MODULE 1:
ipinanukalang amalgamasyon o pantay-pantay
Sa Artikulo XIV Seksyon 6:
“Ang wikang pambansa ng Pilipinas ay Filipino.
Samanatalang nililinang, ito ay dapat payabungin at
pagyamanin pa salig sa umiiral na wika sa Pilipinas at sa
iba pang wika.”
 Una: naitatawag na FILIPINO
 Pangalawa: ang wika ay nasa proseso ng
paglilinang
 Pangatlo: may dalawang saligan ng pagyayabong
at pagpapayaman sa wika:
o Ang umiiral na wika o diyalekto sa ating
bansa
o Iba pang wika o wikang dayuhan
PORMAL NA DESKRIPSYON NG WIKANG PAMBANSA
Ang wikang Filipino ay ang katutubong wika na
ginagamit sa buong Pilipinas bilang wika ng
komunikasyon ng mga etnikong grupo. Katulad ng iba
pang wikang buhay, ang Filipino ay dumaan sa proseso ng
paglinang sa pamamagitan ng panghihiram sa mga wika
sa Pilipinas at mga di-katutubong wika at ebolusyon ng
iba’t ibang barayti ng wika para sa iba’t ibang saligang
sosyal, at para sa mga paksa ng talakayan at iskolarling
pagpapahayag.
Sa deskripsyon ng KWF (Komisyon sa Wikang
Filipino), ipinagdidiinan na ang wika ay BUHAY at MAY
BUHAY ito. Ang wika rin ay DINAMIKO.
Wikang Filipino
 ay ang katutubong wika na ginagamit sa buong
Pilipinas bilang wika ng komunikasyon ng mga
etnikong grupo.
 dumaan sa proseso ng paglinang sa
pamamagitan ng panghihiram sa mga wika sa
Pilipinas at mga di-katutubong wika.
 Totoong nanghihiram ang wika natin sa di –
katutubong wika o mga dayuhang wika, lalo na
para sa mga konseptong walang direktang
katumbas sa ating wika. Ngunit kaiba sa
karniwang panghihiram, ang panghihiram ng
wika ay inaari na rin nating sariling atin ang
salitang ating hiniram.
 Kapag ang mga salita ay nagmula sa
Mindanao, Katimugang Luzon o sa Visayas,
hindi iyon hiniram ng Filipino dahil sa atin
din nagmula iyon.
 Kailangang linawin na hindi rin ito
na representasyon ng lahat ng wika.
Tagalog (Constantino sa Bernales, et al., 2002)
 ay isang wikang natural at may mga katutubo
itong tagapagsalita.
 sinasalita ng isa sa mga etnolinggwistikong
grupo sa bansa na tinatawag ding Tagalog.
 Itinuturing isang mono-based national language
Pilipino
 pumasok naman ito bilang wikang pambansa
noong 1959.
 bunga ito ng kalituhan naidulot ng pagbatay ng
wikang pambansa sa wikang Tagalog na isang
pagkakamali.
 Kautusang Pangkagawaran bilang 59,
itinakda na tuwing tutukuyin ang wikang
pambansa ito ay tatawaging Pilipino.
 Ngunit lumabas na ang Pilipino ay Tagalog din
sa estraktura at nilalaman, kaya ito ay
itinututring na isang mono- based national
language.
Miskonsepsyon sa Filipino:
 Ang pangalang Filipino ng ating wikang
pambansa ay hindi nagmula sa Ingles na
Filipino na tinatawag sa ating mga
mamamayan ng Pilipinas.
 Hindi rin akomodasyong pampolitika ang
pagbabago ng pangalan ng wikang pambansa
mula sa Pilipino tungo sa Filipino.
 Kinailangang gawin ang pagpapalit
mula sa P tungo sa F, dahil sa
modernisasyong pinagdaraanan ng
ating wikang pambansa.
 walong titik sa alpabeto - C, F, J, Ñ, Q, V, X, Z
Pambansang Lingua Franca
Bilang isang lingua franca, ito ang nagsisilbing
pangalawang wika ng higit na nakararami sa buong
bansa na ating ginagamit sa pakikipagtalastasan lalo
na sa siyudad, kahit pa mayroon tayong kani-
kaniyang sariling katutubong wika.
Dahil nga lingua franca at pangalawang wika,  Ayon sa kanya, “Ang layon ng Humanidades
nakabubuo ng barayti nito bunga ng impluwensiya ay ang gawin tayong tunay na tao sa
ng ating kanikanyang unang wika sa paggamit nito. pinakamataas na kahulugan nito”.

MODULE 2: Newton Lee

Probisyon ng patakaran ng bilinggwal – batay dito ang
 ang edukasyon at ang Humanidades ay dapat
pagtuturo sa larangan ng humanidades at agham
pahalagahan sa pagpapaunlad ng ating mga
panlipunan.
isipan at ng lipunan sa kalahatan, at di lamang
para magkaroon ng karera sa hinaharap”.
Nabanggit nina San Juan et al., (2019), (mula kay
Ferguson, 2006) - sa katanyagang taglay ng wikang MGA SUMUSUNOD NA DISIPLINA SA LARANGAN NG
Ingles sa sistema ng edukasyon lalo na sa mga kolehiyo HUMANIDADES:
at mga unibersidad ay may kakambal na sosyo-
A. Panitikan: Wika at Teatro
ekonomiko.
B. Pilosopiya: Relihiyon
Ang De La Salle, Ateneo, Unibersidad ng Sto. Tomas,
UP at iba pa ay ilan lamang sa malalaking pamantasan C. Sining:
at unibersidad na patuloy na gumagamit ng Filipino
bilang wikang panturo sa mga kurso sa pilosopiya, - Biswal (Pelikula, Teatro at Sayaw)
agham pampolitika, lohika, ekonomiks, batas,
- Applied (Graphics)
kasaysayan at pantikan.
- Industriya (Fasion at Interior)
Scholarly journal tulad ng Malay, Daluyan,
Lagda, Hasaan, Kritika at iba pang bago at - Malayang sining (calligraphy, studio arts, art
umuusbong na journal sa kasalukuyan. history, print making at mied media)

Iskolastisismo - sa panahon ng mga Griyego at

Higit na nauna ang larangan ng Humanidades kaysa
Romano kung saan inihahanda ang tao na maging
sa Agham Panlipunan - Marami sa mga teoretiko at
doktor, abogado at sa mga kursong praktikal,
pilosopikong pundasyon ng agham panlipunan ay
propesyonal at siyentipiko.
nagmumula sa humanidades.
METODOLOHIYA AT ESTRATEHIYA SA HUMANIDADES
REGISTER:
1. Analitikal na lapit
 ekslusibo itong ginagamit sa isang tiyak na  ginagamit sa pag-oorganisa ng mga
disiplina. impormasyon sa mga kategorya.
 ginagamit sa dalawa o mahigit pang disiplina. 2. Kritikal na lapit
 dahil sa pagkakaroon ng ugnayan ng mga  ginagamit kung ginagawan ng
disiplinang ito, isang kahulugan lamang interpretasyon, argumento,
sa dalawang magkaibang disiplina. ebalwasyon at sa pagbibigay ng
sariling opinyon sa ideya.
Pangunahaing layunin ng Humanidades
3. Ispekulatibong lapit
 ginagamit sa pagkilala ng mga
 “hindi kung ano ang gagawin ng tao, kundi kung senaryo, mga estratehiya o
paano maging tao”. pamamaraan ng pagsusuri,
 kaisipan, kalagayan at kultura ng tao ang pag-iisip at pagsulat.
binibigyang-tuon sa pag-aaral ng Humanidades.
 Ang mga araling nauukol sa tao o mga araling Halimbawa ng mga pamamaraan at estratehiyang
pantao. ginagamit sa mga lapit:
J. Irwin Miller
1. Deskripsiyon o paglalarawan
 2. Paglilista ng mga pagkilos nito bilang miyembro ng
3. Kronolohiya o pagkakasunod-sunod ng lipunan.
pangyayari  Tulad ng Humanidades, tao at kultura ang sakop
4. Sanhi at bunga nito subalit, itinuturing itong isang uri ng
5. Pagkokompara at epekto siyensiya o agham.
 isang pangkat ng mga displinang akademiko na
Tatlong (3) anyo ang pagsulat sa larangan ng pinag-aaralan ang mga aspekto ng tao sa
Humanidades batay sa layunin ayon kina Quinn at Irvings mundo.
(1991).
Lapit siyentipiko ang gamit
Ang mga ito ay ang mga sumusunod:

 Impormasyonal - maaaring isagawa batay sa  Ito ay gumagamit ng sarbey, obserbasyon,

sumusunod: pananaliksik sa larangan, at mga datos na
sekondarya.
 Paktwal - ang mga impormasyon
bilang background gaya ng Ang pagsusuri o metodolohiya dito ay dayakroniko
talambuhay o maikling bionote, (historikal) at sinkroniko (deskriptibo).
artikulo sa kasaysayan at iba pa .
 Paglalarawan - nagbibigay ng detalye, Kinikilala sa larangan ng Agham Panlipunan
mga imahe na dinedetalye sa isipan 1. Diderot
ng mambabasa, sinasabayan ng 2. Rousseau
kritikal na pagsusuri na karaniwan ay 3. Francis Bacon
isinasagawa sa mga akdang 4. Rene Descartes
pampanitikan gaya ng kritisismo, 5. John Locke
tula, kuwento, nobela at iba pa 6. David Hume
 Proseso- binubuo ng paliwanag 7. Isaac Newton
kaugnay ng teknik, paano isinagawa 8. Benhjamin Franklin
at ang naging resulta na kadalasan ay 9. Thomas Jefferson
ginagawa sa sining at musika. 10. Karl Marx
 Imahinatibo 11. Max Weber,
 binubuo ng mga malikhaing 12. Emilie Durkheim at marami pang iba.
akda gaya ng piksyon (nobela,
dula, maikling kwento) sa Pagsulat sa Agham Panlipunan
larangan ng panitikan,
gayundin ang pagsusuri rito. Sulatin sa Agham Panlipunan
 Pangungumbinse
 pangganyak upang mapaniwala o di-  Simple, impersoal, direkta, tiyak ang tinutukoy,
mapaniwala ang bumabasa, nakikinig argumentatibo, nanghihikayat at naglalahad.
at nanonood sa teksto o akda.  Di-piksyon ang anyo ng mga sulatin sa larangang
Subhetibo ito kaya’t ang mahalagang ito tulad ng tesis.
opinyon ay kaakibat ng ebidensya at
Mga Anyo ng Sulatin
katuwiran o argumento.
1. Report
LARANGAN NG AGHAM PANLIPUNAN
2. Sanaysay
Agham Panlipunan 3. papel ng pananaliksik
4. abstrak
 isang larangang akademiko na pumapaksa sa 5. artikulo
tao - kalikasan, mga gawain at pamumuhay 6. rebyu ng libro o artikulo
nito, kasama ang mga implikasyon at bunga 7. niyograpiya
 8. balita
9. editorial
10. talumpati
11. adbertisment
12. proposal sa pananaliksik
13. komersiyal sa telebisyon
14. testimonyal at iba pa.
Process:
1. Pagtukoy sa genre o anyo ng sulatin gaya ng
binanggit sa itaas.
2. Pagtukoy at pagtiyak sa paksa.
3. Paglilinaw at pagtiyak sa paksang pangungusap.
4. Pagtiyak sa paraan ng pagkuha ng datos.
5. Pagkalap ng datos bilang ebidensya at suporta
sa tesis.
6. Analisis ng ebidensya gamit ang lapit sa
pagsusuring kuwantatibo, kuwalitatibo,
argumentatibo, deskriptibo, at etnograpiko.
7. Pagsulat ng sulatin gamit ang lohikal,
malinaw, organisado (simula, gitna at
wakas), angkop, sapat at wastong paraan
ng pagsulat.
8. Pagsasaayos ng sanggunian at talababa sa
mga ginamit na sulatin ng ibang may akda.
MODULE 3
ang Pagsasalin o Translation
• Translatio (Salitang Latin)
• Translation (Wikang Ingles)
• Metafora o Metaphrasis (Wikang Griyego) -
Metaphrase o Salitang-sa-Salitang Pagsasalin.
• isang sining at agham na nangangailangan
ng malawak at malalim na kaalaman sa larangan ng
lingguwistika at gramatika.
Sumusunod na mga pakahulugan sa pagsasalin ay
mula sa aklat nina A. Batnag at J. Petra (2009):
1. pagsasalin ay pagbuo sa tumatanggap na
wika ng pinakamalapit at likas na katumbas ng
mensahe ng simulaang wika, una ay sa kahulugan at
ikalawa ay sa estilo.
2. maaaring maisagawa sa pamamagitan ng
pagtutumbas sa ideyang nasa likod ng pananalita.
3. muling pagbubuo sa tumatanggap na wika
ng tekstong naghahatid ng kahalintulad na mensahe
sa simulaing wika subalit gumagamit ng mga piling
tuntuning gramatikal at leksikal ng tumatanggap na
wika.
sinabi ni Santos (1996), hango kay Batnag (2009),
ang pagsasalin ay: “...ang malikhain at mahabang
proseso ng pagkilala at pag-unawa ng mga
kahulugan sa isang wika at ang malikhain at
mahabang proseso ng paglilipat ng mga ito sa
kinilala at inunawang mga kahulugan ng isa pang
wika.” .
Uri ng Pagsasalin
1. Pagsasaling Pampanitikan - nilalayon na
makalikha ng obra maestra batay sa orihinal na
akdang nakasulat sa ibang wika.
2. Pagsasaling siyentipiko-teknikal -
komunikasyon ang pangunahing layon.
Mga Tungkulin ng Pagsasalin sa Pagsusulong sa
Filipino
Tungkuli ng pagsasalin sa pagsusulong sa Filipino
ayon kina San Juan et al.,:
1. Sa naipamamalas na hindi hanggang sa
ordinaryong talakayan lamang magagamit ang
Filipino kundi kaya nitong magamit sa pagpapahayag
ng mga intelektuwal na diskuro tulad ng akda sa
agham, teknolohiya, agham panlipunan, panitikan at
marami pang iba.
2. Napapaunlad ang korpus ng Filipino
habang patuloy ang mga gawaing pagsasalin.
3. Naiimbak ang mahahalagang kaalaman sa
iba’t ibang larangan sa pamamagitan ng Filipino.
4. Nagtutulay ang pagsasalin, gamit ang mga
naisaling akda, upang puspusang magamit ang
Filipino sa akademya partikular sa mga kolehiyo at
unibersidad.
5. Napauunlad nito ang pedagogical idiom sa
isang larangan. Bagamat pagpapaunlad din ito sa
korpus ng Filipino, tinutukoy nito ang mga salita na
magagamit para maituro nang mabilis at episyente
ang isang kurso gamit ang Filipino.
Mga paraan ng pagsasalin
1. Salita-bawat-salita (Word for word) Chemistry” na nilikha ng mag-asawang Bienvenido
o prosesong tinutuklas ng tagasalin ang Miranda at Salome Miranda, kapwa
kahulugan ng orihinal ngunit hindi dito nagtatapos propesor sa kemistri sa Unibersidad ng Pilipinas. Sa
ang pagsasalin. kasalukuyan, ang UP lamang ang may
2. Literal librong pang-angham sa Filipino dahil sa
o isinasalin ang mensahe mula sa orihinal na panghihikayat na ibinigay ng Sentro ng Wikang
wika tungo sa target sa pinakamalapit na natural na Filipino dito at dahil na rin sa masigasig na
katumbas na nagbibigay halaga sa gramatikal na pagtataguyod ng mga propesor sa naturang
aspekto ng tumatanggap na wika. unibersidad sa pagsusulong ng wikang Filipino bilang
wikang panturo sa mga larangang ito.
3. Matapat Sa pagtataguyod ng wikang Filipino bilang wika sa
o ginagamit ng isang tagasalin ang lahat ng pagtuturo sa mga larangang siyentipiko-
kanyang kakayahan upang manatiling tapat sa teknikal, kailangang ang intelektwalisasyon ng wika.
mensahe ng orihinal. Nabanggit nina San Juan et al., (2019)
4. Saling Sematiko (ayon kay Gonzales, 2005), ang intelektwalisasyon ay
o katangap-tanggap ang salin sa mga bagong ang “pagpaksa ng mga ideya sa
mambabasa na tiyak na natural sa pandinig at pinakamataas na lebel sa akademya”. Ito ay maaari
paningin nila ang salin at hindi ito lumalabag sa lamang matamo sa pamamagitan ng
pinaniniwalaang katanggap-tanggap. paggamit dito hindi lamang bilang wika sa pang-
5. Komunikatibong Salin araw-araw o ordinaryong komunikasyon kung
o maging sa konteksto ng mensahe at hindi maging sa matatalinong diskurso sa paaralan.
nailipat niya ito sa paraang madaling tanggapin ng Mayroong dalawang proseso sa pagtatamo
bagong mambabasa. ng intelektwalisasyon ng wika sa akademya,
6. Idyomatikong salin linggwistiko at ekstra-linggwistiko. Kabilang sa
o unawain ang kalaliman ng wika ng orihinal unang proseso ang pagdebelop ng isang
at hanapin ang katumbas nito sa target na wika ang estandardisadong anyo ng wika na magagamit
nangingibabaw. naman sa pagdebelop ng
akademikong diskurso, pagdebelop ng corpora o
MODULE 4 lawak ng teksto sa iba’t ibang
akademikong larang at ang pagbuo ng register ng
Malaking bilang ng mga mag-aaral ang nakararanas wika o ang tangi at tiyak na gamit ng wika sa
ng kahirapan sa pag-aaral sa larangan ng isang larang. Kabilang naman sa ikalawang proseso
agham at teknolohiya. Napakarami ng terminolohiya ang pagbuo ng creative minority o
na ginagamit dito na mahirap significant others o ang mga intelektwal na disipulo
maunawaan kung hindi mabibigyan nang maayos na na magsisimulang gumamit ng mga teknikal na
pagpapaliwanag. Dahil sa limitadong bokabularyo, terminolohiya at ng estilo o retorika at
bokabularyo ng wikang Filipino sa konseptong magpapalaganap nito sa pamamagitan ng
teknikal, maraming siyentipiko ang nahihirapan pagsulat, paglalathala at pagtuturo. Ang pagbuo ng
na gamitin ito bilang wikang panturo. Subalit, ang isang patakarang pangwika ay tunay ring
kakulangan na ito ang nagtulak sa ilan na makabuluhan at malaking tulong sa
magsagawa ng mga pag-aaral sa kani-kanilang intelektwalisasyon ng wika (Zafra, 2003).
larangan gamit ang wikang Filipino. Sa Malaki ang ginampanang papel ng pagsasalin sa
katunayan, noong pa mang dekada 60’s at dekada adhikaing intelektwalisasyon ng wika.
80’s ay may nabuo ng diksyunaryo ang mga Ayon pa rin kina San Juan et al., ang pagsasa-Filipino
siyentipiko. Ito ay ang “Ang Talahuluganang Pang- ng iba’t ibang akda mula sa iba’t ibang
agham: Ingles Pilipino” na isinulat ni Dr. wika ay isang paraan ng intelektwalisasyon ng wika.
Jose Sytangco, isang manggagamot mula sa UST at Hindi isang simpleng gawain ang
ang “English-Pilipino Vocabulary for pagsasalin.

FILIPINO SA PAGSULAT SA AGHAM, TEKNOLOHIYA,
INHINYERIYA, AT MATEMATIKA
Kadalasang nakasulat sa paraang paglalahad,
paglalarawan at pangangatwiran ang mga teksto sa
disiplinang ito at naglalaman ng mga paktuwal at
produkto ng mga eksperimento, lalo na ang mga teksto
sa Agham at Teknolohiya. Maliban sa Matematika,
posibleng ang isang termino ay ginagamit sa isa o mahigit
pang akda at posible ring ang mga salitang ito ay
magkaroon ng magkapareho o magkaibang kahulugan.
METODONG IMRAD NA GINAGAMIT SA SIYENSA AT
TEKNOLOHIYA
1. I-INTRODUKSYON
2. M-METODO
3. R-RESULTA
4. A-ANALISIS
5. D-DISKOSYON
MODULE 5
Mayroon itong dalawang uri - ang
pagsasaling teknikal/siyentipiko at pagsasaling
pampanitikan. Malaki ang naitutulong ng
pagsasaling teknikal sa pagpapalaganap ng
impormasyon sa iba’t ibang sangay at institusyon sa
bansa sapagkat ang pangunahing layon nito ay ang
magkaroon ng mas malinaw at mabilis na
komunikasyon gamit ang Filipino sa larangan ng
agham at teknolohiya.
Binaggit nina San Juan et al., na espesyalisado
ang pagsasaling ito sapagkat isang tiyak na disiplina ang
pinagtutuunan nito. Bukod sa lalim at lawak ng kaalaman
ng tagasalin sa dalawang wikang kasangkot,
nangangailangan din ito ng malalim at malawak na
kaalaman sa disiplinang gagawan ng pagsasalin.
Inilahad ni Alamrio (1997) (ayon kina San Juan et
al.,) ang mga panukalang hakbang sa
pagsasalin na ayon sa praktika ng Unibersidad ng
Pilipinas. Isinasaad ito sa gabay na inilabas ng
UP Sentro ng Wikang Filipino.
Kabilang dito ang:
1. Pagtutumbas mula Tagalog/Pilipino o mula sa
katutubong wika ng Pilipinas
2. Panghihiram sa Español
3. Panghihiram sa Ingles; pagbabago sa baybay o
pananatili ng orihinal na baybay sa
Ingles
4. Paglikha
Binanggit naman ni Batnat, et al., (2009) na
nagtala ang London Institute of linguistics
(LIL) ng mga katangiang dapat taglayin ng isang tagasalin
ng mga tekstong siyentipiko at teknikal.
Kabilang dito ang sumusunod:
1. malawak na kaalaman sa tekstong isasalin;
2. mayamang imahinasyon upang mailarawan sa
isipan ang mga kasangkapan o prosesong
tinatalakay;
3. katalinuhan upang mapunan ang mga
nawawala at/o malalabong bahagi sa orihinal na
teksto;
4. kakayahang makapamili at makapagpasya sa
pinakaangkop na terminong katumbas
mula sa literatura ng mismong larangan o sa
diksiyonaryo;
5. kasanayang gamitin ang pinagsasalinang wika
nang may kalinawan, katiyakan, at bisa; at
6. karanasan sa pagsasalin sa mga kaugnay na
alrangan o sisiplina.
Samantala, nagbigay naman ng ilang
pamamaraan sa pagsasaling siyentipiko at teknikal sina
Enrique at Protacio-marcelo (1984) sa kanilang pag-aaral
na pinamagatang “Neocolonial Politics and Language
Struggles in the Philippines”:
1. saling-angkat (direct borrowing);
2. saling-paimbabaw (surface assimilation);
3. saling-panggramatika (grammatical translation);
4. saling-hiram (loan translation)
5. saling-likha (word invention)
6. saling-daglat (abbreviated word)
7. saling-tapat (parallel translation)
8. saling-taal (indigenous-concept oriented translation);
at
9. saling-sanib (amalgamated translation)
Bilang pakikiisa sa pagtataguyod ng wikang Filipino,
nagbigay din ilang salitang medikal ang Philippine Council
for Health Research and Development at salin nito sa
Filipino.
1. Haynayan (biology) - isang natural na agham na
nauukol sa pag-aaral ng buhay at mga
nabubuhay na organismo
2. Mikhaynayan (microbiology) - isang natural na agham
ukol pag-aaral sa miktataghay o microorganism
3. Mulatling Haynayan (molecular biology) - pag-aaral
ng mga istruktura at tungkulin ng mulatil o molecule sa
mga nabubuhay na organismo
4. Palapuso (cardiologist) - isang dalubhasa ng
palapusuan o cardiology
5. Palabaga (pulmonologist) - isang dalubhasa ng
palabagaan o pulmonology
6. Paladiglap (radiologist) - isang dalubhasa ng
paladiglapan o radiology
7. Sihay (cell) - ang pinakapayak na kayarian ng mga
buhay na organismo
8. Muntilipay (platelet) - mga selula o sihay na may
mahalagang papel sa pagpagaling ng mga sugat na
dumadaan sa daluyan ng dugo
9. Kaphay (plasma) - isang bahagi ng dugo na ang
pangunahing trabaho ay ang transportasyon ng mga
ensyma, nutrisyon, at hormona
10. Iti, daragis, balaod (tuberculosis)- impeksyon sa baga
na nagmumula sa isang uri ng ishay o bacteria, ang
Myobacterium tuberculosis
11. Sukduldiin, altapresyon (hypertension) - isang
medikal na kondisyon kung saan ang presyon ng dugo sa
mga malaking ugat ay labis na mataas
12. Mangansumpong (arthritis)- ang pamamaga sa mga
kasu-kasuan na nagiging sanhi ng kawalan ng kakayahang
maiunat o maibaluktot at paninigas ng bahaging ito
13. Piyo (gout) - isang uri ng mangansumpong o rayuma
na dulot ng abnormal na metabolismo ng uric acid.
14 .Balinguyngoy (nosebleed)- pagdurugo ng ilong