozostaje
czytelna również współcześnie. Wysublimowana
forma i frywolność aktu autorstwa Bouchera są
esencją epoki, w której powstały.
Wśród rokokowych przedstawień nagości nie
ma właściwie wcale aktów męskich. Dotyczy to
również przedstawień mitologicznych, w których
na przykład u Rubensa pojawiali się nadzy bogowie
lub herosi. Mitologiczne tematy podejmowane przez
artystów rokokowych są intymnymi scenami, nie
alegorycznymi wielowątkowymi opowieściami. Akt
tej epoki jest aktem kobiecym, wydobywającym
piękno ciała wyidealizowanego
François Boucher, zgodnie z kanonem obowiązującym
Brązowa odaliska, w tym czasie oraz podkreślającym
1740/1749 rok
(Musée du Louvre, zmysłowy nastrój intymnych scen.
Paryż, Francja) 
99
67596589449145
67
Jean-Auguste-Dominique Ingres,
Odaliska i niewolnica, 1842 rok
Targowisko przy
(Walters Art pl. Krakowskim
Museum, Baltimore, we Lwowie
USA)
67596589449145
67
NEOKLASYCYZM
67596589449145
67
AKT W MALARSTWIE | NEOKLASYCYZM
Jacques-Louis David, Patrokles, 1780 rok

(Musée Thomas-Henry, Cherbourg-Octeville, Francja)
Achilles i Odaliska
Zmiana, jaką przyniósł poważny przede wszystkim architektury, za pośrednictwem
i chłodny neoklasycyzm po pełnym grafik Piranesiego, odkrycia Pompei i Herkulanum,
emocji i barwy baroku oraz frywolnym rzymskich miast zniszczonych przez wybuch Wezu-
rokoku, wynikała nie tylko z buntu wiusza, oraz refleksji naukowej Johanna Joachima
nowego pokolenia artystów wobec Winckelmanna nad historią sztuki starożytnej.
zastanej estetyki. W malarstwie z braku zachowanych dzieł odwoły-
wano się do mistrzów renesansu. Przede wszystkim
nawiązywano do Rafaela jako artysty, który zdaniem
Zbieg wydarzeń i odkryć oraz rozwój idei, jaki twórców XVIII wieku najbardziej zbliżył się do sztuki
nastąpił w drugiej połowie XVIII wieku, przywrócił starożytnej.
do malarstwa monumentalne sceny historyczne Akty, jakie pojawiają się w obrazach Jacquesa-
oraz pełen harmonii kanon piękna wywiedziony -Louisa Davida (1748–1825), najwybitniejszego malarza
z arcydzieł rzeźby starożytnej. Artyści ponownie neoklasycyzmu, podobnie jak w kompozycjach mala-
odkryli dziedzictwo antyku za sprawą rozpowszech- rzy barokowych ukazują bohaterów scen historycz-
nienia najwybitniejszych dzieł sztuki starożytnej, nych lub mitologicznych. Mistrzostwo w przedstawieniu
102
67596589449145
67
NEOKLASYCYZM | AKT W MALARSTWIE
Jacques-Louis
klasycznego kanonu proporcji i póz David, Sabinki,
1799 rok (Musée
znanych z dzieł sztuki antycznej oraz du Louvre, Paryż,
Francja) 
powaga i nastrój malowanych przez
niego kompozycji sprawiają wrażenie,
że nie patrzymy na piękne ciało ludzkie, ale na dzieła
sztuki antycznej przeniesione na płótno. Takie są
postaci dwóch wojowników w monumentalnej kompo-
zycji Davida Sabinki (1799). Na tle chaotycznej bitwy,
na pierwszym planie, artysta przedstawił walczących
mężczyzn, rozdzielanych przez kobietę. Wojownik
ukazany z prawej strony namalowany jest tyłem,
trzyma w ręku tarczę, stoi w rozkroku i zamierza
się włócznią. Drugi jest przedstawiony przodem
w podobnej pozie tylko pochyla tułów z zamiarem
osłonięcia się tarczą. Niezwykle
poprawnie wyrysowane ciała wojow- Jacques-Louis David,
Miłość Heleny i Parysa,
ników, ich zatrzymana w ruchu, 1788 rok (Musée
bardzo statyczna poza, skontrastowana du Louvre, Paryż,
Francja) 
103
67596589449145
67
Jacques-Louis David,
z dynamiczną postacią kobiety w centrum to nie tyle starożytności. W kompozycji Psyche Psyche i Kupidyn,
1817 rok (Cleveland
akty męskie, co odwzorowanie rzeźb lub przedstawień i Kupidyn (1817), gdzie Psyche jest Museum of Art,
Ohio, USA) 
z antycznych waz. Wydaje się też, ukazana w pozycji śpiącej Wenus,
Jacques-Louis że Davida bardziej interesował akt większe znaczenie ma Kupidyn.
David, Leonidas pod
Termopilami, 1814 rok męski niż kobiecy, co niewątpliwie Ukazany na pierwszym planie, przysłania ciało
(Musée du Louvre, wynikało z inspiracji dziedzictwem bogini. Nawet scena z Parysem i Heleną została
104
67596589449145
67
Szkoła Davida,
Śmierć Josepha przedstawiona przez Davida w prze-
Barry, po 1794 roku
(Château de Vizille, wrotny sposób – nagi jest heros, nie
Francja) 
jego wybranka.
Drugi z największych mistrzów
neoklasycyzmu, Jean-Auguste-Dominique Ingres
(1780–1867) zapisał się w historii sztuki jako dosko-
nały portrecista i autor aktów. W 1808 roku stwo-
rzył obraz Kąpiąca się, który współczesnym wydał
się barbarzyński w ujęciu. Ingres pracował na
zlecenie arystokracji w rodzinnej Francji, później
również we Włoszech. Wśród swoich mistrzów
wymieniał przede wszystkim Rafaela, a sobie
stawiał za cel podtrzymywanie wielkich tradycji
malarstwa, a nie wprowadzanie innowacji. Kąpiąca
się ujmuje harmonią przedstawienia oraz charak-
terystyczną dla artysty misterną i płynną linią. Akt
wypełnia całą kompozycję, która jest pozbawiona
jakiejkolwiek anegdoty i narracji. Ciało kobiety
emanuje zmysłowością i spokojem, przyciąga wzrok
niezwykłym kolorytem i gład-
Jean-Auguste- ką, wręcz półprzejrzystą kar-
-Dominique Ingres,
Kąpiąca się, 1808 rok
nacją. Proporcje, czystość for-
(Musée du Louvre, my oraz kolorystyka całej
105
67596589449145
67
Jean-Auguste-
-Dominique Ingres,
kompozycji zdradzają silną inspirację malarstwem Drugi bardzo znany akt Ingresa Wielka odaliska,
manierystycznym i przywodzą na myśl Wenus powstał w 1814 roku na zamówienie 1814 rok (Musée
du Louvre, Paryż,
z Kupidynem Correggia. Karoliny Murat, siostry Napoleona Francja) 
i ówczesnej królowej Neapolu.
Artysta przyjechał do Włoch, żeby
stworzyć jej portret. Wielka odaliska (1814) zdradza
silne inspiracje tradycją aktu barokowego – jest
kompozycją w typie Wenus z lustrem Velazqueza,
z leżącą postacią ujętą od tyłu. Tym, co wyjątkowe,
a co wprowadził właśnie Ingres, jest umieszczenie
aktu w dekoracjach orientalnych. To efekt podą-
żania za ówczesną modą, zwiastujący fascynację
orientem, która właśnie zaczynała rozwijać się
w malarstwie, a także w literaturze. Najważniej-
szym chyba impulsem do rozkwitu tej mody były
listy i pamiętniki Lady Mary Montagu, żony amba-
sadora brytyjskiego w Imperium Osmańskim, która
jako kobieta miała dostęp do prywat-
nych buduarów i kobiecych łaźni.
Jean-Auguste-
Motyw łaźni i kąpiących się
-Dominique Ingres,
kobiet powrócił w późnym obrazie Łaźnia turecka,
1862 rok (Musée
Ingresa Łaźnia turecka, ukończonym du Louvre, Paryż,
Francja) 
106
67596589449145
67
Jean-Auguste-
-Dominique Ingres, w roku 1862, kiedy artysta miał
Akt męski, 1801 rok
(École nationale 82 lata. Dzieło powstało na zamó-
supérieure
des beaux-arts, wienie cesarza Napoleona Józefa Bo-
Paryż, Francja)  naparte, ale ponoć było zbyt szoku-
jące dla cesarskiej małżonki i zostało
odesłane artyście. Jest to scena
haremowa, zapełniona nagimi kobietami, gdzie
na pierwszym planie widać niewiastę w ujęciu
przypominającym Kąpiącą się. To typowe dla
Ingresa, który powtarzał raz namalowane kompo-
zycje i motywy. Oba dzieła są także podobne pod
względem nastroju. Choć w przypadku Łaźni
tureckiej całe płótno szczelnie zapełniają akty,
malowidło emanuje aurą łagodnego spokoju
i harmonii. Charakterystyczna łagodna linia
kształtów i mistrzostwo w oddawaniu karnacji
skóry sprawia, że prawdziwym tematem aktów
Ingresa jest zachwyt nad
pięknem kobiecego ciała,
Jean-Auguste- jego niezwykle uważne stu-
-Dominique Ingres,
Źródło, 1820–1856
diowanie i pełne podziwu
(Musée d'Orsay, oddawanie na płótnie.
107
67596589449145
67
Eugène Delacroix, Śmierć Sardanapala, 1842 rok
(Musée du Louvre, Paryż, Francja)
67596589449145
67
67
67596589449145
AKADEMIZM
I ROMANTYZM
AKT W MALARSTWIE | AKADEMIZM I ROMANTYZM
Eugène Delacroix, Kobieta z papugą, 1827 rok

(Musée des Beaux-Arts, Lyon, Francja)
Romantyzm.
Tratwa Meduzy
Wśród romantyków Dzieło powstało w latach 1818–1819 i było wysta-
akt jako samodzielny wione na paryskim Salonie, gdzie, wbrew oczeki-
temat malarski nie był szczególnie waniom malarza, nie spotkało się z przychylnym
chętnie podejmowany. przyjęciem przez kr ytykę. Wielkoformatowe
Nagość pojawiała się w różnych malowidło nawiązujące do współczesnego wyda-
kompozycjach, zyskując nowe rzenia, które było powszechnie znane, uznano we
znaczenie symboliczne. Francji za skandal. Ukazuje rozbitków z francu-
skiego statku Meduza zostawionych przez kapi-
tana i załogę na pastwę losu i ostatecznie urato-
Uważany za pioniera romantyzmu Théodore Géri- wanych przez inny okręt. Malarz
cault (1791–1824) w najbardziej znanym obrazie, poznał tę historię z drukowanych Théodore Géricault,
Wrak statku, 1817–
Tratwa Meduzy, wykorzystał męskie akty w reali- we Francji relacji ocalałych, opisu- 1818 (National
styczny, a zarazem niezwykle dramatyczny sposób. jących tragedię i horror rozbit- Gallery, Londyn,
Paryż) 
110
67596589449145
67
AKADEMIZM I ROMANTYZM | AKT W MALARSTWIE
Théodore Géricault,
ków, głód, pragnienie oraz akty kani- Tratwa Meduzy,
1818–1819
balizmu, dzięki którym nieliczni (Musée du Louvre,
Paryż, Francja)
przetrwali. Sam spotkał się z dwoma
z nich i aby stworzyć jak najwier-
niejszą relację z momentu, kiedy rozbitkowie
dostrzegli okręt, który ich uratował, zatrudnił
nawet stolarza do wykonania rekonstrukcji tratwy.
Prowadził też liczne studia rysunkowe martwych
ciał w kostnicy. W efekcie powstała monumentalna
kompozycja o bardzo silnym wyrazie emocjonalnym.
Monumentalizm i dramatyzm obrazu przywodzą na
myśl niektóre barokowe kompozycje historyczne,
na przykład ukazujące sceny batalistyczne. Ale po
raz pierwszy przedstawione zostało w ten sposób
współczesne wydarzenie, o którym Géricault
musiał dowiedzieć się z gazet. Bohaterami obrazu
nie są herosi, zwycięzcy żołnierze ani triumfu-
jący władcy, ale zwykli, niemal przypadkowi lu-
111
67596589449145
67
Eugène Delacroix, Eugène Delacroix,

Siedzący akt Mademoiselle Rose,
dzie. Ich ciała, niektóre już martwe, charakter od wcześniejszych przed- 1817–1824 (Musée
(Mademoiselle Rose),
1801 rok (Alte zostały ukazane w monumentalny stawień. Są studiami muskular- du Louvre, Paryż,
Nationalgalerie, Francja) 
Berlin, Niemcy)  sposób i przez wielu kr ytyków nego męskiego ciała – obrazami pra-
są przyrównywane do przedsta- cownianymi, ostatecznie pozbawio-
wień z Sądu Ostatecznego Michała Anioła. Tratwa nymi jakiegokolwiek sztafażu. Oddziałują wyłącznie
Meduzy wzbudziła oburzenie krytyków – jeden kolorem i formą, które same w sobie nie będąc reali-
z nich nazwał kompozycję „piramidą martwych styczne, składają się na realistyczny efekt końcowy.
ciał”. Podjęty przez artystę temat miał też wymowę Akt Mademoiselle Rose (1817–1824) autorstwa
polityczną, był głosem sprzeciwu wobec ówczesnej Eugène Delacroix (1798–1863) to kompletne prze-
francuskiej władzy. ciwieństwo współczesnych mu aktów Ingresa.
Géricault, przygotowując się do namalowania Artysta zastosował nową technikę polegającą na
Tratwy Meduzy, stworzył wiele studiów całej szybkich uderzeniach pędzla, podkreślających
kompozycji, a także pojedynczych aktów. Wśród kolor, ruch i energię. Obraz pełen jest gry światła,
nich znalazły się akty męskie, będące zapowiedzią a proporcje i wygląd ciała modelki świadczą o odrzu-
formalnego przełomu w technice i kolorystyce oraz ceniu klasycznych modeli. Portret Mademoiselle
wymowie malarstwa. Mają one zupełnie odmienny Rose ukazuje ciało kobiece takie, jakie ono jest,
112
67596589449145
67
Eugène Delacroix,
Naczezowie, 1835 rok
realistycznie, bez otoczki erotyzmu, zalotności czy de Chateaubriand Atala, czyli miłość
(Metropolitan Museum
zmysłowości. Stanowi studium z modela, podobnie dwojga dzikich na pustyni. Przed- of Art, Nowy Jork,
USA) 
jak wspomniane wcześniej akty Théodore Géricault; stawia on parę „dzikich” nad brze-
romantycy po raz pierwszy wystawiali tego rodzaju giem rzeki Missisipi chwilę po tym,
obrazy jako pełnoprawne dzieła. Wcześniej takie jak kobieta urodziła dziecko. Modelka jest przedsta-
przedstawienia, malowane szkicową techniką, pozo- wiona z odkrytymi piersiami, w półakcie. Kompo-
stawały jedynie w studiach i rysunkach – nie miały zycja nie ma w sobie nic z nastroju erotycznego, nie
statusu samodzielnych, wartych prezentacji obrazów. jest idealizowanym wizerunkiem aktu jak równie
Podobnie jak wielu artystów romantycznych egzotyczne sceny malowane przez Ingresa rozgry-
Delacroix fascynował się egzotyką. Podróżował do wające się w arabskich łaźniach. Stanowi nato-
Afryki Północnej, Maroka i Algierii, gdzie stwo- miast jedno z pierwszych w malarstwie przedsta-
rzył ponad sto kompozycji, poszukując inspiracji wień o charakterze niemal etnograficznym. Nagość
w „prymitywnych kulturach”, jak je wówczas nazy- obydwu postaci Indian namalowanych przez Dela-
wano. Namalował również obraz Naczezowie ukazu- croix jest pierwotną, prymitywną nagością „dzikich
jący Indian amerykańskich, będący ilustracją ludzi” widzianych z perspektywy przedstawiciela
opowiadania francuskiego pisarza François-René kultury europejskiej.
113
67596589449145
67
Francisco de Goya y Lucientes, Maja naga,

1795–1800 (Museo del Prado, Madryt, Hiszpania)
Goya. Maja
Francisco Goya (1746–1828) był do jego prywatnej kolekcji, zgodnie z renesansową
wyjątkowym malarzem. Jego twórczość i barokową tradycją do gabinetu, w którym groma-
jest zaliczana do romantyzmu, jednak dzono przedstawienia aktów. Oślepiające jasną
trzeba powiedzieć, że był to nurt, karnacją ciało Mai ukazane na charakterystycznym
w którym wypowiadało się wiele dla obrazów Goi ciemnym, nieokreślonym tle nie ma
samodzielnych osobowości artystycznych, w sobie nic idealizowanego – jest nagim portretem
a Goya należał do najwybitniejszych. wyjątkowo pięknej kobiety. Według przekazów do
obrazu miała pozować księżna Alba albo modelka
malarza Pepia Tudo. Duże wrażenie robi spojrzenie
Jednym z jego najsłynniejszych jest akt Maja naga Mai w oczy widza, śmiałe, bezpośrednie i odrobinę
(ok. 1797–1800) przeznaczony do oglądania ze swoim prowokujące. Niektórzy badacze zwracają uwagę,
pendant – Mają ubraną (1800–1805). Maja naga że w tym obrazie po raz pierwszy w kobiecym akcie
powstała jako pierwsza, prawdopodobnie na zamó- ukazane zostały włosy łonowe, dotychczas zawsze
wienie hiszpańskiego premiera Manuela Godoy ukrywane. Drugi portret Mai powstał później,
(tytuł został nadany obrazowi później). Miała trafić również na zamówienie Manuela Godoy. Według
114
67596589449145
67
Francisco de Goya y Lucientes, Maja ubrana,

ok. 1800 rok (Museo del Prado, Madryt, Hiszpania)
anegdoty wisiał na przedstawieniu Mai nagiej,

a specjalny mechanizm pozwalał na odsłonięcie
aktu. Ma to dowodzić, że tematem dzieła jest przede
wszystkim prowokacyjna nagość. Goya przesuwał
granice sztuki, nawet jeśli malował konwencjonalne
tematy na zamówienie arystokracji, tak też było
w tym przypadku. Na wyjątkowość dzieła składa się
szczerość i naturalność przedstawienia, zupełny brak
sztafażu, brak przedmiotów tworzących kontekst
lub narrację oraz wyjątkowy nastrój kompozycji
kreowany przez kontrast światła wydobywającego
postać modelki z ciemnego tła. Obraz oburzył współ-
czesnych, a hiszpańska inkwizycja oskarżyła malarza
o deprawację. Ostatecznie Goya nie został skazany,
ponieważ uznano, że podążał za tradycją i inspirował
się Velazquezem, co okazało się wy-
Francisco de Goya starczającym powodem do usprawie-
y Lucientes, Księżna Alba, dliwienia stworzenia Mai nagiej.
1795 rok (Collection
of the Duchess of Alba,
Madryt, Hiszpania) 
115
67596589449145
67
ART DÉCO | EPOKA KOBIET WYZWOLONYCH
Lawrence Alma-Tadema, Tepidarium,

1881 rok (Lady Lever Art Gallery, Liverpool, Anglia)
Courbet i Cabanel.
Wenus
z paryskiego salonu
Od drugiej połowy Przedstawiciele różnych nurtów artystycznych
XIX wieku życie artystyczne komunikowali się ze sobą dialog poprzez swoje
stawało się coraz intensywniejsze, prace – wystarczy wspomnieć o Gustavie Courbecie
a nawet burzliwe. Współistniały i Alexandrze Cabanelu.
wówczas ze sobą nurty i szkoły Alexandre Cabanel (1823–1889), ulubiony malarz
malarskie, nierzadko stojące Napoleona III i najbogatszej burżuazji tego czasu,
w opozycji. Zarówno był niezwykle wziętym portrecistą. Jego twór-
artyści, jak i publiczność niemal czość stanowi doskonały przykład akademizmu
natychmiast reagowali na nowe, i sztuki pompierskiej (l’art pompier). Ogromny
przełomowe dzieła sztuki. sukces artysty jest mierzony również liczbą i popu-
larnością tworzonych przez niego aktów, wśród
116
67596589449145
67
Alexandre Cabanel,
których na pierwszym miejscu na- Narodziny Wenus,
1863 rok (Musée
leży wymienić Narodziny Wenus d'Orsay, Paryż,
Francja) 
z 1863 roku. Obraz został wystawiony
na paryskim Salonie i od razu trafił
do prywatnej kolekcji cesarza Napoleona III. Jeszcze
w tym samym roku Cabanel objął stanowisko profe-
sora paryskiej Akademii Sztuk Pięknych. W Naro-
dzinach Wenus podjął tradycyjny temat malarski,
umieszczając go w konwencjonalnym kontekście
mitologicznym. Kompozycję charakteryzuje ideali-
zacja w każdym możliwym aspekcie – począwszy
od rysunku i koloru przez temat po proporcje ciała,
pozę i sposób ukazania karnacji bogini. Mimo wyraź-
nego erotycznego nastroju Cabanel
nie przekracza żadnych granic,
William-Adolphe
konwencji i właściwego dla epoki Bouguereau,
Narodziny Wenus,
dobrego, podniosłego smaku. Później 1879 rok (Musée
był krytykowany, a nawet odrzucany d'Orsay, Paryż,
Francja) 
117
67596589449145
67
Théodore Chassériau, Tepidarium, 1853 rok

118 (Musée d'Orsay, Paryż, Francja)
67596589449145
67
119
67596589449145
67
Franciszek Żmurko,
Z rozkazu padyszacha,
przez twórców awangardowych za 1881 rok (Muzeum
to właśnie doskonałe wpasowywanie Narodowe,
Warszawa, Polska) 
się w mieszczańskie gusty epoki, brak
pogłębionej refleksji, zatrzymywanie
się na doskonałej wizualnie powierzchni, dążenie do
uzyskania zachwytu u widzów lub wręcz schlebianie
gustom publiczności, co doprowadziło do banali-
zacji i kiczu. A w tym czasie artyści inaczej postrze-
gali już swoją rolę. Po romantyzmie ceniono indy-
widualizm i poszukiwanie własnego, emocjonalnego
wyrazu w sztuce, buntowanie się wobec konwencji
i podważanie ich. Akademiccy pompierzy, tacy jak
Cabanel, podejmowali jednak przede wszystkim
tematy historyczne i mitologiczne, ukazując je
z uładzoną powagą – w przerysowany, nieszczery
sposób z nadmierną pompą.
Buntowniczą odpowiedzią na Narodziny Wenus
Cabanela była seria aktów stworzonych prze Gustave
Courbeta (1819–1877), wybitnego
przedstawiciela realizmu. Courbet, Francesco Hayez,
Portret Carlotty
autor niemal rewolucyjnych obrazów Chabert, 1830 rok
(Museo d'arte
ukazujących kamieniarzy i robotników, moderna
wykorzystywał do tych kompozycji e contemporanea,
Rovereto, Włochy) 
120
67596589449145
67
Gustave Courbet, Gustave

Kobieta z papugą, Courbet, Kobieta
wielkoformatowe płótna, zarezer- rozrzuconych ubrań i rozpuszczo-
1866 rok (Metropolitan w podkolanówkach,
Museum of Art, Nowy wowane wcześniej do przedstawień nych włosów modelki, co uznano za 1864 rok (Barnes
Jork, USA)  Foundation, Filadelfia,
historycznych i mitologicznych. Nieza- niestosowne, obrażające moralność. USA) 
leżność i podejmowanie treści społecz- Z podobnymi reakcjami spotkała
nych były przełomowym elementem jego twór- się wcześniejsza kompozycja Damy
czości. Courbet uważał, że artysta nie jest w stanie nad brzegiem Sekwany (1856), ukazująca kobiety
odtworzyć dzieł przeszłości – odrzucał więc histo- w pełni ubrane, ale odsłaniające bieliznę. Z perspek-
ryzm na rzecz własnego doświadczenia. Kiedy jego tywy współczesnej wydaje się to zadziwiające i niemal
prace spotkały się z nieprzychylną reakcją pary- sprzeczne – z jednej strony podziw dla wyraźnie
skiego Salonu, zbudował prowizoryczny budynek erotycznych, niczego nieskrywających aktów Caba-
i wystawił w nim swój obraz jako swego rodzaju nela, z drugiej odrzucenie courbetowskich kompo-
artystyczny manifest. Sformułował też manifest zycji, uznanych za niestosowne z powodu rozpusz-
realizmu, w którym określił, że powinnością artysty czonych włosów lub ukazania na obrazie halki.
jest przekazywać zwyczaje, idee i styl epoki zgodnie Widać tutaj wyraźnie, przeciwko czemu występował
z własnymi ocenami.
Po sukcesie Cabanela Courbet próbował przed-
stawić na paryskim Salonie własny akt – Kobietę
w podkolanówkach (1864), ale obraz został odrzu-
cony z powodu niestosowności. W 1866 roku przyjęto
jednak kolejne stworzone przez nie-
Gustave Courbet, Damy go dzieło – Kobietę z papugą, ale
nad brzegiem Sekwany,
1856–1857 (Musée ponownie wzbudziło ono oburzenie
du Petit Palais, Paryż,
Francja)  krytyków i publiczności z powodu
121
67596589449145
67
Gustave Courbet,
Śpiące, 1866 rok
Courbet – odzrucal akceptację tego, (Musée du Petit Palais,
co mieści się w ramach tradycji, Paryż, Francja) 
odpowiada przyjętej konwencji i nie

burzy zastanego porządku. Jakie-
kolwiek przełamanie norm, nawet tak niewinne jak
bujne włosy w nieładzie, wystarczało do moralnego
oburzenia i zarzutów niestosowności. Akty Courbeta to
swego rodzaju manifesty. Są doskonałe w warstwie
formalnej. Ich technika, rysunek i kolor, nie były
odległe od tych stosowanych przez uznanych
akademików, ale ujęcie tematu zawsze naruszało
granice, łamało konwencję. Na przykład obraz
Kąpiąca się z 1868 roku ukazuje nagą kobietę zanu-
rzoną do połowy w wodzie, ale autor ośmielił się
namalować włosy pod pachą modelki.
Niewątpliwie najbardziej kontro-
wersyjnym i nawet współcześnie Gustave Courbet,
Kąpiąca się, 1868 rok
wzbudzającym wielkie emocje aktem (Metropolitan Museum
Courbeta jest Początek świata (1866). of Art, Nowy Jork,
USA) 
122
67596589449145
67
Gustave Courbet,
Początek świata, Całą kompozycję wypełnia nagie
1866 rok (Musée
d'Orsay, Paryż, kobiece ciało ukazane w skrócie
Francja) 
perspektywicznym – widać tylko
fragment brzucha, a w centrum znaj-
dują się ukazane realistycznie genitalia. Dowodem
niezwykle silnego erotycznego oddziaływania
płótna są reakcje widzów. Wystarczy wspomnieć, że
nie było ono publicznie pokazywane aż do połowy
XX wieku. Można je również traktować jako mani-
fest realizmu, niepozbawiony elementów prowokacyj-
nych. Oto Courbet ukazał początek świata, początek
stworzenia. Tak interpretowany obraz jest zaledwie
o krok od brutalnego naturalizmu powieści Emila
Zoli. Otrzymujemy przedstawienie prawdziwe, bez
upiększania, bez pomijania
jakichkolwiek aspektów egzy-
Gustave Courbet,
Kobieta z psem, 1861– stencji – zdające się mówić:
1862 (Musée d'Orsay, takie jest życie.
123
67596589449145
67
Auguste Renoir, Wielki akt, 1907 rok
(Musée d'Orsay, Paryż, Francja)
67596589449145
67
67
67596589449145
IMPRESJONIZM
I POSTIMPRESJONIZM
AKT W MALARSTWIE | IMPRESJONIZM I POSTIMRESJONIZM
Édouard Manet, Śniadanie na trawie, 1864 rok

Manet. Olimpia
W 1863 roku świat ujrzał dwa inne realizuje on największe marzenie wszystkich arty-
akty tego samego autora, które stów: umieszczenie figur z właściwym im grandeur
wpłynęły na sztukę w pejzażu. Możemy zobaczyć, z jaką mocą pokonał
epoki i późniejszych artystów. on tę trudność. Są tam liście, jakieś pnie drzew
Namalował je Édouard Manet i w tle rzeka, w której kąpie się ubrana w sukienkę
(1832–1883) – mistrz, kobieta. Z przodu dwóch młodych mężczyzn siedzi
który stworzył własny styl, własne naprzeciwko drugiej kobiety, która właśnie wyszła
wartości artystyczne. z wody i która osusza swoje nagie ciało na powie-

trzu. Ta naga kobieta wywołała skandal wśród
publiczności, która widzi ją tylko na płótnie. Mój
Czasem mówi się, że przeprowadził malar- Boże! Jakaż niestosowność, kobieta bez najmniej-
stwo od realizmu do impresjonizmu. O jednym szego okrycia, pomiędzy dwoma ubranymi mężczy-
z tych obrazów tak pisał przywołany już Emil znami! Czegoś podobnego nie widziano dotąd!
Zola: „Śniadanie na trawie jest najwybitniej- I to przekonanie jest błędem, ponieważ w Luwrze
szym dziełem Éduarda Maneta, tym, w którym jest co najmniej pięćdziesiąt obrazów, na których
126
67596589449145
67
IMPRESJONIZM I POSTIMRESJONIZM | AKT W MALARSTWIE
Tycjan (Tiziano
Vecellio), Koncert
znajdują się razem ciała nagie i ubrane. Ale nikt Kompozycja obrazu, akt i sam wiejski, ok. 1510 rok
nie chodzi do Luwru, żeby zobaczyć ten skandal. temat bez wątpienia nawiązują do (Musée du Louvre,
Tłum nie ocenia Śniadania na trawie jako prawdzi- dzieła Koncert wiejski, którego autor-
wego dzieła sztuki, którym ono jest, widzi w nim stwo przypisuje się Giorgione lub
jedynie jakichś ludzi na pikniku, łowiących, kąpią- Tycjanowi. Przedstawia on parę grajków w dwor-
cych się, i wierzy, że artysta poszukiwał nieprzy- skich strojach, którym towarzyszą dwie nagie
zwoitości w sposobie, w jaki ujął temat, kiedy on kobiety. Bliskość dzieła Maneta z tym arcydziełem
tak naprawdę, poszukiwał mocnych kontrastów renesansu nie budzą wątpliwości i nie jest to jedynie
i szczerej publiczności”. inspiracja, powtórzenie tematu i kompozycji. Artysta
Powstałe we wczesnym okresie twórczości Śnia- poprzez nadanie swojemu obrazowi kontekstu
danie na trawie nie jest aktem samym w sobie, współczesnego i akcentowanie tego, co tak oburzało
a raczej dialogiem Maneta z tradycją aktu i tradycją XIX-wieczną publiczność – kontrastu pomiędzy nagą
malarstwa w ogóle. Obraz został odrzucony z oficjal- kobietą i ubranymi mężczyznami – nawiązał dialog
nego Salonu w 1863 roku i pokazany na Salonie z tradycją malarstwa.
Odrzuconych. Jak to doskonale ujął Zola, przyczyną Sam malarz nigdy jednoznacznie nie wyja-
kontrowersji był sposób ujęcia tematu. Naga kobieta śnił swoich intencji, co do dziś nadaje Śniadaniu na
pomiędzy dwoma ubranymi mężczyznami wzbudzała trawie aurę tajemniczości i niejednoznaczności. To,
obyczajowy niepokój i zarzuty o niemoralność. co szokowało najbardziej, to przełamanie konwencji.
127
67596589449145
67
Édouard Manet, Édouard Manet,
Zaskoczona nimfa, Toaleta, 1876–1879
Wystarczyło, żeby scenę dosko- postaciami mężczyzn i impresyjnie (Musée d'Orsay,
1861 rok (Museo
Nacional de Bellas nale znaną z malarstwa historycz- malowanym tłem. Akcent na ten Paryż, Francja) 
Artes, Buenos Aires,
Argentyna)  nego lub mitologicznego, i akcepto- kontrast wzmagają również efekty
waną w ramach tej konwencji prze- światła i cienia. Jak to trafnie ujął
nieść w zupełnie zwyczajny, niemal Zola, naga kobieta otoczona została światłem, wydo-
codzienny kontekst, bez pełnego powagi dekorum byta jedną jasną plamą z ciemnego tła.
historycznego i przesłania symbolicznego, a stawała Śniadanie na trawie to świadomy, nieco prowoku-
się nieprzyzwoita. jący dialog Maneta z tradycją malarstwa, w którym
Rzeczywiście skontrastowanie aktu z postaciami artysta szuka środków wyrazu na inne, nowe przed-
ubranymi w codzienne, zwykłe ubrania, swoboda, stawienie aktu. Jest swego rodzaju grą z dziedzic-
z jaką zachowują się bohaterowie sceny, jest zaska- twem ikonograficznym polegającą na tym, że autor
kująca nawet dla współcześnie żyjących. Walory zamienia sankcjonowane tradycją elementy kompo-
malarskie obrazu, sposób ukazania pejzażu i nagość zycyjne na takie same, ale wzięte ze współcze-
modelki na pierwszym planie podkreślają kontrast sności, z życia codziennego. Rola światła i sposób
pomiędzy jasną, gładką i dużą plamą aktu a ciemnymi malowania tła również są nowością, wynikiem
128
67596589449145
67
Édouard Manet,
Olimpia, 1863 rok
poszukiwań artystycznych, przez (Musée d'Orsay,
co Maneta uznano za prekursora Paryż, Francja) 
impresjonizmu. Należał on do pierw-

szych artystów, dla których obraz stawał się przede
wszystkim pretekstem do malowania, do rozwią-
zywania problemów czysto artystycznych – plamy,
koloru i światła, a sam temat kompozycji nie odgrywał
istotnej roli i był pozbawiony przesłań symbolicznych.
Drugi z obrazów Maneta, którego nie sposób
pominąć, mówiąc o akcie w malarstwie XIX wieku,
to Olimpia. Płótno, ukończone
w 1863 roku, musiało powstawać
Ilustracja
równocześnie ze Śniadaniem na trawie przedstawiająca
publiczność Salonu
i w odróżnieniu od niego zostało przy- 1865 rok (Brown
University Library,
jęte na Salon. Mimo to nie obyło się Providence, USA) 
129
67596589449145
67
Paul Cézanne,
bez skandalu i oburzenia publiczności, która znów erotyzm, to pierwsze, co musiało Nowoczesna Olimpia,
1873 rok (Musée
uznała obraz za nieprzyzwoity. Co ciekawe, Śpiąca oburzać XIX-wieczną publiczność. d'Orsay, Paryż,
Francja) 
Wenus Giorgione, Wenus z Urbino Tycjana, Maja Bezpośredniość w sposobie ujęcia
Goi i Wielka odaliska Ingresa, tak bliskie mane- i – tak jak w przypadku Śniadania na
towskiej Olimpii, w chwili powstania nie budziły trawie – zwyczajny, codzienny kontekst, w jakim Manet
kontrowersji, nie obrażały też moralności XIX- ukazał tradycyjny temat malarski, sprawiały, że akt
-wiecznej burżuazji. Zastanawia więc, dlaczego wydał się zbyt nieprzyzwoity. Wiadomo, że artyście
obraz Maneta znów spotkał się z oburzeniem pozowała malarka Victorine Louise Meurent, a pozo-
i posądzeniem o nieprzyzwoitość. I znów Emil stałe elementy przedstawione na płótnie, łącznie ze
Zola, komentujący aktualne wydarzenia, wska- służącą z bukietem kwiatów oraz czarnym kotem
zuje, gdzie szukać odpowiedzi. Pisał on, że artyści wyginającym się w łuk na łożu, miały wskazywać,
tworzący dawniej wizerunki Wenus zawsze ideali- że patrzymy na portret utracjuszki korzystającej
zowali jej wygląd, poprawiali naturę, kłamali dla z przyjemności życia, a nawet kurtyzany. Sam
uzyskania doskonałego piękna, zaś Olimpię nazwał tytuł obrazu wskazuje na to, że mamy do czynienia
„córką naszych czasów”, taką którą mija się na z realną osobą, bardzo szczupłą
ulicy. Naturalność ciała modelki, jak na kanon piękna swoich czasów Édouard Manet,
Blondynka z nagimi
Édouard Manet, Naga prowokacyjne spojrzenie i świa- i niepozbawioną niedoskonałości, piersiami, ok. 1878 rok
kobieta, 1872 rok (Musée d'Orsay, Paryż,
(kolekcja prywatna)  domy, prezentowany odważnie a nie idealną boginię. Reakcja na
Francja) 
130
67596589449145
67
Olimpię była jeszcze ostrzejsza niż na Śniadanie na

trawie – jeden z krytyków wprost zarzucił kompo-
zycji niemoralność i wulgarność.
Technika, jaką stosował Manet, dodatkowo podkre-
ślała bezpośredniość i pozbawiała Olimpię powagi
oraz dekorum, które pozwalały uznać podobne akty
innych, bardziej konwencjonalnych twórców za przy-
zwoite i piękne. Płaskość plamy barwnej oraz wyraźne,
szybkie pociągnięcia pędzla, niedoskonałość i wraże-
niowy sposób malowania też musiały być trudne do
zaakceptowania przez XIX-wiecznych krytyków.
Szkicowość techniki Maneta, którą zainspirowali się
i którą rozwinęli impresjoniści, jeszcze bardziej skra-
cała dystans pomiędzy widzem a obrazem.
Olimpia w pełni zasługuje na miano pierwszej
prawdziwie współczesnej Wenus, która zainspiro-
wała do poszukiwań zupełnie nowego
wyrazu i formy dla aktu przez kolejne
Édouard Manet,
Kąpiące się, 1874– pokolenia malarzy, do których należeli
1887 (Museum of Art,
São Paulo, Brazylia) 
Cézanne, Matisse i Picasso.
131
67596589449145
67
Pierre-Auguste Renoir, Wielkie kąpiące się,

1884–1887 (Philadelphia Museum of Art, Filadelfia, USA)
Impresjoniści.
Myjąca się
Impresjoniści uznawali właściwie jeden Wśród artystów malujących akty jest dwóch,
rodzaj aktu – intymne przedstawienie o których trzeba powiedzieć więcej. W 1887 roku
kobiety kąpiącej się. Temat nagości Auguste Renoir (1841–1919) namalował Wielkie
nie cieszył się wśród nich szczególnym kąpiące się. Temat obrazu zdradza inspirację dzie-
zainteresowaniem, niektórzy – jak łami Bouchera i Watteau, natomiast technika, jaką
Claude Monet, Alfred Sisley, Camille stosował malarz, jest zupełnie odmienna. Artysta
Pissarro czy Berthe Morisot – nie niemal od początku kariery malował w plenerze,
podejmowali go w ogóle. w naturalnym oświetleniu – była to jedna z podsta-
wowych innowacji wprowadzonych przez impre-
sjonistów. Wraz z głównym przedstawicielem
tego nurtu, Claudem Monetem, Renoir odkrył, że
w naturze cienie nie są czarne ani brązowe, ale
odbijają kolor otoczenia. W ślad za tą obserwacją
132
67596589449145
67
Pierre-Auguste Renoir, Pierre-Auguste Renoir,
Akt w słońcu, 1875– Akt, 1876 rok
1876 (Musée d'Orsay,
impresjoniści unikali używania studiował efekty świetlne, grę światła
(Muzeum Sztuk Pięknych
Paryż, Francja)  w swoich obrazach czerni jako koloru i cienia na skórze oraz na nagich pier- im. Puszkina, Moskwa,
Rosja) 
lokalnego. Renoir, posługując się siach modelki. To właśnie był tak
techniką impresjonistyczną, budował naprawdę ulubiony temat impresjoni-
plamy barwne z drobnych punktów czystych stów: światło, kolor, plama barwna. Sama nagość
kolorów, uzyskując charakterystyczny dla siebie wydaje się głównie pretekstem do podejmowania
efekt rozwibrowania barwy, lekkiego i pełnego studiów nad tymi aspektami. Renoir do dziś cieszy
ruchu rysunku. Takie też są jego Wielkie kąpiące się popularnością dzięki ciepłej, bezpretensjo-
się i inne akty, w których ukazywał rozbawione nalnej zmysłowości swoich aktów – wszystkie jego
kobiety oraz pełen swobody i dynamizmu ruch ich kompozycje są bardzo chętnie powielane i wyko-
ciał na tle tętniącego kolorem tła. Akty te emanują rzystywane do dekoracji przedmiotów codziennego
radością i pewną niefrasobliwością. Kanon piękna użytku.
i proporcji ciała Renoir stosował konsekwentnie, Temat kąpiącej się kobiety jest właściwie
choć właściwie nie był to żaden wzorzec. Wiadomo, jedyną wersją aktu, jaki podejmował Edgar Degas
że do aktów i innych obrazów artyście pozowała (1834–1917). Był on wyjątkową osobowością arty-
opiekunka jego dzieci, stąd powtarzający się typ styczną, przy czym nie do końca przyjął tech-
budowy modelki. W innej kompozycji, zatytuło- nikę impresjonistyczną, nigdy też nie malował
wanej Akt w słońcu, można dostrzec, jak malarz w plenerze. Bardzo zajmowało go ciało, przede
133
67596589449145
67
Edgar Degas, Edgar Degas,
Myjąca się kobieta, Kobieta czesząca
1882–1892 (Kokuritsu
wszystkim ruch i ekspresja – artystycznych. Najchętniej używał
włosy, 1887–1890
seiyo bijutsukan, Tokio, do dziś Degas jest najbardziej pasteli, co pozwala dostrzec swobodę (Musée d'Orsay,
Japonia)  Paryż, Francja) 
znany z kompozycji ukazujących i mistrzostwo jego drobnej kreski,
tancerki i baletnice. Malowaniem z której budował plamy barwne. Jego
aktów zajął się w późnym okresie twórczości, po akty nie mają nastroju erotycznego ani zmysło-
przejściu wielu etapów i licznych przemianach wego. Są codziennymi, zwyczajnymi scenami,
134
67596589449145
67
Pierre-Auguste Renoir, przedstawiającymi wycieranie
Kariatydy, ok. 1897 rok
(Musée Renoir, Cagnes- pleców, mycie się, czesanie wło-
-sur-Mer, Francja)  sów. Tak jak inni impresjo-
niści Degas czerpał też inspi-
racje z japońskich drzeworytów. Przejął stamtąd
nieznane wcześniej w sztuce europejskiej ujęcia
z nietypowej perspektywy, na przykład przedsta-
wienie kucającej w misce kobiety widziane od
góry. Degas tworzył swoje obrazy na podstawie
fotografii i wcześniej tworzonych szkiców, do
których pozowały mu modelki. Sam mówił, że
chciałby, by widz odniósł wrażenie podglądania
przez dziurkę od klucza przedstawionej na
obrazie sceny. Głównymi tematami jego obrazów
jest zawężona, nietypowa perspektywa, którą
wypełnia ciało, oraz ruch. Akty stanowią przede
wszystkim studium formy.
Artysta przyznawał, że znajdował się pod
wielkim wpł y wem jednego z impresjoni-
stów, Camille’a Pisarra, i uważał się za jego
ucznia. Mówił, że chciałby stworzyć z impre-
sjonizmu sztukę tak poważną, trwałą i powa-
żaną jak arcydzieła dawnych mistrzów wysta-
wiane w muzeach. Deklaracja taka wydaje się
sprzeczna z dążeniami i poglądami samych
impresjonistów, którzy odrzucali wszelką formal-
ność zarówno w technice, formie, tematyce, jak
i kształceniu artystycznym. Wyjątkowa osobo-
wość Cézanne’a i konsekwentne studia nad
zagadnieniami, które najbardziej go intereso-
wały, sprawiły, że jego twórczość zapoczątko-
wała wielki przełom w sztuce – przemianę histo-
ryzującej, sięgającej do tradycji sztuki XIX wieku
w nowoczesne, zaprzeczające tradycji malar-
stwo następnego stulecia. Najwybitniejsi artyści
początku XX wieku – Matisse
i Picasso, twórcy sztuki nowo-
Edgar Degas,
Toaleta, 1866 rok czesnej – widzieli w Cézannie
(Musée d'Orsay, Paryż,
Francja) 
swojego mistrza.
67596589449145
67
Paul Cézanne, Wielkie kąpiące się, 1906 rok

(Philadelphia Museum of Art, Filadelfia, USA)
Cézanne.
Wielkie k ąpiące się
Paul Cézanne (1839–1906), choć malarza w 1906 roku. Płótno, ukazujące zgodnie
wystawiał na Salonie Odrzuconych z konwencją grupę aktów w pejzażu, wyraźnie
wraz z impresjonistami, był twórcą nawiązuje do tradycji, a jednocześnie stanowi
osobnym zarówno w swoich wynik własnych poszukiwań artystycznych Cézan-
poszukiwaniach artystycznych, jak ne’a. Wiadomo, że studiował on dawnych mistrzów
i relacjach w środowisku artystycznym. malarstwa, wśród których najczęściej chyba przy-
woływał neoklasycystę Nicolasa Poussina. Na
archiwalnych fotografiach z pracowni Cézan-
Obrazem uważanym za arcydzieło, dzięki któremu ne’a widać reprodukcję najwybitniejszego jego
Cézanne przykuł uwagę młodych awangardowych dzieła – Pasterzy arkadyjskich. Temat aktu w ujęciu
malarzy (część krytyków uznaje go za najlepsze kąpiących się postaci nawiązujących do tradycji
dzieło artysty) jest kompozycja Wielkie kąpiące się. tego przedstawienia interesował Cézanne’a przez
Siedmioletnią pracę nad dziełem przerwała śmierć całe życie. Stworzył wiele podobnych obrazów,
136
67596589449145
67
w tym dwie mniejsze wersje Wielkich kąpiących się. ramę, która została wypełniona wizerunkami nagich
Wiadomo, że podczas tworzenia aktów kopiował kobiet. Same akty też mają bardzo wyraźną geome-
dawne malarstwo i sztychy, korzystał również tryczną strukturę, tak że stają się formami niemal
z fotografii, a dopiero w ostatniej kolejności wyko- abstrakcyjnymi, stłoczone blisko siebie, tworzą rodzaj
nywał rysunki z natury. Zawsze jednak poszukiwał rytmicznego wzoru. Postaci ukazano w różnych, często
sposobu na jak najwierniejsze oddanie malowa- dziwnej pozach. Każda, mimo że jest ich wiele, wydaje
nych przedmiotów i form, chciał przede wszystkim się osobna, pogrążona w zamyśleniu, nie nawiązuje
doskonalić obserwację. Jednak dążenia te nie prowa- relacji z pozostałymi. W proporcjach, kształtach ciał
dziły do lekkiej, szkicowej techniki impresjonistów. i kolorystyce nie ma zupełnie zmysłowości ani erotyki,
Malowane przedmioty i obiekty Cézanne poddawał bo nie piękno jest tematem dzieła, ale forma, kształt
wnikliwej analizie, syntetyzował ich kolor i formę i tworzony przez nie rytm.
do niemal geometrycznych kształtów. Efektem są Arcydzieło Cézanne’a nawiązuje niewątpliwie do
obrazy o niemal architektonicznej, mocnej struk- dziedzictwa malarstwa francuskiego i tradycji aktu,
turze. Artysta konsekwentnie rozwijał taką formę ale jednocześnie otwiera zupełnie nowe, nieznane
przez całe życie, nie znajdując zresztą zrozumienia. wcześniej zagadnienia artystyczne. Podobnie jak
Nawet kiedy jego płótna były wystawiane na Salo- Manet, sięgając do tradycji, w sobie właściwy
nach Odrzuconych razem z impresjonistami, krytyka sposób stworzył manifest artystyczny nowego malar-
je wyśmiewała, a nawet wyszydzała. stwa, który, jak się okazało, rzeczy-
W Wielkich kąpiących się można odnaleźć wszystkie wiście zainspirował następne poko- Paul Cézanne,
Wielkie kąpiące się,
wartości charakterystyczne dla twórczości Cézanne’a. lenie młodych artystów i zmienił bieg 1894–1905 (National
Dość sztywna trójkątna kompozycja stanowi wyraźną historii sztuki. Gallery, Londyn,
Anglia) 
137
67596589449145
67
Georges Seurat, Modelki,

1884–1888 (Barnes Foundation, Filadelfia, USA)
Seur at. Modelki

Przełom XIX i XX wieku przyniósł w sztuce Wśród artystów zainteresowanych przede
wiele nowego. W tym czasie, począwszy od wszystkim poszukiwaniem nowych, czysto tech-
impresjonistów poprzez postimpresjonistów nicznych możliwości malarstwa na uwagę zasłu-
i symbolistów, a skończywszy na kubistach guje Georges Seurat (1859–1891) i jego kompozycja
i abstrakcjonistach, artyści równocześnie, z 1888 roku zatytułowana Modelki. Ten wielkofor-
czasem zupełnie niezależne matowy obraz ukazuje trzy akty modelek pozujących
od siebie, poszukiwali nowych rozwiązań w pracowni artysty, ustawionych w różnych pozach.
formalnych, nowych wartości Jedna siedzi tyłem, druga bokiem, zakładając zieloną
artystycznych i nowych tematów. pończochę, trzecia umieszczona w centrum kompo-
zycji stoi przodem, spoglądając na widza. W tle
widać fragment innego wielkoformatowego obrazu
Niektórzy, na przykład impresjoniści lub pointyliści, Seurata – Sobotnie popołudnie na La Grande Jatte.
skupiali się na technice malarskiej, inni, jak symbo- Trzy namalowane kobiety nie różnią się między
liści, starali się wyrazić własne emocje i przeżycia sobą proporcjami ani kształtami ciała. Rytm, z jakim
poprzez nowe symbole. zostały przedstawione, i ich pozy przypominają nieco
138
67596589449145
67
Georges Seurat, Georges Seurat,
Modelka, 1887 rok tradycyjny temat mitologiczny, częsty Obraz Seurata z trzema aktami Modelka, 1887 rok
(Musée d'Orsay, (Musée d'Orsay,
Paryż, Francja)  w dawnym malarstwie, czyli trzy Gracje. jest eksperymentem formalnym Paryż, Francja) 
Jednak nie jest to dokładne powtó- i technicznym z wykorzystaniem
rzenie tego wzorca ikonograficznego. opracowanej przez tego artystę
U Seurata trzy akty wydają się wizerunkami tej samej unikatowej techniki malarskiej. Ukształtował ją pod
modelki, zatrzymanej w ruchu jak na klatkach filmu wpływem impresjonistów oraz teorii naukowych
i ukazanej w trzech różnych ujęciach. Artysta mógł dotyczących barwy i optyki (sam nazywał ją chro-
znać eksperymenty fotografa Edwarda Muybridge’a, moluminaryzmem). Uważał, że wiedza naukowa
który próbował uchwycić na zdjęciach ruch, tworząc o percepcji kolorów i prawach optycznych może
serię następujących po sobie ujęć. Fotografia była zostać użyta do stworzenia nowego języka arty-
w owym czasie nowoczesnym medium, a malarze od stycznego. Malował bardzo drobnymi plamami
razu ją pokochali, inspirowali się nią i korzystali z jej barwnymi, z wykorzystaniem wyłącznie kolorów
odkryć. Zdjęcia aktów jako źródła do rysunkowych podstawowych, które miały łączyć się i mieszać,
i malarskich studiów ludzkiego ciała stały się równo- tworząc pozostałe barwy i ich odcienie dopiero
prawne z rysunkami wykonywanymi z modela czy też w oku patrzącego, nie na płótnie. Seurat należał
studiami sztychów danych mistrzów przedstawiają- do pokolenia postimpresjonistów, którzy wykorzy-
cych akty. Z fotografii korzystali już wówczas chyba stując przełomowe odkrycia techniczne i formalne
wszyscy malarze, począwszy od Eugène'a Delacroix, impresjonistów, rozwijali malarstwo ku coraz
który dysponował serią zdjęć aktów – studiów ułożenia bardziej nowoczesnym formom. Jego technika przez
ciała. Niewątpliwie to fotografii zawdzięczamy odejście kpiących krytyków została nazwana pointylizmem
od idealizacji, upiększania ciała w malarstwie, a przez („kropkowaniem”) – nazwa się przyjęła i już bez
to szczerość i naturalność tego rodzaju przedstawień. negatywnego wydźwięku używana jest do dziś.
139
67596589449145
67
Paul Gauguin, Duch zmarłych czuwa (Manao tupapau),

1892 rok (Albright-Knox Art Gallery, Buffalo, USA)
Gauguin.
Nevermore
Innym postimpresjonistą interesującym Obraz powstał w 1892 roku w czasie pobytu malarza
się nowymi znaczeniami symbolicznymi na Tahiti. Ukazuje nagą ciemnoskórą kobietę leżącą
w malarstwie był Paul Gauguin na łóżku na brzuchu. Gauguin tak opisywał dzieło
(1848–1903). Jego akt Duch zmarłych w liście do żony: „Namalowałem akt młodej dziew-
czuwa (Manao tupapau), począwszy czyny. W takiej pozycji, że jest na granicy nieprzy-
od enigmatycznego tytułu, może zwoitości. Ale chciałem, żeby to tak wyglądało: inte-
być dobrym przykładem kierunku resują mnie linie i ruch. Dlatego nadałem jej, malując
poszukiwań symbolistów. głowę, trochę przestrachu. Nawet jeśli nie da się wyja-
Ma w sobie również tajemniczy, śnić tego strachu, trzeba go koniecznie usprawie-
nieco mroczny erotyzm, dliwić, ponieważ leży on w naturze Maorysów. Trady-
który powracał w obrazach cyjnie bardzo boją się oni duchów
innych artystów tego nurtu. zmarłych. (…) Muszę wyjaśnić ten Paul Gauguin, Jawajka
przestrach najmniej dosłownie, jak Annah, 1894 rok
(kolekcja prywatna) 
140
67596589449145
67
Paul Gauguin,
to jest możliwe, tak jak to robiłem Cóż to? Jesteś
zazdrosna? (Aha
dotychczas. Tak też uczyniłem i tym oe feii?), 1882 rok
(Muzeum Sztuk Pięknych
razem. Nastrój ogólny przygnębia- im. Puszkina, Moskwa,
Rosja) 
jący, smutny, przestrach w oczach jak
dzwony pogrzebowe. Fiolet, ponury
błękit i pomarańczowa żółcień”.
Wokół tej kompozycji, okoliczności jej powstania
i rzeczywistego znaczenia narosło wiele interpre-
tacji. Niektórzy krytycy twierdzili, że odwołanie
do śmierci i strachu, zgodne z zainteresowaniami
symbolistów, miało być pretekstem, usprawiedli-
wieniem do przedstawienia egzotycznego aktu
europejskiej publiczności. Inni sięgali do biografii
i osobowości malarza. Zgodnie z nimi sportreto-
wana dziewczyna to Teha’amana, jego tahitańska
żona, poślubiona zgodnie z lokalnym zwyczajem,
o której nie wspominał, śląc listy do rodziny
w Europie. Widoczny na zdjęciu strach w oczach
141
67596589449145
67
Paul Gauguin,
w innych technikach: szkicowej Gdzie idziesz? Kobieta
trzymająca owoc,
akwareli i drzeworytach. 1893 rok (Ermitaż,
Niewątpliwie artysta pragnął Sankt Petersburg,
Rosja) 
nasycić obraz znaczeniem symbo-
licznym, stąd jego niejednoznaczna
wymowa oraz nastrój tajemnicy i niepokoju. Połą-
czenie mrocznej atmosfery z erotyzmem jest również
charakterystyczne dla sztuki tego nurtu. W efekcie
powstał piękny i niepozbawiony erotycznej aury
akt ciemnoskórej tahitańskiej dziewczyny, jeden
z pierwszych tego rodzaju wizerunków w malar-
stwie europejskim.
Bardzo podobny nastrój tajemnicy i subtelnego
erotyzmu egzotycznej piękności emanuje z najbar-
dziej chyba znanego aktu Paula Gauguina Never-
more, namalowanego pięć lat później. Malarz pisał
o nim następująco: „Chciałem stworzyć prosty akt
pokazujący rodzaj barbarzyńskiego splendoru,
dziewczyny miał być wywołany agresywnym zacho- z czasów, które już minęły. Cały obraz jest skąpany
waniem Gauguina, stosującego przemoc wobec w kolorach, które celowo uczyniłem ciemnymi i smut-
swoich partnerek. Ten sam temat i wybrane motywy nymi. Ani jedwab, ani aksamit, ani batyst, ani nawet
malarz powtarzał później w pracach wykonanych złoto nie stwarza wrażenia tego bogactwa, ale po
142
67596589449145
67
Paul Gauguin,
Vairaumati, 1897 rok prostu farba wzbogacona talentem muzealnych. Jeden z organizatorów tak skomentował
(Musée d'Orsay,
Paryż, Francja)  artysty. Żadnych trików, tylko sama wyniki: „Romantyzm Nevermore emanuje wprost
wyobraźnia wzbogaca to wnętrze z atmosfery obrazu. Aktem tej pięknej kobiety, leżącej
dzięki fantazji. Tytuł Nevermore nie we wnętrzu malowanym tak intensywnymi i uwodzi-
pochodzi od Kruka Edgara Poe, ale od ptaka diabła, cielskimi kolorami, Gauguin kreuje mocne uczucie
który obserwuje”. tęsknoty i napięcia, co oddziałuje na publiczność”.
Bohaterka obrazu to egzotyczna piękność leżąca Stosowany przez Gauguina sposób budowania
na łóżku, przodem do widza. Podobnie jak dziew- formy i kształtów oraz wypełniania ich kolorem,
czyna z obrazu Duch zmarłych czuwa ma wyraz a także obrysowywanie konturów wyrazistą ciemną
twarzy, który nie do końca współgra ze zmysłową kreską zostało zaczerpnięte z japońskich grafik.
nagością. Jest zamyślona, trochę nieobecna, jej Tradycyjny japoński drzeworyt ukiyo-e był źródłem
ciało wydaje się bezbronne. inspiracji dla artystów wielu nurtów końca XIX wieku,
Obydwa obrazy cechują się mocnym, nasyconym począwszy do impresjonistów. Tożsamość koloru
kolorem i wyrazistymi formami, nagie postacie mają i formy, ich syntetyczność w obrazach Gauguina mają
takie samo znaczenie co motyw dekoracyjny ściany lub wiele właśnie z techniki drzeworytniczej. Istnieje
wzór na kapie łóżka, są niejako zinte- też w jego obrazach subtelny, ale wyraźny związek
growane z tłem. W 2010 roku akt ze sztuką ludową, nazywaną wówczas prymitywną.
Paul Gauguin,
Nevermore (O Taiti), Nevermore został obwołany w plebi- Można to uznać za zapowiedź inspiracji następnych
1897 rok (Courtauld scycie najbardziej romantycznym pokoleń twórców, zwłaszcza Pabla Picassa i Henri
Institute of Art,
Londyn, Anglia)  obrazem w brytyjskich zbiorach Matisse’a, sztuką afrykańską.
143
67596589449145
67
Henri de Toulouse-Lautrec, Porzucona, 1896 rok

Toulouse-Lautrec.
Badanie medyczne
Z bogactwa osobowości Doskonale rozpoznawalny do dziś artysta, znany
artystycznych postimpresjonizmu jako malarz kabaretów i prostytutek, rzeczy-
warto wspomnieć jeszcze wiście był artystycznym kronikarzem paryskiej
o Henrim de Toulouse-Lautrecu (1864– bohemy. Tworzył w dzielnicy Montmartre, będącej
1901), którego twórczość najlepiej wówczas mekką twórców, kabaretów, teatrzyków,
chyba oddaje atmosferę dekadenckiego tancbud i domów publicznych. Toulouse-Lautrec
artystycznego życia Paryża przełomu był pierwszym artystą, który poświęcił wielkofor-
XIX i XX stulecia. matowe kompozycje rozrywkom nocnego życia.
Zostawił po sobie niezliczone obrazy, grafiki, lito-
grafie, akwarele i rysunki. Stosowana przez niego
szybka, szkicowa technika malarska, czyli długie,
dynamiczne, szerokie pociągnięcia pędzla, spod
których często prześwituje tło, sprawiła, że wiele
144
67596589449145
67
Henri de Toulouse-
jego obrazów olejnych wyglądają jak rysunki wyko- nie ma w sobie nic z gracji, nie jest to -Lautrec, Toaleta,
1888 rok (Musée
nane pastelami. Dotyczy to także aktu kąpiącej modelka pozująca artyście do obrazu. d'Orsay, Paryż,
Francja) 
się kobiety z 1896 roku, zatytułowanego Toaleta. Patrzymy na zaobserwowaną przy-
Na obrazie widać w skróconej perspektywie nagie padkiem zwyczajną, intymną scenę –
plecy siedzącej tyłem modelki. Takie ujęcie zaczerp- myjącą się kobietę zatrzymaną w ruchu. Podobne
nięte z drzeworytu japońskiego w podobnych kompo- prowokacyjne ujęcia są widoczne w innych kompozy-
zycjach można spotkać również u Edgara Degasa. To, cjach Toulouse-Lautreca. Doskonałym przykładem
co wyjątkowe dla Toulouse-Lautreca, to pozbawienie może być Badanie medyczne przy Rue des Moulins
aktu piękna i harmonii. Poza, w jakiej siedzi kobieta, (1894). Jest to znowu obraz olejny, malowany techniką
145
67596589449145
67
dającą efekt rysowania pastelami. Ukazuje dwie

kobiety stojące jedna za drugą, rozebrane do bielizny,
z podkasanymi koszulami, co uwidacznia ich nagie
pośladki oraz uda. Poza faktem, że bohaterki odsła-
niają intymne części ciała, wydaje się, że obraz ten nie
ma nic wspólnego z tradycyjnie rozumianym aktem
i jego kilkusetletnią tradycją w malarstwie. Toulouse-
-Lautrec namalował zwyczajną, codzienną scenę
badania lekarskiego w domu publicznym, którego był
rezydentem i gdzie powstało co najmniej czterdzieści
znanych nam dziś obrazów. Inne jego akty przedsta-
wiają kobiece ciała również zupełnie pozbawione
sentymentalizmu, bez choćby cienia dążenia do ideali-
zowania. Obrazy te, podobnie jak fotografia, utrwa-
lają kobiety w zwyczajnych dla nich scenach. Szcze-
rość i specyficzna erotyczna aura
tych przedstawień bywa odbierana
Henri de Toulouse-
nawet jako brutalność, co wynika -Lautrec, Kobieta
zakładająca pończochy,
z przekraczania przez Toulouse- 1894 rok (Musée
-Lautreca społecznego tabu. Akty Toulouse-Lautrec,
Albi, Francja) 
146
67596589449145
67
Henri de Toulouse-
-Lautrec, Badanie kobiece, przedstawiane w codzien- powszechnie znanego i podziwianego nurtu życia
medyczne przy Rue nych sytuacjach, realistyczne oraz artystycznego. Jednak kiedy przypomnimy sobie,
des Moulins, 1894 rok
(National Gallery pozbawione dekorum pojawiały się że zaledwie 40 lat wcześniej nieprzyzwoite wyda-
of Art, Waszyngton,
USA)  w malarstwie co najmniej od połowy wały się swobodne rozpuszczone, leżące w nieła-
XIX wieku, jednak nikt wcześniej dzie włosy modelki w Akcie z papugą
nie sięgał po sceny z życia prosty- Courbeta, widać, jak wiele zaszło Henri de Toulouse-
-Lautrec, Prostytutki,
tutek i tancerek kabaretowych. W efekcie Toulouse- zmian w podejściu do ciała kobie- ok. 1893–1895
(Museum of Art,
-Lautrec funkcjonował na peryferiach oficjalnego, cego i nagości w sztuce.
Dallas, USA) 
147
67596589449145
67
Edward Munch, Madonna (detal),

1895 rok (Kunsthalle, Hamburg, Niemcy)
Munch. Madonna
Paul Gauguin i Henri w środowiskach artystycznych ruch zarówno filo-
de Toulouse-Lautrec silnie wpłynęli zoficzny, jak i estetyczny, integrujący wszystkie dzie-
na twórczość jednego dziny sztuki. Madonna powstała po wizycie Muncha
z najwybitniejszych symbolistów – w Paryżu, gdzie odkrył obrazy Gauguina, van Gogha
Edwarda Muncha. Jego Madonna i Toulouse-Lautreca. Kolejne wersje obrazu powsta-
z 1894 roku – półpostaciowy akt wały pomiędzy 1892 a 1895 rokiem, w tym samym
kobiecy – może być uważana czasie, kiedy artysta tworzył Krzyk, również w kilku
za „madonnę symbolizmu”. wersjach. Munch, jak sam mówił, postanowił poszu-
kiwać, dla samego siebie, wyjaśnienia życia i jego
znaczenia. U Gauguina zafascynowało go stoso-
Kompozycja powstała w kilku wersjach już wanie kolorów podkreślające emocje, ponieważ
w czasie, kiedy Munch po okresie eksperymen- widział w malarstwie przede wszystkim sposób
towania z techniką impresjonistyczną i próbą ekspresji emocjonalnej i psychicznej. Co typowe dla
bycia malarzem realistą zdecydował, że jego tego nurtu, choć kompozycje zawierają wiele symboli,
drogą będzie symbolizm, czyli rozkwitający nie są to konwencjonalne, rozpoznawalne znaki,
148
67596589449145
67
Edward Munch,
Śmierć Marata II,
1907 rok
znane z historii, mitologii i literatury.
(Munchmuseet, Oslo, Każdy z symbolistów tworzył własny,
Norwegia) 
oryginalny język metafor i znaczeń,
pozostawiając bardzo niejedno-
znaczne kompozycje. Munch z kolei bardziej
skupia się na wyrazie emocjonalnym, odczuciach
psychicznych, stanach umysłu, tworząc swój
własny „prywatny symbolizm”. Taka jest również
Madonna, której artysta czasem nadawał tytuł
Kochająca się kobieta, pozostawiając interpre-
tację odbiorcom. Ten akt, przepełniony emocjami
i tajemniczością, ukazuje kobietę w dynamicznej
pozie, jakby zatrzymaną w ruchu, w nietypowej
perspektywie. Bohaterka została przedstawiona
została z półprzymkniętymi oczami,
nieobecna, ale zarazem przeży-
Edward Munch,
Madonna, 1895–1902 wająca intensywne emocje, wręcz
(Ōhara Bijutsukan,
Kurashiki, Japonia)  ekstazę. Jej głowę otacza coś, co
149
67596589449145
67
150
67596589449145
67
Edward Munch, Edward Munch,

Dojrzewanie, można interpretować jako aureolę, też lękiem i mrocznym, choć niewy- Metabolizm, 1898–
1894–1895 1899 (Munchmuseet,
(Nasjonalgalleriet, ale stapia się ona z płynnym, poru- powiedzianym wprost przeczuciem Oslo, Norwegia) 
Oslo, Norwegia) 
szającym się tłem. Madonna wydaje śmierci. Tym samym Munch podjął
się płynąć poprzez senną mistyczną od dawna dyskutowany przez filozofów i arty-
przestrzeń. W sposobie portretowania da się też stów związek miłości i śmierci. Obraz jest daleki
dostrzec akcenty niepokojące, przywodzące na od realizmu, wręcz antyrealistyczny – zwrócony
myśl femme fatale, postać kobiecą charaktery- ku duchowości, mistycyzmowi, seksualności,
styczną dla dekadenckiej bohemy końca XIX wieku. wyobraźni i snom.
Erotyzm pozy i półprzymknięte oczy oraz druga, Madonna należy do najważniejszych dzieł
rzadziej stosowana wersja tytułu skłoniły niektó- Edwarda Muncha i jest niewątpliwie najwybit-
rych współczesnych krytyków do interpretacji niejszym aktem symbolistycznym. Dowodem jego
mówiących, że oglądamy bohaterkę w trakcie niezwykłej wartości może być fakt, że w 2004 roku
aktu miłosnego, zaś otaczające jej postać płynne, właśnie to płótno, wraz z Krzykiem, jednym z najpo-
dynamiczne linie tła to symbo- pularniejszych i najbardziej rozpoznawalnych
liczne przedstawienie męskiego obrazów z całej historii malarstwa, zostało w biały
Edward Munch,
Madonna, 1894 rok nasienia. Niewątpliwie dzieło dzień skradzione z Munchmuseet w Oslo. Odnale-
(Munchmuseet, Oslo,
Norwegia)  emanuje silnym erotyzmem, ale ziono je dopiero dwa lata później.
151
67596589449145
67
Henri Rousseau, Zaklinacz węży,

1907 rok (Musée d'Orsay, Paryż, Francja)
Celnik Rousseau.
Akt w dżungli
W pełnym niezwykłych
osobowości świecie artystycznym
przełomu XIX i XX wieku
ważną rolę odegrał pewien skromny
urzędnik celny, który
nigdy nie studiował
sztuki i na dobre zajął się
malowaniem w wieku czterdziestu
dziewięciu lat, po przejściu na
emeryturę Henri Rousseau (1844–
1910) – francuski malarz naiwny.
152
67596589449145
67
Henri Rousseau,
Pierwsza praca Henri Rousseau, zwanego Celni- wszelkimi dostępnymi dziełami arty- Tygrys w tropikalnej
burzy, 1891 rok
kiem, została wystawiona na Salonie Niezależnych stycznymi – od antycznych rzeźb do (National Gallery,
Londyn, Anglia) 
w Paryżu w 1894 roku. Artysta był samoukiem, a nurt pocztówek i ilustracji prasowych,
malarstwa, który dzięki niemu a jego prace świadczą o zadziwia-
Henri Rousseau, został dostrzeżony wśród twórców, jąco bogatej wyobraźni. Stworzył własne niepowta-
Szczęśliwy kwartet,
1902 rok (Greentree określa się mianem sztuki naiwnej. rzalne wersje tradycyjnych tematów malarskich –
Foundation, Rousseau inspirował się niemal pejzażu i portretu. Malował płaskimi plamami
Manhasset, USA) 
153
67596589449145
67
Henri Rousseau,
wypełnionymi nasyconymi kolorami, Sen, 1910 rok (Museum
of Modern Art, Nowy
prawie w ogóle nie stosował perspek- Jork, USA) 
tywy, kształtując fantastyczne, nie-
rzeczywiste przestrzenie. Najbardziej
znanym jego dziełem jest Sen z 1910 roku, ukazu-
jący nagą kobietę leżącą na sofie w otoczeniu bujnej
egzotycznej roślinności, pośród której widać egzo-
tyczne zwierzęta. Sam akt ma w sobie coś z ideali-
zowanego piękna barokowych przedstawień Wenus
i XIX-wiecznych aktów akademickich, ale umiesz-
czenie w egzotycznym otoczeniu malowanym ze
szczerą prostotą i naiwnością sprawia, że wydaje
się bardziej humorystyczny niż erotyczny. Poetycki
opis dodany przez Rousseau do obrazu wyjaśnia,
154
67596589449145
67
Henri Rousseau, Henri Rousseau,

Nieprzyjemna
niespodzianka,
że tematem przedstawienia jest twórczości geniusz i źródło inspi- Ewa i wąż, 1905 rok
(Kunsthalle, Hamburg,
1901 rok (The Barnes sen jednej z jego przyjaciółek, Polki racji. Prostota i specyficzny prymity- Niemcy) 
Foundation, Filadelfia,
USA)  o imieniu Jadwiga. Obraz zachwycił wizm malarstwa Rousseau przyciągał
surrealistów, zwłaszcza założyciela na przykład Picassa i Kandinskiego,
nurtu – André Bretona, który uważał, poszukujących natchnienia i pierwotnego wyrazu
że Rousseau odkrył „realizm magiczny”. Wyjątkowe w maskach afrykańskich oraz sztuce ludowej
obrazy Celnika bywały wyśmiewane przez krytykę i etnicznej. Wyrazista, bogata kolorystyka obrazów,
i publiczność; jeden z recenzentów napisał, że jak również malowanie płaskimi plamami barwnymi
„maluje on stopami, mając zawiązane oczy”. Mimo musiały także zachwycać fowistów. Sen, ostatnie
to artysta od 1886 roku regularnie wystawiał swoje dzieło artysty, został wystawiony na kilka miesięcy
płótna na Salonie Niezależnych przed jego śmiercią, a poeta Guillaume Apollinaire
razem z najwybitniejszymi młodymi na widok płótna powiedział: „Ten obraz promienieje
Henri Rousseau, Wdzięk,
1909 rok (Museum przedstawicielami awangardy. I to prawdziwym pięknem, które jest bezdyskusyjne.
Charlotte Zander,
właśnie artyści dostrzegli w jego W tym roku nikt nie będzie się śmiał”.
Bönnigheim, Niemcy) 
155
67596589449145
67
Gustav Klimt, Węże wodne II, 1904 rok (kolekcja prywatna)
67596589449145
67
67
67596589449145
WSPÓŁCZEŚNI
MISTRZOWIE
AKT W MALARSTWIE | WSPÓŁCZEŚNI MISTRZOWIE
Henri Matisse, Niebieski akt, 1907 rok

(Baltimore Museum of Art, Baltimore, USA)
Matisse i Picasso.
Akt niebieski
i Panny z Awinionu
„To Matisse zrobił pierwszy krok
w nieodkryty świat brzydoty” –
napisał krytyk po obejrzeniu Salonu
Niezależnych w Paryżu w 1910 roku,
na którym dzieła wystawiał Matisse
i inni fowiści. Pokazany na tym samym
Salonie Niezależnych trzy lata
wcześniej Akt niebieski zaszokował
wiele osób.
158
67596589449145
67
WSPÓŁCZEŚNI MISTRZOWIE | AKT W MALARSTWIE
Henri Matisse,
Akt niebieski należy do pierwszych aktów Matisse’a, prostoty, inspirowanej prymitywną Radość życia, 1905–
1906 (The Barnes
mistrza, który wprowadził sztukę na nieznany ląd sztuką ludową. Rok wcześniej (1905– Foundation,
Filadelfia, USA) 
nowoczesności. Był już uważany za lidera fowistów, 1906) artysta stworzył monumen-
ugrupowania młodych artystów, „dzikich bestii”, talną kompozycję Radość życia,
nazywanych tak z powodu niespotykanego dotąd w której wyraźnie widoczny jest wpływ Wielkich
używania koloru. Jak sam o sobie napisał, dążył do kąpiących się i innych aktów Cézanne’a. Ten ostatni
odkrycia „najgłębszej natury rzeczy” i tworzenia wywarł zresztą bardzo silny wpływ na całą twór-
sztuki pełnej „równowagi, czystości i spokoju”. czość Matisse’a. Obraz został pokazany na Salonie
Akt niebieski (1907) jest w rzeczywistości Niezależnych i spotkał się z niezrozumieniem.
wizerunkiem rzeźby, nad którą Matisse wówczas Kompozycja przedstawia akty o bardzo geome-
pracował i którą przypadkiem uszkodził. Posąg, trycznych kształtach, w rozmaitych pozach na tle
później naprawiony i ukończony, zainspirowany pejzażu w różnych odcieniach czerwonego, żółtego
został przedstawieniem obejrzanym przez artystę i pomarańczowego. W tle widać krąg tańczących
w Algierii. Krytycy porównywali Akt niebieski do nagich ludzi. Cała kompozycja pulsuje swoistym
Nevermore Gauguina z powodu rytmem, uproszczone kształty postaci czasem
nasyconego koloru i wyraźnego zlewają się z innymi, czasem są mocno wyodręb-
Paul Cézanne, Wielkie
kąpiące się, 1900 rok konturu, jaki obydwaj stosowali. nione z tła. Jest to niewątpliwie „dziki” obraz nie
(The Barnes Foundation,
Filadelfia, USA)  Nadało to obu obrazom rodzaj tylko pod względem abstrakcyjnego, nierealnego
159
67596589449145
67
Paul Sérusier,
stosowania kolorów, ale i ruchu, energii oraz różno- W całej długiej i bardzo bogatej Kąpiące się w białych
woalach, 1908 rok
rodności kształtów aktu. twórczości Matisse’a akt należał do (Musée d'Orsay,
Akt niebieski w swojej formie cechuje się pewną jego ulubionych tematów, od motywu
geometrycznością i prymitywizmem, dodatkowo tańczących w kręgu, który pojawia
podkreślonym bardzo grubym, wydawałoby się się w odległym tle obrazu Radość życia, aż do samej
nieporadnym konturem. Jest już niemal abstrak- nagiej figury ludzkiej. Nieustannie studiowany,
cyjnym kształtem, wysyntetyzowanym podlegał licznym przemianom. Te ostatnie akty,
Aristide Maillol, z wybranych przez artystę źródeł. z najpóźniejszego etapu twórczości i życia, Matisse
Myśl, 1923 rok wycinał z papieru. Osiągnęły one formę abstrak-
(Musée d'Orsay,
Paryż, Francja)  cyjnych kształtów, motywów, niemal ornamentów
o własnym, niepowtarzalnym rytmie.
Radość życia i Akt niebieski uważa się za dzieła
otwierające epokę modernizmu. Obydwa też zain-
spirowały Pabla Picassa do stworzenia Panien
z Awinionu, uznanych przez krytyków za pierwszy
obraz prawdziwie modernistyczny. Z pewnością
nie powstałby on, gdyby nie dokonania Gauguina
i Matisse’a, z którymi Pablo Picasso (1881–1973)
początkowo rywalizował i spierał się, a później przy-
jaźnił. W pewnym okresie twórczość obu artystów
była zależna, powiązana wzajemnymi inspiracjami
i poszukiwaniem odpowiedzi na te
same pytania i problemy artystyczne.
Maurice Denis,
Znamienne jest, że wszystkie Fala, 1916 rok (Ōhara
Bijutsukan, Kurashiki,
najważniejsze obrazy, które od końca
Japonia) 
160
67596589449145
67
Félix Vallotton,
XIX wieku utorowały drogę przełomowi moderni- był istotny ze względu na brak Odpoczywające modelki,
1905 rok (Kunstmuseum,
stycznemu, to akty. Dla tak wielu artystów był to konieczności układania narracji, Winterthur, Niemcy) 
ważny motyw, tradycyjny temat akademickiego nie musiał ilustrować niczego,

kształcenia artystów, na którym mieli rozwijać opowiadać żadnej konkretnej historii. Można mu
i doskonalić swój rysunek oraz kompozycję. Wydaje było przypisać niemal dowolne znaczenie symbo-
się, że dla twórców przełomu XIX i XX stulecia akt liczne. I Cézanne, i Matisse bardzo wiele uwagi
161
67596589449145
67
Pablo Picasso,
poświęcali aktom i te właśnie kompozycje ocenia się rysunków i szkiców przygotowaw- Panny z Awinionu,
1907 rok (Museum
współcześnie jako przełomowe. Może o tym świad- czych, również samo wielkoforma- of Modern Art, Nowy
Jork, USA) 
czyć chociażby fakt, z jaką siłą szokowały współ- towe dzieło artysta wielokrotnie prze-
czesną im publiczność i krytykę. malowywał. Jak wskazują badania
Panny z Awinionu to obraz nieoczywisty i analizy, pierwotnie na kompozycji znajdowało się
i w znaczeniu, i w formie, a nawet w recepcji jeszcze dwóch mężczyzn – marynarz i student medy-
oraz historii powstania. Malowany był przez Picassa cyny. Bezpośrednim impulsem do stworzenia Panien
latem 1907 roku. Wiadomo, że powstało kilkaset miał być pokazany po raz pierwszy w 1907 roku Akt
162
67596589449145
67
Pablo Picasso
niebieski Matisse’a i fakt, że on sam i Amedeo Modigliani
Paryż, 1916 rok 
cieszył się już wówczas ugruntowaną
pozycją lidera ugrupowania fowi-
stów. Picasso w tym czasie miał ambicję i ogromną
energię do stworzenia czegoś „nowego”.
I rzeczywiście stworzył zupełnie „nowe” dzieło,
przyjęcie którego sprawiło kłopot nawet osobom
z jego kręgu. Obraz, pokazany po raz pierwszy
właśnie najbliższym przyjaciołom i artystom
w pracowni Picassa, zaraz po ukończeniu, wywołał
szok, zniesmaczenie i oburzenie. Chyba nawet złość,
skoro sam Matisse nazwał Panny „szkaradnymi dziw-
kami” i twierdził, że tym obrazem Picasso chce ośmie-
szyć ruch nowoczesny w sztuce.
Pierwotnie dzieło nosiło tytuł Bur- Roger de La Fresnaye,
Akty na tle pejzażu,
del Awinion, zmieniony wbrew woli 1910 rok (Centre
Pompidou, Paryż,
Picassa przy okazji pierwszego pokazu Francja) 
163
67596589449145
67
Roger de La
malarskich, chociażby za sprawą Fresnayes, Kąpiący się,
1912 rok (National
Henriego de Toulouse-Lautreca. To Gallery, Londyn,
Anglia) 
eksperymenty formalne i wprowa-
dzenie w obieg artystyczny sztuki
„prymitywnej” wywołały największy skandal wśród
współczesnych Picassowi. Inspiracje sztuką ludową
były trwałym elementem sztuki końca XIX wieku za
sprawą postimpresjonistów i Gauguina, wywarły też
bezpośredni wypływ na Akt niebieski Matisse’a. Ale
nikt wcześniej nie dokonał tego, co Picasso, który nie
tyle inspirował się, co aktywnie eksperymentował
i poszukiwał źródeł formy afrykańskich masek,
rzeźb z Oceanii oraz tradycyjnej sztuki iberyj-
skiej. Przeniósł do swojej kompozycji ich formę
Roger de La w postaci bezpośrednich cytatów. Żadna z postaci

Fresnayes, Stojący akt, publicznego w 1916 roku. Ale nawet Panien z Awinionu nie została namalowana konwen-
1910–1911 (Musée
d'Art Moderne, wtedy zostało okrzyknięte „niemo- cjonalnie, żadna nie ma w sobie nic urokliwego,
Troyes, Francja) 
ralnym”. Przy czym najbardziej zmysłowego, erotycznego nie jest przedstawieniem
szokujący i oburzający nie był temat stworzonym z pobudek moralnych lub społecznych.
ani tytuł obrazu, ale jego forma artystyczna. Akty Wszystkie te emocje zastąpione są niepokojącym,
i portrety prostytutek, scenki z kabaretów i domów wręcz groźnym wyglądem. Każda postać wygląda
publicznych weszły już niemal do kanonu tematów odmiennie, w każdej widać poszukiwanie innego
164
67596589449145
67
Robert Delaunay,
kształtu formalnego, a wszystkie są poddane brutal- z perspektywy czasu, wspomina, że Paryż, 1911 rok
(Toledo Museum
nemu geometrycznemu eksperymentowi. Po raz to pierwsze jego dzieło, które było of Art, Toledo,
USA) 
pierwszy w malarstwie akt, ludzkie ciało zostały tak „egzorcyzmem”, że powstało pod
bardzo odczłowieczone, potraktowane wyłącznie wpływem nieodpartego impulsu
jako przedmiot eksperymentów formalnych, które stworzenia czegoś „dzikiego”.
później doprowadziły Picassa do kubizmu. Panny, zaliczane obecnie do najważniejszych
Jednocześnie, co podkreślają współcześni krytycy, obrazów XX wieku i uznawane za fundament moder-
podobnie jak w Olimpii Maneta, role widza i obiektu nizmu, dosyć długo nie oddziaływały na twórczość
zostają zmienione, niemal odwrócone poprzez bezpo- innych malarzy. Po pierwszym szoku i oburzeniu
średnie i prowokujące spojrzenia bohaterek obrazu. obraz czekał prawie dziesięć lat na publiczny pokaz,
Tworząc Panny z Awinionu, Picasso nie poszukiwał który odbył się w 1916 roku w Salon d’Antin i to
żadnej narracji, nie kreował opowieści ani przesłania wtedy zmieniono tytuł na Panny z Awinionu. Nie
symbolicznego, interesował się wyłącznie odkry- znalazłszy wówczas uznania, został przez artystę
waniem nowych, nieznanych dotąd w sztuce form zdjęty z blejtramu i zrolowany. Kupił je w 1924 roku
i wykorzystał do tego właśnie akt. Owszem, sięgał Jacques Doucet, projektant mody i kolekcjoner,
do tradycji malarstwa, ale tylko po to, żeby się od który pamiętał płótno z pokazu w 1916 roku i ponoć
niej odciąć i zdystansować. Niewątpliwie inspirował nawet nie poprosił Picassa o rozwinięcie go przed
się Wielkimi kąpiącymi się Cézanne’a, który miał na zakupem. W tym czasie Hiszpański malarz był już
niego wielki wpływ, oraz Radością życia Matisse’a, słynnym artystą, którego kariera dynamicznie się
jednak jego wersja tej kompozycji jest absolutnie rozwijała. W 1937 roku obraz został zakupiony do
rewolucyjna, stanowi wykreowany świadomie moder- zbiorów nowojorskiego Museum of Modern Art za
nistyczny przełom. Picasso, mówiąc o tym obrazie dwadzieścia cztery tysiące dolarów.
165
67596589449145
67
Umberto Boccioni, Elastyczność,1912 rok

(Museo del Novecento, Mediolan, Włochy)
Duchamp.
Akt na schodach
Marcel Duchamp (1887–1968), przełomu w sztuce XX wieku. Obok Picassa
dziś znany przede wszystkim jako i Braque’a analizował te same formy malarskie,
dadaista i twórca „ready-mades”, którymi zajmował się jeszcze Cézanne – poszukiwał
pierwszych instalacji w sztuce geometrycznej formy przedmiotów i obiektów, ich
współczesnej, jest uważany za struktury oraz wyrazu ruchu w malarstwie. Wtedy
bezpośredniego spadkobiercę właśnie powstał Akt schodzący po schodach nr 2
Picassa i Matisse’a. (1912), będący kubistyczną analizą ruchu. Obraz
przedstawia akt malowany zgodnie z założeniami
kubistycznymi, czyli jest zbudo-
Na początku swojej drogi artystycznej zajmował wany z regularnych, geometrycz-
się malarstwem, podejmował problemy arty- nych lub nawet mechanicznych form, Marcel Duchamp,
Akt schodzący po
styczne bliskie kubistom i futurystom. Wychodząc wywiedzionych z analizy kształtów schodach nr 2,
od ich dążeń i poszukiwań, dokonał rewolucyjnego ludzkiego ciała, zmultiplikowanych 1912 rok (Museum of
Art, Filadelfia, USA) 
166
67596589449145
67
167
67596589449145
67
Eadweard Muybridge,
Kobieta schodząca po i powtórzonych w sekwencji mającej (…) akt powinien być szanowany”. To bardzo zaska-
schodach, 1887 rok
(Doheny Memorial oddawać szybki ruch, dynamiczny kujące stwierdzenie wypowiedziane zostało przez
Library, Los Angeles,
USA)  rytm. Dzieło jest utrzymane w ograni- pionierów awangardy, kubistów i futurystów, którzy
czonej palecie kolorystycznej przede dominowali na Salonie w 1912 roku. Wydawałoby
wszystkim złocistych brązów i czerni. się, że takie traktowanie aktu jako tematu, będące
Kubistyczny kształt nie wskazuje jednoznacznie, wynikiem podejścia zgodnego z dawną tradycją
że mamy do czynienia z aktem. Rozbita na geome- akademicką, dawno już powinno stracić aktual-
tryczne, powielone formy sylwetka ludzka jest ność, odrzucone przez młodą XX-wieczną awan-
czytelna, ale bliższa formom abstrakcyjnym niż gardę. Duchamp zareagował natychmiastowym
realistycznym. Duchamp sam przyznał, że próbował wycofaniem obrazu z pokazu. I nie był to koniec
przenieść do malarstwa kubistyczne zdjęcia Eadwe- kontrowersji. W 1913 roku Akt schodzący po scho-
arda Muybridge’a sprzed trzydziestu lat, pioniera dach nr 2 został wysłany do Stanów Zjednoczonych
eksperymentów dążących do uchwycenia ruchu na dużą zbiorową wystawę – Armory Show. Była
w fotografii. W tym samym czasie futuryści bardzo to pierwsza prezentacja młodych europejskich,
interesowali się tym sam zagadnieniem, poszuki- modernistycznych ruchów artystycznych w USA.
wali wyrazu ruchu w malarstwie. Duchamp jednak Na wystawie znalazł się również Akt niebieski
twierdził, że nie był nigdy futurystą. Akt schodzący Matisse’a. Oba dzieła spotkały się z bardzo silną
po schodach nr 2 został odrzucony przez komitet reakcją, wywołały szok i oburzenie. O obrazie
organizujący Salon Niezależnych w 1912 roku Duchampa krytyk z „New York Timesa” napisał,
z uzasadnieniem, że obraz „ma zbyt literacki tytuł” że przypomina eksplozję w fabryce dachówek.
i że „nie maluje się aktu schodzącego po schodach Akt schodzący po schodach nr 2 doczekał się nawet
168
67596589449145
67
Sala kubistów
na Armory Show, rysunkowych karykatur. Prezy-
1913 rok. Pierwszy
obraz z lewej dent Theodore Roosevelt z kolei
Studium aktu Marcela
Duchampa  miał na jego temat następujące
refleksje: „(…) Chociażby obraz, który
z jakiegoś powodu jest nazwany
Nagi mężczyzna schodzący po schodach. W mojej
łazience jest naprawdę dobry dywan Indian Nawaho,
który zgodnie z interpretacją teorii kubistycznej jest
znacznie lepszym i bardziej dekoracyjnym obrazem.
Gdyby z jakiegoś nieodgadnionego powodu ktoś
zechciałby nadać dywanowi tytuł Dobrze ubrany
mężczyzna wchodzący po drabinie nazwa ta paso-
wałaby równie dobrze, jak Nagi mężczyzna scho-
dzący po schodach. Z punktu widzenia termi-
nologii każda z tych nazw byłaby równie trafna
i naciągana, a z punktu widzenia wartości dekora-
cyjnej, szczerości, i wartości arty-
stycznych dywan Indian Nawaho
Akt schodzący zdecydowanie przewyższa obraz”. Tę
po schodach nr 2
w karykaturze szczerą krytykę wyrażoną z perspek-
J.F. Griswolda 
tywy przeciętnego widza, zwykłego
169
67596589449145
67
człowieka niewtajemniczonego w formalne poszuki- co przygotowało dobry grunt dla jego kolejnych
wania młodych malarzy awangardowych opublikowano działań artystycznych. Wspólnie z Man Rayem stali
w magazynie „Literary Digest” w kwietniu 1913 roku, się prekursorami ruchu dadaistycznego w Stanach
krótko po zakończeniu wystawy. Słowa prezydenta Zjednoczonych. Dadaiści w reakcji na I wojnę świa-
jednoznacznie potwierdzają, że publiczność amery- tową i nacjonalizm za pośrednictwem poezji, teatru,
kańska była zupełnie nieprzygotowana na przy- fotografii oraz rzeźby występowali przeciwko burżu-
jęcie tak eksperymentalnych dzieł sztuki jak akt azyjnej moralności, konwenansom i konserwaty-
Duchampa lub prace kubistów. zmowi. Byli pierwszymi anarchistami w sztuce,
Dla samego Duchampa niechęć środowiska arty- rewolucjonistami i ojcami surrealizmu. Ważną rolę
stycznego i publiczności wobec Aktu schodzącego odegrały ready-mades, tworzone przez Marcela
po schodach nr 2 i niezrozumienie jego intencji Duchampa z przedmiotów codziennego użytku, ułożo-
okazało się przełomem w twórczości. Namalował nych w abstrakcyjne instalacje bądź też prezentowa-
jeszcze tylko kilka obrazów, po czym rok później nych w roli dzieł sztuki wysokiej, jak słynny pisuar,
wycofał się z życia artystycznego i zaczął przygoto- wystawiony w 1917 roku pod tytułem
wywać jeszcze bardziej rewolucyjne Fontanna. W przewrotny, prowoka-
Umberto Boccioni,
dzieła – „ready-mades”. Jednocześnie cyjny sposób, często sięgając do żartu, Jedyna forma ciągłości
Raymond Duchamp- w przestrzeni,
Villon, Koń, 1914 rok od wystawy w USA zaczęła się sława przekraczały one wszelkie istniejące 1913 rok (Museum
(Guggenheim Museum, of Modern Art, Nowy
Marcela Duchampa jako prowokatora, w sztuce granice.
Nowy Jork, USA  Jork, USA 
170
67596589449145
67
Otwarcie
Międzynarodowych Duchampowi przyniosły one
Targów Dada
w Berlinie, jednak sławę prowokatora, podwa-
1920 rok 
żającego tradycyjne wyobrażenie
o tym, czym może być dzieło
sztuki, pozbawiającego ją powagi i konserwatyw-
nego dekorum. Takim przewrotnym, prowoku-
jącym, ale i sięgającym do żartu rodzajem aktu
dadaistycznego może być praca Duchampa
Dotknij proszę wykonana na wystawę surre-
alistów w 1947 roku. Razem z surrealistą
Enrikiem Donatim przygotował on 999 poje-
dynczych sztucznych gumowych kobiecych
piersi, które zostały przyklejone na okładkę
katalogu wystawy. Gra z tradycją aktu w sztuce
podjęta przez Duchampa, pozwoliła w końcu
widzom i odbiorcom dotknąć
obiektu pożądania, który
Współczesna replika
Fontanny (Museum of przez wieki mogli jedynie
Modern Art,
San Francisco, USA)  podziwiać z daleka.
171
67596589449145
67
Fernand Léger, Trzy kobiety (Le Grand Déjeuner),

1921–1922 rok (Museum of Modern Art, Nowy Jork, USA)
Léger.
Akt mechaniczny
Fernand Léger (1881–1955) W 1911 roku na Salonie Niezależnych wystawił
karierę artystyczną zaczynał wśród w pełni kubistyczne Akty w lesie, zbudowane
liderów awangardy tworzących wyłącznie z geometrycznych form przestrzennych,
w Paryżu w ciągu ostatniej dekady malowanych niemal monochromatyczną paletą.
przed I wojną światową. Zarówno same postacie, jak i otaczający je las są
W tamtym czasie związał się takimi samymi kształtami, szczelnie wypełniającymi
z kubistami i razem z takimi artystami, całą powierzchnię obrazu i tworzącymi kubistyczny,
jak Jean Metzinger i Robert Delaunay prawie abstrakcyjny ornament. Pojawiają się tutaj
współtworzył pierwsze wystawy cylindryczne formy przypominające elementy maszyn,
twórców tego nurtu. spotykane również w późniejszych okresach twór-
czości Légera. Jeden z krytyków, kpiący z inspiracji
nowoczesnością i industrializacją, którą artysta dzielił
z futurystami, odwołał się do tych cylindrycznych
172
67596589449145
67
kształtów i stworzył prześmiewczą nazwę légerow- rozłożoną książkę, a na kanapie, na La Maison Cubiste,
skiego nurtu malarstwa o nazwie „tubizm”. której leży druga, widać czarnego W lustrze, pierwszy
z lewej, widoczny
W czasie I wojny światowej Fernand Léger służył kota. Artysta wyraźnie poszukuje obraz Légera
z 1913 roku Przejazd
w armii francuskiej na froncie, gdzie został ranny nowoczesnego, geometrycznego kolejowy 
w głowę, a doświadczenia te wywarły silny wpływ wyrazu przestrzeni i trójwymiaro-
na jego późniejszą twórczość. Napisał, że widok wości, jest też niewątpliwie zafascy-
światła słonecznego na białym metalu broni oraz nowany nowoczesnością oraz techniką, ale kształty
szorstka szczerość i prostota mężczyzn, którzy go przedmiotów i postaci pozostają wyraźnie czytelne,
wtedy otaczali, a także czysta praktyczność rzeczy- a także jednoznaczne. Trzy kobiety Légera należą
wistości w obliczu dramatu śmierci i życia, spra- do kubizmu, ale nie są formami abstrakcyjnymi,
wiły, że zapomniał o sztuce abstrakcyjnej, chciał a jego obraz bez wątpienia można zaliczyć do
tworzyć w języku tej brutalnej rzeczywistości, malarstwa figuralnego. Artysta wykształcił własny,
w jej kolorach i z jej dynamizmem ruchu. Powo- wyjątkowy język będący równocześnie nowocze-
jenna twórczość Légera bywa nazywana okresem snym, geometrycznym kubizmem i realizmem lub
mechanicznym, gdyż formy w jego obrazach przy- wręcz naturalnością. Drugi tytuł obrazu, Le Grand
wodzą na myśl maszyny, nawet jeśli są to postacie Déjeuner, odwołuje się wprost do tradycji nowo-
ludzkie. Tak namalował Trzy kobiety z 1921 roku czesnej i poszukiwań nowej formy artystycznej
(spotyka się też nazwę Le Grand Déjeuner). Trzy dla aktu – sięga zarazem do Śniadania na trawie
kobiece akty składają się z cylindrycznych, geome- Eduarda Maneta i Wielkich kąpiących się Paula
trycznych elementów, malowanych w sposób przy- Cézanne’a. Dziś Léger jest zaliczany do mistrzów
pominający przedmioty wykonane z metalowej awangardy, a jego postrzeganie „malarstwa jako
blachy. Ich kształty są monumentalne i mecha- czegoś, co każdy powinien rozumieć”, poszuki-
niczne zarazem. Jednocześnie temat kompo- wanie nowoczesnego, a przy tym uniwersalnego
zycji i wszystkie detale towarzyszące bohaterkom i sugestywnego języka artystycznego inspirowało
pozostały jak najbardziej konwencjonalne – jedna artystów pop-artu, jak również realizmu socjali-
z nich trzyma w rękach filiżankę, na kolanach ma stycznego.
173
67596589449145
67
Amedeo Modigliani, Akt leżący z rękami skrzyżowanymi pod głową,

1917 rok (Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork, USA)
Modigliani. Akt
Z bardzo bogatej i różnorodnej Amedeo Modigliani (1884–1920), bo o nim mowa,
mozaiki twórców kształtujących życie przyjechał do Paryża jako młody artysta zafascyno-
artystyczne początku XX wieku trzeba wany renesansem, uczący się wcześniej w pracow-
jeszcze wspomnieć o jednym, lubianym niach malarzy w rodzinnych Włoszech. Należał
i bardzo dziś cenionym twórcy, który do tych samych kręgów artystycznych i towarzy-
skupił się niemal wyłącznie skich co Pablo Picasso czy Constantin Brâncuşi,
na aktach i portretach. ale zupełnie nie interesowały go awangardowe,
Dla Modiglianiego kobiece rewolucyjne ruchy w sztuce, przełomy, do jakich
ciało było właściwie jedynym dążyli kubiści, futuryści i dadaiści. Stworzył
tematem malarskim. własny, rozpoznawany współcześnie styl i pozostał
mu wierny.
Modigliani zaledwie w rok po
Amedeo Modigliani,
przybyciu do Paryża stał się niefor- Siedzący akt,
1917 rok (Koninklijk
malnym królem bohemy i deka- Museum voor Schone
Kunsten, Antwerpia,
dencji. Uzależniony od alkoholu
Holandia) 
174
67596589449145
67
Amedeo Modigliani,
i narkotyków, chory na gruźlicę i nie- Leżący akt, 1917 rok
(Gianni Mattioli
odnoszący sukcesów stał się uoso- Collection, Mediolan,
Włochy) 
bieniem tragicznego artysty, co
zostało przypieczętowane przed-
wczesną śmiercią w wieku 35 lat.
Oryginalny styl Modiglianiego widoczny w portre-
tach oraz aktach, odległy od awangardowych poszu-
kiwań kanon piękna i proporcji zainteresowały
odbiorców wkrótce po śmierci, a popularność artysty
trwa do dziś. Nieodmiennie eleganckie, smukłe
proporcje ciał, uproszczone, linearne rysy twarzy
modelek z dużymi głębokimi oczami o migdałowym
kształcie miały być inspirowane maskami afrykań-
skimi, paradoksalnie tymi samymi, które natchnęły
Picassa do stworzenia na przykład Panien z Awinionu.
Ciepłe i nasycone kolory obrazów, subtelny, choć
wyraźnie wyczuwalny erotyzm aktów i ich subtel-
ność okazały się wartością niemal ponadczasową.
175
67596589449145
67
176
67596589449145
67
Amedeo Modigliani, Amedeo Modigliani,

Siedzący akt – młoda Anegtota głosi, że inspiracją dla uznane za niemoralne, to naturalny Akt leżący na
dziewczyna w białej niebieskiej poduszce,
koszuli, 1918 rok charakterystycznego sposobu ujmo- erotyzm aktów, niemaskowany żad- 1917 rok (National
(Albertina, Wiedeń, Gallery of Art,
Austria)  wania rysów twarzy, powtarzanego nym sztafażem, kontekstem mitolo- Waszyngton, USA) 
we wszystkich obrazach artysty, gicznym, jak w dawnym malarstwie,
miała być uroda rosyjskiej poetki ani formalnymi eksperymentami, jak
Anny Achmatowej, kochanki Modiglianiego. Po u malarzy awangardowych. W aktach Modiglianiego
tatarskich przodkach odziedziczyła ona wyra- poza tak charakterystycznym dla niego kanonem
ziste, duże i lekko skośne oczy oraz szlachetną piękna daje się zauważyć też melancholijny, poetycki
urodę. Dziś akty Modiglianiego osiągają na nastrój. Erotyzm w tych obrazach jest bardzo
aukcjach ceny kilkunastu milionów dolarów, ale zmysłowy, a zarazem naturalny, nieprowokujący. Akty
kiedy zostały wystawione w Paryżu w 1917 roku – są stylizowane, uproszczone w elegancki sposób. Sam
na jedynej wystawie indywidualnej zorgani- Modigliani powiedział, że chciałby, żeby dzieła sztuki
zowanej za życia artysty – uznano je za obsce- traktowano tak samo, jak każde inne dzieło natury
niczne. Wystawa została zamknięta przez policję i oceniano z punktu widzenia tego, co poruszyło
w dniu otwarcia (po usunięciu aktów ponownie emocje twórcy. Echa jego twórczości można znaleźć
udostępniono ją publiczności). To, co mogło zostać w obrazach Fridy Kahlo i Diega Rivery.
177
67596589449145
67
Gustav Klimt, Życie i śmierć, 1910–1915

(Die Sammlung Leopold, Wiedeń, Austria)
Klimt. Danae
W tym samym czasie, W tym właśnie okresie, choć w zupełnie odmiennym
w tym samym środowisku, od paryskiego środowisku, działał Gustav Klimt
a nawet kręgu towarzyskim (1862–1918). Łączył on w swojej twórczości symbo-
pierwszych dwudziestu lat XX wieku lizm i secesję, był także współzałożycielem ruchu
można odnaleźć bardzo różne Secesja Wiedeńska. Odniósł spory sukces i stał się
postawy artystyczne i odmienne drogi wpływową postacią artystycznego świata w regionie.
poszukiwań. Ten niezwykły i bardzo Interesowało go kobiece ciało i to ono jest tak
intensywny czas dla naprawdę tematem większości jego obrazów. W swoim
sztuki oraz samych twórców, bardzo charakterystycznym, indywidualnym stylu
niezdarzający się w historii podejmował tematy, którymi zajmowali się symbo-
malarstwa często, przerwała liści, ale jednocześnie realizował
I wojna światowa. je w dekoracyjny, bogaty sposób,
Gustav Klimt, Salome
czerpiąc z inspiracji secesyjnych. (Judyta II), 1907 rok
(Galleria internazionale
Obraz Danae z 1907 roku skupia d'arte moderna,
Wenecja, Włochy) 
w sobie wszystkie cechy, które są
178
67596589449145
67
Gustav Klimt,
rozpoznawane do dziś, i które prze- Judyta z głową
Holofernesa
sądziły o jego sukcesie współcze- (Judyta I), 1901 rok
(Österreichische
śnie. Artysta sięgnął w nim po dobrze Galerie Belvedere,
Wiedeń, Austria) 
znany z tradycji malarstwa temat
179
67596589449145
67
Gustav Klimt, Danae, 1907 rok

(Sammlung Dichand, Wiedeń, Austria)
180
67596589449145
67
mitologiczny, podejmowany od czasów renesansu. włosy bohaterki malowane bardzo płynną, wijącą
Tak jak w opisywanej wcześniej Danae Rembrandta się kreską, tak typową dla estetyki secesyjnej.
motyw ten stanowił doskonały pretekst do ukazania Całość emanuje erotyzmem, ale bardzo eleganckim
aktu o wyraźnie erotycznym nastroju. Obraz Klimta i wyszukanym. Więcej z niepokojącego i mrocznego
wyróżnia się dekoracyjnością w sposobie zakompo- nastroju symbolizmu ma Judyta z głową Holofer-
nowania oraz nietypowym ułożeniem ciała modelki. nesa (1901). To dzieło również nawiązuje do trady-
Znamienne jest także użycie znaku rozpoznawczego cyjnego, tym razem biblijnego tematu, wykorzysty-
autora – płatków złota. Dzieło zwraca uwagę linearno- wanego w baroku do przedstawiania aktu. Klimt
ścią rysunku aktu, ukazanego na tle bogatego, mienią- ponownie zastosował tutaj złoto oraz skupił się na
cego się ornamentu, kontrastującego walorach dekoracyjnych i estetycz-
z nagim ciałem. W dole kompozycji nych – do tego stopnia, że głowa
Gustav Klimt, Stojąca
strarsza kobieta (szkic znajduje się fragment czarnej tkaniny Holofernesa trzymana przez Judytę Gustav Klimt, Akt
do Medycyny), 1907– męski (szkic do
1917 (Wien Museum, ze złotym ornamentem, który sam jest niemal niewidoczna, ucięta na Medycyny), 1907–
Wiedeń, Austria)  1917 (Wien Museum,
staje się dekoracją, podobnie jak rude krawędzi obrazu. Wiedeń, Austria)
181
67596589449145
67
Alfons Mucha, Muzyka, 1898 rok (kolekcja prywatna)
Mucha i Beardsley.
Plakat i ilustr acja
Dekoracyjność i stylizacja w duchu Za autora pierwszego barwnego plakatu litogra-
estetyki secesyjnej jest widoczna ficznego uważany jest czeski artysta Alfons Mucha
w niemal wszystkich dziełach artystów (1860–1939), jeden z najbardziej znanych twórców
tego nurtu, ale najwyraźniej objawia secesji. Wykonany przez niego plakat z 1895 roku
się w przedmiotach sztuki użytkowej reklamował spektakl z udziałem Sary Bernhardt,
oraz grafice. Dynamicznie rozwijała najpopularniejszej wówczas aktorki teatralnej.
się wówczas ilustracja i plakat Charakterystyczny dekoracyjny styl pracy stał
dzięki rozpowszechnieniu techniki się początkiem bardzo popularnego później stylu
litografii barwnej, pozwalającej Muchy. Artysta zasłynął jako autor
na łatwe powielanie prac w wielu niezliczonej ilości grafik, plakatów
egzemplarzach. i ilustracji. We wszystkich, zgodnie Alfons Mucha, Studium
aktu męskiego, 1885–
z estetyką secesji, motywy i po- 1887 rok (kolekcja
prywatna, Praga,
staci płynnie przekształcały się Czechy)
182
67596589449145
67
Alfons Mucha, Księżyc

w bardzo dekoracyjne ornamenty. i gwiazdy, 1902 rok
(kolekcja prywatna,
Prace Muchy były tworzone charak- Czechy) 
terystyczną, dynamicznie wijącą
się linią, którą można uznać za
definicję gustu stylu epoki art nouveau. Jednym
z głównych motywów była wtedy kobieta i jej
ciało, zawsze przedstawiane niezwykle ozdobnie.
Artysta powtarzał charakterystyczny kanon piękna
powszechnie wówczas obowiązujący w sztuce. Ciało
kobiece w jego pracach ma idealizowane, bardzo
smukłe kształty, często ukazane jest w ruchu,
w skręcie, jakby w tańcu, z rozwianymi, wijącymi
się włosami. Alfons Mucha chętnie tworzył także
projekty przedmiotów użytkowych: dywanów,
tapet i biżuterii. Był prekursorem wykorzystania
wizerunku kobiety w reklamie – rowerów, herbat-
ników, mydła, piwa czy papierosów. Jednym z jego
bardziej znanych plakatów jest reklama papierosów
183
67596589449145
67
184
67596589449145
67
Alfons Mucha, plakat Alfons Mucha, plakat

Salon des Cents, Job, w której na pierwszym planie postać przedstawiona w sposób, reklamowy Cycles
1896 rok (Musée des Perfecta, 1902 rok
arts décoratifs, Paryż, pojawia się charakterystycznie styli- w jaki inny artysta ukazałby akt. (kolekcja prywatna) 
Francja) 
zowana damska sylwetka z bujnymi Nawet w reklamie firmy produku-
lokami. Kobieta trzymająca w dłoni jącej rowery, jak Cycles Perfecta
papierosa została ukazana w sposób sugerujący, że z 1902 roku, na plakacie widać zmysłową kobietę.
mamy do czynienia z aktem o wyraźnie zmysłowym, Mimo że jest ona ubrana, poza i sposób przedsta-
choć subtelnym charakterze. To bardzo ty- wienia więcej mają w sobie z aktu niż wizerunku
powy zabieg w pracach Muchy – portretowego.
w licznych jego grafikach reklamo- Dekoracyjny styl Alfonsa Muchy, utożsamiany dziś
Alfons Mucha, reklama
bibułki do papierosów wych jedynym motywem poza nazwą z art nouveau, był powtarzany lub wręcz kopiowany
Job, 1896 rok produktu lub firmy jest kobieca przez wielu twórców tamtego czasu projektujących
(kolekcja prywatna) 
185
67596589449145
67
Aubrey Beardsley, Aubrey Beardsley,

ilustracja do Salomé przedmioty użytkowe, ilustracje, Aubrey Beardsley (1872–1898), ilustracja do Salomé
(Oczy Heroda), (Taniec brzucha)
1894 rok  grafiki. Artysta, niezwykle popu- angielski ilustrator i rysownik, również 1894 rok 
larny w swojej epoce, przez ko- chętnie sięgał w swoich pracach po
lejne pokolenie został odrzucony ra- akty i całkowicie poddał się stylistyce
zem ze wszystkimi atrybutami secesji. Odrodzenie secesyjnej. Jego kompozycje mają jednak odmienny
zainteresowania jego pracami przyniosły dopiero charakter od plakatów i grafik Alfonsa Muchy.
lata 60. XX wieku i dziś Mucha należy do najbar- W kompozycji, dekoracyjności, sposobie kształtowania
dziej lubianych oraz powszechnie rozpoznawal- formy i wyrazistości linii Beardsley silnie inspirował
nych twórców. się japońskim drzeworytem. Ważną inspiracją były
186
67596589449145
67
Aubrey Beardsley, Aubrey Beardsley,

ilustracja do Salomé dla niego również prace Henriego de ale zgodna z estetyką secesyjną, ilustracja do Salomé
(Pojawienie się (Kobieta i księżyc)
Herodiady) Toulouse-Lautreca, które zobaczył, czyli także wijąca się, dynamiczna 1894 rok 
1894 rok 
przybywszy do Paryża w 1892 roku. i niezwykle dekoracyjna. W wielu
Beardsley wykonywał ilustracje do pracach można znaleźć wyłącznie
sztuki Salomé Oscara Wilde’a oraz wielu innych książek postacie ludzkie, wśród nich bardzo często akty, silnie
i czasopism. W swoich czarno-białych pracach rysowa- emanujące erotyzmem. Ilustracje Beardsleya do sztuki
nych płynną elegancką linią podkreślał erotyzm, deka- teatralnej Salomé stały się samodzielnym, niezależnym
denckość, groteskowość, a czasem perwersyjność. dziełem sztuki, a ich niepokojący odrealniony nastrój
Jego kreska była bardzo wyrazista, przestylizowana, powrócił później w pracach surrealistów.
187
67596589449145
67
Egon Schiele, Leżąca kobieta, 1917 rok (Die Sammlung Leopold, Wiedeń, Austria)
67596589449145
67
67
67596589449145
OSOBOWOŚCI
XX I XXI WIEKU
Egon Schiele, Autoportret nago,

1916 rok (Albertina, Wiedeń, Austria)
Schiele i Kirchner.
Ekspresja
W kolejnym pokoleniu artystów, Prace artysty to niemal wyłącznie akty i portrety,
wśród ekspresjonistów, którzy również wiele autoportretów. Schiele był podopiecznym
według jednego z krytyków mieli Gustava Klimta, który sam odniósłszy sukces, chętnie
być „przeciwieństwem impresjonistów wobec młodych artystów pełnił rolę mentora. Klimt
w poszukiwaniu wyrazu własnych kupował wczesne prace Schielego, wynajmował mu
emocji, własnych lęków i pasji”, modelki, zadbał o wystawienie jego prac w 1909 roku
znalazł się Egon Schiele (1890–1918). w Wiedniu na dużej zbiorowej wystawie, w której
Erotyzm w jego twórczości odgrywał wzięli udział między innymi Edward Munch i Vincent
bardzo istotną rolę. van Gogh. We wczesnych pracach Schielego widać
dość silny wpływ dekoracyjnego stylu Klimta, jednak
artysta szybko się usamodzielnił, znalazł własny,
bardzo charakterystyczny sposób wyrazu. Kiedy
wybuchła I wojna światowa był już dojrzałym twórcą
190
67596589449145
67
Egon Schiele,
Blondynka siedząca i w 1917 roku zdołał, mimo targa-
na brązowej poduszce,
1912 rok (Albertina, jącego Europą konfliktu, wystawić
Wiedeń, Austria) 
swoje prace w Zurychu, Pradze,
Dreźnie, gdzie odniósł artystyczny
sukces. Zmarł rok później w czasie epidemii grypy
hiszpanki.
Głównym przedmiotem jego zainteresowań
było ciało, dlatego znakomita część jego prac to
akty. Są to obrazy o silnym wyrazie emocjonalnym
i dużym napięciu seksualnym. Wielu współcze-
snym odbiorcom wydają się przerysowane, grote-
skowe, czasem bywają odbierane jako pornogra-
ficzne. Schiele nie uczestniczył w dekadenckim
życiu artystycznym Paryża przed
I wojną światową. Napięcie erotyczne
Egon Schiele,
Akt w niebieskich w jego pracach zdaje się być wy-
pończochach, 1912 rok
(Die Sammlung razem bardzo osobistych przeżyć
Leopold, Wiedeń,
i emocji. Ciała ludzkie przedstawiał
Austria) 
191
67596589449145
67
Egon Schiele, Autoportret, Egon Schiele,

1910 rok (Albertina, z ekspresjonistyczną brutalnością Salpetriere w Paryżu i erotyczne Autoportret, 1910 rok
Wiedeń, Austria)  (Die Sammlung
i nawet jeśli postacie na jego obra- fotografie ze studia fotografa Ottona Leopold, Wiedeń,
Austria) 
zach są ubrane, również te wizerunki Schmidta. Podobny w wyrazie jest
mają charakter aktu. Rysując ostrą linią, ukazywał pełen ekspresji jego autoportret-akt,
je w nienaturalnych pozach, często zniekształcone. naszkicowany wyrazistą kreską i wypełniony dyna-
Do tworzenia aktów i portretów artysta wykorzystywał micznymi pociągnięciami pędzla. Uczucie niepokoju
fotografie, ale bardzo specyficzne – pokazujące cier- i napięcia, jakie emanuje z obrazu, wzmaga dziwny,
piące na histerię pacjentki szpitala psychiatrycznego niezrozumiały gest ręki i grymas twarzy.
192
67596589449145
67
Egon Schiele, Egon Schiele, Akt,

Dziewczyna ze Obfitujące w skandale życie pry- Przekraczanie granic w odsła- 1910 rok (Die
skrzyżowanymi Sammlung Leopold,
ramionami, 1910 rok watne Schielego, jego skompliko- nianiu własnych emocji i psychiki, Wiedeń, Austria) 
(Albertina, Wiedeń,
Austria)  wane relacje z kobietami i wymowa a także w eksplorowaniu erotyzmu
twórczości sprawiły, że został zali- w sztuce nie było wyłącznym i samo-
czony do grona twórców prześlado- dzielnym dokonaniem Schielego – podobne poszuki-
wanych przez artystycznego demona, zmagających wania i inspiracje można znaleźć również u innych
się z własnymi emocjami i osobowością oraz przeno- twórców przełomu XIX i XX wieku. Ale to jego twór-
szących te zmagania do malarstwa. czość, tuż przed rozpoczęciem nowej artystycznej
193
67596589449145
67
Ernst Ludwig Kirchner, Ernst Ludwig Kirchner,

Półnaga kobieta, epoki, która nastąpiła po zakoń- dla ekspresjonizmu, kwintesencję Autoportret z Emmą,
1912 rok 1913 rok (Museum
(Museum of Art, czeniu I wojny światowej, zaszła artystycznych poszukiwań artystów of Art, Columbus,
Dallas, USA)  USA) 
w tych poszukiwaniach najdalej. tego nurtu. Obraz Kirchnera przed-
Schiele był niejako zwrócony do stawia kobietę z odsłoniętymi pier-
wewnątrz, ku własnej psychice i emocjonalności. siami, ubraną w duży czarny kapelusz i wzorzystą
Traktował akt i ciało jako medium do wyrażenia sukienkę zsuniętą z piersi. Dzieło namalowane
własnego wewnętrznego świata. Zaraz po I wojnie mocnymi, niemal brutalnymi pociągnięciami pędzla,
światowej zmieniły się prądy artystyczne, twórcy kształty obrysowane są czarnym konturem i wypeł-
poszukiwali sposobów wyrazu zupełnie innych nione nasyconymi barwami. Podobnie jak w aktach
emocji i wartości, ale ekspresyjność Egona Schie- Schielego wyraziście namalowana ludzka postać
lego inspirowała niektóre indywidualności arty- wystarczyła do zbudowania nastroju niepokoju
styczne kolejnych pokoleń i nurtów sztuki. i napięcia emocjonalnego, tak charakterystycznego
Przed I wojną światową w Niemczech zawią- dla ekspresjonizmu. Wpływa na to sposób przed-
zało się ważne ugrupowanie ekspresjonistów Die stawienia modelki – ujęcie z góry, przysłonięcie
Brücke, do którego należał Ernst Ludwig Kirchner większej części twarzy rondem czarnego kape-
(1880–1938). Jego Półnagą kobietę w kapeluszu (1911) lusza, a odsłonięcie piersi, które wydaje się gwał-
można uznać za dzieło niezwykle charakterystyczne townym gestem, obnażeniem i nie ma w sobie nic
194
67596589449145
67
Ernst Ludwig Kirchner,

Dwa akty stojące z zalotności. Podobnie jak u Schielego
przy piecu, 1908 rok
(Galerie Neue Meister, i w tym akcie tym można dostrzec
Drezno, Niemcy) 
odbicie wewnętrznych napięć twór-
ców, wyraz niepokojów dzielonych
przez całe pokolenie artystów debiutujących przed
I wojną światową. Kirchner w czasie konfliktu
zgłosił się na ochotnika do wojska, ale został zwol-
niony z armii po przeżyciu załamania nerwowego.
Po wojnie osiadł w Szwajcarii, gdzie zajmował
się malowaniem pejzaży. Jego wczesna twórczość
ekspresjonistyczna zyskała sporą popularność
nie tylko w Europie, ale również
w Stanach Zjednoczonych, stając się
Ernst Ludwig
Kirchner, Stojący ważnym źródłem inspiracji dla arty-
akt w kapeluszu,
1910 rok (Städelsches stów nurtu ekspresjonizmu abstrak-
Kunstinstitut und cyjnego tworzących po II wojnie
Städtische Galerie,
Frankfurt nad Menem, światowej.
Niemcy) 
195
67596589449145
67
Tamara Łempicka, Piękna Rafaela, 1927 rok

(Museum Masters International, Nowy Jork, USA)
Tamar a Łempicka.
Piękna R afaela
Tamara Łempicka (1898–1980), Łempicka była rzeczywiście gwiazdą czasów
bardzo znana i do dziś pulsujących jazzem, przyjemnościami, wyszu-
popularna artystka polskiego kaną elegancją i nowoczesnością. Jako nieodrodne
pochodzenia, stworzyła dzieła dziecko swojej epoki tworzyła obrazy, w tym bardzo
zaliczane dziś do stylu art déco wiele aktów, w stylistyce zgodnej z art déco, podzi-
i szalonych lat dwudziestych XX wieku. wiane i kupowane przez ówczesne elity – bogatych
Obwołano ją „pierwszą artystką, przemysłowców i aktorską śmietankę rozkwitają-
która stała się gwiazdą glamour”. cego Hollywood. Portretowała arystokrację i arty-
Jej życie i historia obrazów mogłyby stów, wśród których się obracała. Urodzona praw-
stać się kanwą powieści z epoki. dopodobnie w Moskwie, wychowana w Warszawie,
studiowała w Petersburgu. Tam poznała męża,
polskiego barona, z którym wyjechała do Paryża
i tam kontynuowała studia artystyczne. Tuż przed
196
67596589449145
67
wybuchem II wojny światowej wyemigrowała jak sama artystka, bohaterki jej obrazów to silne,
z drugim mężem do Stanów Zjednoczonych. Zmarła niezależne kobiety, przełamujące skostniale burżu-
w 1980 roku w Meksyku. azyjne konwenanse. Erotyzm czy nawet homo-
Jej wyrazisty, indywidualny styl artystyczny erotyzm aktów Łempickiej spotykał się z potę-
ukształtował się pod wpływem kubizmu, ale pieniem krytyki, która uważała jej malarstwo za
Łempicka nadała mu nieznaną wcześniej gładkość zbyt cielesne, niemal perwersyjne. Ten styl jednak
i elegancję. Jej akty zwykle wypełniają całą kompo- ogromnie podobał się publiczności – nic dziwnego,
zycję, często są ukazane są z nietypowej perspek- że artystka pracowała nieustannie, tworząc nawet
tywy, co dodaje im monumentalności i ciężaru. po kilkanaście godzin dziennie i niemal masowo
Kształty ciała artystka poddaje geometrycznej styli- produkuwała portrety oraz akty.
zacji, jednak jest to stylizacja właśnie, a nie rewo-
lucyjne eksperymenty formalne, jakie interesowały
kubistów czy futurystów. Elegancka kolorystyka,
srebrzysta i gładka niczym powierzchnia metalu
faktura obrazów tworzą wrażenie luksusu i zmysło-
wości. Jej najbardziej znany akt, Piękna Rafaela
z 1927 roku, miał być zainspirowany urodą przy-
padkowo spotkanej w paryskim parku kobiety, którą
Łempicka natychmiast poprosiła o pozowanie.
Mistrzem artystycznym Łempickiej był neoklasy-
cysta Jean-Auguste-Dominique Ingres. Jego obrazy,
w szczególności akty, takie jak Łaźnia turecka,
Wielka odaliska czy Kąpiąca się – z wysublimowaną
linią i kolorystyką oraz subtelnym erotyzmem są
bliskie wszystkiemu, co najbardziej ceniono w stylu
art déco. Klasycyzm, inspiracje geometryczne, luksus
i elegancja charakteryzują estetykę epoki i zarazem
dzieła Łempickiej, najpopularniejszej i najwybitniej-
szej artystki swoich czasów.
Popularność i ogromny sukces, jaki odniosła ta
polska malarka, wynikały właśnie z umiejętności
doskonałego oddania nastrojów i estetyki szalo-
nych lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku.
Jej obrazy są wysublimowanymi, bardzo eleganc-
kimi wersjami dawnego akademickiego malar-
stwa salonowego, ale kryją również
w sobie tak fascynujące wówczas
Tamara Łempicka,
Irena i jej siostry, nawiązania do nowoczesności i to nie
1912 rok (kolekcja tylko w warstwie estetycznej. Tak
prywatna) 
197
67596589449145
67
Marc Chagall, Akt nad Witebskiem, 1933 rok (kolekcja prywatna)
Marc Chagall.
Akt nad Witebskiem
Marc Chagall (1887–1985), urodzony Chagall był zafascynowany i jednocześnie oszo-
w żydowskiej rodzinie niedaleko łomiony Par yżem oraz życiem ar t yst ycznej
Witebska, jako młody bohemy. W głębi serca tęsknił jednak do rodzin-
twórca po studiach artystycznych nego Witebska i żydowskiego świata małego
w Petersburgu w 1910 roku przyjechał miasteczka we wschodniej Europie. W 1914 roku
do Paryża. Tutaj szybko zaprzyjaźnił powrócił do Rosji, aby poślubić Bellę Rosen-
się z innymi artystami, między feld. I wojna światowa, a później wybuch rewo-
innymi z Guillame Apollinarem lucji październikowej nie pozwoliły mu szybko
i Fernandem Légerem. powrócić do Francji, ale w tym czasie stał się
uznanym w kraju artystą, związanym z najwybit-
niejszymi twórcami rosyjskiej awangardy, między
innymi z Kazimierzem Malewiczem. Do Paryża
wyjechał w 1924 roku.
198
67596589449145
67
W czasie młodzieńczego pobytu w stolicy

Francji Chagall ukształtował swój własny, bardzo
poetycki język artystyczny, sięgając do wspomnień
z dzieciństwa w Witebsku, temu stylowi pozo-
stał wierny do końca życia. Nawet jeśli ekspery-
mentował z odkryciami kubistów lub suprematy-
stów, zawsze powracał do figuralnych kompozycji
o subtelnym, czasem żartobliwym lub sentymen-
talnym nastroju. Tożsamość żydowska i wspo-
mnienia z Witebska zawsze były dla niego bardzo
ważne, wykorzystywał je do tworzenia poetyc-
kich, nieco surrealistycznych kompozycji malo-
wanych nasyconymi barwami. Takie też są jego
akty, na przykład pochodzący z 1925 roku obraz
Naga na białym kogucie przywodzi na myśl rene-
sansowe wizerunki odpoczywającej lub śpiącej
Wenus. Tyle że bogini Chagalla leży na nienatural-
nych rozmiarów białym kogucie, a w tle kompo-
zycji widać zarys wieży Eiffla. Obraz jest malo-
wany szybkimi, grubymi pociągnięciami pędzla
i przesycony jasnymi, wyrazistymi barwami. To
absurdalne połączenie kobiecego aktu z innymi
przedmiotami zaczerpniętymi z życia codzien-
nego wydaje się nieco naiwne, przypomina niepo-
radny rysunek dziecięcy, ilustrację wierszyka albo
piosenki. Ten akt wywołuje raczej uśmiech niż
erotyczną fascynację.
W obrazie zatytułowanym Akt nad Witebskiem
jednoznacznie ujawnia się tęsknota Chagalla za
rodzinnymi stronami, która inspirowała jego Marc Chagall, Naga
twórczość i sprawiła, że obecnie należy on do mistrzów, tym razem z obrazem We- na białym kogucie,
1925 rok (kolekcja
najbardziej lubianych malarzy XX wieku. Dzieło, nus z lustrem Velázqueza. prywatna) 
utrzymane w szarej, smutnej tonacji, ukazuje sche- Nierealne, emanujące swoistą ma-
matycznie namalowaną ulicę miasta z białą bryłą gią kompozycje Chagalla zostały
cerkwi w tle, nad którym, jak gdyby na chmurze, uznane przez młodych surrealistów za bardzo im
unosi się leżąca naga kobieta, przedstawiona od bliskie, wielu z nich inspirowało się językiem arty-
tyłu. Wygląda, jakby spała, a widok Witebska był stycznym tego malarza. Sam Chagall nie chciał przy-
jej marzeniem sennym. Poza kobiety znów przywodzi należeć do żadnego ugrupowania artystycznego i przez
na myśl przedstawienia Wenus z obrazów dawnych całe swoje długie życie pozostawał indywidualnością.
199
67596589449145
67
Pokój Mae West w Teatro-Museo Dali de Figueres (Figueres , Hiszpania)
Magritte i Delvaux.
Akt surrealistyczny
Akt u surrealistów pojawiał się Wykorzystywali do tego zwykłe, codzienne, często
dosyć często, a jego wymowa banalne przedmioty i malowali je z niemal iluzyjną
i rola w kompozycjach była raczej precyzją, umieszczając w niecodziennych, alogicz-
zaskakująca i nieoczywista. nych kontekstach oraz miejscach.
Sami surrealiści deklarowali Do najważniejszych i najbardziej znanych
w latach dwudziestych XX wieku, że surrealistów należy René Magritte (1898–1967).
chcą zintegrować oraz połączyć świat Na początku drogi artystycznej bardziej interesował
snów i rzeczywistości, by pozwolić się kubizmem i futuryzmem, a surrealizm odkrył
przemówić podświadomości. później i od tego momentu pozostał mu wierny.
Swoje kompozycje budował ze zwykłych, codzien-
nych przedmiotów przedstawionych w prosty
i wierny sposób – wszystkie jego obrazy emanują
poetycką wyobraźnią, nierealnym nastrojem,
200
67596589449145
67
melancholią. Próbując przybliżyć swoje spojrzenie

na surrealizm, wyjaśniał: „Moje obrazy to przedsta-
wienia, które nie mówią nic, wydobywają tajemnicę
i rzeczywiście, widząc je, wielu zadaje sobie pytanie,
co one znaczą – nic nie znaczą, tajemnicy nie da się
do końca poznać”. Surrealizm (inaczej nadrealizm)
był jednym z tych ruchów artystycznych początku
XX wieku, który obejmował wszystkie dziedziny
sztuki, z wyjątkiem architektury. U jego podstaw
leżały koncepcje filozoficzne rozwinięte przez André
Bretona, lekarza i psychiatrę, który w praktyce
stosował metodę psychoanalizy Zygmunta Freuda.
Swobodna wyobraźnia, wolne skojarzenia, analiza
snów i rola podświadomości – wszystkie te idee
rozwinięte przez Freuda inspirowały surrealistów,
którzy próbowali zastosować je w sztuce. W manife-
ście nadrealizmu André Breton zapisał, że możliwe
jest połączenie w jeden obraz elementów, których
normalnie nie znajdujemy razem, aby stworzyć
alogiczne i zaskakujące efekty.
Magritte, choć na polu artystycznym współtwo- René Magritte na
fotografii z 1922 rok
rzył surrealizm, nie wydawał się bardzo zaangażo- pasa w dół, jest utrzymana w ciepłym (pierwszy z prawej) 
wany w dyskusje i manifesty. Sam dla siebie próbował beżowym kolorze przypominającym
opisać i zdefiniować tworzoną sztukę. Duży wpływ jasny kamień. Wyraźnie zaznaczona
wywarł na niego jeden z pierwszych surrealistów – granica pomiędzy dwiema barwami dzieli postać na
włoski malarz Giorgio de Chirico, który włączał do dwie części. Nastrój obrazu, tak jak wielu kompo-
swoich prac aspekty filozoficzne i poprzez nadre- zycji Magritte’a, jest pogodny, a łączenie ciała kobie-
alizm poszukiwał wyrazu metafizycznego. W obra- cego z niebem nie wydaje się niepokojące. Artysta
zach Magritte’a można dostrzec podobną atmosferę osiągnął subtelny efekt marzenia sennego, bardzo
zadumy, a nawet smutku. poetycki i charakterystyczny dla siebie. Magritte
Jeden z aktów Magritte’a, Czarna magia, nama- miał kiedyś powiedzieć, że jeżeli sen jest wytłuma-
lowany około 1935 roku, przedstawia postać kobiety czeniem życia na jawie, to i życie na jawie jest wytłu-
stojącej na tle nieba. Sposób jej ukazania i poza maczeniem snu.
przywodzą na myśl akt klasyczny, antyczny marmu- Ten senny i melancholijny nastrój mocno wpłynął
rowy posąg, idealizowany, o pięknych proporcjach również na twórczość innego surrealisty, który
ciała. Do obrazu miała pozować żona artysty. Surre- z kolei niemal na wszystkich swoich obrazach
alistycznym elementem kompozycji jest wypełnienie malował akty. Paul Delvaux (1897–1994) na początku
konturów nagiego ciała kolorem nieba takim, jak kariery bardziej inspirował się ekspresjonizmem,
to, na tle którego stoi postać. Dolna część aktu, od a zmiana w jego twórczości dokonała się pod
201
67596589449145
67
202
67596589449145
67
Paul Delvaux, Śpiąca

wypływem metafizyki Giorgio de Chirico. Jak sam ciemnego nieba z sierpem księżyca Wenus, 1944 rok
(Tate Britain, Londyn,
powiedział: „Dzięki niemu uświadomiłem sobie, co ciągnie się górski łańcuch. W centrum Anglia) 
jest możliwe, klimat cichych ulic z cieniami ludzi, jest ukazana śpiąca na dekoracyjnym
których nie widać, i nie zastanawiałem się, czy to łożu naga Wenus, nieświadoma, że
jest surrealizm, czy nie”. Akty Delvaux przypomi- otaczają ją inne postacie, wśród których widać damę
nają nieożywione lalki, często ukazane są w więk- w kapeluszu, szkielet i nagą kobietę wyciągającą
szych grupach, niezindywidualizowane, przed- wysoko rękę w pełnym emocji geście. Granice
stawione w bezruchu, jakby zahipnotyzowane, marzenia i realności są tu zupełnie zatarte – gdyby
wykonują tajemnicze, niezrozumiałe gesty. Kobiety chcieć interpretować obraz Delvaux, można by
otacza najczęściej monumentalna klasyczna archi- powiedzieć, że oglądamy scenę z czyjegoś snu,
tektura, a sceny, w których biorą udział, z reguły ale równie dobrze może on śnić się Wenus i jest
rozgrywają się w nocy. Nastrój obrazów Delvaux wyświetlany dookoła niej niczym film. Kompozycje
różni się od poetyki Magritte’a. Jego senny surre- surrealistyczne cechują się bogactwem interpre-
alizm emanuje niepokojącym nastrojem, również tacji. Jedyny klucz, jakim możemy się posługiwać,
erotyzmem. Taki jest obraz zatytułowany Śpiąca to odczytanie uczucia i nastroju emanującego
Wenus z 1944 roku. Scena nama- z obrazu, choć i te będą różne dla poszczególnych
lowana przez artystę rozgrywa się osób. Jednym kompozycja Delvaux wyda się przede
René Magritte, Czarna
magia, 1942 rok w nocy, wśród antycznych budowli wszystkim niepokojąca, dla innych ważniejszy
(kolekcja prywatna)  z kolumnadami, za którymi na tle będzie zmysłowy erotyzm sceny.
203
67596589449145
67
Man Ray, Czarne i białe, 1926 rok (Musée National d'Art Moderne, Paryż, Francja)
Man R ay.
Fotogr afia
surrealistyczna
Towarzysząca malarzom od Na początku lat dwudziestych XX wieku Ray
czasów Eugène'a Delacroix przyjechał do Paryża, gdzie spędził następną
fotografia w latach dwudziestych dekadę. Zamieszkał na Montparnassie i włączył się
i trzydziestych XX wieku staje się w szalone życie tamtejszej bohemy artystycznej.
sztuką równoprawną z malarstwem. Jego muzą była Kiki de Montparnasse – artystka,
Jednym z artystów, którzy się do tego malarka i szansonistka w nocnych klubach. W czasie
przyczynili, był Man Ray, amerykański pobytu w Paryżu Man Ray zajął się
malarz, który na początku kariery fotografią i zyskał duże uznanie,
związany był z dadaistami. a jego prace zostały pokazane na Man Ray, Le Violon
d'Ingres, 1924 rok
pierwszej wystawie surrealistów (J. Paul Getty Museum,
Malibu, USA) 
w 1925 roku razem z obrazami
204
67596589449145
67
205
67596589449145
67
Man Ray i Salvador

Joan Miró, Maxa Ernsta i Jeana Arpa. Do wysta- jedynie plecy i głowę. Poza wyraźnie Dalí, Paryż 1932 rok 
wionej na niej fotografii Violon d’Ingres (Skrzypce nawiązuje do Wielkiej kąpiącej się
Ingresa) pozowała mu właśnie Kiki de Ingresa. Drobnym surrealistycznym
Montparnasse. Zdjęcie przedstawia akcentem kompozycji Man Raya są namalowane na
Kiki de Montparnasse
na fotografii akt siedzącej kobiety z turbanem na plecach modelki dwa otwory rezonansowe, takie jak
Julian Mandela,
głowie, ukazanej od tyłu, tak że widać mają skrzypce lub wiolonczela. Kształt kobiecego
1910/1939 rok 
206
67596589449145
67
Otwarcie wystawy
Maxa Ernsta, ciała w tym ujęciu – zwężenie talii Fotografie Man Raya, będące kompozycjami surre-
1921 rok (na
stopniach drabiny i zaokrąglenie bioder – rzeczywi- alistycznymi, skrzą się dowcipem, a artysta podejmuje
z prawej André
Breton)  ście przywodzą na myśl instru- w nich grę z widzem w wielu wymiarach jednocze-
ment muzyczny. Tytuł fotografii śnie. Twórca był związany i z dadaistami, i z surre-
jest grą słów – patrzymy na akt alistami. Choć nie był to związek bardzo formalny,
przekształcony w skrzypce, a inspiracja arty- Ray inspirował się ich pracami i eksperymentował
styczna czy wręcz cytat z Wielkiej kąpiącej się wspólnie z Francisem Picabią. Faktem jest, że dla
Ingresa są tu jednoznaczne. Tytuł nawiązuje też do żadnego z twórców tych grup akt nie był ważnym
upodobań Ingresa, który ponoć uwielbiał grać na tematem. To Man Ray upowszechnił go wśród nich.
skrzypcach, kiedy nie zajmował się malowaniem Sam uważał się przede wszystkim za malarza i wpro-
obrazów. Violon d’Ingres może być zatem odczy- wadził do fotografii malarskie ujęcie aktu.
tywany jako prywatna pasja, którą ktoś zajmuje Wcześniej fotografia służyła malarstwu, była
się poza główną pracą. Kiki de Montparnasse wykorzystywana przez artystów od początku
(lub, szerzej, piękne kobiece ciało) w tym sensie istnienia jako swego rodzaju pomoc warsztatowa.
byłyby pasją Man Raya. Rzeczywiście na jego zdję- Korzystali oni ze zdjęć aktów do prowadzenia
ciach akt oraz kobieca twarz pojawiają się bardzo studiów rysunkowych i malarskich do swoich
często. W 1934 roku do serii aktów o erotycznym kompozycji, podobnie jak ze studiów z natury lub
nastroju, ale niepozbawionych akcentów surreali- rysunków i sztychów prac innych artystów. Zdjęcia
stycznych pozowała artyście Méret Oppenheim, Man Raya sprawiły, że fotografia zaczęła być trak-
szwajcarska surrealistka, wtedy towana przez samych artystów jako medium,
u progu kariery. Została sfotografo- w którym także mogą tworzyć. Medium interesu-
Kiki de Montparnasse
na fotografii wana przez Man Raya na przykład jące i otwierające nowe możliwości w stosunku do
Julian Mandela,
1910/1939 rok  przy prasie drukarskiej. rysunku i malarstwa.
207
67596589449145
67
Willem de Kooning w pracowni, 1961 rok
Willem
de Kooning
i krytyka feministyczna.
Akt abstr akcyjny
W 1953 roku na Manhattanie De Kooning, z pochodzenia Holender, na początku
w Nowym Jorku na wystawie kariery wyjechał do Stanów Zjednoczonych, na
Willema de Kooninga (1904–1977) krótko przed tym, kiedy całe życie artystyczne prze-
zaprezentowano akty z tworzonej niosło się z Paryża do Nowego Jorku, gdzie przepro-
przez niego serii Woman (Kobieta). wadzili się również tacy artyści,
Obrazy te zszokowały publiczność, jak Max Ernst, André Breton, Piet
a później stały się niemal znakiem Mondrian, Marc Chagall i Marcel Willem de Kooning,
Woman III, 1951–1952,
rozpoznawczym artysty. Duchamp. W latach pięćdziesią- (Kolekcja Stevena
A. Cohena, USA)
tych XX wieku, kiedy powstawały
208
67596589449145
67
209
67596589449145
67
Jackson Pollock
w pracowni w East jego obrazy z serii Woman, de własnych emocji, co niewątpliwie odziedziczyli po
Hampton, 1953 rok 
Kooning należał do awangardowego ekspresjonistach.
ruchu artystycznego ekspresjonizmu Wszystko to widać w serii obrazów Willema de
abstrakcyjnego, który ukształtował się w środowisku Kooninga Woman, które tworzył przez ponad dwadzie-
emigrantów z Europy. Ekspresjonizm abstrakcyjny ścia lat. Choć nie da się jednoznacznie powiedzieć,
czerpał z najważniejszych nurtów przedwojennych – czy te abstrakcyjne kompozycje są aktami w ścisłym
najwięcej wspólnego miał z abstrakcjonizmem tego słowa znaczeniu, usankcjonowanym tradycją
i ekspresjonizmem, ale na tworzących w nim arty- rozwijaną w ciągu kilku wieków malarstwa, nie
stów wpłynęły też futuryzm i surrealizm. Ekspre- wydaje się to najważniejszym zagadnieniem. Skoro
sjonizm abstrakcyjny uchodzi za pierwszy w pełni artysta powiedział, że „ciało jest powodem, dla
amerykański ruch artystyczny, skupiający wielu którego wynaleziono farbę olejną”, należy je tak
bardzo różnorodnych twórców, z których niemal traktować. Bohaterki ekspresyjnych obrazów de
każdy był indywidualnością podążającą własną Kooninga są przede wszystkim wyrazem emocji
drogą. To, co ich łączyło, to buntowniczość, podwa- wobec kobiety i jej ciała. Namalowane w pełen
żanie wszelkich tradycji i wcześniejszych wartości. swobody, ale i energii sposób, mimo swojej abstrak-
Artyści związani z tym ruchem poszukiwali spon- cyjności, emanują groźną zmysłowością, agre-
tanicznego aktu twórczego, wolności gestu sywną seksualnością. Jak napisał jeden z krytyków:
malarskiego i dążyli do pełnego mocy wyrażania „Ukazują obecny od wieków w kulturze konflikt
210
67596589449145
67
Elaine i Willem
pomiędzy podziwem i strachem przed siłą kobie- więcej rzeczy: dramatu, złości, bólu, de Kooning
w pracowni East
cości”. Sam artysta, mówiąc o swoich obrazach, miłości, figurę, konia, moje idee doty- Hampton, 1953 rok 
tak opisał swoje dążenia: „Nie jestem zaintereso- czące przestrzeni. W twoich oczach
wany tworzeniem »abstrakcji« przedmiotów ani to znów staje się emocją czy ideą”.
wyjmowaniem ich z kontekstu, ograniczaniem De Kooning był obok Jacksona Pollocka liderem
malarstwa do kompozycji, formy, linii i koloru. ruchu artystycznego, jego twórczość, a zwłaszcza
Maluję w ten sposób, ponieważ mogę wkładać w to seria obrazów Woman, okazała się ważna nie tylko
211
67596589449145
67
Mary Richardson Emmeline Pankhurst

schwytana w National w więzieniu,
za względu na wartość artystyczną. postrzegania i przedstawiania kobie- 1911 rok 
Gallery w Londynie
w 1914 roku  Dzieła te są uznawane niemal za cego ciała nie tylko w sztuce, ale
symbole nowego amerykańskiego i w relacjach społecznych.
malarstwa. Obraz Woman I został W kręgu artystycznej krytyki feministycznej
zakupiony do zbiorów nowojorskiego Museum of drugiej połowy XX wieku ukształtowała się sztuka
Modern Art zaraz po tym, jak po raz pierwszy poka- feministyczna, której twórczynie odwoływały się do
zano go na wystawie. ciała i cielesności w bardzo wielu nowych aspek-
Cykl ten stał się również ważnym argumentem tach, do tej pory pomijanych przez artystów. W tych
i impulsem w rozwoju ruchu feministycznego w USA kręgach artystycznych nie było miejsca na piękny,
w latach sześćdziesiątych XX wieku. Obrazy de idealizowany akt o erotycznym nastroju. Dawne
Kooninga zostały ocenione przez feministyczną wizerunki Wenus, a nawet Olimpii zostały poddane
krytykę jako brutalne i agresywne wobec kobiecego krytyce i ostatecznie odrzucone. Dla wielu arty-
ciała, uznano je za przejaw agresywnej męskiej seksu- stek tego ruchu ciało i cielesność stały się nowym
alności, przedstawiającej kobietę jako odmienne medium artystycznym. Bardzo często w swojej
i groźne monstrum. Dzieła pojawiły się w czasie, twórczości wykorzystywały one własne ciało, prze-
kiedy rozwoj ruchów feministycznych przybrał na łamując kolejne granice sztuki i usankcjonowane
sile, kiedy formułowane były ich założenia i postu- tradycją wiążące się z nim tabu.
laty. Krytyka obrazów de Kooninga zapoczątkowała Krytyka ekspresjonistycznych aktów de Kooninga
dyskusję prowadzoną przez feministki na temat nie była pierwszą ostrą reakcją na dzieło sztuki
212
67596589449145
67
Zniszczona Wenus
w historii ruchu feministycznego. Dziesiątego podczas zbiórki publicznej, a prasa z lustrem Diego
Velázqueza,
marca 1914 roku w National Gallery w Londynie obwołała go wówczas „prawdopo- 1914 rok 
Mary Richardson, bardzo aktywna i znana sufra- dobnie najbardziej wyrafinowanym
żystka, próbowała zniszczyć Wenus z lustrem Diego na świecie przedstawieniem aktu”. Uosabiał typ
Velázqueza. Uszkodziła obraz, rozcinając go w kilku idealnego kobiecego piękna, które na trwałe weszło
miejscach ostrym narzędziem. Została natychmiast do kultury europejskiej. Mary Richardson w jednym
pojmana i błyskawicznie doprowadzona przed sąd, z wywiadów powiedziała, że nie podobało jej się
który skazał ją na sześć miesięcy więzienia. Jak to, jak mężczyźni odwiedzający muzeum gapili się
zeznała podczas procesu, swoim działaniem chciała na płótno całymi dniami. Wydarzenie to stało się
zwrócić uwagę na to, z jakim okrucieństwem i hipo- niemal symboliczne, dobitnie świadcząc o nega-
kryzją sąd potraktował inną działaczkę – Emmeline tywnym stosunku sufrażystek do malarskich aktów
Pankhurst. W wypowiedziach dla prasy mówiła kobiecych.
również, że na cel swojego ataku wybrała najpięk- Nurt sztuki feministycznej kształtujący się
niejszy obraz postaci kobiecej, aby zaprotestować w latach sześćdziesiątych XX wieku w Stanach Zjed-
przeciwko zniszczeniu najwspanialszej współcze- noczonych również bardzo zdecydowanie odnosił się
snej kobiety. Reakcją prasy i społeczeństwa na do wizerunku kobiecego ciała w tradycji – w sztuce,
ten akt wandalizmu był szok i oburzenie. Obraz ale i szerzej rozumianej kulturze. Artystki z nim
Velázqueza został zakupiony do zbiorów National związane dążyły do zmiany świata poprzez własną
Gallery w 1906 roku z pieniędzy zgromadzonych twórczość. Chciały dokonać rewolucji w tradycyjnej
213
67596589449145
67
Wystawa Guerrilla Girls

sztuce, historycznym kanonie, ale i w codzien- konceptualnym ruchem artystów w Museum of Modern
Art w Nowym Jorku,
nych zwyczajach społecznych. Pragnęły wpłynąć performerów Fluxus, zorganizowała 2010 rok 
na wzorce społeczne i dokonać zmiany stereo- pokaz zatytułowany Cut piece (Utnij
typów. Ich twórczość nie była wyłącznie obiektem kawałek). W czasie tego performance'u siedziała na
artystycznym, ale zmuszała widzów do interakcji, scenie zwyczajnie ubrana, zachęcając publiczność do
do dialogu. Artystki te, korzystając ze swojego podchodzenia i odcinania po fragmencie z jej ubrania.
własnego ciała, bardzo chętnie sięgały po perfor- Pokaz wywołał w odbiorcach bardzo silne emocje,
mance traktując go jako najlepsze medium wymu- naruszając tabu związane z odsłanianiem ciała
szające interakcje z widzem, ale także niezwykle w miejscach publicznych, z obnażaniem drugiego
bezpośrednie i osobiste. Krytyczka sztuki Lucy człowieka. W sztuce drugiej połowy XX wieku poprzez
Lippard opisała to następująco: „Kiedy kobiety takie działania nagie ciało ludzkie zyskało zupełnie
używają swojego własnego ciała do tworzenia nowe znaczenie, nieznany dotychczas w tradycji
swojej sztuki, wykorzystują same siebie, te ciała malarstwa figuralnego wymiar.
i twarze zmieniają się z obiektu w temat (podmiot)”. Do zwrócenia uwagi na ruch feministyczny i jego
Jedną z bardziej znanych artystek tego nurtu postulaty został wykorzystany wizerunek jeszcze
jest Carolee Schneemann (ur. 1939), która w swoich jednego aktu, poza zaatakowaną przez sufrażystkę
performancach wykorzystywała własne nagie ciało Wenus Velázqueza. W 1985 roku anonimowa grupa
jako materiał do mówienia o dziejach kobiet w sztuce, feministek i artystek określających się jako Guerilla
idealizacji ciała i seksualności, a także Girls i ukrywających twarze pod maskami goryli
osobistej historii, stracie i cier- rozpowszechniała w Nowym Jorku plakat z wize-
Guerrilla Girls,
Wielka Odaliska, pieniu. W 1964 roku Yoko Ono (ur. runkiem Wielkiej odaliski Ingresa. Na intensywnie
1989 rok 
1933), związana z awangardowym żółtym tle znajdował się wykadrowany z obrazu
214
67596589449145
67
sam akt z odaliską w masce goryla. Wizerunkowi

towarzyszyło hasło: „Czy kobiety muszą być nagie,
aby trafić do Met(ropolitan) Museum? Mniej niż 5%
artystów w dziale sztuki nowoczesnej to kobiety, ale
85% aktów to akty kobiece”. Plakat był reakcją na
nową wystawę stałą przygotowaną przez placówkę,
która miała prezentować najwybitniejszych arty-
stów współczesnych z całego świata. W ten sposób
Guerilla Girls w przewrotny sposób wykorzystały
akt Ingresa, umieszczając go na plakacie o komer-
cyjnej, popularnej estetyce, do zwrócenia uwagi
na brak równowagi w uznaniu artystów i artystek
w sztuce współczesnej. Plakat miał jeszcze dwie
edycje, podające liczby zgodne z aktualnymi wysta-
wami Metropolitan Museum. W 2005 roku prezen-
towano 3% artystek, a 83% aktów było kobie-
cych, a siedem lat później
wartości te wynosiły odpo-
Aktywistka wiednio 4% i 76%.
Guerrilla Girls 
215
67596589449145
67
Lucian Freud, Benefits Supervisor Sleeping, 1995 rok (kolekcja prywatna)
Freud i Balthus.
Akt współczesny
W latach czterdziestych XX wieku, Do grupy tej należał Lucian Freud (1922–2011),
kiedy z ogromną energią rozwijały bardzo znany portrecista i malarz aktów. Stosując
się w sztuce nurty awangardowe, ekspresyjną technikę malowania, z grubo, impa-
takie jak ekspresjonizm abstrakcyjny, stowo nakładaną farbą, tworzył realistyczne obrazy
w Londynie zawiązała się nieformalna o niezwykłej sile emocjonalnej, balansujące na
grupa artystyczna skupiająca malarzy granicy brzydoty. Ładunek uczuciowy i niezwykła
figuralnych, nazwana później charakterystyka psychologiczna malowanych przez
The School of London. Freuda postaci zapewniły mu podziw publiczności
Dla artystów skupionych w tym i ogromną popularność, mimo że nastrój jego obrazów
kręgu głównym obszarem jest niepokojący, depresyjny. Freud nie podejmował
zainteresowań był człowiek. właściwe innych tematów poza aktami i portre-
tami (pod koniec życia namalował portret modelki
Kate Moss). Wiele z jego obrazów zdaje się również
216
67596589449145
67
Balthus (Balthasar
Kłossowski de Rola),
Marząca Thérèse,
1938 rok
obnażać brzydotę ludzkiego
(The Metropolitan ciała. Akt zatytułowany Bene-
Museum of Art, Nowy
Jork, USA)  fits Supervisor Sleeping (1995),
przedstawiający bardzo otyłą
kobietę śpiącą na sofie, został
sprzedany na aukcji w 2015 roku za ponad pięćdziesiąt
milionów dolarów. Artysta miał powiedzieć: „Maluję
ludzi nie z powodu tego, jacy są, i nie zupełnie mimo
tego, jacy są, ale jak są”. Malarstwo Freuda i jego
sposób ujmowania aktów wydaje się wyjątkowy na tle
współczesnych mu twórców ze względu na łączenie
tradycyjnej, dawnej formy i współczesnego, bardzo
mocnego przekazu emocjonalnego.
Wśród twórców drugiej połowy XX wieku był
jeszcze jeden artysta, który skupił się na przedsta-
wianiu aktów i z nimi jest głównie kojarzony. Ale
mimo tradycyjnego, niemal realistycznego sposobu
obrazowania jego obrazy wzbudzają kontrowersje,
prowokują erotyzmem. W dorobku Balthusa
(1908–2001), bo o nim mowa, francuskiego artysty
o polskich korzeniach, trudno znaleźć inną kompo-
zycję niż akt. Tworzył on pod wpływem malar-
stwa klasycystycznego. Mimo że karierę zaczynał
w latach trzydziestych XX wieku w Paryżu, wśród
najbardziej awangardowych artystów, nie intere-
sował się ówcześnie znanymi nurtami malarstwa. odwróconą w bok i dłońmi uniesionymi nad głowę.
Większość jego obrazów ukazuje bardzo młode Rzeczywiście wydaje się ona pogrążona w marze-
dziewczęta w erotycznych pozach, czasem ich akty. niach i myślach. Niepokojący, zmysłowy nastrój
Chociaż sam artysta mówił, że jego kompozycje obrazu jest wywołany przez pozę modelki odsła-
nie mają charakteru erotycznego, odbiera się je niającą jej nagie uda i bieliznę, w sposób charak-
powszechnie jako wizerunki nasycone seksualno- terystyczny dla aktu o jednoznacznie erotycznym
ścią, przedstawione w sposób sugerujący podglą- charakterze. Balthus zdobył międzynarodową
danie intymnych zachowań dziewczynek. Senny, sławę, doczekał się indywidualnych wystaw
czasem refleksyjny nastrój dzieł i subtelny sposób w najważniejszych muzeach sztuki współczesnej,
obrazowania sprawiający wrażenie nierealności pełnił nawet funkcję dyrektora Akademii Fran-
i marzenia jest pokrewny z niektórymi obrazami cuskiej w Paryżu. Sam chciał pozostać w cieniu,
surrealistów. Jeden z najbardziej znanych obrazów dlatego niechętnie zdradzał jakiekolwiek szczegóły
Balthusa, Marząca Thérèse, ukazuje dziewczynkę dotyczące swojego życia prywatnego i nie komen-
siedzącą na fotelu, z zamkniętymi oczami, twarzą tował swojej twórczości.
217
67596589449145
67
Fernando Botero (Fernando Botero Angulo),

Tors męski, (Buenos Aires, Argentyna)
Botero.
Akt popularny
Wśród powszechnie znanych dziś Prace Botero znajdują się w największych kolek-
artystów, których figuralne malarstwo cjach sztuki współczesnej, zarówno muzealnych,
jest rozpoznawane, i którzy podejmują i prywatnych, a rzeźby można zobaczyć między
temat aktu, znajduje się też kolumbijski innymi na Champs-Élysées w Paryżu i Park Avenue
malarz Fernando Botero (ur. 1932). w Nowym Jorku.
Ma swój dowcipny styl, bohaterowie Botero maluje i rzeźbi postacie ludzkie o charak-
jego obrazów i rzeźb wydają się terystycznych, nieco groteskowych kształtach
zabawni, czasem nieporadni. grubasów. Mieszkając w Paryżu, studiował przez
długi czas arcydzieła sztuki europejskiej zgroma-
dzone w Luwrze, później również
w muzeach i kolekcjach rzymskich. Fernando Botero
(Fernando Botero
Sam twórca o wybranym przez Angulo) i jego
siebie kanonie urody powiedział: interpretacja obrazu
Rafaela, La Fornarina 
218
67596589449145
67
„Artystę, nie wiedzieć czemu, przyciągają pewne rodzaj czułości. Bohaterki o prawdziwie rubensow-
konkretne formy. Przyjmujesz je intuicyjnie, dopiero skich kształtach są często ukazane w czasie kąpieli
później podejmujesz próbę zrozumienia czy nawet lub odpoczynku na plaży. Botero stworzył także serię
usprawiedliwienia tego”. Z jego aktów bardzo grubych obrazów będących jego własną, nieco groteskową
kobiet malowanych w sposób przywodzący na myśl wersją najbardziej znanych wizerunków kobiet, wśród
ilustracje książkowe emanuje lekki humor i pewien których znalazł się akt Rafaela La Fornarina.
219
67596589449145
67
Henryk Siemiradzki, Taniec pośród mieczów, 1887 rok (kolekcja prywatna)
67596589449145
67
67
67596589449145
MALARSTWO
POLSKIE
AKT W MALARSTWIE | MALARSTWO POLSKIE
Władysław Ślewiński, Czesząca się, 1897 rok

(Muzeum Narodowe, Kraków, Polska)
Akt w malarstwie
polskim
Sztuka polska odpowiadała na Artystów nie kształcono w Polsce, a sprowadzano
trendy sztuki europejskiej, jednak (podobnie jak obrazy i rzeźby) z Włoch, Francji
pierwsze akty powstały w naszym i Niderlandów. Dzieje kraju – potop szwedzki
kraju znacznie później niż we Francji, w XVII, wojna trzydziestoletnia w XVIII i rozbiory
Włoszech czy Niemczech. Aż do w XIX stuleciu – sprawiły, że z dawnych kolekcji
XIX wieku zarówno dzieła, jak i sami sztuki, królewskich i arystokratycznych przetrwały
twórcy w dawnej Rzeczypospolitej byli do dziś w najlepszych przypadkach tylko opisy
obcego pochodzenia. i relacje. Niewiele wiadomo o tym, czy i jakie akty
się w nich znajdowały. Pierwsza szkoła kształcąca
artystów zgodnie z tradycją akademicką zaczęła
działać w Polsce pod koniec XIX wieku. Wcześniej
artyści mogli się kształcić u wybranych mistrzów
lub wyjeżdżali za granicę na studia na akademiach
222
67596589449145
67
MALARSTWO POLSKIE | AKT W MALARSTWIE
Jerzy Eleuter Jerzy Eleuter

Szymonowicz- artystycznych. Tradycja malowania Z dawnego malarstwa polskiego Szymonowicz-
-Siemiginowski, -Siemiginowski, Maria
Portret królowej z nagiego modela, a zarazem przed- do dziś znanych jest zaledwie kilka Kazimiera Sobieska
Marii Kazimiery jako Jutrzenka,
Sobieskiej z dziećmi, stawiania aktów rozwijała się powoli aktów. I nie są to też typowe przy- ok. 1685–1690
ok. 1684 rok (Muzeum (Muzeum Pałac
i z dużym opóźnieniem w stosunku do kłady kompozycji ukazujących całą
Pałac w Wilanowie, w Wilanowie,
Polska)  choćby sztuki francuskiej. Również nagą postać. Wśród tych najstarszych Polska) 
historia XIX stulecia nie sprzyjała obrazów stworzonych przez polskiego

zainteresowaniu aktem wśród artystów i publicz- artystę dla polskiego mecenasa, które można uznać
ności w Polsce, podczas gdy w sztuce akademickiej za akt, znajdują się wizerunki królowej Marii Kazi-
w Paryżu stał się on wówczas głównym tematem miery Sobieskiej namalowane przez Jerzego Eleutera
i polem rywalizacji artystycznej. W tym czasie na Szymonowicza Siemiginowskiego (ok. 1660–ok. 1711).
naszych ziemiach dominowały kompozycje histo- Pierwszy z nich to obraz królowej Marysieńki
ryczne, które miały pomóc w zachowaniu ducha naro- z około 1684 roku, będący barokowym portretem
dowego i kultury polskiej. Tak o tym pisał pewien alegorycznym ukazującym ją jako matkę przyszłych
krytyk na początku XX wieku: „Malarstwo polskie, władców – bogów. Kompozycja jest pełna antycz-
w stosunku do sztuki wszechświatowej, odznacza się nych i mitologicznych odniesień – widać na przy-
pewną anomalią, bijącą mimowolnie w oczy, trudną kład lwa, który towarzyszy młodym królewiczom,
nawet od wytłumaczenia, mianowicie ogromną a symbolizuje siłę Herkulesa, lub opaskę na głowie
wstrzemięźliwością w malowaniu ciał kobiecych”. królewny Kunegundy, nawiązującą do atrybutu
223
67596589449145
67
Jan Reisner, Maria antycznej bogini Diany. Królowa

Kazimiera Sobieska ukazana jest pośród dzieci z odsłoniętą
jako Jutrzenka,
XVII wiek (Muzeum jedną piersią niczym mitologiczna
Pałac w Wilanowie,
Polska) Rea i z najmłodszym dzieckiem –
synkiem Janem w ramionach. W ten
sposób w sztuce antycznej przedsta-
wiana była Wenus Genetrix, czyli uosobienie miłości
macierzyńskiej. Innym wizerunkiem królowej Mary-
sieńki, który może być traktowany jako akt, jest jej
portret jako Aurory (Jutrzenki) w plafonie z sypialni
króla z pałacu w Wilanowie. Obraz został namalowany
przez tego samego artystę, nadwornego malarza
Sobieskich. Cała bogata kompozycja stanowi alegorię
lata przedstawioną poprzez antyczne symbole. Pośród
nich w najważniejszym miejscu znaj-
duje się piękny, zmysłowy wize-
Jan Piotr Norblin, Kąpiel
w parku, 1785 rok, runek królowej z odsłoniętymi pier-
(Muzeum Narodowe, siami. W obydwu obrazach otoczenie
Warszawa, Polska)
224
67596589449145
67
postaci królowej symboliką antyczną i mitolo- bawiące się w parku towarzystwo – tutaj są to
giczną, ukazanie jej w alegorycznej kompozycji nagie damy.
pozwalało na przedstawienie nagiego ciała monar- Wśród pokolenia artystów akademików tworzą-
chini. Tylko w takim kostiumie było to wówczas cych w drugiej połowie XIX wieku chyba najwięcej
dopuszczalne. uwagi aktom poświęcał Pantaleon Szyndler (1846–
Sto lat później na zlecenie Adama i Izabeli Czar- 1905). Malarstwa uczył się na Akademii w Mona-
toryskich Jan Piotr Norblin (1745–1830) stworzył chium, gdzie wówczas istniała polska kolonia
kompozycję Kąpiel w parku. Obraz, wzorowany na artystyczna. Akty Szyndlera, na przykład najbar-
kompozycjach Antoine’a Watteau, najwybitniejszego dziej znana Ewa z 1899 roku, są doskonałymi
francuskiego malarza rokoka, przedstawia grupę przykładami aktów akademickich. Doskonałe pod
kąpiących się dam. Postaci ukazane są z dużej względem technicznym, ukazują idealizowane
odległości, a miejsce, w którym się ciała pięknych kobiet przedsta-
kąpią, otoczone jest drzewami, co wione w kostiumie orientalnym lub –
Pantaleon Szyndler, nadaje całości sielski nastrój. Płótno jak w przypadku Ewy – biblijnym. Anna Bilińska-
Ewa (Kuszenie), -Bohdanowiczowa,
1889 rok (Muzeum stanowi wersję rokokowych fête Sztafaż ten dodaje przedstawieniom Półakt męski, 1885 rok
Narodowe, (Muzeum Narodowe,
Warszawa, Polska) 
champêtre ukazujących eleganckie, atrakcyjności, egzotycznego piękna,
225
67596589449145
67
Henryk Siemiradzki,
Pochodnie ale zawsze głównym bohaterem i mitologicznych. Dirce chrześcijańska ukazuje
Nerona, 1876 rok
(Muzeum Narodowe, kompozycji jest zmysłowy akt. zabitą w czasie rzymskich igrzysk chrześcijankę,
Kraków, Polska)
W obrazach Henryka Siemiradz- a jej nagie ciało leży na arenie obok
kiego (1843–1902), który kształcił się zabitego byka, do którego była
w petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych, akade- wcześniej przywiązana. Ciało chrze- Henryk Siemiradzki,
Sąd Parysa,
mickie akty pojawiają się na wielkoformatowych ścijańskiej męczenniczki jest ideali- 1907–1917
(Muzeum Narodowe,
monumentalnych kompozycjach historycznych zowane, stanowi kompozycyjne i zna- Warszawa, Polska)
226
67596589449145
67
Henryk Siemiradzki,
czeniowe serce dzieła. Obraz Siemiradzkiego twórcy. Artysta przedstawił nagą Dirce chrześcijaska,
1897 rok (Muzeum
zarówno pod względem tematyki, jak i poprzez użycie kobietę z rozwianymi płomiennoru- Narodowe,
Warszawa, Polska) 
aktu w scenie historycznej, ukazanie go w antycznej dymi włosami, która dosiada naro-
scenografii oraz jeśli chodzi o kanon piękna i sposób wistego konia stającego dęba. Obraz
malowania ciała stanowi encyklopedyczny przy- malowany jest impresyjnie, część postaci zwierzęcia
kład malarstwa akademickiego. Dzieło cieszyło się ginie w ciemnym, nieokreślonym tle, od którego
dużym zainteresowaniem, a ponieważ zaledwie rok odcina się jasne ciało modelki. Szał uniesień został
wcześniej wydane zostało Quo vadis Henryka Sien- wystawiony w gmachu Zachęty w 1894 roku. Podko-
kiewicza, traktowano je jako ilustrację powieści wiński malował go przez kilka lat – po ukończeniu
i alegorię męczeństwa Polski. w 1889 roku w Paryżu artysta zażądał za niego dzie-
Wraz z przełomem XIX i XX wieku przyszedł sięć tysięcy rubli, ale najwyższa cena, za jaką chciano
i w malarstwie polskim czas na kompozycje przeła- go kupić, wynosiła trzy tysiące. Rok po zaprezento-
mujące tradycyjne kanony sztuki. waniu płótna publiczności Podkowiński
Wiele emocji wzbudził Szał unie- zmarł w biedzie na gruźlicę. Przez
Teodor Axentowicz, sień Władysława Podkowińskiego znawców sztuki i większość odbiorców Franciszek Żmurko,
Wiosna, Zuzanna i starcy,
1900 rok (Muzeum (1866–1895), uważany za pierwszy obraz został przyjęty entuzjastycznie, 1879 rok (Muzeum
Mazowieckie, Płock, Narodowe, Kraków,
symbolistyczny obraz polskiego pojawiły się liczne interpretacje jego Polska) 
Polska) 
227
67596589449145
67
228
67596589449145
67
229
67596589449145
67
230
Władysław Podkowiński, Szał uniesień, 1894 rok (Muzeum Narodowe, Kraków, Polska)
67596589449145
67
Jacek Malczewski,
Błędne koło, znaczenia, choć, jak w przypadku
1895–1897 (Muzeum
Narodowe, Poznań, większości dzieł symbolistycznych,
Polska) 
żadna nie wyczerpuje jego prze-
kazu do końca. Plotki mówiły o tym,
że Podkowiński sportretował w tym obrazie swoją
niespełnioną miłość. Inni widzieli w nim alegorię
namiętności erotycznej i siły instynktów. Młodo-
polski poeta Kazimierz Przerwa-Tetmajer tak
napisał o Szale: „Ona płonie – ten rumak szalony to
szaleństwo jej pragnień, wulkan namiętności lawą
zionący i wichrem płomieni, to szał jej krwi, szał
wyobraźni, jej ciała”.
W twórczości Jacka Malczewskiego
(1854–1929) akt kobiecy można znaleźć
Antoni Kamieński, w wielu kompozycjach w bardzo
Władysław Podkowiński
malujący „Szał”, różnych rolach. W symbolistycznych
1895 rok (Tygodnik
Ilustrowany)  obrazach, malowanych niezwykle
231
67596589449145
67
Leon Chwistek, Zbigniew Pronaszko,

Akt kobiecy, 1919 rok sugestywnie i realistycznie, poja- wartości malarskich. Akt formistyczny Akt formistyczny,
(Muzeum Narodowe, 1917 rok (Muzeum
Warszawa, Polska)  wiają się mitologiczne i fantastyczne Zbigniewa Pronaszki (1885–1958) Narodowe, Kraków,
Polska) 
postacie – naga jest personifikacja z 1917 roku jest eksperymentem z ku-
śmierci, nimfy i chimery z gadzimi bistycznie podzieloną formą, prze-
ogonami, nagie jest również uosobienie Polonii. kształceniem nagiej postaci kobiecej w geometryczne
Polscy ekspresjoniści skupieni wokół Leona bryły, poszukiwaniem rytmu i ruchu. Akt kobiety
Chwistka (1884–1944) od drugiej wspólnej wystawy leżącej z 1921 roku nie ma w sobie już inspiracji kubi-
w 1919 roku nazywali swoje ugrupowanie formistami. stycznych. Kształty, choć rysowane syntetycznie, są
Podczas artystycznych poszukiwań czerpali z euro- niemal realistyczne, natomiast przedmiotem poszu-
pejskich ruchów awangardowych: ekspresjonizmu, kiwań i eksperymentów stał się kolor.
kubizmu, futuryzmu, ale również góralskiej sztuki W 1920 roku Tytus Czyżewski (1880–1945), jeden
ludowej. Akt był dla artystów tego nurtu ważnym z założycieli formistów i teoretyk nurtu, namalował
tematem dającym możliwości eksperymentowania Akt z kotem. Ta zaskakująca kompozycja, przy-
z formą, przekształcania jej i poszukiwana nowych kład obrazu wielopłaszczyznowego, stanowi wynik
232
67596589449145
67
formalnych poszukiwań artystycznych twórcy. od tego, z którego etapu twórczości pochodzą.

W swoich kompozycjach Czyżewski ukazywał frag- Najbardziej znany jego akt, W kąpieli, to spokojne,
menty rzeczywistości ujęte równocześnie z kilku malowane z pewną czułością przedstawienie
stron, z różnych perspektyw. Akt z kotem ma uprosz- kobiety stojącej w wodzie, którą widz ogląda od
czony, nieco zgeometryzowany, ale nie kubistyczny tyłu. Ujęcie od tyłu oraz turban na głowie modelki
kształt, przywodzi raczej na myśl sztukę ludową. przywodzą na myśl Wielką kąpiącą się Ingresa.
Zaskakujące umieszczenie głowy kobiety wyłania- Kolorystyka obrazu jest chłodna, większą jego
jącej się z tła wydaje się zabiegiem surrealistycznym. część wypełnia nasycony błękit wody, a otaczające
Dla Tymona Niesiołowskiego (1882–1965) akt ją góry są malowane schematycznie. Postać dziew-
był zawsze głównym, najczęściej podejmowanym czyny znajdująca się w samym centrum płótna jest
tematem. Artysta sympatyzował z formistami, ale utrzymana w ciepłych barwach, co wraz z gestem
w swojej długiej i bardzo bogatej twórczości inspi- ręki i pochyleniem głowy nadaje aktowi nastrój
rował się różnymi nurtami sztuki lat dwudzie- czułości i tkliwości.
stych i trzydziestych XX wieku. Początkowo sięgał Akty Bolesława Cybisa (1895–1957) również
do malarstwa Paula Gauguina i Gustava Klimta, wyróżniają się specyficznym nastrojem wynikającym
czerpał również z nurtów klasycystycznych, tak z połączenia niewinności i subtelnego erotyzmu.
charakterystycznych dla epoki art déco, żeby Najbardziej znany jest akt młodej, jeszcze niedojrzałej
w latach trzydziestych XX wieku dać się zainspi- dziewczynki czeszącej włosy, zatytu-
rować kolorystom. Pisał: „Zadaniem obrazu jest łowany Primavera (1936). Są w tym
dawać uczucie spokoju w oderwaniu od codziennej obrazie akcenty fantazyjne albo nawet Tytus Czyżewski,
Akt z kotem, 1920 rok
rzeczywistości” i takie też są jego dzieła niezależnie surrealistyczne, jak kolorowe kwiatki, (Muzeum Narodowe,
233
67596589449145
67
które zdają się spadać z góry niczym deszcz. Sposób i ważne w kształceniu ręki oraz oka Boleslaw Cybis,
Primavera, 1936 rok
przedstawienia ciała modelki w opadających czer- artystów, jak również ich wrażliwości. (Muzeum Narodowe,
Warszawa, Polska) 
wonych pończochach ma w sobie senną nierealność W twórczości kolejnych pokoleń
i niepokojący erotyzm, charakterystyczny dla kompo- artystów polskich akt i jego trakto-
zycji surrealistów, takich jak Magritte lub Delvaux. wanie, rozumienie oraz wykorzy-
W twórczości artystów kolejnych pokoleń i nur- stywanie odzwierciedlają dynamiczne przemiany
tów aż do dziś akt jako temat ciągle występuje. zachodzące w sztuce światowej. W mozaice różno-
Rysunek aktu z modela również pozostaje przed- rodnych indywidualności artystycznych, jaką stała
miotem obowiązkowym na akade- się sztuka w drugiej połowie XX wieku, można
miach sztuk pięknych. Rysowanie znaleźć zarówno artystów podążających za wybit-
Tymon Niesiołowski,
Naga kobieta, 1919 rok nagiego ludzkiego ciała z natury nymi twórcami światowymi, jak i wyjątkowe, niepo-
(Muzeum Narodowe ciągle uznaje się za potrzebne wtarzalne osobowości.
w Warszawie, Polska) 
234
67596589449145
67
235
67596589449145
67
236 Pierre Narcisse Guérin, Iris i Morfeusz, 1811 rok (Ermitaż, Sankt Petersburg, Rosja)
67596589449145
67
wybrana bibliografia
Charles Avery, Akt: Eros, natura, sztuka, Iskry, Warszawa 1999.
Kenneth Clark, Akt. Studium idealnej formy, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
Tomasz Gryglewicz, Erotyzm w sztuce polskiej, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2004.
Agata Jakubowska, Na marginesach lustra. Ciało kobiece w pracach polskich artystek,
Universitas, Kraków 2004.
Barbara Kokoska, Akt w malarstwie polskim, Wydawnictwo Kluszczyński, Kraków 2009.
Lynda Nead, Akt kobiecy. Sztuka, obscena i seksualność, Dom Wydawniczy Rebis,
Poznań 1998.
Gilles Neret, Erotyzm w malarstwie, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1996.
Maria Poprzęcka, Akt polski, Edipresse, Warszawa 2006.
Sztuka a erotyka, (praca zbiorowa, Materiały Stowarzyszenia Historyków Sztuki),
Zamek Królewski w Warszawie 1995.
Peter Paul Rubens, Jan Brueghel Starszy, Raj i grzech pierworodny,

ok. 1615 rok (Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis, Haga, Holandia)
237
67596589449145
67
Zdjęcia:
© Album Online/EastNews (172)
© Archiwum Karlicki/East News (235)
© Corbis/Profimedia (158g, 159, 167, 197, 202, 204, 209, 214, 217)
© DIOMEDIA/FPM (205)
© EAST NEWS (233)
© Fine Art Images/EastNews (199)
© ItarTass/Forum (198)
© LASKI DIFFUSION /EAST NEWS (234)
© Lasyk/REPORTER (232)
© Maxppp/Forum (196)
© PHAS_UIG via Getty Images (82)
© Photo Researchers/Science SourceGetty Images (211)
© Rex features/EastNews (216)
© Robert Alexander/Getty Images (162)
© Tony Vaccaro/Hulton ArchiveGetty Images (210)
© TopFoto/Forum (203)
Shutterstock.com: © Kiev.Victor (200); © pandapaw (23g); © Prometheus72 (219); © Sira Anamwong (24); ©meunierd (218)
Wikimedia.org: © FHKE (CC BY-SA 2.0) | wikimedia.org/…/File:San Francisco Museum of Modern Art (3023815215).jpg (171d); © gaelx (CC BY-SA
2.0) | wikimedia.org/…/File:Guerrilla Girls!.jpg (215d); © JoJan (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Victor Servranckx 011.JPG (201); © Jörg Bittner
Unna (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/ File:'Dying Slave' Michelangelo JBU028.jpg (70); © Morio (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Rape of the
Sabine Women (Loggia dei Lanzi) 2 2013 February.jpg (67d); © User:Folegandros (2010) (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Ermafrodito, museo
nazionale romano 01.JPG (89d); © Willem de Kooning in His Studio, Smithsonian Institution Archives. Local Number SIA2011-2241 (208); © Marie-
Lan Nguyen (User:Jastrow), 2007 (CC BY 2.5) | wikimedia.org/…/File:West pediment A Parthenon BM.jpg (14g); © User:MatthiasKabel (CC BY-SA 3.0)
| wikimedia.org/…/File:Venus of Willendorf frontview retouched.jpg (17); © Jörg Bittner Unna User:MatthiasKabel (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/
File:Michelangelo-David JB01.JPG (21)
Pozostałe: domena publiczna
Zdjęcia na okładce: domena publiczna
W tle: Sandro Botticelli, Narodziny Wenus. Front, od lewej: Francisco Goya, Maja naga; William-Adolphe Bouguereau, Narodziny Wenus; Edgar Degas,
Kobieta myjąca plecy. Tył, od lewej: Leon Chwistek, Akt kobiecy; Jean-Auguste-Dominique Ingres, Wielka odaliska, Rembrandt van Rijn, Batszeba
w kąpieli. Grzbiet: Amedeo Modigliani, Akt
67596589449145
67
Lawrence Alma-Tadema, Ulubiony zwyczaj, 1909 rok (Tate Britain, Londyn, Anglia) 239
67596589449145
67
Tekst: Anna Ekielska, historyczka sztuki, znawczyni sztuki dalekowschodniej, kuratorka w Muzeum Akademii
Sztuk Pięknych w Warszawie
Redaktor prowadzący: Dominika Konior
Redakcja: Ewa Ressel
Projekt makiety: Paweł Panczakiewicz /PANCZAKIEWICZ ART.DESIGN
Projekt okładki: Amadeusz Targoński
Fotoedycja i opracowanie graficzne: Luba Ristujczina Studio Litera — www.studiolitera.pl
Wydanie I
© Copyright for the text, cover and layout by Wydawnictwo SBM Sp. z o.o.
Warszawa 2015
Wydawnictwo SBM Sp. z o.o.

ul. Sułkowskiego 2/2
01-602 Warszawa
ISBN 978-83-8059-102-8
67596589449145
67

Akt W Malarstwie

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Akt W Malarstwie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

67596589449145

Louis-Jean-François Lagrenée, Wenus i Mars (Alegoria pokoju), 1770 rok

MALARSTWO POLSKIE:::: 221

Czym jest akt?

Akt stanowi ważny temat sztuki nowożytnej, bywa

Pierre-Paul Prud'hon, Rafael Santi,

Paul Gauguin, Dwie Amedeo Modigliani,

najdoskonalsze dzieło sztuki p.n.e. przez Leocharesa. Nazwa Apollo Belwederski

uważano antyczny akt męski – pochodzi z XV wieku. Najprawdopodobniej rzeźba

kopiowane i naśladowane przez Apollo Belwederski,

Kuszenie Adama i Ewy przez Szatana, XII wiek

Adam i Ewa, 303–337 Adam i Ewa, Escorial Beatus,

Jan i Hubert van Eyck,

Jan van Eyck, Ołtarz piękna łączącego w sobie natural-

Hieronim Bosch, Ogród

Hans Memling, Sąd

Hans Memling, Sąd godzinek księcia de Berry zaludniają identycznie

Hans Memling, Hans Memling, Sąd

Lucas Cranach Starszy, Lukrecja,

Obydwaj artyści w wyjątkowy sposób łączyli

Albrecht Dürer, Urodzony w 1471 roku w niemiec-

Albrecht Dürer, Cztery Albrecht Dürer, Cztery

Lucas Cranach Starszy, Lucas Cranach Starszy,

Lucas Cranach Starszy,

Sandro Botticelli, Narodziny Wenus, 1486 rok

Giorgione (Giorgio Barbarelli da Castelfranco), Śpiąca Wenus (detal),

Giorgione (Giorgio Tycjan (Tiziano

Tycjan (Tiziano Vecellio), Wenus z Urbino, ok. 1538 rok

Dłonią, podobnie jak Wenus Gior-

Tycjan (Tiziano Vecellio),

Rafael Santi, Triumf Galatei, 1511 rok,

renesansowego humanizmu oraz zycja z trzema Gracjami to jedna z bardziej ulubio-

i widzący w człowieku snego renesansu niemieckiego, jak Lucas Cranach.

Rafael Santi, Rafael Santi,

Angelo Bronzino, Alegoria z Wenus i Kupidynem (Zwycięstwo

Leonardo da Vinci, Święty Jan Chrzciciel,

Francesco Melzi, Leonardo da Vinci,

Michał Anioł Buonarroti, Umierający niewolnik (detal),

przez sześć lat (1535–1541), był zlece-

Sąd Ostateczny – ciwem, co doskonale obrazuje zmianę, jaka miała

Peter Paul Rubens, Przyjazd Marii Medycejskiej do Marsylii (detal),

Peter Paul Rubens, Peter Paul Rubens,

Peter Paul Rubens,

Peter Paul Rubens,

i męskiego w jego obrazach. Nigdy wcześniej

Peter Paul Rubens,

Nicolas Poussin, Midas i Bachus,

Rembrandt Harmenszoon van Rijn, Diana z nimfami,

Diego Rodríguez de Silva y Velázquez, Wenus z lustrem,

Wenus z lustrem (1647–1651) jest

we Włoszech. W katolickiej Hiszpanii, gdzie dzia-

Michelangelo Merisi da Caravaggio, Amor zwycięski,

Sceny biblijne w średniowieczu oraz religijne i mito-

Michelangelo Merisi Michelangelo Merisi

Michelangelo Merisi Michelangelo Merisi

Jean Antoine Watteau, Źródlana nimfa,

Jean Antoine Watteau, Jean Antoine Watteau,

Jean Antoine Watteau, Jean Antoine Watteau,

François Boucher, Takie ujęcie aktu pojawiło się

François Boucher, w niej dworskich intryg i obyczajo-

Jacques-Louis David, Patrokles, 1780 rok

Eugène Delacroix, Kobieta z papugą, 1827 rok

Eugène Delacroix, Eugène Delacroix,