თემა 2. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის (1918-1921 წწ.

) საშინაო პოლიტიკა

1918 წლის 26 მაისის დამოუკიდებლობის აქტი

1918 წლის აპრილ-მაისში საქართველოში შექმნილმა მძიმე პოლიტიკურ სიტუაციამ

ქართველი ხალხის დამოუკიდებლობისკენ სწრაფვა კიდევ უფრო გააძლიერა. 1918 წლის 12
მაისს შედგა საქართველოს ეროვნული საბჭოს სხდომა. სხდომაზე ეროვნულ-
დემოკრატიული პარტიის წევრებმა (გიორგი გვაზავა, მიხეილ მაჩაბელი, შალვა ქარუმიძე,
კონსტანტინე აფხაზი, გრიგოლ ვეშაპელი და სხვა) და მათმა თანამოაზრეებმა საქართველოს
დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ გამოცხადების საკითხი დააყენეს.

1918 წლის 26 მაისს, დილით, ამიერკავკასიის სეიმის საგანგებო სხდომა შეიკრიბა, სადაც
დაისვა საკითხი ამიერკავკასიის რესპუბლიკის არსებობის შეწყვეტის შესახებ. სიტყვით
გამოვიდა ცნობილი სოციალ-დემოკრატი ირაკლი წერეთელი. ამიერკავკასიის სეიმმა მიიღო
რეზოლუცია, რომელმაც ამიერკავკასიის რესპუბლიკის დაშლა დაადასტურა. ირაკლი
წერეთელმა ეს გადაწყვეტილება ცრემლმორეულმა გამოაცხადა, რაც იმას ნიშნავდა, რომ
ქართველ სოციალ-დემოკრატთა (ყოფილ მენშევიკთა) ერთი ნაწილი(ამ დროს უმეტესობა)
საქართველოს დამოუკიდებლობის მომხრე არ იყო, ისინი ამ ქვეყანას რუსეთის
სახელმწიფოს ნაწილად მოიაზრებდნენ.

26 მაისს, 4 საათსა და 50 წუთზე, კავკასიის მეფისნაცვლის ყოფილ რეზიდენციაში,

გოლოვინის (დღევანდელი რუსთაველის) გამზირზე, (იმავე დარბაზში, სადაც
ამიერკავკასიის სეიმის ბოლო სხდომა გაიმართა) გაიხსნა საქართველოს ეროვნული საბჭოს
სხდომა. სხდომას ნოე ჟორდანია თავმჯდომარეობდა. პრეზიდიუმში იყვნენ: გრიგოლ
ვეშაპელი, გიორგი ლასხიშვილი და პავლე საყვარელიძე. მდივნის მოვალეობას ეროვნული
საბჭოს მდივანი ილია ზურაბიშვილი ასრულებდა. სხდომაზე მიწვეული იყვნენ, აგრეთვე,
გრაფი შულენბურგი, გერმანელი ოფიცრების თანხლებით, სამღვდელოება და ქართველი
ოფიცრები. ნოე ჟორდანიამ სხდომაზე საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტი წაიკითხა.
დამოუკიდებლობის აქტით საქართველოს პოლიტიკურ სისტემად აღიარებული იქნა
დემოკრატიული რესპუბლიკა. საქართველო ნეიტრალურ ქვეყნად გამოცხადდა.
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა განვითარების თავისუფალ ასპარეზს აძლევდა
ქვეყნის ტერიტორიაზე მცხოვრებ ყველა ერს. მთავრობა პასუხისმგებელი იყო ეროვნული
საბჭოს წინაშე. ახლადშექმნილი დამოუკიდებელი საქართველოს სახელმწიფოს უმაღლეს
საკანონმდებლო ორგანოს ეროვნული საბჭო წარმოადგენდა, რომლის თავმჯდომარე კარლო
ჩხეიძე გახდა. დამოუკიდებლობის აქტის მიღების შემდეგ, ნოე ჟორდანიამ ეროვნულ საბჭოს
წარუდგინა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პირველი კოალიციური
მთავრობის შემადგენლობა: ნოე რამიშვილი - მთავრობის თავმჯდომარე შინაგან საქმეთა
მინისტრი; აკაკი ჩხენკელი - საგარეო საქმეთა მინისტრი; გრიგოლ გიორგაძე - სამხედრო
მინისტრი; გიორგი ჟურული - ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის მინისტრი; გიორგი
ლასხიშვილი -სახალხო განათლების მინისტრი; ნოე ხომერიკი - მიწათმოქმედების და
შრომის მინისტრი; შალვა მესხიშვილი - იუსტიციის მინისტრი; ივანე ლორთქიფანიძე -
გზათა მინისტრი. ეროვნულმა საბჭომ, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის
მთავრობა ერთხმად დაამტკიცა. სხდომის დამთავრების შემდეგ, მთავრობის თავმჯდომარემ,

1
ნოე რამიშვილმა მსოფლიოს სახელმწიფოთა მეთაურებს დეპეშებით აცნობა ახალი
დამოუკიდებელი სახელმწიფოს _ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შექმნის
შესახებ. 1918 წლის ივნისში, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის
თავმჯდომარე ნოე ჟორდანია გახდა, ხოლო შემოდგომაზე, საგარეო საქმეთა მინისტრად
აკაკი ჩხენკელის ნაცვლად - ევგენი გეგეჭკორი დაინიშნა. ჩხენკელის შეცვლა
განპირობებული იყო იმით, რომ გერმანული ორიეენტაცია დამარცხდა თავად გერმანიისა და
მისი მოკავშირეების ომში დამარცხების გამო, ახალ მსოფლიო წესრიგს გერმანიის
მოწინააღმდეგე სამხედრო ალიანსი ხელმძღვანელობდა, რომელთანაც გერმანიის მომხრე
საგარეო საქმეთა მინისტრი ვერ იურთიერთებდა. აკაკი ჩხენკელი საქართველოს ელჩი გახდა
ევროპაში.

1918 წლის 8 ოქტომბერს, ეროვნულ საბჭოს საქართველოს პარლამენტი ეწოდა. 1919 წლის
თებერვალში, ჩატარდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის უმაღლესი
საკანონმდებლო ორგანოს _ დამფუძნებელი კრების არჩევნები. დამფუძნებელი კრების
არჩევნებში გამარჯვება სოციალ-დემოკრატებმა მოიპოვეს. საქართველოს დემოკრატიულ
რესპუბლიკაში, სოციალ-დემოკრატიული პარტია წამყვანი პოლიტიკური ძალა გახდა. 1919
წლის 12 მარტს, პირველივე სხდომაზე, დამფუძნებელი კრების თავმჯდომარედ - კარლო
ჩხეიძე აირჩიეს. კრებამ დაადასტურა, 1918 წლის 26 მაისს, ეროვნული საბჭოს მიერ
დამტკიცებული საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტი. საქართველოს დამფუძნებელი
კრება ქვეყნის უმაღლესი საკანონმდებლო ორგანოს ფუნქციას საბჭოთა რუსეთის მიერ
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დაპყრობამდე (1921 წლის მარტი)
ასრულებდა. ეს ფუნქცია მას არც ქვეყნის ოკუპაციის შემდეგ მოუხსნია.

საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენით, წარმატებით

დასრულდა ქართველი ერის ხანგრძლივი ბრძოლა დამოუკიდებლობისთვის. საქართველომ
მოიპოვა უფლება დამდგარიყო მსოფლიოს სუვერენული ქვეყნების გვერდით.

1918 წლის 26 მაისის დამოუკიდებლობის აქტის 7 ძირითადი პუნქტისგან შედგებოდა:

1. ამიერიდან საქართველოს ხალხი ცხადდებოდა სუვერენულ უფლებათა მატარებლად,

ხოლო საქართველო სრულუფლებიან დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ;

2. დამოუკიდებელი საქართველოს სახელმწიფოს პოლიტიკური ფორმა იყო

დემოკრატიული რესპუბლიკური მმართველობა;

3. საერთაშორისო ომებში საქართველო ნეიტრალიტეტს აცხადებდა;

4. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა საერთაშორისო სამართლის ყველა

სუბიექტ ქვეყანასთან კეთილმეზობლურ და მშვიდობიან ურთიერთობას დაამყარებდა;

5. საქართგელოს დემოკრატიული რეპუბლიკა თავის საზღვრებში უზრუნველყოფდა

ყველა მოქალაქის პოლიtიკურ და სხვა უფლებებს;

6. საქართგელოს დემოკრატიული რეპუბლიკა განვითარების თავისუფალ ასპარეზს

გაუხსნიდა მის ტერიტორიაზე მცხოვრებ ყველა ერს;

2
7. დამფუძნებელი კრების მოწვევამდე ქვეყნის მართვა-გამგეობის საქმეს
უხელმძღვანელებდა ეროვნული საბჭო, რომელიც შევსებული იქნებოდა ეროვნულ
უმცირესობაTა წარმომადგენლებით, და დროებითი მთავრობა, რომელიც პასუხისმგებელი
იქნებოდა ეროვნული საბჭოს წინაშე.

ეროვნული იდენტობის საკითხი საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში

ეროვნული იდენტობა, როგორც ინტეგრალური ნიშანი, უმაღლესი ფორმით

დამოუკიდებელი ეროვნული სახელმწიფოს იდეაში ვლინდება. 1918 წლის 26 მაისს
საქართველოს რესპუბლიკის გამოცხადებით ეს იდეა განხორციელდა. პირველი მსოფლიო
ომის შემდეგ დაწყებული „ახალი მსოფლიო წესრიგის“ შექმნის პროექტში ქართულ
სახელწიფოს თავისი ადგილი და როლი უნდა ეპოვა. ნაციონალური იდენტობის, ეროვნული
თვითგამორკვევის პირველ ეტაპზე უნდა მომხდარიყო სრული იზოლაცია მოდერნიზებული
რუსული იმპერიისაგან, ქვეყანას უნდა აეღო ევროპული ორიენტაცია, რაც უპირობოდ
ითვალისწინებდა ახალი სახელმწიფო ისტიტუტების ჩამოყალიბებას, ყველა სფეროს
მოდერნიზაციას, ფართო რეფორმისტულ მოძრაობაში ეთნოისტორიული და კულტურული
ტრადიციების არა მარტო წინ წამოწევას, არამედ განვითარებასა და ევროპული
სტანდარტების დამკვიდრებას. დამოუკიდებელი სახელმწიფოებრიობა და ევროპული
ორიენტაცია პირველი რესპუბლიკის იდეოლოგთა ეპისტოლურ თუ თეორიულ ნაშრომებში
ეროვნული იდენტობის მთავარ გამოხატულებად გაიაზრებოდა. ორივე ამ მიმართულებას,
კამათს პოლიტიკური ორიენტაციისა თუ საქართველოს დამოუკიდებლობის იდეაზე, დიდი
ადგილი ეთმობა ამ პერიოდის ეპისტოლურ ტექსტებში. ესაა პოლიტიკოსთა და იმ
დიპლომატთა მიმოწერები, რომლებიც პოსტიმპერიულ ახალ სახელმწიფოებში
წარმოადგენდნენ რესპუბლიკის წარგზავნილებს და ზოგჯერ თეორიულად უშვებდნენ
რუსული დემოკრატიის გამარჯვების შესაძლებლობას და მასთან კავშირზე გათვლილ
მომავალ სახელმწიფო მოწყობას, რაც მიუღებელი იყო იმ ჯგუფისთვის, რომელსაც
ეკუთვნოდა ქართველ სოციალ დემოკრატთა მემარჯვენე ფრთა. ეს ჯგუფი იბრძოდა
საქართველოს სრული სახელმწიფო დამოუკიდებლობისა და მისი ჩართვისათვის
ევროპული ქვეყნების ერთობაში, ერთა ლიგასა და ევროპის ქვეყნების სამხედრო კავშირებში
საქართველოს გაწევრიანებისათვის.

ამ მხრივ საინტერესოა ა. ჩხენკელის, გრ. ლორთქიფანიძის, ნ. რამიშვილის და ი.

წერეთლის შეხედულებები ევროპის სამხედრო და პოლიტიკურ კავშირებში საქართველოს
შესვლის, ქართული სახელმწიფო ინსტიტუტების მოწყობის შესახებ, ქვეყნის
კონსტიტუციაში შეტანილი ის ძირითადი მიმართულებები, რაც ნაციონალური იდენტობის
და ევროპულ ერთობაში საქართველოს სახელმწიფოს ადგილისა და როლის განსაზღვრას
ეხებოდა.

117 წლის მანძილზე რუსეთის კოლონიური უღლისქვეშ მყოფი რუსული გუბერნიებიდან

საქართველო დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ გადაიქცა. ამ სტატუსის აღდგენამ ახალი
სახელმწიფო ინსტიტუტების შექმნის, ქვეყნის პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალურ-
კულტურული განვითარებისათვის ძირეული რეფორმების გატარება მოითხოვა. რუსეთის
პოლიტიკური და კულტურული ექსპანსიის შემდეგ, რომლის მიზანი იმპერიის წიაღში

3
ქართველი ერის სრული ასიმილაცია იყო, ახალ ვითარებაში გატარებულ პოლიტიკას
ქართველი ხალხის ეროვნული იდენტობის განმტკიცება უნდა მოჰყოლოდა.

თავისთავად, დამოუკიდებელი სახელმწიფოებრიობა ყოველი ერისთვის ყველაზე დიდი

ღირებულება და იდენტობის გამომხატველი მთავარი მონაცემია. ამიტომაც იბრძვიან ერები
დამოუკიებლობისა და დემოკრატიული თავისუფლებისათვის. ჩვენი წინაპრებიც,
საუკუნეთა მანძილზე, თავგანწირულად ცდილობდნენ საკუთარი ქვეყნის
დამოუკიდებლობის, ენისა და სარწმუნოების დაცვას.

1918 წლის 16 ივლისს მიღებული იქნა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კანონი

მოქალაქეობის შესახებ —პარლამენტმა ის მიიღო, როგორც დროებითი ხასიათის დებულება
„საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მოქალაქეობის (ქვეშევრდომობის)“ შესახებ.
კანონი მოიცავდა 4 პუნქტს და მოქალაქეობის ფუნდამენტურ პრინციპებს განამტკიცებდა.
დებულებით ერთიანი მოქალაქეობა განისაზღვრა, რაც იმას ნიშნავდა,
რომ საქართველოს მოქალაქეს უფლება არ ჰქონდა, სხვა სახელმწიფოს მოქალაქე ყოფილიყო.
მხოლოდ საქართველოს მოქალაქეებისათვის გახდა გარანტირებული პოლიტიკური
უფლებები, როგორიცაა პარლამენტისა და ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნებში
მონაწილეობის მიღება და სხვა. დებულებას თან ახლავდა შენიშვნა, რომელიც
ითვალისწინებდა მთავრობის უფლებას, დაწესებულებათა გარდაქმნის დასრულებამდე,
მოეწვია უცხო ქვეყნის მოქალაქე თანამდებობაზე. მე-4 პუნქტი ითვალისწინებდა დათქმას,
რომ უცხო სახელმწიფოს ქვეშევრდომის საქართველოს მოქალაქედ მიღების პირობები და
აგრეთვე საქართველოს მოქალაქეობის დაკარგვის წესები ცალკე კანონით იქნებოდა
მოწესრიგებული. დებულება არ შეიცავდა საკმარის ნორმებს მოქალაქეობის მიღებისა და
დაკარგვის ყველა წესთან დაკავშირებით. აქედან გამომდინარე, ხელისუფლება იძულებული
გახდა, დაეწყო მსჯელობა ისეთ სრულყოფილ კანონპროექტზე, რომელიც უფრო
დეტალურად განსაზღვრავდა აღნიშნულ საკითხებს.
დემოკრატიულ საქართველოში დაიწყო სახელმწიფო-ადმინისტრაციული ორგანოების,
სკოლებისა და სხვა კულტურულ-საგანმანათლებლო დაწესებულებების „გაეროვნება“, _ ანუ
გაქართულება. შეიქმნა საქართველოს სახელმწიფო ინსტიტუტები. იმპერიის
მემკვიდრეობით მიღებული ინსტიტუტები სწრაფადვე დაშალეს, აქ დასაქმებულ რუს
მოხელეებს კი ფინანსური კომპენსაცია – „სალიკვიდაციო სარგო“ – მიეცათ. 1919 წლის
განმავლობაში სამინისტროები ერთმანეთს შეუერთეს და მათი საერთო რაოდენობა ამ გზით
შეკვეცეს, თუმცა ამან მართვის ეფექტურობა შეამცირა და 1920 წლისათვის ფაქტობრივად
კვლავაც აღდგა სამინისტროების პირველადი სტრუქტურა. სამთავრობო ინსტიტუტებში
თანამშრომელთა შერჩევისას მხოლოდ კვალიფიკაცია წარმოადგენდა კრიტერიუმს და
პარტიული ნიშნით მხოლოდ მინისტრი და მინისტრის ამხანაგი (მოადგილე) ინიშნებოდა.
აქედან გამომდინარე, ხშირი იყო დეპარტამენტის უფროსად, დიპლომატიურ
წარმომადგენლად თუ სხვა მნიშვნელოვან თანამდებობაზე ისეთი კადრების დანიშვნა,
რომლებიც მმართველ სოციალ-დემოკრატიულ პარტიას არ ეკუთვნოდნენ.

ადგილობრივი თვითმმართველობები

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პოლიტიკური სპექტრისთვის

უმნიშვნელოვანესი იყო თვითმმართველობების მძლავრი სისტემის შექმნა. გავლენიან

4
პოლიტიკოსთა შეფასებებით თვითმმართველობები უნდა ქცეულიყო „სახელმწიფოდ
სახელმწიფოში“, იმ თვალსაზრისით, რომ თავად უნდა წარემართა მაზრაში ყველანაირი
საქმიანობა, გარდა იმ საკითხებისა, რომლებიც ცენტრალური ხელისუფლების ხელშეუვალ
პრეროგატივას წარმოადგენდა – უსაფრთხოება, საგარეო პოლიტიკა, საერთაშორისო ვაჭრობა.
პოლიტიკური სპექტრი ყველა სახის დემოკრატიული რეფორმის საწყისად
თვითმმართველობების რეფორმას მიიჩნევდა. სწორედ ამიტომ, რეფორმათა ჯაჭვში
თვითმმართველობათა არჩევნები რამდენიმე თვით უსწრებდა საკანონმდებლო ორგანოს
საყოველთაო არჩევნებს. საბოლოოდ, 1918-1920 წლებში საქართველოს 20 მაზრასა და 26
ქალაქში მოეწყო თითმმართველობები. თვითმმართველობათა კომპეტენციას წარმოადგენდა
ადგილობრივი გადასახადების შემოღება და აკრეფა, ეკონომიკური საქმიანობის წარმართვა
საწარმოთა შექმნით, ადგილობრივი მნიშვნელობის მამულების განკარგვა, გზების მოვლა-
პატრონობა, სკოლების (განსაკუთრებით, დაწყებითი დონის) დაარსება, საავადმყოფოებისა
და ამბულატორიების მოწყობა, ადგილობრივ მომრიგებელ მოსამართლეთა არჩევა,
ადგილობრივი საპოლიციო ორგანოების ჩამოყალიბება და არჩევა. განსაკუთრებული
წარმატებით გამოირჩეოდნენ თვითმმართველობები ახალი სკოლების შექმნაში.
მაგალითისათვის, ქუთაისის მაზრაში, სადაც 1918 წლამდეც საკმაოდ ბევრი სკოლა
ფუნქციონირებდა, მხოლოდ 1919 წელს თვითმმართველობამ 38 ახალი სკოლა შექმნა.

განათლების რეფორმა საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში

დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ საქართველოს ხელისუფლებამ დაიწყო

რეფორმების გატარება ცხოვრების ყველა სფეროში. ეროვნული იდენტობის
ჩამოსაყალიბებლად, ქართული ცნობიერების გასაღრმავებლად _ განსაკუთრებული
მნიშვნელობა ჰქონდა განათლების რეფორმას, რომელიც ითვალისწინებდა ეტაპობრივად
საყოველთაო სწავლების შემოღებას, სკოლების გაეროვნებას (გაქართულებას), ახალი
დაწყებითი, საშუალო, უმაღლესი და სპეციალური სკოლების დაარსებას ქვეყანაში, სადაც
სწავლა მსოფლიო სტანდარტებით წარიმართებოდა. საამისოდ გათვალისწინებული იქნა
ევროპული ქვეყნების გამოცდილება. ახალ სკოლებთან ერთად დაარსდებოდა კულტურულ-
საგანმანათლებლო დაწესებულება-ორგანიზაციები, რაც განათლების რეფორმის გატარებას
უზრუნველყოფდა; განათლების სისტემის მოსაწყობად ჩამოყალიბდა ახალი სახელმწიფო
ინსტიტუტი, ძველი ინსტიტუტის _ ამიეკავკასიის სახალხო განათლების სამინისტროს
ნაცვლად, შეიქმნა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის განათლების სამინისტრო.
განათლების მინისტრად დაინიშნა სოციალისტ-ფედერალისტი გიორგი ლასხიშვილი. ასევე,
განათლების მინისტრებად 1920-1921 წლებში შეთავსებით იყვნენ: ჯერ შინაგან საქმეთა
მინისტრი ნოე რამიშვილი, შემდეგ კი _ სამხედრო მინისტრი _ გრიგოლ ლორთქიფანიძე.
განათლების სამინისტრომ სკოლების გაეროვნების დასასრულებლად დაარსა 2 კომისია,
რომელთაც დაევალა ახალი ტიპის საშუალო და დაბალ სკოლათა პროგრამების შემუშავება.

განათლების რეფორმის განსახორციელებლად რესპუბლიკის განათლების სამინისტროს

მთავრობისაგან გამოეყო 10 მილიონი მანეთი.

ეს დიდი მოძრაობა, რომელიც საქართველოს მთავრობამ დამოუკიდებლობის

გამოცხადებისთანავე დაიწყო ქვეყნის ადმინისტრაციული და კულტურული

5
დაწესებულებების გასაქართულებლად, ეროვნული მიმართულების დასანერგად ქვეყნის
პოლიტიკური, ეკონომიკური თუ სულიერი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში,
გამოიხატებოდა ტერმინით - „გაეროვნება“. დაიწყო სავალდებულო პირველდაწყებითი
სწავლების განხორციელება. დაბალ სკოლათა გაეროვნება დაიწყო ამიერკავკასიის
კომისარიატმა და იგი 1918 წელს დასრულდა, მომდევნო ორ წელს განხორციელდა სხვა
ტიპის სკოლების გაეროვნებაც. გაეროვნებასთან ერთად, რომელიც ითვალისწინებდა
ძირითადი სასწავლო პროგრამების ქართულად სწავლებას, მთავრობამ ეროვნულ
უმცირესობებს დაუტოვა საკუთარ ენაზე სწავლის უფლება, ამასთან, ეროვნულ
უმცირესობათა სკოლებში აუცილებელ საგნად ჩაითვალა ქართული ენისა და
ლიტერატურის, საქართველოს ისტორიისა დ გეოგრაფიის სწავლება. 1918-1919 წლებში
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის განათლების სამინისტროს შემადგენლობაში
შედიოდა შემდეგი სასკოლო-საგანმანათლებლო დაწესებულებები:1.თბილისის
უნივერსიტეტი; 2. ამიერკავკასიის კერძო უნივერსიტეტი; 3.პოლიტექნიკუმი; 4.
კონსერვატორია; 5. თბ. ობსერვატორია; 6. კავკასიის მუზეუმი; 7. საოსტატო ინ-ი; 8.
საოსტატო სემინარია (5); 9. ვაჟთა გიმნაზია (28); 10. ქალთა გიმნაზია (24); 11.რეალური
სასწავლებლები (3); 12. საკომერციო სასწავლებლები( 3); 13. სატეხნიკო სასწავლებელი ( 1); 14.
სახელოსნო სასწავლებელი ( 3); 15. უმაღლესდაწყებითი სასწავლებელი (108); 16. დაწყებითი
სკოლა (1460),17. კერძო საშუალო სკოლა (50);

კანონპროექტი საშუალო სკოლის რეორგანიზაციის შესახებ შეიქმნა 1919 წლის 17 ივლისს.

სახელმწიფოს დაფინანსებაზე არსებული ყველა სკოლა საქართველოს დემოკრატიულ
რესპუბლიკაში იქნებოდა ერთი ტიპის. 1919-21 წლებში საშუალო სკოლის პირველი ოთხი
კლასი უნდა გადაკეთებულიყო უმაღლესდაწყებით სკოლებად. საშუალო სკოლის
რეორგანიზაცია 1923 წლამდე უნდა დასრულებულიყო. საფუძველი, რომელსაც
დამოუკიდებელი საქართველოს სკოლა უნდა დაფუძნებოდა, იქნებოდა `დემოკრატიზმი,
ადამიანის ჰარმონიული განვითარება. განათლების უფლება უნდა ჰქონოდა ყველა ადამიანს,
ამასთანავე, კანონპროექტი მოითხოვდა: ერთიანი სკოლის პირველ საფეხურზე საშუალო
სკოლებს გამოყოფოდა მოსამზადებელი კლასები. ერთიანი სკოლის შექნის მეორე
საფეხურზე პირველი ოთხი კლასი პროგრამულად გაერთიანებულიყო გარდაქმნილ
უმაღლეს დაწყებით სკოლასთან. საშუალო სკოლად ითვლებოდა მე-5-მე-8 კლასი, სადაც
კანონპროექტის ავტორები შესაძლებლად თვლიდნენ ე. წ. ბიფურკაციას, ანუ მოწაფეების
მიერ საკუთარი ნიჭის ინდივიდუალურად გამოკვეთას, თუმცა, ამისთვის საჭირო
მატერიალური თუ საზოგადოებრივ-კულტურული დონის იმჟამად არარსებობის გამო,
უბრუნდებოდნენ საშუალო სკოლაში საერთო განათლების ერთი ტიპის დაკანონებას;

საქართველოს მთავრობა და პარლამენტი აქტიურად მუშაობდნენ განათლების რეფორმის

განსახორციელებლად. 1918 წლის ივლისში ეროვნულ საბჭოში შეიქმნა დამფუძნებელი
კრების განათლების კომისია, რომელიც იხილავდა ისეთ საკითხებს, როგორიცა: სკოლების
მართვა-გამგეობისა და სკოლის გაეროვნების პრობლემები. ის ეხმარებოდა განათლების
სამინისტროსა და მთავრობას განათლების სფეროში მიმდინარე რეფორმების
განსახორციელებლად. კომისია იკრიბებოდა კვირაში ორჯერ, განათლების კომისიის თავ-
რე იყო ლეო ნათაძე.ყველა ის კანონ-პროექტი, რომელსაც განათლების სამინისტრო

6
საჭიროდ თვლიდა სისტემაში რეფორმების გასატარებლად, იხილებოდა საპარლამენტო
კომისიაში და მთავრობასთან თანხმობით მტკიცდებოდა, ხშირი იყო აზრთა
დაპირისპირებაც;

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის განათლების სამინისტროში შეიქმნა

„სამოსწავლო საბჭო“, როგორც საზოგადოებრივი ორგანიზაცია, გაუქმებული კავკასიის
სამოსწავლო კომისარიატის ნაცვლად. სამოსწავლო საბჭოს დებულების პროექტი შეადგინა
და 1919 წლის 15 ივნისს განსახილველად წარუდგინა განათლების მინისტრს _ ალექსანდრე
ჯავახიშვილმა. დებულების პროექტი სამინისტრომ დაამტკიცა. „სამოსწავლო საბჭოს“
პირველი შეკრება მოხდა 1919 წლის 20 ივნისს. 1920 წლის დასაწყისში შეიქმნა საქართველოს
დემოკრატიული რესპუბლიკის განათლების სამინისტროს სასწავლო კომიტეტი. კომიტეტის
თავმჯდომარედ პროფესორი ივანე ჯავახიშვილი დაინიშნა. მდივნად _ მიხეილ
ზანდუკელი. ამ ორივე ორგანიზაციამ დიდი როლი შეასრულა განათლების რეფორმის ისეთი
ასპექტების განხორციელებაში, როგორიც იყო ქართული ტერმინოლოგიის ლექსიკონის
შექმნა ( ამ საქმეში დიდი წვლილი შეიტანა ნიკო ნიკოლაძის ქალიშვილმა -რუსუდან
ნიკოლაძემ), სკოლების გაეროვნება, ახალი სახელმძღვანელოებისა და სამეცნიერო დონეზე
დაუძნებული სასწავლო პროგრამების შედგენა. 1920-1921 სასწავლო წელს სასწავლო
კომიტეტის სულ 57 სხდომა გაიმართა, რაც მოწმობს კომიტეტის ნაყოფიერ მუშაობაზე;

1919 წელს არჩეულ საქართველოს რესპუბლიკის დამფუძნებელ კრებაში სხვა საპარლამენტო

კომისიებთან ერთად, დიდი კულტურულ-საგანმანათლებლო როლი ენიჭებოდა
სახელოვნებო კომისიას, რომელიც ხელმძღვანელობდა მთავრობის მიერ შემუშავებული
რეფორმების განხორციელებას საგანმანათლებლო-კულტურულ სფეროში. სახელოვნებო
კომისია იხილავდა სხვადასხვა საკითხებს დემოკრატიულ საქართველოში ხელოვნების
სხვადასხვა დარგში არსებულ პრობლემებზე. განსაკუთრებული მჭიდრო კავშირი მას ჰქონდა
სამუსიკო, თეატრალურ და სხვა საზოგადოებებთან,საქართველოს მწერალთა კავშირთან.
1920 წელს სახელოვნებო კომისია სისტემატურად იხილავდა საქართველოში
კონსერვატორიის დაარსების საკითხს, მსჯელობდა იმ პრობლემებზე, რაც ამ საკითხის
გადაწყვეტასთან იყო დაკავშირებული. ხელოვნების საზოგადოების თავმჯდომარე ჯერ იყო
კოტე ანდრონიკაშვილი (მდივანი დ. გორგილაძე), შემდეგ პავლე საყვარელიძე, ბოლოს კი
ცნობილი ექიმი და პოლიტიკოსი, სოციალ-დემოკრატი ივანე გომართელი. კომისიამ მრავალ
ეროვნულ კულტურულ-საგანმანათლებლო მოვლენას ჩაუყარა საფუძველი, დაეხმარა უამრავ
მწერალს, მუსიკოსს, მხატვარს, თეატრისა და კინოს მსახიობებს, მანვე უხელმძღვანელა
პირველი დოკუმენტური ფილმების შექმნას, რასაც დიდი ისტორიული მიშვნელობა ჰქონდა;

1918-1919 სასწავლო წელს დაწყებული განათლების რეფორმა ითვალისწინებდა სკოლების

რეორგანიზაციას, რაც, პირველ რიგში, ახალ სასკოლო პროგრამებსა და სახელმძღვანელოებს
უნდა დაყრდნობოდა. რეფორმის დაწყების შემდეგ გაირკვა, რომ საქართველოს სკოლებში
ძირითადად რუსეთიდან შემოტანილი სახელმძღვანელოები გამოიყენებოდა, საჭირო გახდა
ახალი სახელმძღვანელოების შექმნა, ან ევროპის ქვეყნებიდან შემოტანილი საუკეთესო
სახელმძღვანელოების მაღალხარისხიანი თარგმანი. სახელმძღვანელოების შედგენაში დიდი
წვლილი შეიტანა თბილისის ვაჟთა მე-4 გიმნაზიის დირექტორმა მიხეილ ზაალიშვილმა. მან

7
დამოუკიდებლობის წლებში ცხრა წიგნი შეადგინა .წიგნის გამოცემის საქმეში
განსაკუთრებულად აქტიურობდა „ქუთაისის წიგნის გამომცემელთა ამხანაგობა“, სადაც
მოღვაწეობდნენ ცნობილი პედაგოგები - იოსებ ოცხელი, სიმონ ყიფიანი, თომა
მთავრიშვილი, დომენტი ოყრეშიძე (თომაშვილი) და სხვ. ავტორები სახელმძღვანელოებს
საკუთარი ხარჯით ბეჭდავდნენ და საკონკურსოდ აგზავნიდნენ სამინისტროში.
„გაეროვნების“ შემდეგ სკოლებში განსაკუთრებული ყურადღება დაეთმო ჰუმანიტარული
საგნების სწავლებას. ეს იყო, უპირველესად, მშობლიური ენისა და ლიტერატურის,
საქართველოს ისტორიისა და გეოგრაფიის სწავლება, რაც სავალდებულო იყო ყველა ტიპის
სკოლისათვის (ქართული, რუსული, სომხური, აზერბაიჯანული, გერმანული, ოსური და
სხვ.). საზოგადოებრივი აზრის კვალდაკვალ, პროგრამები და სახელმძღვანელოები ხშირად
იცვლებოდა, მითუმეტეს, სკოლებს ერთგვარი ავტონომია გააჩნდათ ამ საკითში. პროცესის
დასაჩქარებლად და წასახალისებლად დაწესდა პრემიები საუკეთესო სახელმძღვანელოების
ავტორებისათვის.

საქართველოს ეროვნულმა ყრილობამ, რომელიც 1917 წლის 19 ნოემბერს გაიხსნა, 20

ნოემბრის სხდომაზე დასვა „სკოლების ნაციონალიზაციის“ საკითხი და სხვადასხვა
სექციებთან ერთად, შექმნა „სკოლებისა და უნივერსიტეტის სექცია“, რომელსაც
ხელმძღვანელობდა პროფესორი ივანე ჯავახიშვილი. მას უნდა შეემუშავებინა და
ყრილობისათვის განსახილველად წარედგინა სკოლების გაქართულებისა და ეროვნული
უნივერსიტეტის დაარსების საკითხი.

1918-1919 სასწავლო წელს დასრულდა სკოლების გაეროვნება.

პედაგოგთა და მოწაფეთა მატერიალური მდგომარეობა დამოუკიდებელ საქართველოში

დაბალ დონეზე იყო, რადგან ქვეყანას უჭირდა და ფულიც გარკვეულ ინფლაციას განიცდიდა
მუდმივი ომებისა და გაძლიერებული გარეშე საფრთხეების გამო. ხელისუფლებამ
გამოცემული დეკრეტებით რამდენჯერმე გაზარდა ხელფასები, მაგრამ ეს მაინც არ იყო
საკმარისი. მასწავლებელთა გაფიცვების ფონზე მდგომარეობა სასწავლო დაწესებულებებში
კიდევ უფრო მძიმდებოდა. ხელისუფლება სხვადასხვა ღონისძიებას მიმართავდა
მდგომარეობის სტაბილიზაციისათვის: ეხმარებოდა სკოლებს, ხელმოკლე მასწავლებლებსა
და მოსწავლეებს, ამ საქმეში რთავდა ახლადშექმნილ ერობებს, საქალაქო
თვითმმართველობებს, საზოგადოებრივ დაწესებულებებსა და საქველმოქმედო
ორგანიზაციებს, კერძო, შეძლებულ პირებს;

დამოუკიდებელი საქართველოს დემოკრატიული მთავრობა განსაკუთრებულ ყურადღებას

მასწავლებელთა პროფესიონალური კადრების აღზრდას უთმობდა. განათლების რეფორმის
განხორციელებას, ახალ საგანმანათლებლო პროექტს მაღალკვალიფიციური პედაგოგთა
კადრების მომზადება ჭირდებოდა. ამ მიზანს ემსახურებოდა საოსტატო ინსტიტუტები და
სემინარიები. საქართველოში ამ დროს 4 პედაგოგიური სასწავლებელი იყო: ტფილისის
საოსტატო ინსტიტუტი, სემინარიები გორში, ხონსა და სოხუმში. რეფორმით მათი
რაოდენობის გაზრდა დაიგეგმა. ბევრ პედაგოგს, რომელთაც მსოფლიო ომმა მოუსწრო უცხო
ქვეყნებში, საბუთების გარეშე მოუწია სამშობლოში დაბრუნება. ამ დანაკლისს სამინისტრო
სპეციალური კურსებითა და გამოცდების ჩაბარებით ავსებდა. მასწავლებელთა

8
მოსამზადებელი კურსები დაარსდა საქართველოს 10 რაიონსა და ქალაქში.
განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა საზაფხულო კურსებმა, სადაც უამრავი პედაგოგი
სწავლობდა და აბარებდა გამოცდებს. კურსების პედაგოგთა შერჩევა დიდი სიფრთხილით
ხდებოდა. იმ მასწავლებლებს, რომელსაც სამინისტროს სარევიზიო კომისია უწუნებდა
კვალიფიკაციას, აგზავნიდნენ კურსებზე და ამით მათ ენიჭებოდათ მასწავლებლობისთვის
საჭირო ცენზი.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პერიოდში მასწავლებლები გაერთიანებულნი

იყვნენ პროფესიულ კავშირებში. არსებობდა აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს
მასწავლებელთა კავშირები. ისინი ხელმძღვანელობდნენ განათლების რეფორმის
განხორციელების პროცესს და სკოლებში გაშლილ საგანმანათლებლო მუშაობას, ხშირად
საერთო კანონის იმ სახით განხორციელებას ითხოვდნენ,რასაც ადგილობრივი პირობები
შეესაბამებოდა, მაგალითად: 1918 წლის 5 ოქტომბერს დასავლეთ საქ-ს მასწავლებელთა
კავშირის ყრილობამ გამოიტანა დადგენილება, რომელიც დას. საქ.-ში რეფორმის გატარების
ფორმებს ეხებოდა. მასწავლებელთა კავშირები იცავდნენ მასწავლებელთა უფლებებს,
ზრუნავდნენ მათი მატერიალური მდგომარეობის გამოსასწორებლად. მასწავლებელთა
კავშირის უმაღლესი ორგანო მასწავლებელთა ყრილობა იყო. დამოუკიდებლობის წლებში
მასწავლებელთა რამდენიმე ყრილობა ჩატარდა, რომლებიც სკოლის რეფორმირების საკითხს
დაეთმო;

მიუხედავად მასწავლებელთა დაბალი მატერიალური მდგომარეობის, მათი თვალშისაცემი

ნივთიერი ხელმოკლეობისა, საქართველოს სასწავლებლებში პედაგოგთა საუკეთესო
კადრები მუშაობდნენ. მათ შორის ბევრი შემდეგში სახელგანთქმული მეცნიერი, მწერალი,
საზოგადოებრივი მოღვაწე იყო. ამ დროს პედაგოგებად მუშაბდნენ: ოსებ ოცხელი, სილოვან
ხუნდაძე, კონსტანტინე გამსახურდია, პეტრე მირიანაშვილი, ჯაჯუ ჯორჯიკია, გრიგოლ
ლორთქიფანიძე, ზაქარია ფალიაშვილი, ლუარსაბ ბოცვაძე, კალისტრატე ცინცაძე, კორნელი
კეკელიძე, აკაკი შანიძე, გიორგი ახვლედიანი, შალვა ნუცუბიძე, დიმიტრი უზნაძე, ვახტანგ
კოტეტიშვილი, ალექსანდრე მიქაბერიძე, გრიგოლ ნათაძე, ანდრია ყარაშვილი, ვასილ
ბარნოვი, იასონ ნიკოლაიშვილი და სხვ. მათი მაღალი ინტელექტი და პროფესიონალიზმი
ქართულ სკოლას ეხმარებოდა მაღალზნეობრივი და ნიჭიერი ადამიანების აღზრდაში;

განათლების სამინისტრო არ ივიწყებდა იმ რაიონებსაც, რომლებიც დროებით სამშობლოს

იქნა მოწყვეტილი. სამინისტროს 10 მილიონიანი ფონდიდან დიდი ნაწილი სწორედ იმ
რაიონების ქართულ სკოლებს ერიცხებოდა, რომლებიც ქვეყნის გარეთ მდებარეობდა და
მეტად ძნელ, ხშირად მტრულ გარემოცვაში უხდებოდა მუშაობა. ასეთი იყო ახალციხის,
ახალქალაქის, ბათუმისა და ბათუმის ოლქის, საინგილოს, ასევე, სოჭის რაიონის ქართული
სკოლები. სამინისტრო მათ ეხმარებოდა როგორც ფინანსურად, ასევე საჭირო კადრებით,
სახელმძღვანელოებითა და ინსტრუქციებით;

დამოუკიდებელი საქართველოს დემოკრატიულმა ხელისუფლებამ იმთავითვე დიდი

ყურადღება მიაქცია სპეციალისტების აღზრდას და პროფესიული სასწავლებლების
დაარსებას. ბევრი ახალგაზრდა პროფესიული ცოდნის შესაძენად საზღვარგარეთ
იგზავნებოდა მთავრობის სტიპენდიით. ხაზინიდან ამ მიზნის განსახორციელებლად

9
სპეციალური თანხა გამოიყო 1 მილიონი მანეთის სახით. დამოუკიდებლობის გამოცხადების
დროს საქართველოში 4 სამეურნეო სასწავლებელი იყო: ერთი ქუთაისში, ორი თბილისში და
ერთი წინამძღვრიანთკარში. ყველა ეს სასწავლებელი ითვლებოდა კერძო სკოლად. ამის
გარდა, იყო პრაქტიკული სკოლა საქარასა და თბილისში_ ბოტანიკურ ბაღთან. სკოლები
ისეთ უმწეო მატერიალურ მდგომარეობაში იყვნენ, რომ არსებობა უჭირდათ. მიუხედავად
ამისა, მაინც იხსნებოდა ახალი პროფესიულ-ტექნიკური სკოლები, ხდებოდა ძველი
სასწავლებლების რეორგანიზაცია. ამ პროფილის სკოლებიდან აღსანიშნავი იყო: ბორჯომისა
და ხონის პროფესიულ-ტექნიკური სასწავლებლები, ქუთაისის (აჯამეთის) სასოფლო-
სამეურნეო და ქალთა შრომის სკოლა, ინჟინერ მ. ნ. ვინოგრადოვის თბილისის კულტურულ-
ტექნიკური სასწავლებელი, ფოთის საზღვაო სკოლა და სხვ. 1919 წელს სპეციალური
განათლების მისაღებად საზღვარგარეთ 83 ახალგაზრდა გაიგზავნა და მათთვის ხაზინიდან 2
მილიონი მანეთი გამოიყო;

სპეციალურ სასწავლებელთა რიცხვს მიეკუთვნებოდა სასულიერო სასწავლებლები,

რომლებიც ზრდიდნენ არა მარტო საეკლესიო-სასულიერო პირებს, არამედ საღვთო სჯულის
მასწავლებლებს საერო სკოლებისათვის. დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის მიერ
გატარებული რეფორმებიდან ყველაზე დიდი კრიტიკა ერგო ეკლესიისა და სახელმწიფოს
ურთიერთობის განსაზღვრას, საღვთო სჯულის სწავლების ამოღებას საერო სკოლების
პროგრამებიდან. ხელისუფლება სწორად თვლიდა დემოკრატიული მმართველობის
სიტემისათვის ეკლესიისა და სახელმწიფოს გამიჯვნას, რასაც, საქართველოს ისტორიული
ტრადიციიდნ გამომდინარე, ბევრი არ ეთანხმებოდა. სოციალ-დემოკრატიულ
ხელისუფლებას კრიტიკოსები ამ პოლიტიკას ბოლშევიკურად, ხალხის საწინააღმდეგო
ქმედებად უთვლიდნენ. განათლების რეფორმის თანახმად, საღვთო სჯული ამოღებული იქნა
სკოლაში სასწავლო სავალდებულო საგნების სიიდან. კანონი ამის შესახებ 1918 წლის 26
ნოემბერს გამოქვეყნდა და, მიუხედავად საზოგადოების დიდი პროტესტისა, მაინც
განხორციელდა;

სახალხო განათლების სისტემაში სულ იყო კამათი იმაზე, თუ ვის უნდა ეგო პასუხი და ვის
ემართა ადგილობრივი სკოლები განათლების სამინისტროსთან ერთად. ცალკეული
სპეციალური სკოლები სამართავად იმ უწყებებს გადაეცა, რომლებიც ამ სკოლებს
პროფილით შეესაბამებოდნენ, მაგ. : სასოფლო სკოლები _ მიწათმოქმეების სამინისტროს,
სავაჭრო-ეკონომიკური _ ვაჭრობის სამინისტროს. მაგრამ ცხადი გახდა, რომ განათლების
სამინისტრო უნდა ყოფილიყო ყველა ტიპის სკოლის მუშაობის კოორდინატორი, მას
მხოლოდ უნდა დახმარებოდნენ ცალკეული სახელმწიფო უწყებები, საქალაქო და სასოფლო
საზოგადოებები.

1918 წლის 25 დეკემბრიდან დაიწყო სკოლების გადაცემა-ჩაბარების პროცესი

ერობებისათვის. ერობებს ხშირად არ ჰქონდათ სათანადო თანხები სკოლების
დასახმარებლად, ამ შემთხვევაში მათ განათლების სამინისტრო ურიცხავდა საჭირო ფულს.
მიუხედავად კრიტიკისა, ახლადშექმნილი ერობები ყველაფერს აკეთებდნენ განათლების
უკეთესი მომავლისათვის, მაგრამ უფინანსობის გამო საქმე ბოლომდე ვერ მიჰყავდათ.

10
მიუხედავად იმისა, რომ განათლების რეფორმას სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობა ჰქონდა
მინიჭებული, იყო დადებითი და ერის საზოგადოებრივ-კულტურული ცხოვრებისათვის
სასარგებლო შედეგებიც მოჰქონდა, რეფორმის განხორციელებაში მაინც თვალნათლივ ჩანდა
ბევრი ხარვეზიც. იმდროინდელ ურთულეს პოლიტიკურ ცხოვრებაში, მძიმე საშინაო და
საგარეო ვითარების პირობებში, ვერ ხერხდებოდა რეფორმით გათვალისწინებული ყველა
მიზნის შესრულება. იყო სუბიექტური მიზეზებიც. რაც მთავარობისა და სხვა
ადმინისტრაციული ორგანოების ცუდი მუშაობით, დაუდევრობითა და უცოდინრობით იყო
გამოწვეული. მთავრობისადმი ოპოზიციურად განწყობილი პარტიები და მათი პრესა ამ
მიზეზებს არ მალავდა და ფართო საზოგადოებრივი მსჯელობის საგნად აქცევდა. ოპოზიცია
განსაკუთრებით სკოლის პოლიტიზირებას აკრიტიკებდა, ცდილობდა სკოლას
შეესრულებინა ის დიდი სახელმწიფოებრივ-კულტურული და სულიერ-ზნეობრივი მისია
ერის ცხოვრებაში, რაც მას ისტორიულ წარსულში გააჩნდა;

განათლების რეფორმამ დიდი ყურადღება მიაქცია უმაღლესი განათლებისა და სამეცნიერო-

საგანმანათლებლო კერების შექმნას, კულტურული დაწესებულებების დაარსებას 1918-1921
წლებში. პირველი ქართული უნივერსიტეტი, რომელიც 1918 წლის იანვარში დაარსდა
როგორც კერძო უნივერსიტეტი, 1918 წლის სექტემბრიდან სახელმწიფო უნივერსიტეტად
გადაკეთდა. 1919 წლის 24 ივლისს დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმში სოციალ-
დემოკრატიულმა ფრაქციამ (თავ-რე გრ. გიორგაძე) შეიტანა ჩასწორებები დებულებაში
საოსტატო სემინარიის უნივერსიტეტთან გაერთიანებისა და პედაგოგიურ ინსტიტუტად
გადაკეთების შესახებ.დებულებით პედაგოგიური ინსტიტუტი იარსებებდა
სიბრძნისმეტყველებისა და ფიზიკა-მათემტიკის ფაკულტეტებთან. მას გადაეცემოდა
თბილისის უნივერსიტეტის საოსტატო ინსტიტუტის შენობა და მთელი ქონება. გარდა
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის და მასთან არსებული პედაგოგიური
ინსტიტუტისა, საქართველოში ოყო ამიერკავკასიის კერძო უნივერსიტეტი და თბილისის
პოლიტექნიკური უნივერსიტეტი;

საყოველთაო-სავალდებულო სწავლების შემოღება და სასკოლო რეფორმის გატარება

რთულ პრობებში მიმდინარეობდა იმ მხრივაც, რომ საქართველოში განათლების დაბალი
დონე იყო, ბევრმა ადამიანმა სრულიად არ იცოდა წერა-კითხვა. ასეთ დროს დიდი
მნიშვნელობა ჰქონდა კულტურულ-საგანმანათებლო და სკოლისგარეშე დაწესებულებების
შექმნას. კუტურულ-საგანმანათლებლო მუშაობის ხელმძღვანელობისათვის განათლების
სამინისტროში სპეციალური კომისია შეიქმნა მთავარგამგის _ გიორგი ჭუმბურიძის
ხელმძღვანელობით. კულტურულ-საგანმანათლებლო ცენტრს წარმოადგენდა კავკასიის
პედაგოგიური მუზეუმი, რომელიც სასწავლო-საჩვენებელი დაწესებულება იყო. ასევე,
ფიზიკური ობსერვატორია, საქართველოს საეკლესიო მუზეუმი, საისტორიო-საეთნოგრაფიო
საზოგადოება თბილისსა და ქუთაისში, პროფესიული კავშირები, მათ შორის თეატრის,
მწერალთა კავშირი, სახელოვნო ცენტრი და სხვ.

კულტურულ-საგანმანათლებლო მუშაობა ხორციელდებოდა მოძრავი ბიბლიოთეკების,

სახალხო წიგნთსაცავებისა და სამკითხველოების საშუალებით. .საბიბლიოთეკო საქმის
მოწესრიგება დამოუკიდებლობის გამოცხდებისთანავე დაიწყო. 1918 წლის 1ივლისს მოეწყო

11
საბიბლიოთეკო კომისიის პირველი შეკრება. ეროვნულმა საბჭომ დაადგინა, რომ
კანცელარიასთან ჰქონოდა სათანადოდ შედგენილი მდიდარი ბიბლიოთეკა. პარლამენტის
საბიბლიოთეკო კომისიამ, რომლის თავმჯდომარე იყო ექვთიმე თაყაიშვილი, მდივანი ოლია
სოლოღაშვილი, დაამუშავა მეფისნაცვლის ყოფილი წიგნთსაცავი და ის პარლამენტის
ბიბლიოთეკას გადასცა. ეროვნულმა საბჭომ თავისი წიგნთსაცავისათვის გადადო 120, 000
მან. კანონპროექტი საქართველოში „წიგნთსაცავ-სამკითხველოების გახსნის შესახებ“.
საქართველოს პარლამენტს კომისიამ 1918 წლის 8 ოქტომბერს წარუდგინა. კულტურულის
გარდა, პრობლემა იყო იდეოლოგიური და სახელმწიფოებრივ-შემეცნებითი ხასიათის. სულ
რესპუბლიკის ტერიტორიაზე 500 წიგნთსაცავ-სამკითხველო უნდა დაარსებულიყო, აქედან,
ბევრი დაარსდა, მაგრამ პროგრამა ბოლომდე ვერ მივიდა საბჭოთა რუსეთის მიერ
საქართველოს დაპყრობის გამო;

კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობაში გამორჩეულ როლს ასრულებდა სახალხო

უნივერსიტეტი. ეს დაწესებულება საქართველოში უკვე XX ს.-ის დასაწყისიდან
ფუნქციონირებდა. პირველი სახალხო უნივერსიტეტი ალექსანდრე გარსევანიშვილის
ხელმძღვანელობით ქუთაისში გაიხსნა. საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში ასეთი
საგანმანათლებლო დაწესებულებების დაარსებას განსაკუთრებული მნიშვნელობა მიენიჭა.
სახალხო უნივერსიტეტები იყო: თბილისში, ქუთაისში, გორში, ჭიათურაში, ხონში, ფოთში,
თელავში და სხვ. სულ ასეთი 12 უნივერსიტეტი არსებობდა. თითოეულ რაიონსადა
სოფელში იმართებოდა ლექციები, სახალხო კითხვები, რისთვსაც წინასწარ დგებოდა გეგმა;
ლექციებს ცნობილი მწერლები და მეცნიერები ატარებდნენ;

დამოუკიდებლობის წლებში გამოჩენილ მეცნიერთა და ხელოვანთა მონაწილეობით შეიქმნა

ქართული სახელმწიფო სიმბოლიკა ( დროშა, გერბი, ჰიმნი), აიგო სახელმწიფო ისტორიულ-
ეთნორაფიული მუზეუმის შენობა, გაიხსნა კონსერვატორია, დაიდგა პირველი საოპერო
სპექტაკლები, სახელმწიფო კაპელა, დაარსდა სახემწიფო საისტორიო არქივი,სადაც დაცული
იქნა რუსეთის იმპერიის დროს შედგენილი საინტერესო საარქივო ფონდები და უწყებრივი
მასალები;

დიდი როლი ჰქონდა მიკუთვნებული ჯარში კულტურულ-საგანმანათლებლო მუშაობას: ეს

იყო:1. საგუნდო სკოლა; 2. საათასეულო სკოლა, რომელიც სწავლების მეორე საფეხურს
წარმოადგენდა (ცოდნა გადაეცემოდა საუბრების საშუალებით);3. ჯარისკაცთა
უნივერსიტეტი(აქ საუბარი იყო რთულ პოლიტიკურ თემებზე, უახლეს სამეცნიერო
მიღწევებზე, საქართველოს ისტორიის, გეოგრაფიის, სიტყვიერებისა და სხვ. საკითხებზე),
სწავლა სპეც. პროგრამებით მიმდინარეობდა; 4. ჯარის მოძრავი და უძრავი წიგნთსაცავები; 5.
ჯარში გავრცელება პრესის მასალების(რიგდებოდა ჯურნალი „მხედარი“, „ბორბა“,
„ერთობა“); 6. ჯარისკაცთა თეატრები, რომლებიც დიდი მოწონებით სარგებლობდნენ
ჯარისკაცთა შორის; 7. კინემატოგრაფის არსებობა ჯარში, რისი საშუალებითაც
შთამომავლობას შემოენახა ისეთი დოკუმენტური კინო-მასალა, როგორიცაა: „26 მაისი“,
„გვარდიის დღე“, „დამფუძნებელი კრების გახსნა“, „ადერბეიჯანის ფრონტი“, „ბათუმის
საქართველოსთან შემოერთების ზეიმი“ და სხვ.

12
 განათლების რეფორმა ბოლომდე ვერ განხორციელდა, თუმცა, მისი ტემპი საკმაოდ
აჩქარებული იყო. რეფორმა 1923 წლამდე იყო გაწერილი, თანაც მისი განხორციელება
ხდებოდა უმძიმეს პოლიტიკურ და სოციალურ-ეკონომიკურ პირობებში, რაც ბუნებრივად
აფერხებდა მისი ყველა ასპექტის გადაჭრას. მიუხედავად ამისა, საქართველოს
დემოკრატიულ რესპუბლიკაში გატარებული რეფორმები მოვლენა იყო პოსტიმპერიულ
სივრცეში. დამოუკიდებელი საქართველოს სასკოლო და კულტურულ-საგანმანათლებლო
სისტემის ბევრი სეგმენტი საბჭოთა ხანაშიც შენარჩუნდა.საუკუნის წინათ გატარებული
განათლების რეფორმის ბევრი მონაპოვარი დღესაც მნიშვნელოვანი ფასეულობაა და
იმსახურებს ქართული სკოლისა და მთლიანად ქართული საზოგადოების ყურადღება

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სოციალურ-ეკონომიკური პოლიტიკა

1918-1921 წლებში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ხელისუფლებამ

მნიშვნელოვანი რეფორმები გაატარა სოცილურ-ეკონომიკურ სფეროში.

აგრარული რეფორმა

დამოუკიდებლობის პერიოდში ქვეყნის ეკონომიკის ძირითად მამოძრავებელ ძალას

აგრარული სექტორი წარმოადგენდა. საქართველო აღიქმებოდა, როგორც ტიპური
მიწათმოქმედებაზე დაფუძნებული ქვეყანა, უმთავრეს სიძლიერედ კი ღვინის დამზადების
მრავალწლიანი გამოცდილება მიიჩნეოდა. ამ რეპუტაციის მისაღებად და შესანარჩუნებლად
მთავრობამ დიდი ყურადღება მიაქცია აგრარული სექტორის რეფორმებს: აქამდე რუსეთისა
და ეკლესიის მფლობელობაში არსებული მამულები ქართული სახელმწიფოს საკუთრებად
იქცა. მოხდა კონფისკირება და ნაციონალიზება პლანტაციების, ტყეებისა და ვენახებისა,
რომელთაც ადრე აგრეთვე რუსი ჩინოვნიკების ყოფილი ოჯახები ფლობდნენ. განისაზღვრა
მიწის კერძო საკუთრებაში ფლობის მაქსიმალური მოცულობა, ხოლო თუ მიწის მოცულობა
აჭარბებდა დაწესებულ საზღვარს, ნამეტი არსებულ და დაშვებულ მოცულობას შორის
სახელმწიფოს მფლობელობაში გადადიოდა (მაგ. თუ კერძო პირი ფლობდა 1000 ჰექტარ
მიწას, სახელმწიფოს მიერ განსაზღვრული მაქსიმალური ოდენობა კი შეადგენდა 800
ჰექტარს, სახელმწიფოს უნდა გადასცემოდა სხვაობა, 200 ჰექტარი). ამ ჭარბი რაოდენობის
მიწის შემდეგში იჯარით აღება და დამუშავება შეეძლოთ გლეხებს, რომლებიც მცირე
ფართობის მიწას ფლობდნენ. სახელმწიფოს სურდა, შეძლებისდაგვარად დაებალანსებინა
ქვეყნის მოსახლეობის უფლებები მიწაზე და ყველა მეტნაკლებად თანაბარ სიტუაციაში
ჩაეყენებინა; თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ამ შეღავათმა გლეხებს მდგომარეობა დიდად ვერ
შეუმსუბუქა და მთავრობა იძულებული გახდა, სახელმწიფო საკუთრებაში გადასული მიწები
მიეყიდა და პირად საკუთრებაში გადაეცა მიწის მცირე ფართობის მქონე გლეხებისთვის.

აგრარული რეფორმის სწრაფი და წარმატებული გატარება ფაქტობრივად მთელი მემარცხენე

პოლიტიკური სპექტრის მთავარი მოთხოვნა იყო, მემარცხენე პარტიები კი მოქალაქეთა
დაახლოებით 95-96 %-ის მხარდაჭერით სარგებლობდნენ. აგრარული რეფორმა ჯერ კიდევ
ამიერკავკასიის კომისარიატმა წამოიწყო, თუმცა პოლიტიკური კატაკლიზმების გამო ვერ
განახორციელა. საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში რეფორმის ახალი ჩარჩო 1918
წელს შემუშავდა, 1919 წლის იანვრიდან კი მისი ხორცშესხმა დაიწყო. ის პირველ რიგში

13
გულისხმობდა სასოფლო-სამეურნეო მიწების აზომვა-აღირცხვასა და მაზრების მიხედვით
საკადასტრო სტატისტიკის შედგენას. მეორე ეტაპზე, რეფორმის დებულებაში
გათვალისწინებულ თითოეულ ოჯახზე კონკრეტული სასოფლო-სამეურნეო მიწის ზედა
მარჟაზე მეტი (რეგიონების მიხედვით 5-დან 11 ჰექტრამდე მერყეობდა) ქონება კერძო და
იურიდიულ პირებს ჩამოერთვა და მიწის ერთიან ფონდში ჩაირიცხა. 1918 წლისათვის
სასოფლო სამეურნეო მიწები საკუთრების მიხედვით სამ ძირითად ჯგუფად იყოფოდა:
საიმპერიო მამულები, რომლებსაც უშუალოდ მეფის მოხელეები განაგებდნენ; მეორე დიდი
ფონდი ეკლესიის საკუთრებას წარმოადგენდა; ასევე მნიშვნელოვანი ნაწილი სასოფლო
სამეურნეო მიწისა ეკუთვნოდა თავად-აზნაურობას. სახელმწიფომ ფაქტობრივად საიმპერიო
და საეკლესიო მიწების დიდი ნაწილის სრული ნაციონალიზაცია მოახდინა. კონკრეტულ
ზღვარს ზემოთ არსებული მიწები ჩამოართვეს მემამულეებსა და თავად-აზნაურობასაც.

1919 წლის მეორე ნახევრიდან დაიწყო ჩამორთმეული მიწებისაგან შემდგარი საერთო მიწის
ფონდის განაწილება გლეხებზე, რომლებიც მოსახლეობის 80%-ს შეადგენდნენ. აღსანიშნავია,
რომ 1918 წლისათვის მათი მხოლოდ 20% ფლობდა მეურნეობისათვის საკმარის მიწის
ნაკვეთებს. ბევრმა, აქამდე სრულიად უქონელმა გლეხმა სიმბოლურ ფასად მიიღო მიწის
ნაკვეთი, რომელიც სრულებით საკმარისი იყო მისი ოჯახის უზრუნველყოფისათვის.

ოპოზიციური მემარცხენე პარტიები აპროტესტებდნენ გლეხებისათვის თუნდაც მცირე

ფინანსური ვალდებულების დაწესებას და მოითხოვდნენ მიწის სრულიად უფასოდ
გადაცემას მათთვის, თუმცა მთავრობის პოზიციით, გლეხს მხოლოდ რეფორმის
საორგანიზაციო ხარჯებისათვის საჭირო აუცილებელი საფასური უნდა გადაეხადა.

ქართულ აგრარულ რეფორმას უცხოელებიც აკრიტიკებდნენ, მათ შორის ისინი (ევროპელი

სოციალ-დემოკრატები), რომლებიც მხარს უჭერდნენ საქართველოს სოციალ-დემოკრატიულ
მთავრობას, მაგრამ არასამართლიანად მიაჩნდათ მემამულეებისათვის მიწის უსასყიდლოდ
ჩამორთმევა. ქართული მემარჯვენე პარტიებიც გმობდნენ მიწის ამგვარ რეფორმას და
იცავდნენ მემამულეთა კერძო საკუთრების უფლებას.

სახალხო მეურნეობა

საქართველოს ახალგაზრდა რესპუბლიკა მძიმე ეკონომიკური პრობლემების წინაშე იდგა.

მსოფლიო ომმა მნიშვნელოვნად დააზარალა მისი მეურნეობა, ხოლო რუსეთთან და სხვა
ქვეყნებთან ჩამოყალიბებული ეკონომიკური კავშირების გაწყვეტამ მდგომარეობა უფრო
დაამძიმა. მოშლილი იყო მრეწველობა და ტრანსპორტი, განსაკუთრებით ჭირდა სურსათი.
დამოუკიდებელი სახელმწიფოს მშენებლობის პროცესში არსებობდა სხვა მრავალი
სერიოზული პრობლემა: დაცარიელებული ხაზინა, გაჩანაგებული სოფლის მეურნეობა,
დაქვეითებული საშინაო და საგარეო ვაჭრობა, გარესამყაროსაგან იზოლაცია, ენერგეტიკული
კრიზისი, უმუშევრობა, ინფლაცია, სპეკულაცია, რუსეთის მიერ დამკვიდრებული
ეკონომიკის მართვის სისტემებისა და ჩამორჩენილი ეკონომიკური აზროვნების
გადმონაშთები, გარდა ამისა, ხელისუფლებას დამოუკიდებლობის გამოცხადების
დროისათვის არ გააჩნდა არავითარი თანხები მყარ ვალუტაში. საჭირო იყო ეროვნულ-
სახელმწიფოებრივი მშენებლობის დაწყება, თვისობრივად ახლებური ტიპის პოლიტიკური,

14
სოციალური და ეკონომიკური სისტემის ფორმირება. აუცილებელი იყო დამოუკიდებლობის
შენარჩუნება-განმტკიცება, რისთვისაც მტკიცე ეკონომიკური ბერკეტები იყო საჭირო.

საქართველოს ეკონომიკაში რეფორმების განხორციელების სტრატეგიულ მიმართულებად

განისაზღვრა: ფინანსური მეურნეობის მოწესრიგება, დამოუკიდებელი ფულადი და საბაჟო
სისტემის შექმნა და მათ შორის, საკუთარი ფულის მოჭრა; სახელმწიფო კონტროლის
ჩამოყალიბება; რიგი პროდუქტების მიმოქცევაზე სახელმწიფო მონოპოლიის გამოცხადება;
აგრარული რეფორმის სრულყოფილად ჩატარება და სხვ. მანამდე კი, ვიდრე ეს რთული საქმე
მოგვარდებოდა, მთავრობა ყველა ზომას მიმართავდა შიდა და საგარეო სესხების
მოსაზიდად. დამოუკიდებლობის გამოცხადების პირველივე დღიდან საქართველოს
მთავრობას უმწვავესი ფინანსური საკითხი უნდა გადაეწყვიტა. სახელმწიფოებრიობის
დაცვისათვის ქვეყანას ესაჭიროებოდა საკუთარი ფინანსური და მთლიანობაში სწორი
ეკონომიკური პოლიტიკის წარმართვა.

მანამდე ქვეყანაში არ არსებობდა ბიუჯეტის ცნება, რადგან მეფის რუსეთში სხვანაირი

მოწყობა და გადასახადები იყო. საქართველოშიც არ არსებობდა გადასახადები იმ
მოცულობით და, რეალურად, ქვეყანა ნედლეულის ხარჯზე ცხოვრობდა. ეს ნედლეული იყო
ნავთობი, რომლიც შირაქის ველზე მოიპოვებოდა, „შავი ქვა“ - ასე უწოდებდნენ მაშინ
მარგანეცს, თამბაქოს ნედლეული, აბრეშუმის პარკი და მატყლი. პირველი, რაც
ხელისუფლებამ გააკეთა - გამოაცხადა სახელმწიფო მონოპოლიები. მაგალითად, თუ მანამდე
იყო 250 საწარმო, რომელიც ჭიათურაში მუშაობდა, მათი რაოდენობა მკვეთრად შემცირდა,
რადგან მსოფლიო ბაზარზე „შავი ქვის“ ფასმა მკვეთრად დაიწია და კომპანიები მძიმე
მდგომარეობაში აღმოჩდნენ. ხელისუფლებამ გადაწყვიტა ეს სფერო შემოსავლის წყარო
გამხდარიყო და ამ დარგში სახელმწიფო მონოპოლია გამოცხადდა.

1919 წლის 12 მარტს გაიხსნა დამფუძნებელი კრების პირველი სხდომა, 14 მარტის სხდომაზე
კი განიხილეს ეკონომიკის განვითარების გარკვეული შედეგები , განვლილ პერიოდში 1
იანვრამდე (7 თვეში) ხაზინის შემოსავალმა - 96.158.000, ხარჯებმა - 342.244.000, ხოლო
დეფიციტმა კი 246.086.000 მანეთი შეადგინა. იმპორტი - 140.929.260, ექსპორტი 87.494.105
მანეთის ტოლი იყო, ანუ იმპორტი აღემატებოდა ექსპორტს 53.495.085 მანეთით. ქვეყანა
განსაკუთრებით პურისა და შაქრის იმპორტს საჭიროებდა. ქვეყნის განვითარებისათვის
საჭირო იყო სახელმწიფო ხაზინის შევსება, მანეთის კურსიც ეცემოდა, ქვეყნისთვის
აუცილებელი იყო ისეთი სისტემის შექმნა, რომელიც გადასახადების აკრეფას
მოაწესრიგებდა.

სოციალ-დემოკრატიული ხელისუფლება თვლიდა, რომ წარმოების კოლექტიურ და კერძო

ფორმებს შორის არც ერთს არ უნდა მიეცეს უპირატესობა, იგი ცხოვრებამ უნდა
განსაზღვროს. ეკონომიკური პოლიტიკა ისე უნდა წარიმართოს, რომ წარმოების არც ერთი
დარგი არ უნდა ~გაბატონდეს მეორეზე“. ყველა მათგანმა თავისუფალი რეჟიმის პირობებში
უნდა იფუნქციონიროს. ამ პრინციპებზე დაარსდა მომარაგების სამინისტრო, რომელსაც
ეკონომიკური ცხოვრება უნდა მოეწესრიგებინა. ქვეყნის ბუნებრივი სიმდიდრის ხალხის
საკეთილდღეოდ გამოყენების მიზნით მთავრობამ საჭიროდ ჩათვალა: ყოველგვარი
მადნეულის სახელმწიფო საკუთრებად აღიარება და შესაბამისი კანონპროექტის წარდგენა

15
ეროვნულ საბჭოში; სახელმწიფო კონტროლის დაწესება საზღვარგარეთ ნედლი მასალის
გატანაზე; სოციალური კანონმდებლობის განვითარება და მუშათა კლასის მდგომარეობის
გაუმჯობესებისათვის ხელშეწყობა; სათანადო ზომების მიღება სურსათით ხალხის
უზრუნველსაყოფად. სასურსათო პოლიტიკაში მნიშვნელოვანი იყო 1919 წლის აპრილის
დასაწყისში შემდგარი მოლაპარაკებები საქართველოს მთავრობასა და მოკავშირეებს შორის
იაფი პურის შემოტანის თაობაზე. შეთანხმების შედეგად ამერიკასა და ინგლისს
რეგულარულად უნდა მიეწოდებინა იაფი პური საქართველოსათვის. მთავრობის პოზიციით,
ჯანსაღი ფინანსური მეურნეობა უცხოეთიდან ექსპორტ- იმპორტის საკითხების
მოწესრიგებას და მეწარმეობრივი ძალების განვითარებას მოითხოვდა. ამ მიზნით, მთავრობა
ითვალისწინებდა ფართო ასპარეზის გახსნას კერძო ინიციატივებისათვის როგორც
წარმოების, ისე მიმოქცევის სფეროში, ხოლო სპეკულაციის წინააღმდეგ განსაკუთრებული
ზომების მიღების უზრუნველყოფას; ხელშეწყობას ინტენსიური მეურნეობის
განვითარებისათვის სოფლად, ახალი წარმოებრივი ძალების შექმნას. ეკონომიკური და
ფინანსური პოლიტიკა მეზობელი ქვეყნების გამოცდილების გათვალისწინებითაც
წარიმართებოდა. მთავრობა ასევე მხარდაჭერას ჰპირდებოდა კოოპერატიულ
საზოგადოებებს, შრომის ინტერესების დაცვას, შრომის მწარმოებლურობის გაზრდას.
შემოსავლების დამატებითი წყაროების ძიების გზად, ზოგიერთ საქონლის ექსპორტზე
სახელმწიფო მონოპოლიის დაწესება ჩაითვალა, რათა მოგების მეტი ნაწილი შესულიყო
სახელმწიფო ხაზინაში. ფინანსური სტაბილიზების მიღწევის მიზნით, 1919 წელს
ეტაპობრივად გამოცხადდა შავი ქვის (2 აგვისტოს), ფოთლოვანი თამბაქოს (24 ოქტომბერს),
მატყლის, აბრეშუმის პარკის (ძაფის და ყაჭის) ექსპორტზე სახელმწიფო მონოპოლია, თუმცა,
მძიმე სოციალ-ეკონომიკურ და პოლიტიკურ სიტუაციაში მყოფი ქვეყნისათვის ნაკლებად
შესაძლებელი იყო ასეთი არასაბაზრო მექანიზმებით წარმატებების მიღწევა, მით უმეტეს,
რომ ქვეყანას ასეთი მონოპოლიის განხორციელებისათვის აუცილებელი სახსრები არ
გააჩნდა. საქართველოს პარლამენტის 1918 წლის 12 ნოემბრის კანონით „სათამაშო
ქაღალდისათვის სახელმწიფო მონოპოლიის დაწესებისა“, ქვეყნის ტერიტორიაზე „სათამაშო
ქაღალდის“ დამზადებაზე გამოცხადდა სახელმწიფო მონოპოლია. 14 1918 წლის 29 ნოემბერს
საქართველოს პარლამენტმა მიიღო კანონი „სამკურნალო მადნეულ აბანოებისა, წყლებისა და
ტალახების სახელმწიფო კუთვნილებად გამოცხადებისა“.

1918 წლის 28 მაისს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის სხდომაზე

გადაწყდა საქართველოს ეროვნული ბანკის დაარსება, რომელსაც მიენიჭებოდა საემისიო
უფლება. ბანკის წესდების განხილვის დასრულების შემდეგ, დამფუძნებელი კრების 1919
წლის 11 ნოემბრის სხდომაზე იმსჯელეს “საქართველოს ბანკის დაარსების შესახებ”
წარდგენილი დეკრეტის პროექტზე. დოკუმენტმა კანონის ძალა 1919 წლის 31 დეკემბერს
მიიღო. პარალელურად, საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში ვითარდებოდა კერძო
კომერციული საბანკო სტრუქტურები, რისი დამადასტურებელიცაა ის ფაქტი, რომ 1918-1920
წლებში დაარსდა შემდეგი ბანკები: ცენტრალური სავაჭრო-სამრეწველო ბანკი (ძირითადი
თანხით 30 მლნ მან, 1920 წელი); საქართველოს კოოპერატიული ბანკი (ძირითადი თანხით
14.600 ათასი მან, 1920 წელი); ევროპა-კავკასიის ბანკი (ძირითადი თანხით 6 მლნ მან, 1918
წელი) ფოთის ქართული ბანკი (ძირითადი თანხით 30 მლნ მან, 1920 წელი) და ჭიათურის

16
ბანკი (ძირითადი თანხით 360 ათ. მან, 1920 წელი). გარდა ამისა, 1919 წლიდან მოქმედებდა
იტალო-კავკასიის ბანკი (ძირითადი თანხა 40 მლნ იტალიური ლირა), რომელიც ხელს
უწყობდა დემოკრატიული საქართველოს ევროპის ქვეყნებთან ურთიერთობების
განვითარებას .

მნიშვნელოვანი რეფორმა, რომლის განხორციელებაც დაიწყო, ფულის რეფორმა იყო. ქვეყნის

ბიუჯეტში არ იყო ფული, რის გამოც ბიუჯეტის დაფინანსება ემისიის მეშვეობით ხდებოდა.
ამავე დროს, არ არსებობდა ფულის ნიშანიც. ეს ფულის ნიშანი საიდანღაც უნდა მოსულიყო -
რუსეთის ბანკს ჰყავდა წარმომადგენლობა - ეს იყო თბილისის კანტორა, რომელიც შემდეგ
საქართველოს სახელმწიფო ბანკის ჩამოყალიბებას დაედო საფუძვლად. ამ პერიოდში ძალიან
დიდ როლს თანაშობდა ფინანსთა სამინისტრო, რადგან ისეთი ტიპის ქვეყნებში, როგორიც
იყო რუსეთი და საქართველო, სწორედ ფინანსთა სამინისტრო განსაზღვრავდა, თუ როგორი
პოლიტიკა უნდა განეხორციელებინა ბანკს. საქართველოს პირველი ფინანსთა მინისტრი იყო
გიორგი ჟურული. შემდეგ - კონსტანტინე კანდელაკი . სწორედ ჟურულისა და კანდელაკის
დამსახურება იყო, რომ როდესაც საუბრობდნენ საბანკო სისტემაზე, სახელმწიფო ბანკზე,
მათი წინადადება იყო, საფუძვლად აღებულიყო არა რუსული მაგალითი, სადაც ბანკი
ფინანსთა სამინისტროს მმართველობის ქვეშ ფუნქციონირებდა, არამედ ყოფილიყო
სახელმწიფო ბანკი, რომელიც იქნებოდა დამოუკიდებელი და ანგარიშვალდებული
პარლამენტის წინაშე; ხოლო ფინანსთა სამინისტროს არ უნდა ჰქონოდა უფლება ეროვნული
ბანკისაგან ესესხა ფული. საუკუნის წინ ეს იყო გაბედული და პროგრესული ნაბიჯი,
რომელიც საქართველოში გადაიდგა. თუმცა, პრობლემა მაინც არსებობდა. პრობლემა იყო ის,
რომ სახელმწიფოს არ ჰქონდა შემოსავალი. იმ პერიოდში საქართველოს თვეში დაახლოებით
80 მილიონი მაშინდელი მანეთი სჭირდებოდა, რომლის რესურსი არ არსებობდა, ამიტომ
ჯერ დაიწყეს ამიერკავკასიის ბონების გამოშვება, მაგრამ შემდეგ, როდესაც სომხეთმა და
აზერბაიჯანმა უარი განაცხადა ამ ფულის მომსახურებაზე, დაიწყო საუბარი იმაზე, რომ
გამოეშვათ ქართული ვალუტა. თუმცა, ხელისუფლებამ ვერ მოასწრო ეროვნული ვალუტის
გამოშვება და შემოღებული იქნა დროებითი ვალუტა , რომელსაც ბონი ერქვა. სამწუხაროდ,
ბიუჯეტის დაფინანსება ემისიით ხდებოდა. თუ მანამდე ერთი ფუნტი სტერლინგი 14 მანეთი
ღირდა, შემდეგ 5000 მანეთზე მეტი გახდა . ამასთან, ფასებიც იზრდებოდა, მაღალი იყო
ინფლაცია.

1918 წლის 30 აგვისტოს ეროვნულმა საბჭომ მიიღო კანონი ”საბაჟო დაწესებულებათა

მოწყობის შესახებ“ . აღნიშნული კანონის თანახმად, საქართველოს ტერიტორიაზე გაუქმდა
ყველა საბაჟო დაწესებულება, რომელიც რუსეთმა დააარსა, საერთოდ 14 საბაჟო
დაწესებულება. აღნიშნული საბაჟოების მუშა-მოსამსახურეები განთავისუფლდნენ. ზემოთ
ხსენებული 14 საბაჟოს ნაცვლად, საქართველოს ტერიტორიაზე დაარსდა 19 საბაჟო,
რომელთაც განაგებდა ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტრო მთავარი საბაჟოს
მეშვეობით. ქართული საბაჟოების მუშაობის ანალიზის შედეგად ირკვევა, რომ ყველაზე მეტი
იმპორტული საქონელი შემოტანილია რუსეთიდან, აზერბაიჯანიდან, ოსმალეთიდან,
ინგლისიდან, ამერიკიდან, იტალიიდან, სომხეთიდან და სხვ. საქართველოდან ყველაზე
მეტი საქონლის ექსპორტი განხორციელებულია აზერბაიჯანში, სომხეთში, რუსეთში,
იტალიაში, ოსმალეთში, ინგლისში და ა. შ.

17
კონტროლის პალატა და სტატისტიკური სამსახური

ყოველ ქვეყანაში უნდა არსებობდეს სპეციალური სტატისტიკური სამსახური, ასეთი

მოთხოვნა, ბუნებრივია, გაჩნდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის
დაარსებისთანავე. სტატისტიკური სამსახურის დაარსებაზე მსჯელობა დაიწყო 1918 წლის 5
ნოემბრიდან საქართველოს პარლამენტში, კერძოდ, მას შემდეგ, რაც დაიწყო კანონპროექტის
”აგრარულ რეფორმასთან დაკავშირებული სტატისტიკის შედგენის” შესახებ განხილვა.
კანონპროექტი პირველი მოსმენით მიიღეს. საბოლოოდ კი 15 ნოემბერს პარლამენტმა მიიღო
კანონი, რომლის მიხედვითაც მიწათმოქმედების სამინისტროსთან დაარსდა სტატისტიკის
დროებითი ბიურო, შემდგომი ნაბიჯი სტატისტიკური ორგანოს უფრო მაღალ რანგში აყვანის
მიზნით განხორციელდა 1919 წლის 25 ივლისს, მას შემდეგ, რაც საქართველოს
დამფუძნებელმა კრებამ მიიღო კანონი “ცენტრალური სასტატისტიკო კომიტეტის
დაარსების” შესახებ. კონტროლის პალატა და სტაისტიკის სამსახური დამოუკიდებელი
სტრუქტურა უნდა ყოფილიყო, რომელიც ქვეყანაში მიმდინარე პროცესების ანალიზს
გააკეთებდა.

აუდიტის სამსახურის პირველი, მთავარი კონტროლიორი იყო ფილიპე გოგიჩაიშვილი. ის

თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ერთ-ერთი დამფუძნებელი, განათლებული და
ეროვნული ცნობიერების ადამიანი იყო. მას ჰქონდა ფინანსურ-ეკონომიკურ სფეროში
უდიდესი გამოცდილება.

ვაჭრობა

ეკონომიკური წინსვლისთვის მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენდა შავი ზღვის პორტები,

რამდენადაც მათი საშუალებით ხდებოდა სავაჭრო კავშირის დამყარება ევროპისა და აზიის
რეგიონებს შორის. შესაძლებელი იქნებოდა თავისუფალი ვაჭრობის განვითარება
სომხეთთან, აზერბაიჯანთან და შუა აზიასთან, რომელთა ბაზრის ჯამური სიდიდეც
საქართველოს ეკონომიკისთვის დიდ პოტენციალს წარმოადგენდა. ამ პერიოდისათვის
ბათუმის პორტი ბრიტანეთის კონტროლის ქვეშ იმყოფებოდა. შესაბამისად, მთავრობამ
მიზნად დაისახა და მოახერხა კიდეც მათი „გათავისუფლება“, რათა თავად,
დამოუკიდებლად შეძლებოდა ქართული პორტების კონტროლი და, რაღა თქმა უნდა,
შესაბამისი ეკონომიკური სარგებლის მიღება. ინფლაცია

საქართველოს პირველ დამოუკიდებელ რესპუბლიკას რთული მაკროეკონომიკური გარემო

ხვდა წილად. პირველი მსოფლიო ომის შედეგად მიღებულმა გლობალურმა კრიზისმა,
რუსეთთან სავაჭრო ურთიერთობის შეწყვეტამ და ახალი პარტნიორების არარსებობამ ქვეყანა
ეკონომიკურ კოლაფსამდე მიიყვანა. პროდუქტები, რომლებზეც მოდიოდა ექსპორტის
უმეტესი წილი (ღვინო, ხილი, მანგანუმი...), ვეღარ გადიოდა საზღვარგარეთის ბაზრებზე და
სახელმწიფოშივე რჩებოდა. ასევე, შეინიშნებოდა მუდმივი დისბალანსი მთავრობის
დანახარჯებსა და მის გადახდისუნარიანობას შორის. ყველაფერმა ამან საქართველო
სწრაფადმზარდ ინფლაციამდე მიიყვანა. 1919 წლისთვის ქვეყანაში ერთდროულად 4
ვალუტა ფუნქციონირებდა (ნიკოლოზის და კერენსკის რუბლი, ტრანსკავკასიური და
ქართული ბონდი). 1918 წლისთვის 1 ფუნტს ნიკოლოზის 40 რუბლი უტოლდებოდა, 1919

18
წლისთვის - 700. მცირე ხნის შემდეგ, 1920 წლის თებერვალში, მაჩვენებელმა 1,000 რუბლს
მიაღწია, იმავე წლის დეკემბერს კი 18,000-მდე გაიზარდა3 (იხ. დიაგრამა 1). 1919 წელს
სახელმწიფო უშვებდა ბანკნოტებს 50 კაპიკიდან 500 რუბლამდე, 1921 წლისთვის კი ყველაზე
გავრცელებული 50,000 და 100,000 რუბლის კუპიურები გახდა. მიუხედავად ადგილობრივი
ბანკების მხრიდან ძლიერი წინააღმდეგობისა, სახელმწიფო პრობლემის აღმოფხვრას ფულის
დაბეჭდვით ცდილობდა, რაც კიდევ უფრო ამძაფრებდა შექმნილ სიტუაციას.

მეტალურგია

საქართველოში საკმაოდ განვითარებული იყო აგრეთვე, მანგანუმის ინდუსტრია ჭიათურაში.

ევროპის მეტალურგიისთვის, რომელიც მსოფლიოს მე-20 საუკუნის დასაწყისში მანგანუმის
ჯამური რაოდენობის 70%-ს აწვდიდა, საქართველო მანგანუმის ძირითადი მომმარაგებელი
იყო. თუმცა, 1913-1919 წლებში ჭიათურაში მანგანუმის ინდუსტრიაში დასაქმებულების
რაოდენობა 3,500-დან 250-მდე, მანგანუმის წარმოება კი 87%-ით შემცირდა4 . მდგომარეობის
ამ დონეზე გაუარესება ძირითადად გამოიწვია პირველმა მსოფლიო ომმა, რომელსაც
დაერთო მანგანუმის ექსპორტში ბრაზილიისა და ინდოეთის მხრიდან კონკურენცია.
შრომითი რეგულაციები საზოგადოების პროდუქტიულობის ამაღლებისა და შრომის
წასახალისებლად დაწესდა 8-საათიანი სამუშაო დღე, ინდუსტრიულ და აგრარულ სექტორში
დასაქმებულებისთვის, რომლებიც ქვეყნის სამუშაო ძალის უმრავლესობას შეადგენდნენ,
მხოლოდ გამოუვალ სიტუაციებში შეიძლებოდა დაევალებინათ დამატებითი საათების
განმავლობაში მუშაობა და ამ დროს ორმაგი ანაზღაურების მიღების უფლება ჰქონდათ.
აიკრძალა ბავშვების შრომა და ქალების მუშაობა საღამოს / ღამის საათებში. ყველა მომუშავეს
ჰქონდა უფლება, მიეღო ერთი ანაზღაურებადი შვებულება წელიწადში. დაწესდა
მინიმალური ხელფასის დონე. სახელმწიფო მოსახლეობას უმუშევრობისა და
ჯანმრთელობის დაზღვევას სთავაზობდა. ასევე, დასაქმებულებს მიეცათ გაფიცვის უფლება,
რომელიც ცარიზმის დროს, (1801-1917 წწ.), ჩამორთმეული ჰქონდათ და რომელიც
მოგვიანებით სოციალიზმმაც უარყო. მნიშვნელოვანია, რომ სახელმწიფოს სურდა,
სათანადოდ დაეფასებინა დამსახურებული მოქალაქეები, რისთვისაც ყოფილ სამხედრო
მოღვაწეებს გარანტირებულ სამსახურს ჰპირდებოდა, რიგითი მოქალაქეებისთვის კი
სამუშაო გამოცდილების მიხედვით განისაზღვრებოდა კომპენსაციის დონე.

ამრიგად, მიუხედავად არსებული მძიმე მდგომარეობისა, სახელმწიფოს ჩამოყალიბების

პირველი პერიოდის სირთულეები მთლიანობაში დაძლეული იქნა. 1920 წლის ბოლოსათვის
რესპუბლიკაში უკვე აშკარად შეიმჩნევა ეკონომიკური და პოლიტიკური სტაბილიზაციის
ნიშნები. საქართველოს დაუბრუნდა ბათუმის ოლქი, რომელიც მსოფლიო ომში თურქეთის
დამარცხების შემდეგ ერთ ხანს ინგლისელებს ჰქონდათ დაკავებული. აღმავლობას იწყებს
მეცნიერება და კულტურა. საქართველოს ეკონომიკას არ დასცალდა საბოლოდ
ჩამოყალიბებულიყო. რომ არა ხელახალი ოკუპაცია ქვეყანა შეძლებდა ეკონომიკური
თვალსაზრისით მყარად მოეკიდა ფეხი, როგორც ქვეყნის შეგნით, ასევე ევროპის ასპარეზზე.

19
დამატებითი მასალა :
ბათუმის კონფერენცია და დამოუკიდებლობის გამოცხადების აუცილებლობა

mas Semdeg, rac 1918 wlis mart-aprilSi saqarTvelos teritoriebis okupacia

moaxdines, osmalebma imaze meti waiRes, rasac brest-litovskis zavi iTvaliswinebda
da amjerad, am, faqtobrivad dakavebuli teritoriebis dakanonebas cdilobdnen. 7
maisis `saqarTvelo~ aqveynebda werils _ `osmaleT-saqarTvelos damokidebulebis
gamo~, sadac movlenebi erovnul-demokratiuli partiis poziciidan iyo Sefasebuli.
werilSi aRwerili iyo osmaleTidan baTumis konferenciaze momavali gemis ekipaJis
Semadgenloba da ekipaJis wevrTa damokidebuleba kavkasiis politikur mowyobaze.
rodesac 1 (14) aprils amierkavkasiis sazavo delegacia mTavrobam ukan, TbilisSi
gamoiwvia, trapizonSi darCnen daRestan-CeCneTis delegatebi (tapa Cermoevi da
haidar bammatovi), darCnen amierkavkasiis sazavo delegaciis zogierTi
warmomadgenlebic: kerZod, mahmadianTa komitetis wevrebi mamed gajinski da
axmed pepinovi da saqarTvelos erovnuli sabWos prezidiumis wevri _ grigol veSapeli.
darCenilTa mizani iyo, rom xeli SeewyoT osmaleTsa da kavkasiis qveynebs Soris
keTilmegobruli urTierTobis aRdgenisaTvis. delegatebma icodnen, rom trapizonSi
DdRe-dReze unda mosuliyo osmaleTis generalisimusi da samxedro ministri enver-
faSa, romelic `axalgazrda osmalebis~ politikis gamtarebeli iyo da amave dros axlos
idga germaniis imperiis mmarTvel wreebTan.
delegaciis TbilisSi gamomgzavrebidan 2 dRis Semdeg, marTlac movida enver-
faSa trapizonSi. mas Tan mohyvnen germaneli samxedroebi, general ciegtis
meTaurobiT, romelic adre makenzenis Stabs xelmZRvanelobda, envers baTumSi
specialurad mohyavda sulTnis biZaSvili omar faruqi, romelsac qobuleTeli qarTveli
deda hyavda.
imisaTvis, rom mivxvdeT ra diplomatiuri Canafiqri hqonda didi TurqeTis
aRdgenaze meocnebe envers, gavixsenoT misi biografiis Strixebi: enver faSa _
cnobili Turqi sardali, panTurqizmis ideis erTguli, moZraoba `axalgazrda Turqebis~
erT-erTi lideri iyo; daibada 1883 wels, stambulSi, xelmokle Turqul ojaxSi. Zlieri
xasiaTis, dauzogavic da gulCvilic, masiuri mkvlelobebis organizatoric da bavSvebisa
da cxovelebis moyvarulic, _ ase axasiaTeben mas Tanamedroveni. werda leqsebs,
ambobda: `sikvdils daveniZlave, rom ver damamarcxebso~. I msoflio omis dros
osmaleTs ara sulTani, aramed praqtikulad triumvirati marTavda _ enver-faSas,
talaat-faSas da jemal-faSas saxiT. aqedan ki, mTavari roli envers hqonda. is iyo
Tavdacvis ministri da mTavarsardlis moadgile (mTavarsardlad formalurad sulTani
iTvleboda), gamodioda `didi Turanis~ Seqmnis ideiT da am miznis ganxorcielebas
germaniasTan kavSiriT gegmavda.
1918 wlis martSi misi miTiTebiT SemoiWra osmaluri jari saqarTveloSi, surda
mTeli amierkavkasiis SeerTeba osmaleTTan, ramac misi mokavSire germania
SeaSfoTa da mis sawinaaRmdegod ganawyo. germanias misma qmedebamac
gadaawyvitina saqarTvelos xsna osmaluri agresiisagan. enver-faSa upirispirdeboda

20
qemal-faSas (aTa-Turqs), mas panTurqizmis ideiT osmaleTis imperiis aRdgena
surda, aTa-Turqi ki demokratiuli TurqeTis respublikis Seqmnis momxre iyo. enver-
faSas kavSiri hqonda leninTan (iseve, rogorc aTa-Turqs), Cavida ruseTSi, surda
Tavisi miznebisaTvis ruseTis gamoyeneba, magram mixvda, rom lenini Tavad
apirebda mis gamoyenebas, gaipara tajikeTSi da SeuerTda iq mimdinare
antisabWoTa ajanyebas, dainiSna armiis mTavarsardlad. ruseTis Cekam, feliqs
ZerJinskis uSualo brZanebiT, gankarguleba gasca mis mokvlaze. igi mokles 1922
wels wiTelma komandirebma akofo (iakob) melkugovma da georgi agabekovma.
erTi versiiT, es mkvleloba somxurma organizaciam daukveTa, romelmac TurqeTSi
somexTa genocidisaTvis SurisZieba dagegma da Seadgina damnaSave Turqebis sia.
am siis saTaveSi enver-faSa iyo. rogorc vTqviT, swored enver-faSam moawyo
saqarTvelos mTeli rigi raionebis okupacia 1918 wels. da ai, es enver faSa
moeSureboda baTumSi da specialurad Sekriba gemis ekipaJi, raTa sakuTari
politikuri miznis ganxorcielebaSi gamoeyenebina. Tavad ganucxada mgzavrebs,
gemiT gavemgzavroT, ufro meti dro dagvrCeba sasaubrodo. masTan erTad baTumSi
wamovidnen osmaluri armiis cnobili meTaurebi _ vexib-faSa da rauf-bei.
aqve SevniSnavT, rom delegaciaSi maTi yofna bevr mkvlevars ara aqvs
dasaxelebuli. magaliTad, mkvlevari malxaz sioriZe CamoTvlis baTumis
konferenciaze osmaluri delegaciis wevrebs. miuTiTebs wyaros da am CamonaTvalSi
ar Sevida arc enver-faSa, arc rauf-bei, arc germaneli generali ciegti, arc omar faruqi.
vfiqrob, gazeT`saqarTvelos~ informacia ar iqneba uzusto, radgan osmaluri gemis
ekipaJTa Soris imyofeboda erovnul-demokrati grigol veSapeli, rogorc movlenebSi
CarTuli aqtiuri figura da gamoricxuli ar aris, rom mas miewodebina cnoba
gazeTisaTvis.
gazeTSi dasaxelebuli Turqi delegatebi _ panTurqistebi da saqarTvelos mtrebi
iyvnen. noe ramiSvilis cnobili depeSebidan, romelic 1918 wlis maisis bolo dRes aris
gagzavnili foTidan TbilisSi da aRwers osmaleTis delegaciasTan mimdinare mZime
molaparakebebs, vexib-faSa ramiSvils gaqnil politikosad hyavs miCneuli.
akaki Cxenkelis noe Jordaniasadmi gagzavnil werilebSic es Turqi sardlebi kargad arian
daxasiaTebulni. am adamianebma gemze molaparakebebi gamarTes rogorc Crdilo kavkasiel, aseve
amierkavkasiis mTavrobaSi Semaval azerbaijanel delegatebTan, romelTac isedac proosmaluri orientacia
hqondaT, maTi TandaswrebiT isaubres saqarTvelos warmomadgenelTan, erovnuli sabWos prezidiumisa
da erovnul-demokratiuli partiis wevr grigol veSapelTan.
Tu gazeT `saqarTvelos~ korespondencias ukritikod miviRebT, `sami dRis ganmavlobaSi
delegacias sruli SeZleba hqonda naTlad gaerkvia is keTilismsurveli Sexeduleba, romelic aqvs osmaleTis
mTavrobas kavkasiis erTa mimarT~, magram osmaleTis maSindeli `keTilismsurveloba~, ra Tqma unda,
fantazia ufro iyo, vidre realoba. kerZod, grigol veSapelTan molaparakebis dros, romelic mTiel da TaTari
(ase uwodebda maT gazeTi) delegatebis TandaswrebiT xdeboda, enver-faSam gadaWriT ganacxada, rom
mas da mTeli osmaleTis mTavrobas, romelic germaniasTan SeTanxmebiT moqmedebda kavkasiaSi,
araviTari agresiuli miznebi ar hqonda saqarTvelos teritoriebze, Tu brest-litovskis xelSekruleba iqneboda
Sesrulebuli.
enver-faSam isic ganacxada, rom is da mTeli osmaleTis mTavroba momxrea saqarTvelos
saxelmwifos da mTavrobis aRdgenisao. savsebiT enver-faSas saubari SemdegSi iqneba dabeWdili Cvens
gazeTSio. erTi, rom es saubari gazeT `saqarTveloSi~ aRar dabeWdila, meore is, rom enver-faSa iyo

21
swored im 72- saaTiani ultimatumis avtori, ramac tragikuli viTareba Seqmna qarTul politikaSi da
saqarTvelo 1918 wlis 23-25 maiss yofna-aryofnis zRurblze Seagdo. rom ara germania, ufro sworad,
qarTveli politikosebis mier germaniis gamoyeneba am urTules xanaSi, am movlenis Sedegebi iseTive
iqneboda, rogorc amave periodis somxeTis movlenebi iyo. mesamec is, rom gazeTi `saqarTveloc~ da
enver-faSasTan molaparakebis qarTveli subieqti _ erovnul-demokrati grigol veSapeli amaod amtyunebda
evgeni gegeWkors, miiCnevda, rom gegeWkoris Seurigebeli pozicia osmaleTis mimarT mcdari iyo da igi
safrTxeSi agdebda mTeli kavkasiis xalxebs, umTavresad ki _ saqarTvelos. am SemTxvevaSi ara
gegeWkori, aramed veSapeli da misi partiis organo cdeboda, osmalebi Tavisi miznebis diplomatiurad
miRwevas lamobdnen da qarTveli politikosis dajerebas cdilobdnen. cbierma enverma ekipaJis wevrebs 3
radiograma gamoagzavnina TbilisSi, ori mTavrobis saxelze _ TaTrebis da mTielebis, mesame ki erovnuli
sabWos saxelze Tavad veSapels daawerina. radgan baTumis radiosadguri omis dros gafuWda, gemidan
Tbiliss veRar gadmosces es depeSebi, enveris brZanebiT samive telegrama konstantinopolis mZlavr
sadgurs gadasces, raTa mas pirdapir gadaeca TbilisSi.
grigol veSapelis teqsti frangulad iyo dawerili da misi qarTuli Targmani aseTi iyo: `Tbilisi,
saqarTvelos erovnul sabWos, osmaleTis saxelmwifos pasuxismgebeli warmomadgeneli guliT
mondomilia, rom aRadginos megobruli ganwyobileba qarTvelebTan, magram mTavrobis axlandeli
politika cud beds uqadis saqarTvelos. saWiroa dauyonebliv zavis Camogdeba osmaleTTan.~
osmaleTisTvis `sasurveli zavi~ ki, brestis zaviT gaTvaliswinebul sxva, istoriulad qarTul teritoriebTan
erTad, aWaris xelaxla dakargvas moaswavebda.
ra Tqma unda, amierkavkasiis mTvrobis qarTvel wevrebs da arc saqarTvelos erovnul sabWos
maSin gazeTisa da cnobili erovnul-demokratis _ veSapelis pozicia ar gauziarebia.
miuxedavad imisa, rom mTavrobis wevrTa da veSapelisa da misi partiis poziciis
mowinaaRmdegeTa politika ufro met riskebsa da saqarTvelosTvis saxifaTo gadawyvetilebas
warmoadgenda, maT mainc ar miiRes enver-faSas ultimatumebi calmxrivad, mokavSire didi
saxelmwifos, am SemTxvevaSi germaniis rCevisa da garantiebis gareSe. rac Seexeba veSapels, is ar iyo
mtkice politikuri Sexedulebebis mqone, xSirad icvlida poziciebs, rac uneburad misi Tanamedrove social-
demokrati grigol lorTqifaniZis Sefasebas gvaxsenebs: qarTvelebis daxasiaTebisas is sxva uaryofiT da
dadebiT TvisebebTan erTad ambobda, rom `Cven varT eri _ poeti yvelgan~. amaSi lorTqifaniZe ar
gulisxmobda imas, rom poetebi varT da es cudia, aramed im zedmet emociurobas, romelic qarTul
politikas axasiaTebs da ar uxdeba. veSapeli iyo namdvili patrioti, misi publicistika XX saukunis 10-iani
wlebis erovnul-demokratiul presaSi gamoirCeva simwvaviT, obieqturobiT da swori politikuri xedviT.
Tumca emigraciaSi man is xedva mTlianad Secvala, daiWira prorusuli orientacia, gamosca sakuTari
gazeTi, sadac saqarTvelos damoukideblobas ewinaaRmdegeboda da mis momavals mxolod ruseTTan
kavSirSi ganixilavda. amis gamo mokles is parizSi, mkvleli iyo qarTveli emigranti, visTvisac amgvari
pozicia sruliad miuRebeli iyo.
davubrundeT isev Cxenkelsa da baTumis konferencias, sadac isev is xelmZRvanelobda qarTul
delegacias da sadac ufro didi diplomatiuri omi gaimarTa saqarTvelos teritoriuli mTlianobis
SesanarCuneblad.
baTumis konferenciaze germaniamac moavlina sakuTari delegacia general fon losovis (germaniis
samxedro rwmunebuli konstantinopolSi), grafi Sulenburgis (omamde germaniis konsuli TbilisSi) da
aRmosavleTis saqmeTa specialistis _ o. vezendokis SeamadgenlobiT.
maT davalebuli hqondaT aelagmaT osmaleTis gazrdili mada, ar daeSvaT brestis zaviT
gaTvaliswinebul teritoriebze metis moTxovna maTi mxridan, rac laxavda germaniis interesebs
amierkavkasiaSi, amasTan, germanelebs davalebuli hqondaT konferenciis swrafad dasruleba, raTa

22
amierkavkasiis frontze dakavebuli osmaleTis jarebi gadasrolili yofiliyvnen inglisis winaaRmdeg
mesopotamiaSi.
konferenciis pirvelive sxdomaze (11 maisi) gamovlinda uTanxmoebebi, rogorc amierkavkasiis da
osmaleTis, ise osmaleTisa da germaniis delegaciebs Soris. amierkavkasiis delegaciam moiTxova, rom
molaparakebebi warmarTuliyo brestis zavis safuZvelze, igive azris iyo germaniis mxarec. halil beim ki
ganacxada, rom amierkavkasiis mTavrobam CaSala trapizonis konferencia, ris gamoc saqme xelaxal
Setakebamde mivida, sisxli daiRvara, amitom `Semdgomi molaparakeba brest-litovskis zavis
moTxovnebs ver daefuZnebao~. sanacvlod man akaki Cxenkels SesTavaza sazavo xelSekrulebis axali
proeqti, romliTac osmaleTis xelSi damatebiT unda gadasuliyo axalcixis, axalqalaqis, aleqsandropolisa da
eCmiaZinis raionebi. amiT faqtobrivad 1828 wlis sazRvari aRdgeboda.
Cxenkeli imedovnebda, rom germania amierkavkasiaSi osmaleTis aseT gaZlierebas ar
Seurigdeboda da amiT sargeblobas cdilobda. am mizniT, 13 maiss amierkavkasiis delegaciam Seadgina
memorandumi, romliTac moiTxova osmaleTis mier 11 maiss SemoTavazebuli `zavisa da megobrobis
xelSekrulebis~ dokumenti ganexilaT mokavSire oTxTa saxelmwifos yvela warmomadgenels. amas
osmalebi ar daeTanxmen. xalil beim 14 maiss kidev ufro mZime nota gadasca Cxenkelis delegacias:
moiTxova aleqsandropol-julfis rkinigzis gadacema, rasac asabuTebda CrdiloeT sparseTSi ingliselebTan
brZolis strategiuli aucileblobiT.
germania darwmunda, rom enveri da sxva osmalo politikosebi kavkasiaSi sakuTar interesebze ufro
fiqrobdnen, vidre germaniis bedze, an inglisTan omze. aRSfoTebulma germaniis genStabis ufrosma
generalma ludendorfma daavala osmaleTis genStabis ufrosis moadgiles general fon seqts, rom enver-
faSas teritoriuli pretenziebi moeqcia brestis zavis farglebSi, SeeCerebina osmalTa Semdgomi winsvla
amierkavkasiaSi da aq gamoTavisuflebuli maTi jarebi sparseTsa da mesopotamiaSi gadaesrola.
kavkasieli mahmadianuri mosaxleobis antirusul gamosvlas gegmavda da aqezebda avsto-ungreTis
jarebis sardlobac.
osmalTa winaSe sami ZiriTadi gegma iyo: egviptis, balkaneTisa da kavkasiis dapyrobisa. aqedan
upiratesobas isini kavkasiis dapyrobas aniWebdnen, aqedan surdaT gasvla Sua aziisken da iqauri
mahmadianebis dapyroba. germanias ki upirvelesad suecis arxis gawmenda da egviptidan ingliselebis
gandevna undoda.
osmaleTis dampyroblur madas verc germania ereoda, is saqarTvelos daxmarebas cdilobda imiT,
rom Sulenburgis rCeviT saqarTveloSi mcxovrebi germaneli kolonistebis da tyveebisagan unda
Camoyalibebuliyo razmebi, romlebic daicavdnen saqarTvelos sazRvrebs osmalTa Semotevebisagan.
Seqmnil viTarebaSi daxmareba rom ufro efeqturi yofiliyo, germaniis warmomadgenlebma urCies
akaki Cxenkels _ saqarTvelos erovnul sabWos oficialurad eTxova mfarveloba germaniisaTvis. marTlac,
14 maiss saqarTvelos erovnulma sabWom germanias sTxova daxmareba saerTaSoriso da politikur-
samarTlebriv sakiTxebSi, saqarTvelos usafrTxoebis uzrunvelyofa gareSe da Sinauri mtrebisagan.
am politikuri viTarebiTa da mokavSireTa Soris uTanxmoebis fonze akaki Cxenkelma namdvili
diplomatiuri niWi gamoavlina, razec metyvelebs noe Jordaniasdmi gagzavnili misi werilic.
15 maiss akaki Cxenkelma vrceli, argumentirebuli da gamafrTxilebeli werili gaugzavna
saqarTvelos erovnul sabWos da social-demokratiuli partiis liders _ noe Jordanias.
srulad mogvaqvs am werilis Sinaarsi.
15/5 _18
gamarjoba, noe!
am dilis nota jarebis gaSvebis Sesaxeb delegaciisTvis moulodneli ar iyo, 13-s RamiT gviTxres es,
kerZoT xalil-beim da vexib-faSam. mxolod Cven velodiT pirvelad ultimatums, raic ufro gaarTulebda

23
saqmes da gvarTmevda saSualebas, Tu davTanxmdebodiT, formaluri protesti gangvecxadebia. guSin ar
SeiZleboda TqvenTvis Setyobineba, vinaidan amiT eZleodaT Turqebs saSualeba efiqrnaT, rom Cven
vTanxmdebiT am winadadebaze. me kategoriulad ganvucxade maT da germanelebs, rom jarebs
gavuSvebT mxolod im pirobiT, Tu principialuri sakiTxi sazRvrebze gadaWrilia brestis zavis niadagze.
taqtikuraT ukeTesi iyo enaxaT Turqebs da germanelebs, rom Cven mtkiceT vdgevarT Cvens poziciaze,
rasac srulad eTanxmeboda generali losovi. ukanasknelma Tavis mxriTac protesti ganucxada osmaleTis
mTavrobas germaniis saxeliT Cveni uzenaesobis Selaxvis gamo. formaluraT asea saqme, mxolod
arsebiTad Tqven unda misceT Turqebs saSualeba ara-oficialuraT, rac SeiZleba saCqaroT rkinis-gziT
gaataron jarebi, vinaidan isini apireben SoreT iaron, rac ueWvelaT samxedro moqmedebas gamoiwvevs.
amitom modian germaneli ori oficeri mxleblebiT, rom ecadon Turqebs ar miscen saSualeba isargeblon
raime incidentiT da samxedro moqmedeba daiwyon. Tqven es germanelebi ficxlav aleqsandropolSi unda
gaagzavnoT, rom adgilobriv unda moaxerxon yvelaferi. saWiroa nazarbegovs calke uTxraT,
araoficialuraT xeli Seuwyos. erTi sityviT, garegnulaT unda iqnes daculi dekoriumi, TiTqo Turqebi Tavis
nebiT sargebloben rkinis gziT, faqtiurad ki xeli SeuwyveT, rom jarebi Cqara gavidnen, raic sasargebloa
CvenTvis: naklebi darCebaT aq. vehib-faSa iZleva sityvas, rom sxva frontebze is fexsac ar moicvlis,
aqedan sruliad sastikaT unda ubrZanoT Cvenebs arasgziT ar miscen Turqebs sababi. [ minaweri depeSis I
gverdze: daxmareba yovelmxriv germanelebs: bina, saWmeli da sxva].
daskvna: 1) yvelaferi saidumloT unda SeinaxoT, axmaureba presisa, an seimisa, Seuwynarebelia.
alagmeT `borba~ da sxvebi. nu ybedoben, aq kiTxuloben germanelebi da saSinel STabeWdilebas axdens.
presa imasve ambobs, rasac ambobda trapezundSi molaparakebis dros, e. i. unergavs Cvendami
undoblobas aramcTu Turqebs, aramed germanelebsac. isini kiTxuloben qarTul presasac. pirdapir Ralatia,
roca `erTobaSi~ aTavseben `promeTeosis~ korespondencias (9 maisis nomeri) imis Sesaxeb, rom Cveni
jarebi garbian. dasviT `erTobaSi~ pasuxismgebeli piri, romelmac unda icodes, rasac swers. lanZRva-
gineba germaniisa, roca misi warmomadgenelni aq xels gviwyoben, veragobaa, sxva araferi. `borbas~ da
`izvestias~ unda CaagonoT, rom germaniis Limperializmi, romelzedac ase Wyivian, ukeTesia ruseTis
imperializmze, rom Cveni mdgomareoba gvaiZulebs pirvels SevurigdeT, vinaidan germaniam Tu
gvixsna, mxolod Tavis imperialistur madis dasasabuTeblad da ara rusi amxanagebis lamaz TvalisaTvis.
osmalebsac Zalian frTxilad unda moepyran presaSi. me vici, rusi amxanagebi pirvelaT gaiqcevian da
Cven ki mTel Cven erebs vuspobT sicocxles.
2) omi SeuZlebelia CvenTvis, _ es aqsiomaa, maSasadame, pirdapir Seuwynarebeli iqneboda Cven
rom is gveqna, rac CavidineT 31 marts. vSiSob mxolod, rom rusebma da gansakuTrebiT somxebma ar
gaiZulon Tqven isev iaraRs mimarToT. maSin daasamarebT somxebsac da qarTvelebsac. maSasadame,
Turqebis gasvla julfisaken arasgziT unda CaiTvalos kazus-belid. ase fiqroben somexi delegatebi. Tu
vinicobaa, an presam, an rusis samxedro wreebma gagiwies winaaRmdegoba, sastikaT unda moepyra.
Cven vcxovrobT iseT momentSi, roca saWiroa ясности цели и решительность мыр. specifikuri Seni
taqtika damRupvelia, ese igi kompromisi, naxevari nabiji win, naxevari ukan. aman daRupa Cveni
trapezundis pozicia: erTi dRis magier erTi kvira vikamaTeT.
axla mTavari unda giTxra, vinaidan mTeli suraTi ukve gamorkveulia da naTeli, wineT mxolod
Cvens azrs vwerdi, raic mTlad dadasturda axla. me ganvucxade Turqebs da germanelebs, rom pirvelTa
xelSekrulebis proeqti (raic guSin gamogigzavneT), Tuki is sisruleSi mouyvaniaT maT, maSin iqneba
subieqti saerTaSoriso uflebisa, ese igi mTliani amierkavkasiis respublika, saerTo mTavroba, seimi da
aqedan delegaciac. am rigaT, maT erTmevaT yoveli saSualeba Sekran xelSekruleba e. w. amierkavkasiis
respublikasTan. xalil-beim araferi miTxra amis Sesaxeb. Tqva kerZod isa, rom konstantinopolSi
gaimarjva enveris partiam da proeqtic aseTi gamovidao. fon -losovma ki Tqva, rom brest-litovskis zavi

24
CvenTvis ZalaSi rCeba, berlinis instruqciis ZaliT is amas ecdeba, cxovrebaSi gaataros. exla warmoebs
aq intensiuri muSaoba losovis daxmarebiT, rom Turqebis mada alagmos, vinaidan amierkavkasiis
mTlianobas Zlier afaseben germanelni. me aras vityvi, gauvaT germanelebs rame Tu ara, Turqebi maT
izolacias axdenen da Zalian uSlian pirdapiri mavTuliT laparaks konstantinopolTan. yovel SemTxvevaSi
isini mainc awvdian cnobebs da instruqciebsac Rebuloben. maSasadame muSaoba amierkavkasiis saxeliT
intensiuraT warmoebs da aris ramdenaTme imedi, rom Cven gavitanT sazRvrebis ramdenaTme
Sesworebas.
magram yovelTvis uaress unda elode. Turqebs ar surT ukve amierkavkasiis mTlianoba da isini
sruliaT sabuTianaT emyarebian Cveni TaTrebis survils. arsebiTad kiTxva ar damisvams delegaciaSi,
vinaidan jer vucdi Sedegs losovis cdis amierkavkasiis inrteresebisaTvis, magram ise cxadia ki, rom Cveni
TaTrebi ukve aderbeijanis gamoyofis momxre arian, somxebs gawiraven, Cvenc zed migvayoleben, Tu
omi gavbedeT, _ es aqsiomaa, ese igi aqtiurad gaerevian omSi Cvens winaaRmdeg. romelia mTavari
motivi rogorc Turqebisa, ise TaTrebisa. ingliselebis dablidan win wamoweva: es miuRebelia Cveni
TaTrebisaTvis, vinaidan omSi isini gadaWriT osmaleTis momxre arian, vinaidan mxolod da marto es
uzrunvelyofs maT ruseTis Camobrunebisagan, jer bolSevikebis saxiT. Turqebs ki ainteresebT erTaderTi
_ Cveni musulmanebis axalgazrdobis jarSi Cawera, rac mosaxerxebelia, Tu aderbeijani calkea. maT
gauwydaT jarebi, eWirvebaT axali masala, es aris susti mxare _ agreTve germanelebisTvisac. isini
SeiZleba iZulebulni Seiqnan bolos, Tavisdauneburad, mxari dauWiron aderbeijanis gamocalkevebas,
vinaidan ingliselebis moqmedebas isini seriozulad uyureben. rogori unda iqnes Cveni maxlobeli nabiji,
Tu Turqebma seriozulaT moiwadines Tavis proeqtis ganxorcieleba? unda gamocxaddes saqarTvelos
damoukidebloba yovel mizezis gareSe, mxolod am SemTxvevaSi SeiZleba zavis Sekvra CvenTvis
misaReb pirobebSi. somxebi, ra Tqma unda, ar Seurigdebian Turqebis gegmas da oms gamarTaven
Tugind `mTel msofliosTan~, rogorc amboben xatisovi da kaCaznuni. es miT ufro, rom maT Soreuli
imedi mainc rCebaT inglisisa. Cven vdgevarT ufskrulis win: unda gadawydes, gayveba Tu ara am gzas
qarTvelebic, rogorc amas aqamdisin Cadiodnen revoluciur frazeologiiT damTvralni. me vambob: aras
gziT, ver gayveba, sanam ingliselebi movidodnen amierkavkasiaSi, rac saeWvoa, Cven davkargavT
yvelafers, sicocxlesac, damoukideblobas ki SeuZlia Cveni xsna. Turqebi Tu nebiT ara, ZaliT gaivlian
amierkavkasias, Tu ZaliT gavlen, Cven dapyrobili varT, Caayeneben jars simagreebSi (yarsi da sxva) da
ingliselebs ar miuSveben manamdis, sanam ar amogvJleten. vinc Tqvens Soris daadgeba 31 martis
taqtikas am pirobebSi, is giJia, moRalate ar daerqmeva mas. roca yoveli imedi dagvekargeba, rom
germanelebis daxmarebiT osmalebis madas avlagmavT, maSin delegacia ar arsebobdes iqneba, rogorc
yvela Tqveni dawesebulebani saerTo xasiaTisa, maSasadame, me daviwyeb diplomatiur moqmedebas
saqarTvelos saxeliT, rogorc germanelebTan, ise TurqebTan, rom vcado saqarTvelo mainc
gamoviyvano cecxlis alidan.
rogorc vwerdi, arc somxebma unda aiRon iaraRi, magram es fizikuraT SeuZlebelia maTTvis. arc is
SeiZleba, rom somxebma CvenTan erTad erTi federaciuli saxelmwifo Seadginon, es ar undaT Turqebs,
arc TaTrebs. Tu isini calke iqnebian da mainc iomeben, raic ueWvelia, gansacdelSi Cavardebian. miiReT
yoveli zoma, ar iomon da maSin germanelebi ar miscemen Turqebs nebas amoJliton, amis garantias aqac
miviRebT. CvenTan yofna ki SeuZlebelia, vinaidan maTi teritoria gamourkveelia da gadagvkidebs rogorc
Turqebs, ise TaTrebs. albaT aderbeiJani osmaleTis provinciad iqceva, mxolod eqspluatacia germanelebs
SerCebaT, somxebs ki Zlier afaseben isini, rogorc movaWre elements.
ase, maSasadame, saqarTvelos damoukidebloba _ ai, pirveli nabiji, romelic unda gadaidgas,
roca aqauri molaparakeba Sewydeba. Sewydeba imitom, rom Turqebis proeqti miuRebelia, es maT
mSvenivrad ician, magram miznaT xom Cveni mTlianobis damxoba aqvT.

25
 saWiroa es werili waikiTxo erovnuli sabWos prezidiumSi sruliaT saidumloT, saWiroa winaswari
Tadarigis miReba, Tu drom es nabiji moiTxova Cvenis mxriT. yovlad SeuZlebelia am saganze saolqo
komitetSi an fraqciaSi laparaki. Tqven valdebuli xarT qarTvel ers uxelmZRaneloT, Tu ar SegiZliaT,
ukeTesia gadadgoma, magram am SemTxveaSi eri daiRupeba. Tqven unda iTamaSoT radikaluri
burJuaziis roli, sxva aravin aris TqvensaviT gavleniani.
saWiroa am wuTSive gaTvaliswineba yvela amisa, saWiroa gambedaoba, nu aqcevT erisa da
saxelmwifos saqmes partiis saqmed. partia, erovnuli grZnobiT ganmsWvaluli, SeZlebs eris xsnas.
erTi sakiTxic. aq abxazebis warmomadgenelni arian, aramkiTxeni, rasakvirvelia. agreTve abxazi
mxedarni mohajirebi, e. i. osmaleTidan. sruliaT naTlaT gamoirkva, rom maT undaT da kidec Seasruleben
Turqebis Tavdasxmas afxazeTze, aris gegma, aris Zalebi gamzadebuli sadRac axlo. me vmoqmedob xeli
SevuSalo. Tqvenc gmarTebT axlave dagzavnoT Sikrikebi saidumloT. unda movidnen aq glexebis
warmomadgenelni abxazeT-samurzayanodan, me mommarTon da mere me vici. uTuoT moaxdineT es
ficxlaT, nu gaamJRavnebT. deda _ Tqveni moqmedebisa abxazeT-samurzayanoSi: aramkiTxeni cdiloben
Turqebis Tqvenze Semosevas, rom amoJliton somxebi, rusebi, megrelebi, qarTvelebi, Semdeg
dagipyroben, es ki araa saWiro, vinaidan soxumis olqze araa dava TviT Turqebisagan, is miiRebs imave
uflebas, rasac saqarTvelo, iqneba kavkasiis federaciis erTi nawili, roca mTielebi saxelmwifos Seqmnian,
Cven SemogvierTdebian, axla ki saWiroa amierkavkasiis farglebSi darCes soxumis olqi, imitom, rom
zavi mxolod masTan ikvris. am zavis xelSekrulebaSi Sevitan or muxls: 1) rom mohajiri abxazebi
dabrundnen sruliaT TavisuflaT; 2) rom abxazeT-samurzayano gaxdes sruluflebiani wevri amierkavkasiis
da Semdeg kavkasiis federaciisa. kategoriulaT ganucxadeT Cem magier, Tu ase ar moiqcen, Turqebis
arCivi gaxdebian. es unda Sesruldes!
erTi kidev: arasgziT ar unda gamoucxadoT mtroba Cven TaTrebs. icodeT mtkiceT, sxvagvar maT
moqmedeba ar SeuZliaT, CadeqiT maT mdgomareobaSi. maTi momdureba dasaklavi danaa CvenTvis.
Tu gaviyareniT, ufro Segviyvareben, es icodeT.
kidev erTi, baqos uSveleT, vinaidan jer kidev amierkavkasiis niadagze vdgevarT.
erTi kidev. es werili datove erovnuli sabWos arqivSi, vinaidan is aris Cemi gasamarTlebis
sabuTi, Tu vinicobaa Tqveni gziT iareT. ise ar dagemarToT, rogorc amas winaT: Sen da evgeni
mwerdiT 30 marts, baTumis xsna SeuZlebeliao da 31 marts qveyana gadaatrialeT!
erTi kidev. movides noe, rom Tavis TvaliT naxos yvelaferi, Zlier saCqaroT.
veli pasuxs
Seni ak. Cxenkeli
am politikas savsebiT viziareb da veTanxmebi
n. nikolaZe
am vrcel da istoriuli, diplomatiuri Tu sxva TvalsazrisiT mravalmxriv sayuradRebo dokumentidan
SeiZleba gamovyoT ZiriTadi aspeqtebi, rasac am urTules, ufro metic, saqarTvelosTvis yofna-aryofnis
periodSi svams erTi qarTveli kaci, im partiis wevri, romlisTvisac manamde erovnuli sakiTxi
sasxvaTaSoriso iyo, axla ki erovnuli arsebobis sadave mis xelT aRmoCnda. marTalia, akaki Cxenkeli am
sakiTxs yovelTvis ufro frTxilad, mtkivneulad aRiqvamda, vidre misi partieli amxanagebi, magram ara
ise, rom kacs ar gakvirveboda misi amJamindeli simamace, pragmatuloba, safrTxis winaSe didi
naxtomisken eris waqezebis unari, anda is niuansebi, rasac is xedavda karsmomdgari safrTxeebis miRma.
1. 15 maisis diliT osmalebis nota saqarTvelos teritoriaze jarebis gaSvebis Sesaxeb baTumis
konferenciaze myofi amierkavkasiis saxelmwifo delegaciis qarTveli wevrebisaTvis moulodneli ar iyo, es
SeTavazeba-ultimatumi maT wina dRiT miiRes, magram uari Tqves formalurad, taqtikuri mosazrebiT,
raTa egrZnobinebinaT osmalebisa da germanelebisTvisac, rom qarTvelebi ase advilad ar nebdebodnen.

26
 2. osmaleTis mTavrobis amgvari agresiuli ultimatumi germaniis saxeliT gaaprotesta germaniis
misiis meTaurma fon losovmac, magram osmalebs ukan ver daaxevina;
3. es yvelaferi formalur, garegnuli dekoris daniSnulebis iyo. sinamdvileSi ki, qarTvelebs
araoficialurad unda miecaT osmalebisaTvis rkinigziT jaris gatarebis ufleba, rom ar momxdariyo maTi
Setakeba qarTvelebis an somxebis nawilebTan (azerbaijani maT mxareze iyo), amitom osmaleTis jars
meTvalyured moyveboda ori germaneli oficeri mxleblebiT. es germanelebi qarTvelebs dauyonebliv
aleqsandropolSi unda gaegzavnaT, raTa iq moegvarebinaT yvelaferi. azerbaijanuli mxaris
warmomadgenlis _ nazarbegovisTvis calke unda eTqvaT qarTvel politikosebs, rom osmalebisTvis
araoficialurad SeewyoT xeli.
4. jarebis Cqara gasvla saqarTvelos teritoriidan sasargeblo iyo qarTvelebisaTvis: isini naklebi
darCebodnen saqarTveloSi, osmalebis sardali vehib-faSa iZleoda sityvas, rom sxva jars ar moxsnida
frontebidan.
5. samxedro saidumloeba mkacrad unda daculiyo, arc presas da arc seimis deputatebs samxedro
sakiTxebze xmamaRla ar unda esaubraT. Cxenkeli gmobda gazeTebis agresiul tons osmalebis da
miTumetes germanelebis mimarT. is urCevda Jordanias, rom TbilisSi gamomaval qarTul da rusul
gazeTebSi _ `borba, `izvestia~ da `erToba~ daesvaT mTavrobis kaci, vinc amas gaakontrolebda.
lanZRva-gineba germaniisa, roca misi warmomadgenelni xels uwyobdnen qarTvelebs, Cxenkelis azriT,
veragoba iyo da germanelebs, romlebic am presas kiTxulobdnen, guls utexda saqarTvelosTvis
daxmarebis gawevaSi. ar unda elanZRaT arc osmaleTi, radgan es gaaZlierebda maT agresias.
6. Cxenkelma icoda, rom germaniasac Tavisi zraxvebi hqonda saqarTvelosadmi, magram es
naklebi boroteba iyo imasTan SedarebiT, rac qveyanas ruseTisa da osmaleTisagan eloda. sagulisxmoa
misi sityvebi: `borbas~ da `izvestias~ unda CaagonoT, rom germaniis Limperializmi, romelzedac ase
Wyivian, ukeTesia ruseTis imperializmze, rom Cveni mdgomareoba gvaiZulebs pirvels SevurigdeT,
vinaidan germaniam Tu gvixsna, mxolod Tavis imperialisturi madis dasasabuTeblad da ara rusi
amxanagebis lamaz TvalisaTvis.~
7. omi SeuZlebeli iyo saqarTvelosTvis, mas ar unda Caedina is, rac 31 marts, rodesac somexi
deputatebis da rusi samxedroebis waqezebiT omSi Caeba osmalebTan da trapizonis konferenciis
molaparakebebs xeli SeuSala. amas Cxenkeli abralebda Jordanias da SiSobda, rom rusebsa da
gansakuTrebiT somxebs ar aeZulebina isev qarTvelebi omSi Cabmuliyvnen. Turqebis gasvla julfisaken
winaaRmdegobis gareSe unda momxdriyo, Tu presa, an rusis samxedro wreebi amas ar
daeTanxmebodnen, qarTul mxares sastikad unda daecva es mimarTuleba. Cxenkels efiqreboda Jordanias
principuloba da werda: `specifikuri Seni taqtika damRupvelia, ese igi kompromisi, naxevari nabiji win,
naxevari ukan. aman daRupa Cveni trapezundis pozicia, erTi dRis magier erTi kvira vikamaTeT~.
8. qarTulma delegaciam ganucxada Turqebs da germanelebs, rom pirveli xelSekrulebis proeqti, rac
ukve gadmogzavnili hqondaT JordaniasTan, Tuki is sisruleSi movidoda, maSin iqneboda subieqti
saerTaSoriso uflebisa, ese igi xelSekruleba mTliani amierkavkasiis respublikasTan daideboda, rac
Turqebs ar awyobda, radgan maT surdaT azerbaijanis damoukidebloba, osmalur jarSi gawveva
azerbaijanis axalgazrdobisa, riTac am urTules Jams fronts gaaZlierebdnen. fon-losovi arwmunebda
qarTvelebs, rom brest-litovskis sazavo pirobebs daicavda berlinis instruqciis ZaliT, emxroboda
amierkavkasiis mTlianobas, cdilobda osmalTa madis alagmvas, magram araferi gamodioda. muSaoba
amierkavkasiis saxeliT intensiurad warmoebda da Cxenkelis delegacias imedi rCeboda, rom moaxdenda
Tavis sasargeblod sazRvrebis ramdenadme Sesworebas.
9. Cxenkels ar ganuxilavs delegaciis somxur da azerbaijanul nawilTan sakiTxi amierkavkasiis
damoukideblobis Sesaxeb, elodeboda fon-losovis mcdelobis Sedegs, magram, rogorc qarTveli diplomati

27
da misi Tanmxlebi qarTveli delegatebi varaudobdnen, male germaniac daeTanxmeboda osmaleTs, radgan
inglisis Semotevebi gaZlierda da amisTvis damatebiTi samxedro Zala iyo saWiro, mokavSireebi amas
azerbaijanSi xedavdnen. `Cveni TaTrebi ukve aderbeijanis gamoyofis momxre arian, somxebs gawiraven,
Cvenc zed migvayoleben, Tu omi gavbedeT, _ es aqsiomaa, ese igi aqtiurad gaerevian omSi Cvens
winaaRmdeg..……omSi isini gadaWriT osmaleTis momxre arian, vinaidan mxolod da marto es
uzrunvelyofs maT ruseTis Camobrunebisagan.~ ase sjida akaki Cxenkeli da samomavlo nabijebis
gaTvlasac cdilobda.
10. Cxenkelis daJinebuli moTxovniT, ZiriTadi amocana axla iyo is, rom unda gamocxadebuliyo
saqarTvelos damoukidebloba yovel mizezs gareSe, mxolod am SemTxvevaSi SeiZleboda zavis Sekvra
qarTvelebisTvis misaReb pirobebSi. somxebi, ra Tqma unda, ar Seurigdebodnen Turqebis gegmas da
oms gamarTavdnen Tugind `mTel msofliosTan~, rogorc ambobdnen xatisovi da kaCaznuni, _ delegaciis
somexi wevrebi. amas gaakeTebdnen, radgan maT Soreuli imedi mainc rCebodaT inglisisa. `Cven
vdgevarT ufskrulis win: unda gadawydes, gayveba Tu ara am gzas qarTvelebic, rogorc amas aqamdisin
Cadiodnen revoluciur frazeologiiT damTvralni. me vambob: aras gziT, ver gayveba, sanam ingliselebi
movidodnen amierkavkasiaSi, rac saeWvoa, Cven davkargavT yvelafers, sicocxlesac, damoukideblobas
ki SeuZlia Cveni xsna~, _ irwmuneboda Cxenkeli. Turqebi Tu nebiT ara, ZaliT gaivlidnen
amierkavkasias, daipyrobdnen saqarTvelos, Caayenebdnen jars simagreebSi da ingliselebs ar
miuSvebdnen manamdis, sanam ar amoJletdnen qarTvelobas. Tu Jordania da erovnuli sabWos sxva
liderebi daadgebodnen 31 martis taqtikas da omSi CaerTvebodnen, saqarTvelo daRupuli iyo. amis gamo,
is iwyebda diplomatiur moqmedebas, rom qveyana gadaerCina;
11. Cxenkeli Txovda Jordanias, daerwmunebina somxebi, ar aeRoT iaraRi, maSin is SeZlebda
germanelebis keTilganwyobis mopovebas da somxebis daxsnas xocva-Jletisagan, radgan germanelebi
maT afaseben vaWruli niWis gamo. maTi CvenTan yofna erT federaciaSi ki ar SeiZleba, radgan es arc
osmalebs surT, arc azerbaijanlebs, germanelebi ki maT ver SeewinaaRmdegebian. amasTanave, somxebs
teritoriuli sazRvrebi ar hqondaT gamokveTili, rac konfliqtur situaciebs uqmnida mezoblebTan,
saqarTvelo ki am konfliqtebSi ver Caereoda.
12. saWiro iyo baTumSi molaparakebis Sewyveta, radgan Turqebis proeqti miuRebeli iyo Tbilisis
delegaciisaTvis, amasTanave, unda gamocxadebuliyo saqarTvelos damoukidebloba.
13. Cxenkelis werili erovnuli sabWos prezidiumSi sruliaT saidumlod unda waekiTxaT, unda
mieRoT winaswari Tadarigi, Cxenkeli yovlad SeuZleblad miiCevda am saganze saolqo komitetSi an
fraqciaSi laparaks. is Tamam winadadebas aZlevda social-demokratebis lidersa da erovnuli sabWos
Tavmjdomares: `Tqven valdebuli xarT qarTvel ers uxelmZRaneloT, Tu ar SegiZliaT, ukeTesia
gadadgoma, magram am SemTxveaSi eri daiRupeba. Tqven unda iTamaSoT radikaluri burJuaziis
roli, sxva aravin aris TqvensaviT gavleniani. saWiroa am wuTSive gaTvaliswineba yvela amisa,
saWiroa gambedaoba, nu aqcevT erisa da saxelmwifos saqmes partiis saqmed. partia, erovnuli
grZnobiT ganmsWvaluli, SeZlebs eris xsnas~.
14. afxazebs, gansakuTrebiT osmaleTSi mcxovreb mohajirebs, aqezebden osmalebi
damoukideblobisken da idga safrTxe maT mier afxazeTis okupaciisa. es xdeboda kulisebs miRma,
baTumis konferenciaze ki, Cxenkelis TqmiT, soxumis olqze Turqebis mxridan dava ar iyo, is miiRebda
imave uflebas, rasac saqarTvelo, iqneboda kavkasiis federaciis erTi nawili, Cxenkelis azriT, roca
mTielebi saxelmwifos Seqmnidnen, saqarTvelos SemouerTdebodnen, imJamad ki saWiro iyo
amierkavkasiis farglebSi soxumis olqis darCena, radgan zavi mxolod masTan ikvroda. ar unda miecaT
afxazTa Turqofiluri nawilisaTvis raime provokaciis saSualeba. is aZlevda winadadebas Jordanias, rom
BbaTumSi gaegzavnaT afxazeT-samurzayanos glexTa delegacia, maTTan Sexvedris Semdeg baTumis

28
zavis xelSekrulebaSi Seitanda or muxls: 1) rom mohajiri abxazebi dabrundebodnen sruliad Tavisuflad; 2)
rom abxazeT-samurzayano gaxdeboda sruluflebiani wevri amierkavkasiis da Semdeg kavkasiis
federaciisa.
15. gansakuTrebuli megobruli urTierToba unda SenarCunebuliyo azerbaijanTan, damoukideblobis
Semdeg is gaxdeboda saqarTvelos kidev ufro didi megobari. unda daxmarebodnen baqos, romelic jer
kidev amierkavkasiis farglebSi iyo.
Cxenkels miaCnda, rom es werili iyo misi erT-erTi gasasamarTlebeli dokumenti, romelic unda
darCenoda erovnul sabWos, rasac im SemTxvevaSi gamoiyenebda, Tu misi mimarTvis adresatebi ar
daijerebdnen, ar Seasrulebdnen mis rekomendaciebs da saqarTvelos beds ukuRma waiyvandnen.
osmaleTis jarebi amierkavkasiis qarTuli delegaciis protests yurs ar aTxovebdnen da agrZelebdnen
winsvlas dasaxuli miznis misaRwevad: maT 15 maissve aiRes aleqsandropoli, Semdeg Tbilisisa da
erevnis mimarTulebiT daiZrnen. 1918 wlis 17 maiss baTumis konferenciaze germaniis delegaciis
meTauris _ fon losovis mier warmoTqmuli sityva aseTi Sinaarsis iyo:
`pativi maqvs gacnoboT, rom me germaniis imperiis kanclerisgan miviRe qvemoT motanili
Semdegi instruqcia:
germanias ar SeuZlia amierkavkasiis respublikis damoukidebloba icnos amJamad, manamde, vidre
am saxelmwifos damoukideblobas ar icnobs ruseTi. saimperatoro karis warmomadgenels ruseTSi graf
mirbaxs gadacemuli aqvs rwmuneba hkiTxos ruseTis mTavrobas, rogoria misi damokidebuleba am
sakiTxisadmi.
amierkavkasiis xelisuflebis (mTavrobis?) Txovnis Tanaxmad, germania mzad aris ikisros
Suamdgomloba am sakiTxze ruseTsa da amierkavkasiis saxelmwifos Soris SeTanxmebis misaRwevad.
amasTan, Tqven valdebuli xarT acnoboT baton Cxenkels, rom amierkavkasiis cnoba germaniisagan sxva
arcerT pirobaze araa damokidebuli, garda damoukidebeli amierkavkasiis cnobisa moskovis rusuli
xelisuflebisagan.
ama wlis 8 ricxviT gamogzavnili gaidar-bei bamatovis weriliT mecnoba, rom CrdiloeT kavkasiisa
da daRestnis tuzemc xalxebsac gamouTqvamT damoukideblobis survili. rogorc ki miviReb instruqcias
saimperatoro xelisuflebisagan, romelic CaTvlis am xalxebis damoukideblobis cnobas SesaZleblad,
darwmunebuli var, rom germaniis xelisufleba iseve aRiarebs CrdiloeT kavkasiis mTielebisa da
daRestnelebis damoukideblobas, rogorc amierkavkasiis saxelmwifosas~.
osmaluri jarebi amierkavkasiaSi moqmedebdnen da safrTxes uqmnidnen saqarTvelos arsebobasac.
amas iuwyebodnen Cxenkelisadmi gamogzavnili qarTveli samxedroebisa da politikosTa depeSebic. 19
maisis depeSa ramiSvilis _ Cxenkelisadmi iuwyeboda: `elizavetpolSi movida Seixi ul-nelami.
mosaxleobam mas moTxova baTumSi wamovides da Turqebis delegacias moelaparakos. mas misces
davaleba moiTxovos Turquli armiis gagzavna guberniaSi wesrigis aRsadgenad. Cemi mxridan amaze
uaris Tqma gamoiwvevs mTeli musulmanuri fraqciis aRSfoTebas. velodebi Tqvens miTiTebas.
uaryofiTi pasuxi gamoiwvevs xelisuflebis kriziss.
noe ramiSvili .
19 maissve akaki Cxenkelis iniciativiT, amierkavkasiis delegaciam mimarTa fon losovs,
eSuamdgomla osmaleTis winaSe, raTa saomari operaciebi Sewyvetiliyo, germaniis am moTxovnas
osmalebi ar daTanxmdnen.
20 maiss generali nazarbekovi amierkavkasiis sardlobas moaxsenebda: `miuxedavad sazavo
mdgomareobisa, Turqebi ganagrZoben samxedro moqmedebasa da, kerZod, karaklisis frontze agrZeleben
ra Setevas, dRes sofel avdibedidan garekes Cveni nawilebi. miRebulia cnobebi imis Sesaxeb, rom
Turqebi Tbilisis gzatkecilze da loris raionSi ajgufben did Zalebs. cnobilia maTi ganzraxva _ gaagrZelon

29
maTi Setva karaklisze da Semdeg Tbilisze. es saSualebas gvaZlevs davaskvnaT, aleqsandropolisa da
erevnis gzis dakaveba mxolod dasawyisia Semdegi dapyrobisa~.
baTumSi, germanul-qarTuli Sexvedrebis dros, rasac Cxenkeli TiTqmis delegaciis sxva
warmonadgenlebisagan konspiraciulad marTavda, gadawyda amierkavkasiis federaciis daSlisa da
saqarTvelos damoukidebeli saxelmwifos aRdgenis sakiTxi .
22 maiss zurab avaliSvilis xelmZRvanelobiT dasrulda damoukideblobis aqtis Sedgena. baTumSi
Casulma noe Jordaniam aqti TbilisSi waiRo. mas unda SeeTanxmebina aqtis teqsti sxvadasxva partiul ds
sazogadoebriv organizaciebTan da ise unda gamoecxadebina. am dReebs dawvrilebiT igonebs zurab
avaliSvili.
24 maisis RamiT Cxenkelma depeSa gaugzavna general kvinitaZes: werda, rom movlenebi ise
viTardeboda, saswrafo iyo saqarTvelos damoukideblobis gamocxadeba. rogorc avaliSvili igonebs, es
depeSa Tavisi xeliT daSifra generalma odiSeliZem. ` wminda giorgis jvris kavaleri (iaponiis
omisaTvis), yofili samxedro gubernatori samaryandis olqisa, dasavleTis frontis ruseTis erT-erTi
laSqris ufrosi da sxvadasxva... sanamde midiT, generalo! is ki gaxarebulia~, _ wers avaliSvili da am
sityvebSi aqcevs im ironias, rac ar SeiZleboda ar gaCeniliyo am dros moRvawe rusuli xelisuflebis
uerTgulesi adamianebis erovnul banakSi ase sixaruliT gadmosvlis gamo.
aqve gavimeorebT im banalur WeSmaritebas, rac cxadze cxadia, magram xSirad amaxinjebdnen
saqarTvelos damoukideblobis mtrebi imiT, rom amtkicebdnen, TiTqos damoukideblobis aqti germaniis
iniciativiT momzadda, saqarTvelos maSindel liderebs (gulisxmoben social-demokratebs) ar surdaT
damoukidebeli saqarTveloo. sinamdvileSi, 1918 wlis 26 maisis aqti iyo: 1. 117 wlis manZilze qarTveli
eris daucxromeli erovnul-ganmaTavisuflebeli brZolis Sedegi qarTuli saxelmwifos aRsadgenad da ruseTis
koloniuri uRlis gadasagdebad: 2. es aqti moamzades qarTvelma politikosebma, sazogado moRvaweebma,
patriotebma, romelTa kuTvnileba marto erT partias da erT socialur jgufs ar miewereba; 3. Seqmnili
politikuri viTareba mxolod maprovocirebeli da damaCqarebeli iyo damoukideblobis ideis
gansaxorcieleblad, germania ki, qarTveli eris saerTo miznidan gamomdinare, politikurad yvelaze
xelsayreli mokavSire aRmoCnda; 4. politikuri da praqtikuli xelmZRvaneloba damoukidebeli qarTuli
saxelmwifos aRdgenis saqmeSi gaswia social-demokratma, saerTo-erovnuli interesebis gamtarebelma
pirovnebam _ akaki Cxenkelma, romelmac mTeli qarTuli sazogadoeba gaaerTiana saxelmwifoebrivi
damoukideblobis ideis garSemo, daarwmuna Tavisi partiis meryevi da prorusuli nawili am ideis
ganxorcielebis aucileblobaSi.
ai, rogor igonebda akaki Cxenkeli baTumis konferencias da saqarTvelos damoukideblobis
gamocxadebas 1930-ian wlebSi
xelnaweri, romelic mis pirad arqivSia Senaxuli, dasaTaurebulia ase: `pirveli diplomatiuri nabiji
(mogonebidan)~. aq is exeba baTumis konferenciisa da qveynis damoukideblobis gamocxadebas da
pasuxs scems imaT, vinc akritikebda saqarTvelos demoratiuli respublikis mTavrobas, ar Tvlida mis
wevrebs qveynis damoukideblobis momxre da mosurne adamianebad, TiTqos isini gareSe Zalebma
aiZules ase moqceuliyvnen. Cxenkeli werda, rom es ase ar iyo.
sakmaod vrcel statiaSi, igi aRwerda baTumis konferenciis detalebs, im pirvel diplomatiur nabijs,
romelsac qarTveli politikosi dgamda. albaT ewyineboda da wyenia kidec zurab avaliSviliseuli mogoneba
imave movlenebze, sadac cota ironiac gamokrTis Cxenkelze, romelic suli da guli iyo am diplomatiuri
sakonferencio omisa. avaliSvili mas ki ara, ufro Tavis Tavsa da Rvawls warmoaCenda. Cxenkels aseTi
ram ar esiamovneboda im kacisgan, romelsac sul esarCleboda da Tanapartielebs sayvedurobda, aseT
niWier kacs ratom ar endobiTo. avaliSvili man miiyvana qarTul diplomatiur asparezze da gakvirvebia
misgan gadametebuli Tavis qeba, misdami gulgrili damokidebuleba. sxvas Tavad es statia getyviT:

30
 `ver warmoidgenT, ranair ususurobas, meti rom ar vTqvaT, iCenen isini, vinc ambobs, viTom
Cveni damoukidebloba nakarnaxevi iyo garedan, osmalo an germanelisagan, viTom Cven kidec
moviwvieT isini! vinc amas ambobs, ar mosdis TiTqos TavSi, rom Cveni damoukidebloba, ise rogorc
poloneTis, baltiis respublikebis, finlandiis, pirdapiri Sedegi iyo saimperio ruseTis damarcxebisa da daSlis.
magram davubrundeT osmaloT da germanelT, gana Cven moviyvaneT isini? ara, rasakvirvelia,
TviTon movidnen brest-litovskis Semdeg, iq daTmobil saqarTvelos da samxreTis erTi nawilis
dasakaveblad. Cven gavuZaliandiT, wavageT _ aqedan baTumis konferenciac.
da ai, am konferenciaze vixileT pirvelad germaniis delegati. Cven erTi Tve velaparakeT pirispir
osmaleTis delegacias trapezundSi da imaT vekiTxebodiT, ratom germaniam, avstro-ungreTma da
bulgariam ar gamogzavnes TavianTi delegatebi-Tqo. masasadame, germanelebis gamocxadeba baTumSi
axali sayuradRebo momenti iyo.
magram es kidev ar niSnavs, rom Cven vicodiT winaswar, rogor unda mivdgomodiT maT, an
kidev, rogor miudgeboden TviTon isini Cven saqmes. mdgomareoba ki metis metaT mZime iyo.
osmalom gadalaxa brest-litovskis sazRvrebi, daikava naxevari somxeTi, SeiWra saqristiano
saqarTveloSi, misi xalxi mbrZaneblobda ganjas, baqo ki bolSevikebis xelSi iyo. sazavo pirobebi, romelic
man warmogvidgina, moiTxovda mTels mesxeTs Cvengan, gumris da eCmiaZinis mazrebs
somxeTisagan, da kidev upiratesobaTa mTel rigs omis ufro marjved gasaZRolaT inglisis winaaRmdeg
sparseTSi.
saWiro iyo Seqmnili mdgomareobis didis windaxedulobiT dafaseba da erTi garkveuli xazis aReba
dauyonebliv. ra xazi iyo es? cda, migvemxro germaneli da dava Cvensa da osmalos Soris maTze, e. i.
osmalosa da germaneTs Soris gadagvetana! magram rogor? brest-litovskis xelSekrulebis momarjvebiT,
erTis mxriT, da maTTvis aucilebeli satransporto saSualebaTa daTmobiT, meores mxriT. Cven
vambobdiT: damarcxebuli varT, mSveleli aravin gvyavs, ar mivcemT _ TviTon waiReben;
samagieroT, germaneli ar moisurvebs ise advilaT brest-litovskis aqtis cali mxriT gadasinjvas
osmalos mier, sxva mokavSireTa uneburaT...
Cven gvqonda sul erTi sxdoma, anu ukeT, konferenciis gaxsna, roca osmalosagan `zavis da
megobrobis~ proeqti miviReT. danarCeni dro movandomeT notebiT kamaTs osmalosTan brest-litovskis
irgvliv da kerZo Sexvedrebs masTanve da germanelTan, cal-calke. aq uneburaT magondeba b. z.
avaliSvilis erTob mxiaruli aRwera am ambebis, da Tan ise, viTom mis umisoT nabijic ar gadadgmula,
Tumca met SemTxvevaSi is arafer SuaSi iyo da arc araferi icoda, rasac me axla unda gagitydeT, yvelaze
nakleb vnanob... erTs mainc ver vapatieb Cems usworo `mrCevels~: aseTi gardauvali pirovneba Cveni
diplomatiisaTvis, da isic ki ar CamiTvala damsaxurebad, rom me TviTon gamovnaxe is da Cavabi
muSaobaSi! magram batoni zurabi isedac dasjilia imiT, rom misi wignidan gviSenen dResac mZime
yumbarebs, aras vambob Salva eliavas winasityvaobaze.
erTi sityviT, Cven sulac ar viyaviT mxiarul gunebaze da TviT saqmec ara yofila ise martivi, didi
omi jer kidec grZeldeboda, maSasadame, warmoudgeneli iyo, rom germanias moesurvebia Cveni
gulisTvis mis mokavSire osmaleTs aSloda.. Tan osmalos jari hyavda kavkasiaSi, germanels ki ara. maS,
rogor gnebavT, rom pirvels Seesmina meoris rCeva?
marTalia, Cveni prognozi swori gamodga: germaniis pirvel delegats general fon losovs Zalian ar
moswonda brest-litovskis sazRvrebis gadalaxva. mas afiqrebda gansakuTrebiT ruseTis Seurigebeli
pozicia _ dakargul teritoriebze kidev araferi waematebia. amierkavkasia jer aravisgan iyo cnobili da
formaluraT ruseTis farglebSi iTvleboda da amitom germania gaurboda axal garTulebas masTan. fon
losevma bevri ecada Cven da osmalo moverigebieT, Suakacobac ki ikisra oficialuraT, magram veras
gaxda, osmaleTis pirveli deputati, iusticiis ministri xalil bei imeorebda konferenciazed wamoyenebul

31
debulebebs: trapezuntis zavi amierkavkasiis seimma ar daadastura, piriqiT gveoma da waago, maS Cven
exla ver davjerdebiT brest-litovskis sazRvrebso.
xalil bei asrulebda Tavis mTavrobis direqtivebs, maSin, rodesac fon losevs ar hqonda magari
zurgi imav stambolSi. iq maSin elCad ijda grafi bernstorfi, sworeT is bernstorfi, romelmac exlaxan
gaiTqva saxeli JenevaSi Tavisi `bolSevizanobiT~! ai, es elCi, SeSinebuli imiT, rom osmaleTi
gadaudgeboda germanias, Zalian erideboda TalaaT-enver-jemalis wyenas da urCevda germaniis delegats
baTumSi daTmobas da kidev daTmobas.
ar vici, gamoqveyndeba Tu ara erT dros fon losevis da bernstorfis ara erTi baasi pirdapiri
mavTuliT, an kidev maTi miwer-mowera, cxadia mxolod, rom CvenTvis gadamwyveti mniSvneloba
hqonda, romeli erTi Tvalsazrisi gaimarjvebda. fon losevi eyrdnoboda `did Stabs~, xolo bernstorfi _
sagareo saministros. unda iTqvas, baTumi ar iyo iseTi kargi strategiuli punqti, rogoric stamboli: mTeli
kavSiri rogorc berlinTan, ise frontTan bernstorfis xelT iyo, ase rom, mas saSualeba hqonda fon losevis
moxsenebani Tavisi `daskvnebiT~ gaebaTilebia!
da es Cven maSin vigrZeniT, roca fon losevma ganacxada moulodnelaT, rom saWiroa misi
gamgzavreba berlinsa da frontzed, sadac mas kaizeris `didi Stabi~ eguleboda. magram am ganzraxvas
bernstorfi gadaeRoba win, jer zavi SekariTo _ Tvlida is. cxadi iyo CvenTvis, rom fon losevma waago
brZola umaRles instanciebSi. . .
xalil beic, ra Tqma unda, gulzed xeldakrefili ar ijda da cdilobda Cvens waCoqebas. yovel
Sexvedraze imas gveubneboda, CamoscildiT mag germanels, saqme marto CvenTan daiWireTo. didis
siamovnebiT, vupasuxebdiT Cven, oRond brest-litovskis sazRvrebs nu gadadixarT-Tqo.
saubeduroT, yvela amas daerTo araerTsulovneba delegaciaSi. azerbaijanelebi, rac dro gadioda,
daJinebiT moiTxovdnen daTmobas. Camovida araoficialuri delegaciac ganjidan da Cvens zurgs ukan
gaumarTa molaparakeba osmalos! isini ase asabuTebdnen am saqciels: osmalos daxmareba gvWiria
bolSevikebis baqodan gasaZeveblaTo.
amrigaT, amierkavkasiis respublika ar arsebobda faqtiuraT: azerbaijani da somxeTi met-nawilaT
dakavebuli iyvnen gareSeE Zalebisagan, darCa mxolod saqristiano saqarTvelo, romlis erTi gverdi ukve
Selewili iyo da osmalo sxva mxridanac uvlida mas. saqarTvelom gamoacxada damoukidebloba!……am
did faqts friad saintereso procedura uZRoda win, magram eg ar aris Cveni dRevandeli Tema.
fon losevmac maSinve gaakeTa Tavisi daskvna, rogorc ki gaigo Cveni ganzraxva: amierkavkasia
hqreba, maSin Cemi mandatic hqreba, zavi mxolod masTan unda Semekra, gaveSurebi Sin axali
instruqciebisaTvis! Tqva da maSinve gemi `mina hornis~ mokazmvas Seudga.
am dros Cven ukve xelT gvqonda xalil beis ultimatumi: sam dReSi an miiReT Cveni pirobebi, an
samxedro moqmedebas daviwyebTo. amuSavda aparati baTumsa da stambols Soris: fon losevi midis,
SeaCereT _ moiTxovs xalil bei. is exla arc ki erideba Tavis kolegas da aparatsac ar aZlevs
dasalaparakeblaT _ gafuWebulia, dakidebuliao!
Cvenc veubnebiT Tfiliss: daaCqareT damoukideblobis gamocxadeba, sanam ultimatumis vada ar
gasula.
dadga 26 maisi, modis depeSa da fon losevic adis gemzed Tavisi bargi-barxaniT. Ruza aRebulia,
gemi iZvris, jer kidev axlo napirTan, xmis mitaneba SeiZleba. am dros Cndeba xalil beis kurieri,
konvertiT xelSi: `ubrZaneT gaaCeron gemi Reneralo! maqvs gadmosacemi ministrisgan!~ _ aCvenebs
konverts. gemi umatebs svlas, araferi esmiT arc Renerals, arc mis amalas, hqreba.
ar iyo Zneli misaxvedri, ra unda yofiliyo konvertSi: bernstorfis saSualebiT gadmocemuli
brZaneba berlinidan: ar daiZraT adgilidan! magram fon losevisaTvis ar arsebobda es brZaneba, mas ar
Caubarebia, radgan wasuli Seiqna! man arc stamboli gaiara, konstanca-ruminiiT gaeSura berlins...

32
 Cvenc, ra Tqma unda, ganvucxadeT xalil beis, Tfiliss mivdivarT, exla ukve saqarTvelos
mTavrobisgan `instruqciebis misaRebaT-Tqo~! gacileba Zalian sazeimo iyo baTumis sadgurzed,
qaTinaurebs bolo ar uCanda aqedan, gansakuTrebiT Cvensa da vehib-faSas Soris!
ai, es gaxldaT Cveni pirveli diplomatiuri nabiji. aRwera sqematuria, usulo ConCxia, Tu gnebavT,
me amas kargaT vgrZnob... magram erTi mainc aSkaraa: ar iyo mTlaT urigo es nabiji, gasawiTlebeli
araferi gvaqvs. vici, mtrebi gvikiJineben: Tqven sxva da sxva qaRaldebs moawereT xelio. diax,
marTalicaa, magram isic ar dagviwynia, roca xels vawerdiT, rom omi grZeldeboda da saboloo
araferi iyo; xolo dasaxuli amocana pirnaTlaT avasruleT: qveynis gadarCena-aoxrebisagan.~
am mogonebidan kidev ufro TvalnaTliv Cans, ra safrTxis winaSe idga 1918 wlis gazafxulze
saqarTvelo da ra aacila Cven qveyanas Cxenkelis dplomatiurma xedvam. sxvaTaSoris, baTumis
konferenciis monawile sxva partiuli kuTvnilebis qarTvelebic, im konferencias misi rekomendaciiT
eswrebodnen, misi rCeviT daevalaT maT am did erovnul momentSi monawileoba ( damoukideblobis
aqtis teqstis Sedgena), radgan maT maSindeli social-demokrati liderebi, vinc amierkavkasiis mTavrobis
saTaveSic idgnen, didad ar swyalobdaT da, SesaZloa, rom ara Cxenkelis daJinebuli moTxovna, axlosac
ar gaekarebinaT.

წყაროები #2 თემისათვის _ საქართველოს დემოკრატიული რეპუბლიკის (1918-1921) საშინაო

პოლიტიკა

წყარო: საერთაშორისო სამართლის პროფესორი ლუის ლე ფური საქართველოს

საერთაშორისო უფლებრივი მდგომარეობის შესახებ:

`1783 წლის 24 ივლისამდე საქართველოს საერთაშორისო იურიდიული მდგომარეობა

არავითარ სიძნელეს არ განიცდიდა. საქარველოს სახელმწიფო იყო სრულიად სუვერენული
საშინაო და საგარეო საქმეებში. საქართველო იყო სრული საერთაშორისო ობიექტი. 1783 წ.
საქართველოსა და რუსეთს შორის დადებული ხელშეკრულება არის ორ თანასწორუფლებიან
სუვერენულ სახელმწოფოთა შორის დადებული საერთაშორისო ხასიათის შეთანხმება. ამ
ხელშეკრულებით საქართველო რუსეთის მფარველობის ქვეშ მოხვდა. 1795 წელს რუსეთმა არ
აღმოუჩინა დახმარება საქართველოს და არ დაიცვა სპარსელების შემოსევისგან.
საერთაშორისო უფლებაში უდავოდ მიღებულია, რომ როდესაც ხელშეკრულების
დამდებთაგანი ერთი მხარე არ შეასრულებს მის მიერ მიღებულ ვალდებულებებს, მეორე
მხარეს სრული უფლება აქვს ხელშეკრულება დარღვეულად ჩათვალოს. რუსეთი არ
დაკმაყოფილდა მის მიერ მიღებულ ვალდებულებათა შეუსრულებლობით; მან ძალადობა
მოახდინა საქართველოზე და 1801 წელს საგანგებო მანიფესტით გააუქმა საქართველოს
დამოუკიდებლობა. აღსანიშნავია, რომ რუსეთის მიერ მოხდენილი საქართველოს ანექსია,
არც ერთ უცხო სახელმწიფოს არ უცვნია. პირიქით, ამ ანექსიის გამო, პროტესტი განაცხადა:
ინგლისმა, საფრანგეთმა, ოსმალეთმა, სპარსეთმა. საქართველოს საკითხი აღძრულ იქნა
პარიზის 1856 წლის კონგრესზე. საბჭოთა რუსეთმა კვლავ დაარღვია 1920 წლის
ხელშეკრულება და 1921 წელს სამხედრო ძალით საქართველო დაიპყრო. საფრანგეთში
საქართველო წარმოდგენილია პარიზში ლეგაციის სახით. აქედან ცხადია, რომ საფრანგეთს
არასდროს უცვნია, საქართველოს ოკუპაცია საბჭოების მიერ. ინგლისსა და საფრანგეთის

33
მიერ საბჭოთა რუსეთის ცნობის ტექსტში შეტანილია სათანადო რეზერვი, საქართველოს
შესახებ, არცერთ მსოფლიო კონფერენციაზე, საბჭოთა რუსეთის დელეგატი არ იქნა ცნობილი
და მიღებული საქართველოს წარმომადგენლად... საქართველო უფლების სფეროში არის
დამოუკიდებელი სახელმწიფო. ეს დამოუკიდებლობა ორჯერ იქმნა რუსეთის მიერ ძალით
გაუქმებული, ეს ძალადობა დაგმობილია და გასამართლებულია თანამედროვე
საერთაშორისო უფლების მიერ...

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სამი მინისტრი

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სამი მინისტრის მოღვაწეობის დანახვა

ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი კონტექსტითა და ეპოქის ყველაზე ნიშანდობლივი
აქცენტებითაა გამორჩეული. ნოე რამიშვილის ვაჟი _ აკაკი რამიშვილიც თავის მოგონებებში
წერს„პირველ მთავრობაში სამი მთავარი პირი იყო: ნოე რამიშვილი, ბრწყინვალე
მხედართმთავარი გიორგი კვინიტაძე და ჩვენი უდიდესი დიპლომატი აკაკი ჩხენკელი“.

ამ სამი პიროვნების პორტრეტი საინტერესოდ წარმოაჩენს იმ სულისკვეთებასა და

მიზანდასახულებას, რაც ქართველ პატრიოტებს ჰქონდათ ქართული სახელმწიფოს
მშენებლობის, ეროვნული ფასეულობებისა და მთავარი ღირებულებების მიმართ. სამივე
მათგანი გარკვეულ პერიოდში ასრულებდნენ მინისტრის მოვალეობას, თუმცა, თავიდან
ბოლომდე ეს თანამდებობა ნოე რამიშვილს ეკავა. მიუხედავად ამისა, სამივემ გადამწყვეტი
სიტყვა თქვა საქართველოს პირველი რესპუბლიკის სახელმწიფოებრივ მოწყობაში, გარეშე
მტრებისაგან მის დაცვაში, საერთაშორისო აღიარებასა და საქართველოს სახელმწიფოს
მსოფლიოსთვის გაცნობაში.

ნოე რამიშვილი (1881-1930),

დაიბადა 1881 წელს ოზურგეთის მაზრის სოფელ ქვემო სურებში. იყო მშობლების მეხუთე
შვილი, მეოთხე ვაჟი. ნათლობის სახელი ნაომი ჰქონდა, რაც დიდხანს იხსენიებოდა მის
საბუთებში და პოლიციის დოკუმენტებშიც. ძველებრაული, ბიბლიური სახელია და
ქართულად ნიშნავს „ნუგეშს“.

შემდეგში ნოე რამიშვილის ფსევდონიმები იყო: „პეტრე“, „სემიონოვი“, „ბარცოვი“, სტატიებს

აწერდა „პ-“-სა და „პარის“ ფსევდონიმებსაც. ბავშვობაში ჰქონდა მეტსახელი „კოჟორა“, რითაც
ახლობლები მიმართავდნენ.

ნოეს მშობლები: ბესარიონ რამიშვილი და მაკა მგელაძე. ბაბუა _შეძლებული ოჯახის მქონე
მახარობელ რამიშვილი. დედა _მაკა მგელაძე შემოქმედელი აზნაურის ქალი იყო. ნოე
რამიშვილის მშობლებს 7 შვილი ჰყავდათ _ ერთი ქალიშვილი და ექვსი ვაჟი.

ნოეს დედ-მამიშვილები იყვნენ: და _ მართა, ძმები: ვასილ, დავით, ისიდორე, ანთიმოზ,

იაკობ.

და ნესტორ ბერიშვილს მიათხოვეს, მისი ვაჟები იყვნენ, მალაქია, შალვა და ცნობილი

სოციალ-დემოკრატი მამია ბერიშვილი. ბერიშვილების ოჯახის ტრაგიკულ ისტორიას მამია

34
ბერიშვილის 1987 წელს გამოცემული მოგონებები გადმოსცემს. რამიშვილების ოჯახის
ისტორია აღწერილია ასევე იური სიხარულიძის წიგნში _`ნოე რამიშვილი~.

1901 წელს დაამთავრა ქუთაისის სასულიერო სემინარია და შევიდა დერპტის (ამჟამინდელი

ტარტუს) უნივერსიტეტის იურიდიულ ფაკულტეტზე. მისი სტუდენტობა დიდხანს არ
გაგრძელებულა. სტუდენტურ მღელვარებებში მონაწილეობისათვის, რამიშვილი 1902 წელს
უნივერსიტეტიდან გარიცხეს.

1905 წელს ნოე დაოჯახდა, - ცოლად შეირთო თბილისელი პედაგოგი მარიამ (მარო)
გოგიაშვილი. საქართველოს მომავალ პრემიერს ოთხი შვილი შეეძინა: ბენო, აკაკი, ნუცა და
თამარი. 1907 წელს ნოე რამიშვილი გერმანიაში გაემგზავრა და სწავლა ლაიფციგის
უნივერსიტეტში განაგრძო. მისთვის სტიპენდია ცნობილ ქართველ მეწარმესა და
ქველმოქმედს, დავით სარაჯიშვილს დაუნიშნავს .

1911 წელს თბილისში დაიბეჭდა რამიშვილის წიგნი „ისტორიული მატერიალიზმი“ (ნოე

ჟორდანიას წინასიტყვაობით), რომელიც ექვსი წლის შემდეგ შევსებული და შესწორებული
სახით ხელმეორედ გამოიცა. ნ. რამიშვილმა საქართველოს სოციალ-დემოკრატიაში ფართო
ავტორიტეტი მოიხვეჭა. იგი ნოე ჟორდანიას მარჯვენა ხელად მიიჩნეოდა. მამია ბერიშვილის
სიტყვით, როდესაც ჟორდანია დაპატიმრებული იყო ან იმალებოდა ანდა ევროპაში
მიდიოდა, მას ყოველთვის ნოე რამიშვილი ცვლიდა. „ნოე ჟორდანია მას ენდობოდა როგორც
თავისთავს“ .

1911 წელს ნოე რამიშვილმა გამოსცა წიგნი _ „ისტორიული მატერიალიზმი“, რომელსაც ნოე
ჟორდანიას წინასიტყვაობა უძღვოდა.

1914 წელს სოციალ-დემოკრტიულ პარტიაში აზრთა სხცადასხვაობა იყო მსოფლიო ომის

მიმართ: ნოე ჟორდანია „ობორონცობის“ მხარეზე იდგა (ლენინი და ბოლშევიკებიც),
სილიბისტრო ჯიბლაძე, ნოე ხომერიკი და ნოე რამიშვილი ნეიტრალიტეტის. გაიმარჯვა ამ
უკანასკნელმა. ამას მოჰყვა ნოე ჟორდანიას გადაყენება პარტიის თავმჯდომარეობიდან და
ნოე ამიშვილის დანიშვნა.

1915 წლის მაისში მთავრობამ, რომელსაც ნეიტრალიტეტის პოზიციის ქადაგება არ

მოსწონდა, რამიშვილი და მისი თანამოაზრენი დააპატიმრა. ჟორდანია კვლავ ჩაუდგა
სათავეში პარტიას. მალე რამიშვილი გათავისუფლდა, 1917 წლის თებერვლის რევოლუციის
შემდეგ ის კავკასიის გლეხთა დეპუტატების საბჭოს თავ-რედ აირჩიეს, აქტიურად ჩაება
ჩხენკელის მეთაურობით მოქმედ ინტერპარტიულ საბჭოში.

ნოე რამიშილი რედაქტორობდა გაზეთ „თანამედროვე აზრს“. მისი პუბლიცისტური ნიჭი

გამოვლინდა გაზეთ „ერთობის“ რედაქტორად ყოფნისას.

ნოე რამიშვილი საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ასპარეზზე უფრო აქტიურად წარმოჩნდა 1917

წლის თებერვლის რევოლუციის შემდგომ, როდესაც ჯერ ამიერკავკასიის გლეხთა
დეპუტატების საბჭოების ცენტრის თავმჯდომარე გახდა, მერე კი გაზეთ „ერთობის“
რედაქტორობა ჩაიბარა. იგი არჩეული იყო საქართველოს ეროვნული საბჭოსა და მისი
აღმასრულებელი კომიტეტის წევრად, ასევე რუსეთის დამფუძნებელი კრების დეპუტატად.

35
1917 წლის 12 ნოემბერს, ჟურნალი „ეშმაკის მათრახი“ მასზე წერდა:

„საზოგადოთ უნდა შევნიშნოთ, რომ ისევე, როგორც არჩილი ფედერალისტების სახელათ

(იგულისხმება არჩილ ჯორჯაძე), ნოეც წმინდა სოციალ-დემოკრატიულ სახელად შეიძლება
ცაითვალოს. . ნოე რამიშვილი მეორე ნოეა ჩვენი განმათავისუფლებელი მოძრაობისა . თუ
პირველი ნოე, ჟორდანია, გავლილი რეაქციის ქარიშხალში ოსტატურად მართავდა პარტიულ
გემს, ნოე რამიშვილი მთელი თავისი ძალღონით , დღიან-ღამიან ცეცხლს უკეთებდა , რომ
კერა არ გაცივებულიყო... ვინც იცნობს ნოე რამიშვილის ზეკაცურ შრომის უნარს, ვისაც
უნახავს მისი თავგანწირული მუშაობა, მხოლოდ მას შეუძლია წარმოიდგინოს , თუ რა
უზომო ენერგია და საქმის სიყვარულია დამარხული ამ ხმელსა და სათუთ ორგანიზმში.

ვინც ახლოს არ იცნობს ნოე რამიშვილს, მას იგი სასტიკი, მედიდური და მიუკარებელი
ჰგონია. ოჰ! რა შორს არის ეს გარეგნული შთაბეჭდილება სინამდვილისგან! უკკანასკნელმა
ს.დ. საოლქო ყრილობამ სამართლიანად დააფასა ნოე რამიშვილის ღვაწლი და მისი სახით
აგზავნის დამფუძნებელ კრებაში ერთს დაუღალავსა და ხალხისთვის თავდადებულ მუშაკს“.

ნოე რამიშვილი იყო ამიერკავკასიის კომისარიატში სამხედრო გამმიჯნავი კომისიის

აქტიური წევრი (1917), საქართველოს ეროვნული საბჭოს სამხედრო სექციის თავმჯდომარე,
ამირკავკასიის რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა მინისტრი. მისი ხელმძღვანელობით შეიქმნა
ფოსტა-ტელეგრაფის კვანძი..

ნოე რამიშვილის უახლოესი მეგობარი და თანამშრომელი იყო აკაკი ჩხენკელი. ის და მისი

მეუღლე მაკრინე სავსებით იზიარებდნენ მის შეხედულებებს. 1946 წელს აკაკი ჩხენკელი ნოე
რამიშვილის მეუღლეს წერდა: მთელი ჩემი კარიერის მანძილზე არასოდეს არ მომსვლია
ჩხუბი თუ გაუგებრობა ნოესთან. მთელი სიმძიმე პარტიის თუ მთავრობის ნოეს კისერზე
იყოო.

ფრანგი პოლკოვნიკის, რემონ დიუგეს სიტყვით, რომელმაც წიგნი მიუძღვნა საქართველოს

პირველ რესპუბლიკას, „ქართველმა სოციალ-დემოკრატებმა გარდატეხის მნიშვნელოვანი
გზა გაიარეს. მათ პატივსაცემად უნდა ითქვას, რომ ნელ-ნელა არსებითი ევოლუცია
განიცადეს. მათი იდეები, გრძნობები, კონცეფციები უფრო და უფრო ეროვნული ხდებოდა“ .

1918 წელს საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში გერმანიის სამხედრო მისიის

ხელმძღვანელი, გენერალი ფონ კრესი შენიშნავდა: „ყველა მინისტრი, ფინანსთა მინისტრი
ჟურულის გამოკლებით, ზომიერ სოციალ-დემოკრატებს - მენშევიკებს წარმოადგენდენ.
პროფესიით, უმეტესწილად, ლიტერატორები და ჟურნალისტები [იყვნენ]. თავიანთი
ცხოვრების უმეტესი ნაწილი ციმბირში ანდა რუსულ საპყრობილეებში ჰქონდათ
გატარებული. ისინი შესანიშნავად განათლებული, კარგად აღზრდილი და საკმაოდ კარგი
საურთიერთო ადამიანები და, ეჭვგარეშეა, კეთილი ნებით ფრთაშესხმული ჭეშმარიტი
პატრიოტები იყვნენ”. თუმცა, ფონ კრესმა არ იცოდა, რომ სხვა მინისტრებიც არ იყვნენ
მმართველი პარტიის წევრები: მაგალითად: განათლების მინისტრი _გიორგი ლასხიშვილი
სოციალისტ-ფედერალისტი იყო [6, 78-79]..

36
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობაში ნოე რამიშვილს ასევე ეჭირა
შინაგან საქმეთა მინისტრისა და განათლების მინისტრის პოსტიც (შეთავსებით)

საქართველოს პირველი რესპუბლიკის პირველი მთავრობა (1918 წ. 26 მაისი - 1919 წ. 14

მარტი) კოალიციური იყო. მის ხელმძღვანელს მთავრობის თავმჯდომარე ეწოდებოდა.
მთავრობის თავმჯდომარეს, როგორც სახელმწიფოს მეთაურს, საკანონმდებლო ორგანო ერთი
წლის ვადით ირჩევდა და მას რესპუბლიკის უმაღლესი წარმომადგენლის სტატუსსაც
ანიჭებდა.

დამოუკიდებელი ქართული სახელმწიფოს პირველმა პრემიერმა პრემიერობის პირველი ორი

დღე თბილისიდან ფოთის გზაზე და უკან, მატარებელში გაატარა. იგი ამ შავიზღისპირა
ქალაქში გერმანიის საიმპერიო ხელისუფლების წარმომადგენლებთან ხელშეკრულების
ხელმოსაწერად გაემგზავრა. მოლაპარაკება საქართველოსა და გერმანიის დელეგაციებს
შორის ფოთის ნავსადგურში, გერმანულ ხომალდზე „Mინა Hორნ“ გაიმართა. გემბანზე ასულ
დამოუკიდებელი საქართველოს პრემიერს სალუტით მიესალმნენ. ხანგრძლივი თათბირის
შემდეგ გაფორმდა დროებითი შეთანხმება გერმანიასა და საქართველოს შორის.

29 მაისს ნოე რამიშვილი თბილისში დაბრუნდა და მოხსენებით წარსდგა ეროვნული საბჭოს

წინაშე. საბჭომ კმაყოფილება გამოხატა მიღწეულის გამო და მიიღო რეზოლუცია, რომელშიც
აღნიშნულია: „მოისმინა რა მთავრობის ცნობა გერმანიასთან მოლაპარაკების შესახებ,
საქართველოს ეროვნული საბჭო ადასტურებს მთავრობის ნაბიჯებს, სრულიად
დარწმუნებული, რომ მთავრობა ყოველ ღონეს იხმარს საქართველოს დემოკრატიული
რესპუბლიკის დამოუკიდებლობის უზრუნველსაყოფად“.

გაცილებით რთული იყო ის მდგომარეობა, რაც საქართველოს მეორე ხელშეკრულებამ

მოუტანა_ 1918 წლის 4 ივნისს ბათუმში, ნოე რამიშვილის ხელმძღვანელობითვე გაფორმდა
საქართველო-ოსმალეთს შორის საზავო ხელშეკრულება.

თუ თვალს გადავავლებთ ნოე რამიშვილის ბიოგრაფიას მთავრობის თავმჯდომარედ

დანიშვნამდე, დავინახავთ, რომ თავისი არა ერთი თანაპარტიელისაგან განსხვავებით, მას არ
გაუვლია ცარიზმის პერიოდის პროფესიონალი რევოლუციონერისათვის ჩვეულებრივი
„მრავალწლიანი კატორღისა და ციხე-გადასახლებების სკოლა“. რამიშვილს 1917 წლამდე არ
უმუშავია რაიმე სამეურნეო-ადმინისტრაციულ ან სახელმწიფოებრივ თანამდებობაზე,
მაგრამ ჰქონდა პოლიტიკური საქმიანობის ხანგრძლივი პრაქტიკა და წარმატებული
პარტიული კარიერა.

მთავრობის მეთაურის პოსტი რამიშვილმა 24ივნისს დატოვა. ზოგიერთი თანამედროვისა თუ

მთავრობის წევრის აზრით, მას ეს თანამდებობა დაატოვებინეს, თუმცა, მას არ გაფუჭებია
ურთიერთობა მის ადგილზე მოსული პრემიერთან ნოე ჟორდანიასთან სიკვდილამდე
ნორმალური ურთიერთობა ჰქონდა, რაც მეტყველებს მის სახელმწიფოებრივ აზროვნებაზე.
როგორც კი მთავრობის თავმჯდომარის პოსტი დატოვა და შინაგან საქმეთა სამინისტროს
ჩაუდგა სათვეში, ნოე რამიშვილმა პირველივე ღონისძიება მიმართა კონტრევოლუციისა და
სპეკულაციის წინააღმდეგ. მან, 1918 წლის 6 ივლისს, შინგან საქმეთასამინისტროში

37
ჩაომოაყალიბა „განსაკუთრებული რაზმი“, რომელსაც ქვეყანაში წესრიგი უნდა დაემყარებინა
[8:54]

განსაკუთრებული რაზმი შეიქმნა დროებით, 6 თვის ვადით, თავდაპირველად მასში 800

მილიციელი შევიდა, შემდეგ გაიზარდა მათი რიცხვი 2500-მდე, რაზმმა მთელი
დამოუკიდებლობის მანძილზე იარსება, მისი მუშაობა გაგრძელდა მთავრობის სპეციალური
დერეტის მიხედვით.

შინაგან საქმეთა მინისტრის პოსტზე მყოფ რამიშვილს „რკინის მინისტრს“ ეძახდნენ

სიმკაცრისა და პრინციპულობისათვის.

საქართველოს კომუნისტური პარტიის ცკ-ს ყოფილი პირველი მდივანი კანდიდ ჩარკვიანი

იგონებდა, რომ სტალინს მასთან საუბარში გაუხსენებია რამიშვილი, მაგას პეტრე რომ ერქვა,
თუ იციო. (ეს მისი პარტიული ფსევდონიმი იყო), ჩვენთან იყო, მაგრამ მერე მენშევიკებთან
გადაბარგდაო .

რუსი ისტორიკოსის, ალექსანდრ ოსტროვსკის წიგნში „Кто стоял за спиной Сталина“ – ჯერ
კიდევ 1905 წლის მოვლენების აღწერისას, ახალგაზრდა, მაღალი და გამხდარი ნოე
რამიშვილი, იოსებ ჯუღაშვილის (სტალინის) საპირისპიროდ, მოხსენიებულია
„ქარიზმატულ ქართველად“, რომელიც ჭიათურელმა მუშებმა თავიანთ კუმირად
გამოაცხადეს.

ნოე რამიშვილის ქარიზმატულობაზე სხვა ავტორებთან ინფორმაცია არ გვხვდება, მაგრამ

არის მინიშნებები მის რამდენიმე თვისებაზე: „თუ რამეს დაისახავდა მიზნად, ...არ
გადათქვამდა და ბოლომდე იბრძოლებდა მის შესასრულებლად“.

ახასიათებდა ლიდერის ბუნება, გააჩნდა მტკიცე ნებისყოფა, მებრძოლი სული, გაბედული

მოქმედების უნარი; იყო ენერგიული, რისკიანი, ოპერატიული, „სიმართლის მოყვარე,
უანგარო საზოგადოებრივ საქმეში და მკაცრი საქმისადმი“;

„შეუპოვარი მიღებული გადაწყვეტილების გატარებაში. ... ყოველი ძნელი საკითხების

მოგვარებაში მისგან მოელოდნენ დაბრკოლებათა დაძლევას, გადალახვას. ...მისი ხასიათის
მიდრეკილება იყო პირდაპირობა, უშიშრობა, პატიოსნება და ერთგულობა ეროვნული საქმის
მიმართ“;

„ფიცხი და მკაცრი კამათში - ის ყოველთვის მზად იყო კომპრომისზე წასულიყო მორიგებისა

და გაერთიანებისათვის“;

„ერთობა, ძლიერი ნებისყოფა, საღი ოპტიმიზმი, იმედიანობა და მხნეობა -...ეს იყო ნოეს
სულიერი სამკაული“;

„არც ერთ დიდ გაჭირვებაში მას სასოწარკვეთილობა არ იპყრობდა. ის არსდროს იბნეოდა“;

„მასში ბუდობდა წყარო ინიციატივისა და ენერგიისა“.

„ის იყო უაღრესათ კოლეგიალური კაცი“.

38
„ნოე დიდი კომპრომისის და დათმობის ადამიანი იყო კოლეგიურ მუშაობაში“. შეეძლო
სხვათა აზრის მოსმენა და არც თუ იშვიათად მათი გათვალისიწინებაც. „ის ფიქრობდა მუდამ
საქმეზე. მან არ იცოდა სხვა სიამოვნება, მას არ იტაცებდა ცხოვრების არავითარი სიტკბოება,
არ ეძებდა არავითარ ფუფუნებას. მას აწუხებდა ერთადერთი ფიქრი - ქვეყნის ბედი. მას
ქონდა ერთი სიამოვნება, ქვეყნის სამსახური“._ასე ახასიათებდნენ თანამედროვენი ნოე
რამიშვილს.

გერონტი ქიქოძე გამოყოფდა საქართველოს მტრების, მათ შორის ბოლშევიკებისადმი ნოე

რამიშვილის უკომპრომისო დამოკიდებულებას. წერდა: „უეჭველია, ნოე რამიშვილი
სასტიკად გაუსწორდებოდა ქართველ ბოლშევიკებსაც, თუ ჟორდანიას არ შეეკავებინა და თუ
საერთოდ საქართველოს მთავრობა იძულებული არ გამხდარიყო ხელშეკრულება დაედო
მოსკოვის მთავრობასთან და ანგარიში გაეწია მისი მოთხოვნებისათვის”.

ნოე რამიშვილზე საუბრისას, მისი შვილი, აკაკი რამიშვილი, იმოწმებდა ქაქუცა

ჩოლოყაშვილის სიტყვებს: „ნოე ჟორდანიას ადგილზე რამიშვილი რომ ყოფილიყო, 1921
წელს ჩვენ რუსებს დავამარცხებდით. ეს კაცი ისეთი ძლიერი იყო, რომ საქართველოს
დამოუკიდებლობისათვის თავსაც შესწირავდა და თავის შვილებსაც“ .

ნოე რამიშვილს ქართული საბჭოთა პრესა უწოდებდა „ქართველ სტოლიპინს“, „კაპიტალის

წმინდა წყლის აგენტს, რომელიც ყოველთვის „ჩექმებს ულოკავდა ბურჟუაზიას“ და მუცლით
ხოხავდა მის წინაშე“. ემიგრაციაში გახიზნული ნოე რამიშვილის ამ ბოლშევიკური
დახასიათების ბოლო ფრაზა, არა მხოლოდ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის
მთავრობის ერთ-ერთი მესვეურის, არამედ მთლიანად უკვე დამხობილი ქართული
რესპუბლიკის დისკრედიტაციას ემსახურებოდა. რაც შეეხება ნოე რამიშვილის შედარებას
რუსეთის იმპერიის მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარესა და შინაგან საქმეთა მინისტრ პეტრე
სტოლიპინთან, საბჭოთა პერიოდში, ესეც თავისებური სტიგმა იყო, რადგან სტოლიპინის
სახელი რუსეთის 1905-1907 წლების სახალხო რევოლუციის ჯალათთან ასოცირდებოდა,
რომელმაც შემოიღო საველე-სამხედრო სასამართლოები და ასეულობით რევოლუციონერს
სახრჩობელით (როგორც მაშინ უწოდებდნენ - „სტოლიპინის ჰალსტუხით“) გაუმასპინძლდა.
ნოე რამიშვილს მსგავსი არაფერი გაუკეთებია, მაგრამ თავისი გაბედულებითა და
უშიშრობით, ბოროტმოქმედთა და კანონდამრღვევთა მიმართ გამოვლენილი სიმკაცრით,
სახელმწიფოებრივი წესრიგის დაცვა-განმტკიცებისა და რეფორმებისადმი ერთგულებით,
იგი მართლაც შეიძლება პ. სტოლიპინს შევადაროთ. რუსეთის პრემიერს საქართველოს
პირველი პრემიერი, სამწუხაროდ, კიდევ ერთი შტრიხითაც დაემსგავსა. ცნობილია, რომ
პეტრე სტოლიპინი 1911 წელს, სიცოცხლეს მკვლელის ხელით გამოესალმა. 1930 წელს
ასეთივე ხვედრი ერგო ნოე რამიშვილსაც. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის
პირველი პრემიერი პარიზის ქუჩაში რევოლვერით განგმირა ემიგრანტმა პარმენ ჭანუყვაძემ.

ნოე რამიშვილი დეტალურად იყო საქმის კურსში თუ როგორ მიმდინარეობდა ქართული

ჯარის ფორმირება. როგორც ცნობილია, ეროვნული სამხედრო შენაერთების
ჩამოსაყალიბებლად მუშაობა ჯერ კიდევ დამოუკიდებლობის აღდგენამდე საქართველოს
ეროვნულმა საბჭომ დაიწყო. ამ საქმის გაძღოლა საბჭოს სამხედრო სექციას ევალებოდა,
რომელსაც სათავეში ნ. რამიშვილი ედგა. მას შემდეგ, რაც გამოცხადდა საქართველოს

39
სუვერენიტეტი, შეიქმნა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა და ნოე რამიშვილი
სათავეში ჩაუდგა მთავრობას, სამხედრო საკითხები სამხედრო სამინისტროს
განკარგულებაში გადავიდა.

აკაკი ჩხენკელი, რომელიც საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შექმნისთანავე,

საგარეო საქმეთა მინისტრის რანგში, პირველ ოფიციალურ ვიზიტად გერმანიაში გაემგზავრა,
შიშობდა, რომ თავისიანებს „არ გადაეხვიათ დამოუკიდებლობის გზიდან“. ბერლინიდან
გამოგზავნილ წერილებში ა. ჩხენკელი თავის გულისწუხილს უპირველესად ნოე რამიშვილს
უზიარებდა, რომელსაც საქართველოს დამოუკიდებლობის მტკიცე და განუხრელ
დამცველად მიიჩნევდა. ჩვენს პარტიას მართებს განთავისუფლდეს რუსოფილური
ინერციისაგან, ჩაერიოს ხალხში ახლებურად, ჩაუნერგოს მას ეროვნული გრძნობა,
პასუხისმგებლობის შეგნება, იმისა რომ, ის ახლა თვითონაა თავის ბედ-იღბალის გამომჭედი,
- იწერებოდა აკაკი ჩხენკელი და მიმართავდა მთავრობის თავმჯდომარეს: „შენ გაწევს, ნოე,
დიდი პასუხისმგებლობა, იმავე დროს შენი მხრით...განმტკიცება პარტიაში და იქედან ერში
დამოუკიდებლობის ღრმა რწმენისა, სხვა დანარჩენი... დიდის ჭაპანწყვეტით თავისთავათ
მოვა“.

თუ მოკლე დროში საფუძველი ჩაეყარა ქვეყნის აღმშენებლობას, მოესწრო არაერთი

დემოკრატიული ინსტიტუციის ფორმირება, სათავე დაედო სახელმწიფოებრივ წესრიგსა და
სხვა, ამ საქმეში, მთავრობის პირველი პრემიერის - ნოე რამიშვილის ღვაწლიც იყო.

1921 წელს, საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაციის შემდეგ რამიშვილი

ემიგრაციაში წავიდა და დასახლდა პარიზის ახლოს _ ფონტენეი ო როზში.

1930 წელს, 7 დეკემბერს, პარიზის ქუჩაში მიმავალი ის მოკლეს. მკვლელი საბჭოთა

სპეცსამსახურების მიერ იყო მოსყიდული. ფრანგებიც კი შეზარა თანამემამულის ხელით
ქართველი კაცის მკვლელობამ.

მკვლელი, რომელსაც საფრანგეთის სასამართლომ 10 წლით საპყრობილე და 20 წლით

ქვეყნიდან გაძევება მიუსაჯა, აცხადებდა, რომ რამიშვილს ანგარიში არა პოლიტიკური,
არამედ პირადი მტრობის გამო გაუსწორა. სინამდვილეში, პ. ჭანუყვაძე საბჭოთა
სპეცსამსახურის მიერ იყო დაქირავებული. ქართული ემიგრანტული პრესის თანახმად,
გურიაში ხალხმა გადაწვა ჭანუყვაძის სახლ-კარი .

პარმენ ჭანუყვაძე პატიმრობაში ჭკუიდან შეიშალა და ციხეში გარდაიცვალა.

რამიშვილის მეუღლე ისე შეშინდა , რომ ქართველებსაც ვეღარ ენდობოდა და სახლში არავის
უშვებდა ვლასა მგელაძისა და კოწია კანდელაკის (ყოფილი ფინანსთა მინისტრი) გარდა.

ნოე რამიშვილის ნაშრომი _ „„დემოკრატიული სოციალიზმი“ _ გამოვიდა პარიზში, 1931

წელს. წიგნს უძღოდა მისი მეუღლის მარიამ გოგიაშვილის _ „პატარა წერილი“.

მოვიტანთ მთლიანად:

„ჩემო სიცოცხლევ... უდროოდ დაკარგულო... მე უბედური ამასაც მოვესწარ... ვაწერ ორიოდ

სიტყვას შენს უკანაკნელ შრომას, რომელიც დაწერე შარშან, ჩვენთან ზღვაზე(ილ-დე რე-ზე)

40
ყოფნის დროს. ხშირათ მეტყოდი: „ჩვენს ახალგაზრდობას არ ესმის რა არის სოციალიზმი,
არც სახელმძღვანელო აქვთ. უნდა მარტივი, გასაგები ენით დავწეროო“.

აგვისტოდან მოკიდებული სწერდი გამუდმებით.

შენს დაუშრეტელ ენერგიას წინ ვერაფერი ვერ უდგებოდა. .. მასალას ადვილად ერეოდი
მიუხედავად იმისა, რომ ბევრი რამ გქონდა გადასათვალიერებელი.

ხშირათ გამოვსულვარ ღამე ეზოში და მაშინ, როცა ყველას ეძინა, შენს ოთახში ისევ სინათლე
ენთო. იჯექ შენს პაწია მაგიდასთან ჩაფიქრებული.

გააქნევდი შენებურად თავს , აენთებოდა უცნაურათ შენი თვალები, აიღებდი კალამს და

გაჩქარებული ალაგებდი შენს აზრებს... შემდეგ ისევ ფიქრები შეგიპყრობდა!.. ისეთი
სიდიადე იყო ჩემთვის ამ სურათში, რომ ვერ გავქანდებოდი... თითქოს რაღაცამ დამაბაო...

არაერთხელ მჯდარხარ ზღვის პირას ჩაფიქრებული... გასცქეროდი ზღვას, თითქოს

ტალღების თამაშმა შეგიპყროო, დანამდვილებით კი შენს აზრებს არ შორდებოდი...შენს
გარშემო ხალხსაც კი ვერ ამჩნევდი... ნაშრომი იზრდებოდა და შენს სიხარულს საზღვარი არ
ჰქონდა, რომ მიზანს აღწევდი.

მე ვიყავ ის პირველი ადამიანი, რომელსაც უკითხავდი თანდათანობით შენს ნაშრომს, და

განა საკვირველია, რომ ყოველივე ამის შემდეგ ამდენი კარგი მოგონება იყოს ჩემთვის
ჩაქსოვილი შიგ?

რაღაცა უჩინარი ძალა გაჩქარებდა, გაახლოვებდა შენს ტრაგიკულ ბოლოს... სულ იმას
გაიძახოდი: „სექტემბრის დამლევამდე უნდა გავათავოო“

გავიდა კიდევ 2 თევე.

უკანასკნელად 5 დეკემბერს სწერდი ჩემთან და მითხარ: „აი, მარო, უკანასკნელათ ხვდება

ჩემს წიგნს ჩემი ხელი_ო“. შიშის ზარმა დამკრა.

თითქო განგება ლაპარაკობდა შენივე ბაგეებით...

ყოველივე ეს, ჩემდა საუბედუროდ, ახლა წარსულს ეკუთვნის, მისი მოგონება სულს
მიხუთავს...

ემიგრაციის უკუღმართმა ცხოვრებამ მოგვტაცა შენი თავი...

ჩვენდა სასირცხოთ, ქართველი იუდის ხელით დაეცი აქ, უცხოეთში...

სამშობლოს გამყიდველები არც ძველათ აკლდა და არც ეხლა აკლია. ..

ამავე ბინძურმა ხელებმა დაანგრია საქართველო, ააწიოკა ბევრი ათასი სხვა ოჯახები...აწამეს
და აცვეს ჯვარს მათი ქმრები, შვილები...

ახლა ჩვენც იმ აწიოკებულთა, იმ განწირულთა რიგებში ვართ, საქართველოში მყოფ ქვრივ-

ობლებს მივეკედლეთ...

41
მათთან ერთად ვიზიარებთ ამ საშინელ, გამოუთქმელ სიმწარეს... ყველასთვის
გათენდება...ჩვენს გულს ვეღარა გაახარებს რა, ჩვენს იარას ვერავინ მოარჩენს...
გამოუთქმელმა ტანჯვამ მოიკალათა შიგ სამუდამოთ...

მარო

ნოე რამიშვილის ნაშრომს _ „„დემოკრატიული სოციალიზმი“ _ უძღოდა ნოე ჟორდანიას

„წინასიტყვაობა“: ნაწყვეტი ნ. ჟორდანიას წინასიტყვაობიდან:

`ნოე რამიშვილისთვის მწერლობა იყო მხოლოდ იარაღი საშუალება მომწიფებუული

საჭიროების დასაკმაყოფილებლად, პრაქტიკული პოლიტიკის გასატარებლად. ის იყო
უმთავრესად მოქმედების კაცი, , მებრძოლთა თავის მომყრელი, მათი დამრაზმველი,
ბრძოლის ველზე გამომყვანი, ორგანიზატორი და შემტევი. აი ამ ხელჩართულ ბრძოლაში ის
კალამსაც იხმარიებდა. იდეიური ბურუსის იდეითვე გაფანტვით ის თავის პრაქტიკულ
საქმეს აკეთებდა, ჰქმნიდა ახალ-ახალ თანამოაზრეთ და ერთათ აჯგუფებდა. ის მუდამ
ჩახედული იყო მასის სულში და იქ დაგროვილი მოთხოვნილებანი კარგად ესმოდა. მისი
ნაწერები ყოველთვის ამმოთხოვნილებათა საპასუხოთ იწერებოდა.“.

წიგნში საუბარია ეროვნული თავისუფლებისა და ევროკავშირის (პანევროპული კავშირის)

შექმნის, პატარა სახელმწიფოების პრობლემების გადაჭრისა და საერთო ევროპული ბაზრის
შესახებაც:

„თავისუფალი ერი თავისუფალი კაცობრიობის ფარგლებში, _ აი, რას ეტრფის სოციალ

დემოკრატია. ამიტომ არის, რომ ის დიდი ინტერესით ადევნებს თვალყურს ყოველივე ცდას,
რომელიც ამ დიდი მიზნის მიღწევას ემსახურება. ერთი ასეთი ნაბიჯი იქნება ევროპის
სახელმწიფოთა შეთანხმება ე. წ. პანევროპის დასაარსებლად,,,

„მოსპეთ ეკონომიკური ნაციონალიზმი, თანდათანობით გააუქმეთ ევროპის სახელმწიფოთა

შორის სადამოჟნო კედლები და პანევროპაც სინამდვილედ გადაიქცევა. ამით ეკონომიკური
ცხოვრების გასაჯანსაღებლად პირველი ნაბიჯი გადადგმული იქნება.

მაგრამ ეკონომიკის ხელოვნური არტახებისაგან განთავისუფლება სრულიადაც არ ნიშნავს

ეროვნულ სახელმწიფოთა დამხობას და მათი ბუმბერაზ სახელმწიფოთა მიერ ჩაყლაპვას.
უკანასკნელნი წარსულს ეკუთვნიან და არა მომავალს... დღეს ყველასათვის ცხადია, რომ
ეროვნული თავისუფლება კაცობრიობის განვითარების ქვაკუთხედია. თავისუფალი
კაცობრიობა მხოლოდ თავისუფალ ერთა შეკავშირებით წარმოიშობა“.

ნოე რამიშვილმა ისიც კარგად იცოდა, რომ დამოუკიდებლობას მსხვერპლად ბევრი რამ
შეეწირა, მათ შორის იყო ის უნებურადთუ გამიზნულად დაშვებული შეცდომებიც, რომელიც
მას, როგორც პოლიტიკოსსა და სახელმწიფოს ერთ-ერთ გამორჩეულ ლიდერს შეიძლება
ჰქონოდა. ამის შესახებ 1923 წელს ჟორდანიასთან ერთად გამოცემულ წიგნში შეტანილ
სტატიაში _ `რუსული კომუნიზმი და საქართველოს დემოკრატია~ _ იგი თავად წერდა:
`შეცდომისაგან უზრუნველყოფილი არ არის არცერთი ადამიანი, არც რომელიმე კლასი, ან
მთელი საზოგადოება, მაგრამ დემოკრატიის რსებობის ხანაში Yყველა სარგებლობს
თავისუფალი ასპარეზით, თავისუფალი სიტყვით დამწერლობით. აქ ერთი ადამიანისა და

42
ჯგუფის ინტერესი ეჯახება მეორეს, ჩაღდება ბრძოლა სოციალ-პოლიტიკურ ასპარეზზე და
იდეოლოგიურ სფეროში და ასე იბადება ჭეშმარიტება და იჭედება ბრძოლის იარაღი და
მეთოდი“.

დღემდე ნოე რამიშვილის საქმეებიც და ნაწერებიც განსჯის საგანია, მას კრიტიკოსებიც ჰყავს
და დამცველები და მეხოტბენიც. ერთი კი ცხადია: ამ დიდი ნებისყოფისა და საკუთარი
რწმენის ერთგულმა ადამიანმა, ბევრი რამ გააკეთა იმ ქართული სახელმწიფოს საფუძვლების
ჩაყრისათვის, რომელსაც 117 წლის წყვეტა ჰქონდა და რომელიც შემდეგში აუცილებლად
უკეთეს გზებს მოძებნიდა მომავლისკენ ქართველი ხალხის შეუფერხებელი მსვლელობისა
და სულიერი თუ მატერიალური კეთილდღების დასამკვიდრებლად.

II

აკაკი ჩხენკელი (1874-1959).

მამა-პაპები ორივე მხრიდან სასულიერო წოდებას ეკუთვნოდნენ. ისინი ებრძოდნენ რუსულ

შოვინისტურ საეკლესიო პოლიტიკას საქართველოში და იცავდნენ ქართულ ენას,
საქართველოს ტერიტორიულ მთლიანობას, უძველესი ქართული ეკლესიების სახის
შენარჩუნებას...დაიბადა აფხაზეთში და ყველაზე მეტად იქ შეიგრძნო ასიმილატორული და
ანტიქართული იმპერიული პოლიტიკის საშინელება, უბრალო ხალხის გასაჭირი, ამიტომ,
სოციალური და ეროვნული მისთვის თავიდანვე განუყოფელ იდეოლოგიად იქცა. ორივე
ერთად მშობელი ხალხის გადარჩენისა და წინსვლის საშუალებად მიაჩნდა. მისი
სახელმწიფოებრივი ცნობიერება და ორატორული ხელოვნება რუსეთის IV სახელმწიფო
დუმის დეპუტატობისას დაიხვეწა, საზოგადოებრივ პროცესებში ჩართულობა და
მოვლენების მართვის ნიჭიც როგორც დეპუტატმა და პროფესიონალმა ადვოკატმა
ახალგაზრდობაშივე გამოიმუშავა, რაც ძალიან გამოადგა სახელმწიფო სტრუქტურებსა და
დიპლომატიურ სარბიელზე წარმატებული მოღვაწეობისათვის. ადვილად ურთიერთობდა
განსხვავებული შეხედულებების მქონე ადამიანებთან, კონფლიქტი იშვიათად მოდიოდა და
თუ მაინც იყო ამგვარი შემთხვევა, ჩხენკელს იმდენად პროფესიულ ჭრილში გადაჰქონდა
კამათი, უკმაყოფილება იქვე მთავრდებოდა. იყო თბილი, მეგობრული, სიმართლის
პირდაპირ მთქმელიც, მიმტევებელიც და კეთილიც. მან წაიყვანა დიპლომატიურ სამუშაოზე
უცხოეთში „ბურჟუაზიის“ წარმომადგენლები, როგორც სოციალ-დემოკრატები ეძახდნენ
აზნაურულ-თავადური წარმოშობის ზურაბ ავალიშვილს, ნიკო ნიკოლაძეს, მიხეილ
სუმბათაშვილს, ვლადიმერ ახმეტელაშვილს, მიხაკო წერეთელს, ვახტანგ და დავით
ღამბაშიძეებს და სხვებს. იგივე აკაკი რამიშვილი წერდა „აკაკი ჩხენკელი და ნოე რამიშვილი
ცდილობდნენ შეექმნათ „ცენტრისტული კოალიციური მთავრობა“, ამიტომაც უნდოდათ
ილიას ნამდვილი მიმდევრების _ ნიკო ნიკოლაძის, გიორგი გვაზავასა და ივანე
ზურაბიშვილის მთავრობაში შეყვანა. სწორედ მათ შეეძლოთ საქართველოში ლიბერალური
ეკონომიკის შექმნა. მაგრამ ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის ექსტრემისტმა წევრებმა არ
დაუჭირეს მხარი ილიას მიმდევართა მთავრობაში შეყვანას, რაც ანტიქართული მოქმედების
ტოლფასი იყო.~.

43
აკაკი ჩხენკელი ახალგაზრდობიდან ჩაება `ქართული პარტიის~ საქმიანობაში, თედო
სახოკია და მისი თანამოაზრენი, მათ შორის აკაკის მამა _ სამურზაყანოს ბლაღოჩინი _ ივანე
ჩხენკელი რომ აწარმოებდა რუსული იმპერიული პოლიტიკის წინააღმდეგ დასავლეთ
საქართველოში, განსაკუთრებით აფხაზეთში.

ის იყო პირველი ქართველი მოღვაწე, რომელიც დადებითად აფასებდა ფრიდრიხ ნიცშეს

ფილოსოფიურ ნააზრევს, ეს მაშინ, როდესაც ქართველი მწერლებიც ( კიტა აბაშიძე, ანტონ
ფურცელაძე და სხვ) აკრიტიკებდნენ. ზოგადად, ამ დროს ნიცშეს ევროპაშიც უკიდურესად
აკრიტიკებდნენ, მცირე, ინტელექტუალთა ჯგუფი თუ ღებულობდა მის ფილოსოფიურ
ნააზრევს, მათ შორის იყო აკაკი ჩხენკელიც.

მანვე წარმოთქვა რუსეთის დუმაში პირველი სიტყვა,სადაც საქართველოს კულტურულ

ავტონომიას ითხოვდა.

ჩხენკელმა დუმაში სიტყვით გამოსვლისას ბევრჯერ დაიცვა ქართველი ხალხის ინტერესები,

განსაკუთრებით პირველ მსოფლიო ომში `მოღალატედ~ მიჩნეული აჭარლების უფლებები,
რომელთაც მარტო სიტყვით კი არა, საქმითაც იცავდა: ის სასამათლოში მათი ადვოკატი იყო
და ბევრი ადამიანი გადაარჩინა სიკვდილით დასჯას. სათათბიროში მოღვაწეობამ აკაკი
ჩხენკელი ჩამოაყალიბა სახელმწიფო მოღვაწედ, დიპლომატიური გამოცდილებისა და
ეროვნული ინტერესების დამცველ პოლიტიკოსად. დუმაში მისი გამოსვლები ერობისა და
ავტონომიის საკითხებზე ამ მხრივ უბადლო და სახელმწიფოებრივად აზროვნების
სრულყოფილი ნიმუში იყო. ამით მან ქართულ საზოგადოებას აჩვენა არა სოციალისტური
კომფორმიზმი და კოსმოპოლიტიზმი, არამედ გულმხურვალე პატროტიზმი და
მამულიშვილობა. კიევში არსებულმა არჩილ ჯორჯაძის საზოგადოებამ მას ამისთვის
სამადლობელი დეპეშაც კი გაუგზავნა.

„ადამიანი არაჩვეულებრივი ზრდილობის და სიდარბაისლის. ჩვენ პარტიაში ითვლებოდა

დისციპლინის კაცად, იდეოლოგიურად იცავდა ყველა ქართველების ერთობას, ყოველ
პირობებში. თუ სოციალიზმის ეკონომიურ პროგრამას იზიარებდა ურეზერვოდ,
სამაგიეროდ, ეროვნულ საკითხში მას ჰქონდა სულ სხვა მიდგომა, რომელსაც ნიჭიერათ
იცავდა. საფრანგეთში იყო ჩვენი რესპუბლიკის პირველი ელჩი და დიდი ღირსებით
ასრულებდა მოვალეობას. ჰქონდა დიდი ცოდნა და კულტურა. როგორც ორატორი არავის არ
ჰგავდა. მისი კრებაზე გამოსვლა ყოველთვის დამაჯერებელი იყო. თუმცა მისი ლაპარაკი
მუსაიფის ტონს ატარებდა; ეხერხებოდა და წერდა ნიჭიერად~, _ წერდა მასზე გრიგოლ
წერეთელი 1971 წელს პარიზში გამოცემულ წიგნში – „ქართული ემიგრაცია და ადამიანები“.

მის ეროვნულ მოღვაწეობას განსაკუთრებით ფართო ასპარეზი მიეცა 1917 წლის თებერვლის
რევოლუციის შემდეგ. იგი გახდა რუსეთის დროებითი მთავრობის წარმომადგენელი
ამიერკავკასიაში, „ამიერკავკასიის საგანგებო კომიტეტის“ (ОЗАКОМ) წევრი. ეს კომიტეტი
1917 წლის ოქტომბრის გადატრიალების შემდეგ გაუქმდა.

1917 წლის ნოემბერში საქართველოს ეროვნულმა ყრილობამ იგი ეროვნული საბჭოს

თავმჯდომარის მოადგილედ აირჩია, თუმცა, საბჭოს მუშაობის ძირითადი ტვირთი მის
მხრებზე გადადიოდა. იყო საქართველოს ეროვნული ინტერპარტიული საბჭოს

44
თვმჯდომარე; ამიერკავკასიის კომისარიატის წევრი; საქართველოს პირველი ეროვნული
ყრილობის დელეგატი; საქართველოს ეროვნული საბჭოს თავმჯდომარის მოადგილე;
ამიერკავკასიის სეიმის წევრი; ტრაპიზონისა და ბათუმის საზავო კონფერენციების
დელეგაციის ხელმძღვანელი; ამიერკავკასიის დემოკრატიული ფერერაციული რესპუბლიკის
მთავრობის თავმჯდომარე. მისმა გამორჩეულმა დიპლომატიურმა ნიჭმა და
სახელმწიფოებრივმა აზროვნებამ განსაკუთრებული როლი ითამაშა საქართველოს
დამოუკიდებლობის გამოცხადების საქმეში.

აკაკი ჩხენკელმა, სხვა ქართველ მამულიშვილებთან ერთად, დიდი ღვაწლი დასდო

საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის საქმეს. ეს აქტი 1917
წლის 12 მარტს განხორციელდა და ჩვენი ერისთვის დიდი სულიერი ზეიმის მომტანი გახდა.
მანვე არ დაიშურა ძალი და ღონე, რათა გვერდით ამოდგომოდა დიდ ივანე ჯავახიშვილს და
საქართველოს მიეღო დიდი ხნის ნაოცნებარი ეროვნული უნივერსიტეტი.

ჩხენკელს თავის დროზე, სახელმწიფო დუმის წინაშე არაერთგზის დაუყენებია საკითხი

თბილისში უნივერსიტეტის გახსნაზე, თუმცა, მაშინ ეს აუსრულებელ ოცნებად რჩებოდა,
მხოლოდ რუსეთის იმპერიის დანგრევის შემდეგ გახდა ამგვარი ოცნების ახდენის რეალური
შესაძლებლობა და მანაც, როგორც საქართველოს ეროვნული საბჭოს თავმჯდომარემ,
ყველაფერი გააკეთა ამ მიზნის განსახორციელებლად. ქართველმა საზგადოებამ
უნივერსიტეტისთვის ბრძოლის დიდი გზა განვლო. ამ გზის დასაწყისში დიდ ივანე
ჯავახიშვილს გვერდს უმშვენებდნენ სახელოვანი მამულიშვილები, მათ შორის აკაკი
ჩხენკელი. ის იყო უნივერსიტეტის დამფუძნებელი საზოგადოების თავმჯდომარე. ამიტომ
ერგო პატივი როგორც ამ საზოგადოების, ასევე საქართველოს ეროვნული საბჭოს სახელით
გაეხსნა თბილისის უნივერსიტეტი და საზეიმო შეკრებაზე შთამბეჭდავი სიტყვა
წარმოეთქვა. `აქამდე ჩვენ არ გვქონდა მაღალი სასწავლებელი, _ თქვა მან. ეს იმიტომ, რომ
რუსეთის სახელმწიფოში ჩვენ ვიყავით, როგორც სხვა მრავალი ჩაგრული ერი... ჩვენი
სასწავლებელნი უფრო გამარუსებელნი, ბიუროკრატიული, ცოდნის ნაკლებ მომცემნი ვერ
იტევდნენ სწავლის მოსურნე ქართველებს. იბადბა კითხვა, რატომ ვხსნით ახლა
პირველყოვლისა უმაღლეს სასწავლებელს, როცა არ გვაქვს საშუალო და დაბალი. იმიტომ,
რომ სწორედ ასეთ ხანაში იყოსაჭირო გახსნილიყო უმაღლესი სასწავლებელი, სადაც
განსწავლულნი გაუძღვებიან და დაარსებენ კიდეც ახალ სასწავლებლებს~.

`ჯერ სუვერენობა გონებისა, და მერე პოლიტიკური სუვერენობა~, _ ეს სიტყვები აკაკი

ჩხენკელს ეკუთვნის. კონტექსტი ამ სიტყვებისა ის იყო, რომ უნივერსიტეტის გახსნა პირველ
ნაბიჯს წარმოადგენდა საქართველოს დამოუკიდებელი სახელმწიფოს აღდგენის გზაზე, მას
პოლიტიკური სუვერენობა უნდა მოჰყოლოდა. მარტო ამ სიტყვებიდანაც ჩანს, როგორ
სწამდა აკაკი ჩხენკელს საქართველოს პოლიტიკური სუვერენობის აღდგენისა და რომ ის არ
ყოფილა ის სოციალ-დემოკრატი, რომელთა შესახებ ხშირად გაისმოდა: დამოუკიდებლობა
არ სურდათ, ეს შემთხვევამ მოიტანაო.

დეტალებს, თუ როგორ მიმდინარეობდა უნივერსიტეტის დაარსებისა და მის ირგვლივ

შექმნილი სიძნელეების გადალახვისათვის ბრძოლა, რა წვლილი ჰქონდა ამ საქმის
დაგვირგვინებაში საქართველოს ეროვნული საბჭოს თავმჯდომარეს აკაკი ჩხენკელს, კარგად

45
გადმოგვცემს თავად იგი მოგონებაში, _ `თბილისის უნივერსიტეტის დაარსება~, რომელიც
ემიგრაციულ ჟურნალ `კავკასიონში~ დაიბეჭდა 1978 წელს, მისი გარდაცვალებიდან
თითქმის ოცი წლის შემდეგ .

მისი წონა ამ საკითხის გადაწყვეტაში კარგად იცოდა თავად ივანე ჯავახიშვილმაც,

რომელმაც 1917 წლის 9 ოქტომბერს, აკაკი ჩხენკელს `ქართული უნივერსიტეტის
საზოგადოების~ საერთო კრებაზე გამგეობის თავმჯდომარედ ერთხმად არჩევა მიულოცა.

აკაკი ჩხენკელი იყო ის ადამიანი, რომელმაც დამოუკიდებლობის გამოცხადებისას აქტიური,

თუ შეიძლება ასე ითქვას, გადამწყვეტი როლი ითამაშა. ამის დასტურად გამოდგება 1918
წლის 15 ივნისის წერილი ნოე ჟორდანიასადმი, სადაც ის ლაპარაკობს და ურჩევს სოციალ-
დემოკრატიული პარტიის ლიდერს ქვეყნის დამოუკიდებლობის მხარეს დამდგარიყო,
უამისოდ ქვეყანა დაიღუპებოდა და მას მომავალი თაობების წინაშე პასუხისმგებლობა არ
აცდებოდა.

დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ ჩხენკელმა საგარეო საქმეთა მინისტრის

პორტფელი მიიღო, თუმცა რამდენიმე თვეში ეს თანამდებობა ევგენი გეგეჭკორს გადააბარა,
თავად კი საფრანგეთში საქართველოს ელჩი გახდა. ის მთელ ევროპაში საქმიანობდა
დიპლომატიურ წარმომადგენლებთან და, ფაქტობრივად, საქართველოს რესპუბლიკის
საგარეო პოლიტიკა მისი ინსტრუქციებით ხორციელდებოდა. ხელმძღვანელობდა 1918 წლის
ივნისში გერმანიის მთავრობის წინაშე მივლინებულ ქართულ დელეგაციას, რომელშიც
შედიოდნენ ცნობილი ქართველი დიპლომატები და საზოგადო მოღვაწეები: ნიკო ნიკოლაძე,
ზურაბ ავალიშვილი, სპირდონ კედია, კონსტანტინე გვარჯალაძე. დამოუკიდებლობის
პერიოდში მან ბევრი იღვაწა საერთაშორისო ასპარეზზე საქართველოს ცნობისათვის, ერთა
ლიგაში მის გასაწევრიანებლად. როდესაც 1921 წლის თებერვალში საქართველო
ბოლშევიკურმა რუსეთმა დაიპყრო, საქართველოს პირველი ელჩი საფრანგეთში _ აკაკი
ჩხენკელი დიდი პატივით მიიღეს ელისეს სასახლეში, თავად ქვეყნის მაშინდელმა
პრეზიდენტმა _ მილიერანმა გადასცა მას ელჩის მანდატი, აქედან კიდევ ცამეტი წელი
გაგრძელდა მისი დიპლომატიური მოღვაწეობა საფრანგეთში, მანამ, სანამ ქართული ლეგაცია
არ გაუქმდა (1933 წ.), რომლის თავმჯდომარეც ის იყო.

ლეგაციის გაუქმების შემდეგაც არ შეუწყვეტია აკაკი ჩხენკელს ეროვნულ-

განმათავისუფლებელი ბრძოლა საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენისათვის,
ევროპელების ყურადღების მისაქცევად საქართველოს პრობლემებისადმი, მუდმივად
ჰქონდა ურთიერთობა ყოფილი რუსეთის იმპერიაში შემავალი ქვეყნების ემიგრაციასთან და
იღვწოდა ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობაში მათი აქტიურად ჩაბმისათვის,
ეწეოდა ჟურნალისტურ-პუბლიცისტურ მოღვაწეობას. 1939 წელს, `ანჩინის~ ფსევდონიმით
პარიზში გამოქვეყნდა მისი წიგნი – „სახელმწიფო და ერი“.

მისი არქივი ერთ-ერთი სუკეთესოდ შენახული და მოწესრიგებული არქივია, რაც კიდევ

ერთხელ მოწმობს მისი შემდგენლის ხასიათსა და პასუხისმგებლობაზე თანამედროვე თუ
მომავალი საქართველოს წინაშე.

46
`ბევრს ჯერეც ვერ დაუღწევია თავი პირველყოფილი კოსმოპოლიტიზმისათვის.,
რომლისთვის არცკი არსებობდა ცნება `ერი~. ავიწყდებათ, რომ თანამედროვე
ინტერნაციონალიზმი შეიცავს მეტს, ვინემ ძველ კომუნისტთა კოსმოპოლიტიზმი.
უკანასკნელს საქმე ჰქონდა ორ მოვლენასთან, ადამიანთან და კაცობრიობასთან, მათ შორის
რომ გაჩრილი იყო ერთი ახალი მოვლენაც _ ერი, ეს შეუმჩნეველი რჩებოდა. დღეს ერი,
ეროვნება, რა თქმა უნდა, შეუმჩნეველი ვერ დარჩება. ამიტომაც ვეძახით ჩვენს თავს
ინტერნაციონალისტებს. ერი აღიარებულია როგორც სოციალური ორგანიზმი, როგორც
სუბიექტი უფლებისა, აი, სათავე თვითგამორკვევის პრინციპისა, აი, ბაზა საერთაშორისო
განწყობილებისა. სოლიდარობა მშრომელ კლასთა შორის, განურჩევლათ ეროვნებისა, უნდა
გარდაიქმნას მომავალში სოლიდარობად თვით ერთა შორის, აი, საითკენ მიგვაქანებს
ინტერნაციონალიზმი~… `სწორათ გაგებული ინტერნაციონალიზმი პირდაპირ გვავალებს
ჩვენ, რომ ვაწარმოვოთ ეროვნული პოლიტიკაც. ეს კი არაფრათ ეპრიანება ბევრ
`ინტერნაციონალისტს~, _ წერდა აკაკი ჩხენკელი ჯერ კიდევ XXსაუკუნის 10-იანი წლების
დასაწყისში...

ჩხენკელის აზრით, `პოლიტიკა მათემატიკა არაა, აქსიომები არ არსებობს მისთვის~, მაგრამ

დიპლომატიური სვლების ანალიზი და სამომავლო პროგნოზები თუ გათვლები
აუცილებლობად მიაჩნდა. მისი აზრით, ქართველი ერი თავად უნდა მომზადებულიყო
თავისუფლებისათვის საბრძოლველად, თუმცა, მანამდე მოკავშირეები და მეგობრები უნდა
გაეჩინა. ის მარტო ომს ვერ მოიგებდა კომუნისტურ რუსეთთან. საქართველოს
დამოუკიდებლობა თავად რუსეთისთვისაც სასარგებლო იქნებოდა, რადგან მეტად
შესძლებდა კავკასიაში თავისი ეკონომიკური ინტერესების დაკმაყოფილებასა და
მშვიდობიან თანაარსებობას. იმათ, ვისაც ეჩქარებოდა დასახული მიზნის მიღწევა და
მუდმივად აკრიტიკებდა ყოფილ ხელისუფლებას, ანდა შეიარაღებული ბრძოლისათვის
ემზადებოდა და ამ გზით აპირებდა მიზნის მიღწევას, 1923 წლის მარტში პარიზში
მცხოვრები აკაკი ჩხენკელი აფრთხილებდა: `ერის კითხვა ერთი თვის და ერთი წლის კითხვა
არ არის. ქართველმა ერმა უნდა გაიხსენოს სხვა ჩაგრულ და დღეს თავისუფალ ერთა
ისტორია. მისი საკუთარი ისტორიაც ბევრ რამ საგულისხმიეროს ეუბნება მას, ამიტომ ის
უნდა იყოს მზად ხანგრძლივ ბრძოლისთვისაც, თუ ამას მოითხოვს მდგომარეობა~.

აქედან გამომდინარე, აკაკი ჩხენკელი წინააღმდეგი იყო 1924 წლის აგვისტოში

საქართველოში მომხდარი აჯანყებისა.

რუსეთის დამპყრობლური პოლიტიკა და იმპერიული ინტერესები, საბჭოთა რეჟიმის

სახელმწიფოსაც ასე რომ ახასიათებდა, უსაზღვროდ ძულდა და აღიზიანებდა, რაც ნათლად
აისახა მის ემიგრანტულ პუბლიცისტიკასა და ეპისტოლურ მემკვიდრეობაში. ის კი არადა,
ყველა მისი თანამებრძოლი, ისინიც, ვინც ადრე პრორუსულ ორიენტაციაზე იდგნენ და
ჩხენკელს ეეჭვებოდა მათი ეროვნული გრძნობები, ახლა მთლიანად მასავით აზროვნებდნენ.
ამის ნიმუშად ცნობილი გვარდიის სარდლის _ ვალიკო ჯუღელის მასთან გაგზავნილი
წერილიც კმარა. მოვიტანთ ადგილს წერილიდან გენუის კონფერენციაზე დასასწრებად
იტალიაში მყოფი აკაკი ჩხენკელისადმი: `ამ უხეშმა ოკუპაციამ და წარმოუდგენელმა
მონობამ ისე შეაბრუნებია ქართველ ხალხს ზურგი, რომ მე მგონია არასოდეს არ იზამს იგი

47
პირს რუსეთისაკენ. საუკუნოთ გაწყდა საკითხი რუსეთ-საქართველოს დამოკიდებულებისა.
აი, ასეთია ჩემო აკაკი აქ მდგომარეობა და სულისკვეთება. რასაკვირველია, აქ ხალხს
არასოდეს არ მოუვა აზრათ ბოლშევიკებთან მოლაპარაკების და შეთანხმების გამართვა. ჩვენი
ხალხი ერთხელ და სამუდამოთ განიკურნა რუსეთის ფეტიშიზმიდან და ეხლა ბორბლის
უკან შეტრიალებას ვერავინ შესძლებს. ჩემ თავზე ვხედავ, რომ მეც განვიკურნე ამ მძიმე
ავადმყოფობისაგან. ქართველი ხალხი მეტად მტკიცედ არის, ევროპისაკენ იყურება და
თავისი იმედი აქვს. ამიტომ, შენ მანდ უნდა ილაპარაკო, როგორც ხალხის ნამდვილმა
წარმომადგენელმა, რომელსაც ფეხქვეშ მტკიცე ნიადაგი აქვს~.

.„ ის, რაც რუსებს ამოძრავებს, არის იმპერიალიზმი, ბატონობა სხვა ერებზე. ჩვენ კი
მივისწრაფვით არა ბატონობისაკენ, არამედ თავის თავის განთავისუფლებისაკენ..“

„არ არის არც ერთი პოლიტიკური მიმართულება ემიგრაციაში, რომელიც მზათ იყოს დათმოს
ამა თუ იმ ერის დღევანდელ `კავშირიდან~ გამოყოფა.. `ერთი და განუყოფელი რუსეთი~,
იქნება მონარქისტული, რესპუბლიკური, ცენტრალისტური თუ ფედერატიული, შეადგენს
მთელი რუსის ემიგრაციის ოცნებას. ამ მხრივ არავითარი პრინციპიალური განსხვავება არ
არსებობს ბოლშევიკებსა და ემიგრაციას შორის. ამით აიხსნება ისიც, რომ საერთაშორისო
პრაქტიკულ პოლიტიკაში ეს ორი, თითქოს ერთმანეთზე გადაკიდებული, ბანაკი ხშირათ
ზურგს უმაგრებენ ერთმანეთს.. ვეკითხებით თავს, რამდენად სავალდებულოა
რუსებისათვის ასეთი პოზიცია, განურჩევლად მიმართულებისა. ნუთუ უბრალო
სამართლიანობის გრძნობა და გონიერება ვერ პოულობს მათში გამოძახილს? ჩვენ გვესმის
მემარჯვენეთა ნაციონალიზმი და მემარცხენეთა პაციფიზმი, მაგრამ არ გვესმის
უკანასკნელთა მტრობა არა რუს ერთა მისწრაფებებისადმი. უეჭველია, ყველა ისინი
იმყოფებიან გამქრალ იმპერიის გიპნოზის ქვეშ, ვერ წარმოუდგენიათ რუსეთი უჩვენოთ.
უნდა ნახოთ, როგორის გულწრფელობით და აღელვებით გვედავებიან ისინი
თავისუფლების, დამოუკიდებლობის კითხვაში. გეგონებათ, ჩვენ ვაწყენინეთ ამით ცასა და
დედამიწას, ვითომ გვინდა წავართვათ რუსებს მათი მიწა-წყალი, ხალხის სიმდიდრე!“

„ჩვენ არ ვართ შოვინისტები, არც რუსოფობები. ვნებათაღელვას არ უნდა დავუქვემდებაროთ

ჩვენი მიზნები, მისწრაფებანი. ჩვენ არ ვედავებით რუსებს მათ სამფლობელოში, გვსურს
მათთან კეთილგანწყობილება, მაგრამ ჩვენს სახლში ჩვენი თავი ჩვენ უნდა `გვეყუდნეს~.
როგორც არ გვსურს ბოლშევიკების თარეში, ისე არ გვსურს რუსი მონარქისტების,
რესპუბლიკანელების, სოციალისტების ძალათ-მაცხონობა ჩვენს ტერიტორიაზედ.“

აკრიტიკებდა თანამებრძოლებს არასათანადოდ მუშაობისთვის: საუბედუროთ, თვით

ჩვენებს აკლიათ სისტემა და მეთოდი, აპილპილდებიან, როცა რომელიმე კითხვა
წამოიჭრება, ისე კი არ ამზადებენ თავიდან კითხვებს...

აკაკი ჩხენკელი მტკიცე ევროპული ორიენტაციის პოლიტიკოსი იყო. „თუ წინეთ

ბევრისთვის უცნობი იყო, დღეს ხომ ყველამ ვიცით, რომ განათლებულ კაცობრიობასთან
უშუალო დამოკიდებულება დიდ მომავალს უმზადებს კავკასიის ერებს ნივთიერი და
გონებრივი აღორძინებისათვის. ევროპის გონებრივი საუნჯის რუსეთის მიერ ნაცოხნის

48
კიდევ გადაცოხვნა ზარალს უფრო მოგვიტანს, ვინემ მოგებას~, _წერდა . სტატიაში _`ჩვენი
პერსპექტივები“.

კავკასიის თავისუფლებისათვის ჩხენკელი უდიდეს მნიშვნელობას აძლევდა უკრაინის

თავისუფლებას, მასთან ეკონომიკურ და პოლიტიკურ სიმჭიდროვეს. ის გადაჭრით ამბობდა,
რომ `რუსეთი მტერია საქართველოს და კავკასიელი ერების თავისუფლებისა და
სახელმწიფოებრივი ცხოვრებისა, ეს მაშინ, როდესაც ერთადერთი ფორმა ერის ნორმალური
განვითარებისათვის არის სახელმწიფო, ნამდვილი ბაზა შემოქმედებისა და წინსვლისა,
კავკასიის და უკრაინის ერებიც ამ სრულიად ბუნებრივ და აუცილებელ ფორმაში ჩამოსხმას
ლამობენ, სხვანაირათ შეუძლებელია, სანამ ისინი ერობენ~.

III

გიორგი კვინიტაძე (1874- 1970)

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სამხედრო სამსახურში ბევრი ნიჭიერი

სამხედრო მუშაობდა. ადამიანები, რომელთა მხედრული მამაცობა ნათლად აჩვენა რუსეთ-
იაპონიისა თუ I მსოფლიო ომის ბრძოლებმა, უყოყმანოდ გადავიდნენ სამშობლოს
სამსახურში და თავდადებით იცავდნენ ქვეყნის დამოუკიდებლობას. მათ შორის არის
გენერალი გიორგი კვინიტაძე.

დაიბადა 1874 წელს დაღესტანში, პოლკოვნიკ ივანე კვინიტაძის ოჯახში.. კვინიტაძის ბაბუა,
სიმონ ჩიქოვანი იყო. ის 1810 წელს ოსმალეთში გაჰყვა იმერეთის მეფე სოლომონ მეორეს,
მეფის ამალაში ოყო სიმონის ვაჟი, ივანეც, რომელიც მამამ თავადი ციციშვილების ოჯახს
მიაბარა, ქართლში. 13 წლის ივანემ გვარი კვინიტაძედ შეიცვალა და სამხედრო განათლება
მიიღო. მთელი ცხოვრება ის რუსულ ჯარში მსახურობდა. საინტერესოა, რომ ივანე
კვინიტაძეს დაევალა ალექსანდრე დიუმას თანხლება კავკასიაში მოგზაურობისას.

შვილიც მამისა და წინაპრების გზას გაჰყვა. გიორგი კვინიტაძემ დაამთავრა თბილისის

კადეტთა კორპუსი და პეტერბურგის ფეხოსანთა სასწავლებელი. 1894 წელს უკვე ოფიცერი
იყო. მონაწილეობდა იაპონიასთან და პირველ მსოფლიო ომებში.

პირველ მსოფლიო ომში კვინიტაძე კავკასიის ფრონტზე მეოთზე დივიზიის შტაბის

მეთაურად დაინიშნა. არზრუმთან ბრძოლებში გამოჩენილი გმირობისათვის იგი წმინდა
გიორგის ჯვრითა და ოქროს იარაღით დააჯილდოვეს. `1916 წლის 16 თებერვალს, არზრუმი
რომ დაეცა, _ იგონებდა ემიგრანტი თეიმურაზ ბაგრატიონ-მუხრანელი გიორგი კვინიტაძის
მონათხრობს _ გენერალმა იუდენიჩმა გვერდით მდგომ გენერალ კვინიტაძეს მიმართა:
„ბატონო გიორგი, ქართველობის გამო გავალებთ, პირველი შეხვიდეთ არზრუმში!“.

რუსეთის 1917 წლის რევოლუციას ის გენერალ-მაიორის წოდებით შეხვდა.

1918 წელს, როდესაც საქართველომ დამოუკიდებლობა გამოაცხადა, გენერალი კვინიტაძე

საკუთარ სამშობლოში დაბრუნდა, რათა ჩამდგარიყო სამშობლოს სამსახურში, ეღვაწა
დამოუკიდებელი ქართული სახელმწიფოს და ქართული ეროვნული არმიის
მშენებლობისათვის. 1918-1921 წლებში იგი არაერთხელ დაინიშნა საქართველოს

49
შეიარაღებული ძალების სარდლად. ამავე პერიოდში უდიდესი წვლილი შეიტანა ქართული
არმიის ჩამოყალიბებაში და გაწვრთნაში. გენერალი კვინიტაძე ძალ-ღონეს არ იშურებდა
იმისათვის, რომ ქართული ჯარი გამხდარიყო თანამედროვე არმიების დარი, თუმცა მის
ტიტანურ ძალისხმევას ზერელედ უყურებდა იმდროინდელი ხელისუფლება. 1921 წელს,
ბოლშევიკური რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაციის შემდეგ, გიორგი კვინიტაძემ
საქართველო დატოვა.

მთელი დარჩენილი ცხოვრება მან საფრანგეთში გაატარა. გენერალი გიორგი კვინიტაძე

ღრმად მოხუცებული, 1970 წლის 7 აგვისტოს, პარიზის მახლობლად, დაბა შატუში
გარდაიცვალა. ცოლად ჰყავდა (1911 წლიდან) თავადის ასული მარიამ მაყაშვილი (1889-1960).
ჰყავდა სამი ქალიშვილი: იდა, თამარი და ნინო. ნინოს ქალიშვილია ფრანგული კინოს
ვარსკვლავი მარიამ დ,'აბო.

მთავარსარდლის სულისკვეთებას კარგად გადმოგვცემს 1918 წლის 6 ივნისს გაზეთ „სახალხო

საქმეში“ გამოქვეყნებული ქართული ჯარის მეთაურის გიორგი კვინიტაძის ბრძანება:

„ყველამ იცის, რომ ჩვენს სამშობლოს ფული ესაჭიროება.განსაკუთრებით დიდია ეს

საჭიროება ახლა, როდესაც ჩვენ დამოუკიდებელ ცხოვრებას ვიწყებთ.ჩვენ უნდა დავეხმაროთ
ჩვენს სამშობლოს. გავუადვილოთმუშაობა ფინანსთა სამინისტროს. მივმართავ ყველა
სამხედრო პირს, ოფიცრებს,მოხელეებსა და ჯარისკაცებს, რომელნიც საქართველოს
რესპუბლიკის ჯარში მსახურობენ: ფინანსთა სამინისტროს ოქრო სჭირდება. ის ჩვენ გვაქვს.
ჩვენს სახელმწიფოებრივ მძიმე მდგომარეობას პირველი ჩვენ უნდა გამოვეხმაუროთ. დაე,
ყველა ჩვენგანმა გადასცეს თავისი ორდენი სახელმწიფოს ოქროს ფონდის შესაქმნელად. ჩვენ
არ დაგვიშურია არც ჯანსაღობა ( ჯანმრთელობა), არც სიცოცხლე, მრავალმა შესწირა თავისი
სიცოცხლე სამშობლოს, მრავალი სამუდამოდ არის დასახიჩრებული. ჩვენ სამხედრო პირები
_ ოფიცრები, მოხელეები და ჯარისკაცები ვიყავით და სიცოცხლეს ვწირავდით სამშობლოს
კეთილდღეობას. და ნუთუ ახლა, ამ მძიმე პირობებში, კიდევ არ მივიტანთ მსვერპლს ჩვენი
ნორჩი სამშობლოს ასაყვავებლად?

მწამს, რომ ჩემი მოწოდება იპოვის გამოახილს აღდგენილი საქართველოს მოყვარულთა

გულებში; მწამს, რომ ჩვენ კიდევ მივიტანთმსხვერპლს სამშობლოს
საკურთხეველზე.რასაკვირველია, ყველასთვის ძვირფასია შრომით და სისხლით
დამსახურებული ორდენი, რადგან ეს არის მისი გმირული საქმეების სახსოვარი. ორდენი
არის სიმბოლო ჩვენი პატიოსანი სამსახურისა, მაგრამ სამშობლოს სიყვარულის გრძნობამ
უნდა ჩაახრჩოს ყველა დანარჩენი გრძნობა და მე მწამს, რომ ჩემი მოწოდება არ დარჩება
„ხმად მღაღადებლისა უდაბნოსა შინა“.

დღეს მე გადავეცი ყველა ორდენი, რაც კი იაპონიასა და თანამედროვე ომის დროს

მივიღე:დავიტოვე მხოლოდ წმინდა გიორგის მეოთხე ხარისხის ორდენი.ორდენების
ცაბარება შეიძლება სამხედრო სამინისტროში...“

საქართველოში დაბრუნებულმა კვინიტაძემ ქართული ენა სრულიად არ იცოდა, საუბარსაც

კი ვერ ვგებულობდიო, _იგონებს თავად. ის სოფელში წავიდა და დამოუკიდებლობის
წლებში როგორც სოფლად ადამიანებთან ურთიერთობით, ასევე წიგნებით, თბილისში

50
დაბრუნებულმა მასწავლებლის საშუალებით ისწავლა ქართული ენა.ეს არც იყო გასაკვირი,
რადგან 13 წლიდან ცხოვრობდა და სწავლობდა რუსეთის სამხედრო სასწავლებლებში,
მსახურობდა რუსულ ჯარში და მშობლიურ ენასთან კონტაქტი აღარ ჰქონდა.

კვინიტაძე იყო პირდაპირი, ვერ იტანდა სამხედრო საქმეში პოლიტიკოსთა ჩარევას, ამიტომ
ხშირად უხდებოდა სამსხახურის დაკარგვა.

1919 წლის მაისში უმუშევარ გენერალ გიორგი კვინიტაძეს პირადად სამხედრო მინისტრმა
გრიგოლ ლორთქიფანიძემ სთხოვა ეხელმძღვანელა თბილისის სამხედრო სკოლისათვის,
რომელშიც იუნკერთა როტა და მომავალი უნტერ-ოფიცრების

ერთხელ სამხედრო სკოლის შტატს 33 ცხენი დაუმატეს. მაშინელმა სამხედრო მინისტრმა ნოე
რამიშვილმა უთხრა, ახლა მაინც უნდა იყო კმაყოფილიო, რაზეც გიორგი კვინიტაძემ
უპასუხა: „ისე მეუბნებით, თითქოს სკოლა ჩემი მამული იყოს , რომლისგანაც შემოსავალს
ვიღებდე, მე მხოლოდ მმართველი ვარ და მოსავალს კი იქედან მოიმკით მომავალში რაც
უფრო კარგად მოაწყობთ მას“

1920 წლის მაისის პირველ დღეებში, როდესაც აზერბაიჯანის დაკავების შემდეგ რუსის ჯარი
საქართველოსკენ დაიძრა, მთავრობამ გიორგი კვინიტაძე სასწარაფოდ მთავარსარდლად
დანიშნა. ნოე ჟორდანია „ჩემი წარსულის“ ფურცლებზე იგონებს: „ როცა რუსები თავს
გადვესხენ, მთავარსარდლად დავნიშნე გენერალი კვინიტაძე, აქტიური, სწრაფი, მოქმედი,
მხოლოდ ჯიუტი და მიუკარებელი“.

ამავდროულად, 3 მაისი რომ თენდებოდა, ღამით, 1 საათზე, 50 შეიარაღებული კაცი

სამხედრო სკოლის შენობაში შეიჭრა უკანა შესასვლელით. მათ დაატუსაღეს მორიგე
ოფიცერი და იარაღი აჰყარეს...

კვინიტაძემ და მისმა მოადგილე ალექსანდრე ჩხეიძემ შეჭრილი ბოლშევიკები დაამარცხეს.

დამფუძნებელმა კრებამ მაისის დასაწყისის ერთ-ერთ სხდომზე მადლობა გამოუცხადა
გენერალ გიორგი კვინიტაძეს და მის იუნკრებს გამოჩენილი მამაცობისათვის.

გიორგი კვინიტაძემ დაამარცხა აზერბაიჯანიდან შემოჭრილი ბოლშევიკების ერთი

დივიზია, ის იგონებდა, რომ ბოლშევიკებს სულ ერთი დივიზია ჰყავდათ ბაქოსთან, ცოტა
მეტი შეეძლოთ ჩრდილო კავკასიიდან შემოეყვანათ, მას კი 40 ათასი ჯარისკაცი ჰყავდა და
შეეძლო რუსი ბოლშევიკების დამარცხება. მისი აზრით, ამ შიშის გამო შეშფოთებულმა
ლენინმა აიძულა ჟორდანია გაეფორმებინა 7 მაისის ხელშეკრულება და კავკასიაში მისი
ჯარების განადგურების პროცესი დროებით შეეჩერებინა , შემდეგ კი ძალას მოიკრებდა ( რაც
გააკეთა კიდეც) და ხელახლა შემოუტევდა საქართველოს. გიორგი კვინიტაძე შეტევის
შეჩერებას უდიდეს პოლიტიკურ შეცდომად თვლიდა. ის წერდა: „ჩვენ შეგვეძლო
ბოლშევიკებისგან მთელი ამიერკავკასიის განთავისუფლება, ეს ხომ 1920 წელს ხდებოდა,
როცა პოლონეთი და გენერალი ვრანგელი ორ ფრონტზე აწარმოებდნენ ომს საბჭოთა
რუსეთის წინააღმდეგ და ამ უკანასკნელისთვის შეუძლებელი იყო აზერბაიჯანელი
ბოლშევიკების დახმარება. აი, როდის დავკარგეთ ჩვენი სამშობლო და არა 1921 წელს“<
გულდაწყვეტით წერდა იგი.

51
1920 წლის 7 ივლისს ინგლისელებმა დატოვეს ბათუმი და იქ ქართული ჯარი შევიდა.
მთავარსარდალი კვინიტაძეც ამაყად მიდიოდა ცხენით ბათუმის ქუჩაში. მოულოდნელად
მან 15 წლის უნახავი ქალი, თავისი მეგობრების შვილი დაინახა, ჩამოქვეითდა და
გამოელაპარაკა. მთავარსარდლისამ უბრალო საქციელმა იგი კიდევ უფრო პოპულარული
გახადა.

კვინიტაძეს არ მოსწონდა ჯარის სასწარაფო მობილიზაციის პროცესი მხოლოდ ომის წინ,

ისწერდა: „მხოლოდ მშვიდობიანობის დროს შეიძლება ომისათვის მომზადება, ე.ი.იარაღის,
სურსათის, ტანსაცმლის და ყველაფრისა, რაც ესაჭიროება ჯარს და განსაკუთრებით
თავდაცვის გეგმისა, ჯარის მოწყობა,საზღვრების გამაგრება, . რასაკვირველია,
მთავარსარდალი უნდა იყოს ამაში ჩახედული და და ემზადებოდეს ომისათვის, ჩვენში კი
ომისათვის მზადება იყო საჩქარო მობილიზაცია“.

1920 წლის გაზაფხულზე ბოლშევიკებთან ბრძოლის შემდეგ პერიოდს კვინიტაძე ასე

იხსენებს: „„ჯარს ბრძანებით მადლობა გამოვუცხადე და სამსახურიდან გადავდექი .
ბრძანებაში განსაკუთრებით გამოვყავი გვარდიის ღვაწლი, რომელსაც ბოლშევიკებთა ომში
უმთავრესი როლი ხვდა წილად. შემდეგ ჩემი თანამშრომლები მეკითხებოდნენ, არმიაზე
მეტად გვარდიას რატომ ემადლიერებიო. ეტყობა, ფიქრობდნენ, რომ გვარდიას
ვეპირფერებოდი.ვუპასუხე: ყოველთვის ვცდილობ სამართლიანი ვიყო, გვარდიას დიდი
საბრძოლო მუშაობა ხვდა წილად, ამიტომ გვარდიის ჯარისკაცებმა შესაბამისი მადლობაც
უნდა მიიღონ -მეთქი. გვარდიის არასწორი ორგანიზება გვარდიის ჯარისკაცთა ბრალი არ
არის, იმ პირობებში, რომელშიდაც ისინი აღმოჩნდნენ, შეძლებიდაგვარად ყველაფერი
იღონეს, რაც შეეხება მათი აღზრდის არანორმალურ პირობებს, აქ მათ დანაშაული არ
მიუძღვით“..

მისი მოგონებები სავსეა როგორც თავდაცვის სფეროსში მოღვაწეთა, ასევე, პოლიტიკოსთა

კრიტიკით. აკრიტიკებდა საქართველოს ჯარში ყველაზე გავლენიან გენერლებს : ლექსანდრე
გედევანიშვილს, ილია ოდიშელიძესა და ალექსანდრე ზაქარიაძეს.

1920 წლის შემოდგომაზე გიორგი კვინიტაძე გადადგა სამხედრო სკოლის უფროსის

თანამდებობიდამ, დაიტოვა სამხედრო ტაქტიკისა და სამხედრო ისტორიის გაკვეთილები.
მადლიერმა იუნკრებმა მას გამოსათხოვარ საღამოზე ოქროთო მოვარაყებული ხანჯალი
აჩუქეს, რითაც შემდეგში მუდამ ამაყობდა.

1921 წლის იანვარში საქართველოს რესპუბლიკის თავდაცვით ფონდში, მიუხედავად

მატერიალური გაჭირვებისა, გიორგი კვინიტაძემ და მისმა მეუღლემ _ მარიამ მაყაშვილმა
შეიტანეს 4 ვერცხლის კოვზი და 3 გერმანული ვერცხლის მარკა.

1921 წლის 16 თებერვალს ნოე ჟორდანიამ მთავარსარდლობიდან გადაყენებული

ოდიშელიძის ნაცვლად გიორგი კვინიტაძე დანიშნა. ამის შესახებ ვალერიან თევზაძე წერს:
„მისმა მთავარსარდლად დანიშვნამ მთელი ქართული საზოგადოების აღფრთოვანება
გამოიწვია, რადგან უდიდესი პოპულარობით სარგებლობდა საქართველოში. მას ხომ
მანამდე გადახდილი არცერთი ომი არ წაეგოდა ყველა ბრძოლიდან გამარჯვებული
გამოდიოდა“.

52
1921 წელი, თებერვლის ომის დროს გერონტი ქიქოძე წერდა: „გენერალმა კვინიტაძემ, ისევე
როგორც 125 წლის წინათ ერეკლე მეფემ,გადაწყვიტა გადაწყვიტა მთავარი ბრძოლა
მტრისათვის თბილისის კარიბჭესთან მიეცა“.

გენ. კვინიტაძემ თავისი ძალები სამ ნაწილად დაჰყო: მარჯვენა ფრთას კოჯორ-ტაბახმელას
რაიონში სადაც მისი იუნკრები იყვნენ, სარდლობდა სამხედრო სკოლის მაშინდელი უფროსი
გენერალი ალექსანდრე ანდრონიკაშვილი; შუა ნაწილს, ე. წ.„სოღანლუღის ფრონტს“
გენერალი გიორგი მაზნიაშვილი; მარცხენა ფრთას სახალხო გვარდიის გენერალი ჯიჯიხია.

18-19 თებერვალს მაზნიაშვილმა დიდი გამარჯვება მოიპოვა და 1600-ზე მეტი ტყვე იგდო
ხელთ. ამავდროულად, ცხარე ბრძოლები მიმდინარეობდა კოჯორ-ტაბახმელას ხაზზე, სადაც
გმირობის სასწაულებს ახდენდნენ გიორგი კვინიტაძის აღზრდილი იუნკრები.

მტერმა გაარღვია მარცხენა ფრთა და ავჭალა-მცხეთისკენ გაჭრას შეეცადა, რაც ქართული

ჯარის ალყაში მოქცევას და უკანდასახევი გზის მოჭრის საფრთხეს ქმნიდა. ამის გამო,
მთავარსარდალმა თბილისის დატოვება, მცხეთამდე დახევა და იქიდან ბრძოლის
გაგრძელება გადაწყვიტა. 24 თებერვალს ჯარმა დედქალაქი დატოვა, 25 თებერვალს
თბილისი ბილშევიკურმა ჯარმა დაიკავა და გამარჯვების წითელი დროშა აღმართა.

გენერალ ჰეკერს, ბოლშევიკთა სარდალს უთქვამს:თუ ვინმეს ეკუთვნის ჯილდო უკან

დახევისათვის, ეს კვინიტაძეს უნდა მიეცეს, ისე ოსტატურად დამისხლტა ხელიდანო.

კვინიტაძემ ვერ შეძლო მცხეთასთან მტრის შეჩერება. სამწუხაროდ, ეროვნული გვარდია

დაიშალა და ჯარისკაცები სახლებში წავიდნენ. ამ ამბავმა მთავარსარდალი ლამის გააგიჟა.
მისი თანაშემწის, პოლკოვნიკ ვალერიან თევზაძის მოგონებებში ვკითხულობთ:
მთავარსარდალი მეტად ღელავდა. _ „აბა, თევზაძევ, თავის მოკვლაღა დამრჩენია, არა?“ _
მომმართა მან სევდიანი ხმით. შევწუხდი ძალიან, , ვგრძნობდი, რა აზრები უტრიალებდა ამ
დროს თავში სარდალს. ის ხომ 3 წლის განმავლობაში უძლეველად მართავდა საქართველოს
თავდაცვის საქმეს. ზედიზედ მოეგო სამი ომი სამ მეზობელთან: სომხებთან, თურქებთან და
ბოლშევიკებთან, ახლა კი დამარცხება ელის!“.

კოჯორ-ტაბახმელას ბრძოლის დროს ხალხში შექმნილი ლექსი ასე ახმიანებდა კვინიტაძისა

და იუნკრების მამაცობას:

„კოჯრის თავზე დაფლეთილი თეთრი დროშა ფრიალებდა,

კვინიტაძის ზარბაზნები ისროდა და გრიალებდა“კვინიტაძესსწამდა საქართველოს

მომავლის. ის წერდა:

„ჩვენს ხალხში ძლიერია სამშობლოს, ოჯახის სიყვარული და მე იმედით შევყურებ ჩვენი

ქვეყნის მომავალს. საქართველო არაერთხელ იტანჯებოდა უცხოელ დამპყრობთა უღელქვეშ,
მაგრამ არასდროს დაღუპულა; ხალხში ძლიერ არის განვითარებული თავისი მოდგმის,
მამულის შენარჩუნების გრძნობა და მწამს, რომ იგი მომავალში აყვავებული, თავისუფალი
ქვეყანა იქნება“.

53
1921 წელი: თბილისის ომის შემდეგ გენერალი კვინიტაძე ჯერ თურქეთში წავიდა, ჯერ
სტამბულში, შემდეგ სოფელ კავაქში, სადაც იქირავა სახლი, ბოსფორის ნაპირზე
მდებარეობდა ეს სოფელი, იუნკრებიც აქ ცხოვრობდნენ, რომლებსაც ამერიკის შეერთებული
შტატების სამხედრო მისია მფარველობდა, პარიზში ჩავიდა 1921 წლის დეკემბერში
მეუღლესთან, სამ შვილთან და ძიძასთან ერთად, სამი კვირით პანსიონში დაბინავდნენ,
ქართული ლეგაციის დახმარებით, შემდეგ ქალაქ შატუში, პარიზთან ახლოს. რადგანაც
ხელფასი არ ჰყოფნიდა ოჯახის საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად, დაიწყო მაწვნის
დამზადება. ამაში ბავშვების თელაველი ძიძა ბაბალე მრელაშვილი დაეხმარა, რომელსაც ეს
გამოცდილება ჰქონდა.

1924 წელს გენერალი დაუახლოვდა საფრანგეთში ახლად ჩასულ ქაქუცა ჩოლოყაშვილს და

დაგეგმა საქართველოში დარჩენილი შეფიცულების რეპრესიებიდან გადარჩენა და
საზღვარგარეთ მათი წაყვანა, თუმცა ეს ვერ მოახერხა. ამ დროს, როგორც მისი ქალიშვილები
წერენ, მისი გატაცების მცდელობაც იყო, რაც ჭკვიანმა გენერალმა აიცდინა. ეს შესაძლოა
მომხდარიყო საბჭოთა ჩეკისტების მიერ, რომლებიც ამ დროს აქტიურად ებრძოდნენ
ემიგრაციაში გახიზნულ ქართველ პატრიოტებს.

როდესაც პარიზში დაარსდა კავკასიის ერების წარმომადგენელთა საზ-ბა, კავკასიის

კონფედერაციის შქმნის მიზნით, გენერალი ამ საზ-ში თანამშრომლობდა და მონაწილეობდა
გაზეთ „კავკასიის“ გამოცემაში.

იყო მიხეილ კედიას მოწინააღმდეგე, მეორე მსოფლიო ომში გერმანიასთან ქართველების

თანამშრომლობას არ ემხრობოდა. 1960 წელს გარდაეცვალა მეუღლე _ მარიამ მაყაშვილი,
რომელიც ჩააგონებდა მოგონებების დაწერას. მან 96 წელი იცხოვრა, ბოლომდე შეინარჩუნა
ენერგია, კითხულობდა ბევრს, თამაშობდა ბრიჯს, ჭადრაკს, იმარჯვებდა კიდეცო _ წერენ
მისი ასულები _ იდა, თამარი და ნანო კვინიტაძეები.

ასეთია საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სამი გამოჩენილი მოღვაწის

ისტორიული პორტრეტის შტრიხები. მათ უდავოდ დიდი წვლილი შეიტანეს ქართული
სახელმწიფოებრიობის ისტორიაში, საამაყო ფურცელი ჩაწერეს ქვეყნის
დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლაში და მომავალი თაობებისათვის სახელმწიფოებრივი
აზროვნების, მამულიშვილობისა და ეროვნული მიზნებისათვის უკომპრომისო ბრძოლის
მისაბაძ მაგალითებად იქცნენ.

54