1.

IZAKI BIZIDUNEN JATORRIA ETA

EBOLUZIOA
1. BIZITZAREN JATORRIA
Berezko sorrera Antzina uste zuten izaki bizidunak berez sortzen zirela,
deskonposatzen ari zen materia organikotik.
Adibidez, haragi ustelduan euliak, simaurretan arratoiak…
Rediren esperimentua:
Haragi zati bat sartu zuen ontzi ireki Denboraren poderioz, haragia
batean, eta beste zati bat sareta batez deskonposatu egin zen, baina ikusi
estalitako ontzi batean. zuen ontzi irekian bakarrik azaldu
zirela larbak.

2. EBOLUZIO BIOLOGIKOA
Eboluzio biologikoa: denboran zehar espezieek izaten duten aldaketa-prozesua.
Espezieen jatorriari buruzko, bi teoria mota daude:
 Fixismoa: Espezieak aldaezinak dira.
- Kreazionismoa Jainkoak sortu zituen espezieak eta ez dira aldatu.
- Katastrofismoa Espezie bat hondamen natural batengatik desagertu
daiteke eta ondoren beste espezie berri bat sortu.
Defendatzen duenak, espezieak aldaezinak direla, sortu zirenetik berdin
mantentzen direla esaten dute. Gaur egun, ez da onartzen zientifikoki.
 Eboluzionismoa: Espezieak aldatu egin daitezkeela eta beste espezie batzuk
sortu. Gaur egun, zientifikoki frogatutzat ematen da.
Hainbat teoria eboluzionista daude, lamarckismoa, darwinismoa, teoria
sintetikoa eta oreka taidunaren teoria.

3. LAMARCKISMOA
Eboluzioari buruzko lehen teoria lamarckismoa izan zen.
 Organismoak gero eta konplexuagoak bihurtzen dira.
 Organo bat askotan erabiliz gero, garatu egiten da. Funtzioak sortzen du
organoa.
  Ezaugarri eskuratuak heredagarriak dira. Gaur egun, lamarckismoa okertzat
hartzen da; ezaugarri eskuratuak ez dira heredatzen.

4. DARWINEN ETA WALLACEREN EBOLUZIOAREN

TEORIA
Darwin eta Wallace eboluzioari buruzko teoriak, gaur egun onartuta dago.
-Espezieak ez daude berez modu jakin batean eboluzionatzera behartuta, hau da,
eboluzioa prozesu irekia da.
DARWINISMOAREN AURREKARIAK
- Beagle itsasontzian eginiko bidaian hainbat informazio bildu zuen.
-Banakoak bizirik irauteko borrokatzen dira.
-Naturan, segida eta mailaz mailako aldaketa denboran zehar.
Darwinen proposatu zuen espezieen jatorrian eta eboluzioan eragina zuela
hautespen naturalak.
HAUTES NATURAL BIDEZKO EBOLUZIOA
o Organismoak borrokatu egiten dira bizirik irauteko.
o Populazio bateko banakoak aldatu egin daitezke.
o Inguruneak ondoen moldatuta dauden organismoak aukeratzen ditu.
Ingurunera ondoen egokitutako banakoak: hobeto iraungo dute, gehiago
ugalduko dira eta ondorengoei beren ezaugarriak transmitituko dizkiete.
Ondo egokituta ez dauden banakoek: bizirik irauteko aukera gutxiago eta
beraz, gutxiago ugaldu.

5. ALDAKORTASUNAREN JATORRIA
Mutazioak eta sexu bidezko ugalketa aldakortasuna sortzen dutenak.
MUTAZIOAK
Mutazioak Geneetan zoriz gertatzen diren aldaketak dira.
Gametoei eragiten dieten aldaketak ondorengoei transmititzen zaizkie.
Mutazioak kaltegarriak, onuragarriak eta neutroak izan daitezke:
 KaltegarriakHautespen naturalak ezabatu egiten ditu (banako hauek
aukera gutxiago bizitzeko eta ugaltzeko).
 OnuragarriakBanako hauek bizirik irauteko gaitasun handiagoa, baita
ugaltzeko ere.
  NeutroakHautespen naturalak ez ditu ez ezabatu eta ez bultzatu.

6. HAUTESPEN-PRESIOA ETA MOLDAERA

Hautespen-presioa Banakoek bizirik irauteko eragin kaltegarria duten
alderdiak dira.
Denbora luzean mantentzen bada, hautespen naturala gertatzen da eta
abantailaren bat duen banakoen bizirik iraungo dute.
Moldaera Hautespen-presioaren eta hautespen naturalaren ondorioz,
populazio bat osatzen duten banakoak ingurunera egokitzen dira.

7. NEODARWINISMOA EDO EBOLUZIOARE TEORIA

SINTETIKO
 1930. urtean, genetikaren alorrean egindako aurkikuntzen bidez, zientzilari
talde batek teoria berria egin ahal izan zuen.
 Lamarckismoa baztertzen du. Ezaugarri eskuratuen teoria ukatzen du.
 Aldakortasun genetikoa bi prozesuk eragiten ditu: mutazioak eta
birkonbinazioak.
 Hautespen naturalak eragina du aldakortasun genetikoan.
 Hautespen naturalak populazio baten aleloak aldatzen ditu.
 Populazioak eboluzionatzen du, ez banakoek.
 Eboluzioa pixkanaka gertatzen da.

8. OREKA TAIDUNA
1970era arte, neodarwinismoa zen teoria eboluzionista nagusia, baina
paleontologian lortutako azken datuak erabiliz, beste teoria bat egin zuten, teoria
horren arabera:
 Estasi-garaiakEboluzio-aldaketa guztiak ez dira mailaz maila gertatzen
eta lurraren historian, egonkortasun-garai luzeak egon izan dira (garai
horietan espezieek ez dute itxura aldaketarik izan).
 Espeziazio Aldaketa azkarrak gertatzen dira ea espezie berri asko agertzen
dira, horietako tarte motz batzuk egon omen dira.
9. ESPEZIEAK ETA ESPEZIAZIOA
 Espeziea: Gene multzo bera duten eta ondorengo emankorrak sor
ditzaketen organismoen multzoa da.
 Espeziazioa: Aurretik zegoen espezie batetik abiatuta beste espezie bat
sortzeko prozesua da.
-Espeziazioa gertatzeko, espezie bereko bi populazioren artean ale
ugalkorren isolamendua gertatu behar da. Adibidez, isolamendu
geografikoa (kontinenteak banatu…)…
-Populazio bakoitzaren hasierako material genetikoa, mutazioaren eta
birkonbinazioaren eraginda izango du, hautespen naturalak ere eraginda
izango du.
-Denborarekin, bi espezie sortuko dira horrela, hesi geografikoa
desagertuko balitz, bi espezieen banakoak ezingo lirateke berriro ugaldu
elkarren artean.

1. INGURUMENA
 Ingurumena Leku bateko ingurumen-baldintzen edo -faktoreen multzoa.
 Faktore mugatzaileak espezie bat nola banatuta dagoen eta zenbat
banako dituen zehazten duten ingurumen-faktoreak.
 Bi motatako ingurumen-faktoreak: abiotikoak eta biotikoak
FAKTORE ABIOTIKOAK
Inguruneko faktore fisikoak eta kimikoak dira:
-Faktore fisikoakArgia eta itzala, haizea airearen mugimenduak…
-Faktore kimikoakAirearen eta uraren kantitatea, lurzorua, gazitasuna…
FAKTORE BIOTIKOAK
Faktore biotikoak, beste izaki bizidun batzuen agerpenaren mendekoak dira eta
leku berean bizi direnen arteko harremanak zehazten dituzte.
ESPEZIERARTEKO HARREMANAK
 Mutualismoa Bi espezie bata besteari lagundu egiten die, Sinbiosi dira, bi
espezieek ezin dute bereizita bizi.
  KomentsalismoaBanako bat beste organismo batek askatutako janari-
hondarrez elikatzen du.
 InklinismoaBanako batek beste espezie baten gorputzean edo
hondakinetan babesa aurkitzen du.
 Parasitismoa Banako bat beste baten bizkar bizi da, kalte eginez baina
heriotza eragin gabe.
 Lehiaketa Bi banakok baliabide mugatu jakin bat erabiltzen dute eta
horren ondorioz, lehiakideen biziraupena.
 HarraparitzaBanako batek (harraparia) beste bat harrapatu eta hiltzen du,
jateko.

2. BIOSFERA, EKOSISTEMAK ETA BIOMAK

o Biosfera: Lurrean bizi diren izaki bizidun guztiek osatzen dute.
o Ekosistema: Leku jakin batean bizi diren izaki bizidunen multzoa da,
ekosistemaren ingurunea definitzen duten ezaugarriak eta izaki bizidunen
arteko harremanak nahiz ingurunearekin dituztenak dira.
o Ekosfera Ekosistema guztien multzoa da.
o Ekologia: Ekosistemen osagaiak eta funtzionamendua aztertzen dituen
zientzia da.
EKOSISTEMEN OSAGAIAK
-Biotopoa Ekosistemaren zati ez-organikoa da. Ingurune fisikoak (harriak,
ura…) eta ingurunearen ezaugarri fisiko-kimikoek (fak. Abiot ura,
tenperatura…) osatzen dute.
-Biozenosia (edo komunitate) Ekosistemaren zati biotikoa da eta biotopoan
bizi eta harremanetan jartzen diren izaki bizidunek osatzen dute.
-EkotonoaBi ekosistemaren arteko trantsiziogunea da.
-Bioma Gainazal handiak hartzen dituzten lehorreko ekosistemak da.

3. IZAKI BIZIDUNEN ELIKADURA EKOSISTEMETAN

Maila trofikoak:
 Ekoizleak materia ez-organikotik organikoa sortzen duten organismo
autotrofoak (landareak, algak…) dira.
 Kontsumitzaileak beste izaki bizidun batzuen materia organikoz
elikatzen diren organismo heterotrofoak.
-Lehen mailakoak: ekoizleez elikatu (animalia belarjaleak)
 -Bigarren mailakoak: lehen mailakoez elikatu (animalia haragijaleak)
-Hirugarren mailakoak: belarjale zein haragijaleez elikatu
 Deskonposatzaileak aurreko maila trofikoetako materia organikoa erabili,
berriro materia ez-organiko bihurtuz (onddoak, bakterioak).

Harreman trofikoak Elkar janez elikatzen diren organismoen artean jartzen

diren harremanak dira. Kate eta sare trofikoen bidez adierazten dira.

4. PIRAMIDE TROFIKOAK
Hauen bidez grafikoki adierazten da zer-nolako aldaketak dauden maila
trofikoen artean, ezaugarri jakin batekiko.
Kopuruen piramideak Pisu bakoitzak maila trofiko horretako banakoen
kopurua adierazten du, azalera- edo bolumena-unitateko.

Biomasaren piramideak Pisu bakoitzean, une jakin bateko maila trofiko

bakoitzeko biomasa adierazten du.

Energiaren piramideak Pisu bakoitzak maila trofiko batean pilatutako

energia adierazten du, denbora-tarte jakin batean.
5. HABITATA ETA TXOKO EKOLOGIKOA
 Habitata: organismo batek bizitoki duen gune fisikoa da.
 Txoko ekologikoa: ekosistema batean espezie batek duen zeregina da
(elikadura).
Bi espeziek habitat bera izan dezakete baina ez txoko ekologiko bera.
Adibidez, zebrak, ñuak eta gazelak leku berean bizi dira baina bakoitzak mota
bateko belarra jaten du.

6. LORZUROA ERE BADA EKOSISTEMAN

Atmosferaren, biosferaren, geosferaren eta hidrosferaren arteko interfasea da.
KONPIOSIZIOA
-Osagai ez-organikoak: Solidoak (harea, lohia…), likidoak (ura) eta gasak
(hutsuneetako airea).
-Osagai organikoak: izaki bizidunak eta materia organiko hila.
LURZORUAREN ERAKETA ETA GARAPENA
 LURZORUAREN SUNTSIKETA ETA GALERA

7. SEGIDA EKOLOGIKOA
- Ekosistema batean pixkanaka gertatzen diren aldaketen sekuentzia da,
ugaritasun biologiko gutxiko egoera batetik, ugaritasun handiagoko
egoeretara pasatuz.
- Klimax Ekosistema baten segida-prozesu baten amaierako egoera ideala
da. Egoera teorikoa da, baldintzak aldatuz gero klimax egoera apurtu eta
atzeraka egiten delako.
LEHEN MAILAKO SEGIDA, SUMENDI-UHARTE BATEAN

BIGARREN MAILAKO SEGIDA, SUTE BATEN ONDOREN