dvie 16

natin ng isang pambansang wikang mag-iisa sa alin, hindi pa gaanong

tinatanggap ang idea na maaari at nararapat na gawaing wikang
pambansa. Iba ang pagtanggap natin sa wikang pambansa at iba rin
sa wikang panturo. - Ito pa rin ang pangunahing Isyu at problema
kaugnay ng sitwasyong pangwika sa Pilipinas. Kung kailan malulutas
ang problema sa wika na kung saan papabor ang sitwasyon sa wikang
pambansa ay nasasalalay sa paglutas dito sa mga daraiing na
henerasyon.

... Filipino
ang Filipino

Virgilio S. Almario

1 Kung ano ang wika mc iyon ang pagkatao mo.. Sa. larangang...
pambansa, ang wika ng bayan ay ang bayan. Ang ibig kong sabihin,
ang wika ng bayan ay kung ano ang karanasan at kaalaman ng
gumagamit na bayan. -
2 Ibig kong idiin ang bagay na ito bilang sagot sa dalawang mistikal
na problemang malimit ipataw laban,sa wikang Filipino.(Una,na ang
Filipino ay hindi “pambansa. Ikalawa,. na ang Fillpino ay
nangangailangan ng “intelekuwalisasyon.”
3 Kaugnay ng una ang pintis na ang Filipino ay isa lamang balatkayo
ng wikang Tagalog at kaya hindi matanggap ng ibang rehiyon na may
katutubong wikang rehiyonat Na ang Filipino ay sinasalita lamangsa
Metro Manila at mga lalawigang Tagalog. Sa gayon, kailangang ibatay
ang Filipino sa mga wikang latutubo ng Filipinas para maging tunay
SiwatrOnG PANOWKA sA PremAs
rre o 8 18
na pambansa at para mabilis na tanggapin ng ibang rehiyon.
4 Kaugnay naman ng ikalawa ang haka na mahina o mababa ang
Aintelektuwalisado” ang Filipino kung hindi gagamitin ng intelektuwal?
Filipino. Totoo, nagagamit ito sa mass media at sa panitikan, Kung
sakali, nagagamitito sa pagtuturo at pagtalakay ng araling panlipunan,
Ngunit kulang ito sa bokabularyong pang-agham at panteknolohiya,
., b
Hindi nito kayang ipahayag ang matataas na kaisipan sa mga usaping
akademiko, sa batas at gobyerno, at ugnayang pandaigdig. Kaya sa
ating patakarang bilingguwal sa edukasyon ay Ingles ang ginagamit sa
pagtuturo sa mga siyensiya. Kaya dapat patuloy na manatili sa Ingles
ang mga dokumentong opisyal at legal at patuloy na manatiling Ingles
ang wika ng gobyerno at negosyo.
5 Tulad ng sinabi ko, mga mistikal na problema itong ginagamit na
“isyu para pigilin, at kung maaari'y para patayin, ang pag-iral ng wikang
Filipino. Sa liwanag ng aking panimulang pangungusap, mga isyu itong
dapat harapin sa pagpapaunlad at pagpapalaganap ng Filipino. Ngunit
hindi dapat turing na suliranin para hamakin at itakwil ang Filipino.
6 Kung susundin ang lohika ng aking binuksang pahayag, simple
lang ang sagot sa dalawang naturang problema. Hindi “pambansa” at
ipino dahil gayon ang kasalukuyang
iwag sisihin ang wikang Filipino, sisihin natin
ang ating sarili bilang tagagamit ng wika. Ang wikang Filipino ay
kalarawan lamang ng bayang Alipino. ” ”
7 Tayo mismo ay watak-watak bilang isang bansa. Kasindami ng
ating mga pulo-at barangay ang ating sari-sariling paniwala at
pananalig. Mahina pa ang mga bagting ng ating pagkakalsa para
kumilos bilang isang bansa. Kaya madali tayong maakit sa mga tindig
na mapanghati at rehiyonalista ng mga politikong kaaway ng wikang
Filipino. Paanong magiging “pambansa” ang isang wika sa loob ng
isang bansang mahina ang damdamin at kamalayang makabansa?
B Sa kabilang dako, ang ”intelektuwalisasyon” ay isang kasong dapat
ibintang sa uri ng ating edukasyon at kultura. Napakababa ng ating
literasi. Napakababaw ng nilalaman ng pagtuturo at ng mga nababasa't
napapakinggan ng sambayanan. Kaya madaling mamayani saanmang
larangan-eng-mga-edukadong matunong-ng-Ingles. Ang mga
edukadong ito ang nangangalandakan na Ingles ang susi sa kanilang
Furmo ano Tawo
Moa Banataaw 1A Konvuuvnfl 19
tagumpay kaya't dapat paghusayin pa ang pag-aaral ng Ingles at itigil
na ang pagpapalaganap sa Filipino. Paanong magiging
Paaiong aangat ang karunungan ng taumbayan kung ang mga dapat
Tilang matutuhan ay sinasalita at isinusulat sa wikang hindi nila alam?
9 3: upa't ang problema ng “pambansa” at ”intelektuwalisasyon”
ay kgtulad ng kasabihan tungkol sa iniuuna ang karito n
sa kabayo.
Ipinahihila sa wika ang mga sulitaning nasa unahan nito. Samantalang
ang dapat mangyari ay ilagay ang mga suliraning ito. sa Jikuran ng
wika atsaka tulung-tulong nating itulak ang kariton tungo sa pagsulong
ng Filipino.
10 Para lalong luminaw, ibigkong magpaliwanag tungkol sa dalawang
suliranin.
Totoo bang nakabatay lamang sa Tagalog ang Filipino?
11 (Hindi, Matagal na itong sagot ng mga saliksik sa lingguwistika.
Hindilamang natin iniintinding mabuti. Noon pang bago magkadigma
ay sinabi nang iisa ang pamiya ng mga katutubong wika sa Filipinas.
Kaya madaling magkaintindihan ang isang Ilokano at isang Ilonggo:
dili kaya'y madaling matuto ng Bikol ang isang Kapampangan. Ang
totohanang ito ang naging batayan noon ng mga edukador at
lehislador para ipahayag ra higit na mabuting gumamit ng isang
katutubong wika kaysa Espanyolo Ingles para sa edukasyon at opisyal
na talastasan. Kaya gayon ang naging tadhana sa Konstitusyong 1955.
12 Dahil magkapamilya ang mga katutubong wika sa Filipinas, may
mga katangian ang isa na matatagpuan sa halos lahat. Ito ang tinatawag
ng mga lingguwista na /anguage universals. Noon pang panahon ng
saliksik na tungkol dito. Ang
may mga ay
Surian ng Wikang Pambansa
unang napagtuunan ay bokabularyo at pinatutunayan ng mga saliksik
na libo-libong salita sa iba't iba' nating wika ang magkakahawig Ng
anyo at kahulugan. Ito ang tinatawag ng mga lingguwista na cog-
nates. Ang “bahay” sa Tagalog ay “bahay” din o kaya'y “balay” o
”bale” sa ibang mga wika. Sa tantiya ng mga saliksik, umaabot sa
50% ng salita sa Filipino ang may ganitong pagkakahawig.
13 Ito ang pangunahing dahilan kaya mabilis tayong matuto. ng
Yano 8, Auuno

Buvos 20
alinmang wika sa Filipinas.
14 Nadagdagan pa ngayon ang saliksik ng mga eksperto sa wika at
may mga pag-aaral sa pagkakahawig ng ating mga 'palatunugan,
pagbuo ng mga salita, paggamit ng panlapi, at pagbalangkas ng
pangungusap. Nangunguna sa ganitong saliksik sina Dr. Ernesto
Constantino at Dr. Consuelo Paz. [sans magandang paliwanang dito
ang tinatawag na "unibersal na nukleus” ni Dr. Paz. Nakatakda namang
lumabas ang grammar ni Dr. Constantino na nagsasanib sa mga
katangian ng salita at pangungusap sa iba't ibang pangunahing wika
ng ating bansa.
15 Ang ibig kong sabihin, nagkataon lamang sa ating kasaysayan na
Tagalog ang unang ginamit na batayan sa pinalaganap na wikang
pambansa mula 1935. Ngunit dapat isipin na hindi ito Tagalog lamang
sapagkat taglay na nito kaagad ang mga katangiang pangwika na
katutubo sa iba't ibang wika ng Filipinas. Yayaman pa ang ating pang-
unawa kung iisipin natin na nagdaan ang malalaganap na wika ng
bansa sa magkakahawig na kasaysayan. Kaya ang mga bokabularyong
Espanyol sa Tagalog ay halos matatagpuan din sa Sebuwano, Ilokano,
Ilonggo, Waray, Kapampangan, at Bikol. Gayundin ang nangyayari
hanggang ngayon sa pagtanggap ng mga salita at katawagang Ingles
sa buong bansa. P
16 _ Ang mga nabanggit na katangian ay katangian ng wikang Filipino
kahit na kung sakali'y Sebuwano o Ilokano ang ginamit na batayan,
17 Ang problema'y masyadong naging madamdamin ang mga
balitaktakan tungkol sa wikang pambansa nitong nakaraang mga
panahon. Ang naidiin tuloy ay ang mga pagkakaiba ng ating mga
wika, ang mga pekulyaridad ng isa na wala sa iba, ang kahigtan ng isa
sa iba, na totoong nakabalam sa pagkilala ng pagiging pambansa ng
Filipino.
18 Ang totoo, sabihin mang nakabatay sa Tagalog, hindi na ito ang
Tagalog noong 1935. Tumanggap na ito ng mga pagbabago na
hinihingi ng panahon sa isang wikang pambansa. Sa bokabularyo,
_ paborito kong halimbawa ang pagpasok ng “katarungan” mulang
“tarong” ng Sebuwano. Sangkaterba pang salita mula sa iba't ibang
“wikang katutubo ang pumasok na sa ating wika dahil na rin sa unti-
Pawwo ano Puwso
er
Moa Batasan sa Komunmagron 1 21
unting pagyaman ng ating kamalayan sa pambansang kultura at
karanasan.
19 Hindi rin aksidente na baguhin ngayon ang ating alpabeto.
Nagkaroon ng bagong fitik ang kasalukuyang alpabeto dahil may mga , -
tunog sa ibang katutubong wika na wala sa abakadang Tagalog. Ang [,
| FJ,V, at Z halimbawa ay paglalahok sa dila ng Ivatan, Ifugaw, Tausug,
at Ibanag na hindi natutumbasan ng lumang abakada. Ito lamang ay
maituturing nang simbolikong hakbang kung paanong bukas na bukas
ngayon ang Filipino tungo sa demokratisayon ng ating wikang
pambansa. rg
Totoo bang kaunti ang marunong ng Filipino?
20 Hindi. Kailangan lamang tingnan ang paglusog ng komiks, pelikula,
at awitin sa Filipino para makilala na tinatanggap at naiintindihan ito
sa buong bansa. Ngayon, kapansin-pansin din ang pagdami ng mga
programa sa radyo at TV na gumagamit ng Filipino. Ang totoo, may
mga komentaristang unang sumikat sa programang Ingles na ngayon
ay higit na popular dahil sa pagbubukas ng programa sa Filipino.
21 Ang pinakamaliwanag na patunay ay estadistika. Noong Pebrero
1989, nagpalabas ng survey ang Ateneo de Manila at lumilitaw sa
istatistiks na 9295 ang nakaintindi ng Tagalog sa buong bansa, 83%
ang nakapagsasalita nito, 8896 ang nakababasa nito, at 8176 ang
.| nakasusulat nito. Sa naturang pambansang saliksik ay lumilitaw ring
{ 5196 lamang ang nakaintindi ng Ingles at 4196 ang nakakaintindi ng
Sebuwano.
= \\
22 Ang nakatutuwa, “Tagalog” pa ang nakasaad sa survey: hindi “Fili-
pino.” Kung tutuusin, ipinakikita rin nito na ang sinasabing “protesta”
ng mga di-Tagalog sa wikang pambansa ay bunga lamang ng guniguni
ng mga kaaway ng wika. Ang ibig sabihin, ang kontrobersiya sa wikang
pambansa ay wala sa isip ng bayan: ginagatungan lamang ito ng mga
edukado't politikong maka-Ingles at rehiyonalista.
Totoo bang mahaba at makitid ang karunungang makukuha sa
Filipino? ra
23 Hindi. Pakulo lamang ito ng mga maka-Ingles at may baluktot na
paniwala na hindi tayo umuunlad dahil hindi tayo marunong ng Ingles
Ymowo 8, Amano
yce 22
Ang tunay na karunungan ay yaong lumulutas sa pangangailangan
ng tao, yaong nagagamit niya para mabuhay at umunlad ang buhay
sa mundong ito.
24 Patay na sana ang mga Filipino kung tunay na mababa at makitid
ang karunungang nasa kanyang wika. Ngunit hindi nangyari iyon
sapagkat, tulad ng makikita sa ating wika, may karunungan ang mga
Filipino na sapat para sa kanilang ikabubuhay.
25 Isipin ninyo kung ano ang antas ng buhay ng mga Filipino
pagdating ng mga mananakop na Espanyol. Pulubi ba tayo noon?
Nangungutang ba tayo sa IMF o umaasa sa mga kalakal na imported
para mabuhay? Hindi. Sa halip, may sarili tayong mga teknolohiya
para mabuhay nang nagsasarili, May nalinang na tayong paraan ng
agrikultura at mga industriya para masagot ang ating pangangailangang
pangkabuhayan
26 - Ito ang pinatunayan ni Henry William Scott bago siya mamatay
kamakailan. Sa paanong paraan? Pinag-aralan niya
diksiyunaryong inipon ni Fray Pedro de San Buenaventura na lumabas
noong 1613. Sa pamamagitan ng mga salitang lahok sa diksiyunaryo
ay nailarawan niya ang antas ng kabuhayan ng mga Tagalog noong
ika-16 siglo. Bukod sa paggamit ng irigasyon sa pagsasaka, nasagap
niya ang mga salita na tumutukoy sa karunungan ng ating mga ninuno
| tungkol sa paghahabi ng damit, pangingisda, pagpanday ng bakal na |
kasangkapan, pagtunaw ng ginlo, paglilok wt paggawa ng bahay.
7 - Sa dulo ng kanyang pag-aaral, sinabi ni Scott na hindi gayon
kasimple at kaprimitibo ang kultura ng mga Tagalog. May mga patunay
daw na ito ay “sophisticated and rich to the pointof luxury.” May mga
salita kasing parang mga palamuti at alahas, bukod sa mga salita na
nagpapakita ng pakikipagkalakalan sa Borneo, China, Japan, at ibang
bansang Asyano.
28 Siyempre, nagbago na ang ating buhay mula noon at pati ating
mga pangangailangan ay nasusugan sang-ayon sa impluwensiya ng
mga Espanyolat Amerikano. Ngunit kukuwestiyunin ng mga sosyologo
at antropologo kung totoo ngang umunlad ang ating buhay. Maaaring
sumunod sa takbo ng mundo ang ating buhay, naging moderno, pero
ang kalidad ay maaaring mas mababa pa kaysa noong panahon nina
Purno ane Fusmo
Mor, aw sa Kowummasyon 1 23
Soliman.
29 Sa kabilang dako, ang lahat ng pagbabago sa ating buhay, ang
lahat ng mga dagdag na kaalaman at karunungan, ay nakatitik sa
ating wika. Hindi nanatiling pambaranggay at agrikultural ang ating
wika. Ang lahat ng nagdaaang urbanisasyon at impluwensiyang
Kanluranin sa ating lipunan at kamalayan ay pawang mababasa sa
nadagdag na mga salita sa ating bokabularyo.
30. Ang ibig kong sabihin, intelektuwalisado na ang ating wika noon
pa man. May mga salita ito na naglalaman ng mga katutubong
kaalaman sa pilosopiya, politika, at teknolohiya. Nadagdagan pa ang
naturang intelektuwalisasyon sang-ayon sa pagkagamit dito ng mga
Espanyol at sa sumunod na mga panahon.
31 Halimbawa, malinaw na unang dagdag na intelektuwalisasyon sa
ating wika ang paggamit dito ng mga misyonero sa larangan ng
relihiyon at teolohiya. Mula sa Doctrina Christiana, ginamit ng mga
ang prayle ang Tagalog at ibang wika para ipaliwanang ang Kristiyanistho
at mga kaisipang moral na pinairal ng Simbahang Katoliko, Ang pasyon
ang isa sa unang pagtatangka ng katutubo para sundan ang ipinunla
ng mga dayuhang pari. Nagkaroon pa ito ng malikhaing interpretasyon
sa pamamagitan ng mga akdang tulad ng Florante at Laura at Ur-
bana at Feliza. B
32 Ang intelektuwalisasyon ng wika para sa larangan ng agham
panlipunan ay higit na matatanghalsa ilang sinulat nina Rizal
at Plaridel,
at lalo na sa mga akdang mapanghimagsik nina Bonifacio. atJacinto...
Mga akda itong tumatalakay sa politika, kasaysayan, at pilosopiya.
Ang tunguhing ito ay ipinagpatuloy sa mga artikulo, libro at malikhaing
pagsulat nitong unang hati ng ika-20 siglo at muling titingkad sa
panahon ng aktibismo nitong dekada 70.
33 Anupa't may bahid ng kamangmangan ang sigaw ngayon tungkol
sa ”intelektuwalisasyon” ng Filipino. Na para bang mababa nga at
makitid ang nilalaman ng ating wika, na ngayon pa lamang
uumpisahang gamitin ang Filipino sa mga seryosong usapan
Ngayon, totoo bang mahirap gamitin ang Filipino sa agham at
teknolohiya? T7
-~
Yaewo 8, Aimano
bue r 24
34 Hindi. Sinasabi lamang ito ng ayaw o natatakot gumamit ng Fili-
pino. Kung nagagamit ang Filipino sa ibang seryosong usapan, bakit
hindi ito magagamit sa agham at teknolohiya? » Inglesaf ayaw o tinatamad lumahok sa kilusan tungo sa malawakang
35 Ang totoo, at tulad ng iniulat ko, may tradisyon na ng
intelektuwalisasyon ang ating wika. Isang tradisyon itong may binhi
na bago dumating ang mga Espanyol at nagpatuloy sang-ayon sa
takbo ng ating kasaysayan Hiydi ba't agham din ang pagpanday ng
bakal at pangingisda o pagsasaka? Hindi ba't teknolohiya ang paghabi
at paglusaw ng ginto?
36 Ang problema'y hi 4 mainan ang tunguhing pang-agham at
panteknolohiya ng atipg wika. Dahil sa layuning Kristiyano, higit na
nabaling ang paggamit ng wika sa usaping panrelihiyon. Dahil naman
sa mithiing makabayan, higit na napaukol ang lakas at sikap nina Rizal,
Bonifacio, at mga makabansang manunulat at iskolar nitong ika-20
siglo sa usaping pampolitika at pangkasaysayan.
37 Ngunit may mga pagsisikap din sa iba pang larangan. Halimbawa,
maraming pag-aaral sa larangan ng agham pangwika. Si Rizal mismo
ay huwaran sa gawaing ito at ang mga dalubwika sa bungad ng ika-
20 siglo. Pinakamatingkad na proyekto sa bagay na ito ang balarila ni
Lope K. Santos. Sa larangan ng batas, noon pang 1910 ay ipinaliwanag
ni Honorio Lopez ang kodigo penal sa Tagalog. May pagtatangka noon
pa kahit ang ilang miyembro ng Akademya sa Wikang Tagalog na
lumikha ng talatinigang pang-agham.
38 Nitong nakaraang ilang dekada ay maraming tiyak na pagsisikap
at eksperimento sa paggamit ng Filipino sa gawaing akademiko.
Maraming gurong pasimuno sa mga unibersidad, lalo na sa U.P, Ateneo
de Manila, at De La Salle. Nanguna si Dr. Virgilio. Enriquez sa mga
orihinal na saliksik sa sikolohiya. Itinuro ni Fr. Roque Ferriols ang
pilosopiya sa Filipino. Isinalin ni Judge Cesar Peralejo ang kodigo sibil
at kodigo penal. Lumikha ng diksiyunaryosa kemika si Dr. Bienvenido
Miranda at sa medisina si Dr. Jose Reyes Sytangco, May libro sa
ekonomiks si Dr. Tereso Tullad, Jr. May mga naghuturo ng matematika
sa Filipino, At marami nangjornal al monograp sa iba't ibang disiplina
na nakalathak sa Filipino.
39 Ang ibig lang sabihin, hindi problema ang wikang Filipino para
Pawmo Ano Pammo
Mos Basasanm sa Komunmasyon 1 23
magamit sa anumang larangan: ang problema ay nasa utak ng mga
edukado — ng mga guro, iskolar, at lider ng bayan na mas bihasa sa
intelektuwalisasyon ng ating wika.
»
40 Isang eksperto ang nagsabi na kailangan ang malaking insentibo
at matinding pangangailangan para mapabilis ang modernistsyon at
pagpapalaganap ng Filipino. Sa pahiwatig niya, wala pang
nararamdamang matinding pangangailangan at magandang insentibo
kaya hindi dinidibdib ngmga taga-akademya ang pagsulat o pagsasalin
ng mga textbuk at ibang gamit sa pagtuturo.
41 Tungkol sa pangangailangan, matagal nang nakikita ang halaga
ng mabilisan at pambansang paggamit ng Filipino. Nagbubulag-bulagan
lamang tayo. Halimbawa, bakit marami ang lumalagpaksa bar? Dahil
mali ang wika ng edukasyon ng mga nag-aabogasya. Pero sa halip na
isa-Filipino ang pagtuturo at ang eksamen, ang solusyon ng ating mga
opisyal ay dagdagan ang pagtuturo sa Ingles
42 Ipinakita ng mga saliksik na mas mabilis matuto ang mga bata sa
ating katutubong wika. Pero heto ang DECS at muli na namang
sinusubukan ang pagtuturo sa purong Ingles sa Zamboanga. Bakit
pumapalpak ang maraming kampanyang pambayan ng gobyerno?
Dahil ipinahahayag sa Ingles, Mas gusto pa nating mapuri ng mga
dayuhang adviser kaysa maintindihan ng ating mga kababayan.
43 Minsan nga'y pinansin ko ang DENR tungkol sa patalastas nila
hinggil sa mga endangered species. Paano, wika ko, makikilala ng
taumbayan ang mga dapat iligtas na hayop? Liban kasi sa tamaraw
ay puro pangalan sa Ingles ng endanged species ang ipinakakalat.
Bakit hindi, mungkahi ko, ipaliwanag ang lahat sa Filipino at gamitin
ang mga tawag na katutubo sa naturang mga hayop? Gagawin daw
nila. Pero hanggang ngayon ay farsier at monkey- eating eagle ang
nababasa ko. NGA An da)
44 Kailangang-kailangan na natin ang Filipino sa edukasyon at opisyal
na talastasan. Pero ayaw nating harapin ang tawag ng taumbayan.
45 Tungkol naman sa insentibo, palagay ko'y bahagi ito ng utak-pirata
ng marami naiing edukado. Gusto nilang laging agad kumita nang
Vaeuo 8, Ainano
 piiieng Kao haan o

Nguror 26
?'_ malaki, tumipak, magbiglang-yaman. kaya pipiliin nilang mangibang-
. bayan dahil malaki ang suweldo doon. Kaya pipiliin nila ang trabahong
sigurado ang kita, Ayaw nilang magpasimuno at humawan ng bagong
landas. Ayaw nilang maghintay at maglingkod.
45 Sayang ang kanilang talino at edukasyon. Ipinagkakait nila para
: sa pangangailangan ng bayan. Bukod pa, maaaring magsisi sila sa
dulo. Ang unang magsulat o magsalin ng mga textbuk sa iba't ibang
disiplina ang unang magkakamal ng salapi sa.araw na ganap nang
magtagumpay ang Filipino. At malapit na malapit na ang araw na
iyon. Ihabla man ng mga rehiyonalista at harangin ng-mga Inglesero,
pambansa na at patuloy na umuunlad ang Filipino.

At Na AA
Ba
Nilo\S. Ocampt

1 Pasaa ? Suroy-suroy lang!

Pra

2 Hindi ito medyo lasing na pasuray-suray, ha? Sebuwanong salit

ang suroy-suroy, ibig sabihin pasyal-pasyal, palakad-lakad lang
palakwa-lakwatsa. Isa itong maindayog na bokabularyong napuk
ng Inyong lingkod sa paglilibut-libot sa ibat ibang lugar sa Pilipinas.
s cln
ame

“DALUYAN (Opisyal na Publikasyon ng Sentro ng Wikang Filipino) Unibersidad ng 3 Masugid tayong fagasapraklika ng islogang “huwag magin
: “Pilipinas, Diliman, Lunsod Quezon, Enero-Marso, 1994. dayuhan.sa sariling bayan,” at bilang manlalakbay, napagtatanton
hindi nito maipagpapalit ang kabatirang nababantad sa simplen
- kaalamang pang-aklat. Totoong malayo ang mararating sa Cable T